\id LUK \h NSAN LUCA \toc1 RA MA̱CA HOGA TꞌØDE NÚꞌA̱ BI ꞌYOFO NSAN LUCA \toc2 NSAN LUCA \toc3 Lc. \mt1 NSAN LUCA \mt2 RA MA̱CA HOGA TꞌØDE NÚꞌA̱ BI ꞌYOFO NSAN LUCA \c 1 \s1 Ya mʉdi noya bi ꞌyofo Nsan Luca \p \v 1 Nuꞌi nda Teofilo, ya guí pa̱di gue ndunthi toꞌo ya xa ꞌyofo de gatho núꞌa̱ te xa nja de guecjʉua. \v 2 Núꞌa̱ bi ꞌyofoꞌʉ ma̱ mahyɛgui ngu núꞌa̱ ma̱nga núꞌʉ toꞌo mi ꞌñoui ra Jesu desde ra mʉdi ne xa xicjʉ de rá ma̱ca noyaꞌa̱. \v 3 Hangue necagui dí ofo nehe de núꞌa̱ stá pa̱di. Stá ꞌñani xá hño desde ra mʉdi, ne dí ofo ꞌramatsꞌʉ. Stá beni xá hño ga ofo pa ga pɛhnꞌabʉ, \v 4 pa njabʉ gui pa̱di gue xi majua̱ni núꞌa̱ xa siꞌaꞌi. \s1 ꞌNara ɛnxɛ bi ma̱ de rá ꞌbʉi ra Xuua Xiꞌtsate \p \v 5 Ha nuya paꞌʉ mrá nda̱ ra Erode de ja ra hai Judea, ne ja núꞌa̱ ra haiꞌa̱ mi ꞌbʉhni ꞌnara macja̱ mrá thuhu ra Sacaría núꞌa̱ mi mpɛfi co ya macja̱ núꞌʉ myá thuhu ya Abías ngueꞌa̱ neheꞌa̱ mrá Abías. Ha nurá ꞌbɛhña̱ ra Sacaría mrá thuhu ra Sabe núꞌa̱ xqui ꞌñehe desde yá ja̱ꞌi ndu ra macja̱ núꞌa̱ mrá thuhu ra Aarón. \v 6 Nura Sacaría ne rá ꞌbɛhña̱ mi ꞌbʉi xá hño ja rá thandi Ajua̱ ne mi øꞌtua gatho yá hmandaꞌa̱ núꞌʉ hutsꞌi ja ra Ma̱ca Tꞌofo, ne himbi thimbabiꞌʉ ni ꞌnara tsꞌoqui. \v 7 Pe ni ꞌnara ba̱tsi hinxqui mɛꞌtsiꞌʉ ngueꞌa̱ ra Sabe himi tsa da mɛꞌtsa ra ba̱tsi, ne ya xi myá da̱quꞌeiꞌʉ. \p \v 8 Ha nura Sacaría co maꞌra yá mimacja̱ui núꞌʉ mi mpɛhui mahyɛgui, bi datꞌa ra pa da yʉtꞌa ja ra nda̱nija̱ pa da xøcambeni Ajua̱. \v 9 Ne nuꞌʉ́ bi ꞌyøtꞌe ngu yá nza̱i pa da ba̱di toꞌo da zo rá thuhu pa da yʉtꞌa mbo ra nija̱ da tsa̱tꞌa ra tꞌutsꞌi, y nura Sacaría go gueꞌa̱ bi zo rá thuhu. \v 10 Ha nura ora mi tsa̱tꞌa ra tꞌutsꞌi mbo ra nija̱, nura hmuntsja̱ꞌi mbi ꞌba thi de ra nija̱ mi apabi Ajua̱ ngueꞌa̱ mi gueꞌa̱ ra ora de ra nsadi. \v 11 Tsꞌa mi tsa̱tꞌa ra tꞌutsꞌi ra Sacaría, mi da̱mfri bi hyanda ꞌnara ɛnxɛ mi ꞌbahni ja rá hyo ra ata habʉ tꞌexa ra njʉspi ngue rá nga̱ha̱ ra Sacaría. \v 12 Ha nu mi hyandi gue mi ꞌbahni ra ɛnxɛ nixi mi pa̱di te da ꞌyøtꞌe co ra ntsu. \v 13 Ha nura ɛnxɛ bi ꞌñembabiꞌa̱: \p ―Sacaría, oguí tsu, ngueꞌa̱ dá e ga xiꞌi gue nuri nsadi xuá ꞌyøde Ajua̱. Nubyá, nuri ꞌbɛhña̱ ma da mɛꞌtsꞌaꞌi ꞌnari tꞌʉ, y nuꞌá̱ ma gui hñuꞌmbabi rá thuhu dra Xuua. \v 14 Ne nuꞌi ma xi gui johya ndunthi de ri tꞌʉ, ne ndunthi ya ja̱ꞌi ma da johya nu sta ꞌmʉiꞌa̱. \v 15 Ngueꞌa̱ nuꞌá̱ ma da nja rá nsu ja rá thandi Ajua̱, y hinhyaꞌmʉ ma da zi ra vinu gá obxi nixi maꞌra ya vinu, ne ante da ꞌmʉi ya di ha̱npa rá tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi. \v 16 Y nuꞌá̱ ma da zofo ya me Israel pa ndunthi de gueꞌʉ da ñobri de yá tsꞌoqui ne da yopa xøcambeni Ajua̱ maꞌnaꞌqui. \v 17 Ne nuꞌá̱ go di gueꞌa̱ ma da ꞌmɛtꞌo de ra Zidada, nehe ma da tꞌumba rá tsꞌɛdi ngu núꞌa̱ bi tꞌumba ra ba̱di Elía, pa da umba ꞌnara tsꞌofo ya dada pa da yopa ma̱hui yá tꞌʉ, ne da zofo ya tsꞌoꞌyøde gá ja̱ꞌi pa da nhyogaꞌyødeꞌʉ. Ne nuꞌá̱ ma da zo ya ja̱ꞌi pa stí ꞌñe ra Zidada da gamfriꞌʉ. \p \v 18 Ha nura Sacaría bi ꞌñembabi ra ɛnxɛ: \p ―¿Hanja da za ga camfri de núꞌa̱ guí xicagui, gue nugui ne ma ꞌbɛhña̱ ya dyá da̱quꞌeiꞌbe? \p \v 19 Ha nura ɛnxɛ bi ꞌñembabi: \p ―Nugui drá Grabie, duí ꞌbʉi ja rá thandi Ajua̱ pa dí pɛpabi, hangue nuꞌá̱ xuá mɛncagui pa e ga xiꞌaꞌi nuya ya hoga noya ja juadi dá xiꞌi. \v 20 Hangue nubyá dí xiꞌi nehe, ma gui ngone, hinda za gui ña̱ asta hinda ꞌmʉi ri tꞌʉ pa ja da za gui yopa ña̱ maꞌnaꞌqui, ngueꞌa̱ hinxcá camfrigui núꞌa̱ stá xiꞌaꞌi. Pe nuꞌá̱ ma da njabʉ ngu núꞌa̱ stá xiꞌaꞌi, ne núꞌʉ ya paꞌʉ bi ma̱nga Ajua̱, gueꞌa̱ ra pa da njabʉ. \p \v 21 Ha núꞌʉ ya ja̱ꞌi mi ꞌbai thi mi tøꞌmtho da bønga ra Sacaría, ha nuꞌá̱ xqui yaꞌa̱ mbo ra nda̱nija̱, hangue nuꞌʉ́ himi pa̱ te da beni. \v 22 Ha nu mi bønga ra Sacaría himi tsa da ña̱ui núꞌʉ mi tøꞌma thi. Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi ba̱tho gue nuꞌá̱ xqui hyandua ꞌnará thedi Ajua̱ nuni mbo ra nija̱. Y nuꞌá̱ mi ña̱ui ya ja̱ꞌi pe dega señatho ngueꞌa̱ xqui ngone. \p \v 23 Ha nu mi uadi núꞌʉ ya pa de rá ꞌbɛfi ra Sacaría ja ra nda̱nija̱, bi maꞌa̱ pa ja rá ngu. \v 24 Ne hintsꞌʉ yaꞌa̱ ya pa ra Sabe bi mʉdi bi ndaꞌthi, y himbi bønga de ja rá ngu cʉtꞌa za̱na̱. Nuꞌá̱ mi benga ja rá mfeni ne mi ena: \v 25 “Ajua̱ co rá nhyoja̱ꞌi xa ꞌyøtcagui njaua pa ya hinda nøngagui ya ja̱ꞌi.” \s1 ꞌNara ɛnxɛ bi ma̱ de rá ꞌbʉi ra zi Jesu \p \v 26 Ha de rá ꞌrato za̱na̱ Ajua̱ bá yopa pɛhna ra ɛnxɛ Grabie pa bá ehe ja ra tꞌʉca hnini núꞌa̱ rá thuhu Nasare de ra hai Galilea, \v 27 pa bá cꞌa̱ꞌtsa ꞌnara nxutsi mrá thuhu ra Maria. Núꞌa̱ ra nxutsiꞌa̱ ya xqui tꞌadi pa da ntha̱tui ꞌnara ꞌñøhø mrá thuhu ra Jose núꞌa̱ xqui ꞌñehe desde yá ja̱ꞌi ndu ra nda̱ Davi. \v 28 Ha nura ɛnxɛ bi yʉtꞌa ja rá ngu ra Maria ne bi zɛnjua bi ꞌñembabi: \p ―¡Ajua̱ xa ma̱ꞌaꞌi ne ꞌbʉi con gueꞌi, ne maꞌna xa ja̱pꞌaꞌi que gatho maꞌra ya ꞌbɛhña̱! \p \v 29 Ha nu mi hyanda ra ɛnxɛꞌa̱ ne mi ꞌyøde bi xipa nuya ya noya, ngu bi ntsu ne himbi ba̱di te mri bønga núꞌa̱ bi xipi. \v 30 Ha nura ɛnxɛ bi ꞌñembabi: \p ―Maria, oguí tsu, ngueꞌa̱ Ajua̱ xi ri ma̱ꞌaꞌi ne xa huahnꞌaꞌi. \v 31 Ne nubyá ma gui ndaꞌthi ma gui pɛꞌtsa ꞌnari tꞌʉ, ne gui hñuꞌmbabi rá thuhu dra JESU. \v 32 Y nuꞌá̱ ma da mɛꞌtsa ꞌnara da̱nga nsu, ngueꞌa̱ nuꞌá̱ go di gueꞌa̱ drá Tꞌʉ Ajua̱ bí ꞌbʉ mahetsꞌi. Y nu Ajua̱ go gueꞌa̱ ma da hñutsꞌi dega nda̱ ja ra hnini Israel ngu bi nda̱ ra Davi núꞌa̱ ꞌna de yá xita mayaꞌbʉ. \v 33 Ne nuꞌá̱ ma da nda̱ ja ra hnini Israel pa nza̱ntho, y hinhyaꞌmʉ da ua rá hmanda. \p \v 34 Nuꞌbʉ́ ra Maria bi ꞌñembabi ra ɛnxɛ: \p ―¿Hanja da za da njabʉ gue nugui hinstá ntha̱tatho? \p \v 35 Ha nura ɛnxɛ bi ꞌñembabi: \p ―Ra Ma̱ca Nda̱hi da ꞌñehe da zʉꞌaꞌi ne rá tsꞌɛdi Ajua̱ bí ꞌbʉi mahetsꞌi da ꞌñehe da gopꞌatho ngu ꞌnara guui. Hangue nu sta ꞌmʉi núꞌa̱ ra zi ba̱tsi go di gueꞌa̱ drá ma̱ca Tꞌʉ Ajua̱. \v 36 Ne ri prima ra Sabe masque guí handi ya ra da̱quꞌei pe ma da mɛꞌtsa ꞌnará tꞌʉ nehe. Mi hma̱ gue nuꞌá̱ himi tsa da mɛꞌtsa ra ba̱tsi, pe nubyá ya øtꞌa ꞌrato za̱na̱ daꞌthi. \v 37 Ngueꞌa̱ pa Ajua̱ otho ni ꞌnara tꞌøtꞌe xá hñei pa gueꞌa̱. \p \v 38 Nepʉ ra Maria bi ꞌñembabi ra ɛnxɛ: \p ―Rá ꞌbɛgogui Ajua̱, dá ꞌyøtꞌa ngu xcá xicagui. \p Mi uadi bi ma̱nga ra Maria njabʉ, ra ɛnxɛ bi ma ꞌbestho. \s1 Ra Maria bi cꞌa̱ꞌtsa ra Sabe \p \v 39 De nuya paꞌʉ mi menga ra ɛnxɛ, bi da̱ma ma ra Maria ja ꞌnara hnini mbi ja ja ra tꞌøhø de ra hai Judea, \v 40 pa rí zønga ja rá ngu ra Sacaría. Y mi zøni bi yʉtꞌi bi zɛnjua ra Sabe. \v 41 Y nu mi ꞌyøde ra Sabe bi nzɛnjuate ra Maria, ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi ꞌña̱nga ra ba̱tsi mbo rá mʉi ra Sabe, y ra Sabe bi hña̱nga ra Ma̱ca Nda̱hi. \v 42 Ne bi ña̱ ntsꞌɛdi ne bi ꞌñemba ra Maria: \p ―Ajua̱ xa ja̱pꞌaꞌi que gatho maꞌra ya ꞌbɛhña̱, nehe xa ja̱pa ri ba̱tsi. \v 43 Nugui hindí ꞌñepcagui e da zøngagui rá na̱na̱ ma Zidadahʉ. \v 44 Ngueꞌa̱ nu ndá øde gá nzɛnjuate, numa ba̱tsi co ra johya bi da̱ma ꞌña̱ni mbo ma mʉi. \v 45 Ajua̱ da ja̱pꞌaꞌi ngueꞌa̱ xcá camfri núꞌa̱ bi xiꞌaꞌi, ngueꞌa̱ ma da njabʉ ngu núꞌa̱ xa xiꞌaꞌi. \p \v 46 Nepʉ bi ꞌñena ra Maria: \q1 Nugui xi drí xøcambeni ma zi Hmu con gatho ma mʉi, \q1 \v 47 ne xi ri johya ma coraso de núꞌa̱ xa ꞌyøtcagui Ajua̱ ma Pøhøte. \q1 \v 48 Ngueꞌa̱ nugui ꞌnará zi hyoya ꞌbɛgogui Ajua̱, masque njabʉ pe nuꞌá̱ xa huancagui. \q1 Desde nubya ya ja̱ꞌi ma da ꞌñengagui gue Ajua̱ xa ja̱pcagui. \q1 \v 49 Ajua̱ núꞌa̱ xi ja rá tsꞌɛdi xa ꞌyøtca nuya ya da̱nga tꞌøtꞌe, \q1 y xi rá nsunda rá thuhuꞌa̱. \q1 \v 50 Nuꞌá̱ nza̱ntho ma da nja rá nthecate pa gatho núꞌʉ toꞌo da ꞌyøteꞌa̱. \q1 \v 51 Ne nuꞌá̱ xa ꞌyøtꞌa ya da̱nga ꞌbɛfi co rá da̱nga tsꞌɛdi, \q1 ne xa da̱pa gatho núꞌʉ toꞌo mri ꞌñexa sɛhɛ. \q1 \v 52 Ne xa hña̱cua yá nsu gatho núꞌʉ toꞌo xi mi ja yá da̱nga nsu, \q1 ne go xa gʉxa ya zi hyoya. \q1 \v 53 Ne gatho núꞌʉ toꞌo mi othobi, bi tꞌumbabi, \q1 ha nuꞌʉ tóꞌo mi jabi, bi ꞌñothobi. \q1 \v 54 Ne bi maxa ra hnini Israel núꞌʉ pɛpabi, \q1 ne himbi pumfri da huequiꞌʉ. \q1 \v 55 Xa ꞌyøtꞌa njabʉ ngu xqui ña̱ꞌtuabi ndu ma dadahʉ ra Abrá ne gatho yá ja̱ꞌi, \q1 gue hinhyaꞌmʉ ma da pumfri da huequiꞌʉ. \m Gueꞌa̱ gatho bi ma̱nga ra Maria. \p \v 56 Y ra Maria bi gohuini ra Sabe ngu hñu nza̱na̱ ja rá nguꞌa̱, ne ꞌmɛfa bi menga pa ja rá ngu. \s1 Rá ꞌbʉi ra Xuua Xiꞌtsate \p \v 57 Nepʉ bi zø ra pa bi ꞌmʉi rá tꞌʉ ra Sabe. \v 58 Ne nuꞌbʉ́ gatho yá ꞌnangu ne núꞌʉ mi ja te yá njaui bi ma bá cꞌa̱ꞌtsi pa bi johyaui ngueꞌa̱ bi ꞌyødeꞌʉ gue Ajua̱ xi xqui ja̱piꞌa̱ pa bi ꞌmʉ rá ba̱tsi. \v 59 Ha nurá hña̱to ma pa bi thuꞌtsua ra seña ja rá ndoꞌyo ra ba̱tsi ngu yá nza̱iꞌʉ, ne ja mi ꞌbʉhni maꞌnaꞌqui yá ꞌnangu ne núꞌʉ mi ja te yá njaui. Ne mi beniꞌʉ xa hñuꞌmbabi dra Sacaría nehe ngu rá thuhu rá dada. \v 60 Pe nurá na̱na̱ himbi ne, hangue bi ꞌñena: \p ―Hina, hinga huꞌmbabihʉ njabʉ, ngueꞌa̱ ma da thuꞌmbabi dra Xuua. \p \v 61 Ne bi tꞌembabi ra Sabe: \p ―¿Hanja ma da thuꞌmbabi njabʉ gue ni ꞌnari ja̱ꞌihʉ hingrá thuhu ra Xuua? \p \v 62 Nepʉ bi tꞌutua ra seña ra Sacaría ndaꞌa̱ ra thuhu mi neꞌa̱ da hñuꞌmbabi ra ba̱tsi. \v 63 Nepʉ nuꞌá̱ ngueꞌa̱ xqui ngone hangue bi ꞌyadi ꞌna xɛni ra xithɛ, ne ja bi ꞌyofoni gue nura ba̱tsi drá thuhu ra Xuua. Y gatho ya ja̱ꞌi xi bi ꞌyø ngueꞌa̱ bi hñuꞌmbabi njabʉ. \v 64 Y ra oraꞌa̱ ꞌbestho bi za bi yopa ña̱ ra Sacaría, ne bi mʉdi bi xøcambeni Ajua̱. \v 65 Y gatho núꞌʉ yá ꞌnangu xi bi ntsu, ne gatho ja ya tꞌøhø de Judea habʉ mi ꞌbʉ ya ja̱ꞌi bi ꞌño ra ꞌbede de núꞌa̱ xqui nja. \v 66 Ne gatho núꞌʉ toꞌo mi pa̱di mi ꞌyo yá mfeniꞌʉ ne mri ꞌñámbabi ꞌna ngu maꞌna, ne mi enaꞌʉ: \p ―¿Te ma nsu ma da tꞌumbabi núꞌa̱ ra ba̱tsiꞌa̱ ꞌbʉ? \p Mi ma̱nga njabʉꞌʉ ngueꞌa̱ Ajua̱ mi ja̱piꞌa̱ co rá tsꞌɛdi. \s1 Ra Sacaría bi nsunda Ajua̱ \p \v 67 Nura Sacaría rá dada ra ba̱tsi mi ha̱npa rá tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi bi ma̱nga ꞌraya noya ngu Ajua̱ bi ꞌñutuabi da ma̱, ne bi ꞌñena: \q1 \v 68 Xá nsunda Ajua̱ ma zi Hmuhʉ nújʉ dyá me Israelhʉ, \q1 ngueꞌa̱ nuya pabya ma da ꞌñehe ꞌna toꞌo da pøhøguihʉ nújʉ go rá hniniguihʉꞌa̱. \q1 \v 69 Nuya pabya ma dua pɛncahʉ ꞌnara Pøhøte núꞌa̱ xi ja rá tsꞌɛdi. \q1 Nuꞌá̱ ma da ꞌñehe desde yá ja̱ꞌi ndu ra nda̱ Davi núꞌa̱ mrá ꞌbɛgo Ajua̱. \q1 \v 70 Gueꞌa̱ bi ña̱tcaguihʉ Ajua̱ ngu núꞌa̱ bi ma̱nga yá ma̱ca ꞌmɛhniꞌa̱ desde mayaꞌbʉ. \q1 \v 71 Bi ña̱tcahʉ gue da ña̱ngaguihʉ de ma ncontrahʉ ne de gatho núꞌʉ toꞌo ri ʉtsaguihʉ. \q1 \v 72 Nehe mi ma̱ gue mi ma da mɛꞌtsua ra nthecate ndu ma xitahʉ, \q1 ne hinhyaꞌmʉ mi ma da pumfri núꞌa̱ ra ma̱ca cohi xqui gohuiꞌʉ. \q1 \v 73 Guehna ra cohi bi ꞌyøtꞌa Ajua̱ co ndu ma dadahʉ ra Abrá, \q1 \v 74 gue mi ma da ña̱ngaguihʉ de ma ncontrahʉ \q1 pa ga pɛpabihʉꞌa̱ nsinque ꞌnara ntsu, \q1 \v 75 ne ga ꞌyohʉ xá hño ne ga ꞌbʉhʉ xá ntꞌaxi ja rá thandiꞌa̱ gatho ya pa de ma tehʉ. \m \v 76 Y ra Sacaría bi ꞌñemba rá ba̱tsi: \q1 Nuꞌi ma zi tꞌʉꞌi, go gueꞌi ma drá ꞌmɛhniꞌi Ajua̱ bí ꞌbʉ mahetsꞌi, \q1 ngueꞌa̱ go ma gui ꞌbɛtꞌo de ra Zidada pa gui hocua rá ꞌñuꞌa̱. \q1 \v 77 Nuꞌi go ma gui zopabi rá hnini Ajua̱ pa da ba̱diꞌʉ ra Pøhøte ne da mpøhøꞌʉ, \q1 ne da zʉdi ra pumbate de yá tsꞌoqui. \q1 \v 78 Ngueꞌa̱ Ajua̱ xa mɛscahʉ ra hma̱te ne ra nthecate, \q1 hangue nuꞌá̱ ma da mɛncahʉ ꞌnara hyatsꞌi desde mahetsꞌi pa go gueꞌa̱ da yotca ma mfenihʉ, \q1 \v 79 nehe pa da yoꞌtua yá mfeni gatho núꞌʉ ꞌbʉ ja ra ꞌbɛxuui ne núꞌʉ rí ma ja ra ꞌñu dega du. \q1 Hangue nuꞌá̱ ma da ꞌñehe pa da yotcahʉ ꞌnara ꞌñu xá hño pa grá ꞌbʉhʉ te rá ꞌñentho. \m Nuna guehna bi ma̱nga ra Sacaría. \p \v 80 Y nura zi Xuua ꞌyo mri teꞌa̱ ne ꞌyo mi umba ra tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi. Ne bá ꞌbʉi ja ra mbonthi asta bi zø ra pa bi mʉdi bi zofo ya me Israel. \c 2 \s1 Rá ꞌbʉi ra Jesucristo \r (Mt. 1:18-25) \p \v 1 De nuya paꞌʉ, nura da̱nga nda̱ Augusto Cesa bi manda da tꞌopabi yá thuhu gatho ya ja̱ꞌi de maxøgue ra hai habʉ mrá nda̱ꞌa̱, pa da ꞌbedeꞌʉ. \v 2 Gueꞌbʉ mrá gobierhnu ra Cirenio ja ra hai Siria núꞌbʉ bi nja nuna ra mʉdi padro. \v 3 Gatho ya ja̱ꞌi mi pɛꞌtsi da menga ja yá hnini cada ꞌna habʉ myá mengu, pa da tꞌopabi yá thuhuꞌʉ. \v 4 Hangue ra Jose bi bønga de ja ra hnini Nasare de ra hai Galilea pa bi ma ja ra hnini Belé de ja ra hai Judea, ngueꞌa̱ ja mrá menguni ndu ra nda̱ Davi, ha nura Jose ja xqui ꞌñehni de ja yá ja̱ꞌi ra Davi. \v 5 Bi ma ja ra hnini Belé pa da tꞌopabi yá thuhuꞌʉ, bi mɛui ra Maria núꞌa̱ xqui ꞌyadi pa da ntha̱tui, ha nuꞌá̱ ya mi daꞌthi de rá ba̱tsi. \v 6 Ha de mbi ꞌbʉiꞌʉ ja ra hnini Belé, bi zø ra pa da ꞌmʉi rá ba̱tsi ra Maria. \v 7 Ha de guehni bi ꞌmʉ rá mʉdi tꞌʉ, bi mantꞌi co yá ꞌmantꞌi, ne bi mɛgui habʉ mi ja ꞌnara hñunga mboꞌni, ngueꞌa̱ ya mi otho habʉ da tꞌumba ntsayaꞌʉ. \s1 ꞌRaya maꞌyo bi cꞌa̱ꞌtsa ra zi Jesu \p \v 8 Ne de guehni guetbʉ de ra hnini Belé mi ꞌbʉhni ꞌraya maꞌyo ja ra mbonthi mi su yá dɛti dega xuui. \v 9 Nepʉ nuꞌʉ́ mi da̱mfri bi hyandua ꞌnará ɛnxɛ Ajua̱, ne ꞌnara da̱nga hyatsꞌi bi yotꞌa gatho rá nthetsꞌi habʉ mi ꞌbʉiꞌʉ, y ra oraꞌa̱ xi bi ntsuꞌʉ. \v 10 Pe nura ɛnxɛ bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Oguí tsuhʉ, ngueꞌa̱ drá ꞌñehe ga xiꞌahʉ ꞌraya hoga noya núꞌʉ pa xi gui johyahʉ nuꞌahʉ ne gatho maꞌra ya ja̱ꞌi. \v 11 Ngueꞌa̱ nubya xa ꞌmʉi ja rá hnini ndu ra nda̱ Davi ꞌnara Pøhøte pa gueꞌahʉ, y núꞌá̱ go gueꞌa̱ ra Cristo ra zi Hmu bá ꞌbɛhni pa da nda̱. \v 12 Y po má nseña gui tsʉhʉ ra ba̱tsi xa ꞌbantꞌi co yá ꞌmantꞌi ne xa ꞌbɛgui habʉ ja ꞌnara hñunga mboꞌni. \p \v 13 Y de mi uadi bi ma̱nga njabʉ nura ɛnxɛꞌa̱, mi da̱mfriꞌʉ bi hyanda maꞌra ya ɛnxɛ de mahetsꞌi mi hnequi mahyɛgui con gueꞌa̱, mri xøcambeni Ajua̱ ne mi eñꞌʉ: \q1 \v 14 ¡Drá nsunda Ajua̱ bí ꞌbʉ mahetsꞌi, \q1 ne dá ꞌmʉi co ꞌnara hogaꞌmʉi ya meximhai núꞌʉ xa zʉtua rá hma̱teꞌa̱! \p \v 15 Nepʉ nu mi menga ya ɛnxɛ pa mahetsꞌi ya maꞌyo bi mʉdi bi ꞌñémbabi ꞌna ngu maꞌna: \p ―Maha Belé, ma ga cꞌa̱ꞌtshʉ te xuá nja de guehni de núꞌa̱ xa xicaguihʉ rá ɛnxɛ Ajua̱. \p \v 16 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ma hnestꞌihi, y bi zøni bi zʉdiꞌʉ ra Jose ne ra Maria co rá ba̱tsi núꞌa̱ mi ꞌbɛni ja ꞌnara hñunga mboꞌni. \v 17 Y núꞌʉ ya maꞌyo mi hyanda ra ba̱tsi, bi mʉdi bi mede gatho núꞌa̱ xqui xipabi ra ɛnxɛ de gueꞌa̱. \v 18 Ha gatho núꞌʉ bi ꞌyøde xi bi ꞌyø de núꞌa̱ mi ma̱ñꞌʉ. \v 19 Pe nura Maria xi mi pɛꞌtstho ja mbo rá mfeni nuya ya noya pa da bentho. \v 20 Nepʉ nuya maꞌyo bi mengui xi mri xøcambeni Ajua̱ por gatho núꞌa̱ xqui ꞌyøde ne xqui hyandi, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ xqui zʉdi ngu núꞌa̱ xqui sipabiꞌʉ. \s1 Ra zi Jesu bri dapa ja rá ꞌyɛ Ajua̱ \p \v 21 Ne rá hña̱to ma pa de xqui ꞌmʉ ra ba̱tsi, bi thuꞌtsua ra seña ja rá ndoꞌyo ngu yá nza̱iꞌʉ. Ne bi thuꞌmbabi ra JESU ngueꞌa̱ gueꞌa̱ xqui xipabi ra ɛnxɛ ra Maria desde ante da ndaꞌthi de gueꞌa̱. \p \v 22 Y nu mi ua yá pa ra Maria bi ntꞌaxqui pa da yopa yʉtꞌa ja ra nija̱ maꞌnaꞌqui ngu xqui ꞌyofo ra Moise ja ra ley, nepʉ ra Jose ne ra Maria bi zixa ra zi ba̱tsi pa ja ra nda̱nija̱ Jerusale pa dí dapabi ja rá ꞌyɛ Ajua̱. \v 23 Bi ꞌyøtꞌa njabʉꞌʉ ngueꞌa̱ xqui tꞌofo ja rá ley Ajua̱ gue gatho núꞌʉ ya mʉdi ba̱tsi da ꞌmʉi ne ꞌbʉ dya tsꞌʉntꞌʉ gueꞌʉ mahyoni da tꞌeque pa Ajua̱. \v 24 Nehe bi maꞌʉ ja ra nda̱nija̱ pa bi hña̱ꞌtsuabi ra ꞌbaha Ajua̱, ngueꞌa̱ njabʉ ena ja rá ley Ajua̱ gue ꞌbʉ ꞌnara ꞌbɛhña̱ da ꞌmʉ rá ba̱tsi, mahyoni da zixa yoho ya zi joñꞌo o yoho ya zi domitsu pa ja dí hyopabini Ajua̱ dega ꞌbaha. \p \v 25 De nuya paꞌʉ, mi ꞌbʉ ꞌnara ꞌñøhø nuni Jerusale mrá thuhu ra Simiu. Núꞌá̱ xi mi ꞌyo xá hño ja rá thandi Ajua̱, ne mi tøꞌmi da hyanda ra Ña̱nte núꞌa̱ toꞌo ma da ña̱ni ya me Israel, ne nurá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱ mi ꞌbʉi con gueꞌa̱. \v 26 Ne go gueꞌa̱ xqui xipabi Ajua̱ gue hinda du asta hinda hyanda ra Cristo núꞌa̱ xqui ma̱ Ajua̱ ma dua pɛhni. \v 27 Nuꞌá̱ xqui ma ja ra nda̱nija̱ ngueꞌa̱ ra Ma̱ca Nda̱hi xqui tsitsꞌi, y ra oraꞌa̱ mi ꞌbʉhni mbo, bi yʉtꞌa ra Jose nehe co ra Maria mri zi ra zi tꞌʉca Jesu pa e da ꞌyɛntꞌua ja rá ꞌyɛ Ajua̱ ngu xqui ma̱nga rá ley Ajua̱. \v 28 Nepʉ de guehni ra Simiu bi zinga ra tꞌʉca ꞌuɛne ne bi ꞌyɛntsꞌa ja yá ꞌyɛ ne bi xøcambeni Ajua̱ bi ꞌñena: \q1 \v 29 Nuꞌi Ajua̱ ma Dadaꞌi, ya da za gui tsixcagui de guecua, ya bi hñu ma mʉi \q1 ngueꞌa̱ ya stá handi xa njabʉ ngu núꞌa̱ gá xicagui. \q1 \v 30 Ya stá handi co ma da ra Pøhøte, \q1 \v 31 núna xcuá pɛhni pa da pøhø gatho ya ja̱ꞌi. \q1 \v 32 Nuna go guehna ngu ꞌnara ñotꞌi pa da yoꞌtua yá mfeni gatho núꞌʉ hingyá me Israel, \q1 y po rá nguehna ma da nja rá nsu ri hnini Israel. \p \v 33 Ha nura Jose ne ra Maria rá na̱na̱ ra Jesu mi ꞌyøde núꞌʉ ya noya mi ma̱nga ra Simiu de ra tꞌʉca ꞌuɛne, núꞌʉ́ xi bi ꞌyøꞌʉ. \v 34 Nepʉ nura Simiu bi ꞌyapa Ajua̱ da ja̱piꞌʉ. Ne bi ꞌñembabi ra Maria rá na̱na̱ ra Jesu: \p ―Nuna ꞌuɛne xuá ꞌbɛhni pa da pøhø ndunthi ya me Israel, pe ndunthi de gueꞌʉ ma da ʉtsa ne da ꞌmɛdiꞌʉ. \v 35 Y njabʉ po rá ngue ri tꞌʉ ma da hnequi gatho núꞌa̱ beni ja yá mfeni cada ꞌnara ja̱ꞌi. Y pa gueꞌi ma gui thogui ꞌnara da̱nga dumʉi ngueꞌa̱ ma da tꞌʉtsaꞌi ri tꞌʉ. \p \v 36 Ne mi ꞌbʉ ꞌnara ꞌbɛhña̱ mrá thuhu ra Ana núꞌa̱ mi ña̱ co rá tsꞌɛdi rá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱. Y núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ꞌa̱ mrá tꞌixu ꞌnara ꞌñøhø mrá thuhu ra Fanuel, xqui ꞌñehe desde yá ja̱ꞌi ndu ra Aser. Y nuꞌá̱ ya xi mrá zi da̱quꞌei. Núꞌbʉ xi mrá ba̱tsa nxutsitho bi ntha̱ti, ne nsøcta yoto njɛya bi ꞌmʉhui rá da̱me. \v 37 Y ya mi øtꞌa gohoꞌrate ma goho njɛya xqui mviuda. Nuꞌá̱ himi pøni de ja ra nija̱, ngueꞌa̱ nza̱ntho mi pɛpabi Ajua̱ ma pa ra xuui, mri ayuna ne xi mi apabi Ajua̱. \v 38 Ora mi ꞌbʉhni ra Jose ne ra Maria co ra tꞌʉꞌuɛne mbo ra nda̱nija̱, ra oraꞌa̱ bi yʉtꞌa ra Ana nehe, ne bi umba njama̱di Ajua̱. Nepʉ bi mʉdi bi xipabi de ra zi ba̱tsi núꞌʉ toꞌo gatho mi tøꞌma ra Ña̱nte núꞌa̱ toꞌo da ña̱nga ra hnini Jerusale. \s1 Ra zi Jesu bi menga ja ra hnini Nasare \p \v 39 Nepʉ mi uadi ra Jose ne ra Maria bi ꞌyøtꞌa gatho ngu núꞌa̱ xqui manda ja rá ley Ajua̱, bi menga pa ja yá hnini Nasare de ja ra hai Galilea. \v 40 De guehni ra ba̱tsi mri ꞌyo rá te, ne ꞌyo mri nja rá tsꞌɛdi, ne ꞌyo mri nja rá mfa̱di, y Ajua̱ mi ja̱pabi ndunthiꞌa̱. \s1 Ra zi Jesu mi ꞌbʉhni ja ra nda̱nija̱ \p \v 41 Tatꞌa jɛya mi pa ra Jose ne ra Maria pa da nu ra ngo de ra pascua nuni Jerusale. \v 42 Y de mi juata ꞌrɛtꞌamayoho njɛya ra Jesu, bi ma ri hñuꞌʉ pa Jerusale pa da nu ra ngo ngu myá nza̱iꞌʉ. \v 43 Y nu mi ua ra ngo, bá penga ra Jose ne ra Maria, ha nura Jesu bá cohi de guehni Jerusale nsinque bi ba̱ rá na̱na̱ ne ra Jose. \v 44 Nuꞌʉ́ mi hu yá mʉi gue mbra ꞌñoui maꞌra ya ja̱ꞌi núꞌʉ bá pengüi ja ra ngo. Bi ꞌño maxøgue ꞌna pa ra ꞌñu, asta ja ꞌmɛfa bi ꞌñaniꞌʉ ra ba̱tsi, bi ꞌño bi ꞌyambabi núꞌʉ mi ja te yá njaui ne yá mpa̱di. \v 45 Pe himbi zʉdiꞌʉ de guehni, hangue bi yopa menguiꞌʉ pa Jerusale pa dua honi. \p \v 46 Nepʉ rá hñupa bi zʉdi mi ꞌbʉhni mbo ja ra nda̱nija̱ mi huhni madetho de ya xahnate de ra ley mi østho núꞌa̱ te mi ma̱ñꞌʉ nepʉ nuꞌá̱ mi øꞌtua ya ntꞌaniꞌʉ. \v 47 Gatho núꞌʉ ya ja̱ꞌi toꞌo mi øde núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱ xi mri ꞌyø ngueꞌa̱ xi mi ja rá mfa̱diꞌa̱ ne mi tha̱di xá hño núꞌʉ ya ntꞌani mi tꞌøꞌtuabi nehe. \v 48 Y nu mi hyanda rá na̱na̱ ne ra Jose gue mi huhni co ya xahnate de ra ley, himi pa̱di te da beñꞌʉ. Y nurá na̱na̱ bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi tꞌʉꞌi, ¿hanja xcá ꞌyøtcahe njabʉ? Nugui ne ri dada go dí hoñꞌahe co ndunthi ra dumʉi. \p \v 49 Pe ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Pa te gui jacjʉ guí hongaguihʉ? ¿Ha hinguí pa̱hʉ gue nugui mahyoni ga pɛpa rá ꞌbɛfi ma Dada? \p \v 50 Pe nuꞌʉ́ nixi mi pa̱di te mri bønga núꞌʉ ya noya bi xipabiꞌʉ. \p \v 51 Nepʉ de guehni bi mɛui rá na̱na̱ ne ra Jose bi mencꞌʉ pa ja ra hnini Nasare, ne nuꞌá̱ bi sigui bi ꞌyøtua yá tsꞌofoꞌʉ. Ha nurá na̱na̱ mi pɛꞌstho ja rá mfeni gatho núꞌa̱ te bi nja co rá tꞌʉ. \v 52 Y nura Jesu ꞌyo mri te rá mfa̱di ne rá nda̱ngui, ne Ajua̱ xi bi hopa rá ꞌmʉiꞌa̱, ne ya ja̱ꞌi nehe. \c 3 \s1 Ra Xuua Xiꞌtsate mi zofo ya ja̱ꞌi ja ra mbonthi \r (Mt. 3:1-12; Mr. 1:1-8; Jn. 1:19-28) \p \v 1 De ya xqui nda̱ ꞌrɛtꞌamacʉtꞌa njɛya ra da̱nga nda̱ Tiberio Cesa núꞌa̱ mi ꞌbʉ Nroma ne mrá nda̱ ja ndunthi ya hai de ra ximhai, nehe gueꞌbʉ mrá nda̱ ra Poncio Pilato nuni ja ra hai Judea, nehe mrá nda̱ ra Erode nuni ja ra hai Galilea, nehe mrá nda̱ nurá cu ra Erode núꞌa̱ mrá thuhu ra Lipe nuni ja ra hai Iturea ne ja ra hai Traconite, nehe mrá nda̱ ra Lisania nuni ja ra hai Abilinia. \v 2 Gueꞌbʉ myá da̱nga nda̱ gá macja̱ ra Anás ne ra Caifá. Ha de nura jɛyaꞌa̱ Ajua̱ bi umba ya noya ra Xuua núꞌa̱ mrá tꞌʉ ra Sacaría de mbi ꞌbʉ ja ra mbonthi, pa da zo ya ja̱ꞌi. \v 3 Nuꞌbʉ́ ra Xuua bi ma gatho rá nthetsꞌi ra da̱the Jordá, ne mi embabi ya ja̱ꞌi gue da ñobri de yá tsꞌoqui ne da nxistehe pa njabʉ Ajua̱ da pumbabi yá tsꞌoquiꞌʉ. \v 4 Núꞌá̱ njabʉ bi zofo ya ja̱ꞌi gue da hñoquiꞌʉ ja yá mfeni pa nu sta zø ra zi Hmu da gamfriꞌʉ, hangue bi njabʉ ngu núꞌa̱ xqui ꞌyofo ra ba̱di Isaía ja ra Ma̱ca Tꞌofo nu habʉ ena: \q1 Ma da ntꞌøde ꞌnara ja̱ꞌi da ña̱ ntsꞌɛdi ja ra mbonthi ne ma da ꞌñena: \q1 “Hocuahʉ xá hño rá ꞌñu ra zi Hmu, \q1 jua̱nhʉ gatho ya tsꞌacaꞌñu. \q1 \v 5 Gatho ya hñe dra hñuꞌtsi, \q1 ne dra tʉnga ya nda̱ntsꞌi, ne dra yøꞌta ya tꞌøhø, \q1 ne dra jua̱na ya nøntsꞌaꞌñu, \q1 ne da thoqui gatho habʉ hindi ꞌbʉi xá hño. \q1 \v 6 Y gatho ya ja̱ꞌi da hyandi te xa ꞌyøtꞌa Ajua̱ pa da mpøhøꞌʉ.” \p \v 7 Nepʉ mi pa ya ja̱ꞌi mi cꞌa̱ꞌtsa ra Xuua pa da xiꞌtsiꞌʉ, y nuꞌá̱ mi embabiꞌʉ: \p ―¡Gyá tsꞌoja̱ꞌihʉ ngu ya zate quꞌeña̱! ¿Ha guí hu ri mʉihʉ gue ngueꞌa̱ xcá ehʉua ya xcá ꞌbaꞌtuahʉ rá cuɛ Ajua̱ xa ꞌñepʉ? \v 8 Mahyoni gui ꞌyohʉ xá hño pa da hnequi gue majua̱ni xcá ñobrihʉ de ri tsꞌoquihʉ. Oxqui ma gui ꞌñexhʉ gui ꞌñeñhʉ: “Nuje ma dadahe ndu ra Abrá, hangue hinte ga jahe.” Ngueꞌa̱ nugui dí xiꞌahʉ gue Ajua̱ da za da japi da nja̱ꞌi nuya ya do pa dyá tꞌʉ ra Abrá. \v 9 Dí xiꞌahʉ gue ꞌbʉi guetbʉ Ajua̱, ngu ꞌna toꞌo ha̱ ra tꞌɛ́gui pa da zɛcua yá ꞌyʉ ya za. Gatho núꞌʉ ya za hingui unga yá hoga fruta ma da tsꞌɛtꞌi ne da thøtꞌa ja ra tsibi. Njabʉ Ajua̱ ma da hyøtꞌahʉ ja ra nidu ꞌbʉ hingui ñobrihʉ ne gui ꞌyohʉ xá hño. \p \v 10 Nepʉ nuya ja̱ꞌi bi ꞌyamba ra Xuua ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌbʉ́ ¿te mahyoni ga øthebya? \p \v 11 Nuꞌbʉ́ ra Xuua bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌa̱ tóꞌo pɛꞌtsa yoho yá pahni, dá umba ꞌna núꞌa̱ toꞌo othobi. Ha nuꞌa̱ tóꞌo pɛꞌtsa te da zi, mahyoni da ñohui núꞌa̱ toꞌo othobi. \p \v 12 Nehe bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ra Xuua ꞌraya ꞌña̱tsa ngʉxboja̱. Núꞌʉ́ bi ma da nxistehe nehe, ne bi ꞌyambabi ra Xuua ne bi ꞌñembabi: \p ―Xahnate, xi nuje, ¿te mahyoni ga øthe? \p \v 13 Ha nura Xuua bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌa̱ mahyoni gui ꞌyøthʉ, cobrahʉ ngu núꞌa̱ ma̱nga ra ley, oguí cømbahʉ yá boja̱ ya ja̱ꞌi. \p \v 14 Nehe ꞌraya soldado bi ꞌñembabi ra Xuua: \p ―Xi nuje, ¿te mahyoni ga øthe? \p Ha nura Xuua bi ꞌñembabi: \p ―Oto guí pepabihʉ, ne oguí pihʉ ya ja̱ꞌi co núꞌa̱ ra nsu xa tꞌaꞌahʉ, nixi gui hyøxhʉ ra thai ya ja̱ꞌi. Nuꞌa̱ gui ꞌyøthʉ, johyahʉ co núꞌa̱ guí ta̱ha̱hʉ, oguí nehʉ maꞌna. \p \v 15 Ha nuya ja̱ꞌi himi pa̱di te da beni de ra Xuua, ua go mi gueꞌa̱ ra Cristo núꞌa̱ xqui hma̱ da ꞌbɛhni pa da nda̱, ua hina. \v 16 Nepʉ nura Xuua bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nugui dí xiꞌtsꞌaꞌihʉ co ra dehe, pe bra ꞌbɛfa maꞌna núꞌa̱ toꞌo ma da xiꞌtsꞌaꞌihʉ co ra Ma̱ca Nda̱hi ne asta ngu di faspi co rá tsꞌɛdi. Núꞌá̱ maꞌna ja rá tsꞌɛdi de guequi ne hiní ꞌñepcagui ngugui ga xoꞌtuabi yá ntha̱sthi de yá zɛsthi. \v 17 Nuꞌá̱ nja ngu ꞌnara mɛfi ya o ja rá ꞌyɛ ra pala pa da mica ra trigo, y nu stí uadi da miquiꞌa̱, da muntsꞌi da mɛꞌtsi, ha nura paha da ga̱tꞌa ja ra tsibi. Njabʉtho nehe núꞌa̱ bra ꞌbɛfa de guequi ma da muntsꞌa núꞌʉ di ꞌyo xá hño pa da ꞌmʉi con gueꞌa̱, ha nuꞌʉ hindi ꞌyo xá hño ma da hyøtꞌa ja ra tsibi. \p \v 18 Njabʉ ne co maꞌra ya hoga tsꞌofo ra Xuua mi utua ya ja̱ꞌi de ra ma̱ca hoga tꞌøde. \v 19 Y núꞌbʉ́ gueꞌbʉ bi zʉiꞌa̱ ra nda̱ Erode ngueꞌa̱ xqui zimbabi rá ꞌbɛhña̱ rá cu núꞌa̱ mrá thuhu ra Lipe, ne xqui ꞌyøtꞌa maꞌra ya tꞌøtꞌe xá ntsꞌo. \v 20 Pe nura Erode himbi ne bi ntsøꞌmi. Nuꞌa̱ bi ꞌyøtꞌe, bi ꞌyøtꞌa maꞌna ra tꞌøtꞌe xi xá ntsꞌo, bi gʉ ra Xuua ne bi gotꞌa fadi. \s1 Rá sistehe ra Jesu \r (Mt. 3:13-17; Mr. 1:9-11) \p \v 21 Pe ante dra jʉ ra Xuua da jotꞌa fadi, bi ma ra Jesu habʉ mi xiꞌtsateꞌa̱ pa da nxisteheꞌa̱ nehe. Ne tsꞌa mi apabi Ajua̱ ra Jesu, bi xogui mahetsꞌi, \v 22 y nurá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱ bá ca̱i ngu ꞌnara domitsu bi zøhø ja gueꞌa̱. Ne bi ntꞌøde ꞌnara noya de mahetsꞌi bi ꞌñena: \p ―Nuꞌi go gueꞌi ma hma̱ca Tꞌʉꞌi, xi drí johya de gueꞌi. \s1 Yá mʉdi ja̱ꞌi de ra Jesucristo \r (Mt. 1:1-17) \p \v 23 Ra Jesu mi pɛꞌtsa ngu ꞌnatemaꞌrɛtꞌa njɛya nu mi mʉta rá ꞌbɛfi. Ne mi tꞌena gue nurá dadaꞌa̱ go mrá Jose. Ha nurá dada ra Jose mrá thuhu ra Elí, \v 24 ha nurá dada ra Elí mrá thuhu ra Matat, ha nurá dada ra Matat mrá thuhu ra Leví, ha nurá dada ra Leví mrá thuhu ra Melqui, ha nurá dada ra Melqui mrá thuhu ra Jana, ha nurá dada ra Jana mrá thuhu ra Jose nehe, \v 25 ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Jose mrá thuhu ra Matatía, ha nurá dada ra Matatía mrá thuhu ra Amós, ha nurá dada ra Amós mrá thuhu ra Naum, ha nurá dada ra Naum mrá thuhu ra Esli, ha nurá dada ra Esli mrá thuhu ra Nagai, \v 26 ha nurá dada ra Nagai mrá thuhu ra Maat, ha nurá dada ra Maat mrá thuhu ra Matatía nehe, ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Matatía mrá thuhu ra Semei, ha nurá dada ra Semei mrá thuhu ra Jose nehe, ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Jose mrá thuhu ra Judá, \v 27 ha nurá dada ra Judá mrá thuhu ra Joana, ha nurá dada ra Joana mrá thuhu ra Resa, ha nurá dada ra Resa mrá thuhu ra Sorobabel, ha nurá dada ra Sorababel mrá thuhu ra Salatiel, ha nurá dada ra Salatiel mrá thuhu ra Neri, \v 28 ha nurá dada ra Neri mrá thuhu ra Melqui nehe, ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Melqui mrá thuhu ra Adi, ha nurá dada ra Adi mrá thuhu ra Cosam, ha nurá dada ra Cosam mrá thuhu ra Elmodam, ha nurá dada ra Elmodam mrá thuhu ra Er, \v 29 ha nurá dada ra Er mrá thuhu ra Josué, ha nurá dada ra Josué mrá thuhu ra Elieser, ha nurá dada ra Elieser mrá thuhu ra Jorim, ha nurá dada ra Jorim mrá thuhu ra Matat nehe, \v 30 ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Matat mrá thuhu ra Leví nehe, ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Leví mrá thuhu ra Simiu, ha nurá dada ra Simiu mrá thuhu ra Judá nehe, ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Judá mrá thuhu ra Jose nehe, ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Jose mrá thuhu ra Jonán, ha nurá dada ra Jonán mrá thuhu ra Eliaquim, \v 31 ha nurá dada ra Eliaquim mrá thuhu ra Melea, ha nurá dada ra Melea mrá thuhu ra Mainán, ha nurá dada ra Mainán mrá thuhu ra Matata, ha nurá dada ra Matata mrá thuhu ra Natán, \v 32 ha nurá dada ra Natán mrá thuhu ra Davi, ha nurá dada ra Davi mrá thuhu ra Isaí, ha nurá dada ra Isaí mrá thuhu ra Obed, ha nurá dada ra Obed mrá thuhu ra Boos, ha nurá dada ra Boos mrá thuhu ra Salmón, ha nurá dada ra Salmón mrá thuhu ra Naasón, \v 33 ha nurá dada ra Naasón mrá thuhu ra Aminadab, ha nurá dada ra Aminadab mrá thuhu ra Aram, ha nurá dada ra Aram mrá thuhu ra Esrom, ha nurá dada ra Esrom mrá thuhu ra Fare, ha nurá dada ra Fare mrá thuhu ra Judá nehe, \v 34 ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Judá mrá thuhu ra Cobo, ha nurá dada ra Cobo mrá thuhu ra Isaac, ha nurá dada ra Isaac mrá thuhu ra Abrá, ha nurá dada ra Abrá mrá thuhu ra Taré, ha nurá dada ra Taré mrá thuhu ra Nacor, \v 35 ha nurá dada ra Nacor mrá thuhu ra Serug, ha nurá dada ra Serug mrá thuhu ra Ragau, ha nurá dada ra Ragau mrá thuhu ra Peleg, ha nurá dada ra Peleg mrá thuhu ra Eber, ha nurá dada ra Eber mrá thuhu ra Sala, \v 36 ha nurá dada ra Sala mrá thuhu ra Cainán, ha nurá dada ra Cainán mrá thuhu ra Arfaxad, ha nurá dada ra Arfaxad mrá thuhu ra Sem, ha nurá dada ra Sem mrá thuhu ra Noé, ha nurá dada ra Noé mrá thuhu ra Lamec, \v 37 ha nurá dada ra Lamec mrá thuhu ra Matusale, ha nurá dada ra Matusale mrá thuhu ra Enoc, ha nurá dada ra Enoc mrá thuhu ra Jared, ha nurá dada ra Jared mrá thuhu ra Maalaleel, ha nurá dada ra Maalaleel mrá thuhu ra Cainán nehe, \v 38 ha nurá dada núꞌa̱ maꞌna ra Cainán mrá thuhu ra Enós, ha nurá dada ra Enós mrá thuhu ra Set, ha nurá dada ra Set mrá thuhu ra Adá, ha nurá Dada ra Adá, go gueꞌa̱ Ajua̱ bí ꞌbʉ mahetsꞌi, ngueꞌa̱ go bi hyoquiꞌa̱. \c 4 \s1 Ra tsꞌonda̱hi mi xaxa ra Jesu \r (Mt. 4:1-11; Mr. 1:12-13) \p \v 1 Mi uadi bi nxistehe ra Jesu bi ma de guehni ja ra da̱the Jordá mi ha̱npa rá tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi. Nepʉ ra Ma̱ca Nda̱hi bi zitsꞌi ja ꞌnara mbonthi. \v 2 Ne ja bá ꞌbʉhni ñote ma pa. Y de guehni bi zø ra tsꞌonda̱hi habʉ mi ꞌbʉiꞌa̱ pa da xaxi pa xa̱ma̱ xa tsꞌocuahma̱ rá mfeniꞌa̱. Ne nura Jesu hinte xqui zi de núꞌʉ ñote ma paꞌʉ, ja ꞌmɛfa bi zʉ ra thuhu. \v 3 Nepʉ de mi zʉ ra thuhuꞌa̱, ra tsꞌonda̱hi bi ꞌñembabi: \p ―ꞌBʉ go gueꞌi rá Tꞌʉꞌi Ajua̱, japabi xa̱ da nthuhme nuna ra do. \p \v 4 Ha nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Xa ntꞌofo ja ra Ma̱ca Tꞌofo habʉ ena njaua: “Hingue hønsɛ po ra thuhme da za da ꞌmʉ ra ja̱ꞌi, gatho núꞌa̱ ma̱ Ajua̱ go gueꞌa̱ umba rá te ra ja̱ꞌi.” \p \v 5 Nepʉ de guehni ra tsꞌonda̱hi bi zixa ra Jesu ja ꞌnara tꞌøhø xi xmá hñetsꞌi pa bi ꞌñutua gatho ya hnini de maxøgue ra ximhai, y ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi hnequi gatho ya hnini. \v 6 Y nura tsꞌonda̱hi bi ꞌñembi: \p ―Nugui da za ga ꞌraꞌa gatho ra tsꞌɛdi ne gatho ra da̱nga nsu de nuya ya hnini, ngueꞌa̱ go xa tꞌɛntcꞌa ma ꞌyɛ gathoyʉ, y nugui da za ga umbabi toꞌo go ga nega. \v 7 Hønsɛ ꞌbʉ gui ndandiña̱hmu ne gui nsundagui, gatho go da ꞌyo ri ꞌyɛyʉ. \p \v 8 Pe nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌUegue de guequi, nuꞌi Satá. Ngueꞌa̱ xa ntꞌofo ja ra Ma̱ca Tꞌofo gue Ajua̱ ri Hmu go gueꞌa̱ gui nsunda, ne hønsɛꞌa̱ gui pɛpabi. \p \v 9 Nepʉ de guehni ra tsꞌonda̱hi bi zixa ra Jesu ja ra hnini Jerusale ne bi pøꞌtsa asta xi maña̱ ra nda̱nija̱ ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌBʉ go gueꞌi rá Tꞌʉꞌi Ajua̱, ꞌyɛnga ra sagui pa rí gaꞌti xa̱. \v 10 Cabo xa ntꞌofo ja ra Ma̱ca Tꞌofo habʉ ena: \q1 Ajua̱ dua pɛhna yá ɛnxɛ pa da suꞌaꞌi. \q1 \v 11 Ne da mipꞌa ri ꞌyɛ \q1 pa njabʉ hingui tsamaꞌñʉ ri ua nu xcrí tsønga ja ra hai. \p \v 12 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Nehe xa ntꞌofo ja ra Ma̱ca Tꞌofo habʉ ena: “Oguí xaxa Ajua̱ ri Hmu pa gui ꞌñena gue da maxꞌi.” \p \v 13 Y nu mi uadi ra tsꞌonda̱hi bi ꞌyøtꞌa gatho ngu núꞌa̱ xqui ꞌyɛꞌmbi pa xa hyathma̱ ra Jesu, nuꞌá̱ bi ꞌuegue de ra Jesu ꞌraya pa. \s1 Ra Jesu bi fʉta rá ꞌbɛfi nuni Galilea \r (Mt. 4:12-17; Mr. 1:14-15) \p \v 14 De guehni ra Jesu bi menga pa ja rá hai Galilea mi ha̱npa rá tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi, y bi ꞌño rá ꞌbedeꞌa̱ ja gatho rá ngʉni nura haiꞌa̱. \v 15 Y núꞌá̱ mi cʉtꞌa ja ya nija̱ pa mi utuate, ne gatho ya ja̱ꞌi mi eꞌtsua rá nsuꞌa̱. \s1 Ra Jesu mi ꞌbʉhni Nasare \r (Mt. 13:53-58; Mr. 6:1-6) \p \v 16 Nepʉ nura Jesu bi ma pa Nasare núꞌa̱ ra hnini habʉ xqui nteꞌa̱. Y ra pa dega tsaya bi yʉtꞌa ja ra nija̱ ngu mrá nza̱iꞌa̱, ne ja bi ꞌmaini pa da hñeꞌta ra Ma̱ca Tꞌofo. \v 17 Ne bi tꞌumbabi núꞌa̱ ra tꞌofo xqui ꞌyofo ra ba̱di Isaía, y de mi tʉnguiꞌa̱ bi hyonga núꞌa̱ ra xɛni habʉ ena njaua: \q1 \v 18 Nurá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱ ꞌbʉi con guequi, \q1 ngueꞌa̱ Ajua̱ xa hñuxcagui pa e ga xipa ra hoga ntꞌøde núꞌʉ ya hyoya, \q1 ne xuá pɛncagui pa ga huꞌmba yá mʉi núꞌʉ toꞌo tu yá mʉi, \q1 ne pa e ga pønga núꞌʉ toꞌo o ntsꞌa̱hni de ja ra tsꞌoqui, \q1 ne pa ga japi da xo yá da ya goda, \q1 ne pa e ga ña̱nga núꞌʉ ri sufri de núꞌa̱ tꞌøꞌtuabi, \q1 \v 19 ne pa e ga ma̱ gue núbya mapaya ya xa zø ra pa pa Ajua̱ da pøhø ya ja̱ꞌi po rá hma̱te. \p \v 20 Nepʉ mi uadi ra Jesu bi hñeꞌta nuya ya noya, bi mantsꞌa ra Ma̱ca Tꞌofo, ne bi umba núꞌa̱ ra maste de ra nija̱. Y bi hñudiꞌa̱, y gatho núꞌʉ xqui muntsꞌni ja ra nija̱ xi mi nʉꞌtiꞌa̱. \v 21 Nepʉ nuꞌá̱ bi mʉdi bi zofoꞌʉ ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nubyá ya bi njabʉ ngu núꞌa̱ ja juadi dá heꞌta ja ra Ma̱ca Tꞌofo. \p \v 22 Y gatho núꞌʉ mi ꞌbʉhni xi mri ꞌyø de núꞌʉ ya hoga noya mi ma̱nga ra Jesu, ne xi mi ña̱mahñoꞌʉ de gueꞌa̱. Ne mi ꞌñémbabiꞌʉ ꞌna ngu maꞌna: \p ―¡Conque go guehni rá tꞌʉ ra Jose! \p \v 23 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Dí pa̱di xá hño gue nuꞌahʉ́ ma gui ꞌñengaguihʉ: “ꞌBʉ xi majua̱ni grá medico, ꞌñøthesɛ.” Y nehe ma gui ꞌñengaguihʉ: “ꞌYøtꞌe nehe de guecua ja ma haihʉ ngu núꞌa̱ stá øhe xcá ꞌyøtꞌa Ncapernau.” \p \v 24 Ne de gueꞌa̱ bi sigui bi ña̱ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue ni ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱ hingui hma̱di de ja rá haisɛ. \v 25 Dí xiꞌahʉ gue nuya paꞌʉ mi ꞌbʉi ra ba̱di Elía mi ꞌbʉ ndunthi ya viuda nehe ja ra hnini de Israel. Y nuya paꞌʉ hinxqui ꞌua̱i hñu njɛya made, hangue xi xqui nja ꞌnara da̱nga thuhu ja gatho nuna ra hai. \v 26 Pe nu Ajua̱ himbi mɛhna ra Elía pa da tꞌini ja yá ngu núꞌʉ ya viuda mi ꞌbʉ ja ya hnini de Israel. Ajua̱ bi mɛhniꞌa̱ maꞌnambʉ ja rá ngu ꞌnara viuda núꞌa̱ mi ꞌbʉ ja ra tꞌʉca hnini Sarepta gueta ra da̱nga hnini Sidó. \v 27 Nehe de nuya paꞌʉ mi ꞌbʉi ra ba̱di Eliseo, ndunthi ya me Israel mi hena ra lepra, pe ni ꞌna de gueꞌʉ himbi ña̱ni de núꞌa̱ ra hñeniꞌa̱, hønsɛ ra Naamán núꞌa̱ mrá me Siria, nsøcꞌa̱ go gueꞌa̱ bi ña̱ni de ra lepra mi tsʉdi. \p \v 28 Nu mi ꞌyøde nuya ya noya gatho núꞌʉ xqui muntsꞌni mbo ra nija̱ bi bø yá cuɛꞌʉ. \v 29 Ne bi ꞌmaiꞌʉ bi gʉca ra Jesu de ja yá hniniꞌʉ, ne bi zitsꞌi ja rá hyo ra hnini habʉ mi ja ꞌnara maꞌye, y de guehni mi nehma̱ꞌʉ xa føte pa rí gaꞌti. \v 30 Pe nura Jesu bi ꞌrantho madetho de ra hmuntsja̱ꞌi ne bi ma. \s1 ꞌNara ꞌñøhø mi pɛꞌtsa ꞌnara tsꞌonda̱hi \r (Mr. 1:21-28) \p \v 31 Nepʉ nura Jesu bi ma Ncapernau maꞌna ra hnini de ra hai Galilea, ne ja bá xahnani ya ja̱ꞌi nura pa dega tsaya. \v 32 Y gatho ya ja̱ꞌi xi mri ꞌyø de núꞌa̱ mi udiꞌa̱ ngueꞌa̱ mi zote co ꞌraya noya xi mi pɛꞌtsa ndunthi ra tsꞌɛdi. \p \v 33 Y nuni ja ra nija̱ habʉ xqui muntsꞌiꞌʉ xqui zøhø ꞌnara ꞌñøhø mi pɛꞌtsa ꞌnara tsꞌonda̱hi. Nepʉ nuꞌá̱ bi dø ꞌnara hmafi ne bi ña̱ ntsꞌɛdi bi ꞌñena: \p \v 34 ―Nuꞌi Jesu grá me Nasare, hyɛgaguiheua. ¿Hanja xcuá ehe pa hønsɛ e gui juatcaguihe? Ngueꞌa̱ nugui dí pa̱di toꞌoꞌi, go gueꞌi rá Ma̱ca Tꞌʉꞌi Ajua̱. \p \v 35 Nura oraꞌa̱ ra Jesu bi zʉi núꞌa̱ ra tsꞌonda̱hi ne bi ꞌñembi: \p ―¡Coꞌta ri ne, pøni de nuna ra ꞌñøhø! \p Nepʉ nura tsꞌonda̱hi bi føma núꞌa̱ ra ꞌñøhø de ja yá thandi ya ja̱ꞌi, nepʉ bi bønga ra tsꞌonda̱hi bi ma nsinque te bi ꞌyøꞌtuabi núꞌa̱ ra ꞌñøhøꞌa̱. \v 36 Y gatho ya ja̱ꞌi bi ntsu ne mri ꞌñémbabi ꞌna ngu maꞌna: \p ―¡Xi te ma tsꞌɛdi ha̱ni gue co nuyá noya ri ꞌbɛpa ya tsꞌonda̱hi da bøni, y nuꞌʉ́ øte! \p \v 37 Y gatho rá nthetsꞌi núꞌa̱ ra haiꞌa̱ bi ꞌño ra ꞌbede de núꞌa̱ bi ꞌyøtꞌa ra Jesu. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthebi rá to ra Simu Pedro \r (Mt. 8:14-15; Mr. 1:29-31) \p \v 38 Nepʉ ra Jesu bi bøni de guehni ja ra nija̱ ne bi ma ja rá ngu ra Simu. Ne mi ꞌbɛnga rá to ra Simu xi mi umba ra nzø ntsꞌɛdi. Nepʉ bri ba̱ntebi ra Jesu gue da nu nura daꞌthiꞌa̱. \v 39 Nuꞌbú ra Jesu bi ma bá nu, bi ndoqui ne bi japa ra nzø da ntsaya. Y ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi tsayabi ra nzø, ne bi nanga núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ pa bi hyocui te da ziꞌʉ. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ndunthi ya daꞌthi \r (Mt. 8:16-17; Mr. 1:32-34) \p \v 40 Ngu bi yʉ ra hyadi núꞌa̱ ra paꞌa̱, gatho toꞌo mi hena nuꞌa̱raza ra hñeni bi tsꞌixa habʉ mbi ꞌbʉ ra Jesu. Nepʉ nuꞌá̱ mi huxa yá ꞌyɛ ja ꞌramaꞌna ya daꞌthi, y gatho mi ña̱ni ꞌbestho. \v 41 Nehe ndunthi ya daꞌthi núꞌʉ mi pɛꞌtsa ya tsꞌonda̱hi mi ɛmbabi, ne asta mi mafiꞌʉ mi ena: \p ―Nuꞌi go gueꞌi rá Tꞌʉꞌi Ajua̱. \p Pe nura Jesu mi tsʉi núꞌʉ ya tsꞌonda̱hi ne himi hopi da ña̱, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ mi pa̱di gue go mi gueꞌa̱ ra Cristo núꞌa̱ bá pɛhna Ajua̱ pa da nda̱. \s1 Ra Jesu bi zofo ya ja̱ꞌi nuni Galilea \r (Mr. 1:35-39) \p \v 42 Rá hyaxꞌa̱ ꞌnitho ra Jesu bi bøni de ra hnini Ncapernau bi ma ja ꞌnara mbonthi habʉ hinto mi ꞌbʉi. Pe nuya ja̱ꞌi xi bi ꞌño bi hyoniꞌa̱ asta xi bi zøni habʉ mi ꞌbʉiꞌa̱, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ himi ne da hyɛgui da maꞌa̱. \v 43 Pe nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Mahyoni ga ma ga umba ra hoga ntꞌøde maꞌra ya hnini gue ya xa zø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱, ngueꞌa̱ pa gueꞌa̱ xuá ꞌbɛncagui pa ga e ga ma̱. \p \v 44 Njabʉ mi ꞌyo ra Jesu ne mi cʉtꞌa ja ya nija̱ nuni Galilea pa mi unga ra hoga ntꞌøde. \c 5 \s1 Bi ñuxa ya motsa co ya hua̱ \r (Mt. 4:18-22; Mr. 1:16-20) \p \v 1 ꞌNara pa ra Jesu mi ꞌbʉ ja rá hyo ra ndehe de Genesare, y nuni bi zøni ndunthi ya ja̱ꞌi ne bi muntsꞌi habʉ mi ꞌbʉiꞌa̱, asta mri tsꞌiꞌmiꞌa̱ ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ mi ne da ꞌyøtua rá noya Ajua̱. \v 2 Nepʉ nura Jesu bi hyanda yoho ya motsa gueta rá hyo ra ndehe hinto mi oni, ngueꞌa̱ núꞌʉ ya mɛhua̱ mi cʉni xqui bøni de guehni pa da menga yá xitꞌa̱ ja rá hyo ra ndehe. \v 3 Nepʉ nura Jesu bi yʉtꞌa ja ꞌna de núꞌʉ ya motsa núꞌa̱ mrá mɛti ra Simu, ne bi ꞌyapa ra ma̱te ra Simu da ꞌyɛtꞌa ra motsa má tsꞌʉ mbo ra dehe, ngueꞌa̱ xi mi tsꞌiꞌma ya ja̱ꞌi. Y bi hñudi ra Jesu mbo ra motsa ne desde guehni bi yopa zofo ya ja̱ꞌi. \v 4 Y de mi uadi bi zofo ya ja̱ꞌi bi ꞌñembabi ra Simu: \p ―ꞌYɛtꞌa ra motsa pa habʉ maꞌna strá hñe ra dehe, ne ja gui ca̱thʉni ri xitꞌa̱hʉ pa gui mpɛhua̱hʉ. \p \v 5 Ha nura Simu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Xahnateꞌi, stá ꞌyoheua gatho ra xuui, stá mpɛhua̱he pe hinte stá jʉhe. Pe nubyá go guí xicje gue ga ca̱the ma xitꞌa̱he ja ra dehe, ma ga ca̱the. \p \v 6 Ha nura Simu ne núꞌʉ maꞌra mi oui mbo ra motsa bi ga̱tꞌa yá xitꞌa̱ mbo ra dehe, y mi hña̱i xi bá ñutsꞌi co ya hua̱ asta bi mʉdi bi ntʉnihma̱ co yá hñʉ ya hua̱. \v 7 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ꞌñutua ra seña núꞌʉ maꞌra yá compa mbi o ja maꞌna ra motsa pa e da matsꞌi. Y nuꞌʉ́ bá ehe ꞌbestho ne bi ñuꞌtsa núꞌʉ yoho ya motsa co ya hua̱, asta mi ne da yʉi ja ra dehe co yá hñʉ ya hua̱. \v 8 Y nu mi hyanda ra Simu njabʉ, bi ndandiña̱hmu ja rá ua ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Hiní ꞌñepqui ga ꞌñoui, ngueꞌa̱ nugui ꞌnadrá ꞌyøtꞌatsꞌoqui. \p \v 9 Bi ꞌñena njabʉ ngueꞌa̱ ngu xi bi ntsu ngueꞌa̱ bi gʉ ndunthi ya hua̱, ne gatho núꞌʉ maꞌra mi oui mbo ra motsa ngu bi ntsu neheꞌʉ. \v 10 Ne núꞌʉ maꞌra mri mfaxui ra Simu ja ra ꞌbɛhua̱, go ra Cobo ne ra Xuua núꞌʉ yá tꞌʉ ra Sebedeo, gatho neꞌʉ ngu xi bi ntsu. Pe nura Jesu bi ꞌñembabi ra Simu: \p ―Oguí tsu, ngueꞌa̱ desde nubya ma ga ꞌraꞌaꞌi maꞌna ri ꞌbɛfi pa gui mpɛhua̱ dega ja̱ꞌi. \p \v 11 Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi ꞌyɛtꞌa yá motsa pa asta ja rá ña̱ni ra ndehe ne ja bi zohni yá motsa con gatho yá mpɛfi dega ꞌbɛhua̱, nepʉ nuꞌʉ́ bi dɛna ra Jesu bi mɛui. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌna mi hena ra lepra \r (Mt. 8:1-4; Mr. 1:40-45) \p \v 12 ꞌNara pa mi ꞌyo ra Jesu ja ꞌnara hnini, ne ja mi ꞌbʉhni ꞌnara ꞌñøhø mi hena ra lepra, ne xi mi tsiꞌti. Y nu mi hyanda ra Jesu, bi ma bá tsʉdi ne bi ndandiña̱hmu ne asta bi mɛgui rá hmi ja ra hai, ne bi ꞌñembabi: \p ―Núꞌi ri tꞌequꞌei Ndada, ꞌbʉ gui nehma̱, da za gui ꞌyøthegui. \p \v 13 Nepʉ nura Jesu bi hñuꞌtsua rá ꞌyɛ, ne bi ꞌñembabi: \p ―Ha̱ha̱, dí ne ga øtheꞌi. Y nubyá ya xcá ña̱ni. \p Y nu mi uadi bi ma̱nga njabʉ, ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi ña̱ni de núꞌa̱ ra hñeni. \v 14 Ha nura Jesu bi hñuꞌmba ra hña̱ gue hinto da xipabi de núꞌa̱ xqui ꞌyøꞌtuabi, ne bi ꞌñembabi: \p ―Hønsɛ nuꞌa̱ mahyoni gui ꞌyøtꞌe, rí ma bá ꞌñudi ja ra macja̱ pa da hyandi gue ya xcá ña̱ni. Ne unga ri hña̱ꞌti ngu núꞌa̱ bi manda ra Moise, gueꞌa̱ ꞌnara seña pa da hyanda ya ja̱ꞌi gue ya xcá ña̱ni. \p \v 15 Pe maꞌna mri ntʉnga ra ꞌbede de núꞌa̱ mi øtꞌa ra Jesu, ne nza̱ntho mi muntsꞌa ya ja̱ꞌi pa da ꞌyøde núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱ ne pa da ꞌyøthebi yá hñeni. \v 16 Ha nura Jesu njatꞌa̱ mi ꞌuesɛhɛ habʉ mi joꞌo ya ja̱ꞌi pa mbi apabi Ajua̱ rá Dada. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌnara daꞌthi himi tsa da ꞌña̱ni \r (Mt. 9:1-8; Mr. 2:1-12) \p \v 17 ꞌNara pa ra Jesu mi xahna ya ja̱ꞌi, ne mi huhni ꞌraya fariseo ne ꞌraya xahnate de ra ley xqui ꞌñehe de Jerusale ne de habʉraza maꞌra ya hnini de ra hai Judea ne de Galilea. Y ra Jesu mi ha̱npa rá tsꞌɛdi Ajua̱ pa mi øthe gatho ya daꞌthi. \v 18 Nepʉ bi zøhø ꞌraya ꞌñøhø mri du ꞌnara daꞌthi xqui ꞌyɛntsꞌa ja ꞌnara ꞌbebo. Núꞌa̱ ra daꞌthiꞌa̱ himi tsa da ꞌña̱ni ngueꞌa̱ mi tuda rá ndoꞌyo. Y núꞌʉ toꞌo mri du mi ne da cʉꞌta mbo ja ra ngu asta habʉ mi ꞌbʉ ra Jesu pa da ꞌyøtheꞌa̱. \v 19 Pe himbi zʉdi habʉ da yʉtꞌiꞌʉ ngueꞌa̱ xi mi ja ra ntsꞌiꞌmi. Hangue bi bøxa maña̱ ra ngu, y bá heca ꞌna xɛni ra techo pa bi za bi ca̱ꞌma ra daꞌthi co rá ꞌbebo pa habʉ mi ꞌbai ra Jesu mbo ra ngu madetho de ra mundo ja̱ꞌi. \v 20 Ha nu mi hyanda ra Jesu gue nuꞌʉ́ mi ja yá jamfri, bi ꞌñembabi ra daꞌthi: \p ―ꞌYøde, nuri tsꞌoqui ya stá punꞌaꞌi. \p \v 21 Nepʉ nuya xahnate de ra ley ne ya fariseo núꞌʉ mi huhni bi ꞌñensɛ ja yá mfeniꞌʉ: “¿Hanja nuni ra ꞌñøhø ri ꞌñetꞌa Ajua̱? Ngueꞌa̱ joꞌo maꞌna toꞌo da unga ra pumbate de ya tsꞌoqui, hønsɛ Ajua̱.” \p \v 22 Pe nura Jesu bi ba̱tua yá mfeniꞌʉ, hangue bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja guí beñhʉ njabʉ? \v 23 ¿Ndaꞌa̱ maꞌna hinxá hñei ga embi, ri tsꞌoqui ya stá punꞌaꞌi, o ga embi, nangui rí ma? \v 24 Pe pa gui pa̱hʉ gue Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ja rá tsꞌɛdi de guecua ja ra ximhai pa da unga ra pumbate de ya tsꞌoqui, ma ga øtꞌa njaua: \p Nuꞌbʉ́ bi ꞌñembabi ra daꞌthi: \p ―Nangui, jʉxa ri ꞌbebo, rí ma ri ngu. \p \v 25 Hangue ꞌbestho núꞌa̱ ra oraꞌa̱ ra daꞌthi bi nangui ja yá thandi gatho núꞌʉ mi ꞌbʉhni, ne bi gʉxa rá ꞌbebo ne bi ma rá ngu mri xøcambeni Ajua̱. \v 26 Y gatho ya ja̱ꞌi xi mri ꞌyø de núꞌa̱ xqui nja y mri xøcambeni Ajua̱ꞌʉ. Ne xi mi tsuꞌʉ de núꞌa̱ xqui hyandi ne mi enaꞌʉ: \p ―Nubya stá hanthʉ ꞌraya da̱nga tꞌøtꞌe núꞌa̱ hinhyaꞌmʉ stá hanthʉ xa nja. \s1 Ra Jesu bi zofo ra Leví pa drá nxadi \r (Mt. 9:9-13; Mr. 2:13-17) \p \v 27 ꞌMɛfa de gueꞌa̱ ra Jesu bi bøni ne bi hyanda ꞌnara ngʉxboja̱ rá thuhu ra Leví mi hudi ja rá mexa. Nepʉ bi ꞌñembabi: \p ―Bá ehe, tɛngagui. \p \v 28 Nuꞌbʉ́ ra Leví bi ꞌmai ꞌbestho ne bi zohni rá ꞌbɛfi, ne bi dɛna ra Jesu bi mɛui. \p \v 29 Ne ꞌmɛfa, ra Leví bi ꞌyøꞌtua ꞌnara da̱nga ngo ra Jesu ja rá ngu, y bi zøhni ndunthi maꞌra ya ngʉxboja̱ nehe, nehe bi zøhni maꞌra ya ja̱ꞌi ne bi hñudi ja ra mexa mahyɛgui con gueꞌʉ. \v 30 Nepʉ nuya fariseo ne ꞌraya xahnate de ra ley núꞌʉ myá fariseo nehe, bi mʉdi bi ña̱maꞌñʉ de yá nxadi ra Jesu ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Hanja grí ñuñhʉ ne grí ntsihʉ co nuyʉ ya ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ ne maꞌra ya ꞌyøtꞌatsꞌoqui? \p \v 31 Pe nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌʉ tóꞌo ꞌbʉi xá hño ne hindri hñeni, hingui honga ra ꞌñethi, pe nuꞌʉ tóꞌo ri hñeni ha̱, honi toꞌo da ꞌyøthe. \v 32 Nugui stuá ehe pa ga zofo ya ꞌyøtꞌatsꞌoqui pa da ñobri de yá tsꞌoqui, hingue stuá ehe pa ga zofo núꞌʉ toꞌo beni gue ꞌbʉi xá hño ja rá thandi Ajua̱. \s1 Ra Jesu bi tꞌambabi de ra ayuno \r (Mt. 9:14-17; Mr. 2:18-22) \p \v 33 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ꞌyøꞌtua maꞌna ra ntꞌani ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja ri ayuna ne ri ora ndunthi núꞌʉ yá nxadi ra Xuua ne yá nxadi ya fariseo, ha nuri nxadigue nza̱ntho ri ñuni ne tsithe? \p \v 34 Nepʉ nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Ha gue da za gui japhʉ da ayuna núꞌʉ ꞌbʉ ja ꞌnara ngo dega ntha̱ti ꞌbʉ ꞌbʉhnitho ra na̱vio con gueꞌʉ? Hina, hinda za. \v 35 Pe ma da zø ra pa da tsꞌiꞌtsuabi ra na̱vio, ya hinda ꞌmʉi con gueꞌʉ, nuꞌbʉ́ ha̱, gueꞌbʉ ma da ayunaꞌʉ nehe. \p \v 36 Nehe bi xipabi maꞌna ra ꞌbede bi ꞌñembabi: \p ―Ni ꞌnara ja̱ꞌi hingui hɛnga rá ꞌraꞌyo he pa da møꞌta rá zɛhe. Nuꞌbʉ toꞌo da ꞌyøtꞌa njabʉ, nuꞌbʉ́ da tsꞌonga rá ꞌraꞌyo he, y nehe nura xɛca ꞌraꞌyo dutu hinda hogui xá hño ja nura zɛhe. \v 37 Nehe nixi hinto xitꞌa ra ꞌraꞌyo vinu ja ꞌnara zɛbota, ngueꞌa̱ nura ꞌraꞌyo vinu da føca ra zɛbota, y njabʉ da tsꞌoca ra bota y da mfanga ra vinu. \v 38 Hangue mahyoni da sitꞌa ra ꞌraꞌyo vinu ja ꞌnara ꞌraꞌyo bota pa njabʉ hinte da ja ra vinu nixi ra bota. \v 39 Nuꞌa̱ tóꞌo tsi núꞌa̱ ra vinu ya pɛꞌtsa ya pa xa thoqui, hinda ne da zi ra ꞌraꞌyo vinu, ngueꞌa̱ ena gue maꞌna xá cʉhi núꞌa̱ ya pɛꞌtsa ya pa xa thoqui. \c 6 \s1 Ya nxadi bi doca ya nga̱ha̱ gá trigo ra pa dega tsaya \r (Mt. 12:1-8; Mr. 2:23-28) \p \v 1 ꞌNara pa dega tsaya ra Jesu mi ꞌñoui yá nxadi bi ꞌranga ja ꞌraya hua̱hi habʉ xqui ꞌbotꞌa ra trigo. Ha nuyá nxadi mi tocua yá nga̱ha̱ ne mi ta̱qui mi tsi. \v 2 Nepʉ ꞌraya fariseo bi hyandi ne bi ꞌyambi bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja guí øthʉ núꞌa̱ hingui ho da tꞌøtꞌe núbya ra pa dega tsaya? \p \v 3 Ha nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Ha hinxcá hñeꞌthʉ ja ra Ma̱ca Tꞌofo habʉ ma̱ de núꞌa̱ bi ꞌyøtꞌa ndu ra Davi co maꞌra yá compa núꞌbʉ mi zʉ ra thuhuꞌʉ? \v 4 Ma̱ gue nuꞌá̱ bi yʉtꞌa ja rá nija̱ Ajua̱ pa bi hña̱xa núꞌʉ ya thuhme xqui thuxa ja rá thandi Ajua̱, ne bi ziꞌa̱ ne bi umbi bi zi gatho núꞌʉ maꞌra yá compa mri ꞌñoui. Ha núꞌʉ ya thuhmeꞌʉ hønsɛ ya macja̱ mri ꞌñepi da zihma̱. \p \v 5 Nehe ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ha̱ ra tsꞌɛdi pa da manda masque ra pa dega tsaya. \s1 ꞌNara ꞌñøhø xqui ꞌyotꞌa ꞌnará ꞌyɛ \r (Mt. 12:9-14; Mr. 3:1-6) \p \v 6 Nepʉ maꞌna ra pa dega tsaya ra Jesu bi yʉtꞌa ja ra nija̱ ne bi mʉdi bi nxahnate. Ne mi ꞌbʉhni ꞌnara tsꞌonate xqui ꞌyotꞌa rá ꞌyɛ ra ꞌñɛi. \v 7 Ha nuya xahnate de ra ley ne ya fariseo mi aca ra Jesu pa da hyandi ua da ꞌyøthe núꞌa̱ ra ꞌñøhø ra pa dega tsaya, pa njabʉ xa za hanja xa ña̱pabi. \v 8 Pe nuꞌá̱ bi ba̱tuatho yá mfeniꞌʉ, ne bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra ꞌñøhø xqui ꞌyotꞌa rá ꞌyɛ: \p ―ꞌBai ne bá e gui ꞌba madetho habʉ da hyantꞌaꞌi gatho. \p Ha núꞌa̱ ra ꞌñøhø ꞌbestho bi ꞌmai ne bi ma bá ꞌba madetho habʉ bi za bi thandi xá hño. \v 9 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñembabi núꞌʉ ya xahnate de ra ley ne ya fariseo: \p ―Ma ga øꞌtꞌaꞌihʉ ꞌnara ntꞌani: ¿Ndaꞌa̱ ja ra nsɛqui da tꞌøtꞌe ra pa dega tsaya, ra hñoja̱ꞌi o ra ntsꞌoꞌmʉi? ¿Ha gue da za da tꞌøthe ꞌnara daꞌthi o da thɛpʉtho? \p \v 10 Nepʉ nuꞌá̱ bi nʉꞌta gatho núꞌʉ mi ꞌbahni ne bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra ꞌñøhø: \p ―Tʉnga ri ꞌyɛ. \p Y núꞌa̱ ra ꞌñøhø bi tʉnga rá ꞌyɛ núꞌa̱ xqui ꞌyotꞌi, ne ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi ña̱ni núꞌa̱ rá ꞌyɛꞌa̱. \v 11 Nepʉ ya fariseo ne ya xahnate de ra ley mi ꞌbʉhni xi bi bø yá cuɛ ne bi mʉdi bi ꞌñámbi ꞌna ngu maꞌna te da za da ꞌyøꞌtua ra Jesu. \s1 Ra Jesu bi huahna ꞌrɛtꞌamayoho yá apostol \r (Mt. 10:1-4; Mr. 3:13-19) \p \v 12 Ja nuya paꞌʉ bi bøxa ra Jesu ja ꞌnara tꞌøhø pa bá apabi Ajua̱ rá Dada, y ja guehni bá oraꞌa̱ gatho ra xuui. \v 13 Nepʉ rá hyaxꞌa̱ ꞌnitho bi zohna gatho yá nxadi, ne bi huahna ꞌrɛtꞌamayoho de gueꞌʉ pa bi hñutsꞌi dega apostol. \v 14 Ha nuya guehya yá thuhuꞌʉ: ra Simu núꞌa̱ bi thuꞌmbabi nehe ra Pedro; ne ra Andre rá cu ra Pedro; ra Cobo ne ra Xuua, ne ra Lipe ne ra Tolo, \v 15 ne ra Teo ne ra Toma, ne núꞌa̱ maꞌna ra Cobo rá tꞌʉ ra Alfeo; ne maꞌna ra Simu núꞌa̱ xqui ꞌñoui ya cananista; \v 16 ra Juda núꞌa̱ rá cu ra Cobo; ne ra Juda Iscariote núꞌa̱ toꞌo ꞌmɛfa bi da ra Jesu. \s1 Ra Jesu mi xahna ndunthi ya ja̱ꞌi \r (Mt. 4:23-25) \p \v 17 Nepʉ nura Jesu bá ca̱i de ja ra tꞌøhø bra ꞌñoui núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá apostol, ne bi zøhøꞌʉ ja ꞌnara ꞌbatha habʉ xqui muntsꞌa ndunthi maꞌra yá nxadi ne ndunthi ya ja̱ꞌi núꞌʉ myá me Jerusale ne maꞌra ya hnini de ra hai Judea, ha nu maꞌra xqui ꞌñehe de ra hnini Tiro ne de Sidó de ja rá hyo ra ndehe. Nuya ja̱ꞌiꞌʉ bá ehe pa bi ꞌyøde núꞌa̱ mi ma̱nga ra Jesu ne pa bi ꞌyøthebi yá hñeni. \v 18 Ne mi ɛmbabi ya tsꞌonda̱hi núꞌʉ toꞌo mi pɛꞌtsi. \v 19 Y gatho ya ja̱ꞌi xi mi nehma̱ da dʉnga ra Jesu, ngueꞌa̱ nuꞌá̱ co rá tsꞌɛdi mi ha̱ca gatho ya hñeni. \s1 Núꞌʉ toꞌo ri ja̱pa Ajua̱ ne núꞌʉ toꞌo hini ja̱pi \r (Mt. 5:1-12) \p \v 20 Nepʉ nura Jesu bi hyanda yá nxadi ne bi ꞌñembabi: \p ―Núꞌahʉ gyá hyoyahʉ, xa ja̱pꞌaꞌihʉ Ajua̱ ngueꞌa̱ xa ꞌraꞌahʉ gatho ya ja̱pi núꞌʉ ja habʉ ri mandaꞌa̱. \p \v 21 Núꞌahʉ guí thohʉbya ra thuhu, xa ja̱pꞌaꞌihʉ Ajua̱ ngueꞌa̱ hinte ma da ꞌbɛꞌtꞌahʉ. \p Núꞌahʉ guí tu ri mʉihʉbya, xa ja̱pꞌaꞌihʉ Ajua̱, ngueꞌa̱ ma da hñupꞌa ri mʉihʉ pa xi gui johyahʉ. \p \v 22 Ajua̱ da ja̱pꞌahʉ nu stí ʉtsaꞌihʉ ya ja̱ꞌi, ne nu stí ꞌyɛñꞌahʉ co ya ntꞌʉtsate, ne stí zañꞌaꞌihʉ asta ni pa dí ꞌyøꞌtꞌa ri thuhuhʉ, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ ma da beni gue xá ntsꞌoꞌahʉ po rá ngue Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi. \v 23 Núꞌʉ ya pa xcrí thohʉ njabʉ, xi da johyahʉ ngueꞌa̱ ma gui hña̱ñhʉ ꞌnara tha̱ha̱ xi ra da̱ngui nuni mahetsꞌi. Núꞌʉ ya ja̱ꞌi ma da ꞌyøꞌtꞌaꞌihʉ njabʉ, njabʉ nehe bi ꞌyøtꞌa ndu yá xita co núꞌʉ yá ꞌmɛhni Ajua̱ mi ꞌbʉi mayaꞌbʉ. \p \v 24 Pe huecate núꞌʉ toꞌo xi ri johyabya co ya hño de guecua ja ra ximhai, pe rá nga̱tsꞌi ya hinda ma da johya co nuya hño pɛꞌtsi. \p \v 25 Huecate núꞌʉ toꞌo hingui tho ra thuhubya, ngueꞌa̱ ꞌmɛfa ha̱, ma da tho ra thuhu. \p Huecate núꞌʉ toꞌo xi ri johyabya, ngueꞌa̱ ꞌmɛfa ma xi da nzoniꞌʉ co ra dumʉi. \p \v 26 Huecate núꞌʉ toꞌo xi tꞌeꞌtsua yá nsu masque hingui øtꞌe xá hño. Nuꞌʉ tóꞌo eꞌtsua yá nsu, njabʉ nehe bi ꞌyøtꞌa ndu yá xitaꞌʉ co ya hyate ba̱di mayaꞌbʉ. \s1 Ma̱di ri ncontrahʉ \r (Mt. 5:38-48; 7:12) \p \v 27 Pe núꞌahʉ guí øcaguihʉ, dí xiꞌahʉ gue gui ma̱di ri ncontrahʉ, ne ꞌyøꞌtuahʉ ra hño núꞌʉ toꞌo ri ʉtsaꞌihʉ. \v 28 ꞌYaphʉ Ajua̱ da ja̱pi núꞌʉ toꞌo tsañꞌahʉ, ne ꞌyaphʉ Ajua̱ pa núꞌʉ toꞌo ña̱maꞌñʉ de gueꞌahʉ. \v 29 Ha nuꞌbʉ toꞌo da ꞌraꞌahʉ ꞌnara mpɛꞌti ja ri hmihʉ, umbahʉ maꞌna lado ri hmihʉ pa da mɛꞌtꞌahʉ nehe, oguí nøꞌtuahʉ. Ha nuꞌbʉ toꞌo da hña̱nꞌa ri patꞌihʉ, pø ri pahnihʉ nehe, gui umfʉ da hña̱tsꞌi. \v 30 Ha nuꞌbʉ toꞌo te da ꞌyaꞌaꞌihʉ, umfʉ, o nuꞌbʉ da hña̱nꞌahʉ ꞌnara tꞌøtꞌe dri mɛtihʉ, oxqui ha̱mbabihʉ. \v 31 Nuꞌa̱ guí nehʉ da ꞌyøꞌtꞌahʉ ya ja̱ꞌi, ꞌyøꞌtuahʉ njabʉ neheꞌʉ. \p \v 32 Nuꞌbʉ nuꞌahʉ grí ma̱dihʉ hønsɛ toꞌo ri ma̱ꞌaꞌihʉ, hinte ri muui núꞌa̱ guí øthʉ, ngueꞌa̱ asta ya tsꞌoꞌmʉi gá ja̱ꞌi øtꞌa njabʉ nehe. \v 33 O nuꞌbʉ guí øꞌtuahʉ ra hño hønsɛ núꞌʉ toꞌo øꞌtꞌahʉ ra hño, nixi gueꞌa̱ hinte ri muui núꞌa̱ guí øthʉ, ngueꞌa̱ asta ya tsꞌoꞌmʉi gá ja̱ꞌi øtꞌa njabʉ nehe. \v 34 Ha nuꞌbʉ guí hmiphʉ ri boja̱hʉ hønsɛ núꞌʉ toꞌo guí pa̱hʉ da guꞌtꞌaꞌihʉ, hinte ri muui núꞌa̱ guí øthʉ njabʉ, ngueꞌa̱ asta nuya tsꞌoꞌmʉi gá ja̱ꞌi øtꞌa njabʉ nehe, hmipabi yá mitsꞌoꞌmʉiui núꞌʉ toꞌo tøꞌmiꞌʉ da guꞌtuabi. \v 35 Pe nuꞌahʉ́ ma̱di ri ncontrahʉ, ne gui ꞌyøꞌtuahʉ ra hño, ne gui hmihʉ núꞌa̱ dra miꞌahʉ nsinque gui tøꞌmhʉ dra joꞌtsꞌahʉ. Ngueꞌa̱ ꞌbʉ gui øthʉ njabʉ, nuꞌbʉ́ ha̱, ma gui hña̱nga ꞌnari da̱nga tha̱ha̱hʉ. Y njabʉ ha̱, grí hña̱xhʉ Ajua̱ bí ꞌbʉi mahetsꞌi, ngueꞌa̱ nuꞌá̱ ra hoja̱ꞌi co ya tsꞌoꞌmʉi ne co núꞌʉ otho yá jama̱di. \v 36 Hangue nuꞌahʉ pɛꞌtsuahʉ ra nthecate gatho ya ja̱ꞌi ngu øtꞌa Ajua̱ ra Dada. \s1 Oguí ꞌyøhʉ ri miquꞌeihʉ \r (Mt. 7:1-5) \p \v 37 Oguí ꞌyøhʉ ri miquꞌeihʉ de núꞌa̱ te øtꞌe, ngueꞌa̱ Ajua̱ handatho núꞌa̱ te guí øthʉ nehe. Nixi oguí nønga ri miquꞌeihʉ, ngueꞌa̱ Ajua̱ go gueꞌa̱ ma da hña̱pꞌahʉ nguɛnda de gatho núꞌa̱ te guí øthʉ. Pumbabihʉ de núꞌa̱ øꞌtꞌahʉ ya ja̱ꞌi, y Ajua̱ da punꞌaꞌihʉ nehe. \v 38 Øꞌtuahʉ ra hño ri miquꞌeihʉ, ne Ajua̱ da ꞌyøꞌtꞌahʉ ra hño nehe. Co núꞌa̱ ra tꞌɛni xcá ꞌyɛmbahʉ maꞌra, con gueꞌa̱ ra tꞌɛni ma da ꞌyɛnꞌahʉ Ajua̱ nehe. Hangue nuꞌbʉ gui øꞌtua ndunthi ya hño ri miquꞌeihʉ, Ajua̱ ma da coꞌtsꞌahʉ maꞌna ndunthi. \p \v 39 Nepʉ nuꞌá̱ bi xipabiꞌʉ ꞌnara ꞌbede ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Ha gue da za ꞌnara goda da gʉhna maꞌna rá migodaui? ¿Ha gue hinda daguiui mahyɛgui? \p \v 40 Ne bi ꞌñembabi nehe: \p ―Ni ꞌnara ja̱ꞌi núꞌa̱ ja ri nxadi, maꞌna di pa̱di que rá xahnate, pe nu sta uadi da nxadi xá hño, nuꞌbʉ́ ha̱, da nja rá mfa̱di ngu rá xahnate nehe. \p \v 41 ¿Hanja guí handua rá tsꞌoqui ri cu, nja ngu ꞌnara zi paxi o ja rá daꞌa̱, ne hanja hingo guí handa núꞌa̱ ra da̱nga tsꞌoqui nja ngu ꞌnara xɛca za o ja ri dague? \v 42 Ne ¿hanja da za gui ꞌñembabi ri cu: “Hocagui ga ha̱pꞌa ra paxi o ja ri da”, ne hanja hingo guí handa núꞌa̱ ra xɛca za o ja ri dague? ¡Nuꞌi ꞌnagrá yohmi! hña̱i ꞌmɛtꞌo núꞌa̱ ra za o mbo ri da, pa njabʉ da za gui hyanda xá hño ne gui hña̱ꞌmba ra paxi o mbo rá da ri cu. \s1 Ya ꞌbai gá za fa̱ditho po yá fruta \r (Mt. 7:17-20; 12:34-35) \p \v 43 Ni ꞌnara hoga ꞌbai gá za hingui tsa da unga ya tsꞌo fruta, nixi ꞌnara tsꞌo ꞌbai gá za hingui tsa da unga ya hoga fruta. \v 44 Gatho ya ꞌbai gá za fa̱ditho po yá fruta, ndaꞌa̱ xá hño, y ndaꞌa̱ hingui ho. Ngueꞌa̱ nura ꞌbai gá ꞌmini hingui tsa da unga ya igo, nixi ya camꞌyo hingui tsa da unga ya obxi. \v 45 Njabʉ nehe ꞌnara hoja̱ꞌi nza̱ntho øtꞌa núꞌa̱ xá hño, ngueꞌa̱ nza̱ntho benga ya hoga mfeni. Ha nura tsꞌoꞌmʉi gá ja̱ꞌi nza̱ntho øtꞌa núꞌa̱ hinxá hño, ngueꞌa̱ ja rá mfeni nza̱ntho beni xá ntsꞌo. Njabʉ nehe núꞌa̱ ma̱, bí ehe de ja rá mfeni. \s1 Ra ꞌbede de yoho ya ꞌñøhø bi hyoca ꞌra ꞌnayá ngu \r (Mt. 7:24-27) \p \v 46 ¿Hanja nza̱ntho guí engaguihʉ: “Ma zi Hmuꞌihe, ma zi Hmuꞌihe”, ne hinguí øthʉ núꞌa̱ dí xiꞌahʉ? \v 47 Nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌñehe da ꞌyøde núꞌa̱ dí ma̱ ne da ꞌyøtꞌe, ma ga xiꞌahʉ toꞌo ri nhyɛcuaui. \v 48 Nuꞌá̱ ri nhyɛcuaui ꞌnara ꞌñøhø núꞌa̱ bi xeꞌta habʉ da hyocua rá ua rá ngu asta bi zʉdi ra medo, ne ja bi hyocni rá ngu. Ne nu mi ꞌua̱ ya da̱ꞌye ne bi zø ya nzøthe bi ꞌrani habʉ mi ja rá ngu, pe núꞌa̱ ra nguꞌa̱ himbi hyømi ngueꞌa̱ xqui thocua rá ua ja ra medo. \v 49 Pe nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌyøde núꞌa̱ dí ma̱ ne hinda ꞌyøtꞌe núꞌa̱ dí ꞌbɛpabi, ri nhyɛcuaui núꞌa̱ ra ꞌñøhø bi tøta rá ngu maña̱ ja ra haitho, himbi ꞌyacua rá ua mbo ra hai, y nu mi zøhø ya nzøthe co rá tsꞌɛdi bi hyøma núꞌa̱ ra nguꞌa̱, y bi nhuati gatho. \c 7 \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthebi ꞌnará ꞌbɛgo ꞌnara nda̱ gá soldado me Nroma \r (Mt. 8:5-13) \p \v 1 Mi uadi ra Jesu bi zofo ya ja̱ꞌi bi yopa ma maꞌnaꞌqui pa ja ra hnini Ncapernau. \v 2 De guehni mbi ꞌbʉ ꞌnara nda̱ gá soldado me Nroma, mi ꞌbʉhui ꞌnara tsꞌʉntꞌʉ xi mrá hma̱di ꞌbɛgo, y nuꞌá̱ mi tsʉdi ꞌnara hñeni asta mi nedu. \v 3 Pe nu mi ꞌyøde núꞌa̱ ra nda̱ gá soldado mi hma̱ de ra Jesu, bi mɛhna ꞌraya nda̱ me Israel pa da ꞌyapa ra ma̱te da ꞌñehe da ꞌyøthebi núꞌa̱ rá ꞌbɛgo mri hñeni. \v 4 Ha nu mi zøniꞌʉ habʉ mi ꞌbʉi ra Jesu bi ba̱ntebi con gatho yá mʉi da mɛuiꞌʉ ne bi ꞌñembabi: \p ―Núꞌa̱ ra nda̱ gá soldado bá pɛncahe rí ꞌñepi gui fatsꞌi, \v 5 ngueꞌa̱ xi ri ma̱di ndunthi ma ja̱ꞌihʉ y asta bi manda nehe bi thoga ma nija̱hʉ. \p \v 6 Hangue nura Jesu bi mɛuiꞌʉ. Pe nu ya de mi ma da zønga ja ra ngu, núꞌa̱ ra nda̱ gá soldado bi mɛhna ꞌrayá amigo ne bi ꞌñembabi: \p ―Rí maha ua xipabihʉ ra Jesu njaua: Núꞌi ri tꞌequꞌei Ndada, ya ogrí xuhña, ngueꞌa̱ nugui hiní ꞌñepcagui ngugui gui cʉtꞌa ja ma ngu. \v 7 Hangue nixi dá ne dá masɛbʉ pa ga tsiꞌaꞌi. Nuꞌa̱ dí aꞌaꞌibya, hønsɛ gui ma̱ gue da ña̱nga ma ꞌbɛgo y dí camfri gue da ña̱ni. \v 8 Dí camfri gue ꞌbestho da njabʉ ngu núꞌa̱ gui ma̱, ngueꞌa̱ nugui dí ꞌbʉi nehe ja yá hmanda ma nda̱, ne dí pɛꞌtsa ma soldado nehe ja ma hmanda. ꞌBʉ ga embabi ꞌna de gueꞌʉ: “Rí ma”, nuꞌá̱ da ma. Ha nuꞌbʉ ga embabi maꞌna: “Bá ecua”, nuꞌá̱ dua ehe. Ha nuꞌbʉ dí ꞌbɛpabi ꞌnara ꞌbɛfi ma ꞌbɛgo, nuꞌá̱ da mɛfi. \p \v 9 Ha nu mi ꞌyøde njabʉ ra Jesu xi bi ꞌyø núꞌa̱ bi ma̱nga núꞌa̱ ra nda̱ gá soldado. Ne bi mpʉntsꞌi ne bi xipa núꞌa̱ ra hmuntsja̱ꞌi mri ꞌñoui, ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Xi majua̱ni ni ꞌnara menguua Israel hinstá tsʉdi xi di ja rá jamfri ngu núꞌa̱ ra ꞌñøhøꞌa̱ masque hingrá me Israel. \p \v 10 Ha nu mi menga núꞌʉ ya ꞌmɛhni ja rá ngu ra nda̱ gá soldado, bi zʉdi núꞌa̱ ra ꞌbɛgo ya xqui ña̱ni. \s1 Ra Jesu bi japi bi yopa nte rá tꞌʉ ꞌnara viuda \p \v 11 ꞌMɛfa de gueꞌa̱ ra Jesu mri ma ja ꞌnara hnini rá thuhu Naín ne mri ꞌñoui yá nxadi ne ndunthi maꞌra ya ja̱ꞌi. \v 12 Pe ante da zønga ja ra hnini bi hyandi mi pani ꞌnara ꞌbɛhña̱ mrá viuda xqui du rá ꞌra tꞌʉ y mri ma ntꞌagui y nehe mi pani con gueꞌa̱ ꞌnara hmuntsja̱ꞌi. \v 13 Y nu mi hyanda ra zi ꞌbɛhña̱ nura Jesu, xi bi huequi ne bi ꞌñembabi: \p ―Oguí zoni. \p \v 14 Nepʉ bi da̱stꞌiꞌa̱ habʉ mi pa núꞌʉ toꞌo mri du, ne bi hñuxa rá ꞌyɛ ja ra caha, y núꞌʉ toꞌo mri du bi gohi bi ꞌmai. Ha nura Jesu bi ꞌñembabi núꞌa̱ xqui du: \p ―Tsꞌʉntꞌʉ, nugui dí xiꞌaꞌi: ¡Nangui! \p \v 15 Nepʉ núꞌa̱ xqui du bi nangui ne bi hñudi ne bi mʉdi bi ña̱. Y nura Jesu bi dapabi rá na̱na̱. \v 16 Ha nu mi hyanda njabʉ gatho ya ja̱ꞌi, xi bi ntsuꞌʉ, ne bi mʉdi bi nsunda Ajua̱ ne mi enaꞌʉ: \p ―ꞌNará da̱nga ꞌmɛhni Ajua̱ xa zøhø ja guecaguihʉ. \p Nehe mi enaꞌʉ: \p ―Ajua̱ xuá mɛhni pa e da maxa rá hnini. \p \v 17 Y gatho ja ra hai Judea ne gatho maꞌra ya hnini núꞌʉ mi ja ja rá nthetsꞌi, bi fa̱di núꞌa̱ xqui ꞌyøtꞌa ra Jesu. \s1 Ra Xuua Xiꞌtsate bi mɛhna yoho yá nxadi pa bá cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu \r (Mt. 11:2-19) \p \v 18 Ha de mi ofadi ra Xuua, bi ꞌyøde de gatho núꞌa̱ xqui ꞌyøtꞌa ra Jesu ngueꞌa̱ go xqui xipabi nuyá nxadi sɛhɛꞌa̱. Nepʉ bi zohna yoho de gueꞌʉ \v 19 pa bi mɛhni pa dua ambabi ra Jesu ua xi majua̱ni go mi gueꞌa̱ ra Cristo xqui mɛhna Ajua̱ pa da nda̱, o mahyoni da døꞌma maꞌna. \v 20 Nuꞌbʉ́ nuyá ꞌmɛhni ra Xuua bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Ra Xuua Xiꞌtsate bá pɛncaheua pa ga anꞌahe ua xi go gueꞌi grá Cristo rá ꞌmɛhniꞌi Ajua̱ xcuá ehe pa gui nda̱, o mahyoni ga tøꞌmhe maꞌna. \p \v 21 Y nura ora mi zønga yá ꞌmɛhni ra Xuua, tsꞌa ra oraꞌa̱ ra Jesu mi øthe ndunthi ya daꞌthi, ne mi ɛnga ya tsꞌonda̱hi, ne mi øthe ndunthi ya goda nehe. \v 22 Hangue nuꞌá̱ bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Rí maha ne ua xipabihʉ ra Xuua núꞌa̱ ja juadi gá hyanthʉ ne gá ꞌyøhʉ. Xipabihʉ gue nuya goda xa yopa hyandi, nuya doua xa ꞌño, ha núꞌʉ hena ra lepra xa ña̱ni, ha nuya gogu xa ꞌyøde, ha núꞌʉ xqui du xa yopa nte, ha ya hyoya xa ꞌyøde ra ma̱ca noya núꞌa̱ ma̱ de ra mpøhø. \v 23 Nehe xipabihʉ gue xi nja̱pi núꞌa̱ toꞌo hinda ʉ rá mfeni de núꞌa̱ dí øtꞌe, dá gamfri ha̱ gue Ajua̱ go xuá mɛncagui. \p \v 24 Ha nu mi menga núꞌʉ yá ꞌmɛhni ra Xuua, ra Jesu bi mʉdi bi ꞌyambabi ya ja̱ꞌi de ra Xuua ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Toꞌo gá ma uá hanthʉ ja ra mbonthi? ¿Ha gue uá hanthʉ ꞌnara ja̱ꞌi mi otho rá tsꞌɛdi ngu ra xithi mri ndudetho ra nda̱hi? Hina ¿ngue ha̱? \v 25 Nuꞌbʉ́, ¿toꞌo uá hanthʉ? ¿Ha gue ꞌnara ꞌñøhø mi he ꞌraya dutu xi mahotho? Hina, ngueꞌa̱ guí pa̱hʉ gue nuya ꞌñøhø he ya dutu xi mahotho ne pɛꞌtsa ndunthi ya hño, nuꞌʉ́ ꞌbʉ ja yá ngu ya nda̱. \v 26 Nuꞌbʉ́, ¿toꞌo uá hanthʉ? ¿Ha gue ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱? Ha̱ha̱, majua̱ni uá hanthʉ ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱, pe hingue hønsɛ gueꞌa̱ rá ꞌbɛfiꞌa̱. \v 27 Nura Xuua go gueꞌa̱ rá ꞌmɛhni Ajua̱ núꞌa̱ ma̱nga ja ra Ma̱ca Tꞌofo gue mi ma da ꞌñehe ne ena njaua: \q1 Dí pɛhna ꞌnama ꞌmɛhni pa da ma̱nga ra ꞌbɛtꞌo noya de gueꞌi, \q1 pa da hyocꞌaꞌi ri ꞌñu. \m \v 28 Nugui dí xiꞌahʉ gue hinxa ꞌmʉ maꞌna ra ja̱ꞌi maꞌna ra da̱ngui rá nsu que ra Xuua Xiꞌtsate. Pe nuꞌa̱ tóꞌo da yʉtꞌa ja rá hmanda Ajua̱ nuua ja ra ximhai maꞌna ma da nja̱pi que ra Xuua. \p \v 29 Nu mi uadi bi ma̱nga ra Jesu njabʉ, nuꞌbʉ́ núꞌʉ toꞌo xqui hña̱nga ra sistehe de ra Xuua, y asta ꞌraya ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ nehe, gathoꞌʉ bi ma̱ gue núꞌa̱ øtꞌa Ajua̱ xá hño. \v 30 Pe nuya fariseo ne ya xahnate de ra ley mi ɛꞌsta ja yá xʉtha núꞌa̱ mi ne da ꞌyøtꞌa Ajua̱ con gueꞌʉ pa da pumba yá tsꞌoquiꞌʉ, hangue nixi hinxqui ne xqui hña̱nga ra sistehe núꞌa̱ mi øtꞌa ra Xuua. \v 31 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñembabi ya ja̱ꞌi: \p ―¿Toꞌo ga hyɛcuaga nuya ya ja̱ꞌi himbi ne bi gamfri ra Xuua ha nixi hingui ne da gamfrigui nehe? \v 32 Nuyʉ́ rí hña̱tsꞌi núꞌʉ ya ba̱tsi hudi ja ra tai ꞌñeni ne maꞌta yá miba̱tsiui ne embi: “Dá pɛ ma thʉzahe, pe hingá neihʉ. Dá tuthe ya thuhu dega dumʉi, pe nixi gueꞌa̱ hingá nzonihʉ.” \v 33 Hangue núꞌahʉ gyá ꞌña̱gamfrihʉ grí hña̱xhʉ núꞌʉ ya ba̱tsiꞌʉ ngueꞌa̱ pa gueꞌahʉ otho ꞌnara tꞌøtꞌe núꞌa̱ grí hohʉ. Ngueꞌa̱ gá hyanthʉ ra Xuua bi zøhø, ne himi pa mi ñunga ja ya ngo ha nixi himi tsi ra vinu, hangue nuꞌahʉ guí emfʉ gue mi pɛꞌtsa ra tsꞌonda̱hi. \v 34 Nepʉ de ra Xuua bi zøhø Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, xi ri ntsiui toꞌo ri ntsiui, ne xi ri ñungüi toꞌo ri ñungüi, pe nuꞌahʉ guí emfʉ gue xi ra tsꞌoꞌyo ne ra tixfani ne ri ntsiui núꞌʉ ya ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ ne maꞌra ya tsꞌoja̱ꞌi. \v 35 Pe nugui dí xiꞌahʉ gue nuꞌʉ tóꞌo pɛꞌtsa ra hoga mfa̱di, go gueꞌʉ pa̱di gue gatho xá hño núꞌa̱ øtꞌa Ajua̱ co rá da̱nga mfa̱diꞌa̱. \s1 Ra Jesu bi ñungüi ꞌnara fariseo rá thuhu ra Simu \p \v 36 ꞌNa de ya fariseo bi zohna ra Jesu ja rá ngu pa da ñungüi. Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ma y mi zøniꞌa̱ bi hñudi ja ra mexa. \v 37 Y ja núꞌa̱ ra hniniꞌa̱ mi ꞌbʉhni ꞌnara ꞌbɛhña̱ xi mrá ꞌyøtꞌatsꞌoqui, y nu mi ba̱di gue xqui zøhni ra Jesu ja rá ngu núꞌa̱ ra fariseo pa ja da ñunini, bi ma bá cꞌa̱ꞌtsi, ne bi hña̱xa ꞌna ngu ra xito xqui thoqui de ꞌnara hoga tꞌaxa do rá thuhu ra alabastro, mi po ꞌnara ñʉni xi mi yʉni xá cʉhi. \v 38 Nura ꞌbɛhña̱ꞌa̱ bi da̱stꞌa ja yá ua ra Jesu, bi nzoni ne bi xixa yá guida ja yá ua ra Jesu, nepʉ bi oꞌtuabi co yá sta̱, nepʉ bi zʉꞌtsuabi, ne bi goꞌtsuabi núꞌa̱ ra hoga ñʉni mi ha̱. \v 39 Y mi hyanda núꞌa̱ ra fariseo xqui zohna ra Jesu ja rá ngu, bi benga ja rá mfenisɛ ne mi ena: “ꞌBʉ xi majua̱ni dra ba̱di nuna ra ꞌñøhø, nuꞌbʉ́ di pa̱hma̱ gue nuni ra ꞌbɛhña̱ thaꞌtua yá ua, guehni ꞌnara tsꞌoꞌbɛhña̱.” \v 40 Ha nura oraꞌa̱ ra Jesu bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra fariseo: \p ―Nuꞌi nugue Simu, dí ne ga xiꞌaꞌi ꞌnara noya. \p Ha nura fariseo bi ꞌñembabi: \p ―Xicagui, ma Xahnateꞌi. \p \v 41 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Mi ꞌbʉ yoho ya ꞌñøhø mi tupa ra boja̱ maꞌna ra ꞌñøhø toꞌo mi hmi ra boja̱, y ꞌna de gueꞌʉ mi tupabi cʉtꞌa nthebe ya tꞌaxboja̱, ha nu maꞌna mi tupabi made nthebe. \v 42 Ha nuꞌʉ́ himi tsa da guꞌtua rá boja̱ núꞌa̱ toꞌo xqui mipabi. Hangue núꞌa̱ ra ꞌñøhø mri hmi ra boja̱ bi pumbabiꞌʉ, ya himbi cobrabi. Hangue nubyá xicagui, ¿toꞌo ꞌna de gue núꞌʉ yoho ya ꞌñøhø bri pumbabi yá thai maꞌna ma da ma̱di núꞌa̱ toꞌo mi hmi ra boja̱? \p \v 43 Ha nura Simu bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Dí enga núꞌa̱ ra ꞌñøhø maꞌna mi tu ndunthi. \p Y ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Majua̱ni núꞌa̱ gá ma̱. \p \v 44 Nepʉ ra Jesu bi hyanda núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ ne bi ꞌñembabi ra Simu: \p ―De dá tsøcua ja ri ngu hinxcá ꞌraca ni tsꞌʉ ra dehe pa ga xʉca ma ua, pe ndi, hyanda nuna ꞌbɛhña̱, bi xʉga ma ua co yá guida, ne bi otcagui co yá sta̱. \v 45 Nuꞌi hinxcá tsʉsqui, pe nuna ra ꞌbɛhña̱ hingui tsaya tsʉsca ma ua. \v 46 Nuꞌi ni ra aceite hinxcá cosca ja ma ña̱xu, pe nuna ra ꞌbɛnte ꞌbɛhña̱ xa goscagui ja ma ua ꞌnara ñʉni yʉni xi xá cʉhi. \v 47 Hangue dí xiꞌaꞌibya gue nuna ra ꞌbɛhña̱ ya xra pumbabi gatho núꞌʉ yá tsꞌoqui xi ndunthi xqui ꞌyøtꞌe, y hangue por gueꞌa̱ xi ja ndunthi rá hma̱te. Pe nuꞌa̱ tóꞌo xra pumba yá tsꞌoqui masque beni gue hintsꞌʉ mi tu ndunthi, go gueꞌa̱ otho ndunthi rá hma̱te. \p \v 48 Nepʉ ra oraꞌa̱ ra Jesu bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱: \p ―Ya stá punꞌaꞌi gatho ri tsꞌoqui. \p \v 49 Ha gatho núꞌʉ maꞌra ya ja̱ꞌi mi huhni bi mʉdi bi ꞌñémsɛꞌʉ ne mi ena: \p ―¿Xi toꞌobya nuna ra ꞌñøhø gue asta yá tsꞌoqui ya ja̱ꞌi da za da pumbabi, ena? \p \v 50 Ha nura Jesu bi ꞌñembabi nura ꞌbɛhña̱: \p ―Co núꞌa̱ ri jamfri guí pɛꞌtsi ya xcá mpøhø, ha nubyá rí ma te rá ꞌñentho. \c 8 \s1 ꞌRaya ꞌbɛhña̱ mi faxa ra Jesu \p \v 1 ꞌMɛfa de gueꞌa̱ ra Jesu bá ꞌyo ja ndunthi ya da̱nga hnini ne ja ndunthi ya tꞌʉca hnini mi zofo ya ja̱ꞌi ne mi xipabiꞌʉ ra hoga ntꞌøde gue ya xa zø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. Ne mri ꞌñoui núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi. \v 2 Ne mri ꞌñoui nehe ꞌraya ꞌbɛhña̱ núꞌʉ xqui ꞌyøthebi yá hñeni ne maꞌra núꞌʉ xqui ꞌyɛnba ya tsꞌonda̱hi. ꞌNa de gueꞌʉ mrá thuhu ra Maria Magdalena núꞌa̱ xqui tꞌɛnbabi yoto ya tsꞌonda̱hi. \v 3 Nehe mi ꞌñoui ra Juana núꞌa̱ mrá ꞌbɛhña̱ ꞌnara ꞌñøhø mrá thuhu ra Chusa núꞌa̱ ꞌnamrá da̱nga maste ra nda̱ Erode. Mri ꞌñouiꞌʉ nehe ra Sana ne maꞌra ya ꞌbɛhña̱ núꞌʉ mi faxa ra Jesu ne yá nxadi de núꞌa̱ mi tsʉpa yá tsꞌɛdiꞌʉ. \s1 Ra ꞌbede de ra motꞌi \r (Mt. 13:1-9; Mr. 4:1-9) \p \v 4 Y ndunthi ya ja̱ꞌi bi bøni de yá hnini pa da ma dua cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu. Y nu mi hyandi bi muntsꞌa ndunthi ya ja̱ꞌi bi mʉdi bi xipa ꞌnara ꞌbede ne bi ꞌñembabi: \p \v 5 ―ꞌNara pa ꞌnara motꞌi bi ma ja rá hua̱hi pa da mpotꞌi. Y nu mi xanga ya nda, ꞌra bi zo ja ra ꞌñu y bi ꞌrani ya ja̱ꞌi bi netꞌi, ne bi zi ya tsꞌintsꞌʉ. \v 6 Ha nu maꞌra bi zo ja ya ꞌbodo habʉ mi otho ndunthi ra hai. Y nu mi cꞌontsꞌi bi ꞌyotꞌi ꞌbestho ngueꞌa̱ mi otho ra xaha. \v 7 Ha nu maꞌra bi zo habʉ mi ja ya ꞌmini, ha nu mi cꞌontsꞌi bi ꞌyotꞌi ngueꞌa̱ bi xumi ya ꞌmini ne bi hña̱cua yá te. \v 8 Ha nu maꞌra bi zo habʉ xi xmá hño ra hai, ne nu mi hoguiꞌʉ bi unga ꞌnara hoga sofo, ne cada ꞌnara ꞌbai bi unga asta ꞌna nthebe ya nda. \p Y nu mi uadi bi ma̱nga ra Jesu njabʉ, bi yopa ña̱ ntsꞌɛdi ne bi ꞌñembabi ya ja̱ꞌi: \p ―Nuꞌa̱ tóꞌo ja rá tꞌøde pa da ꞌyøde, dá ꞌyøde núna dí ma̱. \s1 Hanja ra Jesu bi zofo ya ja̱ꞌi dega ꞌbede \r (Mt. 13:10-17; Mr. 4:10-12) \p \v 9 Nepʉ nuyá nxadi bi ꞌyambabi ra Jesu te mri bønga nuna ꞌbede bi ma̱. \v 10 Ha nuꞌá̱ bi da̱tuabiꞌʉ bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌahʉ xa ꞌraꞌahʉ Ajua̱ ra hoga mfa̱di pa gui pa̱hʉ núꞌa̱ hinxqui fa̱di maꞌmɛtꞌo de hanja ri mandaꞌa̱. Pe nuyʉ maꞌra ya ja̱ꞌi dí zofo co ya ꞌbede pa da hyandi pe hinda ba̱di te ꞌbɛꞌa̱, y da ꞌyøde pe hinda zo yá mfeni te rí bøni. \s1 Ra Jesu bi ma̱ te rí bønga nura ꞌbede de ra motꞌi \r (Mt. 13:18-23; Mr. 4:13-20) \p \v 11 Nuna ꞌbede ja juadi dá ma̱ rí bøni da ꞌñena gue nura nda gueꞌa̱ ra ma̱ca noya. \v 12 Ha nuꞌʉ ya nda bi zo ja ra ꞌñu go gueꞌa̱ núꞌa̱ toꞌo øde ra ma̱ca noya, ne da ꞌñehe ra tsꞌonda̱hi da puꞌtua rá mfeni pa hinda gamfri y njabʉ hinda za da mpøhø. \v 13 Ha nuꞌʉ ya nda bi zo ja ra ꞌbodo go gueꞌa̱ núꞌa̱ toꞌo øde ra ma̱ca noya ne ha̱ni co ꞌnara johya ne ꞌñena xi camfri, pe hingui camfri con gatho rá mʉi, hangue nu sta ꞌñepa ya tsꞌothogui da ꞌuegue. \v 14 Ha nuꞌʉ ya nda bi zo ja ya ꞌmini go gueꞌa̱ núꞌa̱ toꞌo øde ra ma̱ca noya, pe da mpumfri po rá ngue yá ꞌbɛfi ne de núꞌa̱ te gatho pɛꞌtsi, ne ngueꞌa̱ di dɛnda ya tꞌøtꞌe de ra ximhai, y njabʉ da ꞌbɛdi núꞌa̱ xqui ꞌyøde, nja ngu núꞌʉ ya nda himbi unga ra sofo. \v 15 Ha nuꞌʉ ya nda bi zo ja ra hoga hai go gueꞌa̱ núꞌa̱ toꞌo øde ra ma̱ca noya ne da ꞌyøtꞌe con gatho rá mʉi ngu núꞌa̱ ri ho Ajua̱, ne da zɛ rá jamfri, y go gueꞌa̱ nja ngu núꞌʉ ya nda bi unga ra hoga sofo. \s1 Ra ꞌbede de ra ñotꞌi \r (Mr. 4:21-25) \p \v 16 Ra Jesu bi ma̱nga maꞌna ra ꞌbede ne bi ꞌñena: \p ―Joꞌo ꞌnara ja̱ꞌi da tsøgue ꞌnara ñotꞌi ne da yeꞌmba ꞌnara caha o da hñuxa rí gaꞌti de ra mfidi pa hinda yotꞌi. Nuꞌa̱ da ꞌyøtꞌe, da tsøgue ra ñotꞌi ne da tøte habʉ da tøte pa da yotꞌa gatho mbo ra ngu, ne pa njabʉ handa ya ja̱ꞌi sta yʉtꞌi. \v 17 Njabʉ nehe gatho núꞌa̱ tꞌa̱guibya, ꞌnara pa ma da hnequi ja ra ñotꞌi, ne gatho núꞌa̱ hingui fa̱dibya, ꞌnara pa ma da fa̱di. \p \v 18 Hangue jamasuhʉ pa gui ꞌyødehʉ xá hño núꞌa̱ dí xiꞌahʉ, ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo pɛꞌtsa rá mfa̱di ne da ba̱di da su, nuꞌá̱ maꞌna ma da tꞌumbabi ndunthi, pe nuꞌa̱ tóꞌo hingui su rá mfa̱di, da pumfri núꞌa̱ tsꞌʉ pa̱di. \s1 Rá na̱na̱ ne yá cu ra Jesu \r (Mt. 12:46-50; Mr. 3:31-35) \p \v 19 Nepʉ de mi xahna ya ja̱ꞌi ra Jesu, bi zøhø rá na̱na̱ ne yá cu, pe himbi za bi thogui pa habʉ mbi ꞌbʉiꞌa̱ ngueꞌa̱ xi xqui muntsꞌini ndunthi ya ja̱ꞌi. \v 20 Ne bi tꞌembabi ra Jesu: \p ―Bi zø ri na̱na̱ ne ri cu y ꞌbahni thi bí tøpꞌaꞌi gui ña̱ui ꞌna̱. \p \v 21 Pe nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌʉ tóꞌo øde ra ma̱ca noya ne da ꞌyøtꞌa núꞌa̱ ma̱, núꞌʉ́ go gueꞌʉ ma na̱na̱ ne ma cu. \s1 Ra Jesu bi japi bi tsaya ra bʉnthi \r (Mt. 8:23-27; Mr. 4:35-41) \p \v 22 ꞌNara pa ra Jesu bi bøxa ja ꞌnara motsa co yá nxadi ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Maha pa riꞌnandi ra ndehe. \p Y bi maꞌʉ. \v 23 Y de mi pa ja ra ndehe bi zʉ ra tꞌa̱ha̱ ra Jesu ne bi ꞌña̱ha̱. Y mi da̱mfriꞌʉ bi nja ꞌnara da̱nga bʉnthi ja ra ndehe, y bi mʉdi bi mo ra dehe ja ra motsa asta mi ne xa yʉiꞌʉ. \v 24 Nepʉ nuyá nxadi bi ma bá a ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―¡Ay, ma zi Xahnateꞌihe, ya ma ga cʉihʉ ja ra dehe! \p Nuꞌbʉ́ ra Jesu ꞌbestho ra oraꞌa̱ bi nangui ne bi zʉi ra bʉnthi ne ra dehe, y ꞌbestho bi ntsaya gatho. \v 25 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―¿Te bi ja co ri jamfrihʉ? \p Ha nuꞌʉ́ xi bi ntsu ne bi ꞌyø de núꞌa̱ bi ꞌyøtꞌa ra Jesu, ne mri ꞌñémbabiꞌʉ ꞌna ngu maꞌna: \p ―¿Te ma tsꞌɛdi ha̱ni ꞌbʉ, gue asta ra bʉnthi ne ra dehe zofo, y nuꞌʉ́ øte? \s1 Ra Jesu bi ꞌyɛmba ya tsꞌonda̱hi ꞌnara ꞌñøhø me Gadara \r (Mt. 8:28-34; Mr. 5:1-20) \p \v 26 Nepʉ de gueꞌa̱ bi ꞌratsꞌi de ra ndehe ne bi zønga ja ꞌnara hai ja rá hyo ra ndehe habʉ rá thuhu Gadara núꞌa̱ ri nhyanduitho ra hai Galilea. \v 27 Ha nu mi ga̱i ra Jesu de ja ra motsa, ꞌbestho ꞌnara ꞌñøhø mrá menguni e bi zʉdi. Núꞌa̱ ra ꞌñøhøꞌa̱ ya mi øtꞌa ndunthi ya pa mi pɛꞌtsa ꞌraya tsꞌonda̱hi, ne himi he ra dutu, nixi mi ꞌbʉi ja ꞌnara ngu ngueꞌa̱ nza̱ntho mi ꞌbʉi ja ya ntꞌagui. \v 28 Y nu mi hyanda ra Jesu, bi e bi ndandiña̱hmu ja yá ua ne bi mafi ntsꞌɛdi bi ꞌñena: \p ―Nuꞌi Jesu, rá Tꞌʉꞌi Ajua̱ bí ꞌbʉ mahetsꞌi, ¿hanja grí nhyøtꞌe con guequi? Dí ba̱nteꞌi gue oxqui ma gui ꞌyɛngagui de guecua. \p \v 29 Bi ma̱nga njabʉ ngueꞌa̱ ra Jesu ya mi fʉdi mri ꞌbɛpabi ra tsꞌonda̱hi da bøni de núꞌa̱ ra ꞌñøhø. Ndunthi ya ꞌmiꞌqui ra tsꞌonda̱hi xqui gʉ núꞌa̱ ra ꞌñøhø ne mi øꞌtua núꞌa̱ go mi ne. Ha nuya ja̱ꞌi ora mi handa njabʉ, da gʉ ne da da̱tꞌi co ya cadena ja yá ua ne ja yá ꞌyɛ, pe nuꞌá̱ mi cꞌʉcta núꞌʉ ya cadena, y ra tsꞌonda̱hi mi japi da bønga yabʉ ja ya mbonthi. \v 30 Ha ra Jesu bi ꞌyambabi núꞌa̱ ra ꞌñøhø ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Te rá huꞌi? \p Nuꞌá̱ bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Drí ndunthihe. \p Bi ma̱nga njabʉ ngueꞌa̱ xi mi pɛꞌtsa ndunthi ya tsꞌonda̱hi. \v 31 Ha núꞌʉ ya tsꞌonda̱hi bi ba̱ntebi ra Jesu gue hinda mɛhna ja ra nidu. \v 32 Nu de guehni mi ꞌyoni ꞌna da̱nga taxo ya tsꞌʉdi mri ñuni ja ra tꞌøhø, hangue ya tsꞌonda̱hi bi ba̱ntebi ra Jesu gue da umba nsɛqui da ma da yʉtꞌa ja nuya tsꞌʉdiꞌʉ, y nuꞌá̱ bi umba nsɛquiꞌʉ. \v 33 Ra oraꞌa̱ ya tsꞌonda̱hi bi bøni de núꞌa̱ ra ꞌñøhø ne bi ma gá yʉtꞌa ja ya tsꞌʉdi, ne gatho ya tsꞌʉdi bi nestꞌihi gá ma gá hñøtꞌa ja ra ndehe, ne bi ja̱tꞌiꞌʉ. \p \v 34 Y nu mi hyanda njabʉ núꞌʉ toꞌo mi taca ya tsꞌʉdi xi bi ntsuꞌʉ, ne bi ma hnestꞌihi bá ꞌyonga ra ꞌbede ja ra hnini ne habʉraza de núꞌa̱ te xqui nja. \v 35 Y gatho ya ja̱ꞌi bi ma da hyanda núꞌa̱ xqui nja. Y nu mi zønga habʉ mi ꞌbʉ ra Jesu, ja bi zʉhniꞌʉ núꞌa̱ ra ꞌñøhø mi pɛꞌtsa ya tsꞌonda̱hi mi huhni ja yá ua ra Jesu, ya mi he yá dutu ne ya xi mi ja rá mfeni. Y gatho ya ja̱ꞌi xi bi ntsu. \v 36 Nepʉ núꞌʉ toꞌo xqui hyanda núꞌa̱ xqui nja bi xipabiꞌʉ hanja xqui ꞌbʉi xá hño núꞌa̱ ra ꞌñøhøꞌa̱. \v 37 Y nu mi ba̱di njabʉ gatho ya me Gadara bi ba̱ntebi ra Jesu da bøni de guehni ngueꞌa̱ xi xqui ntsuꞌʉ. Hangue nura Jesu bi yopa bøxa ja ra motsa ne bi ma de guehni. \v 38 Nepʉ núꞌa̱ ra ꞌñøhø xqui tꞌɛmba ya tsꞌonda̱hi bi ba̱ntebi xa mɛuihma̱ ra Jesu, pe ra Jesu bi ꞌñembabi: \p \v 39 ―Hina, hinga tsixꞌaꞌi, cohiua, pengui rí ma ri ngu, ne xipabi ya ja̱ꞌi núꞌa̱ xa ꞌyøꞌtꞌaꞌi Ajua̱. \p Hangue nuꞌá̱ bi mengui ne bi mʉdi bi metuabi ya ja̱ꞌi ja gatho núꞌa̱ ra hnini de núꞌa̱ xqui ꞌyøꞌtua ra Jesu. \s1 Bi ña̱ni rá tꞌixu ra Jairo, nehe bi ña̱ni núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ bi dʉnba rá he ra Jesu \r (Mt. 9:18-26; Mr. 5:21-43) \p \v 40 Nu mi yopa menga ra Jesu pa riꞌnandi ra ndehe, ya ja̱ꞌi xi bi johya mi hyandiꞌa̱, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ mi tøꞌmthoꞌa̱. \v 41 Nepʉ bi zøhni ꞌnara ꞌñøhø mrá thuhu ra Jairo mrá nda̱ de ra nija̱ de guehni. Ne bi ndandiña̱hmu ja yá ua ra Jesu ne bi ba̱ntebi gue da mɛui pa ja rá ngu, \v 42 ngueꞌa̱ mi nedu rá tꞌixu. Hønsɛ gueꞌa̱ mrá tꞌixuꞌa̱, ne mi pɛꞌtsa ꞌrɛtꞌamayoho njɛya. Hangue ra Jesu bi mɛui, y nu mi ma, bi dɛna ndunthi ya ja̱ꞌi asta mri tsꞌiꞌmiꞌa̱. \p \v 43 Y ja nura hmuntsja̱ꞌiꞌa̱ mi pani nehe ꞌnara ꞌbɛhña̱ ya mi pɛꞌtsa ꞌrɛtꞌamayoho njɛya mi xoꞌtua ya ji, y ya xqui degue gatho núꞌa̱ mi pɛꞌtsi pa mri ꞌñøthehma̱, pe hinxqui za to xqui ꞌyøtheꞌa̱. \v 44 Nura ꞌbɛhña̱ꞌa̱ gá yʉ ja rá xʉtha ra Jesu pa bi dʉnba rá ña̱ni rá he. Y nura oraꞌa̱ ꞌbestho bi ña̱ni, y ya himbi sigui bi xoꞌtua ya ji. \p \v 45 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñani ne bi ꞌñena: \p ―¿Toꞌo núꞌa̱ bi dʉnga ma he? \p Gatho ya ja̱ꞌi bi da̱di bi ꞌñena: \p ―Hinto xa dʉñꞌaꞌi. \p Ha nura Pedro ne núꞌʉ maꞌra yá minxadiui bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Ma zi Xahnateꞌihe, guí handi gue ndunthi ya ja̱ꞌi ri tsꞌipꞌaꞌi ne entꞌaꞌi, ha guí ena gue toꞌo bi dʉñꞌaꞌi. \p \v 46 Ha nura Jesu bi ꞌñena: \p ―Dí pa̱di bri thʉngagui, ngueꞌa̱ dá tsa dá øthe ꞌnara ja̱ꞌi co ma tsꞌɛdi. \p \v 47 Nu mi hyanda núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ gue ra Jesu xqui ba̱tho gue xqui thʉnba rá he, nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bá ehe bi ndandiña̱hmu ja yá uaꞌa̱, ne asta mri hua̱tꞌi co ra ntsu. Ne de ja yá thandi nuya ja̱ꞌi bi ma̱ pa te xqui dʉniꞌa̱, ne bi ma̱ gue ora mi dʉnba rá ña̱ni rá he, ra oraꞌa̱ bi tsayabi núꞌa̱ ra hñeni mi tsʉdi. \v 48 Nuꞌbʉ́ nura Jesu bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱: \p ―Ma zi tꞌixuꞌi, co ri jamfri xcá ña̱ni. Y nubyá rí ma te rá ꞌñentho. \p \v 49 Y de mi ña̱ ra Jesu, bi zøhø ꞌnara ꞌmɛhni xqui ꞌñe ja rá ngu ra Jairo núꞌa̱ mrá nda̱ ja ra nija̱, ne bi ꞌñembabi: \p ―Ri tꞌixu ya bi du, ya oguí xuhña ra Xahnate. \p \v 50 Y nu mi ꞌyøde njabʉ ra Jesu bi ꞌñembabi ra Jairo: \p ―Oguí tu ri mʉi, hønsɛ gui camfrigui y nuri tꞌixu ma ga daꞌaꞌi di ꞌbʉi xá hño. \p \v 51-53 Y nu mi zøniꞌʉ ja rá ngu ra Jairo, ndunthi ya ja̱ꞌi ya xqui muntsꞌini mi zoni ne mri mantho ngueꞌa̱ xqui du ra nxutsi. Pe nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Oguí zoñhʉ, ngueꞌa̱ nura nxutsi hinxa du, a̱ha̱tho. \p Pe nuꞌʉ́ himbi gamfri núꞌa̱ bi ma̱nga ra Jesu, bi nthetho. Nepʉ ra Jesu himbi hopa maꞌra toꞌo bi yʉtꞌiui habʉ mi ꞌbɛnga ra nxutsi, hønsɛ ra Pedro ne ra Cobo ne ra Xuua ne rá dada núꞌa̱ ra nxutsi ne rá na̱na̱, go gueꞌʉ bi hopi bi yʉtꞌi. \v 54 Nepʉ nura Jesu bi mipa ꞌnará ꞌyɛ núꞌa̱ ra nxutsi ne bi ꞌñembabi ntsꞌɛdi: \p ―Zi nxutsi, nangui. \p \v 55 Y ꞌbestho ra oraꞌa̱ núꞌa̱ ra nxutsi bi yopa nte ne bi nangui. Nepʉ ra Jesu bi manda gue da tꞌumbabi te da zi. \v 56 Ha nurá dada rá na̱na̱ xi bi ꞌyø, y ra Jesu bi hñuꞌmba ra hña̱ gue hinto da xipi de núꞌa̱ xqui nja. \c 9 \s1 Ra Jesu bi mɛhna núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi \r (Mt. 10:5-15; Mr. 6:7-13) \p \v 1 Ra Jesu bi muntsꞌa núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi pa bi umba ra tsꞌɛdi pa da ꞌyɛmba nuꞌa̱raza ra tsꞌonda̱hi nuya ja̱ꞌi, ne da ꞌyøthebi yá hñeni. \v 2 De guehni bi mɛhniꞌʉ pa da ꞌyøthe gatho ya daꞌthi ne da ma̱nga ra hoga ntꞌøde gue ya bi zø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. \v 3 Ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Ote xqui ha̱xhʉ pa ja ra ꞌñu, oxqui ha̱xhʉ ri bordohʉ, nixi ꞌnara buxa, nixi núꞌa̱ te gui tsihʉ, nixi ra boja̱, nixi ri mponga dutuhʉ. \v 4 Y nuꞌa̱ ra ngu habʉ da tꞌaꞌahʉ ntsaya, ja gui ꞌbʉhʉni asta núꞌa̱ ra paꞌa̱ gui yopa jʉ ri ꞌñuhʉ. \v 5 Y nuꞌa̱ ra hnini habʉ hinda ne da tꞌaꞌahʉ ntsaya, pøñhʉ de guehni, ne hua̱thʉ ra hai núꞌa̱ di tu ri uahʉ, y núꞌá̱ gueꞌa̱ ꞌnara seña gue ya hingo guí tha̱dihʉ de yá tsꞌoquiꞌʉ. \p \v 6 Y mi uadi bi xipa ra Jesu te da ꞌyøtꞌeꞌʉ, bi nxaniꞌʉ bi ma habʉraza ya hnini, bi ma̱nga ra hoga ntꞌøde y mi øthebi yá hñeni ya ja̱ꞌi habʉraza mi tsøñꞌʉ. \s1 Ra Xuua Xiꞌtsate bi thɛcua rá ña̱xu \r (Mt. 14:1-12; Mr. 6:14-29) \p \v 7 Ra nda̱ Erode bi zo rá gu núꞌa̱ mi øtꞌa ra Jesu, ne himi pa̱di te da beniꞌa̱, ngueꞌa̱ ꞌramaꞌnaꞌño mi ma̱nga ya ja̱ꞌi. ꞌRa mi ena gue mi gueꞌa̱ ra Xuua Xiꞌtsate xqui yopa nte de ra du, \v 8 ha nu maꞌra mi ena gue mi gueꞌa̱ ra ba̱di Elía xqui yopa nte maꞌnaꞌqui, ha nu maꞌra mi ena gue mi gueꞌa̱ ꞌna de gue núꞌʉ maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱ mi ꞌbʉ mayaꞌbʉ xqui yopa nte de ra du. \v 9 Y nura nda̱ Erode bi ꞌñena: \p ―Conque go nucsɛ dá manda bi thɛcua rá ña̱xu ra Xuua. Nuꞌbʉ́ ¿toꞌo núꞌa̱ xi ja ndunthi rá ꞌbede? \p Y ra nda̱ Erode xi mi ne da hyandiꞌa̱. \s1 Ra Jesu bi ꞌuinga thogui cʉtꞌa ꞌmo ya ja̱ꞌi \r (Mt. 14:13-21; Mr. 6:30-44; Jn. 6:1-14) \p \v 10 Nu mi menga yá nxadi ra Jesu, bi xipabiꞌa̱ gatho núꞌa̱ xqui ꞌyøtꞌeꞌʉ. Nepʉ ra Jesu bi zitsꞌi bi mɛuiꞌʉ ja ꞌnara luga habʉ mi joꞌo ya ja̱ꞌi gueta ra hnini Betsaida. \v 11 Pe mi ba̱di ya ja̱ꞌi gue mi paniꞌa̱, bi dɛniꞌʉ. Pe ra Jesu himbi coꞌtsiꞌʉ, nuꞌa̱ bi ꞌyøtꞌe, bi mʉdi bi xipabi de hanja ri manda Ajua̱, ne mi øthe gatho núꞌʉ mri hñeni. \p \v 12 Ne de mi nde núꞌa̱ ra paꞌa̱, núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi bi ma bá tsʉdi ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Da za gui pɛhna ya ja̱ꞌi da ma ja ya hnini ne ja maꞌra ya luga hinga yabʉ pa dua honi habʉ da ntsaya ne da hyoni te da zi, ngueꞌa̱ nuua habʉ dí ꞌbʉhʉ otho ni ꞌnara ngu y nixi te da tsꞌi. \p \v 13 Pe nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nuꞌahʉ go da umfʉ te da ziyʉ. \p Nepʉ nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Otho te ga umfe, hønsɛ cʉtꞌa ya thuhme drí hña̱he, ne yoho ya zi hua̱, o ga mahe ga tambahe te da zi ri gathoyʉ. \p \v 14 Xi mi ndunthi ya ja̱ꞌi, sɛhɛ ya ꞌñøhø ngu mi cʉtꞌa ꞌmo. Pe nura Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―ꞌÑehʉ dá hñudi ya zi hmuntsꞌi ngu dega nde nthebe. \p \v 15 Njabʉ bi ꞌyøtꞌeꞌʉ, ne bi hñudi gatho. \v 16 Ha nura Jesu bi gʉ núꞌʉ cʉtꞌa ya thuhme ne núꞌʉ yoho ya hua̱, ne bi nøtsꞌe pa mahetsꞌi bi ꞌyapa Ajua̱ rá Dada da ja̱pi. Nepʉ bi hyecuabi bi umbabi yá nxadi pa da hyecuabi ya ja̱ꞌi. \v 17 Gatho ya ja̱ꞌi bi ñuni ne xi bi niña̱. Nepʉ bi hmuntsꞌa ya sɛca thuhme xqui bongui y bi ñuxa ꞌrɛtꞌamayoho ya ꞌbøtsꞌe. \s1 Ra Pedro bi ma̱ gue ra Jesu go gueꞌa̱ ra Cristo \r (Mt. 16:13-19; Mr. 8:27-29) \p \v 18 ꞌNara pa ra Jesu bi ꞌuehuisɛ yá nxadi ne bi ꞌyapabi Ajua̱ꞌa̱. Nepʉ bi ꞌyambabi yá nxadi bi ꞌñembabi: \p ―¿Te guí øhʉ ma̱nga ya ja̱ꞌi de guequi? ¿Xi toꞌogui, ena? \p \v 19 Ha nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌRa ena go gueꞌi grá Xuua Xiꞌtsate, ha nu maꞌra ena go gueꞌi grá ba̱di Elía, ha nu maꞌra ena go gueꞌi ꞌna de núꞌʉ maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱ mi ꞌbʉ mayaꞌbʉ ne xa yopa nte de ra du. \p \v 20 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Pe xi nuꞌahʉ, ¿toꞌo guí ma̱ñhʉ gue go guequi? \p Nuꞌbʉ́ ra Pedro bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Nuꞌi go gueꞌi grá Cristo xuá pɛhnꞌaꞌi Ajua̱ pa gui nda̱. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de rá du \r (Mt. 16:20-28; Mr. 8:30-9:1) \p \v 21 Pe nura Jesu bi hñuꞌmba ra hña̱ꞌʉ gue hinto da xipabi mi toꞌoꞌa̱. \v 22 Ne bi ꞌñembabi: \p ―Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi pɛꞌtsi da thogui ndunthi ya tsꞌothogui, y ya nda̱xjua nda̱ ne ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley ma da ʉtsa ne hinda ma da gamfri, ne ma da hyoꞌʉ. Pe rá hñupa ma da yopa nte maꞌnaꞌqui de ra du. \p \v 23 Nepʉ ꞌmɛfa bi zofo ra hmuntsja̱ꞌi xqui muntsꞌni ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌa̱ tóꞌo da ne da dɛngagui pa dua nxadi, odi øtꞌa núꞌa̱ go rá paha sɛhɛ, mahyoni ꞌnara pa ngu ꞌnara pa da zɛta gatho núꞌa̱ da ꞌñepabi asta rá du, ne dá dɛngagui. \v 24 Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo ne da su rá te ma da ꞌbɛdi, pe nuꞌa̱ tóꞌo da unga rá te po rá nguequi, núꞌá̱ ma da mɛꞌtsa rá te pa nza̱ntho. \v 25 ¿Te ri muui ꞌbʉ ꞌnara ja̱ꞌi drá mɛti gatho ra ximhai y nura ja̱ꞌiꞌa̱ da ꞌmɛdi pa nza̱ntho? \v 26 Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo da ntsa da ña̱ de guequi ne da ntsa da ma̱nga ma noya, necagui nehe núgui dá e dá nja̱ꞌi, ma ga ma̱ gue hindí pa̱caꞌa̱ nu xcrá yopa pengaua pa ga nda̱ co rá nsunda ma Dada ne de ya ma̱ca ɛnxɛ. \v 27 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ gue ꞌra de gueꞌahʉ guí ꞌbʉhʉua, hingui ma gui tuhʉ asta hingui hyanduahʉ rá nsunda ra Nda̱ de mahetsꞌi. \s1 Bi mpadi rá ꞌbai ra Jesu \r (Mt. 17:1-8; Mr. 9:2-8) \p \v 28 Rá hña̱to ma paꞌa̱ de xqui ma̱nga ra Jesu njabʉ, bi bøxa ja ꞌnara tꞌøhø pa da ꞌyapabi Ajua̱ rá Dada, ne bi zixa ra Pedro, ra Cobo ne ra Xuua. \v 29 Y de mri oraꞌa̱, bi mpadi rá hmi, ha nuyá dutu xi bi tꞌaxqui asta mri huɛxqui. \v 30 Y de guehni bi hneca yoho ya ꞌñøhø mri ꞌbahni mi ña̱ui, y go mi gueꞌa̱ ndu ra Moise ne ndu ra Elía. \v 31 Ne nuꞌʉ́ xqui goꞌma ꞌnara hyatsꞌi habʉ mi ꞌbai, ne mi ña̱ꞌʉ de hanja mi ma da du ra Jesu de guehni ja ra hnini Jerusale. \v 32 Nura Pedro ne núꞌʉ mri ꞌñoui xi mi tsʉhma̱ ra tꞌa̱ha̱ꞌʉ, pe bi ma ra tꞌa̱ha̱ nu mi hyanda nura hyatsꞌi mi hnequi ja ra Jesu, ne bi hyandi mi ꞌbahni núꞌʉ yoho ya ꞌñøhø con gueꞌa̱. \v 33 Y núꞌʉ yoho ya ꞌñøhø de ya mi ma da edi ra Jesu, nuꞌbʉ́ ra Pedro bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Xahnateꞌi, ¡xá hño ga ꞌbʉhʉua! Te guí ma̱, ga hocje hñu ya zi ja̱ꞌtsi, ꞌna pa gueꞌi, ꞌna pa ra Moise, ha nuꞌa̱ maꞌna pa ra Elía. \p Pe nura Pedro himi pa̱di núꞌa̱ mi ma̱. \v 34 Y nura ora tsꞌa mi ma̱nga njabʉꞌa̱, bi zø ꞌnara guui bi goꞌma habʉ mi ꞌbaiꞌʉ. Y nu mi goꞌma ra guuiꞌʉ, xi bi ntsu. \v 35 Nepʉ de ja ra guui bi ntꞌøde ꞌnara noya bi ꞌñena njaua: \p ―Nuni go guehni ma hma̱ca Tꞌʉ. ꞌYøhʉ núꞌa̱ da xiꞌahʉni. \p \v 36 Y nu mi uadi bi ntꞌøde núꞌa̱ ra noya, bi hyandiꞌʉ gue ya hønsɛ ra Jesu mi ꞌbasɛni, y nuꞌʉ́ ya hinte bi ma̱, y nuya paꞌʉ hinto bi xipabi de núꞌa̱ xqui hyandiꞌʉ. \s1 Ra Jesu bi ꞌyɛmba ꞌnara tsꞌonda̱hi ꞌnara tsꞌʉntꞌʉ \r (Mt. 17:14-21; Mr. 9:14-29) \p \v 37 Rá hyaxꞌa̱ bá ca̱iꞌʉ de ja ra tꞌøhø, y de guehni bi ma ndunthi ya ja̱ꞌi pa bá cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu. \v 38 Nepʉ ꞌnara ꞌñøhø mi pani ja ra hmuntsja̱ꞌi bi ña̱ ntsꞌɛdi ne bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Xahnate, ꞌyøtca ra ma̱te e gui nutca tsꞌʉ ma tꞌʉ, ngueꞌa̱ hønsɛna̱ dí pɛꞌtsi, \v 39 y pɛꞌtsa ꞌnara tsꞌonda̱hi ri japi da mafi, ne da nta̱ni ne da ndu sɛhɛ, ne ri japi asta da ꞌyɛntsꞌa ra fʉgui rá ne. Ntsꞌɛdi xi ri ʉni, y xi xá hñei da døgue. \v 40 Ya dá xipahma̱ ri nxadi da ꞌyɛmbahma̱, pe hinxa za xa ꞌyɛmbabi. \p \v 41 Nuꞌbʉ́ nura Jesu bi ꞌñena: \p ―¡Nuꞌahʉ ꞌnagyá ꞌña̱gamfrihʉ ne gyá tsꞌoja̱ꞌihʉ! ¡Asta haꞌmʉ ma ga tsɛꞌtꞌa ri ꞌña̱jamfrihʉ! \p Nepʉ bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra ꞌñøhø: \p ―Bá tsincaua ri tꞌʉ. \p \v 42 Pe nu mi tsꞌiꞌtsua ra Jesu núꞌa̱ ra tsꞌʉntꞌʉ, ra tsꞌonda̱hi bi fømi pa ja ra hai ne bi japi bi nta̱ni ne bi ndu sɛhɛ. Pe nura Jesu bi ꞌyɛnga núꞌa̱ ra tsꞌonda̱hi, ne ꞌbestho núꞌa̱ ra oraꞌa̱ bi ña̱ni núꞌa̱ ra tsꞌʉntꞌʉ, ne bi yopa dapa rá dada. \v 43 Y gatho ya ja̱ꞌi xi bi ꞌyø de núꞌa̱ rá da̱nga tsꞌɛdi Ajua̱ xqui hnequi. \s1 Ra Jesu bi yopa ma̱ de rá du \r (Mt. 17:22-23; Mr. 9:30-32) \p De nuya paꞌʉ xi mri ꞌyø ya ja̱ꞌi de gatho núꞌa̱ xqui ꞌyøtꞌa ra Jesu, nuꞌá̱ bi ꞌñembabi yá nxadi: \p \v 44 ―ꞌYøhʉ xá hño núna ma ga xiꞌahʉ ne oxqui pumfrihʉ: Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ma dra da ja yá ꞌyɛ ya ja̱ꞌi pa da ꞌyøꞌtua núꞌa̱ go da neꞌʉ. \p \v 45 Pe nuyá nxadi himbi ba̱di te mri bønga núꞌa̱ bi xipabiꞌʉ, ngueꞌa̱ himi tsa da zo yá mfeniꞌʉ. Ne nuꞌʉ́ mi tsu da ꞌyambabi te mri bønga núꞌa̱ xqui xipabiꞌʉ. \s1 Núꞌa̱ toꞌo maꞌna ma da nja rá nsu \r (Mt. 18:1-5; Mr. 9:33-37) \p \v 46 Nepʉ nuya nxadi bi mʉdi mri ꞌñámbabi ꞌna ngu maꞌna toꞌo de gueꞌʉ mi ma da uaꞌa̱ da ma̱. \v 47 Pe nura Jesu bi ba̱tho de núꞌa̱ mi beniꞌʉ hangue nuꞌá̱ bi maꞌta ꞌnara zi ba̱tsi bi ꞌbaꞌma ja rá hyoꞌa̱, \v 48 ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nuꞌa̱ tóꞌo de ma thuhu da numansu ꞌnara zi ba̱tsi ngu nuna, nugui go ri numansugui, y nuꞌa̱ tóꞌo ri numansugui, go ri numansu núꞌa̱ toꞌo bá pɛncagui. Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo hinda ꞌñetsꞌi, núꞌá̱ go gueꞌa̱ da nda̱ngui rá nsu. \s1 Nuꞌʉ tóꞌo hingui ʉtsaguihʉ, gueꞌʉ ꞌbʉi con guecjʉ \r (Mr. 9:38-40) \p \v 49 Nepʉ nura Xuua bi ꞌñembabiꞌa̱: \p ―Ma zi Xahnateꞌi, stá hanthe ꞌnara ꞌñøhø de ri thuhu ɛnga ya tsꞌonda̱hi, y nuje stá ha̱cuabihe ngueꞌa̱ nuꞌá̱ hingui ꞌyo con guecjʉ. \p \v 50 Pe nura Jesu bi ꞌñembabiꞌa̱: \p ―Oguí ha̱cuahʉ, ngueꞌa̱ nuꞌʉ tóꞌo hingui ʉtsaguihʉ, go rí maxcaguihʉ. \s1 Ra Jesu bi zʉi ra Cobo ne ra Xuua \p \v 51 De ya mi ma da zø ra pa da yopa mengui ra Jesu pa mahetsꞌi, ꞌna mfenitho bi gʉ ra ꞌñu bi ma pa Jerusale. \v 52 Ne bi mɛhna toꞌo bi ꞌmɛtꞌo pa da ma ja ꞌnara hnini de ra hai Nsamaria pa da hyoni habʉ da ꞌñoxiꞌʉ. \v 53 Pe nuya mengu de guehni himbi ne bi umba ntsayaꞌʉ ngueꞌa̱ mri njua̱ꞌñu pa Jerusale. \v 54 Pe nu mi ba̱di njabʉ ra Cobo ne ra Xuua núꞌʉ yoho de yá nxadi, bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌihe, ¿ha hinguí ne ga adihʉ dua ca̱i ya tsibi de mahetsꞌi pa da tsa̱tꞌa nuna hnini ngu núꞌa̱ bi ꞌyøtꞌa ndu ra ba̱di Elía? \p \v 55 Mi ma̱nga njabʉꞌʉ, nura Jesu bi nʉꞌti ne bi zʉi bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌahʉ́, nixi guí pa̱hʉ te ma nda̱hi guí ha̱npahʉ rá tsꞌɛdi pa guí ma̱ñhʉ njabʉ. \v 56 Núꞌa̱ Toꞌo bá e bi Nja̱ꞌi, himbá ehe pa da hña̱cua yá te ya ja̱ꞌi, núꞌá̱ bá ehe pa da pøhøbi. \p Nepʉ nuꞌʉ́ bi thogui pa maꞌna ra tꞌʉca hnini. \s1 ꞌRaya ja̱ꞌi toꞌo mi ne da dɛna ra Jesu \r (Mt. 8:19-22) \p \v 57 Y de guehni má ꞌñu ꞌnara ꞌñøhø bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Ma zi Hmuꞌi, dí ne ga tɛnꞌaꞌi habʉraza gui ma. \p \v 58 Ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuya haho ja yá hña̱do, ha nuya tsꞌintsꞌʉ ja yá ꞌbafi, pe Núꞌa̱ Toꞌo bá e bi Nja̱ꞌi otho nixi rá ngu pa habʉ da ntsaya. \p \v 59 Nepʉ bi ꞌñembabi maꞌna ra ꞌñøhø: \p ―Bá ehe ga mɛ pa dua nxadiꞌi. \p Ha nuꞌá̱ bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌi, dí ne gui ꞌraca nsɛqui ga ma ga agui ꞌmɛtꞌo ma dada, nepʉ ga pengui ga tɛnꞌaꞌi. \p \v 60 Nuꞌbʉ́ nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Tsopʉ núꞌʉ xa du da ꞌya yá miꞌña̱gamfriui, pe nuꞌi bá ehe pa gui ma gui ma̱nga ra hoga noya gue ya xa zøhø ra Nda̱ de mahetsꞌi pa da nda̱. \p \v 61 Nepʉ bi ꞌñembabi ra Jesu maꞌna ra ꞌñøhø: \p ―Ma zi Hmuꞌi, necagui dí ne ga tɛnꞌaꞌi, pe ꞌraca nsɛqui ꞌmɛtꞌo ma ga edi ya mengu de ja ma ngu. \p \v 62 Pe nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―ꞌBʉ ꞌnara ua̱fri hɛca ꞌnara the ne da ñegui, nurá the ya hinda ma manjua̱ntho. Njabʉ nehe nuꞌa̱ tóꞌo øꞌtua rá ꞌbɛfi Ajua̱ ne da beni gatho núꞌa̱ bi zogui, hinte ri muui pa ja rá hmanda Ajua̱. \c 10 \s1 Ra Jesu bi mɛhna má hñuꞌrate ne ꞌrɛtꞌa yá nxadi \p \v 1 Nepʉ ꞌmɛfa ra Jesu bi huahna má hñuꞌrate ne ꞌrɛtꞌa yá nxadi pa bi mɛhni dega yoho da ꞌmɛtꞌoꞌʉ pa ja ya hnini habʉ mi ma da thoguiꞌa̱. \v 2 Ne bi ꞌñembabi: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, xi ndunthi ra sofo pe tsꞌʉtho ya xofo. Hangue ꞌyaphʉ Ajua̱ núꞌa̱ toꞌo rá mɛti ra sofo dua pɛhna ndunthi ya mɛfi pa da gʉꞌtsua rá sofo. \v 3 Y nubyá nuꞌahʉ ma ga pɛhnꞌaꞌihʉ gui maha ngu ya zi dɛti madetho de ya miꞌño, hangue xi da nsuhʉ. \v 4 Ne oxqui ha̱xhʉ ni ꞌnari buxahʉ, nixi ri boja̱hʉ, nixi ri ponga zɛsthihʉ. Ne oxqui ꞌbaihʉ gui nzɛnjuatehʉ ꞌmɛtꞌo ja ri ꞌñuhʉ. \v 5 Ora gui cʉthʉ ja ꞌnara ngu gui nzɛnjuatehʉ njaua: “Ajua̱ da ja̱pꞌahʉ pa gui ꞌbʉhʉ te rá ꞌñentho.” \v 6 Ha nuꞌbʉ ya mengu de nura nguꞌa̱ ne da ꞌmʉ ꞌnara hogaꞌmʉi, nuꞌbʉ́ Ajua̱ da ja̱piꞌʉ ngu gá xiphʉ. Ha nuꞌbʉ hina, Ajua̱ hinda ja̱piꞌʉ. \v 7 Nu habʉ da tꞌaꞌahʉ ntsaya, ja gui cohʉni ne nuꞌʉ́ da ꞌuiñꞌahʉ, ngueꞌa̱ ꞌnara mɛfi rí ꞌñepi da tꞌumbabi te da zi ne gatho núꞌa̱ te honi. Y ja gui ꞌbʉthʉni, oxqui ꞌyohʉ dega nengu. \v 8 ꞌBʉ gui tsøñhʉ ja ꞌnara hnini ne da tꞌaꞌahʉ ntsaya, tsihʉ gatho núꞌa̱ da tꞌaꞌahʉ. \v 9 ꞌYøthehʉ ya daꞌthi núꞌʉ di ꞌbʉhni, ne xiphʉ ya mengu de guehni gue ra Nda̱ de mahetsꞌi ya xa ꞌñepʉ pa da nda̱. \v 10 Pe nuꞌbʉ gui tsøñhʉ ja ꞌnara hnini ne hinda tꞌaꞌahʉ ntsaya, ꞌbahʉ habʉ da ꞌyødeꞌihʉ ya ja̱ꞌi de guehni ne gui ꞌñemfʉꞌʉ: \v 11 “Ma ga hua̱the ma uahe pa da hyø núꞌa̱ ra hai xa ncueta de nuna ri hninihʉ, ngueꞌa̱ hinxcá camfriguihe núꞌa̱ stá xiꞌahe. Pe pa̱hʉ xá hño gue ra Nda̱ de mahetsꞌi ya xa ꞌñepʉ pa da nda̱, y nuje ya hindí tha̱he de ri tsꞌoquihʉ.” \v 12 Dí xiꞌahʉ gue nura pa de ra ntha̱nguɛnda maꞌna ma da nda̱ngui rá castigo nura hniniꞌa̱ que ra hnini Sodoma núꞌa̱ bi huata Ajua̱. \s1 Ya hnini dega tsꞌoꞌyøde \r (Mt. 11:20-24) \p \v 13 ¡Huecateꞌihʉ núꞌahʉ gyá menguhʉ Corasí, ne núꞌahʉ gyá me Betsaidahʉ! Ngueꞌa̱ nuꞌbʉ ya mengu de ra hnini Tiro ne de ra hnini Sidó xa hyanthma̱ha̱ nuya milagro xcá hyanthʉbya, núꞌʉ́ xa ñobrihma̱ꞌʉ de yá tsꞌoqui ne xa hñehma̱ co ya he dega dumʉi, ne xa ncoxhma̱ ra ꞌbospi dega ntsøꞌmi. \v 14 Pe nura paꞌa̱ sta tha̱pꞌahʉ nguɛnda, maꞌna ma da nda̱ngui ri castigohʉ que ra hnini Tiro ne Sidó. \v 15 Ha núꞌahʉ gyá menguhʉ Ncapernau, guí hu ri mʉihʉ gue rí ꞌñepꞌahʉ gui maha mahetsꞌi, pe hina, ngueꞌa̱ nuꞌahʉ ya xa tꞌɛpꞌaꞌihʉ pa gui maha ja ra nidu. \p \v 16 Nepʉ bi xipabi yá ꞌmɛhni: \p ―Nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌyøde núꞌa̱ gui ma̱ñhʉ, go øtcagui, y nuꞌa̱ tóꞌo hinda ꞌyøde núꞌa̱ gui ma̱ñhʉ, hingo øtcagui, y nuꞌa̱ tóꞌo hingui øtcagui, hingui øta núꞌa̱ toꞌo bá pɛncagui. \s1 Núꞌʉ hñuꞌrate ne ꞌrɛtꞌa ya ꞌmɛhni bi mengui co ndunthi ra johya \p \v 17 Nepʉ nu de bá penga núꞌʉ hñuꞌrate ne ꞌrɛtꞌa yá ꞌmɛhni bi zøhø co ndunthi ra johya ne bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Ma zi Hmuꞌihe, asta ya tsꞌonda̱hi xa ꞌyøtcahe, ngueꞌa̱ stá ɛñheꞌʉ de ri thuhu. \p \v 18 Ha nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Ha̱ha̱, majua̱ni dá handa ra Satá bá tagui de mahetsꞌi ngu ꞌnara huɛi. \v 19 Y nugui stá ꞌraꞌahʉ ra tsꞌɛdi pa gui nethʉ ya quꞌeña̱ ne ya penzʉ, ne pa gui ta̱pabihʉ gatho rá tsꞌɛdi ra tsꞌonda̱hi, nsinque te da ꞌyøꞌtꞌahʉ. \v 20 Pe ogrí johyahʉ ngueꞌa̱ xa ꞌyøꞌtꞌahʉ ya tsꞌonda̱hi, johyahʉ ngueꞌa̱ nuri thuhuhʉ bí ntꞌofo nuni mahetsꞌi. \s1 Ra Jesu xi bi johya co rá tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi \r (Mt. 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Ra oraꞌa̱ ra Jesu xi bi johya co rá tsꞌɛdi ra Ma̱ca Nda̱hi ne bi ꞌñena: \p ―Ma Dadaꞌi, go grá Nda̱ de mahetsꞌi ne de gatho ra ximhai, dí xøcambeniꞌi ngueꞌa̱ xcá utuabi ri noya núyʉ nja ngu ya zi ba̱tsi, y hingo xcá utuabi ya ba̱mhya̱ ne ya nimfeni. Y nuꞌi ma Dadaꞌi, xcá ꞌyøtꞌa njabʉ ngueꞌa̱ gueꞌa̱ ri pahaꞌa̱. \p \v 22 Mi uadi bi ma̱nga ra Jesu njabʉ bi ꞌñena: \p ―Ma Dada xa ꞌyɛntcꞌagui gatho ja ma ꞌyɛ. Hinto pa̱tcagui ma ꞌmʉi, hønsɛ Ajua̱ ma Dada go gueꞌa̱ pa̱tca ma ꞌmʉi. Ne hinto pa̱tua rá ꞌmʉi ma Dada, hønsɛgui go dí pa̱di, ne núꞌʉ toꞌo stá huahni pa da ba̱di. \p \v 23 Ne bi mpʉntsꞌi bi hyanda yá nxadi ne bi ꞌñembi ꞌnambʉ sɛhɛꞌʉ: \p ―Johyahʉ ngueꞌa̱ guí hanthʉ núꞌa̱ te dí øtꞌe. \v 24 Ngueꞌa̱ nugui dí xiꞌahʉ gue ndunthi yá ꞌmɛhni Ajua̱ ne ya nda̱ mi ꞌbʉi mayaꞌbʉ mi nehma̱ xa hyanda ngu núꞌa̱ guí hanthʉbya, pe himbi za bi hyantꞌʉ, ne mi nehma̱ xa ꞌyøde ngu núꞌa̱ guí øhʉbya, pe himbi za bi ꞌyødeꞌʉ. \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara me Nsamaria núꞌa̱ bi nja rá nthecate co rá miquꞌeiui \p \v 25 Nepʉ de gueꞌa̱ ꞌnara xahnate de ra ley bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu pa da ꞌyøꞌtua ꞌnara ntꞌani pa da nu te da da̱diꞌa̱, ne bi ꞌyambabi bi ꞌñembi: \p ―Ma Xahnateꞌi, ¿te mahyoni ga øtꞌe pa ga tsʉdi ra te pa nza̱ntho? \p \v 26 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―¿Te ma̱nga núꞌa̱ xa tꞌofo ja ra ley? ¿Te xcá pa̱di de guí heꞌti? \p \v 27 Nura xahnate de ra ley bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Ena njaua: Ma̱di Ajua̱ ri Hmu bí ꞌbʉ mahetsꞌi con gatho ri mfeni, con gatho ri coraso, con gatho ri tsꞌɛdi, ne con gatho ri mʉi, ne ma̱di ri miquꞌeiui ne gui su ngu grí nsu sɛhɛ. \p \v 28 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Gueꞌa̱ majua̱ni núꞌa̱ xcá ma̱. Nuꞌbʉ gatho gueꞌa̱ guí øtꞌe, nuꞌbʉ́ gui tsʉdi ra te pa nza̱ntho. \p \v 29 Pe nura xahnate de ra ley himi ne to da cꞌaꞌtsua rá ntꞌani, hangue bi yopa ꞌyambi ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Toꞌo ma miquꞌeiꞌbe? \p \v 30 Nepʉ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembi: \p ―ꞌNara pa ꞌnara ꞌñøhø mri ne ra ꞌñu, xqui ꞌñe de Jerusale pa mri ma ja ra hnini Jericó, y de má ꞌñu bi daca ꞌraya dacate, ne bi hña̱mbabi gatho núꞌa̱ te mi ha̱, asta yá dutu bi møcuabi, ne xi bi hnaꞌmbabiꞌa̱, ne bi tsꞌohni ya mi nedu. \v 31 Nepʉ de gueꞌa̱ bi toca bi ꞌrani ꞌnara macja̱ ja núꞌa̱ ra ꞌñuꞌa̱, ne nu mi hyandi mi ꞌbɛni ja ra nengaꞌñu núꞌa̱ ra ꞌñøhø xqui hnaꞌmbi, nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bá catatho ꞌna lado bi thoguitho. \v 32 Nehe bi ꞌrani ꞌnara maste de ra nija̱ núꞌʉ tꞌembi ya levita, neꞌa̱ bi hyandatho núꞌa̱ ra ꞌñøhø mi ꞌbɛni, y nuꞌá̱ bi cata ꞌnambʉ bi thotho nehe. \v 33 Nepʉ ja núꞌa̱ ra ꞌñuꞌa̱ bi ꞌrani ꞌnara me Nsamaria. Nu mi hyanda núꞌa̱ ra ꞌñøhø mi ꞌbɛni, xi bi huequi. \v 34 Nepʉ bi joni bá cꞌa̱ꞌtsi, ne bi goꞌtsuabi ra aceite co ra vinu habʉ xqui tsꞌɛnbabi, ne bi duꞌtuabi. Nepʉ bi ꞌyɛntsꞌa ja rá burru, ne bi zixa asta ja ꞌnara meso, ne ja guehni bi su. \v 35 Nepʉ rá hyaxꞌa̱ ante da ma de guehni núꞌa̱ ra me Nsamaria bi hña̱i yoho ya tꞌaxboja̱ ja rá buxa, ne bi umbabi núꞌa̱ ra me meso, ne bi ꞌñembabi: “Dí tsocꞌaua tsꞌʉ nuna ꞌñøhø gui su. Y nuꞌbʉ gá gasta má tsꞌʉ ra boja̱, nu xcrá yopa pengui ga juꞌtꞌaꞌi.” \p \v 36 Nu mi uadi ra Jesu bi ma̱nga njabʉ, bi ꞌyamba ra xahnate de ra ley ne bi ꞌñembi: \p ―De núꞌʉ hñu ya ꞌñøhø, ¿toꞌo ꞌna de gueꞌʉ mrá miquꞌeiui xi majua̱ni núꞌa̱ ra ꞌñøhø xqui thaqui? \p \v 37 Nepʉ nura xahnate de ra ley bi ꞌñembabi: \p ―Núꞌa̱ toꞌo bi nja rá nthecate de gueꞌa̱. \p Nuꞌbʉ́ nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Ha̱ha̱, gueꞌa̱ mahyoni gui ꞌyøtꞌe nehe. \s1 Ra Marta ne ra Maria bi umba ntsaya ra Jesu \p \v 38 De guehni ra Jesu bi thogui rá ꞌñu, nepʉ bi zønga ja ꞌnara hnini. Y nuni ja mi ꞌbʉhni ꞌnara ꞌbɛhña̱ mrá thuhu ra Marta, y nuꞌá̱ bi umba ntsaya ra Jesu ja rá ngu. \v 39 Ra Marta mi ꞌbʉ ꞌnará cu mrá thuhu ra Maria. Y nuꞌá̱ bi hñudi de rí gaꞌti yá ua ra Jesu pa da ꞌyøde núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱. \v 40 Pe nura Marta xi mi ja ndunthi te da mɛfi ja ra ngu. Ne bi da̱stꞌi habʉ mi ꞌbʉ ra Jesu ne bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌi, ¿hinguí handi gue ma cu bi zogasɛ gatho ra ꞌbɛfi? Xipabi tsꞌʉ da e da maxcagui. \p \v 41 Pe nura Jesu bi ꞌñembabi ra Marta: \p ―Marta, xi guí xøna ri ꞌbɛfi ne guí tu ri mʉi ngueꞌa̱ ndunthi ri ꞌbɛfi, \v 42 pe hønsɛ ꞌnara ꞌbɛfi mahyoni gui ꞌyøtꞌe, ngu nuna hoga ꞌbɛfi xa huahna ra Maria, y hinda za toꞌo da hña̱cuabi. \c 11 \s1 Ra Jesu bi ꞌñudi hanja da tꞌapa Ajua̱ \r (Mt. 6:9-15; 7:7-11) \p \v 1 ꞌNara pa ra Jesu bi ꞌyapabi Ajua̱ rá Dada ja ꞌnara luga, y nu de mi uadiꞌa̱, ꞌnará nxadi bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌi, dí ne gui ꞌñutcaguihe hanja ga apabihe Ajua̱ ngu mi nja ra Xuua mi utuabi yá nxadi hanja da ꞌyapabi Ajua̱. \p \v 2 Nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nu de xcrí ꞌyaphʉ Ajua̱ gui ꞌñeñhʉ njaua: \q1 Ma zi Dadaꞌihe, guí ꞌbʉi mahetsꞌi, \q1 drá nsunda ri ma̱ca thuhu. \q1 Bá ehe gui nda̱, \q1 ne dá tꞌøtꞌa ri paha nuua ja ra ximhai ngu núꞌa̱ bí tꞌøtꞌe núbʉ mahetsꞌi. \q1 \v 3 ꞌRacje te ga tsihe núbya rapaya. \q1 \v 4 Ne pungaguihe ma tsꞌoquihe, ngueꞌa̱ necje dí pumbabihe núꞌʉ toꞌo xa ꞌyøtcahe ra ntsꞌoꞌmʉi. \q1 Ne oxqui hocje ga øthe ya tsꞌoqui, ña̱ngaguihe de ra ntsꞌo. \p \v 5 Nehe ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―Ma ga ma̱ñhʉ gue ꞌna toꞌo pɛꞌtsa ꞌnará ꞌnangu ne drá amigo, nepʉ ngu made ra xuui da ma ja rá ngu, ne da ꞌñembabi: “Drá ꞌñehe gui ꞌyøtca ra favo gui hmica hñu ya thuhme, \v 6 ngueꞌa̱ ja núbya bi zøhø maꞌna ma amigo xqui ꞌñehe de yabʉ ha othogui te ga umbabi.” \v 7 Nepʉ nuꞌá̱ sta da̱di mbo rá ngu da ꞌñena: “Hindí honi gui zocagui, ma gosthi ya stá cotꞌi, ne dí huixa ma ba̱tsi, hangue hingui tsa ga nangui ga ꞌraꞌaꞌi núꞌa̱ guí adi.” \v 8 Pe nugui dí xiꞌahʉ gue hinda nangui da umbi ngueꞌa̱ rá amigo, nuꞌá̱ da nangui da umbi, pe ngueꞌa̱ ya pa hinda sigui da ꞌyapa rá tꞌa̱ha̱. \v 9 Hangue dí xiꞌahʉ, ꞌyaphʉ Ajua̱ núꞌa̱ guí hoñhʉ ne da ꞌraꞌahʉ; hyoñhʉ núꞌa̱ te ri ꞌbɛpꞌahʉ, ne gui tsʉdihʉ; njahʉ ngu ꞌnara ja̱ꞌi bi zøhø ꞌrota ra gosthi ne bi socuabi. \v 10 Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌyadi, da tꞌumbabi; y nuꞌa̱ tóꞌo da hyoni, da zʉdi; y nuꞌa̱ tóꞌo da ꞌrota ra gosthi, da socuabi. \p \v 11 Nuꞌahʉ gyá dadahʉ, ꞌbʉ ri ba̱tsihʉ da ꞌyaꞌahʉ ꞌnara thuhme, ¿ha gue gui umfʉ ꞌnara do? O ꞌbʉ da ꞌyaꞌaꞌihʉ ꞌnara hua̱, ¿ha gue gui umfʉ ꞌnara quꞌeña̱? \v 12 O ꞌbʉ da ꞌyaꞌaꞌihʉ ꞌnara ma̱do, ¿ha gue gui umfʉ ꞌnara penzʉ? Hina, ¿ngue ha̱? \v 13 Nuꞌahʉ masque gyá ꞌyøtꞌatsꞌoquihʉ, pe guí pa̱ gui umfʉ ꞌnara hoga tꞌøtꞌe ri ba̱tsihʉ. ¡Xihma̱ ra Dada bí ꞌbʉi mahetsꞌi, núꞌá̱ dua pɛnpabi ra Ma̱ca Nda̱hi toꞌo da ꞌyapabiꞌa̱, ne gatho maꞌra ya hño! \s1 Bi tꞌembabi ra Jesu gue mi ha̱npa rá tsꞌɛdi ra nda̱ de ya tsꞌonda̱hi \r (Mt. 12:22-30; Mr. 3:19-27) \p \v 14 ꞌNara pa ra Jesu bi ꞌyɛmba ꞌnara tsꞌonda̱hi ꞌnara ꞌñøhø xqui japi da ngone. Ne de mi bønga núꞌa̱ ra tsꞌonda̱hi, ꞌbestho bi za bi ña̱ núꞌa̱ ra ꞌñøhø. Ha nu mi hyanda ya ja̱ꞌi njabʉ xi bi ꞌyøꞌʉ. \v 15 Pe ꞌra de gueꞌʉ bi ña̱maꞌñʉ ne bi ꞌñena: \p ―Nuni ra ꞌñøhø ɛnga ya tsꞌonda̱hi co rá tsꞌɛdi ra Beelsebú núꞌa̱ ra nda̱ de ya tsꞌonda̱hi. \p \v 16 Ha nu maꞌra mi xipabi da ꞌyøtꞌa ꞌnara ntꞌudi de mahetsꞌi, pa da ꞌñudi ua xi majua̱ni mrá ꞌmɛhni Ajua̱. \v 17 Pe nura Jesu bi ba̱tho te mi beniꞌʉ, hangue bi ꞌñembabi: \p ―ꞌBʉ ꞌnara hnini da hyegue ne da ntuhni sɛhɛ, nuꞌbʉ́ da nhuata núꞌa̱ ra hmanda mi ja. O nuꞌbʉ ꞌnara ngu da ntuhnisɛ ya mengu de ra ngu, hinda za da ꞌmʉ ꞌnadbʉꞌʉ. \v 18 Njabʉtho nehe, nuꞌbʉ ra Satá da ntuhnui yá mitsꞌonda̱hiui, nuꞌbʉ́ da nhuata gatho rá tsꞌɛdiꞌa̱. Nugui dí xiꞌahʉ njabʉ ngueꞌa̱ guí eñhʉ gue nugui dí ɛnga ya tsꞌonda̱hi co rá tsꞌɛdi ra Beelsebú ra nda̱ de ya tsꞌonda̱hi. \v 19 Pe nuꞌbʉ gueꞌa̱ gra øtꞌe, nuꞌbʉ́ xi ri ꞌmɛhnihʉ, ¿con te ma tsꞌɛdi ɛnga ya tsꞌonda̱hi? Núꞌʉ́ go dá xiꞌahʉꞌʉ. \v 20 Nugui dí ɛnga ya tsꞌonda̱hi pe co rá tsꞌɛdi Ajua̱, hangue pa̱hʉ gue nura Nda̱ de mahetsꞌi ya xa zøhø pa da nda̱. \p \v 21 Nuꞌbʉ ꞌnara ꞌñøhø xi o rá tsꞌɛdi ne ri hña̱ yá arhma pa ri su rá ngu, nuꞌbʉ́ ꞌbɛꞌtsa xá hño núꞌa̱ te pɛꞌtsa ja rá ngu. \v 22 Pe nuꞌbʉ da zøhø maꞌna ra ꞌñøhø maꞌna di o rá tsꞌɛdi que gueꞌa̱, nuꞌbʉ́ da nta̱te núꞌa̱ bi zøhø ne da hña̱mbabi gatho yá arhma núꞌʉ mi hu rá mʉi da matsꞌi, ne da bepabi gatho núꞌa̱ di pɛꞌtsa ja rá ngu pa da jamɛtiꞌa̱ ne da hyecuabi maꞌra. \p \v 23 Nuꞌa̱ tóꞌo hingui ꞌbʉi con guequi, gueꞌa̱ ri contragui, ne nuꞌa̱ tóꞌo hingui faxqui ga muntsꞌa ya gamfri, go gueꞌa̱ xani. \s1 Ra Jesu bi ma̱ ꞌnara ꞌbede de ra tsꞌonda̱hi bi mengui \r (Mt. 12:43-45) \p \v 24 Nuꞌbʉ ꞌnara tsꞌonda̱hi da bønga de ja ꞌnara ꞌñøhø da ꞌño habʉraza ja ra mbonthi honga ra tsaya, pe nuꞌbʉ de guehni hindua tsʉdi habʉ, nuꞌbʉ́ da beni ne da ꞌñena: “Pøde ga yopa pengui habʉ nduí ꞌbʉi.” \v 25 Ha nu stua yopa pengui e da zʉdi núꞌa̱ ra ꞌñøhø habʉ mbi ꞌbʉi, da zʉtua rá mfeni di nja ngu ꞌnara ngu núꞌa̱ xa thoqui xi xá hño, xa ꞌbastꞌi ne xi strá ntꞌaxi da zʉdi, pe hinto di ꞌbʉhni. \v 26 Nepʉ núꞌa̱ ra tsꞌonda̱hiꞌa̱ da ma dua tsi má yoto yá mitsꞌonda̱hiui maꞌna strá ntsꞌo que gueꞌa̱, y da zøhø da yʉtꞌa gatho ja rá mfeni núꞌa̱ ra ꞌñøhø y ja da ꞌmʉhni ri gathoꞌʉ, y njabʉ núꞌa̱ ra ꞌñøhøꞌa̱ maꞌna da tsꞌocua rá mfeni que rá mʉdi. \s1 Xa nja̱pi núꞌʉ toꞌo øtuabi rá noya Ajua̱ \p \v 27 Tsꞌa mi ña̱ njabʉ ra Jesu, ꞌnara ꞌbɛhña̱ mi ꞌbʉhni bi ña̱ ntsꞌɛdi ne bi ꞌñena: \p ―¡Xi nja̱pi núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ de habʉ gá ꞌbʉi, ne bi tedeꞌi! \p \v 28 Pe nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―¡Maꞌna xa nja̱pi núꞌʉ toꞌo øtuabi rá noya Ajua̱ ne øtꞌe núꞌa̱ ma̱! \s1 Ya tsꞌoja̱ꞌi adi ꞌnara ntꞌudi \r (Mt. 12:38-42; Mr. 8:12) \p \v 29 Ya ja̱ꞌi ꞌyo mri muntsꞌi gatho ja rá nthetsꞌi ra Jesu, nepʉ nuꞌá̱ bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Ya ja̱ꞌi de nuya pabya xi ya tsꞌoja̱ꞌi, hangue adi ꞌnara ntꞌudi ga utuabi pa da ba̱di ua xi xuá pɛncagui Ajua̱. Pe núꞌa̱ ra ntꞌudi adiꞌʉ hinga ma ga utui, hønsɛ ndaꞌa̱ da tꞌutuabi, núꞌa̱ ra ntꞌudi de ra ba̱di Joná. \v 30 Ngueꞌa̱ núꞌa̱ bi tho ra Joná núꞌbʉ mi dutꞌa ꞌnara da̱hua̱ ne ja bi gohni hñu pa, mi gueꞌa̱ ꞌnara ntꞌudi pa ya me Ninive gue ra Joná go mrá ꞌmɛhni Ajua̱. Njabʉ nehe Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi ma da ꞌmʉi hñu pa mbo ra hai, y núꞌá̱ go gueꞌa̱ ꞌnara ntꞌudi da tꞌutuabi núꞌʉ ya ja̱ꞌi ꞌbʉi mapaya. \v 31 Nu stí zø ra pa de ra nsʉca uɛnda, nura paꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ núꞌa̱ mrá nda̱ de ra hai Arabia ma da ꞌmai ja rá thandi núꞌa̱ toꞌo ma da hña̱nga nguɛnda pa da ña̱pabi núꞌʉ ya ja̱ꞌi ꞌbʉi mapaya. Ngueꞌa̱ nura ꞌbɛhña̱ꞌa̱ masque xi mi yabʉ rá hai pe bá ehe e bi ꞌyøde núꞌa̱ ra mfa̱di mi pɛꞌtsa ndu ra Salomó. Pe ꞌbʉcua ꞌna maꞌna ra da̱ngui rá nsu que ra Salomó, pe masque njabʉ hinxa ne toꞌo xa ꞌyøde núꞌa̱ ma̱. \v 32 Nehe nura pa de ra nsʉca uɛnda núꞌʉ ya me Ninive ma da ꞌmai ja rá thandi núꞌa̱ toꞌo da hña̱nga nguɛnda pa da ña̱pabi núꞌʉ ya ja̱ꞌi ꞌbʉi mapaya. Ngueꞌa̱ núꞌʉ ya me Ninive ngu mi ꞌyøde núꞌa̱ bi ma̱nga ra ba̱di Joná de núꞌa̱ xqui ma̱nga Ajua̱, nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi da̱ma ñobri ꞌbestho. Pe ꞌbʉcua ꞌna maꞌna ra da̱ngui rá nsu que ra Joná, pe masque njabʉ hinxa ne toꞌo xa ꞌyøde núꞌa̱ ma̱. \s1 Ra ñotꞌi de ma ndoꞌyohʉ \r (Mt. 5:15; 6:22-23) \p \v 33 Joꞌo ꞌnara ja̱ꞌi toꞌo da tsøgue ꞌnara ñotꞌi ne da ꞌña̱gui, o da yeꞌmba ꞌnara caho. Nuꞌa̱ da ꞌyøtꞌe, da tøta habʉ da tøte, pa da yotꞌa gatho mbo ra ngu pa di handi núꞌʉ toꞌo da yʉtꞌi. \v 34 Nuri dahʉ gueꞌʉ ngu ꞌraya ñotꞌi de ri ndoꞌyohʉ. Nuꞌbʉ ri dahʉ xá hño, guí hanthʉ habʉ guí ꞌyohʉ, pe nuꞌbʉ ri dahʉ hingui ho, hinguí hanthʉ habʉ guí ꞌyohʉ. Njabʉ ri mfenihʉ nehe, ꞌbʉ ꞌbʉi xá hño, nuꞌbʉ́ da za gui ꞌyohʉ xá hño ja ra ñotꞌi, pe nuꞌbʉ hingui ꞌbʉi xá hño, hinda za gui ꞌyohʉ xá hño ngueꞌa̱ guí ꞌbʉhʉ ja ra ꞌbɛxuui. \v 35 Hangue ꞌyøthʉ ꞌnara tsꞌɛdi pa da ꞌmʉi xá hño ri mfenihʉ pa da za gui ꞌyohʉ xá hño ne hingui ꞌbʉhʉ ja ra ꞌbɛxuui. \v 36 Nuꞌbʉ ri mfenihʉ ꞌbʉi xá hño, nuꞌbʉ́ guí ꞌyohʉ ja ra hoga ñotꞌi ne guí pa̱hʉ habʉ guí ꞌyohʉ, ngueꞌa̱ ri mfenihʉ nja ngu ꞌnara ñotꞌi ri yotꞌa ri ꞌñuhʉ. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de yá tsꞌoꞌbɛfi ya fariseo ne ya xahnate de ra ley \r (Mt. 23:1-36; Mr. 12:38-40; Lc. 20:45-47) \p \v 37 Nu mi uadi bi ma̱nga njabʉ ra Jesu, ꞌnara fariseo bi zitsꞌi pa da ñungüi ja rá ngu. Y nu mi zøni bi yʉtꞌiꞌʉ, ha nura Jesu bi hñudi ꞌbestho ja ra mexa. \v 38 Ha nura fariseo xi bi ꞌyø mi hyandi gue ra Jesu himbi nxʉꞌyɛ ꞌmɛtꞌo pa bi ñuni ngu myá nza̱iꞌʉ. \v 39 Nuꞌbʉ́ nura Jesu bi ꞌñembabiꞌa̱: \p ―Nuꞌahʉ fariseohʉ guí njahʉ ngu ra xʉtꞌa vaso ne ra xʉtꞌa manza, xʉqui hønsɛ møte ha nu mbo xi rá ntsꞌo. Nuꞌahʉ́ guí ne gui pønga ri hmihʉ ja yá thandi ya ja̱ꞌi, pe oda ri mfenihʉ ra nthate ne ra ntsꞌoꞌmʉi. \v 40 ¡ꞌNagyá ꞌbɛmfenihʉ! ¿Ha hinguí pa̱hʉ gue Ajua̱ go gueꞌa̱ bi hyoca maxøgue rá ꞌbai ra ja̱ꞌi, de thi rá ndoꞌyo ne de mbo rá mfeni? \v 41 Bá faxhʉ ya hyoya con gatho ri mʉihʉ, y njabʉ ha̱, da hnequi gue xá ntꞌaxi ri mfenihʉ. \p \v 42 ¡Huecateꞌihʉ nuꞌahʉ fariseohʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Ngueꞌa̱ guí ꞌuecjʉ ꞌrɛtꞌa de ra bɛxo pa Ajua̱ de núꞌa̱ guí pahʉ de ra xa̱cꞌri ne ra ruda ne gatho maꞌra ya nda̱po núꞌʉ hintsꞌʉ ri muui ndunthi, pe nura hño hinguí øꞌtuahʉ ri miquꞌeihʉ, nixi otho ri hma̱tehʉ co Ajua̱. Xá hño gui umfʉ Ajua̱ núꞌa̱ rí ꞌñepabi de ya tꞌøtꞌe guí pahʉ, pe maꞌna mahyoni hingui pumfrihʉ gui ꞌyøthʉ nza̱ntho ra hño ne gui pɛꞌtshʉ ra hma̱te co Ajua̱. \p \v 43 ¡Huecateꞌihʉ nuꞌahʉ fariseohʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Ngueꞌa̱ nza̱ntho guí ne gui hñuhʉ ja ya hoga hudi dega nsu ja ya nija̱, ne nza̱ntho guí nehʉ dra zɛnjuaꞌihʉ co ndunthi ra tꞌequꞌei ja ya tai. \p \v 44 ¡Núꞌahʉ gyá xahnatehʉ de ra ley, ne núꞌahʉ gyá fariseohʉ, ꞌnagyá yohmihʉ! ¡Huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Ngueꞌa̱ nuꞌahʉ guí tsꞌocuahʉ yá mfeni ya ja̱ꞌi, guí njahʉ ngu ya ntꞌagui hingui hnequi, ha ꞌrani ya ja̱ꞌi maña̱ de gueꞌʉ pe nixi pa̱diꞌʉ tengu rá ntsꞌo mbo. \p \v 45 Nepʉ bi da̱di ꞌnara xahnate de ra ley ne bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Ma Xahnateꞌihe, ora guí ma̱ njabʉ, guí ña̱maꞌñʉ de guecje nehe núje dyá xahnatehe de ra ley. \p \v 46 Pe nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¡Huecateꞌihʉ nuꞌahʉ gyá xahnatehʉ de ra ley ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ nehe! Ngueꞌa̱ guí japhʉ ya ja̱ꞌi da ꞌyøtꞌa ꞌraya tꞌøtꞌe núꞌʉ hingui tsa da ꞌyøtꞌe, pa guí eñhʉ gue njabʉ da za da dɛnba rá ley Ajua̱, ha nuꞌahʉ́ nixi guí øtuahʉ nurá leyꞌa̱, ja ra uɛnda guí tutuahʉ ya ja̱ꞌi ꞌnara ꞌbatsꞌi xi rá hñʉ y ni tsꞌʉ hinguí faxhʉ da ndude. \p \v 47 ¡Huecateꞌihʉ ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Ngueꞌa̱ guí yopa hocuahʉ yá pantyo ndu yá ꞌmɛhni Ajua̱ núꞌʉ bi hyosɛ ndu ri xitahʉ. \v 48 Njabʉ ri hnequi gue guí tɛnbathohʉ yá ꞌmʉi ndu ri xitahʉ, ngueꞌa̱ núꞌʉ́ go gueꞌʉ bi hyo nuya ꞌmɛhniꞌʉ, ha nuꞌahʉ go guí yopa hocuahʉ yá pantyo, hangue ri hnequi gue ꞌnada ri mfenihʉ co ndu ri xitahʉ. \p \v 49 Hangue sɛhɛ Ajua̱ go gueꞌa̱ xqui ꞌñena co rá da̱nga mfa̱diꞌa̱: “Núꞌʉ́ ma ga pɛnpa ma ꞌmɛhni núꞌʉ da ma̱nga ma noya, pe ꞌra de gueꞌʉ ma da hyoꞌʉ, ha nu maꞌra ma da ʉtsaꞌʉ.” \v 50 Hangue nuya ja̱ꞌi ꞌbʉibya, Ajua̱ ma da hña̱ꞌmba nguɛndaꞌʉ de gatho yá ma̱ca ji yá ꞌmɛhni Ajua̱ xa mfani desde bi mʉdi ra ximhai, \v 51 desde ra Abé asta ra Sacaría núꞌa̱ bi tho mbo ra nda̱nija̱ guetbʉ ja ra ata. Hangue nugui dí xiꞌahʉ gue Ajua̱ ma da ꞌyambabi núꞌʉ ya ja̱ꞌi ꞌbʉi mapaya de núꞌʉ ya hoja̱ꞌi xa tho. \p \v 52 ¡Huecateꞌihʉ nuꞌahʉ gyá xahnatehʉ de ra ley ngueꞌa̱ ma xi dra castigaꞌihʉ! Ngueꞌa̱ go osɛ ri ꞌyɛhʉ rá mfa̱di de ra ma̱ca noya, pe nuꞌahʉ́ ni guí hophʉ maꞌra toꞌo da nehma̱ da ba̱di, ha ni gueꞌahʉ hinguí ne gui pa̱hʉ. \p \v 53 Nu mi uadi bi ma̱nga njabʉ ra Jesu, ya xahnate de ra ley ne ya fariseo xi bi bø yá cuɛ con gueꞌa̱, nepʉ bi mʉdiꞌʉ xi bi ꞌyøꞌtua ndunthi ya ntꞌani, \v 54 ngueꞌa̱ mi ne xa ꞌyødeꞌʉ da ña̱maꞌñʉꞌa̱ pa njabʉ xa za xa ña̱pabiꞌʉ. \c 12 \s1 Jamasuhʉ de ya tsꞌo ntꞌudi de ya fariseo ya yohmi \p \v 1 Nepʉ de gueꞌa̱ bi muntsꞌa ya ꞌmotho gá ja̱ꞌi, y co yá ndunthiꞌʉ mri netꞌasɛ ꞌna ngu maꞌna. Y nura Jesu bi mʉdi bi zofo ꞌmɛtꞌo sɛhɛ yá nxadi ne bi ꞌñembabi: \p ―Jamasuhʉ de yá tsꞌo ntꞌutuate ya fariseo, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ xi ya yohmi, ne yá ntꞌutuate nja ngu ra nzoi tsini. \v 2 Pe ma da zø ra pa da fa̱tuabi yá ntꞌutuate gue xá ntsꞌo, ngueꞌa̱ gatho núꞌa̱ tꞌa̱guibya, ꞌnara pa ma da hnequi, ne gatho núꞌa̱ tꞌøtꞌe mantꞌa̱guibya, ma da zø ra pa da fa̱di. \v 3 Hangue nugui dí xiꞌahʉ gue gatho núꞌa̱ guí ma̱ñhʉ mantꞌa̱gui, ꞌmɛfa ma da fa̱di habʉraza, y gatho núꞌa̱ guí ma̱ñhʉ dega njone ꞌnambʉ, nuꞌá̱ ma da hma̱ ntsꞌɛdi pa da ntꞌøde habʉraza. \s1 Toꞌo mahyoni gui tsuhʉ \r (Mt. 10:28-31) \p \v 4 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Núꞌahʉ guí ꞌyohʉ con guequi, oxqui tsuhʉ núꞌa̱ toꞌo da ne da hña̱cꞌa ri tehʉ ne ꞌmɛfa ya hinda za te da ꞌyøꞌtꞌaꞌihʉ. \v 5 Nugui dí xiꞌahʉ, gue nu Ajua̱ hønsɛ go gueꞌa̱ mahyoni gui tsuhʉꞌa̱, ngueꞌa̱ nuꞌá̱ da za da hña̱cꞌa ri tehʉ, ne pɛꞌtsa ra tsꞌɛdi pa da mɛhnꞌahʉ ja ra nidu nehe. \p \v 6 Ya zi tsꞌintsꞌʉ hintsꞌʉ ri muui asta ꞌba cʉtꞌa por ngʉdmi, ¿ha ngue ha̱? Masque nuꞌʉ́ hini muui ndunthi, pe Ajua̱ hinhyaꞌmʉ ri pumfri ni ꞌna de gueꞌʉ. \v 7 Xihma̱ꞌihʉ, gue asta ri sta̱hʉ Ajua̱ pa̱di ri hanguꞌʉ. Hangue oguí tsuhʉ, ngueꞌa̱ maꞌna grí muuihʉ que nuya tsꞌintsꞌʉ. \s1 Núꞌʉ toꞌo damajua̱ni de ra Jesu ja yá thandi ya ja̱ꞌi \r (Mt. 10:32-33; 12:32; 10:19-20) \p \v 8 Ne dí xiꞌahʉ gue gatho núꞌʉ toꞌo ma da ma̱nga ja yá thandi ya ja̱ꞌi gue xa gamfrigui, necagui ma ga ma̱nga ja yá thandi yá ɛnxɛ Ajua̱ gue majua̱ni xa gamfrigui. \v 9 Pe nuꞌʉ tóꞌo tsu ne cøngagui ja yá thandi ya ja̱ꞌi, necagui ma ga ma̱ ja yá thandi yá ɛnxɛ Ajua̱ gue nuꞌʉ́ hinstá pa̱di. \p \v 10 Nuꞌa̱ tóꞌo da ña̱maꞌñʉ de Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, Ajua̱ da pumbabi; pe nuꞌa̱ tóꞌo da ña̱maꞌñʉ de ra Ma̱ca Nda̱hi, nuꞌá̱ hinda pumbabiꞌa̱. \p \v 11 Nu sta tsꞌixꞌahʉ ja yá nija̱ꞌʉ o ja yá thandi ya nzaya o ja maꞌra ya nda̱ de ya hnini, oxqui tu ri mʉihʉ ndaꞌa̱ ma gui tha̱dihʉ, nixi oxqui beñhʉ ꞌmɛtꞌo ndaꞌa̱ ma gui ma̱ñhʉ, \v 12 ngueꞌa̱ nura ora gui ña̱hʉ, rá Ma̱ca Nda̱hi Ajua̱ ma da ꞌñuꞌtꞌahʉ ndaꞌa̱ rí ꞌñepi gui ma̱ñhʉ. \s1 Jamasuhʉ de ra ncꞌatꞌaboja̱ \p \v 13 Nepʉ ꞌna de núꞌa̱ ra hmuntsja̱ꞌi bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Ma Xahnateꞌi, xipa tsꞌʉ ma cu da ꞌracagui núꞌa̱ rí ꞌñepqui de núꞌa̱ bi zogahe ndu ma dadahe. \p \v 14 Pe nura Jesu bi ꞌñembabiꞌa̱: \p ―Xiꞌaꞌi, ¿pa te guí xiqui njabʉ? ¿Xi toꞌo xa hñuxcaguiga dega nzaya o dega hyeca hai? \p \v 15 Nehe bi ꞌñena: \p ―Jamasuhʉ pa hingui hyøcuahʉ yá hño ra ximhai ne gui ne gui pɛꞌtshʉꞌʉ, ngueꞌa̱ hingue po ya hño de ra ximhai ma da nja rá te ra ja̱ꞌi. \p \v 16 Nepʉ bi xipa ꞌnara ꞌbede núꞌa̱ ra hmuntsja̱ꞌi, ne bi ꞌñembabi: \p ―Mi ꞌbʉi ꞌnara ꞌñøhø xi mi pɛꞌtsa ndunthi yá hño, y nuyá hai nehe bi unga ꞌnara da̱nga sofo. \v 17 Nepʉ núꞌa̱ ra ꞌñøhø bi ꞌño rá mfeni ne bi ꞌñena: “¿Te ga øtbya gue otho habʉ ga pɛꞌtsa gatho ma sofo?” \v 18 Y nuꞌá̱ bi beni ne bi ꞌñensɛ: “Ya dí pa̱di te ma ga øtꞌe, ma ga yøꞌta nuyʉ ma troha, ne ma ga hoca maꞌra maꞌna dya da̱ngui, ne ja ga ʉtni gatho ma sofo ne gatho núꞌa̱ maꞌna te dí pɛꞌtsi. \v 19 Y nu xcrá juadi ga pɛꞌtsni gatho, nuꞌbʉ́ ga embabi ma te: Nubyá ha̱, jani gatho núꞌa̱ te gui hyoni pa ndunthi ya jɛya da ꞌñepʉ. Nubyá da za gui ntsaya, gui ñuni, gui ntsithe, gui johya ndunthi.” \v 20 Pe Ajua̱ bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra ꞌñøhø: “ꞌNagrá ꞌbɛmfeni, núbya dí nxuui ma gui tu, y gatho núꞌa̱ guí pɛꞌtsi, ma gui tsopʉ nixi guí pa̱di pa toꞌo.” \v 21 Njabʉtho nehe núꞌa̱ toꞌo xa muntsꞌa ndunthi yá hño pa guesɛꞌa̱, pe nu sta du, ma da hñoya ja rá thandi Ajua̱. \s1 Ajua̱ ri su gatho yá ba̱tsi \r (Mt. 6:25-34) \p \v 22 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―Nubyá dí xiꞌahʉ, oguí tu ri mʉihʉ de núꞌa̱ te gui tsihʉ nixi núꞌa̱ te gui hyehʉ. \v 23 Ngueꞌa̱ nuri tehʉ maꞌna ri muui que ra hñuni, ha nuri ndoꞌyohʉ maꞌna ri muui que ra he. \v 24 Hyanthʉ ya ca, nuꞌʉ́ hingui potꞌi nixi xofo, nixi otho yá troha, pe Ajua̱ go gueꞌa̱ ri ꞌuiniꞌʉ. ¡Pe nuꞌahʉ maꞌna grí muuihʉ que ya ca, ne maꞌna grí muuihʉ que nuꞌa̱raza ya tsꞌintsꞌʉ! \v 25 ¿Toꞌo ꞌna de gueꞌahʉ núꞌa̱ da hñuxa má tsꞌʉ rá hñetsꞌi de rá tsꞌɛdisɛ? Ni ꞌna hinda za da ꞌyøtꞌa njabʉ. \v 26 Nuꞌbʉ́ ¿hanja guí tu ri mʉihʉ po maꞌra ya tꞌøtꞌe de ri tehʉ? \p \v 27 Hyanthʉ ya døni hanja gra nhye. Nuꞌʉ́ hingui hetꞌi nixi pɛ maꞌna ra ꞌbɛfi, pe maꞌna ri hnequi mahotho que yá hoga he ra nda̱ Salomó masque mri hñe mahothoꞌa̱. \v 28 ꞌBʉ Ajua̱ heta ya nda̱po núꞌʉ ꞌba ja ra mbonthi da ndømbya, ne rixudi dra cꞌʉꞌtsi ne dra tsꞌa̱tꞌi, xi nuꞌahʉ, ¿hanja hinguí camfrihʉ gue Ajua̱ maꞌna da heꞌtꞌahʉ que gueꞌʉ? \v 29 Hangue odi oda ri mfenihʉ núꞌa̱ te gui tsihʉ ne núꞌa̱ te gui hyehʉ, ne odi tu ri mʉihʉ núꞌa̱ te ri ꞌbɛꞌaꞌihʉ. \v 30 Ngueꞌa̱ gatho núꞌʉ ya ja̱ꞌi hingui camfri, nza̱ntho oda yá mfeni núꞌa̱ te da zi ne te da hye, ne tu yá mʉiꞌʉ ꞌbʉ te ꞌbɛpabi. Pe ri Dadahʉ núꞌa̱ bí ꞌbʉ mahetsꞌi, nuꞌá̱ pa̱di xá hño te gatho øꞌtꞌahʉ ra ꞌbɛdi. \v 31 Nuꞌahʉ, nuꞌa̱ gui ꞌyøthʉ, ꞌmɛtꞌo hyoñhʉ hanja da za gui ꞌbʉhʉ xá hño ja rá hmanda Ajua̱, y nuꞌá̱ da ꞌraꞌahʉ gatho núꞌa̱ te gui hyoñhʉ. \s1 Pɛꞌtsa ri hñohʉ nuni mahetsꞌi \r (Mt. 6:19-21) \p \v 32 Ma zi tꞌʉca taxo dɛtiꞌihʉ, oguí tsuhʉ núꞌa̱ te da ꞌbɛꞌaꞌihʉ, ngueꞌa̱ Ajua̱ ri Dadahʉ go gueꞌa̱ rá paha pa gui ꞌbʉhʉ ja rá hmandaꞌa̱, ne nuꞌá̱ ma da suꞌaꞌihʉ. \v 33 Hangue pahʉ gatho núꞌa̱ guí pɛꞌtshʉ, ne hyecuabihʉ ya hyoya, njabʉ gui øtꞌa ri ꞌmɛꞌtsihʉ nuni mahetsꞌi núꞌa̱ hinhyaꞌmʉ da thegue nixi da tsꞌoqui, ne nuni hinda za da yʉtꞌa ya be pa da bepꞌahʉ, nixi ya zuꞌue hinda zipꞌahʉ núꞌa̱ xcá pɛꞌtshʉ. \v 34 Ngueꞌa̱ habʉ ja ri ꞌmɛꞌtsihʉ, ja guehni oda ri mfenihʉ. \s1 Hñocjʉ ne ndøꞌmhʉ ngu ꞌraya hoga ꞌbɛgo \p \v 35-36 Hñocjʉ ne ndøꞌmhʉ. Njahʉ ngu ꞌraya hoga ꞌbɛgo di zø yá ñotꞌi ne tøꞌma yá hmu sta menga ja ꞌnara ngo dega ntha̱ti, ha nu sta gantꞌa ra gosthi, nuꞌʉ́ ꞌbestho da xocuabi. \v 37 Ma da johya ndunthi núꞌʉ ya ꞌbɛgo di nuhu sta zø yá hmu. Nugui dí xiꞌahʉ gue nura hmuꞌa̱ da mø ra mexa ne da ꞌñei da ꞌuini. \v 38 Masque ꞌbʉ da zøhø made ra xuui o ante da hyatsꞌi, ma da johya ya ꞌbɛgo núꞌʉ da tsꞌʉdi di nuhu. \v 39 Nehe dí xiꞌahʉ, ꞌbʉ ꞌnara ja̱ꞌi di pa̱hma̱ haꞌmʉ da zøhø ra be ja rá ngu, nuꞌbʉ́ nura ja̱ꞌiꞌa̱ hinda ꞌña̱ha̱, di su rá ngu pa hinda hyopabi ra be da yʉtꞌi da bepi. \v 40 Hangue neꞌaꞌihʉ ndøꞌmihʉ, ngueꞌa̱ núꞌa̱ ra pa nixi gri beñhʉ, gueꞌbʉ xcrí tha̱mfrihʉ ma dua yopa pengui Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi. \s1 Ra hoga ꞌbɛgo ne ra tsꞌoꞌbɛgo \r (Mt. 24:45-51) \p \v 41 Nepʉ ra Pedro bi ꞌyambi ne bi ꞌñena: \p ―Ma zi Hmuꞌi, xi nuna ꞌbede ja juadi gá ma̱, ¿ha gue hønsɛ pa guecje, o pa gatho ya ja̱ꞌi? \p \v 42 Nepʉ ra zi Hmu Jesu bi ꞌñena: \p ―Xi ꞌnara hmu de ꞌnara ngu, ꞌbʉ da bøni da ma, ¿toꞌo da zocuabi rá ꞌbɛfi pa da su ne pa da ꞌuimba gatho yá mɛfi? Da zocuabi ꞌnara hoga ꞌbɛgo núꞌa̱ pa̱ da su gatho, ¿ha ngue ha̱? \v 43 Xi da johya núꞌa̱ ra ꞌbɛgo nu sta zø rá hmu di øtꞌa gatho ngu núꞌa̱ xqui zocuabi. \v 44 Majua̱ni dí xiꞌahʉ, gue núꞌa̱ ra hmu ma da hñuxa núꞌa̱ ra hoga ꞌbɛgo pa da supa gatho núꞌa̱ di pɛꞌtsa ja rá ngu. \v 45 Pe nuꞌbʉ núꞌa̱ ra ꞌbɛgo toꞌo bi tsꞌogui pa da supa rá ꞌbɛfi rá hmu, da beni gue hiꞌme dua penga rá hmu, nepʉ nuꞌá̱ da mʉdi da naꞌmbabi yá miꞌbɛgoui ne ya ꞌbɛhña̱ núꞌʉ ri ꞌmɛgo pa da ꞌuinga ya mɛfi, y nuꞌá̱ go xi dri ñuni ne dri nti. \v 46 Ha nurá hmu da zøhø núꞌa̱ ra paꞌa̱ hindi tøꞌmi. Nuꞌbʉ́ nura ꞌbɛgoꞌa̱ ma da castiga rá hmu ngu ma da ncastiga núꞌʉ maꞌra ya tsꞌoꞌbɛgo. \p \v 47 Nuꞌa̱ ra ꞌbɛgo pa̱di xá hño núꞌa̱ rá hne rá hmu, ne hinda ꞌyøtꞌe, núꞌá̱ xi dra castiga co ya mfɛi. \v 48 Pe nuꞌa̱ ra ꞌbɛgo hindi pa̱di xá hño tengu rá ꞌbɛfi rá hmu, ne hinda mɛfi xá hño, dra castiga pe hinga ndunthi ngu núꞌa̱ maꞌna. Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo da tꞌɛntꞌua rá ꞌyɛ ndunthi ra ꞌbɛfi, go gueꞌa̱ maꞌna ma da tha̱ꞌmba nguɛnda. Ne nuꞌa̱ tóꞌo da tꞌumbabi ndunthi pa da su, gueꞌa̱ nehe ma da tꞌambabi ndunthi. \s1 Po rá ngue ra Jesu ma da hyegue ya ja̱ꞌi \r (Mt. 10:34-36) \p \v 49 Nugui ngueꞌa̱ stuá ehe nuua ja ra ximhai, ma da nja ya ntꞌʉtsate ne ya hegue po rá nguecagui, ne dí ne da njabʉ ꞌbestho. \v 50 Ne nugui pɛꞌtsi ga thogui ndunthi ya ʉgui ne ya tsꞌothogui, ne dí ne da njabʉ ꞌbestho. \v 51 Guí hu ri mʉihʉ gue ngueꞌa̱ stuá ehe hinda ma da nja ra tuhni ja ra ximhai. Hina, ngueꞌa̱ por guequi ma da nja ya hegue ne ya tuhni. \v 52 Desde núbya pa dí ꞌñepʉ, ꞌbʉ ꞌnara ꞌmʉi di ꞌbʉi cʉtꞌa dya mengu, nuꞌʉ́ ma da ntunsɛ ne da hyegue po rá nguequi; ꞌbʉ di ꞌbʉi hñu núꞌʉ hingui camfrigui, da ʉtsa núꞌʉ má yoho camfrigui, ha nuꞌbʉ di ꞌbʉ yoho núꞌʉ hingui camfrigui, da ʉtsa núꞌʉ má hñu. \v 53 Ya dada da ʉtsa yá tꞌʉ, ha nuya tꞌʉ da ʉtsa yá dada. Ya na̱na̱ da ʉtsa yá tꞌixu, ha nuya tꞌixu da ʉtsa yá na̱na̱. Nuya suegra da ʉtsa yá tsꞌihuɛ, ha nuya tsꞌihuɛ da ʉtsa yá suegra. \s1 Ya ntꞌudi de te bra ꞌñehe \r (Mt. 16:1-4; Mr. 8:11-13) \p \v 54 Nehe ra Jesu bi ꞌñembabi ya ja̱ꞌi: \p ―Ora gui hyanthʉ da njʉxa ya guui lado yʉhyadi, ꞌbestho guí eñhʉ gue ma da ꞌua̱i, y majua̱ni da ꞌua̱i. \v 55 Ora da mʉdi ya panthi, guí eñhʉ gue ya ma da zø ra pahyadi, y majua̱ni ya ma da njabʉ. \v 56 ¡ꞌNagyá yohmihʉ! ꞌBestho guí huxhʉ nguɛnda núꞌa̱ ma da nja ngueꞌa̱ guí hanthʉ núꞌa̱ ri hnequi ja ra ximhai ne mahetsꞌi, pe ¿hanja hingo guí huxhʉ nguɛnda de núꞌʉ ya ntꞌudi ri hnequibya pa gui pa̱hma̱hʉ toꞌogui? \s1 Cohʉ ꞌnara cohi co ri ncontrahʉ \r (Mt. 5:25-26) \p \v 57 ¿Hanja hinguí beñhʉ de sɛhɛꞌihʉ ndaꞌa̱ xá hño gui ꞌyøthʉ y ndaꞌa̱ hina? \v 58 Nuꞌbʉ ꞌna toꞌo da zixꞌaꞌi pa ja ra tsꞌʉtbi, nu xcrí ꞌyohʉ ja ra ꞌñu, ꞌramanu gui cohui ꞌnara cohi de grí yosɛhʉ, pa njabʉ ya hinda zixꞌaꞌi ja ra nzaya, ngueꞌa̱ nuꞌbʉ gui tsøñhʉ ja ra nzaya, nuꞌá̱ da ꞌbɛpa ra polecia da zixꞌaꞌi, ha núꞌa̱ ra polecia ma da goꞌa fadi. \v 59 Y de guehni hingui pøni asta hingui jutꞌi gatho núꞌa̱ gri tu. \c 13 \s1 Mahyoni gui ñobrihʉ de ri tsꞌoquihʉ \p \v 1 De nuya paꞌʉ bi zønga ꞌraya ja̱ꞌi habʉ mi ꞌbʉ ra Jesu pa bi xipabi gue ra Pilato xqui hyo ꞌraya me Galilea. Núꞌʉ ya me Galilea xqui zønga Jerusale pa da hyo ꞌraya mboꞌni dega hña̱ꞌti pa Ajua̱, nepʉ nura Pilato bi manda da thoꞌʉ, y nuyá jiꞌʉ bi ntha̱ntsꞌui yá ji ya mboꞌni. \v 2 Y nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―¿Ha guí hu ri mʉihʉ bi tꞌøꞌtuabi njabʉ núꞌʉ ya ja̱ꞌi ngueꞌa̱ maꞌna myá ꞌyøtꞌatsꞌoqui que maꞌra ya me Galilea? \v 3 Hina. Pe nuꞌbʉ núꞌahʉ nehe hingui ñobri de ri tsꞌoquihʉ, neꞌahʉ ma gui ꞌmɛdihʉ nehe ngu bi ꞌmɛdiꞌʉ. \v 4 Xi núꞌʉ ꞌrɛtꞌamahña̱to ya ja̱ꞌi bi zɛꞌma ra torre de Siloé, ¿ha guí hu ri mʉihʉ gue maꞌna myá ꞌyøtꞌatsꞌoquiꞌʉ que gatho maꞌra ya me Jerusale? \v 5 Hina, pe nuꞌbʉ hingui ñobrihʉ de ri tsꞌoquihʉ, gatho ma gui ꞌmɛdihʉ nehe ngu bi ꞌmɛdiꞌʉ. \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara ꞌbai gá igo núꞌa̱ himbi nøgue yá fruta \p \v 6 Y ra Jesu bi xipa ꞌnara ꞌbede ya ja̱ꞌi ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌNara ꞌñøhø mi pɛꞌtsa ꞌna ꞌbai ra igo ja rá ua̱ꞌobxi, y ꞌnara pa bi ma bá cꞌa̱ꞌtsi ua di tøgue yá fruta, pe hinte bi zʉdi. \v 7 Nepʉ núꞌa̱ ra me ua̱ꞌobxi bi ꞌñembabi núꞌa̱ rá mɛfi mi mpɛ ja ra ua̱ꞌobxi: “Dí ne gui tsɛca nuna ra ꞌbai gá igo, ngueꞌa̱ ya hñu njɛya stá ehe dí handi ua di tøgue yá fruta, pe hinte stá tsʉdi. Hangue ¿pa te hønsɛ xa hña̱nga ndunthi ra hai habʉ ꞌbai, ne hinte ri uni?” \v 8 Nepʉ bi ꞌñenga núꞌa̱ ra mɛfi dega ua̱ꞌobxi: “Pøde hina, hinga tsɛcjʉ, ma ga fønba ra hai ne ga ʉꞌti. \v 9 Xa̱ma̱ njabʉ da unga yá fruta, pe nuꞌbʉ hinda uni, nuꞌbʉ́ ha̱, ga tsɛcjʉ.” \s1 ꞌNara pa dega tsaya ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌnara ꞌbɛhña̱ mrá ncꞌostha \p \v 10 Nepʉ ꞌnara pa dega tsaya ra Jesu mi ꞌbʉ ja ꞌnara nija̱ mi xahna ya ja̱ꞌi. \v 11 Ne mi ꞌbʉhni ꞌnara zi ꞌbɛhña̱ mi hñeni, ya mi pɛꞌtsa ꞌrɛtꞌamahña̱to njɛya mi njabʉ. ꞌNara tsꞌonda̱hi xqui japi da ncꞌostha, nixi himi tsa da jua̱nga rá ndoꞌyo ni ꞌna tʉi. \v 12 Nu mi hyandi ra Jesu bi zofo ne bi ꞌñembabi: \p ―Na̱ná̱, nubyá ya xcá ña̱ni de ri hñeni. \p \v 13 Nepʉ nuꞌá̱ bi hñuxa yá ꞌyɛ ja ra zi ꞌbɛhña̱, y núꞌa̱ ra oraꞌa̱ ꞌbestho bi za bi jua̱nga rá ndoꞌyo xá hño, ne bi mʉdi bi xøcambeni Ajua̱. \v 14 Pe nura nda̱ de ra nija̱ bi bø rá cuɛ ngueꞌa̱ ra Jesu bi ꞌyøthe núꞌa̱ ra zi ꞌbɛhña̱ ha mrá pa dega tsaya ra paꞌa̱, ne bi ꞌñembabi ya ja̱ꞌi: \p ―Dí pɛꞌtshʉ ꞌrato ma pa pa ga mpɛfihʉ. Y núꞌʉ ya paꞌʉ ꞌbʉ tsʉꞌahʉ ya hñeni, ua ehʉ pa da tꞌøtheꞌihʉ. Oxqui ma go gui ehʉ núꞌʉ ya pa dega tsaya pa da tꞌøtheꞌihʉ. \p \v 15 Nepʉ ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌNagyá yohmihʉ, ¿ha gue hinguí xoꞌthʉ ri nda̱mfrihʉ o ri burruhʉ pa gui tsixhʉ da ntsithe masque ra pa dega tsaya? \v 16 Ha nuna zi ꞌbɛhña̱ xqui ꞌñehe desde yá ja̱ꞌi ndu ra Abrá, ha ra Satá xa japi xa hñeni ya øtꞌa ꞌrɛtꞌamahña̱to njɛya, ¿ha gue hiní ꞌñepabini da tꞌɛmbabi núꞌa̱ pɛꞌtsni masque ra pa dega tsaya? \p \v 17 Y nu mi ma̱nga njabʉ ra Jesu, gatho nuyá ncontra mi ꞌbʉhni bi mɛꞌtsa yá tsa de núꞌa̱ bi ma̱ñꞌa̱. Pe nu maꞌra ya ja̱ꞌi mri xøcambeni Ajua̱ nu mi hyanda ya da̱nga tꞌøtꞌe mi øtꞌa ra Jesu. \s1 Ra ꞌbede de ra nda dega mostasa \r (Mt. 13:31-32; Mr. 4:30-32) \p \v 18 Nehe bi ꞌñena ra Jesu: \p ―Ma ga xiꞌahʉ ꞌnara ꞌbede ri nhyɛcuaui rá hmanda Ajua̱. \v 19 Nuꞌá̱ nja ngu ꞌnara zi nda dega mostasa núꞌa̱ da motꞌa ꞌnara ꞌñøhø ja rá hua̱hi. Y nuꞌá̱ da nte xi dra da̱ngui ngu ꞌnara ꞌbai gá za, y asta ja da hyocni yá ꞌbafi ya tsꞌintsꞌʉ. \s1 Ra ꞌbede de ra nzoi \r (Mt. 13:33) \p \v 20 Nehe bi ꞌñena ra Jesu: \p ―Ma ga xiꞌahʉ maꞌna ra ꞌbede ri nhyɛcuaui rá hmanda Ajua̱. \v 21 Nurá hmanda Ajua̱ ri nhyɛhui ra nzoi núꞌa̱ bi mantꞌa ꞌnara ꞌbɛhña̱ co ngu ꞌnate kilo ra arina pa da hyoca ya thuhme. Bi mantꞌi xá hño asta xi bi ntsini gatho ja ra arina, masque mi ꞌna zi tʉi ra nzoi. \s1 Ra tsꞌiꞌma gosthi \r (Mt. 7:13-14, 21-23) \p \v 22 Ha nura Jesu bi sigui rá ꞌñu pa rí ma Jerusale. Bi thogui ja ꞌraya da̱nga hnini ne ya tꞌʉca hnini pa mi xahna ya ja̱ꞌi. \v 23 Y ꞌnara ja̱ꞌi bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembi: \p ―Ndada, ¿ha gue ꞌna tʉi ya ja̱ꞌi núꞌʉ ma da mpøhø? \p Ha nuꞌá̱ bi ꞌñembabi: \p \v 24 ―ꞌYøtꞌa ra tsꞌɛdi gui cʉtꞌa ja ra tsꞌiꞌma gosthi núꞌa̱ rí ma pa ja ra te pa nza̱ntho. Nugui dí xiꞌaꞌi, gue ndunthi di nehma̱ da yʉtꞌini, pe ya hinda za. \v 25 Nja ngu de stí gotꞌa ra gosthi núꞌa̱ toꞌo rá mɛti ꞌnara ngu, njabʉ nuꞌahʉ ꞌmɛfa ja gri ganthma̱hʉ ne gri eñhʉ: “Ma zi Hmuꞌihe, xogahe ra gosthi.” Pe nuꞌá̱ ma da da̱di ne ma da ꞌñeñꞌahʉ: “Hindí pa̱ꞌaꞌihʉ, nixi dí pa̱di habʉ gyá menguhʉ.” \v 26 Nepʉ nuꞌahʉ ma gui ꞌñembabihʉ: “¿Hanja hinguí pa̱cje? gue ndrí ñuñhʉ ne ndrí ntsithehʉ, ne ja ma hninihe go gueꞌi gá ꞌñutcahe ri noya.” \v 27 Pe nuꞌá̱ ma da ꞌñeñꞌahʉ: “Dí xiꞌahʉ gue hindí pa̱ꞌaꞌihʉ, nixi dí pa̱di habʉ xqui ꞌñehʉ. Rí maha de guecua, gatho núꞌahʉ gyá ꞌyøtꞌatsꞌoquihʉ.” \v 28 Y ra oraꞌa̱ ja guehni ma gui nzonihʉ ne ma xi da du ri mʉihʉ ndunthi nu xcrí hyanthʉ ndu ri mʉdi xitahʉ ra Abrá, ne ra Isaac, ne ra Cobo, ne gatho yá ꞌmɛhni Ajua̱ di ꞌbʉhni habʉ bí manda Ajua̱, y nuꞌahʉ hinda ma da thoꞌahʉ gui cʉthʉ, ma gui cohihʉ thi. \v 29 Ne ma dua ehe ya ja̱ꞌi de habʉraza maxøgue de ra ximhai, desde bøxhyadi asta yʉhyadi, ne desde mahuifi asta macꞌangui, y ma da yʉtꞌiꞌʉ nuni habʉ bí manda Ajua̱ ne ma dí hñudiniꞌʉ ja ra mexa pa da ñuni. \v 30 Y nura paꞌa̱ nuꞌʉ tóꞌo ya da̱nguibya, ma da notsiꞌʉ, ha nuꞌʉ tóꞌo ya notsibya, ma da nda̱nguiꞌʉ. \s1 Ra Jesu bi du rá mʉi po ya me Jerusale \r (Mt. 23:37-39) \p \v 31 Y ja núꞌa̱ ra paꞌa̱ bi zø ꞌraya fariseo há mi ꞌbʉ ra Jesu ne bi ꞌñembabiꞌa̱: \p ―Rí ma de guecua, ngueꞌa̱ nura nda̱ Erode ɛcꞌaꞌi da hyoꞌi. \p \v 32 Y nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Rí maha bá xiphʉ núꞌa̱ ra cꞌuamba ja̱ꞌiꞌa̱ gue nugui nubya ne rixudi ma ga sigui ga ɛnga ya tsꞌonda̱hi ne ga øthe ya daꞌthi asta hinga juata ma ꞌbɛfi. \v 33 Ne nu xcrá juata ma ꞌbɛfi de guecua ga jʉ ma ꞌñu ga ma pa Jerusale, ngueꞌa̱ ja guehni nza̱ntho xa thopa yá ꞌmɛhni Ajua̱, hangue ja grá mani nehe. \p \v 34 ¡Núꞌahʉ gyá menguhʉ Jerusale, go gueꞌahʉ guí cꞌanhʉ co ya do gatho nuya ꞌmɛhni xuá pɛhnꞌahʉ Ajua̱ y asta guí hohʉ! ¡Hangu ya ꞌmiꞌqui dá ne ga muntsꞌahma̱ gatho ri ba̱tsihʉ, dá nja ngu ꞌnara zi øni muntsꞌa yá ba̱tsi pa da huitsꞌi ja yá hua, pe nuꞌahʉ hinhyaꞌmʉ gá ne gá ꞌyødehʉ! \v 35 Pe desde nubya Ajua̱ ma da hyɛcꞌasɛhʉ ri nija̱hʉ. Ne dí xiꞌahʉ gue ya hingui yopi gui hyandgaguihʉ asta hinda zø núꞌa̱ ra pa gui ꞌñeñhʉ: “Xi nja̱pi nuni toꞌo xuá mɛhna Ajua̱ ma Hmuhʉ.” \c 14 \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌnara ꞌñøhø núꞌa̱ mi neni \p \v 1 ꞌNara pa dega tsaya bi ma ra Jesu da ñunga ja rá ngu ꞌnara nda̱ gá fariseo, ha nu maꞌra ya fariseo mi sutho de núꞌa̱ mi øtꞌe. \v 2 Ne ja guehni mi ꞌbʉhni ꞌnara ꞌñøhø xi mi neniꞌa̱. \v 3 Nepʉ nura Jesu bi ꞌyambabi ya fariseo ne ya xahnate de ra ley ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Te ma̱nga ja ra ley, ha gue da za da tꞌøthe ꞌnara daꞌthi ja ra pa dega tsaya, o hina? \p \v 4 Pe nuꞌʉ́ ni ꞌnara noya himbi da̱di, bi hmetho. Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi hñuxa rá ꞌyɛ ja núꞌa̱ ra ꞌñøhø mi neni, ne bi ꞌyøthe ne bi mɛhni da ma. \v 5 Nepʉ bi ꞌñembabi ya fariseo: \p ―¿Toꞌo ꞌna de gueꞌahʉ ꞌbʉ da zo ꞌnari burruhʉ o ꞌnari nda̱mfrihʉ ja ꞌnara poso, nepʉ hingui hña̱ihʉ ngueꞌa̱ ra pa dega tsaya? \p \v 6 Y nuꞌʉ́ himbi za te bi da̱di. \s1 Ya mʉdi hudi ja ꞌnara ngo dega ntha̱ti \p \v 7 Ha ra Jesu bi hyandi mi tsøhø núꞌʉ xqui tsꞌohni ja ra hñuni ne mi huahniꞌʉ ya mʉdi hudi pa da hñudi ja ra mexa, nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi umbabiꞌʉ ꞌnara tsꞌofo ne bi ꞌñembabi: \p \v 8 ―Nuꞌbʉ dra tsꞌohnꞌaꞌi ja ꞌnara ngo dega ntha̱ti, oguí hudi ꞌbestho ja ya mʉdi hudi, xiꞌbʉ da zøhø maꞌna núꞌa̱ xa tsꞌohni ne maꞌna dri tsꞌapa mfeni que gueꞌi. \v 9 Nepʉ núꞌa̱ toꞌo xa zohnꞌaꞌi da ꞌñeñꞌaꞌi: “Tsocuabʉ ra hudi nuni maꞌna.” Y núꞌa̱ ra oraꞌa̱ ꞌnara ꞌbɛtsa pa gueꞌi, y gui ꞌbai ua hudi asta ja ra ña̱ni. \v 10 Nuꞌa̱ mahyoni gui ꞌyøtꞌe nuꞌbʉ dra tsꞌohnꞌaꞌi ja ꞌnara hñuni, hñudi asta ja ra ña̱ni, pa nu sta hyantꞌaꞌi núꞌa̱ toꞌo xa zohnꞌaꞌi da ꞌñeñꞌaꞌi: “¿Hanja asta ja guí hucua? Thogui rí ma nuni asta ja ya mʉdi hudi.” Y njabʉ ha̱, da hyanda núꞌʉ maꞌra di huhni ja ra mexa gue xi tsꞌapꞌa mfeni neheꞌi. \v 11 Nugui dí xiꞌahʉ, nuꞌa̱ tóꞌo ri ꞌñexasɛ de rá mfeni ma da ꞌbɛ rá tsa, pe nuꞌa̱ tóꞌo hini ꞌñexasɛ, da tꞌeꞌtsua rá nsu. \p \v 12 Y bi ꞌñembabi ra Jesu núꞌa̱ toꞌo xqui zohni: \p ―Nuꞌbʉ gui beni gui unga ꞌnara hñuni o ꞌnara ntꞌoxi nuua ja ri ngu, oxqui zohni hønsɛ ri amigo, nixi ri cu, nixi hønsɛ núꞌʉ te ri njaui, nixi núꞌʉ ri ꞌnangu ja te pɛꞌtsi, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ ꞌnara pa da zohnꞌaꞌi nehe, y njabʉ da coꞌtsꞌaꞌi ngu núꞌa̱ xcá ꞌyøꞌtuabi. \v 13 Nuꞌa̱ gui ꞌyøtꞌe, ora guí øtꞌango, zohna ya zi hyoya, ne núꞌʉ ya zi daꞌthi xa nza yá ndoꞌyo hingui tsa da ꞌña̱ni, ne ya zi doua, ne ya zi goda. \v 14 Núꞌʉ ya zi ja̱ꞌiꞌʉ hinda ma da coꞌtsꞌaꞌi de núꞌa̱ gui ꞌyøꞌtuabiꞌʉ, pe ꞌmɛfa de rá ñoho ra ꞌmʉi nu xcrí yopa nte con gatho núꞌʉ maꞌra toꞌo xa ꞌyøtꞌe xá hño, ma gui hña̱nga ri tha̱ha̱ co ndunthi ra johya. \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara ꞌñøhø bi ꞌñøtꞌango \p \v 15 Y nu mi ꞌyøde njabʉ núꞌʉ ya ja̱ꞌi mi huhni ja ra mexa, ꞌna de gueꞌʉ bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Tengu da johya núꞌa̱ toꞌo ma da hñudi da ñuni de guehni habʉ bí manda Ajua̱. \p \v 16 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―ꞌNara pa ꞌnara ꞌñøhø bi ꞌñøtꞌango ne bi mɛhna yá ꞌbɛgo pa da zohna ya ja̱ꞌi. \v 17 Nepʉ nu mi zø ra ora pa ra ntꞌoxi, bi mɛnpa ra noya co ꞌnara ꞌbɛgo pa bá embabi gatho núꞌʉ xqui mbitabi: “Ya maha ꞌna̱, ya bí jabʉ ra mexa xa nthoqui pa gueꞌahʉ.” \v 18 Pe gatho núꞌʉ xqui mbitabi bi mʉdi bi ꞌya ra pumbate ngueꞌa̱ bi ꞌñotho yá luga. Nuꞌa̱ rá mʉdi bi sipi bi ꞌñena: “Gui pungui, pøde hinda za ga ma. Ja núbya dá juadi dá tanga ꞌnara hai, y mahyoni ga ma ga cꞌa̱ꞌtsi.” \v 19 Ha nu maꞌna bi ꞌñena: “Stá tanga cʉtꞌa ntꞌɛi ya nda̱mfri, y dí adi gui pungui, hinda za ga ma, ngueꞌa̱ mahyoni ma ga nu ua da mpɛfi xá hño.” \v 20 Ha nu maꞌna bi ꞌñena: “Ja núbya dá juadi dá ntha̱ti, otho ma luga ga ma.” \v 21 Ha nu mi menga núꞌa̱ ra ꞌbɛgo ja rá hmu, bi xipabi te gá da̱di cada ꞌna núꞌʉ xqui mbitabi. Nuꞌbʉ́ nura hmu xi bi bø rá cuɛ ne bi ꞌñembabi rá ꞌbɛgo: “Rí ma ja ra tai ne ja ya ꞌñu de ra hnini ua tsincaua gatho núꞌʉ gui tsʉpʉ, gatho ya zi hyoya ne núꞌʉ xa nza yá ndoꞌyo ne hingui tsa da ꞌña̱ni, ne ya doua, ne ya goda, pa ga ñuꞌmeꞌʉ.” \v 22 Ne ya ꞌmɛfa nura ꞌbɛgo bi ꞌñembabi rá hmu: “Ya stá øtꞌa núꞌa̱ gá xicagui, pe ponguitho ya hudi de ja ra mexa.” \v 23 Nepʉ nura hmu bi ꞌñembabi rá ꞌbɛgo: “Nubyá rí ma ja ya da̱ꞌñu ne ya tꞌʉca ꞌñu núꞌʉ ꞌranga ja ya mbonthi, y gui ja güi tsi gatho núꞌʉ gui tsʉdi pa da ñuxa nuya hudi ponguitho ja ma mexa. \v 24 Ngueꞌa̱ nugui dí ma̱ gue núꞌʉ dá mbitabi ra mʉdi, ni ꞌna de gueꞌʉ hinda ñuni con guequi.” \s1 Núꞌʉ toꞌo da za da dɛna ra Jesu \p \v 25 Ndunthi ya ja̱ꞌi mri dɛna ra Jesu, y nuꞌá̱ bi mpʉntsꞌi ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p \v 26 ―Nuꞌa̱ tóꞌo ne dua nxadi, mahyoni maꞌna da ma̱digui que rá dada, ne rá na̱na̱, ne rá ꞌbɛhña̱, ne yá ba̱tsi, ne yá cu, ne rá tesɛ; pe nuꞌbʉ hina, hinda za. \v 27 Ha nuꞌa̱ tóꞌo hinda ꞌñɛi da dɛngagui masque da ꞌbɛdi gatho, hinda za ga øtꞌe ma nxadiꞌa̱. \v 28 Xiꞌbʉ ꞌnara ja̱ꞌi da beni da hyoca ꞌnara da̱nga ngu, ¿ha gue hinda beni ꞌmɛtꞌo te gatho mahyoni pa da uadi da hyoqui? \v 29 Pe nuꞌbʉ hinda beni ꞌmɛtꞌo, ne ꞌbʉ hønsɛ bi fʉtua rá ua rá ngu, nepʉ ya hinda juati, y gatho núꞌʉ toꞌo da hyandi ma da nthede de gueꞌa̱, \v 30 ne da ꞌñena: “Nuna ꞌñøhøni hønsɛ bi mʉta rá ꞌbɛfi, ya himbi za bi juati.” \v 31 O xiꞌbʉ ꞌnara nda̱ beni da ꞌñøtꞌatuhni co maꞌna rá minda̱ui núꞌa̱ pɛꞌtsa ꞌnate ꞌmo ya soldado, ¿ha gue hinda beni ꞌmɛtꞌo ua da za da nta̱te co núꞌʉ ꞌrɛtꞌa ꞌmo yá soldado? \v 32 Y nuꞌbʉ da beni ꞌmɛtꞌo gue hinda nta̱te, da mɛnpa ra noya maꞌna rá minda̱ui núꞌa̱ bra ꞌñe yabʉtho, gue ya hinda ntunhui. \v 33 Hangue nugui dí xiꞌahʉ, toraza de gueꞌahʉ nuꞌbʉ hingui tsogui gatho núꞌa̱ guí pɛꞌtshʉ, hinda za dua nxadiꞌihʉ. \s1 Rá tsꞌɛdi ra u \r (Mt. 5:13; Mr. 9:50) \p \v 34 Nura u xá hño, pe nuꞌbʉ ya bi ꞌbɛ rá hño, ¿hanja da za da yopa cʉqui? \v 35 Ya hingui ho nixi pa dra tha̱ntsꞌa ja ra hai de ya hua̱hi, nixi pa da tꞌʉꞌtua ja yá ua ya nda̱po, nixi pa ni ꞌnara tꞌøtꞌe ya hinxá hño, hangue dra føtbʉ. Nuꞌa̱ tóꞌo ja rá tꞌøde pa da ꞌyøde, dá ꞌyøde núna dí ma̱. \c 15 \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara zi dɛti xqui ꞌmɛdi \r (Mt. 18:10-14) \p \v 1 Ndunthi ya ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ ne ndunthi maꞌra ya tsꞌoja̱ꞌi bi ma bá tsʉdi ra Jesu pa da ꞌyøde núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱. \v 2 Hangue nuya fariseo ne ya xahnate de ra ley mi ña̱maꞌñʉ de gueꞌa̱, ne mi ena: \p ―Nuni ra ꞌñøhø nza̱ntho ña̱ui ya tsꞌoja̱ꞌi ne ri ñuni con gueꞌʉ. \p \v 3 Nepʉ ra Jesu bi xipa ꞌnara ꞌbede, ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p \v 4 ―Xiꞌbʉ ꞌna de gueꞌahʉ ꞌbʉ gri pɛꞌtshʉ ꞌna nthebe ya dɛti pe ꞌbʉ gui ꞌbɛhʉ ꞌna de gueꞌʉ, ¿ha gue hingue gui tsohʉni núꞌʉ gohoꞌrate ne ꞌrɛtꞌamagʉto pa gui maha ja ra mbonthi pa gua hoñhʉ núꞌa̱ xcá ꞌbɛdihʉ asta hingui tsʉhʉ? \v 5 Y nu xqui tsʉdihʉꞌa̱ gui ꞌyɛntsꞌa ja ri xiꞌnxihʉ co ra johya ne gui tuxhʉ. \v 6 Nepʉ gui zoñhʉ gatho ri amigohʉ ne ri ꞌnanguhʉ ne gui ꞌñembabihʉ: “Ma ga johyahʉ, ngueꞌa̱ ya stá tsʉdi núꞌa̱ ma dɛti stí ꞌbɛhma̱ha̱.” \p \v 7 Hangue dí xiꞌahʉ, njabʉtho nehe ꞌbʉ ꞌnara ꞌyøtꞌatsꞌoqui da ñobri, da nja ra johya mahetsꞌi, que núꞌʉ gohoꞌrate ne ꞌrɛtꞌamagʉto ya ja̱ꞌi beni gue ꞌbʉi xá hño ne hu yá mʉi gue hinga mahyoni da ñobri. \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara boja̱ xqui ꞌmɛdi \p \v 8 O ne ꞌnara ꞌbɛhña̱ pɛꞌtsa ꞌrɛtꞌa ya boja̱ ne da ꞌbɛdi ꞌna, da tsø ra ñotꞌi ne da mpaxi ꞌramatsꞌʉ pa da hyoni asta hinda zʉdi. \v 9 Ha nu sta zʉdiꞌa̱, da zohna gatho yá mpa̱di ne yá ꞌnangu ne da ꞌñembabi: “Ma ga johyahʉ, ngueꞌa̱ ya stá tsʉdi núꞌa̱ ra boja̱ stí ꞌbɛhma̱ha̱.” \v 10 Hangue nugui dí xiꞌahʉ, njabʉtho nehe ꞌbʉ ꞌnara ꞌyøtꞌatsꞌoqui da ñobri, nuꞌbʉ́ yá ɛnxɛ Ajua̱ bí øtꞌango nuni mahetsꞌi. \s1 Ra ꞌbede de ra nanatꞌʉ \p \v 11 Ra Jesu bi ꞌñena nehe: \p ―ꞌNara ꞌñøhø mi pɛꞌtsa yoho yá tꞌʉ, \v 12 nepʉ núꞌa̱ mba̱tsi bi ꞌñembabi rá dada: “Papá, dí ne gui ꞌracagui núꞌa̱ rí ꞌñepcagui de núꞌa̱ guí pɛꞌtsi.” Nuꞌbʉ́ nura dada bi mʉdi bi hecuabi yá hño, ne bi umbabi yá tꞌʉ. \v 13 Nepʉ de ya xqui thogui ꞌraya pa, núꞌa̱ ra tꞌʉ mba̱tsi bi muntsꞌa gatho núꞌa̱ xqui tꞌumbabi ne bi hña̱tsꞌi, ne bi bøni de guehni, bi gʉ rá ꞌñu bi ma pa maꞌna ra hai yabʉ habʉ bá tegue gatho rá boja̱ ja ꞌnara ꞌmʉi xi xmá ntsꞌo. \v 14 Pe nu mi degue gatho núꞌa̱ mi ha̱, bi nja ꞌnara da̱nga thuhu ja núꞌa̱ ra haiꞌa̱, ne nuꞌá̱ bi mʉdi bi sufri co ra thuhu. \v 15 Nepʉ de guehni bi ma bá apa ra ꞌbɛfi ꞌnara ꞌñøhø de núꞌa̱ ra haiꞌa̱. Y nura ꞌñøhøꞌa̱ bi umbabi ra ꞌbɛfi ne bi mɛhni da supa yá tsꞌʉdi. \v 16 Y ra ora mi ñunga ya tsꞌʉdi, núꞌá̱ mi nehma̱ da zi núꞌa̱ mi tsiꞌʉ, ngueꞌa̱ xi mi tsʉ ra thuhu, pe hinto mi huequi pa da tꞌumbi te da zi. \v 17 Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi beni rá ngu ne bi ꞌñena: “Hangu ya mɛfi pɛꞌtsa ma dada ja rá ngu, ne bí ja ndunthi te da tsꞌi, asta pongui. Y nugui, go dí ꞌyoua ya ga tu ra thuhu. \v 18 Ma ga yopa penga ja rá ngu ma dada, ne ga embabi: Papá, stá øtꞌa ꞌnara tsꞌoqui ja rá thandi Ajua̱ ne ja ri thandigue. \v 19 Ya hiní ꞌñepcagui gui ꞌñengagui ri tꞌʉgui. ꞌYøtcꞌagui ngu ꞌnadrá ꞌbɛgotho de gueꞌi; ga embabi njabʉ.” \v 20 Nepʉ nuꞌá̱ bi gʉ rá ꞌñu ne bi menga pa ja rá ngu rá dada. \p Pe ante da zøni, rá dada bi hyandi ne bi huequi, ne bi nestꞌihi bá tsʉdi, y ngu bi nthɛui, bi hyʉfi ne bi zʉꞌtsi. \v 21 Nepʉ nura tꞌʉ bi ꞌñembabi: “Papá, stá øtꞌa ꞌnara tsꞌoqui ja rá thandi Ajua̱ ne ja ri thandigue. Ya hiní ꞌñepcagui gui ꞌñengagui ri tꞌʉgui.” \v 22 Pe nura dada bi ꞌñembabi yá ꞌbɛgo: “Bá ha̱hʉ ꞌraya he núꞌʉ maꞌna strá hño ne hyethʉ, ne hñuꞌtsuahʉ ꞌnara mfoꞌyɛ, ne tiꞌtuahʉ. \v 23 Ne bá tsihʉ núꞌa̱ ra nocanda̱mfri ga hohʉ ne ga tsihʉ. ¡Ma ga øthʉ ꞌnara ngo dega johya! \v 24 Ngueꞌa̱ nuna ma tꞌʉ ndí hu ma mʉi gue ya xqui duhma̱, pe hina, y nubyá dí ja ra uɛnda gue ya xa yopa nte. Stí ꞌbɛdi, pe nubyá ya dá yopa handi.” Y nuꞌʉ́ bi mʉdi bi ꞌñøtꞌango. \p \v 25 Hinga yaꞌa̱ bi zøhø núꞌa̱ ra tꞌʉ mada̱, mbi ꞌyo ja ra ꞌbɛfi. Pe nu mi zøhø guetbʉ ja rá ngu, bi ꞌyøde mi ja ya ꞌbɛꞌmda ne ya hnei. \v 26 Nepʉ nuꞌá̱ bi maꞌta ꞌna de nuya ꞌbɛgo pa bi ꞌyambabi te mi ja. \v 27 Nepʉ nura ꞌbɛgo bi ꞌñembabi: “Ri cu xa zøhø y nuri dada bi manda bi tho ra nocanda̱mfri ngueꞌa̱ bi zøhø te rá ꞌñentho ha hinte xqui ja.” \v 28 Pe núꞌa̱ ra cu mada̱ xi bi bø rá cuɛ ne himi ne da yʉtꞌi. Ha nurá dada bi bøni bi ba̱ntebi pa da yʉtꞌi. \v 29 Ha nuꞌá̱ bi ꞌñembabi rá dada: “Papá, guí pa̱sɛ hangu ya jɛya stá ꞌbʉhui ne dí pɛpꞌaꞌi, ha hinhyaꞌmʉ stá ntsꞌoꞌyøde de gueꞌi. Pe ni ꞌnaꞌqui hinxcá ꞌraca ma̱di ꞌnara zi tꞌa̱xi pa ga tsiꞌbe ma amigo. \v 30 Pe nubyá, núꞌa̱ ri tꞌʉ xa zøhø, xua decꞌaꞌi ri boja̱ co ya tsꞌoꞌbɛhña̱, nuꞌá̱ ha̱, go asta gá hyopabi ra nocanda̱mfri.” \v 31 Nepʉ nurá dada bi ꞌñembabi: “Ma zi tꞌʉꞌi, nuꞌí nza̱ntho guí ꞌbʉi con guequi, y gatho núꞌa̱ dí pɛꞌtsi, ri mɛti nehe. \v 32 Pe nubyá, mahyoni ga johyahʉ ne ga øthʉ ꞌnara ngo, ngueꞌa̱ ri cu ndí hu ma mʉi gue ya xqui duhma̱, pe nubyá pa guequi dí ja ra uɛnda gue ya xa yopa nte. Y stí ꞌbɛhma̱hʉ, pe nubyá ya dá yopa hanthʉ.” \c 16 \s1 Ra ꞌbede de ꞌnara ꞌbɛtri mi jʉ ndunthi ra boja̱ \p \v 1 Nehe ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―Mi ꞌbʉi ꞌnara ꞌñøhø xi mrá rico ne mi ꞌbʉi ꞌnará ꞌbɛtri. Y ra hmu xqui sipabi gue núꞌa̱ ra ꞌbɛtri mi jʉmpa ndunthi rá boja̱. \v 2 Nuꞌbʉ́ nura hmu bi zohna núꞌa̱ ra ꞌbɛtri ne bi ꞌñembabi: “Xa sicagui ꞌraya noya de gueꞌi. Hangue dí ne gui dacagui ra uɛnda de ri ꞌbɛfi, ngueꞌa̱ ya hindí ne gui sigui gui pɛpcagui.” \v 3 Nepʉ núꞌa̱ ra ꞌbɛtri bi bensɛ ja rá mfeni, ne mi ena: “Xibya, ¿te ga øtꞌe? Ma hmu ma da hña̱ga ra ꞌbɛfi, ha otho ma tsꞌɛdi pa ga pɛ ya hai, y ri ꞌraca ra ꞌbɛtsa ꞌbʉ ga mpɛti. \v 4 A, nubyá ha̱, ya dá beni te ma ga øtꞌe. Ma ga honga ra modo pa da ma̱cagui núꞌʉ toꞌo tupabi ma hmu, pa da ꞌraca nsɛqui ja yá ngu nura paꞌa̱ da tha̱gagui ra ꞌbɛfi de guecua.” \v 5 Nepʉ nuꞌá̱ bi zohna ꞌramaꞌna núꞌʉ toꞌo mi tupabi rá hmu. Nuꞌa̱ ra mʉdi bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembabi: “¿Hangu guí tupabi ma hmu?” \v 6 Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi da̱tuabi bi ꞌñena: “Dí tupabi ꞌna nthebe barri ra aceite.” Ha nura ꞌbɛtri bi ꞌñembabi: “Jaua ra hɛꞌmi habʉ hutsꞌi hangu guí tupa ma hmu, y da̱ma hyoqui maꞌna habʉ di ma̱ gue hønsɛ nde nthebe barritho gui tu.” \v 7 Nepʉ nuꞌa̱ maꞌna bi ꞌñembabi: “Xiꞌaꞌi, ¿hangu guí tugue?” Nuꞌá̱ bi ꞌñena: “ꞌNa nthebe huada ra trigo.” Nepʉ núꞌa̱ ra ꞌbɛtri bi ꞌñembabi: “Nehe jaua ra hɛꞌmi habʉ hutsꞌi hangu guí tupa ma hmu. Hyoca maꞌna habʉ di ma̱ gue hønsɛ gohoꞌrate gui tu.” \v 8 Nepʉ nura hmu bi ꞌñeꞌtsua rá nsu núꞌa̱ ra tsꞌoꞌbɛtri ngueꞌa̱ bi da̱ma nti rá mfeni pa bi gohi xá hño co núꞌʉ toꞌo mi tu ya thai. Hangue njabʉ nuya meximhai xi ya nimfeni pa da gohi xá hño co yá mimeximhaiui, pe núꞌʉ xa gamfri Ajua̱ hingui øtꞌe njabʉ. \p \v 9 Pe nugui, nuꞌa̱ dí xiꞌahʉ, masque ra boja̱ da za da hyatꞌa ꞌna, pe nehe co núꞌa̱ ra boja̱ꞌa̱ ogyá mitꞌihʉ, faxhʉ núꞌʉ ja te øꞌtua ra ꞌbɛdi, pa njabʉ gui ntsixhʉꞌʉ, pa nu sta uadi ri tehʉ de guecua ja ra ximhai ne sta uadi da thogui ra boja̱, nuꞌbʉ́ ma da tꞌaꞌahʉ ꞌnara hoga ꞌñehe nu xcrí tsøñhʉ mahetsꞌi habʉ bí ja ya hoga ꞌmʉi pa nza̱ntho. \p \v 10 Nuꞌa̱ tóꞌo hingui cøni masque ꞌna tʉi ra boja̱ xa tꞌumbi da su, nehe hinda gøni ꞌbʉ da tꞌumba ndunthi ra boja̱ pa da su. Nuꞌa̱ tóꞌo cøni de núꞌa̱ ꞌna tʉi xa tꞌumbi pa da suhma̱, nehe da gøni ꞌbʉ da tꞌumba ndunthi pa da su. \v 11 Hangue nugui dí xiꞌahʉ, ꞌbʉ gui cøñhʉ ya hño de nuua ja ra ximhai núꞌʉ xa tꞌaꞌahʉ pa gui suhma̱hʉ, ¿toꞌo da gamfri de gueꞌahʉ pa da ꞌraꞌahʉ ya hño de mahetsꞌi pa gui suhma̱hʉ? \v 12 Nuꞌbʉ hingui pa̱hʉ gui suhʉ núꞌa̱ hingrí mɛtihʉ, ¿hanja da za da tꞌaꞌahʉ núꞌa̱ rí ꞌñepꞌaꞌihʉ pa gui suhʉ? \p \v 13 Ni ꞌnara ꞌbɛgo hinda za da mɛpabi yoho ya hmu, ngueꞌa̱ njabʉ da za da ʉtsa ꞌna, ne go da ma̱hui núꞌa̱ maꞌna, o nza̱ntho go di pɛpabi ꞌna, y nu maꞌna hina. Njabʉ nehe hingui tsa gui pɛpabihʉ Ajua̱ ne da ꞌyoda ri mfenihʉ ra boja̱. \p \v 14 Ha nuya fariseo xi mi ho da mɛꞌtsa ndunthi ra boja̱ ne mi ꞌbʉhni mi huxa ntꞌødeꞌʉ núꞌa̱ bi ma̱nga ra Jesu ne xi mi ɛnda yá thedeꞌʉ. \v 15 Ha nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nuꞌahʉ ri hnequi ꞌñena ꞌna xi gyá hoja̱ꞌihʉ, pe hønsɛ pa gui pønga ri hmihʉ ja yá thandi ri miquꞌeihʉ, pe Ajua̱ pa̱tꞌathohʉ ri mfenihʉ te rá ꞌbɛꞌa̱ guí beñhʉ, hangue ꞌbʉ guí ne gui pønga ri hmihʉ ja yá thandi ri miquꞌeihʉ, hingui tsa gui pønga ri hmihʉ ja rá thandi Ajua̱. \s1 Rá ley ra Moise ne ra hoga ntꞌøde de rá hmanda Ajua̱ \p \v 16 Desde ante da zøhø ra Xuua Xiꞌtsate ya nguí pɛꞌtsuahʉ rá ley ra Moise ne núꞌa̱ xqui ma̱nga maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱. Y desde bi zøhø ra Xuua asta nubya xcá ꞌyøhʉ xa siꞌahʉ ya noya dega hoga ntꞌøde de hanja go ri manda Ajua̱, y njabʉ ndunthi xa ꞌyøtꞌa ra tsꞌɛdi da yʉtꞌi nu habʉ ri manda Ajua̱. \p \v 17 Masque mahetsꞌi ne ra ximhai hingui hei pa da uadi, pe ni ꞌnara noya núꞌa̱ xa tꞌofo ja rá ley Ajua̱ hinda njabʉtho, pɛꞌtsi da njabʉ ngu núꞌa̱ ma̱. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ra nxuni \r (Mt. 19:1-12; Mr. 10:1-12) \p \v 18 ꞌBʉ ꞌnara ꞌñøhø da nxungüi rá ꞌbɛhña̱ pa go da ntha̱tui maꞌna ra ꞌbɛhña̱, núꞌa̱ ra ꞌñøhøꞌa̱ ya bi ꞌyøtꞌa ꞌnara tsꞌoqui. Y nuꞌa̱ tóꞌo da ntha̱ti co ꞌnara ꞌbɛhña̱ xa nxungüi rá da̱me, neꞌa̱ ya bi ꞌyøtꞌa ꞌnara tsꞌoqui. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ꞌnara ꞌñøhø ra rico ne ra Lasaro \p \v 19 Mi ꞌbʉi ꞌnara ꞌñøhø xi mrá rico, ne xi mri hñe xá hño co ꞌraya hoga dutu xi mahotho. Y mi øtꞌango hyastho ja rá ngu co ndunthi ra nthoqui. \v 20 Ne mi ꞌbʉi ꞌnara zi mɛti mrá thuhu ra Lasaro xi mrá hyoya, xqui hñuhni ja rá gosthingu núꞌa̱ ra rico. Ne mi tsʉ ꞌnara hñeni mi ꞌya maxøgue rá ndoꞌyo, \v 21 ne asta ya tsatꞌyo mi teꞌtsuabi habʉ mi ꞌya. Y núꞌa̱ ra zi ꞌñøhøꞌa̱ mi nehma̱ xa zi núꞌa̱ mi tagui de ja rá mexa núꞌa̱ ra rico. \v 22 ꞌNara pa bi du ra zi hyoya, y ya ɛnxɛ de mahetsꞌi bá ehe e bi zitsꞌi pa bá ꞌbʉhui ra Abrá nuni mahetsꞌi. Nepʉ ꞌmɛfa bi du nehe núꞌa̱ ra rico, ne bi tꞌagui. \v 23 Y de mi oni núꞌa̱ ra rico ja ra nidu xi mri sufri ndunthi, nepʉ nuꞌá̱ bi gʉxa yá da ne bi hyandi de yabʉ ra Abrá ya mi ꞌbʉhuini ra Lasaro nehe. \v 24 Nepʉ nura rico bi maꞌti ne bi ꞌñembabi: “Ma dadaꞌi Abrá, dá nja ri nthecate de guequi, bá pɛhna ra Lasaro da pobo qué yá dedo co ꞌna zi tʉi ra dehe pa e da pobo qué ma ja̱ne, ngueꞌa̱ xi dí sufri ndunthi nuua ja ra tsibi.” \v 25 Ha nura Abrá bi ꞌñembabi: “Amigo, beni gue nuꞌi núꞌbʉ nguí ꞌbʉi ja ra ximhai xi nguí ꞌbʉi xá hño, ha nura Lasaro mi sufri ndunthi ra hñoya. Pe nubyá nuní ꞌbʉi xá hño de guecua, ha nuꞌi go guí sufribya núbʉ habʉ guí ꞌbʉi. \v 26 Ha nixi da za da mabʉ ra Lasaro, ngueꞌa̱ ja ꞌnara hñe madetho xi xá hñe. Hangue nuꞌʉ ꞌbʉcua hinda za dí mabʉ, ha nuꞌʉ bí ꞌbʉpʉ, hinda za dí ꞌñecua nehe.” \v 27 Nepʉ núꞌa̱ ra rico bi ꞌñena: “Ma dadaꞌi Abrá, nuꞌbʉ́ dí ba̱nteꞌi gui pɛhna tsꞌʉ ra Lasaro ja rá ngu ma dada \v 28 habʉ bí ꞌbʉi má cʉtꞌa ma cu, pa da zofo pa hinda zøhø de guecua ja ra nidu, e da sufri ngu dí sufriga.” \v 29 Pe nura Abrá bi ꞌñembabiꞌa̱: “Nuꞌʉ́ ya bí pɛꞌtsa núꞌa̱ bi ꞌyofo ra Moise ne núꞌa̱ bi ꞌyofo maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱. ¡Go dá ꞌyøteꞌʉ!” \v 30 Pe nura rico bi ꞌñena: “Ha̱ha̱ majua̱ni guí ma̱, núꞌi ma dadaꞌi Abrá, pe nuꞌbʉ gui pɛhna ꞌna de núꞌʉ xa du, nuꞌʉ́ dí pa̱di da ꞌyøte ne da ñobri.” \v 31 Pe nura Abrá bi ꞌñembabi: “ꞌBʉ hingo xa ꞌyøte núꞌa̱ bi ma̱nga ra Moise ne maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱, nixi da ne da gamfri núꞌa̱ da xipabi núꞌa̱ di yopa nte de ja ra du.” \c 17 \s1 Ra Jesu bi ma̱ gue ga nsuhʉ pa hinga japhʉ da ꞌyøtꞌa ya tsꞌoqui maꞌra \r (Mt. 18:6-7, 21-22; Mr. 9:42) \p \v 1 Ra Jesu bi ꞌñembabi yá nxadi: \p ―Nza̱ntho da nja ꞌraya tꞌøtꞌe pa da japi da ntsꞌoca ya ja̱ꞌi, pe ¡huecate núꞌa̱ ra ja̱ꞌi toꞌo da japi da ꞌyøtꞌa ꞌnara tsꞌoqui maꞌna! \v 2 Maꞌna xá hño núꞌa̱ ra ja̱ꞌiꞌa̱ dra tsꞌʉtuahma̱ ꞌnara do strá hñʉ ja rá ꞌyʉga ne dra føta ja ra ndehe, pa te hønsɛ da japi da ꞌyøtꞌa ra tsꞌoqui maꞌna rá miquꞌeiui núꞌa̱ hinxa zɛditho rá jamfri. \v 3 Hangue nugui dí xiꞌahʉ gui nsuhʉ. Nuꞌbʉ ꞌnari cuhʉ da ꞌyøꞌtꞌahʉ ꞌnara ntsꞌoꞌmʉi, zofohʉ, hña̱cuahʉ. Nuꞌbʉ da ñobri, pumbabihʉ. \v 4 Masque da ꞌyøꞌtꞌahʉ ra ntsꞌoꞌmʉi yoto ꞌmiꞌqui de ra pa, ne ꞌbʉ da ꞌñehe da ꞌyaꞌahʉ ra pumbate cada ra ꞌmiꞌqui, pumbabihʉ. \s1 Ra jamfri ngu ꞌnara zi nda dega mostasa \p \v 5 Ha nuyá apostol ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Xupca ma jamfrihe. \p \v 6 Nepʉ ra zi Hmu Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌbʉ xi majua̱ni gri pɛꞌtshʉ ra jamfri masque ngu ꞌnara zi nda dega mostasa rá nda̱ngui, nuꞌbʉ́ da za gui ꞌñembabihʉ nuna da̱nga ꞌbai gá za: “Cꞌʉtsꞌi de habʉ guí ꞌbai ne rí ma gui ntꞌʉtꞌa ja ra ndehe,” ha nura zaꞌa̱ da ꞌyøꞌtꞌaꞌihʉ co núꞌa̱ ri jamfrihʉ. \s1 ꞌNara ꞌbɛgo rí ꞌñepi da mɛpa rá hmu, hingo dra ꞌbɛpi \p \v 7 Ra Jesu bi ꞌñembabi neheꞌʉ: \p ―ꞌBʉ ꞌnara ja̱ꞌi di ꞌbʉ ꞌnará ꞌbɛgo xqui menga ꞌbɛfi ja ra hua̱hi o ra ꞌbaꞌyo, ¿ha gue da tꞌembabi ꞌbestho: “Thogui hñudi gui ñuni”? \v 8 Hina. Nuꞌá̱ da tꞌembabi: “ꞌMɛtꞌo gui hoca ra ntꞌoxi, ne hñoquigue pa gui ꞌraqui te ga tsi. Nepʉ ꞌmɛfa gui ñunigue nehe.” \v 9 ¿Ha guí beñhʉ da tꞌumba njama̱di ra ꞌbɛgo de núꞌa̱ ꞌbɛpabi da ꞌyøtꞌe? Hina. \v 10 Njabʉ nehe nu xcrí juahʉ gui pɛphʉ rá ꞌbɛfi Ajua̱ xa ꞌbɛpꞌahʉ, rí ꞌñepi gui ꞌñeñhʉ: “Hiní ꞌñepcahe gui ꞌyacje ra jama̱di ngueꞌa̱ ꞌnadyá ꞌbɛgothohe ne hønsɛ stá pɛhe núꞌa̱ mri ꞌñepcaguihe ga pɛhe.” \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌrɛtꞌa ya ꞌñøhø mi tsʉdi ra lepra \p \v 11 De guehni bi thogui ra Jesu bi sigui rá ꞌñu pa mri ma Jerusale, bi ꞌranga madetho de yoho ya hai, ꞌna rá thuhu Nsamaria, ha nu maꞌna Galilea. \p \v 12 Y ya de mi ma da zønga ja ꞌnara zi hnini, bi bøni pa bá tsʉdiꞌa̱ ꞌrɛtꞌa ya ꞌñøhø mi tsʉdi ra lepra núꞌa̱ mi tsitꞌatho ra ngø, ne nuꞌʉ́ bi gohi zi yabʉtho de gueꞌa̱, ngueꞌa̱ xuá ntsꞌuni yá hñeni. \v 13 Nepʉ bi maꞌtiꞌʉ bi ꞌñembi: \p ―Jesu, ma zi Xahnateꞌihe, dá nja ri nthecate de guecje. \p \v 14 Nepʉ nu mi hyanda ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Rí maha ua ꞌñudihʉ ja ya macja̱. \p Nepʉ nuꞌʉ́ bi ma, ne de má ꞌñu bi ña̱ni de yá hñeniꞌʉ. \v 15 Y ꞌna de gueꞌʉ de mi za gue bi ña̱ni, bi mengui mi xøcambeni Ajua̱ co ya hmafi. \v 16 Ne bi ndandiña̱hmu ja rá ua ra Jesu ne bi mɛgui rá hmi asta ja ra hai pa bi umba njama̱di ngueꞌa̱ xqui ꞌyøtheꞌa̱. Y núꞌa̱ ra ꞌñøhøꞌa̱ mrá me Nsamaria. \v 17 Y nura Jesu bi ꞌñani ne bi ꞌñena: \p ―¿Ha gue hingue mi ꞌrɛtꞌa bi ña̱ni? ¿Habʉ bi ma núꞌʉ má gʉto? \v 18 ¿Ha gue hønsɛ núni hingrá me Israel bá pengui ri xøcambeni Ajua̱? \p \v 19 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi núꞌa̱ ra ꞌñøhø: \p ―ꞌBai rí ma, ya xcá ña̱ni ngueꞌa̱ xcá camfrigui. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de rá ꞌñehe rá hmanda Ajua̱ \r (Mt. 24:23-28, 36-41) \p \v 20 Nepʉ ya fariseo bi ꞌyambabi ra Jesu haꞌmʉ mi ma da zøhø rá hmanda Ajua̱ nuua ja ra ximhai. Nepʉ nuꞌá̱ bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Nurá hmanda Ajua̱ hinga ꞌnara tꞌøtꞌe pa da hnequi. \v 21 Nixi da za da tꞌeñꞌahʉ: “Xi jaua”, o “Bí jani”. Nurá hmanda Ajua̱ ya xa zøhø ne ya ꞌbʉi con gueꞌahʉ. \p \v 22 Nepʉ nuꞌá̱ bi ꞌñembabi yá nxadi nehe: \p ―Ma da zøhø ra pa gui nehma̱hʉ gui hyanthʉ da zøhø ꞌbestho núꞌa̱ ra da̱nga pa, pa gui hyanthʉ da yopa ꞌñehe pa da nda̱ Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi, pe hindi tatꞌatho ya pa pa gueꞌa̱. \v 23 Ne ma da tꞌeñꞌahʉ: “Xi ꞌbʉcua”, o “Xi bí ꞌbʉhni”. Pe oxqui pahʉ ma gui cꞌa̱ꞌtshʉ, ne oxqui tɛnihʉ núꞌʉ toꞌo da xiꞌahʉ njabʉ. \v 24 Ngueꞌa̱ ngu guí hanthʉ ꞌnara huɛi núꞌa̱ masɛctho da yotꞌi maxøgue mahetsꞌi, ma da njabʉ nehe núꞌa̱ ra paꞌa̱ stua yopa pengui Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi. \v 25 Pe mahyoni ꞌmɛtꞌo da thogui ndunthi ya tsꞌothogui. Ne ma da ʉtsa gatho ya ja̱ꞌi núꞌʉ ꞌbʉi de nuya pabya. \v 26 Ngu núꞌa̱ bi nja de nuya paꞌʉ de mi ꞌbʉi ra Noé, ma da njabʉ nehe nu stua yopa ehe Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi. \v 27 Nuꞌʉ́ mri ñuni, mi tsithe, ne mi øtꞌa ntha̱ti ngu xi yá nza̱i, ne hinte mi jamasuꞌʉ asta nura paꞌa̱ bi yʉtꞌa ra Noé ja ra arca, ne mi da̱mfriꞌʉ bi ñuxa ra dehe maxøgue ra ximhai, y gatho ya ja̱ꞌi bi ja̱tꞌi. \v 28 Bi njabʉ nehe nuya paꞌʉ mi ꞌbʉ ra Lot. Ya ja̱ꞌi mi øtꞌe ngu xi myá nza̱i, mi ñuni mi tsithe, mi mpa ne mi ntai, mi mpotꞌi ne mi høngu. \v 29 Pe nu de mi bønga ra Lot de ra hnini Sodoma, bi ꞌua̱ ya tsibi ne ra asufre, y bi du dega nza̱tꞌi gatho ya ja̱ꞌi de núꞌa̱ ra hniniꞌa̱. \v 30 Ma da njabʉ nehe núꞌa̱ ra paꞌa̱ stua yopa pengui Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi. \p \v 31 De nura paꞌa̱, ꞌbʉ ꞌna di ꞌba ja ra patio de rá ngu, hinda yʉtꞌa mbo rá ngu pa da hña̱tsꞌi núꞌa̱ te di pɛꞌtsi. Y nuꞌa̱ tóꞌo di ꞌyo ja rá hua̱hi, ya hinda yopa menga ja rá ngu. \v 32 Benihʉ de hanja bi ndoꞌu rá ꞌbɛhña̱ ra Lot ngueꞌa̱ bi ñegui bi hyanda núꞌa̱ ra hnini bi zopʉ. \v 33 Nuꞌa̱ tóꞌo ne da su rá te, da ꞌbɛdi, pe nuꞌa̱ tóꞌo da unga rá te po rá nguequi, nuꞌá̱ ma da mɛꞌtsa maꞌna ra hoga te pa nza̱ntho. \p \v 34 Nehe dí xiꞌahʉ gue núꞌa̱ ra xuuiꞌa̱ ꞌbʉ yoho di ꞌbonga ꞌnadbʉ ja yá a̱ha̱, ꞌna da tsꞌitsꞌi, ha nu maꞌna da tsꞌogui. \v 35 ꞌBʉ yoho ya gʉni di cʉni mahyɛgui, ꞌna da tsꞌitsꞌi, ha nu maꞌna da tsꞌogui. \v 36 ꞌBʉ yoho ya ꞌñøhø di ꞌyo ja yá ꞌbɛfi ꞌnadbʉ ja ra hua̱hi, ꞌna da tsꞌitsꞌi, ha nu maꞌna da tsꞌogui. \p \v 37 Nu mi ꞌyøde njabʉ ya apostol bi ꞌyambabi ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―¿Habʉ ma dua nja núꞌa̱ gá ma̱, ma zi Hmuꞌihe? \p Nepʉ nuꞌá̱ bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nuni habʉ di ꞌbɛni núꞌa̱ xa du, ja ma da muntsꞌni ya pada pa da ziꞌʉ. \c 18 \s1 ꞌNara nzaya co ꞌnara viuda \p \v 1 Ra Jesu bi xipa ꞌnara ꞌbede yá nxadi gue mahyoni da ꞌyapabi Ajua̱ nza̱ntho nsinque da zabi. \v 2 Ne bi ꞌñembi: \p ―Mi ꞌbʉi ꞌnara nzaya ja ꞌnara hnini, himi tsu Ajua̱ ne ni ꞌnara ja̱ꞌi himi tsu. \v 3 Ne de núꞌa̱ ra hniniꞌa̱ mi ꞌbʉi ꞌnara viuda nehe, nza̱ntho mi pa da cꞌa̱ꞌtsa núꞌa̱ ra nzaya pa da ña̱ni de rá ncontraꞌa̱. \v 4 Pe bi thogui ndunthi ya pa nura nzaya himbi umba ra mfatsꞌi núꞌa̱ ra viuda. Pe ꞌmɛfa bi ꞌño rá mfenisɛ núꞌa̱ ra nzaya ne bi ꞌñena: “Masque nugui hindí tsu Ajua̱, nixi ꞌnara ja̱ꞌi hindí tsu, \v 5 pe hingo rá ngueꞌa̱ ma ga øta núꞌa̱ xica ra viuda, pa hingue xi stí tsøtcatho ma mʉi.” \p \v 6 Ra zi Hmu Jesu bi ꞌñena: \p ―Guehna bi ma̱nga núꞌa̱ ra tsꞌo nzaya. \v 7 Xihma̱ Ajua̱, ¿ha gue hinda ña̱ni núꞌʉ toꞌo xa huahni, núꞌʉ apabiꞌa̱ ma pa ra xuui? ¿Ha gue hinda matsꞌi ꞌbesthoꞌʉ? \v 8 Dí xiꞌahʉ gue ha̱, ꞌbestho da matsꞌi. Xi sta yopa mengui Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi, ¿ha gue da zʉdi ndunthi toꞌo di camfri ꞌbʉ? Ya hina. \s1 ꞌNara fariseo co ꞌna de nuya ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ \p \v 9 Ra Jesu bi ma̱nga maꞌna ra ꞌbede pa núꞌʉ toꞌo ri ꞌñetsꞌi gue ya hoja̱ꞌi ne xi ya denate, ne bi ꞌñena: \p \v 10 ―Yoho ya ꞌñøhø bi ma ja ra nija̱ pa da ꞌyapabi Ajua̱, ꞌna mrá fariseo, ha nu maꞌna mrá ꞌña̱tsa ngʉxboja̱. \v 11 Ha nura fariseo bi ꞌyapabi Ajua̱ má ꞌbai ne mi ena njaua: “Dí jama̱di ma Zidadaꞌi, ngueꞌa̱ nugui hindí nja ngu ya ꞌyøtꞌatsꞌoqui, ya be, ya tsꞌoꞌmʉi ne ya zinga medintha̱ti, nixi dí nja ngu nuni ra ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ ꞌbahni. \v 12 Nugui dí ayuna yoꞌqui ra semana, ne nza̱ntho dí ꞌraꞌa ꞌrɛtꞌa centavo cada ra bɛxo núꞌa̱ dí ta̱ha̱,” njabʉ bi ꞌñena. \v 13 Pe núꞌa̱ ra ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ bi gohi tsꞌʉ zi yabʉ de ra fariseo, ne nixi bi ne bi gʉxa yá da pa mahetsꞌi ngueꞌa̱ mi pa̱di gue xi mrá ndutsꞌoqui, pe xi mi apabi Ajua̱ con gatho rá mʉi ne mi ena: “¡Ma Zidadaꞌi, dá nja ri nthecate de guequi, ngueꞌa̱ xi majua̱ni nugui ꞌnadrá da̱nga ꞌyøtꞌatsꞌoqui!” \p \v 14 Hangue bi ꞌñenga ra Jesu: \p ―Dí xiꞌahʉ gue núꞌa̱ ra ꞌña̱tsa ngʉxboja̱ bi zʉdi ra pumbate de yá tsꞌoqui, ne bi menga ja rá ngu ya hinte má tsꞌoqui mi tu. Pe nura fariseo himbi zʉdi ra pumbate de yá tsꞌoqui. Ngueꞌa̱ nuꞌa̱ tóꞌo ri ꞌñexasɛ, núꞌá̱ go gueꞌa̱ ma da ꞌbɛ rá tsa. Ha nuꞌa̱ tóꞌo hini ꞌñexasɛ, núꞌá̱ ꞌmɛfa ma da tꞌeꞌtsua rá nsu. \s1 Ra Jesu bi ja̱pa ya ba̱tsi \r (Mt. 19:13-15; Mr. 10:13-16) \p \v 15 Bá tsꞌimpabi ya zi ba̱tsi ra Jesu pa da hñuxa yá ꞌyɛ ne da ja̱pabiꞌʉ. Pe nu mi hyanda njabʉ yá nxadi bi zʉi núꞌʉ toꞌo mri zi yá ba̱tsi. \v 16 Ha nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Hophʉ ya ba̱tsi da e da zʉcagui, oguí ha̱cuahʉ, ngueꞌa̱ nuꞌʉ tóꞌo da ꞌmʉi ja rá hmanda Ajua̱, mahyoni da nja ngu nuya ya zi ba̱tsi. \v 17 Nehe dí xiꞌahʉ gue nuꞌa̱ tóꞌo hinda nja ngu ꞌnara zi ba̱tsi pa da ꞌmʉi ja rá hmanda Ajua̱, hinda za da yʉtꞌa ja rá hmanda Ajua̱. \s1 ꞌNara rico bi ña̱ui ra Jesu \r (Mt. 19:16-30; Mr. 10:17-31) \p \v 18 Ne de gueꞌa̱ ꞌnara nda̱ de ja ra nija̱ bi ꞌyambabi ra Jesu ne bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌi Xahnate, ꞌnagrá hoja̱ꞌi, ¿te da za ga øtꞌe pa ga tsʉdi ra te pa nza̱ntho? \p \v 19 Ha nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja guí engagui gue drá hoja̱ꞌi? Joꞌo maꞌna ra hoja̱ꞌi, hønsɛ Ajua̱. \v 20 Nuꞌi guí pa̱di xá hño ya hmanda de ra ley habʉ ena: “Oxqui ntsinga medintha̱ti, oxqui nhyote, oxcrí mpe, ne oxqui jʉꞌtsua ya ncꞌuamba ri miquꞌeiui, ne umba ra tꞌequꞌei ri dada ne ri na̱na̱ ne suꞌʉ.” \p \v 21 Ha núꞌa̱ ra ꞌñøhø bi ꞌñena: \p ―Gatho núyá stá øtꞌe desde ndí ba̱tsi. \p \v 22 Ha nu mi ꞌyøde ra Jesu njabʉ, bi ꞌñembabi: \p ―Ri ꞌbɛdi gui ꞌyøtꞌa maꞌna. Rí ma gui pa gatho núꞌa̱ guí pɛꞌtsi, ne gui hecuabi ya hyoya. Njabʉ ha̱, ma grí tsʉdi ya hño de mahetsꞌi. Ne bá ehe gui tɛngagui. \p \v 23 Pe nu mi ꞌyøde njabʉ núꞌa̱ ra nda̱ xi bi du rá mʉi ngueꞌa̱ xi mrá da̱nga rico. \v 24 Nu mi hyanda ra Jesu gue xi bi du rá mʉi, bi ꞌñena: \p ―¡Xi xá hñei da yʉtꞌa ꞌnara rico ja rá hmanda Ajua̱! \v 25 Maꞌna hingui hei da thogui ꞌnara da̱nga mboꞌni ngu ra cameyo ja rá gu ꞌnara ꞌyofri que ꞌnara rico da yʉtꞌa ja rá hmanda Ajua̱. \p \v 26 Ha núꞌʉ toꞌo bi ꞌyøde nu mi ma̱nga njabʉ, bi ꞌñena: \p ―Nuꞌbʉ njabʉ, ¿toꞌoꞌa̱ da za da mpøhø? \p \v 27 Nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌa̱ jʉmpabi xá hñei ya ja̱ꞌi, pa Ajua̱ otho ꞌnara tꞌøtꞌe strá hñei. \p \v 28 Nepʉ nura Pedro bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌihe, nuje stuá tsoguihe gatho núꞌa̱ ndí pɛꞌtshe pa go stuá tɛnꞌahe. \p \v 29 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Majua̱ni dí xiꞌahʉ, nuꞌa̱ tóꞌo da zogui rá ngu, o rá dada, o rá na̱na̱, o yá cu, o rá ꞌbɛhña̱, o yá ba̱tsi po rá ngue ra ma̱ca noya, \v 30 nuꞌá̱ ma da hña̱ni nuua ja ra ximhai maꞌna ndunthi que núꞌa̱ xa zogui, ne ꞌmɛfa ma da hña̱nga ra te pa nza̱ntho nuni mahetsꞌi. \s1 Ra Jesu bi yopa ma̱ de rá du \r (Mt. 20:17-19; Mr. 10:32-34) \p \v 31 Y nura Jesu bi ꞌueque ꞌnambʉ núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá nxadi, ne bi ꞌñembabi: \p ―Nubya grá maha pa Jerusale habʉ ma da nja ngu núꞌa̱ xa ꞌyofo yá ꞌmɛhni Ajua̱ de núꞌa̱ ma da thogui Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi. \v 32 Ma da tꞌɛntꞌua ja yá ꞌyɛ ya ja̱ꞌi núꞌʉ hingyá me Israel, ne nuꞌʉ́ ma da ꞌyøꞌtua ra ntꞌeni, ne ma da ña̱maꞌñʉ de gueꞌa̱, ne ma da zotsꞌi. \v 33 Nuꞌʉ́ ma da naꞌmbi nepʉ da hyo, pe nurá hñupa ma da yopa nte de ra du maꞌnaꞌqui. \p \v 34 Pe nuya nxadi himi tso yá mfeni de núꞌa̱ mi xipabi ra Jesu, nixi himi tsa da ba̱diꞌʉ de núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱. \s1 Ra Jesu bi ꞌyøthe ꞌnara goda nuni Jericó \r (Mt. 20:29-34; Mr. 10:46-52) \p \v 35 De ya mi ma da zønga ra Jesu ja ra hnini Jericó, mi huhni ꞌnara goda ja ra ꞌñu, mi pɛti. \v 36 Ha nu mi ꞌyødeꞌa̱ gue mi pani ndunthi ya ja̱ꞌi, nuꞌá̱ bi ꞌñani te rá ꞌbɛꞌa̱ xqui nja. \v 37 Nepʉ nuꞌá̱ bi sipabi gue mi pani ra Jesu me Nasare. \v 38 Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi ña̱ ntsꞌɛdi ne bi ꞌñena: \p ―¡Nuꞌi Jesu, rá Tꞌʉꞌi ra nda̱ Davi, dá nja ri nthecate de guequi! \p \v 39 Ha nuya ja̱ꞌi mri ꞌbɛtꞌo mi tsʉi ne mi embi gue da goꞌta rá ne, pe nuꞌá̱ maꞌna mri mafi ntsꞌɛdi ne mi ena: \p ―¡Rá Tꞌʉꞌi ra Davi, huegagui! \p \v 40 Nepʉ ra Jesu bi gohi bi ꞌmai ne bi mɛhni toꞌo bá tsi. Y nu mi zøhø habʉ mi ꞌbaiꞌa̱, bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembi: \p \v 41 ―¿Te guí ne ga øꞌtꞌaꞌi? \p Ha nura goda bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Dí ne ga handi, Ndada. \p \v 42 Y ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―¡Nubya ha̱ xa njabʉ ngu núꞌa̱ guí ne! Xcá ña̱ni ngueꞌa̱ xcá camfrigui. \p \v 43 ꞌBestho ra oraꞌa̱ ra goda bi za bi hyandi, ne bi dɛna ra Jesu, mi xøcambeni Ajua̱. Y gatho núꞌʉ ya ja̱ꞌi bi hyandi njabʉ, neꞌʉ bi xøcambeni Ajua̱ nehe. \c 19 \s1 Ra Jesu co ra Saqueo \p \v 1 Nepʉ nura Jesu bi yʉtꞌa ja ra hnini Jericó ne mri ꞌyo mi thogui made ra hnini. \v 2 Ne de guehni mi ꞌbʉ ꞌnara ꞌñøhø xi mrá rico mrá thuhu ra Saqueo, gueꞌa̱ mrá nda̱ de nuya ꞌña̱tsa ngʉxboja̱. \v 3 Nura Saqueo mi ne da hyanda ra Jesu pa da ba̱di toꞌoꞌa̱, pe himi tsa ngueꞌa̱ himrá heꞌtsa ja̱ꞌi y mi ꞌñoui ndunthi ya ja̱ꞌi ra Jesu, hangue himi tsa da hyandiꞌa̱. \v 4 Nepʉ nuꞌá̱ bi nestꞌihi bi ꞌmɛtꞌo bi bøxa maña̱ ja ꞌnara da̱nga ꞌbai gá za pa da za da hyanda ra Jesu, ngueꞌa̱ ja ma dí ꞌraniꞌa̱. \v 5 Nu mi thogui ra Jesu de guehni, bi hyandi gue ja mi tøhniꞌa̱. Ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌi Saqueo, bá da̱ma ca̱i, ngueꞌa̱ nubya dí ne ga tsøñꞌaꞌi ja ri ngu. \p \v 6 Nepʉ nura Saqueo mantꞌa̱ bi da̱ma ga̱i ne co ndunthi ra johya bi zixa ra Jesu ja rá ngu. \v 7 Ha nu mi hyanda njabʉ ya ja̱ꞌi, bi mʉdi bi nøñꞌʉ ra Jesu ngueꞌa̱ bi ma bá cʉtꞌa ja rá ngu ꞌnara tsꞌoja̱ꞌi. \v 8 Nepʉ nura Saqueo bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Ma zi Hmuꞌi, ma ga hecua ya hyoya made de numa hño dí pɛꞌtsi, ne ꞌbʉ toꞌo stá hatꞌi, ma ga juꞌtua goho ꞌmiꞌqui de núꞌa̱ stá hatꞌi. \p \v 9 Ha nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Núbya rapaya xa zøhø ra mpøhø nuua ja ri ngu, ngueꞌa̱ neꞌi xqui ꞌñehe desde yá ja̱ꞌi ndu ra Abrá. \v 10 Ngueꞌa̱ Núꞌa̱ Toꞌo bi e bi Nja̱ꞌi, bá ehe pa da hyoni ne da pøhø núꞌʉ xa ꞌmɛdi. \s1 Ra ꞌbede de núꞌʉ ꞌrɛtꞌa ya ꞌbɛgo co ꞌrɛtꞌa ya boja̱ \p \v 11 Nu mi uadi bi ma̱nga ra Jesu njabʉ, bi mʉdi bi xipabi ya ja̱ꞌi ꞌnara ꞌbede, ngueꞌa̱ ya mi ma da zønga Jerusale y núꞌʉ ya ja̱ꞌi mi hu yá mʉi gue mi ma da hnequi ꞌbestho rá hmanda Ajua̱ nu stí zøni. \v 12 Hangue nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Mi ꞌbʉi ꞌnara ꞌñøhø mrá tꞌʉ ꞌnara nda̱. Núꞌá̱ bi ma yabʉ ja maꞌna ra hnini pa da thutsꞌi dega nda̱ ja rá hai, nepʉ da yopa mengui pa da nda̱. \v 13 Pe ante da maꞌa̱, bi zohna núꞌʉ ꞌrɛtꞌa yá ꞌbɛgo pa da umbabi ꞌra ꞌnara boja̱, y mahyɛgui rá ndunthi bi umbabi cada ꞌna de gueꞌʉ. Nepʉ bi ꞌñembabi: “ꞌYøthʉ ra thoni co núꞌa̱ dá ꞌraꞌahʉ pa da xu ri boja̱hʉ asta hinga pengui.” Ne bi gʉ rá ꞌñu bi ma. \v 14 Pe núꞌʉ ya ja̱ꞌi de rá hai núꞌʉ toꞌo mi ʉtsa, bi mɛhna ꞌraya ꞌmɛhni pa da ma nehe habʉ mri maꞌa̱ pa xa̱ma̱ hinxa thutsꞌi dega nda̱ de yá haiꞌʉ. \v 15 Pe nuꞌá̱ bi tꞌumbabi ra tsꞌɛdi pa da nda̱, ne bi menga ja rá hai. Ha nu mi zøhøꞌa̱ bi manda bi tsꞌohna gatho núꞌʉ toꞌo xqui umbabi ra boja̱, pa da ba̱di hangu xqui da̱ha̱ cada ꞌna de gueꞌʉ. \v 16 Nuꞌa̱ rá mʉdi bi zøhø bi ꞌñena: “Núꞌi ri tꞌequꞌei Nda̱, nuri boja̱ gá ꞌraqui xa xu má ꞌrɛtꞌa yá ndunthi de núꞌa̱ gá ꞌraqui.” \v 17 Ha nura nda̱ bi ꞌñembabi: “Xá hño, xi grá hoga ꞌbɛgo, xcá japi xa xu núꞌa̱ ꞌna tʉi dá ꞌraꞌi. Nubya ma ga huxꞌaꞌi dega nda̱ pa gui manda ꞌrɛtꞌa ya hnini,” bi ꞌñembi. \v 18 Ha nuꞌa̱ maꞌna ra ꞌbɛgo bi ꞌñena: “Núꞌi ri tꞌequꞌei Nda̱, nuri boja̱ gá ꞌraqui xa xu má cʉtꞌa yá ndunthi de núꞌa̱ gá ꞌraqui.” \v 19 Nuꞌbʉ́ ra nda̱ bi ꞌñembabi nehe: “Neꞌi ma ga huxꞌaꞌi dega nda̱ pa gui manda cʉtꞌa ya hnini.” \v 20 Nepʉ bi zøhø núꞌa̱ maꞌna bi ꞌñembabi: “Núꞌi ri tꞌequꞌei Nda̱, jaua ri boja̱ núna gá ꞌraqui. Dá tuꞌti ne dá pɛꞌtsi xá hño pa hindá ꞌbɛdi. \v 21 Dá ntsu xa bø ri cuɛ ngueꞌa̱ nuꞌi guí japi da mpɛfi ꞌna ndunthi, ne guí jʉ guí pɛꞌtsi núꞌa̱ hingo xcá pɛfi, ne guí xofo núꞌa̱ hinxcá potꞌi.” \v 22 Nepʉ nura nda̱ bi ꞌñembabi: “Nuꞌi ꞌnagrá tsꞌoꞌbɛgo, co núꞌa̱ ri noya gá ma̱ gá ntsꞌoquisɛ. Nuꞌbʉ gá pa̱di gue drí jaꞌahʉ gui mpɛhʉ ntsꞌɛdi ne dí jʉ dí pɛꞌtsi núꞌa̱ hinstá pɛfi, ne dí xofo núꞌa̱ hinstá potꞌi, \v 23 nuꞌbʉ́ ¿hanja hingá tsogui ma boja̱ ja ra banco pa xa xu rá tha̱ha̱?” \v 24 Nepʉ bi ꞌñembabi núꞌʉ maꞌra ya ꞌbɛgo mi ꞌbʉhni: “Hña̱mfʉ núꞌa̱ ra boja̱ ne umbabihʉ núꞌa̱ toꞌo bi xu ꞌrɛtꞌa ꞌmiꞌqui rá ndunthi ra boja̱.” \v 25 Pe nuꞌʉ́ bi ꞌñembabi: “Núꞌi ri tꞌequꞌei Nda̱, pe nuꞌá̱ ya pɛꞌtsa ꞌrɛtꞌa ya boja̱.” \v 26 Ha nura nda̱ bi da̱di ne bi ꞌñena: “Dí xiꞌahʉ gue nuꞌa̱ tóꞌo pa̱di da xu núꞌa̱ tꞌumbi, da tꞌumbabi maꞌna, pe nuꞌa̱ hingui pa̱di da xu núꞌa̱ tꞌumbi, da tha̱mbabi núꞌa̱ tsꞌʉ di pɛꞌtsi. \v 27 Ha núꞌʉ ma ncontra himi ne gue go ga nda̱, bá tsincahʉua gatho, ne hyohʉ ja ma thandi.” \s1 Ra Jesu bi yʉtꞌa Jerusale \r (Mt. 21:1-11; Mr. 11:1-11; Jn. 12:12-19) \p \v 28 De mi uadi bi ma̱nga njabʉ ra Jesu, bi thogui gá ma pa Jerusale. \v 29 Y de ya mi ma da zønga ja ra hnini Betfage ne ra hnini Betania, gueta ra tꞌøhø rá thuhu ꞌbo Olivo, bi mɛhna yoho yá nxadi, \v 30 ne bi ꞌñembabi: \p ―Rí maha ja nuni ra hnini bí jani, ne nu xcrí tsøñhʉni ma gui tsʉhʉ ꞌnara zi burru di tha̱tꞌi de guehni, núꞌa̱ hinto xa tøguetho. Gui xoꞌthʉ ne ua tsincahʉua. \v 31 Nuꞌbʉ toꞌo da ꞌyanꞌahʉ hanja guí xoꞌthʉ, ꞌñembabihʉ: “Ma zi Hmuhe bí honi.” \p \v 32 Nepʉ núꞌʉ yoho yá nxadi bi ma ne bi zʉdi ngu xqui xipa ra Jesu. \v 33 Y tsꞌa mi xoꞌtiꞌʉ, núꞌʉ toꞌo myá mɛti bi ꞌñembi: \p ―¿Te gui japhʉ ra burru guí xoꞌthʉ? \p \v 34 Nepʉ nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Ma zi Hmuhe bí honi. \p \v 35 Nuꞌbʉ́ bi tsꞌiꞌtsuabiꞌa̱ nura zi burru, ne nu mi zøniꞌʉ bi xiꞌtsua yá patꞌiꞌʉ pa bi tøgueꞌa̱. \v 36 Ne de mri ne ra ꞌñu ra Jesu, ya ja̱ꞌi mi ha̱ca yá patꞌi pa mi pøgue ja ra ꞌñu habʉ mi thoguiꞌa̱. \v 37 Ne nu mi dontsꞌa ja ra tꞌøhø ꞌbo Olivo pa da ga̱i, gatho núꞌʉ mri dɛniꞌa̱ bi mʉdi bi mafi co ra johya ne mi xøcambeni Ajua̱ ngueꞌa̱ xqui hyantꞌʉ ya da̱nga ntꞌudi núꞌʉ xqui ꞌyøtꞌa ra Jesu. \v 38 Ne mi enaꞌʉ: \p ―¡Nja̱pi ra da̱nga Nda̱ nuni xuá mɛncahʉ Ajua̱! ¡Xi rá nsunda ra hogaꞌmʉi nuni mahetsꞌi, ne ma da njabʉ de guecua ja ra ximhai nehe! ¡Xi rá nsunda Ajua̱! \p \v 39 Nepʉ ꞌra de nuya fariseo mi pani ja ya ja̱ꞌi bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Xahnate, dí nehe gui hña̱cua nuyʉ ya ja̱ꞌi grí ꞌñoui, hinda mafi. \p \v 40 Pe nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Dí xiꞌahʉ gue nuꞌbʉ núyʉ da goꞌta yá ne, nuꞌbʉ́ da za da mafi asta ya do. \p \v 41 Nu mi zøhø ra Jesu gueta ra hnini Jerusale, bi hyandi ne bi huequi ne bi nzoni, \v 42 bi ꞌñena: \p ―¡Nuꞌahʉ me Jerusale, ꞌbʉ di tsohma̱ ri mfenihʉ gue xa zøhø ra pa pa gui mpøhøhma̱hʉ! Pe nubyá hinda za gui pa̱hʉ, ngueꞌa̱ xra tꞌa̱cꞌa ri mfenihʉ. \v 43 Ma da zø ya pa xá ntsꞌo pa gueꞌahʉ, ngueꞌa̱ nuri ncontrahʉ ma da goꞌtꞌathohʉ, ne da theꞌtsꞌathohʉ, ne hingui cꞌothʉ de ja yá ꞌyɛꞌʉ. \v 44 Ne da hyoꞌahʉ ne gatho ri ba̱tsihʉ, ne ma da nhuata ri hninihʉ, ne hinda ma da gohi ni ꞌnara do maña̱ de rá midoui. Núꞌá̱ gueꞌa̱ ma gui thoguihʉ ngueꞌa̱ hingá pa̱di gá hña̱ñhʉ nuna ra mpøhø Ajua̱ bá pɛhnꞌahʉ. \s1 Ra Jesu bi ꞌyɛnga núꞌʉ mri mpa mbo ra nda̱nija̱ \r (Mt. 21:12-17; Mr. 11:15-19; Jn. 2:13-22) \p \v 45 Nepʉ ra Jesu bi yʉtꞌa ja ra nda̱nija̱ ne bi mʉdi bi ꞌyɛnga gatho núꞌʉ toꞌo mi ꞌbʉhni mri mpa ne mri ntai de guehni, \v 46 ne bi ꞌñembabi: \p ―Ja ra Ma̱ca Tꞌofo Ajua̱ ena njaua: “Numa ngu ra ngu pa da søcambenigui”; pe nuꞌahʉ́ xcá ꞌyøtꞌathohʉ ra ngu dega mfe. \p \v 47 Hyastho ra Jesu mi ꞌbʉhni ja ra nda̱nija̱ ne mi xahna ya ja̱ꞌi, pe nuya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley ne gatho ya nda̱ de ra hnini, gathoꞌʉ mi honi hanja da za da hyoꞌa̱. \v 48 Pe himi tsa da ꞌyøtꞌa njabʉꞌʉ ngueꞌa̱ gatho ya ja̱ꞌi mi huxa ntꞌøde de núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱. \c 20 \s1 Ra Jesu bi tꞌambabi te ma nsɛqui mi ha̱ \r (Mt. 21:23-27; Mr. 11:27-33) \p \v 1 ꞌNara pa ra Jesu mi ꞌbʉi ja ra nda̱nija̱ mi zofo ya ja̱ꞌi de ra hoga ntꞌøde. Nepʉ bi zøhø ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley ne ya nda̱xjua nda̱. \v 2 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ꞌñembabi: \p ―Dí ne gui xicje toꞌo xuá mɛhnꞌaꞌi pa gui ꞌyøtꞌa nuya ya tꞌøtꞌeya, ne con te ma nsɛqui guí øtꞌa njabʉ. \p \v 3 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Nequi ma ga anꞌahʉ ꞌnara ntꞌani: \v 4 ¿Toꞌo xqui umba ra tsꞌɛdi ra Xuua pa bi ꞌyøtꞌa ra sistehe? ¿Ha gue Ajua̱, o ya ja̱ꞌi? \p \v 5 Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi mʉdi bri ꞌñámbabi ꞌna ngu maꞌna ne bi ꞌñémbi: \p ―¿Te ga ma̱ñhʉbya? Nuꞌbʉ ga emfʉ gue Ajua̱ bi umba ra tsꞌɛdi, ma da ꞌñengaguihʉ: “Nuꞌbʉ́ ¿hanja hingá camfrihʉ?” \v 6 Ha nuꞌbʉ ga emfʉ gue ya ja̱ꞌi, nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ da bø yá cuɛ ne da hyojʉ dega ncꞌahni, ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ beni gue ra Xuua xqui mɛhna Ajua̱. \p \v 7 Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi ꞌñembabi gue himi pa̱di toꞌo xqui umba ra tsꞌɛdi ra Xuua pa mi øtꞌa ra sistehe. \v 8 Hangue nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nixi guequi, hinga xiꞌahʉ con te ma nsɛqui dí øtꞌa njaua. \s1 Ra ꞌbede de ya tsꞌomɛfi \r (Mt. 21:33-44; Mr. 12:1-11) \p \v 9 Nepʉ nura Jesu bi mʉdi bi xipa ya ja̱ꞌi ꞌnara ꞌbede ne bi ꞌñembabi: \p ―Mi ꞌbʉi ꞌnara ꞌñøhø xqui ga̱xa ndunthi ya ꞌbai gá obxi ja yá hua̱hi. Y de gueꞌa̱ bi umba nhyandi rá ua̱ꞌobxi ꞌraya hyanthua̱hi. Ha nuꞌá̱ bi ma de guehni gá ma ja maꞌna ra hai ndunthi ya pa. \v 10 Nu mi zøhø ra pa pa da nja ra sofo de ya obxi, bi mɛhna ꞌnará ꞌbɛgo núꞌa̱ toꞌo mrá me ua̱ꞌobxi pa da ꞌyapabi núꞌa̱ mri ꞌñepabiꞌa̱. Pe ya hyanthua̱hi bi guui dega mfɛi núꞌa̱ ra ꞌbɛgo ne hinte bi umbabi. \v 11 Pe nura me ua̱ꞌobxi bi mɛhna maꞌna rá ꞌbɛgo, neheꞌa̱ bi tꞌøꞌtua ya ntsꞌoꞌmʉi ne bi juui dega mfɛi ne hinte bi tꞌumbabi nehe. \v 12 Nepʉ bi mɛhna maꞌna, pe núꞌʉ ya hyanthua̱hi bi gʉ bi naꞌmbi asta bi zɛni ne bi guuiꞌʉ. \p \v 13 Nepʉ nura me ua̱ꞌobxi bi bensɛ ja rá mfeni ne bi ꞌñena: “Xibya, ¿te ga øtꞌe? Ma ga pɛhna ma hma̱ca tꞌʉ, xa̱ma̱ nu stí hyandiꞌʉ gue go di gueꞌa̱ ma tꞌʉ, xa̱ma̱ da ꞌyøte.” \v 14 Pe núꞌʉ ya tsꞌo hyanthua̱hi mi hyandua rá tꞌʉ ra me ua̱ꞌobxi bi zøhø, bi ꞌñémbabiꞌʉ: “Nuni go guehni ma da gohui yá hai rá dada, pe ma ga jʉhʉ ga hohʉ pa go ga cohʉ gatho ya hai.” \v 15 Hangue nuꞌʉ́ bi gʉ núꞌa̱ ra tꞌʉ ne bi pøni de ja ra hua̱hi ne bi hyoꞌʉ. \p Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌyambabi ya ja̱ꞌi ne bi ꞌñembi: \p ―¿Te guí beñhʉ ma da ꞌyøtꞌa núꞌa̱ ra me ua̱ꞌobxi co núꞌʉ ya tsꞌo hyanthua̱hi? \v 16 Nuꞌá̱ ma da ꞌñehe ne da hyo gathoꞌʉ, ne da umbabi ya hai maꞌra ya hyanthua̱hi. \p Nu mi ꞌyøde njabʉ gatho ya ja̱ꞌi bi ꞌñena: \p ―¡Xa̱ma̱ Ajua̱ hinda hopi da njabʉ! \p \v 17 Nepʉ ra Jesu bi hyandiꞌʉ ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌbʉ́, ¿te ne da ma̱ núꞌa̱ huxa ja ra Ma̱ca Tꞌofo habʉ ena njaua?: \q1 Núꞌa̱ ra do bi føtbʉ hma̱ha̱ ꞌna lado nuya hyøngu, \q1 nubya gueꞌa̱ ra mʉdi do de rá nija̱ Ajua̱. \m \v 18 Nuꞌa̱ tóꞌo da feꞌtsa nura doꞌa̱, da ꞌuaca yá ndoꞌyo, ha nuꞌa̱ tóꞌo da zɛꞌmi, da quꞌɛꞌti. \s1 Ra Jesu bi ma̱ de ra boja̱ núꞌa̱ adi ya nda̱ de ya hnini \r (Mt. 21:45-46; 22:15-22; Mr. 12:12-17) \p \v 19 Ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley xi mi nehma̱ xa gʉ ra Jesu nura oraꞌa̱, ngueꞌa̱ bi zo yá mfeniꞌʉ gue núꞌa̱ ra ꞌbede xqui ma̱ñꞌa̱, nuꞌá̱ xqui ma̱ pa gueꞌʉ, pe nuꞌʉ́ mi tsu ya ja̱ꞌi da bø yá cuɛ. \v 20 Hangue bi mɛhna ꞌraya ꞌyacate núꞌʉ mri ꞌñetꞌa hoja̱ꞌi, pa xa̱ma̱ xa ꞌyøde xa ña̱maꞌñʉ ra Jesu, pa njabʉ xa za xa ña̱pabi co ra gobierhnu. \v 21 Hangue nuꞌʉ́ bi ꞌyøꞌtua ꞌnara ntꞌani ne bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Xahnateꞌihe, dí pa̱he gue nuꞌi guí ma̱ ne guí udi núꞌa̱ xá hño, ne hinguí huahna núꞌa̱ toꞌo guí øꞌtua ra hño, ngueꞌa̱ nuꞌi guí udi rá ꞌñu Ajua̱ núꞌa̱ majua̱ni. \v 22 Dí ne gui xicaguihe, ¿ha gue rí ꞌñepi ga juthe núꞌa̱ ra boja̱ adi ra nda̱ Cesa, o hina? \p \v 23 Pe ra Jesu mi pa̱tuatho yá tsꞌomfeniꞌʉ, bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja guí ne gui hyacaguihʉ? \v 24 ꞌÑutcahʉ ꞌnara boja̱ xa̱. ¿Toꞌo rá cꞌoi núna tøcua, ne toꞌo rá thuhuna̱? \p Nuꞌbʉ́ nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Rá cꞌoi ne rá thuhu ra nda̱ Cesa. \p \v 25 Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi ꞌñembabi: \p ―Umfʉ ra nda̱ Cesa núꞌa̱ rí ꞌñepabi, ne umfʉ Ajua̱ núꞌa̱ rí ꞌñepabiꞌa̱. \p \v 26 Pe nuꞌʉ́ himbi dinba ni ꞌnara tsꞌonoya ja yá thandi ya ja̱ꞌi ngu núꞌa̱ mi neꞌʉ, asta go bi ꞌyøꞌʉ de núꞌa̱ gá da̱di ra Jesu, ne bi goꞌtatho yá neꞌʉ. \s1 Ya saduceo bi ꞌyamba ra Jesu de rá ñoho ra te \r (Mt. 22:23-33; Mr. 12:18-27) \p \v 27 ꞌMɛfa ꞌraya ja̱ꞌi núꞌʉ tꞌembi ya saduceo bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ra Jesu. Núꞌʉ́ ena gue hinda ma da yopa nte núꞌʉ xa du. Ne nuꞌʉ́ bi ꞌñembabi ra Jesu: \p \v 28 ―Ma Xahnateꞌihe, ra Moise bi zogui ntꞌofo gue ꞌbʉ ꞌnara ꞌñøhø da du ne da zogui rá ꞌbɛhña̱ ne himbi mɛꞌtsua ni ꞌnara ba̱tsi, nuꞌbʉ́ nurá cu núꞌa̱ ra ꞌñøhø bi du, mahyoni da ntha̱tui núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱ bi gohisɛ, pa ꞌbʉ da mɛꞌtsa ya ba̱tsi da thuꞌmba rá thuhu ngu rá thuhu ndu rá ꞌbɛtꞌo da̱me. \v 29 ꞌNaꞌqui mi ꞌbʉi yoto ya ꞌñøhø mri ncu. Nuꞌa̱ rá mʉdi bi ntha̱ti pe ꞌmɛfa bi du, ne ni ꞌnara ba̱tsi himbi mɛꞌtsua rá ꞌbɛhña̱. \v 30 Y nura ꞌbɛhña̱ꞌa̱ bi ntha̱tui maꞌna rá cu ndu rá da̱me, neꞌa̱ bi du, ne ni ꞌnara ba̱tsi himbi zocuabi. \v 31 Nepʉ nurá hñu rá cu ndu rá da̱me bi ntha̱tui nehe núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱. Y bi njabʉ ꞌramaꞌna asta bi du gatho núꞌʉ yoto, ha nu gathoꞌʉ ni ꞌnara ba̱tsi himbi zocuabi núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱. \v 32 Ne ꞌmɛfa bi du nehe núꞌa̱ ra ꞌbɛhña̱. \v 33 Hangue xi de stí yopa nte de ra duꞌʉ, ¿toꞌo ꞌna de gue núꞌʉ yoto bi ntha̱tui dí ꞌmʉhui mahetsꞌi? \p \v 34 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Nuua ja ra ximhai ya ꞌñøhø ne ya ꞌbɛhña̱ ri ntha̱ti. \v 35 Pe nu sta yopa nte de ra du ne stí ꞌmʉhni mahetsꞌi núꞌʉ rí ꞌñepi da ꞌmʉhni, ya hinda ma da ntha̱tiꞌʉ, \v 36 ngueꞌa̱ ya hinda ma da du maꞌnaꞌqui. Ne ma da ꞌmʉ ngu ya ɛnxɛ, ne dyá tꞌʉ Ajua̱ ngueꞌa̱ ya da yopa nteꞌʉ de ra du. \v 37 Nusɛ ra Moise xicaguihʉ ja ra Ma̱ca Tꞌofo gue ma da yopa nte núꞌʉ xa du, ne ja guehnitho ma̱ de núꞌa̱ ra nda̱po mi zø, gue ja bi ꞌñembabini Ajua̱ gue go gueꞌa̱ rá Ajua̱ ra Abrá, ne de ra Isaac, ne de ra Cobo núꞌʉ ya xqui du. \v 38 Pe Ajua̱ hingrá Ajua̱ de núꞌʉ xa du, go rá Ajua̱ de núꞌʉ te. Hangue ra Abrá ne ra Isaac ne ra Cobo bí te ja rá thandi Ajua̱, ne gatho ya ja̱ꞌi te ja rá thandiꞌa̱. \p \v 39 Nepʉ ꞌraya xahnate de ra ley bi ꞌñembabi: \p ―Majua̱ni núꞌa̱ gá ma̱, ma Xahnateꞌihe. \p \v 40 Y de guehni ya hinte bi yopa ꞌyamba maꞌnaꞌquiꞌʉ. \s1 ¿Ha gue ra Cristo go rá tꞌʉ ra nda̱ Davi? \r (Mt. 22:41-46; Mr. 12:35-37) \p \v 41 Ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Hanja guí ma̱ñhʉ gue núꞌa̱ ra Cristo bá pɛhna Ajua̱ pa da nda̱ gue rá tꞌʉ ra Davi? \v 42 Gue nura Davi bi ꞌñena njaua ja ra Ma̱ca Tꞌofo de ya Salmo: \q1 Ajua̱ ra Dada bi ꞌñembabi ma zi Hmu: \q1 “Bá e gui hñudiua ja ma ꞌñɛi, \q1 \v 43 asta hinga tsihnꞌaꞌi gatho ri ncontra pa da gohiꞌʉ de rí gaꞌti ri ua.” \p \v 44 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñena: \p ―Nuꞌbʉ ra Cristo go drá tꞌʉhma̱ ra Davi, nuꞌbʉ́ ¿hanja bi ꞌñenga ra Davi gue go rá Hmu? \s1 Ra Jesu bi ma̱ de yá tsꞌoꞌbɛfi ya xahnate de ra ley \r (Mt. 23:1-36; Mr. 12:38-40; Lc. 11:37-54) \p \v 45 Nepʉ ra Jesu bi zofo yá nxadi, y gatho ya ja̱ꞌi bi ꞌyøde. Ne bi ꞌñembabi: \p \v 46 ―Nsuhʉ, oxqui øthʉ ngu núꞌa̱ øtꞌa ya xahnate de ra ley, ri ho da ꞌño co ꞌraya he xá ma pa da numansu ya ja̱ꞌiꞌʉ. Ne ri ho dra zɛnjua co ndunthi ra tꞌequꞌei ja ya tai, ne ri ho da gʉ ya mʉdi hudi ja ya nija̱, ne go gueꞌʉ huahna ya mʉdi hudi habʉ ja ra hñuni. \v 47 Ne ha̱nbabi núꞌa̱ pɛꞌtsa ya viuda asta yá ngu nehe, ne pa hinda fa̱tua yá tsꞌotꞌøtꞌeꞌʉ, øtꞌa yá sadi xi xá ma, pe núꞌʉ́ go gueꞌʉ ma da hña̱nga ꞌnara castigo maꞌna ra da̱ngui. \c 21 \s1 ꞌNara viuda xi mrá zi hyoya bi unga ꞌnara ꞌbaha ja ra nda̱nija̱ \r (Mr. 12:41-44) \p \v 1 Ha nura Jesu mi ꞌbʉhni ja ra nda̱nija̱ ne mi handa gatho núꞌʉ xi mi ja ndunthi te mi pɛꞌtsi gue mi ʉtꞌa yá boja̱ ja ra ꞌmɛꞌtsboja̱ de ra nija̱. \v 2 Nehe bi hyanda ꞌnara viuda xi mrá zi hyoya bi ꞌyɛntꞌni yoho ya zi boja̱ dega cobre. \v 3 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñena: \p ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, gue nuna zi hyoya viuda xa unga maꞌna ndunthi que núꞌʉ maꞌra, \v 4 ngueꞌa̱ nuꞌʉ́ bi uni pe de núꞌʉ yá mbongui, pe nuní, masque co rá zi nhyoya, bi unga gatho núꞌa̱ mi pɛꞌtsi pa xa zihma̱. \s1 Ra Jesu bi ma̱ gue da nhuata ra nda̱nija̱ \r (Mt. 24:1-2; Mr. 13:1-2) \p \v 5 Nepʉ bi ꞌyøde ra Jesu gue ꞌra de núꞌʉ mi ꞌbʉhni mri mpede de ra nda̱nija̱, mi ma̱ñꞌʉ gue mri hnequi xi mahotho co ꞌraya hoga do xqui thoqui, ne xica tꞌøtꞌe xqui thuxni dega ꞌbaha. Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p \v 6 ―Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, gue ma da zø ra pa gatho núyʉ guí hanthʉ ma da yøtꞌe gatho, ne hinda gohi ꞌnara do maña̱ de rá midoui. \s1 Ya ntꞌudi ante rá uadi ra ximhai \r (Mt. 24:3-28; Mr. 13:3-23) \p \v 7 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembi: \p ―Ma Xahnateꞌihe, ¿haꞌmʉ ma da nja núꞌa̱ gá ma̱? ¿Te ma seña ma da hnequi nu sta zø ra pa da njabʉ? \p \v 8 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñena: \p ―Nsuhʉ, oxqui hophʉ toꞌo da hyaꞌahʉ, ngueꞌa̱ ma da ꞌñepʉ ndunthi da bepca ma thuhu ne da ꞌñena: “Go guequi drá Cristo, ya xa zø ra pa pa ga nda̱.” Pe oxqui ma gui camfribihʉꞌʉ. \v 9 Y nehe nu xcrí ꞌyøhʉ gue di ja ya tuhni habʉraza ne ya tsꞌothogui habʉraza ya hai, oxqui ntsuhʉ, ngueꞌa̱ mahyoni da njabʉ, pe beñhʉ gue tobia hindi gueꞌa̱ rá nga̱tsꞌi ra ximhai. \p \v 10 Ne bi sigui bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Ma da ntuhna ya hnini co maꞌra yá mihniniui, ne ya hai co maꞌra yá mihaiui. \v 11 Ne ma da nja ndunthi ya da̱nga mbimhai ne ya da̱nga thuhu, ne ma da nja ndunthi ya tsꞌo hñeni habʉraza. Ha nu maña̱ mahetsꞌi ma da hneca ꞌraya ntꞌudi núꞌʉ asta dri unga ra ntsu. \p \v 12 Pe ante da nja núꞌa̱ dí xiꞌahʉ, ma dra tꞌʉtsaꞌihʉ ne dra jʉꞌahʉ, ma da tsꞌixꞌaꞌihʉ ja ya nija̱, ne ma da joꞌaꞌihʉ fadi, ne ma da tsꞌixꞌahʉ ja ya da̱nga nda̱ ne ja ya gobierhnu po rá nguecagui. \v 13 Ne ja guehni ja ma gui ma̱ñhʉni gue majua̱ni xcá camfriguihʉ. \v 14 Oxqui beñhʉ ꞌmɛtꞌo núꞌa̱ te ma gui ma̱ñhʉ, nixi núꞌa̱ ma gui tha̱dihʉ pa gui ña̱nga ri tehʉ, \v 15 ngueꞌa̱ nugui go ma ga ꞌraꞌahʉ ya noya gui ma̱ñhʉ, ne ra mfa̱di. Y njabʉ nuri ncontra hinda za da da̱ꞌahʉ. \v 16 Ngueꞌa̱ nusɛ ri dadahʉ, ne ri cuhʉ, ne núꞌʉ maꞌra ja te ri njahʉ, ne ri amigohʉ, go gueꞌʉ ma da ña̱pꞌahʉ. ꞌRa de gueꞌahʉ ma da thoꞌahʉ, \v 17 ne gatho ya ja̱ꞌi ma da ʉtsaꞌihʉ po rá nguecagui, \v 18 pe hinda za te da ꞌyøꞌtꞌahʉ, nixi da cꞌʉꞌtsꞌahʉ ni ꞌnari sta̱hʉ ꞌbʉ hingo rá paha Ajua̱ njabʉ. \v 19 Y nuꞌbʉ gui tsɛthʉ núꞌa̱ da tꞌøꞌtꞌahʉ, nuꞌbʉ́ gui tsʉhʉ ra te pa nza̱ntho. \p \v 20 Nu xcrí hyanthʉ ra hnini Jerusale di ꞌbʉhni ya soldado gatho ja rá nthetsꞌi, nuꞌbʉ́ gui pa̱hʉ gue ꞌbestho ma dra nhuati. \v 21 Ha nuꞌʉ di ꞌbʉi ja ra hai Judea mahyoni ꞌbestho da ꞌbatꞌi ja ya tꞌøhø, ha nuꞌʉ tóꞌo di ꞌbʉi mbo ra hnini Jerusale, mahyoni ꞌbestho da bøni. Ha nuꞌʉ tóꞌo di ꞌyo thi de ra hnini, ostí ma da mengui da yʉtꞌi. \v 22 Ngueꞌa̱ nuya paꞌʉ ma da hnequi rá cuɛ Ajua̱ ne ma da nja ya tsꞌothogui ngu núꞌa̱ ma̱nga ra Ma̱ca Tꞌofo. \v 23 ¡Huecate núꞌʉ ya ꞌbɛhña̱ di daꞌthi ne núꞌʉ dya nzʉ nuya paꞌʉ! Ngueꞌa̱ ma da nja ndunthi ya da̱nga ʉgui, go gueꞌa̱ ꞌnará da̱nga cuɛ Ajua̱ pa núꞌʉ ya me Jerusale. \v 24 Ngueꞌa̱ nu ꞌra ma da du ja ra tuhni, ha nu maꞌra ma dra jʉ ne da tsꞌixa ntsꞌa̱hni yabʉ ja maꞌra ya hai. Ne ya nzøhø ja̱ꞌi ma da sigui da manda ra hnini Jerusale, asta hinda uadi núꞌʉ ya pa da umba nsɛqui Ajua̱ da nda̱ꞌʉ. \s1 Ra Jesu bi ma̱ hanja ma da yopa mengui ja ra ximhai \r (Mt. 24:29-35, 42-44; Mr. 13:24-37) \p \v 25 De núꞌʉ ya paꞌʉ ma da hneca ya ntꞌudi. Ma da nja te da nja ja ra hyadi ne ja ra za̱na̱ ne ja ya tsø. Y gatho ya ja̱ꞌi de maxøgue ra ximhai ma da mpumfri co ra da̱nga ntsu nu sta ñʉni ra ndehe sta mpʉntsꞌi. \v 26 Ha nuya ja̱ꞌi asta di tu yá tsꞌɛdi co ra da̱nga ntsu de gatho núꞌa̱ ma da nja de guecua ja ra ximhai. Ha nu mahetsꞌi asta da mbi nehe. \v 27 Nepʉ ma da thandi Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi dua yopa pengui ja ya guui co rá da̱nga tsꞌɛdi Ajua̱ xi strá nsunda. \v 28 Nu xcrí hyanthʉ da mʉdi da nja núꞌa̱ dí xiꞌahʉ, oxqui ntsuhʉ, jʉxa ri thandihʉ pa mahetsꞌi, ngueꞌa̱ ꞌbestho ja dí ꞌñehni ri Ña̱ntehʉ. \p \v 29 Ne bi xipabi ꞌnara ꞌbedeꞌʉ ne bi ꞌñembabi: \p ―Hyanthʉ ra ꞌbai gá igo o maꞌra ya nda̱po, \v 30 ora ya da bøhø yá ꞌroho, guí pa̱hʉ gue ya ma da zøhø ra pahyadi. \v 31 Njabʉ nehe nu xcrí hyanthʉ núya stá xiꞌahʉ, pa̱hʉ gue ra Nda̱ de mahetsꞌi ya ꞌbʉi guetbʉ pa dua yopa ehe ja ra ximhai pa da nda̱. \p \v 32 Xi majua̱ni dí xiꞌahʉ, gatho nuya ya tꞌøtꞌeya ma da mʉdi da nja ante da du núꞌʉ ꞌbʉibya ja ra ximhai. \v 33 Mahetsꞌi ne ra ximhai ma da uadi da thogui, pe numa noya hinhyaꞌmʉ da uadi, pɛꞌtsi da njabʉ ngu núꞌa̱ dá ma̱. \p \v 34 Nsuhʉ, ne oxqui hophʉ ri mfenihʉ da megui po rá ngue ra ntsꞌoꞌyo ne ra ntixfani ne maꞌra ya tsꞌotꞌøtꞌe, ne oxqui tu ri mʉihʉ de núꞌa̱ te da ꞌyøꞌtꞌahʉ ra ꞌbɛdi. Nsuhʉ pa hingue xcrí tha̱mfrihʉ da zøhø núꞌa̱ ra paꞌa̱. \v 35 Ngueꞌa̱ ma da njabʉ ndunthi núꞌʉ ꞌbʉi habʉraza rá ngʉni ra ximhai, sta da̱mfri da zøhø ra pa, da nja ngu ꞌnara trampa da da̱ma njotꞌi. \v 36 Hangue ndøꞌmhʉ ne ꞌyaphʉ ndunthi Ajua̱ pa da za gui cꞌothʉ de gatho nuya ya tsꞌotꞌøtꞌe ma da nja, ne pa njabʉ da za gui ꞌbʉhʉ xá hño ja rá thandi Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi. \p \v 37 Ra Jesu mi xahna ya ja̱ꞌi dega pa ja ra nda̱nija̱, ha nu dega xuui mi pa ja ra tꞌøhø ꞌbo Olivo. \v 38 Y gatho ya ja̱ꞌi mi tsøhø hyastho xi ꞌnitho ja ra nda̱nija̱ pa mi øde núꞌa̱ mi ma̱ñꞌa̱. \c 22 \s1 Ra ntꞌʉꞌti pa dra jʉ ra Jesu \r (Mt. 26:1-5, 14-16; Mr. 14:1-2, 10-11; Jn. 11:45-53) \p \v 1 Ya mi ma da zøhø ra pa de ra ngo dega pascua núꞌbʉ mi tsꞌi ra thuhme nsi rá nzoi. \v 2 Ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley mri ꞌñʉꞌti pa hanja da za da hyo ra Jesu, pe himi tsa da gʉ ngueꞌa̱ mi tsuꞌʉ ya ja̱ꞌi. \p \v 3 Nepʉ de gueꞌa̱ ra Satá bi yʉtꞌa ja rá mfeni ra Juda núꞌa̱ xqui thuꞌmbabi nehe ra Iscariote, ꞌna de núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho yá apostol ra Jesu. \v 4 Y nuꞌá̱ bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ya nda̱ gá macja̱ ne ya nda̱ de ra nija̱ pa bá ña̱uiꞌʉ hanja da za da ꞌyɛntꞌua ra Jesu ja yá ꞌyɛꞌʉ. \v 5 Ha nuꞌʉ́ xi bi johya ne bi hña̱ꞌtuabi ra boja̱ꞌa̱. \v 6 Hangue nuꞌá̱ ꞌbestho xi mi honi hanja da za da da ra Jesu, ne bi huahna ꞌnara ora mi joꞌo ya ja̱ꞌi. \s1 Ra ntꞌoxi núꞌa̱ bi zi ra Jesu co yá nxadi ante da du \r (Mt. 26:17-29; Mr. 14:12-25; Jn. 13:21-30; 1Co. 11:23-26) \p \v 7 Ne bi zø ra pa de ra ngo pa da tsꞌi ra thuhme nsi rá nzoi, gueꞌbʉ mi pɛꞌtsi da tho ꞌnara tꞌʉdɛti dega hña̱ꞌti. \v 8 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi mɛhna ra Pedro ne ra Xuua ne bi ꞌñembabi: \p ―Rí maha ꞌbɛtꞌohʉ pa grí hocjʉ ra hñuni de ra pascua ga tsihʉ. \p \v 9 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ꞌyambabi ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Habʉ guí ne ma grá hocjeꞌa̱? \p \v 10 Nuꞌbʉ́ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nu xcrí cʉthʉ ja ra hnini gui nthɛhʉni ꞌnara ꞌñøhø di ha̱ ꞌna ꞌbada ra dehe. Ne gui tɛnhʉ asta ja núꞌa̱ ra ngu habʉ da yʉtꞌiꞌa̱. \v 11 Ne ꞌñembabihʉ núꞌa̱ toꞌo ra me ngu: “Ra Xahnate bá pɛhnꞌa ra noya ga eñꞌahe njaua: ¿Habʉ ja ra ngu xcá ꞌuegagui pa ga tsihe ra ntꞌoxi dega pascua co ma nxadi?” \v 12 Nepʉ nuꞌá̱ ma da ꞌñuꞌtꞌahʉ ꞌnara da̱nga ngu maña̱ ja ra tøngu, ya xa thoqui xá hño, ne ja gui hocjʉni ra ntꞌoxi. \p \v 13 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ma bá nthɛui gatho ngu núꞌa̱ xqui xipa ra Jesu. Ne ja bi hyocniꞌʉ ra ntꞌoxi. \p \v 14 Y nu mi zø ra ora da ñuniꞌʉ, ra Jesu co yá apostol bi hñudi mahyɛgui ja ra mexa. \v 15 Nepʉ nura Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¡Xi stá ne ga tsihʉ mahyɛgui ra ntꞌoxi de ra pascua ngu dí ꞌbʉihʉbya, ante da zø ra ora ga tu! \v 16 Ngueꞌa̱ nugui dí xiꞌahʉ gue ya hinga ma ga yopa tsi ra ntꞌoxi de ra pascua maꞌnaꞌqui asta hinda zøhø núꞌa̱ ra pa grá tsihʉ nuni mahetsꞌi habʉ brí manda Ajua̱ ma Dada. \p \v 17 Nepʉ nuꞌá̱ bi gʉ ra vaso ne bi umba njama̱di Ajua̱ ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Na̱, tsihʉ ꞌra ꞌna tsiqui grí gathohʉ. \v 18 Nugui dí xiꞌahʉ gue ya hinga ma ga yopa tsi ra vinu dega obxi asta núꞌa̱ ra pa grá ꞌbʉhʉ nuni mahetsꞌi habʉ brí manda Ajua̱ ma Dada. \p \v 19 Nepʉ nuꞌá̱ bi gʉ ra thuhme ne bi umbabi njama̱di Ajua̱ ne bi hecuabiꞌʉ bi umbi, ne bi ꞌñembabi: \p ―Guehna ma ndoꞌyo ma ga uni po rá ngueꞌahʉ. Ora gui tsihʉ, gueꞌa̱ ꞌnara feni de ma du. \p \v 20 Nepʉ de ya xqui uadi ra ntꞌoxiꞌʉ, nuꞌá̱ bi gʉ ra vaso, ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuna vinu guehna ꞌnara seña de ra ꞌraꞌyo cohi xa tꞌøtꞌe co ma ji núꞌa̱ ma ga fani po rá ngueꞌahʉ. \p \v 21 Y nubyá ꞌna de gue núꞌahʉ guí ꞌbʉhʉua con guequi ja ra mexa, ma gui dagaguihʉ. \v 22 Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi, ya ri ne nuna ra ꞌñu xa tꞌutuabi pa rí ma ja ra du, pe ¡huecate núꞌa̱ toꞌo ma da daꞌa̱! \p \v 23 Nepʉ nuꞌʉ́ bi mʉdi bi ꞌñámbabi ꞌna ngu ꞌna toꞌo núꞌa̱ mi ma da ꞌyøtꞌa njabʉ. \s1 Toꞌo maꞌna ma da nda̱ngui rá nsu \p \v 24 Nepʉ nuꞌʉ́ bi mʉdi bi ꞌñámbabi toꞌo de gueꞌʉ mi ma da uaꞌa̱ da ma̱. \v 25 Pe ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Ya nda̱ ri manda yá hnini ngu ya hmu, ha nuya hnini eꞌtsua yá nsu yá nda̱ gue xi øtꞌe xá hño. \v 26 Pe nuꞌahʉ́ hingue rí ꞌñepi gui njahʉbʉ. Nuꞌa̱ rí ꞌñepi gui ꞌyøthʉ, nuꞌa̱ da nja rá nsu de gueꞌahʉ, mahyoni da notsi, ha nuꞌa̱ tóꞌo da manda, mahyoni da nja ngu ꞌnara ꞌbɛgo. \v 27 ¿Toꞌo maꞌna tꞌumba ra nsu, ha gue núꞌa̱ toꞌo da hñudi ja ra mexa, o núꞌa̱ toꞌo pɛpabi? ¿Ha hingue núꞌa̱ hudi ja ra mexa? Masque njabʉ, pe nugui drá ꞌbɛgo de gueꞌahʉ. \p \v 28 Nuꞌahʉ hinxcá ꞌueguehʉ de guequi masque xcá hyanthʉ ya tsꞌothogui núꞌʉ stá thogui. \v 29 Hangue nugui ma ga ꞌraꞌahʉ ri nsuhʉ dega nda̱, ngu ma Dada xa ꞌracagui ra nsu pa ga nda̱. \v 30 Ha nu xcrá nda̱, ma gui ꞌbʉhʉni nehe con guequi, ne ga ñuñhʉ. Ne ja ma grá ꞌraꞌahʉni ri hudihʉ nehe dega nda̱ pa gui mandahʉ núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho ya ꞌmʉi de ya ja̱ꞌi de Israel. \s1 Ra Jesu bi ma̱ gue ra Pedro mi ma da gøniꞌa̱ \r (Mt. 26:31-35; Mr. 14:27-31; Jn. 13:36-38) \p \v 31 Nehe ra Jesu bi ꞌñembabi ra Simu Pedro: \p ―Nugue Simu, ra Satá xa ꞌyadi pa da hña̱cꞌa ri jamfrihʉ, ne da ꞌyøꞌtꞌahʉ ngu ra trigo ora ꞌbiqui. \v 32 Pe nugui stá apabi Ajua̱ ma Dada por gueꞌi, gue hinda ꞌmɛdi ri jamfri. Ha nu xcrí yopa jʉ ri jamfri, gui japi da zɛdi yá jamfri nehe nuyʉ maꞌra ri cu. \p \v 33 Ha nura Simu bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌi, nugui dí ꞌbʉcua ꞌbʉ da tsꞌixꞌaꞌi ra fadi, ga ma nehe, ha nuꞌbʉ da thoꞌi, dá thogui nehe. \p \v 34 Ha nura Jesu bi ꞌñembabiꞌa̱: \p ―Nugui dí xiꞌaꞌi nuꞌi Pedro, gue núbya dí nxuui ante da mafi ra menja̱ ma gui ma̱ hñuꞌqui gue hinguí pa̱cagui. \s1 Ra Jesu bi xipa yá nxadi gue ma dra tꞌøꞌtua ꞌñena ꞌnara ꞌyøtꞌatsꞌoqui \p \v 35 Ra Jesu bi ꞌyambabi yá nxadi ne bi ꞌñembi: \p ―Xi núꞌbʉ dá pɛhnꞌahʉ hingá hña̱xa ri buxahʉ nixi ri ncʉboja̱hʉ nixi ri mponga zɛsthihʉ, ¿ha gue bi nja te bi ꞌyøꞌtꞌahʉ ra ꞌbɛdi? \p Nepʉ nuꞌʉ́ bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Hina. \p \v 36 Nepʉ nuꞌá̱ bi ꞌñembabi: \p ―Pe nubyá ha̱, dí xiꞌahʉ gue nuꞌʉ tóꞌo pɛꞌtsa rá buxa ne rá ncʉboja̱, dá hña̱tsꞌi. Ha nuꞌa̱ tóꞌo hingui pɛꞌtsa rá huai, dá pa rá patꞌi pa da dai. \v 37 Ngueꞌa̱ nugui dí xiꞌahʉ gue mahyoni da njabʉ ngu ma̱nga ra Ma̱ca Tꞌofo de guequi habʉ ena: “Nuꞌá̱ ja ra uɛnda ꞌnara ꞌyøtꞌatsꞌoqui.” Ngueꞌa̱ gatho núꞌa̱ xa ntꞌofo de guequi pɛꞌtsi da njabʉ. \p \v 38 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌihe, jaua yoho ya huai dí pɛꞌtshe. \p Ha nuꞌá̱ bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Con sɛhɛꞌʉ yoho. \s1 Ra Jesu bi ꞌyapabi Ajua̱ rá Dada nuni Getsemani \r (Mt. 26:36-46; Mr. 14:32-42) \p \v 39 Nepʉ nura Jesu bi bøni bi ma ngu mrá nza̱i pa ja ra tꞌøhø ꞌbo Olivo. Ne gatho yá nxadi bi dɛniꞌa̱. \v 40 Ha nu mi zøni de guehni, bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―ꞌYaphʉ ndunthi Ajua̱ pa gui tsɛthʉ ya tsꞌothogui nu stí ꞌñepʉ. \p \v 41 Nepʉ ra Jesu bi ꞌuegue de gueꞌʉ tsꞌʉ zi yabʉ pa bá ndandiña̱hmu bá apabi Ajua̱ rá Dada, \v 42 ne bi ꞌñembabi: \p ―Ma Dadaꞌi, ꞌbʉ gui nehma̱, gui ꞌueca nuna thogui ma ga thogui, pe hindí ne gui ꞌyøtꞌe ngu núꞌa̱ ga nega, go da ꞌyøtꞌa ngu núꞌa̱ ri pahague. \p \v 43 Nepʉ nuni habʉ mi apabi Ajua̱ꞌa̱, bi zøhni ꞌnara ɛnxɛ xqui ꞌñehe de mahetsꞌi pa bi umbabi ra tsꞌɛdi pa da zɛta ra tsꞌothogui. \v 44 Nuꞌá̱ xi mi tu rá mʉi ndunthi de mi apabi Ajua̱, pe maꞌna mi apabi co ndunthi ra tsꞌɛdi asta mri xanthe, ne nuyá xanthe ngu myá da̱nga tagui dega ji, mi tʉi ja ra hai. \p \v 45 Nu mi uadi bi ꞌyapabi Ajua̱ꞌa̱, bi mengui pa habʉ xqui zogui yá nxadi, ne bi zʉdi gatho xqui ꞌña̱ha̱ ngueꞌa̱ ya xqui uentꞌiꞌʉ co ra dumʉi. \v 46 Ha nuꞌá̱ bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja xcá a̱ha̱hʉ? Nanjʉ, ne ꞌyapabihʉ Ajua̱ pa gui tsɛthʉ ya tsꞌothogui. \s1 Ra Jesu bi jʉ ꞌñena ꞌnara be \r (Mt. 26:47-56; Mr. 14:43-50; Jn. 18:2-11) \p \v 47 Tsꞌa mi ña̱ui yá nxadi ra Jesu, bi zøhø xi ndunthi ya ja̱ꞌi, ne nura Juda ꞌna de núꞌʉ ꞌrɛtꞌamayoho ya nxadi, mbra ꞌbɛtꞌo de ja ya ja̱ꞌi. Ne ꞌbestho bi uatꞌa habʉ mi ꞌba ra Jesu pa bi zʉꞌtsiꞌa̱. \v 48 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―Juda, ¿ha gue co ꞌnara ntsʉꞌtsi grí da Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi? \p \v 49 Ha núꞌʉ mri ꞌñoui ra Jesu mi hyandi te ma da nja bi ꞌñembabi: \p ―Ma zi Hmuꞌihe, ¿ha guí ne ga xithe co ya huai? \p \v 50 Y ꞌna de gueꞌʉ bi mɛnpa ꞌnara ntsɛqui ꞌnará ꞌbɛgo ra da̱nga nda̱ gá macja̱ ne bi dacua rá gu ra ꞌñɛi. \v 51 Pe ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Hyɛhʉbʉ, oguí øthʉ njabʉ. \p Nepʉ nuꞌá̱ bi hñuxa rá ꞌyɛ ja rá gu núꞌa̱ ra ꞌbɛgo, ne bi ña̱ni ꞌbestho. \v 52 Nepʉ bi zofo nuya nda̱ gá macja̱, ne ya nda̱ de ra nda̱nija̱, ne ya nda̱xjua nda̱, gatho núꞌʉ xqui ꞌñehe pa e da zitsꞌiꞌa̱, ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Ha gue drá be pa e gui jʉgaguihʉ co ya huai ne ya za? \v 53 Pe núꞌbʉ ndí ꞌbʉi hyastho con gueꞌahʉ ja ra nda̱nija̱, hinte gá ꞌyøtcahʉ. Pe xibya, go xcuá ehʉ masque dega xuui pa gui jʉgaguihʉ. Ngueꞌa̱ nuya ya orabya go ri orahʉ pa gui nda̱hʉ de guequi, ne ya orabya go ya ora pa da nda̱ ra ꞌbɛxuui. \s1 Ra Pedro bi gønga ra Jesu \r (Mt. 26:57-58, 69-75; Mr. 14:53-54, 66-72; Jn. 18:12-18, 25-27) \p \v 54 Nepʉ de guehni bi gʉ ntsꞌa̱hniꞌʉ ra Jesu, ne bi zitsꞌi ja rá ngu ra da̱nga nda̱ gá macja̱, ha nura Pedro mi ꞌbɛfa dega zi yabʉtho, mri dɛni. \v 55 Ha nu mi zønga ra Pedro ja rá ngu ra da̱nga nda̱ gá macja̱, xqui tꞌudi ꞌnara faspi ja ra patio, ne ja mi huhni ꞌraya ja̱ꞌi mri mpaꞌti, nehe ra Pedro ja bi hñuhni con gueꞌʉ. \v 56 Y de guehni ꞌnara nxutsi rá ꞌbɛgo ra da̱nga nda̱ gá macja̱ nu mi hyandi gue mi huhni ra Pedro ja ra tsibi xi bi nʉꞌtiꞌa̱ ne bi ꞌñena: \p ―Pøde ne nuni ra da̱me go mri ꞌñoui ra Jesu nehe. \p \v 57 Pe nura Pedro bi gømbabi núꞌa̱ ra nxutsi ne bi ꞌñembi: \p ―Hina, hindí pa̱di toꞌoꞌa̱. \p \v 58 Nepʉ hinga yaꞌa̱ bi hyanda maꞌna ne bi ꞌñembabi: \p ―Pøde neꞌi go ngrí ꞌñoui ra Jesu. \p Ha nura Pedro bi ꞌñena: \p ―Hina, hinga majua̱ni ndrí ꞌñoꞌbeꞌa̱. \p \v 59 ꞌMɛfa de xqui thogui ngu ꞌna ora bi ꞌñena maꞌna ra ja̱ꞌi: \p ―Majua̱ni nuna ꞌñøhøni go mri ꞌñouiꞌa̱, ngueꞌa̱ nehni mfa̱tho gue ra me Galilea. \p \v 60 Nepʉ nura Pedro bi ꞌñena: \p ―Dí xiꞌaꞌi gue nixi dí pa̱di núꞌa̱ guí ma̱. \p Y núꞌa̱ ra ora de tsꞌa mi ma̱nga njabʉ, bi mafi ra menja̱. \v 61 Núꞌa̱ ra oraꞌa̱ bi ñegui ra zi Hmu Jesu pa bi hyanda ra Pedro, ha nura Pedro ꞌbestho bi zo rá mfeni de núꞌa̱ xqui xipabi desde rá mʉdi, xqui ꞌñembabi: “Ante da mafi ra menja̱ ma gui cøngagui hñuꞌqui.” \v 62 Hangue nura Pedro bi bøni pa thi, xi bá nzoni ntsꞌɛdi. \s1 Ya ja̱ꞌi mi øꞌtuatho ra ntꞌeni ra Jesu \r (Mt. 26:67-68; Mr. 14:65) \p \v 63 Ha nuya ja̱ꞌi núꞌʉ toꞌo mri su ra Jesu xi mi øꞌtua ra ntꞌeni ne mi naꞌmbabiꞌʉ. \v 64 Y bi goꞌtua yá da co ꞌnara dutu ne mi umba ya mpɛꞌti, ne mi embabiꞌʉ: \p ―¡Xicaguihe xa̱ toꞌo núꞌa̱ bi napꞌaꞌi! \p \v 65 Ne mi xipabi ndunthi ya tsꞌonoya. \s1 Ra Jesu ja yá thandi ra hmuntsꞌa nda̱ gá xodyo \r (Mt. 26:59-66; Mr. 14:55-64; Jn. 18:19-24) \p \v 66 Rá hyaxꞌa̱ bi muntsꞌa ya nda̱xjua nda̱ ne ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley. Ne bi tsꞌixa ra Jesu pa habʉ mi muntsꞌa núꞌʉ ya da̱nga nda̱ gá xodyo, y de guehni ja bá tꞌambabini ne bi tꞌembabi: \p \v 67 ―Xicje, ¿ha gue xi majua̱ni go gueꞌi grá Cristo xuá mɛhnꞌaꞌi Ajua̱ pa gui nda̱? \p Nepʉ nuꞌá̱ bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―ꞌBʉ ga eñꞌahʉ gue go guequi, hingui camfriguihʉ. \v 68 Ha nuꞌbʉ ga øꞌtꞌahʉ ꞌraya ntꞌani, hingui xicaguihʉ, ha nixi gui hyɛgaguihʉ. \v 69 Pe nuya pa xa ꞌñepʉ, Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi ma da hñudi ja rá ꞌñɛi Ajua̱ núꞌa̱ toꞌo bí pɛꞌtsa gatho ra tsꞌɛdi. \p \v 70 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ꞌyambabiꞌa̱ ne bi ꞌñembabi: \p ―Nuꞌbʉ́, ¿ha gue go gueꞌi rá Tꞌʉꞌi Ajua̱? \p Ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Ha̱ha̱, go guecagui, ngu xcá ma̱ñhʉbya. \p \v 71 Nepʉ nuꞌʉ́ bi ꞌñena: \p ―¡Pa te maꞌra ya testigo ga hoñhʉ gue nucsɛhʉ ya dá øhʉ núꞌa̱ bi ma̱! \c 23 \s1 Ra Jesu bi tsꞌixa habʉ mi ja rá tsꞌʉtbi ra Pilato \r (Mt. 27:1-2, 11-14; Mr. 15:1-5; Jn. 18:28-38) \p \v 1 Y de guehni gatho nuya nda̱ bi ꞌmaiꞌʉ bi zixa ra Jesu ja ra Pilato. \v 2 Y nuni ja bi mʉdini bi ña̱pabiꞌʉ ne bi ꞌñena: \p ―Ya stá tsʉhe nuna ꞌñøhø mi ꞌyoni mi ʉꞌta ya ja̱ꞌi gue hinda gutꞌa yá njutꞌi ja ra nda̱ Cesa, nehe xa ꞌñensɛ gue go guehni ra Cristo xuá mɛhna Ajua̱ pa da nda̱, ꞌna̱. \p \v 3 Hangue nura Pilato bi ꞌñembabi: \p ―¿Ha go gueꞌi grá nda̱ de ya xodyo? \p Ha nura Jesu bi da̱di ne bi ꞌñena: \p ―Ha̱ha̱, go guequi, ngu gá ma̱. \p \v 4 Ha nura Pilato bi ꞌñembabi ya nda̱ gá macja̱ ne gatho ya ja̱ꞌi: \p ―Hinte ma tsꞌoqui dí tsʉtuabi nuna ra ꞌñøhø. \p \v 5 Pe nuꞌʉ́ maꞌna mi ña̱te ntsꞌɛdi, ne bi ꞌñena: \p ―Nuni go guehni xa ꞌño xa ꞌyʉꞌta ya ja̱ꞌi habʉraza de ra hai Judea, bá fʉdi desde Galilea asta bi zøhø de guecua Jerusale. \s1 Ra Jesu ja rá thandi ra Erode \p \v 6 Nu mi ꞌyøde njabʉ ra Pilato bi ꞌyambabi ya ja̱ꞌi ua mrá me Galilea ra Jesu. \v 7 Y nuꞌʉ́ bi ꞌñena gue ja mrá menguniꞌa̱, hangue nura Pilato bi mɛhni ꞌbesthoꞌa̱ ja ra Erode, ngueꞌa̱ go gueꞌa̱ mrá nda̱ de ja ra hai Galilea, pe núꞌʉ ya paꞌʉ xqui zøhø ra Erode ne ja mi ꞌbʉhni Jerusale. \v 8 Nu mi hyanda ra Jesu ra nda̱ Erode, xi bi johyaꞌa̱ ngueꞌa̱ ya mi pɛꞌtsa ndunthi ya pa xi mi ne da hyandiꞌa̱ ngueꞌa̱ xqui ꞌyøde xqui hma̱ ndunthi de gueꞌa̱. Ne mi ne da hyandi da ꞌyøtꞌa ꞌnara milagro. \v 9 Y nuꞌá̱ bi ꞌyamba ndunthi ya ntꞌani, pe ra Jesu hinte bi da̱di. \v 10 Ja mi ꞌbʉhni nehe ya nda̱ gá macja̱ ne ya xahnate de ra ley, y maꞌna xi mi ña̱teꞌʉ. \v 11 Nepʉ nura Erode co yá soldado bi nthedetho de gueꞌa̱. Nepʉ bi ꞌyøꞌtua ra ntꞌeni bi hyete ngu ꞌñena ꞌnara nda̱ co ꞌnara hoga he mahotho. Nepʉ nura Erode bi yopa mɛhna ra Jesu maꞌnaꞌqui pa ja ra Pilato. \v 12 Ra Pilato ne ra Erode mri ꞌñʉtsahma̱ꞌʉ, pe núꞌa̱ ra paꞌa̱ bi má̱diꞌʉ. \s1 Ra Jesu bri dapa ya ja̱ꞌi pa da hyo \r (Mt. 27:15-26; Mr. 15:6-15; Jn. 18:39-19:16) \p \v 13 Nepʉ nura Pilato bi zohna gatho ya nda̱ gá macja̱ ne gatho ya nda̱ de ra hnini, ne gatho maꞌra ya ja̱ꞌi, \v 14 ne bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Nuꞌahʉ go uá tsincahʉua nuna ra ꞌñøhø guí eñhʉ gue ʉꞌta ya ja̱ꞌi, pe nugui stá øꞌtua ya ntꞌani ja ri thandihʉ, y xcá ꞌyøhʉ gue hinstá tsʉtua ni ꞌnara tsꞌoqui de núꞌa̱ guí ma̱ñhʉ xa ꞌyøtꞌe. \v 15 Nixi ra nda̱ Erode himbá tsʉtuabi ni ꞌnara tsꞌoqui, hangue bá yopa pɛhna maꞌnaꞌqui pa guecua. Ya nubyá gá pa̱hʉ gue nuní hinte ma tsꞌoqui xa ꞌyøtꞌe pa gui ña̱phʉ gue rí ꞌñepi da tho. \v 16 Hangue nugui, hønsɛ ma ga manda dra fɛtꞌi, nepʉ ga hɛgui. \p \v 17 Ra Pilato mi pɛꞌtsi da hyɛgui ꞌnara ꞌyofadi cada ra ngo de ra pascua, ngueꞌa̱ gueꞌa̱ myá nza̱i nuya gobierhnu de Judea. \v 18 Pe gatho núꞌʉ ya ja̱ꞌi mi ꞌbʉhni bi mʉdi bi dø ya hmafi ne bi ꞌñena: \p ―Hindí nehe gui thøgue ra Jesu, go da thøgue ra Barraba. \p \v 19 Nura Barraba xqui jotꞌa fadi ngueꞌa̱ xqui gʉxa ya ja̱ꞌi pa da ꞌñøtꞌatuhni ja ra hnini, ne ngueꞌa̱ xqui hñote. \v 20 Pe nura Pilato go mi ne da hyɛgui ra Jesu, hangue bi yopa zofo ya ja̱ꞌi maꞌnaꞌqui. \v 21 Pe nuꞌʉ́ bi mafi maꞌna ntsꞌɛdi ne bi ꞌñena: \p ―¡Nuꞌa̱ dí xiꞌahe, gue gui pontꞌi, gui pontꞌi! \p \v 22 Nurá hñuꞌqui bi ꞌñembabiꞌʉ ra Pilato: \p ―¿Hanja? ¿Te ma tsꞌoqui xa ꞌyøtꞌni? Nugui hindí tsʉtua ni ꞌnara tsꞌoqui núꞌa̱ rí ꞌñepi da tho. Dí xiꞌahʉ gue ma ga manda dra fɛtꞌi, nepʉ ga hɛgui. \p \v 23 Pe nuꞌʉ́ bi dø ya hmafi maꞌnaꞌqui, ne bi ja bi ꞌyadi gue dra pontꞌiꞌa̱. Ne co yá hmafi núꞌʉ ya nda̱ gá macja̱ ne maꞌra ya ja̱ꞌi, bi zʉ yá tsꞌɛdi ngu mi neꞌʉ. \v 24 Hangue nura Pilato bi ꞌyøꞌtua núꞌa̱ myá hneꞌʉ. \v 25 Hangue go bi hyɛgui núꞌa̱ ra ꞌñøhø xqui ꞌyadi ya ja̱ꞌi, núꞌa̱ mrá thuhu Barraba xqui jotꞌa fadi ngueꞌa̱ mrá da̱ga ꞌyøtꞌatuhni ne mrá hyote. Ha nura Jesu bi tꞌɛntꞌua yá ꞌyɛ ya ja̱ꞌi pa da hyo. \s1 Bi tsꞌixa ra Jesu pa dra pontꞌi \r (Mt. 27:32-44; Mr. 15:21-32; Jn. 19:17-27) \p \v 26 Y de bi tsꞌixa ra Jesu pa dra pontꞌi, de má ꞌñu bi nthɛui ꞌnara ꞌñøhø mrá me Cirene mrá thuhu ra Simu xqui menga ja ra mbonthi, go gueꞌa̱ bri japi bi duxa ra pontꞌi ne bi ꞌmɛfa de ja ra Jesu. \p \v 27 Ne mri dɛni ndunthi ya ja̱ꞌi, y ndunthi ya ꞌbɛhña̱ xi mi zoni ne mri manthoꞌʉ por gueꞌa̱. \v 28 Pe ra Jesu bi hyandiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―Nuꞌahʉ ꞌbɛhña̱hʉ me Jerusale, oguí zoñhʉ por guequi, nzonihʉ de gueꞌasɛhʉ ne por gatho ri ba̱tsihʉ, \v 29 ngueꞌa̱ ma da zø ra pa da ꞌñena ya ja̱ꞌi: “Rá matꞌa Ajua̱ núꞌʉ toꞌo hinxa mɛꞌtsa ni ꞌnara ba̱tsi nixi xa nzʉ.” \v 30 Y nuya paꞌʉ ya ja̱ꞌi ma da mafi ne da ꞌñembabi ya da̱nga tꞌøhø ne ya tꞌʉca tꞌøhø: “Yøtꞌe pa gui cobgahe pa hinda zʉcaguihe rá cuɛ Ajua̱.” \v 31 Xi majua̱ni ma da thoguiꞌʉ ya tsꞌothogui, ngueꞌa̱ nuꞌbʉ nugui dí sufri ha hinte ma tsꞌoqui dí tu, xihma̱ núꞌʉ tu ya tsꞌoqui. \p \v 32 Nehe bi tsꞌixa má yoho ya ꞌñøhø núꞌʉ xqui tꞌɛꞌmbi da tho nehe ngueꞌa̱ ꞌnamyá ndutsꞌoqui. Bi tsꞌitsꞌi pa da tho mahyɛgui co ra Jesu. \v 33 Ha nu mi zønga ja ꞌnara zi tꞌøhø rá thuhu Ña̱xmadu, ja bri pontꞌini ra Jesu co núꞌʉ má yoho ya ꞌñøhø, ꞌna bri ꞌbaꞌma ja rá ꞌñɛi, ha nuꞌa̱ maꞌna ja rá nga̱ha̱. \v 34 Y nu de mi zʉhni ra Jesu ja ra pontꞌi, nuꞌá̱ bi ꞌñena: \p ―Ma Dadaꞌi, pumbabi gatho nuyʉ ya ja̱ꞌi bi ꞌyøtca njaua, ngueꞌa̱ nuyʉ́ hingui pa̱di núꞌa̱ øtꞌe. \p Ha núꞌʉ ya soldado mi ꞌbʉhni bi ma ra ta̱ha̱ꞌʉ pa da nu toꞌo gueꞌa̱ da da̱ha̱ ꞌna de nuyá he ra Jesu. \v 35 Y ndunthi ya ja̱ꞌi mi ꞌbahni bi hyandi bri pontꞌa ra Jesu, ne asta ya nda̱ gá xodyo mi øtbuhlatho de gueꞌa̱ ne mi ena: \p ―Maꞌra ha̱, bi pøhø, pe nuꞌbʉ xi majua̱ni go guehni ra Cristo xuá mɛhna Ajua̱ pa da nda̱, dí ne ga hanthʉbya da mpøhøsɛ. \p \v 36 Nehe nuya soldado mi øtbuhlatho de gueꞌa̱, mi umbabi ra juꞌtsa vinu pa da zi, \v 37 ne mi embabiꞌʉ: \p ―ꞌBʉ xi majua̱ni go gueꞌi grá Nda̱ de ya xodyo, mpøhøsɛ núbya xa̱. \p \v 38 Ne xqui thøtua ja rá ña̱ ra pontꞌi ꞌnara tꞌofo xqui tꞌofo dega griego, ne dega lati, ne dega ebreo, mi ena njaua: “Go guehna ra Nda̱ de ya xodyo.” \p \v 39 Nepʉ ꞌna de gue núꞌʉ ya ndutsꞌoqui xqui ꞌbontꞌi nehe mahyɛgui, bi ña̱maꞌñʉ de gueꞌa̱ ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌBʉ xi majua̱ni go gueꞌi grá Cristo xuá mɛhnꞌaꞌi Ajua̱ pa gui nda̱, mpøhøsɛ ne pøhøguihe. \p \v 40 Pe núꞌa̱ maꞌna ra ndutsꞌoqui xqui ꞌbontꞌi nehe, bi zʉi núꞌa̱ bi ña̱maꞌñʉ, ne bi ꞌñembabi: \p ―¿Ha hinguí tsu Ajua̱ pa gá ma̱nga njabʉ? \v 41 Guí nu gue dí sufrihʉua mahyɛgui, pe nujʉ́ rí ꞌñepi ga sufrihʉ pa ga juthʉ núꞌa̱ stá øthʉ, pe nuni ra ꞌñøhø hinxa ꞌyøtꞌa ni ꞌnara tsꞌoqui. \p \v 42 Nepʉ nuꞌá̱ bi ꞌñembabi ra Jesu: \p ―Gui bengagui nu xcrí hudi ja ri hudi dega hmanda. \p \v 43 Ra Jesu bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Nugui dí xiꞌaꞌi gue núbya ꞌbestho ma gui ꞌbʉi con guecagui nuni mahetsꞌi. \s1 Ra Jesu bi du \r (Mt. 27:45-56; Mr. 15:33-41; Jn. 19:28-30) \p \v 44 Y ngu mi nde ma pa bi ꞌmɛxuui maxøgue ra ximhai, pa asta ngu nzʉnga hñu nde, \v 45 ngueꞌa̱ nura hyadi himbi yotꞌi, ha nura da̱nga xʉni dutu mi naxa mbo ra nda̱nija̱ pa mi cotꞌa habʉ maꞌna xmá nsunda, bi xøgue desde maña̱ asta rí gaꞌti. \v 46 Nepʉ ra Jesu bi ña̱ ntsꞌɛdi ne bi ꞌñena: \p ―Ma Dadaꞌi, nubyá dí ɛntꞌaꞌi ma te ja ri ꞌyɛ. \p Ne mi uadi bi ma̱nga njabʉ, ꞌbestho bi du. \p \v 47 Ha nu mi hyanda njabʉ ra nda̱ gá soldado bi xøcambeni Ajua̱ ne bi ꞌñena: \p ―Xi majua̱ni nuna ꞌñøhøni hinte ma tsꞌoqui mi tu. \p \v 48 Gatho núꞌʉ ya ja̱ꞌi mi ꞌbʉhni de mi uadi mi hyanda gatho núꞌa̱ xqui nja, bi ma de guehni co ndunthi ra dumʉi. \v 49 Pe gatho núꞌʉ ya ja̱ꞌi myá mpa̱di ra Jesu, ne ꞌraya ꞌbɛhña̱ xqui dɛni desde Galilea, bi gohi zi yabʉtho mi handa gatho núꞌa̱ bi nja. \s1 Ra Jesu bi tꞌagui \r (Mt. 27:57-61; Mr. 15:42-47; Jn. 19:38-42) \p \v 50 Mi ꞌbʉ ꞌnara ꞌñøhø xi mrá hoja̱ꞌi mrá thuhu ra Jose, mrá mengu de ra hnini Arimatea de ra hai Judea. Nuꞌá̱ mrá nda̱ nehe de ra hmuntsꞌa nda̱ gá xodyo. \v 51 Pe nuꞌá̱ mi tøꞌmi da hyandua rá hmanda Ajua̱, hangue nuꞌá̱ himbi ne bi mfaxui yá minda̱ui ngu núꞌa̱ xqui ncohiꞌʉ ja yá hmuntsꞌi. \v 52 Hangue nuꞌá̱ bi ma bá cꞌa̱ꞌtsa ra Pilato pa bá apabi ra nsɛqui da ꞌyacua rá ndoꞌyo ra Jesu. \v 53 Nepʉ bi ca̱ꞌma ja ra pontꞌi, bi mantꞌa co ꞌnara hoga dutu, ne bá pɛgui ja ꞌnara ꞌraꞌyo ntꞌagui núꞌa̱ xqui thoca ja ꞌnara medo, y ja núꞌa̱ ra ntꞌaguiꞌa̱ hinxqui ntꞌaguini ni ꞌnara ja̱ꞌi. \v 54 Y nura paꞌa̱ go mrá pa dega nthoqui, ne ya mi ma da mʉdi ra pa dega tsaya. \p \v 55 Ha nuya ꞌbɛhña̱ núꞌʉ xqui dɛna ra Jesu desde Galilea bi ma pa bá handa habʉ xqui tꞌagui ra Jesu ne hanja xqui ꞌbɛcuabi rá ndoꞌyo. \v 56 Ha nu mi menga ja yá nguꞌʉ, bi hyoca ꞌraya hoga ñʉni ne ꞌraya njotsꞌi. Y bi ntsayaꞌʉ núꞌa̱ nsabdo ngu mi ma̱nga ra ley. \c 24 \s1 Ra Jesu bi yopa nte de ra du \r (Mt. 28:1-10; Mr. 16:1-8; Jn. 20:1-10) \p \v 1 Ra mʉdi pa de ra semana núꞌa̱ ndomingo mi xudi xi ꞌnitho núꞌʉ ya ꞌbɛhña̱ bi ma pa ja ra ntꞌagui ne bi hña̱xa núꞌa̱ ra hoga ñʉni xqui hyoquiꞌʉ, ne bi mɛui maꞌra yá miꞌbɛhña̱ui. \v 2 Y nu mi zøniꞌʉ bi zʉdi xqui tꞌentꞌa núꞌa̱ ra do xqui jothma̱ ra ntꞌagui. \v 3 Ne bi yʉtꞌi ja ra ntꞌaguiꞌʉ pe himbi zʉtuani rá ndoꞌyo ra zi Hmu Jesu. \v 4 Ne nuꞌʉ́ xi bi du yá mʉi ne himi pa̱ te da ꞌyøtꞌʉ, ne mi da̱mfriꞌʉ bi hyandi mi ꞌbahni yoho ya ꞌñøhø xqui hñe tꞌaxi asta mri huɛxqui. \v 5 Pe nuꞌʉ́ co ra ntsu bi ñeꞌmitho, himbi gʉxa yá da. Ha núꞌʉ ya ꞌñøhø bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Hanja e guí hoñhʉua ja ya ntꞌagui núꞌa̱ te? \v 6 Hinjoꞌoua, ya xa yopa nte. Beñhʉ núꞌa̱ bi xiꞌahʉ núꞌbʉ nguí ꞌbʉhʉ Galilea. \v 7 Bi ꞌñeñꞌahʉ gue Núꞌa̱ Toꞌo e bi Nja̱ꞌi mi pɛꞌtsi da tꞌɛntꞌua ja yá ꞌyɛ ya tsꞌoja̱ꞌi núꞌʉ toꞌo mi ma da pontꞌiꞌa̱, pe rá hñupa mi ma da yopa nteꞌa̱ de ra du. \p \v 8 Hangue nuꞌʉ́ bi beni ꞌbestho de núꞌʉ ya noya xqui xipa ra Jesu. \v 9 Ha nu mi mencꞌʉ de ja ra ntꞌagui bi ma bá xipa gatho núꞌʉ ꞌrɛtꞌamaꞌra ya apostol ne gatho maꞌra núꞌʉ toꞌo mri dɛnhma̱ ra Jesu. \v 10 Núꞌʉ toꞌo bi hña̱ꞌtsua ra noya ya apostol go ra Maria Magdalena ne ra Juana ne ra Maria rá na̱na̱ ra Cobo, ne núꞌʉ maꞌra ya ꞌbɛhña̱. \v 11 Pe nuyá apostol ra Jesu himbi gamfriꞌʉ, ne bi ꞌñembabi núꞌʉ ya ꞌbɛhña̱ gue xqui ꞌbɛ yá mfeni. \p \v 12 Pe ra Pedro bi nestꞌihi bá cꞌa̱ꞌtsa ra ntꞌagui, y nu mi zøniꞌa̱ bi ndoqui bi hyanda mbo ra ntꞌagui gue hønsɛ núꞌa̱ ra dutu xqui ꞌbantꞌa ra Jesu mi ꞌbønga ꞌna lado. Y nuꞌá̱ bi menga habʉ mi ꞌbʉi, ne himi pa̱di te da beni de núꞌa̱ xqui nja. \s1 Yoho yá nxadi ra Jesu mri ma pa ja ra hnini Emaú \r (Mr. 16:12-13) \p \v 13 Guetꞌa̱ ra paꞌa̱ yoho yá nxadi ra Jesu mri ne ra ꞌñu mri ma pa ja ra hnini Emaú, mi pɛꞌtsa ngu ꞌrɛtꞌamaꞌra kilometro rá ñabʉ de Jerusale. \v 14 De mri ne ra ꞌñu mi mpetue de gatho núꞌa̱ xqui nja. \v 15 Ha de tsꞌa mri mpetue de núꞌa̱ xqui nja, ra Jesu bi zʉdiꞌʉ ne bi ncompaui má ꞌñu. \v 16 Ne masque mri ꞌñouiꞌʉ pe himbi za bi ba̱diꞌʉ ua go mi gueꞌa̱. \v 17 Ha ra Jesu bi ꞌyambabiꞌʉ ne bi ꞌñembi: \p ―¿Te rá ꞌbɛ guí ꞌyo má ꞌñu guí ma̱ñhʉ? ¿Hanja guí tu ri mʉihʉ? \p \v 18 ꞌNa de gueꞌʉ mrá thuhu ra Cleofa bi da̱di ne bi ꞌñembabi: \p ―Gatho ya ja̱ꞌi pa̱di núꞌa̱ bi nja nuni Jerusale de nuya pabya. ¿Hanja hinte xcá pa̱digue? \p \v 19 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―¿Te ꞌbɛꞌa̱ xa nja? \p Y nuꞌʉ́ bi ꞌñembabi: \p ―Ha hinxcá ꞌyøde de ra Jesu me Nasare, gueꞌa̱ mi ꞌnará ꞌmɛhni Ajua̱, ne mi ha̱npa rá tsꞌɛdiꞌa̱ pa mi ña̱ ne pa mi øtꞌa ya da̱nga tꞌøtꞌe ja yá thandi ya ja̱ꞌi ne Ajua̱. \v 20 Ha nuya nda̱ gá macja̱ ne núꞌʉ ma nda̱hʉ de ma hninihʉ bi gʉ ne bi ꞌyɛntꞌua ja yá ꞌyɛ ra Pilato pa bi manda da thoꞌa̱ ja ꞌnara pontꞌi. \v 21 Nuje ndí beñhe ne ndí tøꞌmhe gue go gueꞌa̱ mi ma da ña̱njʉ nújʉ dyá me Israelhʉ, pe xi núbya ya pɛꞌtsa hñu pa xa du. \v 22 Ha ꞌraya ꞌbɛhña̱ de guecje bi ma maxudi xi ꞌnitho ja ra ntꞌagui pa bá cꞌa̱ꞌtsi, nepʉ picaguihe ena gue ya himi ꞌbɛni rá ndoꞌyo ra Jesu. \v 23 Ne ena gue xqui hyanda ꞌraya ɛnxɛ núꞌʉ bi xipi gue ya xqui yopa nte de ra du. \v 24 Ne de gueꞌa̱ bi ma ꞌrama compahe pa bá cꞌa̱ꞌtsa ra ntꞌagui y eñꞌʉ gue bi zʉdi ngu núꞌa̱ xqui ma̱nga ya ꞌbɛhña̱, ne eñꞌʉ nehe gue nixi gueꞌʉ himbi hyanda ra Jesu. \p \v 25 Nepʉ ra Jesu bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Hanja hinxcá beñhʉ núꞌa̱ xcá hñeꞌthʉ ja ra Ma̱ca Tꞌofo, ne hanja hinxcá camfrihʉ núꞌa̱ bi ma̱nga yá ꞌmɛhni Ajua̱? \v 26 ¿Ha gue hingue mi mahyoni da thogui njabʉ ra Cristo núꞌa̱ xuá mɛhna Ajua̱ pa da nda̱, nepʉ da yopa menga mahetsꞌi pa da tꞌumba rá hudi dega nsu? \p \v 27 Nepʉ nuꞌá̱ bi mʉdi bi xipabiꞌʉ núꞌa̱ ma̱nga ra Ma̱ca Tꞌofo habʉ ma̱ de ra Cristo núꞌa̱ rá ꞌmɛhni Ajua̱ pa da nda̱, desde ra mʉdi tꞌofo de ra Moise ne gatho núꞌa̱ bi ma̱nga maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱. \p \v 28 Ha nu mi zøni núꞌa̱ ra hnini habʉ mri maꞌʉ, ra Jesu bi ꞌyøtꞌe ngu mi ma da thoguitho. \v 29 Nepʉ nuꞌʉ́ bi za̱mi da ꞌñoxi con gueꞌʉ ne bi ꞌñembabi: \p ―Cohi con guecje, ngueꞌa̱ ya bi nde ne ya ma da nxuui. \p Ha nura Jesu bi yʉtꞌi ja yá nguꞌʉ pa da gohi con gueꞌʉ. \v 30 Ne nuꞌʉ́ bi hñudi ja ra mexa pa da ntꞌoxi. Nepʉ ra Jesu bi gʉ ra thuhme ne bi ja̱pabi, ne bi heque pa bi umbabiꞌʉ. \v 31 Núꞌa̱ ra oraꞌa̱ bi ba̱diꞌʉ gue go mi gueꞌa̱ ra Jesu, pe nuꞌá̱ ꞌbestho bi ꞌmɛditho de gueꞌʉ. \v 32 Ne mri ꞌñémbabiꞌʉ: \p ―¡Ne xi majua̱ni ndí tsahʉ ꞌnara johya ja ma corasohʉ núꞌbʉ mi xicaguihʉ má ꞌñu de ra Ma̱ca Tꞌofo! \p \v 33 Nepʉ nuꞌʉ́ ꞌbestho bi gʉ yá ꞌñu bi menga pa Jerusale. Ne ja bi zʉdini núꞌʉ ꞌrɛtꞌamaꞌra ya apostol xqui muntsꞌi ne maꞌra ya nxadi. \v 34 Ne bi tꞌembabi núꞌʉ yoho: \p ―Xi majua̱ni xa yopa nte ma zi Hmuhʉ, ngueꞌa̱ ra Simu bi hyandi, ne xa xicaguihe. \p \v 35 Nepʉ núꞌʉ yoho bi metuabi núꞌa̱ xqui nja ja ra ꞌñu, ne hanja bi ba̱diꞌʉ ra Jesu nura ora mi hyeca ra thuhme. \s1 Ra Jesu ꞌbahni madetho de yá nxadi \r (Mt. 28:16-20; Mr. 16:14-18; Jn. 20:19-23) \p \v 36 Tsꞌa mi ña̱tho de núꞌa̱ xqui hyandiꞌʉ ne núꞌa̱ xqui nja, mi da̱mfriꞌʉ ra Jesu mi ꞌbahni madetho de gueꞌʉ, ne bi ꞌñembabi: \p ―ꞌBʉhʉ te rá ꞌñentho. \p \v 37 Pe nuꞌʉ́ xi bi ntsu, ne mi hu yá mʉi gue mi handa ꞌnara thedi. \v 38 Pe ra Jesu bi ꞌñembabi: \p ―¿Hanja guí tsuhʉ? ¿Pa te guí beñhʉ ja ri mfenihʉ njabʉ? \v 39 Hyandga ma ꞌyɛhʉ ne ma ua, go guecagui drá Jesu. Thangaguihʉ ne hyandgahʉ xá hño, ngueꞌa̱ ꞌnara nda̱hi hingui pɛꞌtsa ra ngø nixi ra ndoꞌyo ngu guí hanthʉ dí pɛꞌtsi. \p \v 40 Y nu mi uadi bi ma̱nga njabʉ, bi ꞌñutuabiꞌʉ yá ꞌyɛ ne yá ua. \v 41 Pe nuꞌʉ́ himi tsa da gamfri ngueꞌa̱ ngu xqui mpumfriꞌʉ co ra johya, ne himi pa̱di te da beniꞌʉ. Nuꞌbʉ́ nuꞌá̱ bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―¿Ha gue ja te ga tsihʉ? \p \v 42 Nepʉ nuꞌʉ́ bi umba ꞌna xɛni ra hua̱ xqui hña̱xi, ne ꞌna xɛni ra tꞌafi dega colmena. \v 43 Y nuꞌá̱ bi hña̱ni ne bi zi de ja yá thandiꞌʉ. \v 44 Nepʉ bi ꞌñembabiꞌʉ: \p ―Ya stá thogui núꞌa̱ dá xiꞌahʉ núꞌbʉ ndí ꞌbʉi con gueꞌahʉ, ngueꞌa̱ mi mahyoni da njabʉ gatho núꞌa̱ xa ntꞌofo ja rá ley ra Moise, ne núꞌa̱ bi ma̱nga maꞌra yá ꞌmɛhni Ajua̱, ne núꞌa̱ ma̱nga ja ya Salmo. \p \v 45 Nepʉ nuꞌá̱ bi xipabiꞌʉ núꞌa̱ ma̱nga ra Ma̱ca Tꞌofo pa bi za bi zo yá mfeni, \v 46 ne bi ꞌñembabi: \p ―Njaua xa ntꞌofo gue ra Cristo núꞌa̱ xuá mɛhna Ajua̱ pa da nda̱, mi mahyoni da du, ne rá hñupa mi mahyoni da yopa nte de ra du. \v 47 Y nehe ena gue co rá tsꞌɛdi de rá thuhuꞌa̱ ma da hma̱ de gueꞌa̱ gatho rá ngʉni ra ximhai, da mʉdi de guecua Jerusale da tsꞌofo ya ja̱ꞌi gue da ñobri pa dra pumba yá tsꞌoqui. \v 48 Y nuꞌahʉbya, ma gui damajua̱nihʉ de nuya ya tꞌøtꞌe xcá hyanthʉ. \v 49 Y nugui ma ga pɛhnꞌaꞌihʉ ra Ma̱ca Nda̱hi núꞌa̱ xa ña̱ꞌtꞌahʉ ma Dada. Pe ja da cohʉua ja ra hnini Jerusale asta hingui hña̱ñhʉ núꞌa̱ ra tsꞌɛdiꞌa̱ ma dua ehe de mahetsꞌi. \s1 Ra Jesu bi ma mahetsꞌi \r (Mr. 16:19-20) \p \v 50 Nepʉ ra Jesu bi zixa gatho yá apostol bi bøni de ra hnini Jerusale pa rí maꞌʉ ja ꞌnara zi tꞌʉca hnini rá thuhu Betania, y nuꞌá̱ ja bá jʉxni yá ꞌyɛ pa bi ja̱pabiꞌʉ. \v 51 Y nu mi uadi bi ja̱pabiꞌʉ, nuꞌá̱ bi ꞌuegue de gueꞌʉ, bi tsꞌitsꞌi pa mahetsꞌi. \v 52 Y nuꞌʉ́ ꞌmɛfa de xqui xøcambeni ra zi Hmu Jesu, bi menguiꞌʉ pa Jerusale co ndunthi ra johya. \v 53 De guehni nza̱ntho mi ꞌbʉi ja ra nda̱nija̱ mri xøcambeni Ajua̱. Njabʉ gueꞌa̱.