\id MRK Wubuy New Testament \h Mark \toc1 MARK Ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus-inyung \toc2 Mark \mt1 MARK \mt2 Ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus-inyung \ip Anaani ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus Christ-jinyung, na-Niwiyayung na-God-jinyung. Aynjaabu-nyung waḻyinyung ana-Jerusalem-gala, na-nimuwaj-jung John Mark, ni-warrarrangi anaani ana-wubiba. \c 1 \s1 Na-John nubagi-yung waniimbara-ngambijgaa-yinyung. \r Matthew 3:1-12, Luke 3:1-18, John 1:19-28 \p \v 1 Anaani anaambaḻaman ana-lhaawu na-God-jinyung, aani-yung na-Jesus na-Christ-jinyung na-niwiyayung na-God-jinyung. \v 2 Anu…bani-yunggaj, nubagi naa-ja-jambini-yinyung na-God, na-nimuwaj-jung Isaiah. Naagi-yung ni-warrarrangi anaani ana-lhaawu na-God-jinyung. Na-God ni-yamayn, \q1 “Ngaya anaani nganu-lharrganjii niga, bagi-yung nga nganii-dhaawu-yarrijgina-yinyung niga ana-raga-ragij nguynju yadhu nagang. \q2 Niga manubama-yung animaandhurrg-gana yungguyung manaadi.”\x + \xo 1:2 \xt Malachi 3:1.\x* \q1 \v 3 “Yaani-yung wu-yamayn ana-yang waaḏiyn yuwaagala a-lhal-aṉḏarrg-gala wugurru, \q2 Maanaami manaadi magurru aḏaba nimbirrimaadi-wandhurrg-gana raga-ragij-gaj na-Buunggawa yungguyung aḏaba.”\x + \xo 1:3 \xt Isaiah 40:3.\x* \m Dani-yung ni-yamayn na-Isaiah niga. \p \v 4 Anaani wiijamaa, ana-wulhu-wulhurr ni-ḻaḻagiiyn naagi-yung na-John, aagalhal-aṉḏarrg-gala, marri waniimbara-ngambijgaa marri wani-magaa warruburru warra-wurru-wurruj, “Numburru-wurrij-biḻibiḻingiyn anubanila anaaladi-wala, marri ngaya anambaambara-ngambijgana, nguynju yungguyung anubani-yung na-God yungguyung nugurri-nyinyung nambaniigajij-garruyn aniij-galaaladi.” Dani-yung ni-yamaa na-John niga. \p \v 5 Warraarraarrawindi warra-wurru-wurruj wurru-yanggi wubani-wuy a-lhal-aṉḏarrg-guy, bagu wurraawanggini. Wurru-yanggi anubagala ana-Judea-wala wurraawanggini, marri bagala ngijang Jerusalem-gala. Wugurru wirriij-garrarra-gaa wugurri-nyinyung anaaladi marri anubani-yung wirriij-barrngayuyn. Marri anubani-yung na-John waniimbara-ngambijgaa wugurru, anubani anaala-rruj, ana-Jordan. \p \v 6 Na-John ni-yabini mana-yaaḻi manubama-yung wubarriguḻag-mirri a-gamul-inyung. Marri anubani-yung ni-ngudaabini wumaguḻag-mirri. Marri ni-ngunu-nguni ḏaburrurrug marri ḻagu. \v 7 Anubani-yung wani-magaa warra-wurru-wurruj-guy, “Yaagila waḻyinyung ni-yaarri, adhaadharri ani-lhamarrii wurrugu marri. Yagu nigaayung naagila ni-runggal-windiyung, waari nguynju ngayawi-yii. Ngaya yagi nga-burrdangi marri nganu-mun-ngarrgiwu ni-mun-jabina-yinyung. \v 8 Ngaya anaani anambaambara-ngambijgana guugu-mirri, yagu niga ni-lhamarrii-yinyung, Maṉngulg Mawurr-mirri nambaniimbara-ngambijgana nugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-John, na-nidhaawu-yung. \s1 Na-John anaambara-ngambijgana na-Jesus. \r Matthew 3:13-17, Luke 3:21-22 \p \v 9 Anubanila, nigaayung na-Jesus ni-yanggi aḏaba anubagala ana-Nazareth-gala, ana-lhal-uj ana-Galilee-rruj. Na-John marri naambara-ngambijgaa, yuwaagu aala-rruj a-Jordan-duj. \p \v 10 Anubanila nigaayung na-Jesus niidadiyn anaa-gugu-wala, marri ni-mal-nayn arrwiyaj, ni-warranggayn ana-wumala-rruj wu-gara-wawalhiyn marri anubanila Maṉngulg Mawurr wu-dhirridangi nigawi-wuy, nguynju yi-ḻabarrg-jii, wu-yamaa. \v 11 Marri bani-yung ana-lhaawu wu-yaṉḏabaliyn anaarrwar-wala. God ni-yambini, ni-yamayn, “Nagang aadanu ngayawi-nyinyung Nigi, marri ngaya ngunaa-ḏamarr-ngu-burraa, marri ngaya ngaaḻaaḻarrii nugawi yungguyung,” ni-yamayn na-God. \s1 Na-baḏirrnya-yung anaadhangu-jujurii na-Jesus. \r Matthew 4:1-11, Luke 4:1-13 \p \v 12 Aḏaba anaani-yung ana-Mawurr ninggu-yarrijgini yuuguni aagalhal-aṉḏarrg-guy. \v 13 Nga bagu ni-burri 40 mana-miyn.nganga, marri na-baḏirrnya-yung bagu naa-dhangu-jujurangi. Marri anubani-yung waanggarra-ngu-burri anubani a-wandalga-yinyung wu-ngarra-ngu-burri-yinyung a-mun-bulal-wulal-inyung. Marri anubani-yung angel ninggu-maṉmangi naagi-yung. \s1 Na-Jesus ani-yaarri Galilee-wuy. \r Matthew 4:12-17, Luke 4:14-15 \p \v 14 Wurrugu marri malgadhaadharri, warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wunu-radbini naagi-yung na-John. Marri anubanila anaadhaadharri anubani-yung na-Jesus ni-yanggi buguni Galilee-wuy marri anubani wani-magaa na-God-jinyung ana-lhaawu. \v 15 Ni-yamaa, “Anaani aḏaba wiij-dhamun.gurrg-mana anggiij-guldhang. Aḏaba warra-wurru-wurruj warruburru-yung warru-mandag na-God-jinyung amburru-muṉḏugana lhaalhag. Numburru-wiḻibiḻingiyn nugurri-nyinyung-gala aniij-galaaladi marri numburru-jambarrgiiyn na-God-jinyung a-lhaawu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Na-Jesus ambanii-gaḏii wurru-wulal-wulal warra-waḻya-waḻya. \r Matthew 4:18-22, Luke 5:1-11 \p \v 16 Anubani-yung ni-yanggi nima-ḻaḻa-dharrmangi wubani-yung ni-dhawawarumini ni-wurugu-ramaa wubani a-lhal Galilee. Wani-nayn nubiṉi-yung waḻya-waa, Simon marri Andrew. Naawiṉi-yung nigamanyij. Naawiṉi-yung naynja winima-barawudangi, wini-guḏangi ngujija. \v 17 Na-Jesus ni-yamayn, “Nimbinaaṉiyn, nganiinggarra-yaarri. Anaanila-wala, nambaani-mani wurru-wurruj na-God yungguyung,” ni-yamayn. \v 18 Lhugaajgiyalawaj wini-ḻaḻagiiyn marri winimaarruyn mana-naynja marri anubani-yung wurraanggarra-yanggi wugurru. \p \v 19 Anubanila mal-dhamurrug wurru-yanggi wuu-jarrarriyn, wurraarranggayn diṉi na-James marri na-John. Nubiṉi-yung niwiyayung-biiyung na-Zebedee-yinyung. Waadurru-yung warra-wulu-wulaynbaj wirrima-warrgaa manubama-yung mana-naynja. \v 20 Nubiṉi-yung wanii-gaḏiyn. Manubama-yung winimaarruyn mana-naynja marri na-ninyarra-yung na-Zebedee. Bagu nga ni-bu-burri ama-barrawu-rruj, warruburru-yung wurraarraalgaalgurmangi warra-waḻya-waḻya-rruj, bagu ni-burri. Naawiṉi-yung aḏaba wurraanggarra-yanggi na-Jesus-guy. \s1 Na-Jesus ani-walang Capernaum. \p \v 21 Aḏaba anubani-yung wurru-yanggi Capernaum-guy anubani-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj ngarraaḻirr. Anubani-yung ni-yanggi wubani-yung wurru-maga-magini-wuy wubani a-gara, a-synagog. Wani-bajiyini bagu warruburru warra-wurru-wurruj. \p \v 22 Anubani-yung warruburru-yung wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn wudani-yung-gala ni-yambini a-lhaawu, anaani yamba ni-yambini nguynju yaga ni-ragaana-yii. Niga yamba ni-yambini wu-waḏa-waḏaḏ-bindiyung ana-lhaawu, waari waadurru-yung-jii warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wugurru. \p \v 23 Anubani-rruj ana-synagog-duj bagu waḻyinyung ni-burri, anubani-yung man.gurrg aladi ni-waṉagaa niga. \v 24 Naagi-yung niiḏangi yanggarrwar-mirri, anubani ana-man.gurrg ninggaaḏijgaa, “A-yangi yungguyung nagang nimba-warubaj-gana nurri-wuy, Jesus a-Nazareth-jinyung? Yuga nagang aadanu nimba-jadugang anaani nurru? Ngaya nga-marrbuy nagang, nagang aadanu na-maṉngulg-jung na-God-jinyung,” wu-yamayn ana-man.gurrg wugurru. \p \v 25 Nigaayung na-Jesus ni-yambini yang-baḏa-waḏaḏ lhaawu, ni-yamaa, “Ba-muḏaḏbang, ba-rabalang nigawi-wala,” ni-magaa wubani-wuy a-man.gurrg-guy. \v 26 Yagu anubani-yung ana-man.gurrg anubani-yung ninggu-rabijgayn, marri anubani-yung ni-lhagar-lhililangi. Marri bani-yung ninggu-wuwudijgayn yanggarrwar nga wu-rabaliyn nigawi-wala. \p \v 27 Wugurraayung warruburru-yung warraarrawindi wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn-bindiyung marri wuu-yandhawiwaynjini, wurru-yamayn, “Yuga yangi anaani? Marri yuga anaani wiij-gadhuwa ni-yambina? Yagu naagi-yung niga ni-yambini wu-waḏa-waḏaḏ-bindiyung ana-lhaawu! Yagu niga ni-warra-magaa-maynji, ana-man.gurrg-guy, yagu anubani-yung ninggu-yandhurrbangana!” Dani-yung wurru-yamaa. \v 28 Yagu yamba anubani-yung, ana-lhaawu nigawi-nyinyung aḏaba wu-rajaarrangi, anubani-rruj ana-lhal, anubani-yung ana-Galilee. \s1 Na-Jesus ambani-maji-wana arrawindi warra-wurru-wurruj. \r Matthew 8:14-17, Luke 4:38-41 \p \v 29 Anubani-yung wurru-rabaliyn ana-synagog-gala, na-Jesus marri na-Simon marri na-Andrew marri na-James marri na-John. Wurraanggarra-yanggi buguni na-Simon-guy marri na-Andrew wubani-yung a-wumurrng. \v 30 Ngarrubagi-yung na-Simon-jinyung nga-ranggurrumbayung ngi-lhangurrngang. Ngarraagi-yung ngi-murrmbulangi marri ngi-lhangurrngandi ngiwu-waṉagaa. Wunu-magaa naagi-yung na-Jesus. Nga ni-yanggi ngigawi-wuy, \v 31 ngu-waṉja-waṉagayn. “Ba-ḻaḻagiiyn,” ni-yamayn. Anubani-yung anu-dhangurrg nginggaarruyn marri anubani-yung ngi-ḻaḻagiiyn, nga ngiga-waj wangiini aadani-yung ana-marrya, wurru-nguni-yinyung. \p \v 32 Wurrugu marri, anubani-yung waamulugugurriyn. Anubani-yung warra-yarrijgini buguni warraarraguṉḏa-guṉḏa-yinyung warra-wurru-wurruj marri wurru-waṉagaa-yinyung wubani-yung aalaaladi-yinyung a-man.gurrg, nigawi-wuy wurru-yanggi. \v 33 Warraarrawindi anubani-rruj ana-runggal-uj ana-lhigiḏi warruburru-yung warubaj wubani-rruj wu-dhawang-duj. \v 34 Anaani-yung wani-ḻaḻagaa warraarrawindi-yinyung warruburru-yung warra-wurru-wurruj wubani aynba-gaynbaj-jinyung wirri-waṉagaa-yinyung a-wudhangurrg marri anubani-yung ni-warra-raba-rabalini a-man.gurrg, ni-man-jarramijgaa. Waari anubani-yung ani-lharrgandi ana-man.gurrg anggu-yambini, wugurru yamba wu-marrbuy niga. \s1 Na-Jesus ani-yaarri ana-lhal-waj ana-Galilee. \r Luke 4:42-44 \p \v 35 Anubani-yung ngarraaynbaj-duj ngarraaḻirr, waari-waj angi-ḻambalangi, anaani-yung ni-ḻaḻagiiyn marri ni-yanggi yuuguni waari-wuy amburru-burri warra-wurru-wurruj, marri bagu ni-yambini na-Ninyarra-yung-guy. \v 36 Na-Simon marri warruburru-yung warra-mulung-aynbaj wunu-garrindharrmangi. \v 37 Marri wunu-lhangarrmayn wunu-yamijgayn, “Warraarrawindi nugawi nimbiigalhaga-lharrmangi,” wurru-yamayn. \p \v 38 Nigaayung ni-yamayn, “Ngaambu-yaarri wubani-wuy aaynbaj-guy a-lhal-wuy, nguynju bagu ngamba-magana ngijang. Anaani yijiijung-jinyung anaani nga-yanggi, waari anaarrbidi,” ni-yamayn. \v 39 Anaani-yung ni-yanggi wubani-rruj a-lhal-warrawindi-lhangu a-Galilee, marri wani-magaa bagu anubani ana-synagog-duj, marri wanii-garra-yarraani wugurri-nyinyung-gala aaladi a-man.gurrg wugurru. \s1 Na-Jesus anu-maji-wang na-wu-dhangurrg-jung na-waḻyinyung. \r Matthew 8:1-4, Luke 5:12-16 \p \v 40 Nubagi-yung na-waḻyinyung anubani-yung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa naagi-yung, ni-yanggi buguni na-Jesus-guy. Ni-ḻandharrdhangayn marri ni-yamayn, “Yuga nagang ngaya nunggu-ngaynbandii-maynji, baaṉiyn aḏaba nimba-maji-wang ngaya anaani.” Dani-yung niga ni-yamayn. \p \v 41 Nigaayung na-Jesus naagi-yung nu-warrngayuyn-bindiyung. Anubani-yung ana-marang niwu-burriyn marri nu-waṉagayn. Ni-yamayn, “Yuu, ngaya anaani ngawu-ngaynbandii. Nagang ba-maji-mang aḏaba,” ni-yamayn. \v 42 Anubani-yung ana-jiiji aḏaba ninggaarruyn. Naagi-yung waari ani-warra-guṉḏa-guṉḏa-magaa, wu-jadugiiyn aḏaba. \p \v 43-44 Anaani-yung na-Jesus ni-yambini anubani-yung ana-lhaawu wu-waḏa-waḏaḏ. Ni-yamayn, “Yagi warruburru barra-magi warra-mulung-aynbaj. Anubani-yung ba-yaarri nubagi-wuy ni-maga-magina-wuy, marri anubani-yung banu-bajiyina. Ba-yamang, ‘Anubani-yung ana-jiiji aḏaba waaṉibiyn,’ ba-yamang, marri banuuyn na-God anubani ana-bayarra na-Moses-jinyung wani-magaa-yinyung, nguynju wiijamana nugaayung warruburru-yung warra-wurru-wurruj amburru-marrbuy. Dani-yung baaṉbina,” ni-yamayn na-Jesus. Anubani-yung na-Jesus naagi-yung nu-lharrgang. \p \v 45 Yagu naagi-yung na-waḻyinyung aḏaba ni-yanggi marri wani-magaa warraa…rrawindi warruburru-yung-guy warra-wurru-wurruj-guy. Wudani-yung-gala, ana-lhaawu anubani-yung na-Jesus-jinyung wu-rajaarriyn. Marri waari ani-yanggi anubani-wuy ana-runggal-wuy ana-wumurrng, anubani-yung ni-burri wubani-rruj aa-ḏabarabalu-rruj marri warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wurru-yanggi nigawi-wuy, anuwagala anuwagala ana-lhal-wala wugurru. \c 2 \s1 Na-Jesus anu-maji-wana nubagi-yung na-bilnyalga-yung. \r Matthew 9:1-8, Luke 5:17-26 \p \v 1 Wurrugu anubani-yung ana-malgadhaadharri niigiyn Capernaum-guy. Marri warra-wurru-wurruj anaani-yung wurru-magaynjini anubani-yung ana-lhaawu. \p \v 2 Wudani-yung-gala, arraarrawindi wurru-wurruj wurru-yanggi wurru-muṉḏugaa. Yagu anubani-yung aḏaba wirri-dhaṉgayn, waari anubagu anggaawawalhangi anubani-rruj anu-dhawang. Marri anubani-yung wani-yambini anaani-yung ana-lhaawu wugurri-wuy. \v 3 Wurru-wulal-wulal warraawurru-yung warra-waḻya-waḻya, bilnyalga-yung waḻyinyung wunu-warrgaay nigawi-wuy na-Jesus-guy, nguynju yungguyung anu-maṉmangi. \v 4 Yagu warraawurru-yung waari ambunu-warubaj-gaa niga, arraarrawindi yamba warraawurru-yung wurru-muṉḏugaa. \p Yagu anubanila-wala, wurru-wiḏangi arrwa-garrwar nga bagala wirri-gara-wawalhijgaa nigawi-rruj na-Jesus-duj ni-lhaay. Nga bagala wunu-dhirridijgaa naagi-yung. Ni-murrgulhi nigawi-nyinyung-duj anubani-yung ni-ya-yaay-inyung ama-yaaḻi. \v 5 Na-Jesus nigaayung ni-mal-nayn nga wani-nayn warruburru-yung wurru-jambarrgiiyn. Marri nubagi-yung-guy nu-yamijgayn, “Guwaj, aḏaba nagang aadanu nundaarrbidi-mayn aadanu-wala anaaladi,” ni-yamayn niga, nu-yamijgayn. \p \v 6 Warra-mulung-aynbaj warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, bagu wurru-burri, yagu anubani-yung wurru-wijangani, \v 7 “A-yangi yungguyung ni-yambini naagi ana-lhaawu? Aynjaabu-nyung-bugij ngambaniigajij-garruyn-jinyung, God-bugij. Naagi na-waḻyinyung naaladi-yamawana na-God!” wurru-yamayn wugurru. \p \v 8 Yagu na-Jesus anubani-yung ni-marrbuy, nigawi-rruj ana-lhirribala. Ni-marrbuy anubani-yung wurru-wijangani-yinyung. Nga ni-yamayn, “A-yangi yungguyung nugurru aadanu nurru-wijangayii anubani-yung? \v 9 Ngaynjamang-maynji ngaynjambang, ‘Nagang nundaarrbidi-mayn anaaladi-wala,’ danu nga aniij-garrarra. Yagu anubani-yung-maynji ngaynjambang ‘Ba-ḻaḻagiiyn, bamba-mang mana-yaaḻi marri ba-yaarri,’ aadanu wiij-baḏa-waḏaḏ. \v 10 Aadanu nugurru numburru-marrbuy ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anambaagajij-garruna nugurru aniij-galadi, anaani-rruj ana-lhal-uj,” ni-yamayn, marri anubani-yung ni-yambini nubagi-wuy naarra-wilwilwilujung-guy, \v 11 “Ngaya anaani ngunu-magana, ba-ḻaḻagiiyn, marri bama-mang amudamu nugawi ama-yaaḻi marri ba-yaarri nugawi-wuy aanga-wuy.” Dani-yung ni-yamayn. \v 12 Yagu nigaayung ni-ḻaḻagiiyn marri nima-miyn manubama-yung mana-yaaḻi marri ni-yanggi aa-ḏabarabalu-wuy. Warruburru-yung wunu-nani wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn. Marri wunu-warraarriwaa na-God. Wurru-yamaa, “Waari ngaanggiij-nani, anaani-yung-jii anggiijamaa,” wurru-yamayn wugurru. \s1 Na-Jesus anaa-gaḏang na-Levi. \r Matthew 9:9-13, Luke 5:27-32 \p \v 13 Marri anubanila ni-rabaliyn yuuguni aa-ḏabarabalu-wuy warubaj wubani-wuy a-wurugu. Marri warruburru-yung warraarrawindi warruburru-yung wuu-yanggi nigawi-wuy marri bagu wani-magaa. \v 14 Anubani-yung ni-yanggi, niga nu-nayn waḻyinyung na-nimuwaj-jung Levi, na-niwiyayung na-Alphaeus. Naagi-yung niwu-mang-mangi-yinyung anu-ṉuga, ni-bu-burri wubani yaga wirriirrarrangi-rruj, a-tax anu-ṉuga. Niga na-Jesus ni-yamayn nigawi-wuy. “Numba-garrindharrmang ngaya,” ni-yamayn. Nigaayung ni-ḻaḻagiiyn marri nu-garrindharrmiyn na-Jesus. \p \v 15 Anubanila-wala, na-Jesus ni-nguni nigawi-rruj a-wumurrng-duj. Yagu arrawindi wirri-manga-mangi-yinyung anu-ṉuga marri warraalaaladi-yinyung wurru-waṉiyn marri wurru-nguni na-Jesus-duj marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, arraarrawindi yamba wunu-garrindharrmani niga. \v 16 Wugurraayung warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee wunu-nani naagi-yung ni-nguni warraalaaladi-rruj marri warruburru-yung wirri-manga-mangi-yinyung anu-ṉuga. Marri wurru-yambini warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy. Wurru-yamaa, “Ni-yaminggarrina, ni-nguni naagi-yung waadurru-rruj?” wurru-yamayn. \p \v 17 Nigaayung aḏaba na-Jesus ni-wawanggiyn wugurri-wuy, niga ni-yamayn, “Nugurru numburru-wijangayii nubagi wani-maji-wana-yinyung na-wurrujung. Niga waari ambani-nang warruburru-yung wurru-waḏa-waḏaḏ-mi-yinyung. Niga wani-nayii warruburru-yung wuu-lhangurrnganjii-yinyung, burru-yung-bugij. Ngaya anaani ngana-magana anaani-yung. Ngaya nga-yanggi anaanu-wuy, waari-yinyung warra-mamanunggu-yinyung. Ngaya nga-yanggi, ngambaa-gaḏii yungguyung warruburru-yung warraalaaladi-yinyung ngayawi-wuy.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Warruburru-yung ambunu-yandhawiwana waari wurru-ngi-yinyung ana-marrya, amburru-yambina yungguyung na-God-guy. \r Matthew 9:14-17, Luke 5:33-39 \p \v 18 Warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung na-John-jinyung marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung warra-Pharisee-yinyung, warruburru-yung waari amburru-nguni ana-marrya wugurru. Yagu warruburru-yung warra-wurru-wurruj wunaa-gaḏiyn na-Jesus marri wurru-yamayn, “A-yangi yungguyung warruburru wurru-marrbuy-mana-yinyung yagi wurru-ngi ana-marrya, yagu nugawi-nyinyung wurru-marrbuy-mana-yinyung, waadurru wurru-nguyii ngijang?” wurru-yamayn. \p \v 19 Yagu nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn, “Anubani-yung-maynji nubagi-yung ambunu-marangiiyn-maynji na-waḻyinyung, marri anubani-yung amburru-nguyii ana-marrya, yuga amburru-lhambiynjina, yagi wurru-ngi yuga? Girrjag! Amburru-nguyii-wugij, ani-burraa-maynji anubagu nubagi-yung naaynji-maṉinyung. \v 20 Yagu wurrugu, nubagi-yung-maynji warra-mulung-aynbaj warruburru-yung ambunu-yarrijgina nubagi-yung naaynji-maṉinyung, yagu anubani-yung warraawurru-yung yagi wurru-ngi anubani-yung ana-marrya. \p \v 21 “Waari warraaynbaj wirrima-warrgi mana-yaaḻi manubama-yung mana-nungguḏaaba, wirrima-dhabiḏbi mana-magadhuwa mana-yaaḻi. Mana-ma-gadhuwa-maynji bama-burrang, marri bama-warrgana, manubama-wuy mana-nungguḏaaba-wuy, manubama-yung ama-ḻaḻmang mana-nungguḏaaba, ma-lhar-ninig aḏaba. \v 22 Warraaynbaj waari wirri-burri anubani-yung anu-gadhuwa anu-gargayag ana-nungguḏaaba-wuy anu-maguḻag-guy. Anubani-yung-maynji numburru-waṉbina, anubani-yung anggu-gulmung-ambadang yagu anubani anu-gargayag marri anubani ana-maguḻag anubani-yung anggu-wulagiynjang anggaaṉibiyn. Yagu anubani anu-gadhuwa anu-gargayag marri wugadhuwa anubani-yung wumaguḻag.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Buunggawa ngarraaḻirr-maṉngulg-jinyung. \r Matthew 12:1-8, Luke 6:1-5 \p \v 23 Ngarrubagi-yung ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, na-Jesus anubani-yung ni-jarrarrangi banila-yung wu-warradiynjini-rruj wuḏal. Marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi marri wurru-mangi wuḏal marrya. \v 24 Yagu wugurraayung warra-Pharisee wunu-yamijgayn nigawi-wuy, “Baarranggang, aadanu-maynji amburru-waṉbina-maynji ngarraagi-rruj ngarraaḻirr, aadanu wiijamana wiij-galadi-wina,” wurru-yamayn. \p \v 25 Nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn, “Yuga nugurru waari nimbirri-nani ana-wubiba-rruj, niga na-David marri warruburru-yung nigawi-nyinyung warra-waḻya-waḻya wugurru wurru-ngaynbandangi marri wurru-marryaadangi. \v 26 Marri anubani-yung wurru-yanggi wubani-wuy na-God-guy wubani-wuy a-wumurrng. Marri warruburru-yung warra-priest, yagu burru-yung-bugij wurru-nguni anubani-yung ana-maṉngulg anu-ḏayn anubani-yung na-God-jinyung-duj ana-wumurrng. Yagu anubani-yung na-David ni-miyn, marri waniini warruburru-wuy nigawi-nyinyung warra-waḻya-waḻya, marri wurru-nguni wugurru. Nubagi-yung yaga na-Abiathar na-runggal-yung na-priest-jung. Yuga anaani-yung nugurru nirri-nani? \v 27 Na-God ngarraagi ngu-maṉdhangi ngarraaḻirr-maṉngulg, warra-wurru-wurruj yungguyung. Yuga wani-maṉdhangi warra-wurru-wurruj ngarraagi yungguyung ngarraaḻirr-maṉngulg? Waari! \v 28 Wudani-yung-gala, yaani nga ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaya-waj yaani nga nga-buunggawa-mana aḏaba ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \c 3 \s1 Nubagi-yung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa a-marang. \r Matthew 12:9-14, Luke 6:6-11 \p \v 1 Anubanila-wala malgadhaadharri, ni-yanggi wubani-wuy a-synagog-guy ngijang. Marri bagu waḻyinyung ni-burri. Naagi-yung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa a-marang. \v 2 Marri bagu mulung-arrgi-yung wunu-nani, wugurru yamba wurru-wijangani, “Nubagi yuga anu-maji-wang ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr ngarra-maṉngulg? Marri anubani-yung ngaambu-yamang, ‘Naadagu niwu-wagiwayn anubani-yung ana-lhaawu ana-runggal,’” wurru-yamayn, wurru-wijangani. \p \v 3 Nubagi-yung na-Jesus nu-yamijgayn nubagi-yung naarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung na-waḻyinyung, “Ba-ḻaḻagiiyn, baaṉina.” \v 4 Marri anubani-yung wani-yamijgayn warruburru-wuy, “Anaani ana-lhaawu-runggal, wu-yaminggarrina yuga wu-yambina? Yuga anaani ngaambu-yaminggarrina ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg? Yuga ngaambu-waṉbina maaḻamburrg, yagu ngaambu-waṉbina aladi? Yuga warrubawi-yung ngaamba-wiri-gang yagu warrubawi-yung ngaamba-ngawijgang?” Dani-yung ni-yamayn. \p Yagu warruburru waari ambuu-yambini, waari. \v 5 Marri ni-warra-garranggaa wani-nani, marri anubani-yung ni-riyaldhiyn waari yamba warruburru-yung ambunu-warrngayungaa, nubagi na-waḻyinyung, marri wurru-ḻamumundhini. Marri anubani-yung ni-wurrij-galadi-wiiyn. Marri anubani-yung nu-yamijgayn nigawi-wuy na-waḻyinyung-guy, “Bawu-lharraalhijgang nugawi-nyinyung ana-waṉja.” Nga nigaayung niwu-lharraalhijgayn. Marri anubani-yung ana-marang ni-marang-maṉdhiiyn aḏaba ana-marang naagi-yung. \p \v 6 Warruburru-yung warra-Pharisee wurru-yanggi yuuguni warruburru-wuy warra-wurru-wurruj na-Herod-jinyung, marri bagu wurru-yambiynjini. Wurru-yamaa, “Nubagi-yung na-Jesus ngaanu-jadugang.” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \s1 Wubani-rruj wagagala wubani-yung a-wurugu. \p \v 7 Na-Jesus marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, anubani-yung wii-lhal-warruyn anubani ana-lhal marri wurru-yanggi wubani-wuy a-wurugu-wuy. Warruburru-yung bagu warraarrawindi anubagala ana-Galilee-wala marri ana-Judea-wala, wunu-garrindharrmangi niga. \v 8 Warra-mulung-aynbaj wurru-yanggi Jerusalem-gala, marri bagala Idumea-wala, marri wagagala-wala Jordan-gala, marri bagala yuwaagala Tyre-wala, marri yuwaagala Sidon-gala, arrawindi warraawurru-yung warra-wurru-wurruj. Wurru-yanggi yagu yamba warraawurru-yung wurraawanggini ana-lhaawu, anubani-yung ni-waṉbini-yinyung. \p \v 9 Warraawurru-yung wani-magaa warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Warraawurru warra-wurru-wurruj wurru-mulung-arrawindi. Warraawurru ngarrambi-jiibugayn ngagurru. Numbuu-yaarri barrawu, nimbirrima-burrang aḏaba,” ni-yamayn. \v 10 Warraawurru-yung warraarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung wuu-yanggi, ambunu-waṉagaa, yagu yamba wani-maṉmangi arraarrawindi. \v 11 Marri anubani-yung ana-man.gurrg ninggu-nayn na-Jesus, marri anubani-yung waadbarrwini marri waaḏangi, “Nagang aadanu na-Niwiyayung na-God-jinyung!” wu-ngarra-jamaa. \v 12 Yagu anubani-yung nigaayung ni-yambini, yang-baḏa-waḏaḏ-mirri lhaawu, “Yagi narra-magi warruburru-yung warra-mulung-aynbaj, ngaya anaani,” ni-yamaa niga. \s1 Na-Jesus ambani-lharrgang nigawi-nyinyung warra-12 wurru-marrbuy-maa-yinyung. \r Matthew 19:1-4, Luke 6:12-16 \p \v 13 Anubanila-wala, ni-yanggi yuuguni arrwiyaj ama-ṉuga-wuy. Naagi-yung ni-marrbuy yanga-yangi-nyung-galawaj wani-ngaynbandangi. Marri warruburru-yung wanii-gaḏiyn. Warruburru-yung wuu-yanggi nigawi-wuy. \v 14 Marri ni-wajbarini warruburru-yung 12. Nguynju yungguyung naagi-yung wurraanggarra-yanggi, marri wani-lharrgandi yungguyung wurru-magini yungguyung. \v 15 Marri warraawurru-yung waniini lhuḏ, nguynju yungguyung wubani-yung aalaaladi-yinyung a-man.gurrg amburraarra-yarraana yungguyung. \p \v 16 Yaawurru yigaj warru-mu-muwaj. Simon, naagi-yung nu-mij-gaynbijgayn anaaynbaj, Peter. \v 17 Marri James, marri John. Naawiṉi-yung na-Zebedee-yinyung na-niwiyayung-biiyung. Marri wani-mayaa Boanerges, anaani wiijamana, nguynju yaga yiidagu ni-waṉbini ni-mindhii yi-yamiynji, marri ni-ngurrurruwana. \v 18 Marri Andrew, Phillip, Bartholomew, Matthew, Thomas, James na-niwiyayung na-Alphaeus-jinyung. Marri Thaddeus marri Simon wubanila-wala a-lhal a-Canaan-gala. \v 19 Marri Judas Iscariot, wurrugu marri naagi-yung anu-minbini niga na-Jesus. \s1 Na-Jesus-inyung ana-lhuḏ na-God-gala. \r Matthew 12:22-30, Luke 11:14-23 \p \v 20 Marri na-Jesus nigaayung ni-yanggi aanga-wuy. Yagu warruburru-yung warraarrawindi wurru-yanggi nigawi-wuy. Warruburru-yung waari amburru-nguni, warraarrawindi yamba. \v 21 Wugurraayung nigawi-nyinyung warra-mijgalgur-yung wurraawanggini. Aḏaba wurru-yanggi anubagala, nguynju yungguyung naagi-yung ambunu-mangi. Wurru-yamayn, “Naagi-yung ni-wan-gaagidhiyn,” wurru-yamayn. \p \v 22 Warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal ana-Jerusalem-jinyung wurru-yamayn, “Nubagi-yung na-Beelzebul na-baḏirrnya-yung, ni-buunggawa-mana-yinyung niga anubani-yung-jinyung ana-man.gurrg-gaang, anubani-yung nigawi! Dani-yung ana-lhuḏ niwu-waṉagana, wubanila-wala na-baḏirrnya-yung-gala, marri niwu-yarramijgana ana-man.gurrg-gaang.” Dani-yung wurru-yamayn wugurru. \p \v 23 Marri na-Jesus ni-yamayn, “Numburraaṉiyn numburru-yaarri bagala.” Marri anaani-yung wani-magaa anaani-yung ana-lhaawu. “Yuga naagi na-baḏirrnya-yung ani-yarramijgina nigaajbaj? \v 24 Warra-mulung-aynjaabugij-maynji wugurru anubagu-maynji amburru-burraa, warruburru-yung-maynji wugurru amburru-wiynji-wiynjina-wugij, warruburru-yung waari wurru-burrangi ana-baḏag. \v 25 Warra-wurru-wurruj-maynji warra-mulung-aynjaabugij warruburru-yung warru-mandag amburru-wiynjina wugurraajbaj, marri warruburru-yung warru-mandag ari amburru-manda-ngu-jadugiiyn mal-dhamurrug. \v 26 Marri na-baḏirrnya-yung-jinyung-maynji ana-man.gurrg anggu-wiynjina wugurru wugurraajbaj-balij, yagi wu-lhuḏ-ḏumi wugurru aḏaba. Marri niga ani-jadugiiyn mal-dhamurrug. \p \v 27 “Waari warraaynbaj wirri-yabi ana-wumurrng nubagi-yung-jinyung na-waḏa-waḏaḏ-jung-jinyung marri waari wunaa-garra-yari anubani-yung ana-ngurrji. Yagu, anubani-yung-maynji ana-wulhu-wulhurr nubagi-yung-maynji ambunu-radbumana na-waḏa-waḏaḏ-jung, marri ambunaa-garra-yarina anubani-yung anaarra. \v 28 Yagu yamba anubani-yung, na-God ambaniigajij-garruyn anubani-yung anaarrawindi anaalaaladi, marri amburru-lhaguḻa-maaḻang-maynji, anubani-yung na-God ari ambaniigajij-garruyn. \v 29 Yagu warruburru-yung-maynji warra-wurru-wurruj ambii-lhaawu-waandirrang-maynji ana-Maṉngulg Mawurr, yagi na-God waniigajij-garru. Warruburru-yung ambirri-waṉagana anubani-yung anaaladi wuguuguni.” \v 30 Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, wani-yambini warruburru-wuy, wugurru yamba wurru-yamaa ana-raga-ragij, “Niga niwu-waṉagana aladi man.gurrg.” \s1 Na-Jesus warra-mijgalgur-yung-jinyung. \r Matthew 12:46-50, Luke 8:19-21 \p \v 31 Nigawi-nyinyung nga-rriibi-yung marri warruburru-yung warra-minilharri-yung, wurru-yanggi bagu wurraarra-garra-lhi aaḏabarabalu-rruj. Marri anubani-yung wuu-yandharrgiiyn nigawi-wuy lhaawu. \v 32 Warruburru-yung warru-mandag bagu wurraarra-garra-lhi, marri wurru-yamayn, “Nugawi-nyinyung nga-rriibi marri warra-minilharri durru wurraarra-garra-lhara aarabarabalu-rruj. Ngambi-yandhawiwana nugawi yungguyung,” wurru-yamayn. \p \v 33 Marri nigaayung ni-yamayn, “Yangi-nyung yuga ngaadagi ngaya ngaa-rrigang marri naa-murruyung-gaang?” \v 34 Marri ni-garri-niiyn warruburru-wuy warraarraarrawindi-wuy, wurru-burri-yinyung bagu wunu-nanggamiṉmiṉḏangi, marri ni-yamayn, “Yaawurru ngayawi-nyinyung nga-rrigang marri naa-murruyung-gaang. \v 35 Warrubawa-yung-maynji warraaynbaj ambunu-yandhurrbangana-maynji na-God, burru-yung ngayawi-nyinyung naa-murruyung-gaang marri ngaa-murruyung-gaang marri ngaa-rrigang-gaang.” Dani-yung ni-yamayn. \c 4 \s1 Ana-lhaawu anubani-yung wurraanuynjungaa-yinyung anu-ḏal. \r Matthew 13:1-9, Luke 8:4-8 \p \v 1 Anubanila-wala, niga na-Jesus wani-magaa ana-lhaawu bagu ama-madha-gaḻaḻij-duj. Mulung-dhabarrj-bindiyung warru-mandag wurru-muṉḏugaa wunu-dhawawarumayn niga, yagu niga ni-yanggi buguni ama-barrawu-wuy, ni-yabaynjiyn nga ni-burrangayn. Yagu warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurraarra-garra-lhi ama-madha-gaḻaḻij-duj. \v 2 Marri anubani-yung wani-magaa wiij-bulawaa-wala, ni-yambini arrawindi. Anaani-yung anaarrgi-yung ana-lhaawu wani-magaa. \p \v 3 “Numburraawanggina! Nubagi-yung na-waḻyinyung ni-yanggi, ni-wanuynjungaa anu-ḏal. \v 4 Marri ni-ral-yarraani. Anubani ana-mulung-aynbaj waadbarrwini amubama-waj amaadi-waj. Nga anubani ana-ngurudhu wu-wilbilangi marri wu-ngarra-ḏalhangi marri arra-nguni anu-ḏal. \p \v 5 “Anubani ana-mulung-aynbaj anu-ḏal anubani waadbarrwini ama-ṉuga-waj, waari anubagu anaaban ana-lhirribala. Yagu anubani-yung waarradangi wu-nguḻu-nguḻubini, waari anubagu ana-lhirribala anaaban anuguni-yinyung anggu-lhiḏangi-yinyung. \v 6 Ngarrubagi-yung ngarraaḻirr ngi-ḻan.gaḏangi marri ngi-wal-murrmbulingijgayn yagu anubani-yung waari anubagu anu-ngujang, anubani-yung wu-ḏaḏarrg-mayn, wu-lhagarra-ngawini. \p \v 7 “Ana-mulung-aynbaj wugurru anubani-yung anu-ḏal waadbarrwini a-rawurrumugurrumu-rruj. Anubani-yung anu-bal waarradangi. Anubani wugurraayunggaj wu-wal-warradangi ana-rawurrumugurrumu ngijang wu-waliynjini. Marri anubani-yung al-waabaabaa, marri anubani-yung waari anggu-warradangi anu-ḏal. \p \v 8 “Anubani-yung ana-mulung-aynbaj anubani-yung waadbarrwini nga wu-warradiyn anuwaagu anaaban-mamaaḻang-baj. Marri anubani-yung wu-warradangi marri wu-gulmung-jungini, ana-mulung-arrgi anubani wu-maṉdhini 30 anu-ḏal anubanila-wala aynjaabugij, anubani-yung arrgi wu-maṉdhini 60 anu-ḏal, anaarrgi anubani-yung wu-maṉdhini 100 anu-ḏal, anubanila-wala wal-aynjaabugij wugurru.” \v 9 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Nugurru-maynji numburraan-bawalhang aadanu, marri anubani-yung numburraawanggina windiyung nugurru!” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Ni-yaminggarrina na-Jesus ni-yambina wiij-bulawaa-wala ana-lhaawu. \r Matthew 13:10-17, Luke 8:9-10 \p \v 10 Malgadhaadharri waari warruburru-yung amburraanggarra-ngu-burri warraarraarrawindi. Warruburru-yung warra-12, marri warruburru-yung warra-mulung-aynbaj wurraanggarra-yanggi-yinyung, wunu-yandhawiwayn, “Anubani yuga wiijaminggarrina ana-lhaawu, wu-magina?” wurru-yamayn. \p \v 11 Nigaayung ni-yamayn, “Nugurraajbaj, nirri-waṉagana anaani ana-bayarra, na-God-gala. Anaani ngana-magana nugurri-wuy, nguynju yadhu anubani-yung numburru-marrbuy anubani aniij-miḏaamimi-yinyung, warruburru-yung-jinyung warru-mandag nigawi-nyinyung na-God-jinyung. Yagu warruburru-yung warra-mulung-aynbaj anubani-yung amburraawanggina anaani-yung aniij-miḏaamimi-yinyung ana-lhaawu-wugij, yagu anubani waari wurraawanggi, wiijaminggarrina-yinyung. \v 12 Anaani wiijamana, ana-wubiba waarrarrina, \q1 ‘Yijgubulu ambirriij-nayii, yagu anubani-yung waari wurru-marrbuy-dhi. \q2 Marri anubani yijgubulu amburraawanggina, manaama mana-warang, \q1 yagu waari anubani-yung wurru-marrbuy-mi. \q2 Marri anubani waari wurraagi na-God-guy, \q1 marri waari anubani-yung waniigajij-garru.’”\x + \xo 4:12 \xt Isaiah 6:9-10.\x* \s1 Na-Jesus ambani-yurrurrugana anu-ḏal-inyung ana-lhaawu. \r Matthew 13:18-23, Luke 8:11-15 \p \v 13 Naagi-yung na-Jesus wani-magaa-wugij, ni-yamaa, “Yagi-maynji anubani-yung nurru-marrbuy-mi anaani aniij-bulawaa-wala, yagu-maynji anubani-yung nurru-marrbuy-mi anaarrawindi anaani aniij-bulawaa-wala, yuga? \v 14 Nubagi-yung yaga ni-wanuynjungana-yinyung, anubani-yung ni-ral-yarraani anu-ḏal. Anaani wiijamana, ana-lhaawu na-God-inyung. \p \v 15 “Anubani-yung anu-ḏal amaadi-waj, wiijamana, warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurraawanggina ana-lhaawu, yagu anubani-yung na-baḏirrnya-yung na-Satan ni-yaarri marri niwu-yarina anubani-yung ana-lhaawu wugurri-wala. \v 16-17 Anaani wiij-nguynju, anubani-yung anu-ḏal ama-ṉuga-waj waarradii, wiijamana, warra-wurru-wurruj warruburru-yung wurru-wawanggina-yinyung ana-lhaawu, marri wirri-ngaynbandii, wurru-waḻaaḻarrii, yagu waari-windiyung, nguynju yaga anubani ana-rangag waari-yinyung anu-ngujang, waari wu-warradi ana-rangag. Yagu warruburru-yung waari amburru-jambarrgang-bindiyung, Anubani-yung-maynji ana-wungarri anggu-waṉiyn, wugurru yamba wurru-jambarrgiiyn, warruburru-yung amburru-yarramana, amburru-lhuṉdhii wugurru. \p \v 18 “Wugurraayung anubani-yung anu-ḏal anubani-yung wu-rabina-yinyung anubani-rruj ana-rawurrumugurrumu-rruj, anaani wiijamana warra-wurru-wurruj warruburru-yung wurru-wawanggina ana-lhaawu, \v 19 yagu anubani-yung-maynji aniij-gaynbaj amburraalharaguna, anubani-yung wurru-yaal-aḏaaḏigaynjina. Marri wirrii-ḏamarr-ngu-burraa anaani ana-lhal, marri wurraarra-ngaynbandii aynba-gaynbaj. Anubanila-wala aḏaba wu-ngarina ana-lhaawu. Yagu anubani-yung waari wu-warradi anu-ngugulumung. \p \v 20 “Wugurraayung anu-ḏal wu-rabina-yinyung anaaban-mamaaḻang-baj, anaani wiijamana, warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurru-wawanggina-yinyung ana-lhaawu, marri wurru-jambarrgina-windiyung. Anaani wiijamana, nguynju yaga anggu-warradii wu-ngugulmung. Malgaynbaaynbiyaj 30, malgaynbaaynbiyaj 60, malgaynbaaynbiyaj 100 wugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Ana-lhaawu anu-dhalng-jinyung. \r Luke 8:16-18 \p \v 21 Anubanila-wala, wani-yamijgayn, “Nugurru-maynji nimbirri-yarrijgina-maynji anu-dhalng nugurri-wuy anaanga, yuga bagu nimbirri-burrang ama-gaṉdharra-rruj lhirribala? Yagu lhirribala ama-yaaḻi-rruj? Yagi! Anubani nimbirri-wudhang yuwaagu arrwar, anggu-yaljirraa. \v 22 Anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-julubina-yinyung, wurrugu marri amburru-marrbuy-dhina wugurru. Marri anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-miḏaamimi anaani anggiij-garrarra-mang wugurru. \v 23 Mana-warang-maynji numburraawanggina-maynji, numburru-wijangayii nugurri-rruj aambubug-duj.” \p \v 24 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru numburraawanggina numburru-maaḻamburrg anubani-yung ana-lhaawu. Anubani-yung-maynji numburru-yiynjang nugurri-nyinyung-gala nigawi-wuy na-God-guy, nigaayung na-God ari nambanii-gaagijgiyn, anaani wiij-nguynju wiijamana. Ngijang nambaniiyn ani-malgaagijgiyn. \v 25 Nugurru numburru-marrbuy-yinyung anaani, anubani-yung God nambaniiyii nugurru, nguynju yadhu anubani numburru-marrbuy-wina windiyung nugurru. Yagu nugurru waari-yinyung numburru-marrbuy-mang-jinyung aadanu, yagu nugurru nurraaḻamin-jamana nurru-marrbuy, yagu aadanu na-God aniwu-yarina niga nugurri-wala.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 26 Anubanila-wala na-Jesus ngijang ni-yambini, “Na-God-jinyung warru-mandag wu-yamana, nguynju yaga na-waḻyinyung nubagi-yung ni-warra-ngu-barawudangi anu-ḏal aaban-guy. \v 27 Marri ni-yaay, marri ni-ḻaḻagiiyn, malgarrawindi ni-waṉbini ni-ḻaḻagini. Wugurraayung anu-ḏal anubani-yung wu-wanung-dhangaḏbangi marri wu-warradangi. Waari anaani ani-marrbuy-magaa wiijaminggarrina wu-warradii, marri ajigala wu-wanung-dhangaḏbii marri wu-warradii. \v 28 Anubani-yung anaaban waaṉbina wu-wal-lhangaḏbii. Marri anubani-yung aḏaba wu-gulmung-jungina marri anubanila wu-warra-ngugulmung-jayaadii. \v 29 Marri anubanila aḏaba wu-lharang-mana. Marri ni-wal-wulguldhii. Anubani-yung aḏaba wu-lharang-mana yamba marri ngurru-mani.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 30 Naagi-yung ngijang ni-yamaa, ni-yambini. “Warruburru-yung yuga warru-mandag wugurru na-God-jinyung, wurru-yaminggarrina? Yuga yangi aniij-bulawaa-wala ngaynjambina? \v 31 Warruburru-yung wurru-yamana nguynju a-winyig wuḏal, wubani wu-mayini mustard. Anubani-yung anu-ḏal, anubani-yung ana-ral-wirrig, anaarrawindi-lhangu anaani-rruj ana-lhal-uj. \v 32 Anubani-yung-maynji warraaynbaj ambu-wanuynjungana, marri anggu-warradii, marri anubani anggu-runggal-mana, anubani-yung anggu-ngaḻ-wilii. Anubani-yung anuuguni anggu-waṉḏa-lhalbarriynjina runggal, anu-gubaṉḏa. Ana-ngurudhu wugurru anggu-ngarra-guṉmana nga bagu anggu-wayayarrii wubani-rruj a-ruluj.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 33 Wugurraayung warruburru-yung wurraawanggini nigawi-wuy, anubani-yung ni-yambini-yinyung ana-lhaawu, wiijamaa. Anubani-yung ni-yambini-wugij wiij-bulawaa-wala. \v 34 Waari anubani-yung ambani-magaa anggiij-garrarra. Yagu wurrugu marri, burru-yung-bugij warruburru-yung wurraanggarra-yanggi-yinyung, warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, marri anubani-yung ni-wij-jurrurrugaa anaarrawindi-lhangu, ni-wij-garrarra-gaa, wugurri-wuy. \s1 Na-Jesus aniwu-muḏaḏbijgang ana-wudhanguyn. \r Matthew 8:23-27, Luke 8:22-25 \p \v 35 Malgadhaadharri wurrugu anubani-yumbaa, anubani-yung wu-wamulugugurri. Anubani-yung wani-yamijgayn, “Ngaambu-yaarri wagagala-wuy a-wurugu,” ni-yamayn. \v 36 Na-Jesus bagu ni-burri amubama ama-barrawu-rruj. Warruburru-yung warraarruyn warra-garnyirrimba, wuu-ngarra-jabaynjiyn amubama ama-barrawu-wuy. Naadagi-yung na-Jesus wurraanggarra-yanggi. \p \v 37 Na-Jesus niga ni-yingayn aḏaba. Wurru-waya-wayamangi… nga yingga anubagu ana-bandharra. Wu-yanggi anuwaagala anubani wuwalulu wu-waḻadhi. Anubani-yung wanggu-miyn bandharra. Anubani-yung waar-yabaynjini anaa-gugu. Anubani-yung ma-gayn-ngambini mana-barrawu. \v 38 Nigaayung na-Jesus yuwaagu adhaadharri ni-burri, ni-yaay-wugij, ni-yinag-gudhi. Marri wurru-yanggi, wunu-marayanggayn. Wurru-yamayn, “Nimba-yiyina-yinyung, yuga anaani yagi nimba-maṉmi, anubani anaani ngaambu-ngambang!” wurru-yamayn. \p \v 39 Anubani-yung ni-ḻaḻagiiyn marri niwu-yamijgayn ana-wudhanguyn marri anaa-gugu. Ni-yamayn, “Ba-muḏaḏbang!” Anubani-yung ana-wudhanguyn wu-muḏaḏbiyn, wugurraayung anubani-yung anaa-gugu waar-yingayn, muḻurrgu maar-yingayn. \v 40 Anubani-yung wani-yamijgayn, “Nugurru a-yangi yungguyung marri nurru-ḏirrngawina? Yuga nurru-jambarrgiiyn ngayawi-wuy?” ni-yamayn. \p \v 41 Anubani-yung wurrugu wurru-ḏirrngawiiyn, marri ngijang wurru-waḻaaḻarriyn. Marri anubani-yung wurru-yambiynjini, wurru-yamaa, “Yangi-nyung yuga naagi? Numburraarranggang a-wudhanguyn-guy marri anubani aa-gugu! Anubani-yung ninggu-warra-yandhurrbang!” wurru-yamayn wugurru. \c 5 \s1 Ana-man.gurrg-gaang marri ana-bigi-bigi. \r Matthew 8:28-34, Luke 8:26-39 \p \v 1 Anubani-yung wurraagaḻawajangi wagagala-wuy, wubani a-lhal wirri-mayana Gerasa. \v 2 Anubani-yung na-Jesus naagi-yung ni-garrajiyn mana-barrawu-wala. Nubagi-yung waḻyinyung buguni ni-yanggi. Naagi-yung ni-yanggi yuwaagala ama-gara-wala. Anubani-yung niwu-waṉagaa aladi-windiyung man.gurrg. \v 3 Naagi-yung ni-bu-burri yuwaagu ama-ṉuga-rruj ama-gara-rruj. Anubani ana-wulhu-wulhurr anaani-yung waari warraaynbaj ambunu-radbini naagi-yung. Anubani-yung ana-chain wirri-mangi wunu-radbini, waari aadani-yung, niwu-wagiwaa. \v 4 Warraawurru-yung warra-mulung-aynbaj wunu-nani, malgarrawindi anaani-yung ni-radbidhi ana-chain-mirri. Anubani-yung niwu-warra-wagiwaa. Marri anubani-yung ni-lhuganda-radbidhi-yinyung anubagu, niwu-wagiwaa, ana-dhuduju. Waari naagi-yung ambunu-maṉdhangi. \v 5 Anubanila niiḏangi-magaa mana-ṉuga-wala, anubagu nima-milimilidhangi-yinyung mana-gara, ana-miyn.ngu marri anaarrarra. Anubani-yung niiḏangi-magaa marri ni-balhini ṉuga-mirri. \p \v 6 Marri anubani-yung nu-nayn naagi-yung na-Jesus malanganyanay. Marri ni-wuwaḻgayn marri ni-ḻandharrdhangayn. \v 7-8 Na-Jesus ni-yamayn, “Ba-rabalang, aladi-nyung man.gurrg!” \p Nigaayung niiḏangi yanggarrwar-mirri, “Yagu a-yangi yungguyung nagang anubagala nimba-warubaj-gaa Jesus, na-Niwiyayung na-God-jinyung ni-burraa-yinyung anuwaagi anaarrwar? Ngunu-lhangayaana, anubani-yung na-God-inyung ana-muwaj, yagi ngaya nimbaarragayangijgi!” ni-yamayn. \p \v 9 Na-Jesus anubani-yung nu-yandhawiwayn, “Yangi-nyung nagang aadanu na-nimuwaj-jung?” \p Nigaayung ni-yamayn, “Ngaya-waj anaani na-nimuwaj-jung ‘arrawindi’, dani-yung ngaya ana-muwaj, anaani yamba ngagurru warraarrawindi,” ni-yamayn. \v 10 Anaani-yung ana-man.gurrg ninggu-lhangayaani, wu-yamayn, “Nurru anaani yagi nimbi-yarramijgi anaanila-wala ana-lhal,” ninggu-yamijgayn na-Jesus. \p \v 11 Anubani-yung arrawindi bigi-bigi wu-ngarra-ngu-burri anubagu amubama-rruj ama-ṉuga. \v 12 Ninggu-yamijgayn ana-man.gurrg, “Nurru anaani nimba-lharrgang wudanu-wuy naambu-waliynjang,” wu-yamayn. \p \v 13 Nigaayung ni-yamayn, “Yuu, numburru-yaarri.” Anubani-yung marri ninggaarruyn ana-man.gurrg, nubagi-yung-gala na-wurrujung. Nga wu-yanggi wuguni wu-waliynjiyn wubani-wuy a-bigi-bigi-wuy. Anubani-yung anaarrawindi, anubani-yung wu-mulung-galiynjiyn-gala aḏaba anubani-yung 2000. Marri anubani-yung bagala nga waagulhaynjiyn yuuguni a-dhirridhirrig-guy marri wu-ngarra-ngalbawaḻgayn wubani-wuy aa-gugu-wuy. Marri anubani-yung wu-warra-ngaṉḏini wugurru. \p \v 14 Bagu warruburru-yung warra-waḻya-waḻya wurru-ranga-rangarrangi-yinyung anubani-yung ana-bigi-bigi. Warruburru-yung wuu-yarramayn nga yuuguni warra-magaa warra-mulung-aynbaj-guy, wubani-wuy a-wumurrng-guy wubani a-runggal, marri yuuguni a-lhal-aynbaj-guy a-lhal. Marri warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wurru-yanggi. “Yangi anubani wu-waṉbini?” wurru-yamayn. \v 15 Marri wurru-yanggi na-Jesus-guy marri anubani-yung wurraarranggayn, nubagi-yung na-wurrujung bagu ni-burri. Naadagi-yung ni-waṉagaa anubani-yung arrawindi ana-man.gurrg ana-raga-ragij-gaj, yagu anubani-yung winiinggarra-ngu-burri na-Jesus. Ni-yabini yaaḻi aḏaba, nigawi-nyinyung-duj a-yinag anubani-yung wu-wandhurrg aḏaba, ni-wijangani-yinyung niga. Warraawurru-yung wunu-nani-yinyung niga naadagi-yung, wurru-ḏirrngawiiyn wugurru. \p \v 16 Warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wunu-nani-yinyung, warraawurru-yung warra-magaa wugurru, naagi-yung-jinyung wubani-yung-jinyung aarrawindi a-man.gurrg marri wubani-yung a-bigi-bigi. \v 17 Nga warraawurru-yung wunu-lhangayaani na-Jesus, “Bawu-lhal-warruyn anaani nurri-nyinyung ana-lhal marri ba-yaarri!” wurru-yamayn. \p \v 18 Marri anubani-yung ni-yanggi ama-barrawu-wuy, ni-yabaynjiyn. Nigaayung naagi-yung na-waḻyinyung anubani-yung ana-man.gurrg-jinyung niwu-waṉagaa, naagi-yung bagu nu-yandhawiwandi na-Jesus-guy, “Yuga ngaya anaani ngaynjaarri nugawi-wuy?” ni-yamayn. \p \v 19 Yagu nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yagi. Baagiyn nugawi-wuy aanga-wuy, nugawi-wuy warra-mijgalgur-wuy. Bamba-magana anubani-yung ninii-gaṉbini-yinyung na-Buunggawa nugawi-nyinyung, anubani-yung ana-mamanunggu. Bamba-magana anubani-yung, nini-man.galagaa-yinyung,” ni-yamayn na-Jesus. \p \v 20 Marri nigaayung na-waḻyinyung niigiyn, anubani-yung ni-yanggi, bagu wani-magaa warruburru-yung warra-mulung-aynbaj wubani-rruj a-lhal wirri-mayaa Decapolis, anubani-yung naa-gaṉbini-yinyung na-Jesus. Wugurraayung warraarrawindi wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn wugurru. \s1 Ngarra-ngaḻaynjinyung marri ngarra-maṉinyung. \r Matthew 9:18-26, Luke 8:40-56 \p \v 21 Anubani-yung na-Jesus niigaḻawajangi wubani a-wurugu-rruj barrawu-mirri, marri warruburru-yung wurru-wurruj wurru-yanggi wunu-warubaj-gaa, wurraanggarra-ngu-burri bagu a-wurugu-rruj. \p \v 22 Nubagi-yung niwu-ranga-rangarrangi-yinyung anubani ana-synagog, na-nimuwaj-jung Jairus. Marri ni-yanggi, nu-nani na-Jesus. Marri ni-ḻandharrdhangayn ni-burrdangayn wubani raga-ragij nigawi-rruj a-mun-duj. \v 23 Marri nu-yandhawiwaa na-Jesus, “Ngayawi-nyinyung ngarra-ngarriiyi lhaalhag angi-ngawang. Baaṉiyn marri bangu-waṉagang nugawi-nyinyung-mirri marang, marri angi-maṉdhiiyn, angi-wiri-mang.” Dani-yung ni-yamayn. \v 24 Marri na-Jesus winiinggarra-yanggi wuguṉi. \p Warruburru-yung warraarraarrawindi wunu-garrindharrmiyn. Warruburru-yung wunaaṉibijgayn wurru-wurruj-bugij. \v 25 Ngigaayung ngarra-maṉinyung bagu nga wurraanggarra-yanggi warruburru-rruj warraarraarrawindi-rruj. Anubani-yunggaj ngaadagi-yung ngarra-maṉinyung nginggu-lhangarrmayn wulang maadbarrwini. Anaani-yung anaagalhal-aḻirr 12. \v 26 Ngarraagi-yung ngi-yanggi warruburru-wuy warra-maja-maji-wana-yinyung warruburru-wuy, marri anubani-yung ngiwu-lhaladangi arrawindi anu-ṉuga. Yagu waari ngarraagi-yung angi-maṉdhini. Anubani-yung ngi-warragayangi-wugij, ngi-lhangurrngandi-wugij ngiga. \p \v 27-28 Anaani-yung ngi-wawanggini naadagi-yung na-Jesus. Anubani-yung ngi-yamijgini ngigaajbaj, “Ngama-waṉagang-maynji mana-yaaḻi nigawi-nyinyung, marri ari nga-maṉdhiiyn!” Anubani-yung ngi-yanggi bagu adhaadharri na-Jesus-duj warruburru-rruj warra-mandagarrawindi-rruj, marri anubani-yung ngi-marang-dhaayiyn ngima-waṉagayn mana-yaaḻi. \v 29 Anubanila-wala manubama-yung mana-wulang lhugaajgiyalawaj ma-wuldhiyn. Anubani-yung ana-ngun.gu ngi-yangini-yinyung aḏaba ngi-maṉdhiiyn ngiga. \p \v 30 Nigaayung na-Jesus anubani-yung ni-marrbuy nigaajbaj, anubani ana-lhuḏ ninggaarruyn, na-Jesus-gala. Marri anubani-yung ni-wiḻibiḻingiyn wani-yamijgayn warruburru-wuy warraarraarrawindi-wuy, “Yangi-nyung ngaya ngambii-bildhiyn mana-yaaḻi?” ni-yamayn. \p \v 31 Yagu warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yamayn, “Yigaj, yaawurru-yung wuu-juriynjini marri nimbii-bildhiyn, nimbi-jurrjurrgina warraawurru. Marri a-yangi yungguyung aadanu nagang nuynjambina, ‘Yangi-nyung ngambi-wildhiyn ngaya?’” wurru-yamayn. \v 32 Yagu niga ni-warranggaa-wugij, ambani-nani yungguyung yangi-nyung wu-waṉbini. \p \v 33 Ngaadagi-yung ngarra-maṉinyung ngi-marrbuy aadani-yung wu-waṉbini-yinyung ngigawi-wuy, marri ngi-ḏirrngawiiyn, ngi-warra-galaliyn. Marri anubani-yung ngi-jarrarriyn nga bagu ngi-ḻandharrdhangayn raga-ragij nigawi-rruj. Anubani-yung ngunu-magaa ana-lhaawu yijgubulu-walawaj, ngi-wij-ḏabalini ngiga. \p \v 34 Nigaayung ngu-yamijgayn, ngigawi-wuy, “Ngarriiyi, nagang yamba nu-ngu-jambarrgiiyn, aadanu aḏaba nu-maṉdhiiyn. Ba-yaarri, ba-lhamaamura, marri ba-maṉdhiiyn,” ni-yamayn. \p \v 35 Anubani-yung ni-yambini-wugij, warruburru-yung warra-wurru-wurruj anubagala wuu-ngarra-ḏaba-rabaliyn aanga-wala nubagi-yung-jinyung niwu-ranga-rangarrangi-yinyung ana-synagog. Warruburru-yung wurru-yamayn, “Nugawi-nyinyung ngarra-ngarriwiyaay aḏaba ngi-ngawiiyn. Aḏaba yagi nunu-yandhawiwu nigawi-wuy wani-yiyina-yinyung,” wurru-yamayn. \p \v 36 Yagu anubani-yung na-Jesus waari ambanii-gawanggini, warruburru-yung. Nubagi-yung nu-yamijgayn nubagi niwu-ranga-rangarrangi-wuy, “Yagi nu-ngu-ḏirrngawi. Anaani nimbaa-ngu-jambarrgiiyn ngaya,” ni-yamayn. \p \v 37 Anubani-yung winiinggarra-yanggi naadagi-yung na-Jairus, marri Peter, marri James, marri John, na-James-inyung na-nilharri-yung, wurraanggarra-yanggi wugurru. Naadagi-yung waari ambani-lharrgandi warruburru-yung waari amburraanggarra-yanggi, warra-mulung-aynbaj. \v 38 Anubani-yung wurru-yanggi wubani a-wumurrng-guy nubagi-yung niwu-ranga-rangarrangi-yinyung. Nigaayung na-Jesus ni-warranggayn arraarrawindi wuu-ruguni… wurraaḏangi… wurraalgarra-rawaynjini wugurru. \v 39 Anubani-yung ni-yanggi ni-yabiyn, marri ni-yamayn, “A-yangi yungguyung nugurru nurraaḏii marri nuu-ruguna? Ngarraagi ngarra-wirrinyung waari angi-ngawini, ngiga ngi-yingayn,” ni-yamayn. \v 40 Yagu warraawurru-yung wunu-rajburrnani niga. Nigaayung wani-lharrgang yuuguni aa-ḏabarabalu-wuy. \p Wani-yarrijgini nubiṉi-yung nga-rriibi-yung-bugij marri na-ninyarra-yung, wurraanggarra-yanggi. Marri burru-yung-bugij wurru-wulaynbaj. Anubani-wuy wuu-yanggi ama-gara-wuy. Ngiga ngarrubagi-yung ngarra-ngaḻaynjinyung bagu ngi-murrgulhi. \v 41 Ni-yanggi-wugij, ngu-waṉja-ḻaḻagayn. Anubani-yung ngu-yamijgayn, anubani-yung nigawi-nyinyung-mirri ana-lhaagi ni-yambiyn, “Talitha kumi!” ni-yamayn. Anaani wiijamana, “Ngaḻaynjinyung, ba-ḻaḻagiiyn!” \v 42 Anubani-yung ngi-ḻaḻagiiyn, marri ngi-yanggi. Ngarraagi-yung 12 anaagalhal-aḻirr. \p Warraawurru-yung wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn-bindiyung, marri warraawurru-yung wurraarra-wilwiliyn. \v 43 Na-Jesus anaani-yung ni-yambini wu-waḏa-waḏaḏ ana-lhaawu. “Yagi anaani narra-magi warruburru-wuy warra-mulung-aynbaj-guy. Nimbirringiiyn, angi-nguyii marrya,” Dani-yung ni-yamayn niga. \c 6 \s1 Na-Jesus ani-yaarri nigawi-nyinyung-guy aanga-wuy. \r Matthew 13:53-58, Luke 4:16-30 \p \v 1 Anubani-yung na-Jesus niwaarruyn ana-lhal. Anubani-yung ni-yanggi nigawi-wuy wubani-wuy a-lhal-wuy. Marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wugurru wurraanggarra-yanggi. \v 2 Ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj bagu ni-burri wubani-rruj a-synagog. Bagu wani-magaa. Marri burru-yung wunu-yaynjangani-yinyung wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn. Marri wurru-yamayn, “Marri naagi ajigala wunu-marrba-marrbuy-waa? Yangi-nyung? Anaani ana-lhaawu aniijgubulu-walawaj ni-yambina! Ajigala ni-waṉbini aynba-gaynbaj lhuḏ-mirri? \v 3 Naagi niwu-rana-raani-yinyung. Nigawi-nyinyung nga-rriibi-yung Mary, marri nigawi-nyinyung warra-minilharri-yung na-James marri na-Joseph marri na-Jude marri na-Simon, warruburru-yung. Marri warra-miyn-ngarrilharri-yung yaawurru ngurraanggarra-ngu-burraa,” wurru-yamaa. Marri wunaagaminij-gaandirrangi niga. \p \v 4 Yagu nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn wugurri-wuy, “Warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, warra-wurru-wurruj wugurraayung warraagaminij-gaandirrangi, warruburru-yung wugurri-nyinyung-jinyung anubani-yung ana-lhal, marri wugurri-nyinyung warruburru-yung warra-mijgalgur-yung, marri wugurri-rruj anubani ana-wumurrng. Anubani-yung ana-lhal-aynbaj-gala ana-lhal, wurru-yanggi warruburru-yung, warra-ngaynbandangi wugurru,” ni-yamayn. \p \v 5 Yagu anubani-rruj ana-lhal, waari ani-waṉbini aniij-mamaaḻang ambani-maṉmangi-yinyung. Yagu wani-waṉagaa nigawi-nyinyung-gala a-marang wurru-burri bagu wurraadharra, marri wani-ḻaḻagaa. \v 6 Anubani-yung ni-wurrij-dhimudiyn warruburru-yung yamba warra-wurru-wurruj waari ambuu-jambarrgini wugurru. \p Marri anubanila-wala ni-yanggi wubani-wuy a-lhal-aynbaj-guy, aaynbaj-guy a-wumurrng, wubani wu-ridiynjini-rruj. Marri bagu wani-magaa. \s1 Na-Jesus ambani-lharrgang nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung. \r Matthew 10:5-15, Luke 9:1-6 \p \v 7 Marri warruburru-yung warra-12 wanii-gaḏiyn nigawi-wuy. Marri waniini nigawi-wala lhuḏ nguynju yungguyung wubani-yung a-man.gurrg yungguyung ambanggu-yandhurrbangaa. Anubanila-wala wani-lharrgandi wurru-wulu-wulawaa-wugij wurru-yanggi wugurru. \v 8 Marri ni-yamayn, “Yagi nurraarra-yarrijgi anaarrawindi anubani-yung-maynji numbuu-yaarri. Bani-yung-bugij nimbirri-waṉagana, waaṉḏulu, numburru-wagaralhina-yinyung. Marri yagi nuu-yarrijgi ana-marrya. Marri yagi ana-yirr nirri-waṉagi, yagi manaarrgi-yung mana-yaaḻi. Yagi nirri-waṉagi anu-ṉuga. \v 9 Damu-wugij, numburru-mun-jabina-yinyung. Yagu yagi nirrima-waṉagi manuulawaa mana-yaaḻi yagu dami-yung-bugij nuu-yabina-yinyung. \v 10 Anubani-yung-maynji numburru-yaarri anubani-wuy anaanga-wuy, bagu numburru-burraa baḏag wurrugu. Wurrugu marri, numburru-wurrij-dhaḻagina-maynji, marri bani-yung nugurru numburru-yaarri anubagala ana-lhal-wala, nimbirriirruyn. \v 11 Yagi-maynji warruburru-yung warra-wurru-wurruj nugurru nambi-ngaynbandi, marri yagi-maynji nambii-gawanggi anubagu, anubani-yung nimbirriirruyn ana-wumurrng, nga manubama-yung nimbirrima-ngarrgiwang nurru-mun-jabina-yinyung nugurru, marri nimbirrima-yaljalang. Anubani-yung nambarra-yiyina wugurru, warruburru-yung wurru-waṉbini yamba aladi.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, wani-magaa warruburru-yung wurraanggarra-yanggi-yinyung. \p \v 12 Marri anubani-yung aḏaba wurru-yanggi, marri warra-magaa. “Nimbirriij-garruyn aniij-galaaladi,” wurru-yamaa. \v 13 Anubani-yung warra-garra-yarraani arrawindi ana-man.gurrg. Warraawurru-yung wuu-lhangurrngandi, yagu warraawurru-yung wugurraayung warraambara-wuryangi wugargayag, marri warra-ḻaḻagaa wugurru. \s1 Na-Herod anu-ngawijgang na-John. \r Matthew 14:1-12, Luke 9:7-9 \p \v 14 Warruburru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj wurru-marrbuy naagi-yung na-Jesus. Anaani-yung nubagi-yung na-king na-Herod ni-wawanggini anaani-yung ana-lhaawu. Warra-mulung-arrgi-yung wurru-yamaa, “Na-Jesus nubagi niga na-John nubagi waniimbara-ngambijgaa-yinyung, niga nubagi-yung ni-ḻaḻagiiyn anubanila-wala ana-ngawij! Dani-yung-gala niwu-waṉagana ana-lhuḏ marri ni-waṉbini,” wurru-yamaa. \v 15 Warra-mulung-arrgi-yung warruburru-yung wurru-yamaa, “Naagi Elijah!” Marri warra-mulung-aynbaj wurru-yamaa, “Naagi ari nubagi-yung naa-ja-jambina-yinyung, nguynju warruburru wunaa-ja-jambini-yinyung wu…bani-yunggaj,” wurru-yamaa wugurru. \p \v 16 Yagu nigaayung na-Herod anaani-yung ni-wawanggiyn ana-lhaawu, marri ni-yamayn, “Na-John, nubagi nganu-waḻwag-guldhiyn ngaya-waj, ngijang ni-wiri-mayn, yagu God nu-ḻaḻagayn!” ni-yamayn. \p \v 17-18 Anubani-yung ana-wulhu-wulhurr anaani-yung wu-waṉiyn. Na-Herod-jinyung na-nilharri-yung na-Philip ngarraagi-yung niiynji-yaay ngarra-ngarrimuwaj-jung Herodias. Marri na-Herod nigaayung ngu-miyn, ngijang niga-waj niiynji-yaay ngiga. Nigaayung na-John ni-yamayn na-Herod-guy, “Yagi nunaa-gaṉa-mi na-nilharri-yinyung yagu anaani waari aniij-mamaaḻang-magaa,” ni-yamayn. Wudani-yung-gala, nigaayung na-Herod nu-magaa aynjaabu-nyung wurrujung, anubuguni ni-yanggi, nga bagu nu-miyn, nga nu-radbini. Marri wunu-yarrijgini yuuguni wubani wu-dhi-dhidini-wuy. \p \v 19 Ngigaayung ngarraagi-yung ngarra-maṉinyung ngunu-wurrij-bangaa naagi-yung na-John. Ngunu-ngaynbandangi ambunuumana, yagu waari angiwiij-dhangarrmaa angunu-wini yungguyung. \v 20 Yagu anubani-yung na-Herod naagi-yung ni-ḏirrngawiiyn na-John-guy, aadani-yung ni-marrbuy naagi na-John ni-maṉngulg, marri ni-maaḻamburrg. Marri na-Herod naagi-yung nu-maṉmiyn. Marri ni-wawanggini nigawi-wuy, anubanila-wala ni-yinag-gabaabaynji, nigawi-rruj ana-yinag. Yagu anubani-yung nu-ngaynbandangi nu-yaynjangani, malgarrawindi. \p \v 21 Anaani-yung na-Herod-jinyung birthday wurru-burri. Ngigaayung ngarraagi-yung ngarra-Herodias ngi-wijangani, “Wudani-rruj aḏaba bagu ambunu-bilhargang na-John!” ngi-yamayn. \p Nigaayung na-Herod, runggal wurru-nguni marrya, warruburru-yung warra-runggu-runggal, anubani-rruj-jinyung ana-wumurrng, marri warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung warra-runggu-runggal, marri warruburru-yung warra-mulung-aynbaj warra-runggu-runggal wurru-burri-yinyung ana-Galilee. \v 22 Ngarraagi-yung ngarra-Herodias-jinyung ngarra-ngarrimarayung, ngi-yanggi ngi-wan.ngaa, wunggayn. Marri bani-yung na-Herod ni-waḻaaḻarriyn, marri warruburru-yung warra-mulung-aynbaj wurru-waḻaaḻarriyn wugurraayunggaj. \p Marri nubagi-yung na-king ngu-yamijgayn, “Nimba-yandhawiwana-maynji anubani-yung anaarrgi-yung, marri anubani-yung wiiyii,” ni-yamayn, \v 23 “Nimba-yandhawiwana anubani arrawindi ngayawi-wuy, anubani arrgi anaanila a-lhal-wala, marri wiiyii,” ni-yamayn, ngu-lhalamayaa ngiga. \p \v 24 Ngigaayung anaani-yung ngi-yanggi, nga ngu-magaa nga-rriibi-yung-guy, “Marri yangi ngaya nganu-yandhawiwana?” ngi-yamayn. \p Nga-rriibi-yung ngigaayung ngi-yamayn, “Banu-yandhawiwanjii lhal-ngargu anu-nindhagal-guldhang na-John waniimbaambara-ngambijgaa-yinyung,” ngi-yamayn. \p \v 25 Anubani-yung ngiigiyn-gaj-bugij ngi-nguḻu-nguḻubini nubagi-wuy na-king-guy. Marri ngunu-yamijgayn, “Nimbiiyn anubani-yung ngayawi-wuy ana-yinag na-John, arrwar ama-plate-duj,” ngi-yamayn. \p \v 26 Yagu anubani-yung na-king ni-yimurr-jiwuriyn. Yagu anubani-yung ni-wawanggini anubani-yung ngu-lhalamayaa-yinyung, marri ni-warranggaa warruburru-wuy warra-mulung-aynbaj-guy. Waari anubani-yung angu-yang-ngu-biḻigagaa. \v 27 Nubagi-yung naa-gaḏiyn nubagi-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung na-lhamugarrijung, marri nu-yamijgayn, “Nimbi-yarrijgiyn wudanu a-yinag yaanuwuy.” Nigaayung ni-yanggi nubagi-yung buguni wubani-wuy wu-dhi-dhidina-wuy, marri warruburru-yung wunu-yinag-guldhiyn na-John-jinyung a-yinag. \v 28 Marri anubani-yung niwu-burriyn buguni amubama-wuy ama-gaṉdharra-wuy. Marri anubani-yung ngu-yayn buguni ngarrubagi-wuy ngarra-ngaḻaynjinyung-guy, anubani ngiwu-yarrijgini nga ngu-yayn nga-rriibi-yung-guy. \p \v 29 Na-John-jinyung anaani-yung wurraawanggiyn warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung. Marri wurru-yanggi bagu, na-ni-gubulu-nyung naagi-yung wunu-miyn wubani-wuy warra-wurrdhu-wurrdhangi-wuy. Wunu-wurrdhangi aḏaba. \p Wudani-yung-gala nga, na-Herod ni-yambini na-Jesus-jinyung, niin-jamayn, “Naagi-yung John!” ni-waḻamin-jamaa niga. \s1 Na-Jesus ambani-marrya-wumana warra-5000 warra-waḻya-waḻya. \r Matthew 14:13-21, Luke 9:10-17, John 6:1-14 \p \v 30 Warruburru-yung yaga wani-lharrgandi-yinyung, ngijang warraawurru-yung aḏaba wurraagiyn nigawi-wuy na-Jesus-guy, marri wunu-magaa, “Anaani-yung aḏaba nurru-waṉbini arrawindi, marri narra-magaa,” wurru-yamaa wugurru. \p \v 31 Arraarrawindi wurru-yanggi anubagala marri anubuguni wurraagini. Na-Jesus marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wugurraayung waari ambuu-yanga-yanga-yangini, waari ana-marrya amburru-ngunu-nguni. Yagu naagi-yung na-Jesus wani-yamijgayn, “Ngaambu-yaarri, ngaambu-wiri-wiri-gina, warruburrala-wala warra-wurru-wurruj-gala, wubani-wuy a-lhamaamura-wuy a-lhal, marri bagu ngaambu-burraa wurrugu ngaambu-yanga-yangina,” ni-yamayn. \p \v 32 Aḏaba warraawurru-yung wurru-yanggi barrawu, marri wurru-yanggi wubani-wuy a-lhamaamura-wuy a-lhal, nguynju yungguyung bagu wurru-burri wugurru. \v 33 Yagu arraarrawindi wurru-marrbuy anubani-yung. Warruburru-yung warra-nani wurru-yanggi, wugurru wurru-ngarrg-dharrmangi wurru-wayamangi danila wugurraayung, wurraagulhaynjini wungarrg-galawaj, wubanila-wala a-wumurrng-gala. Wugurru-waj anubagu ana-raga-ragij wurru-waliyn. \p \v 34 Nigaayung na-Jesus marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung anubagu wurru-waliyn, wurraadadiyn anu-ngarrg-duj, wurraarranggayn yuuguni garnyirrimba. Na-Jesus naagi-yung ni-yamayn, “Warraawurru-yung nguynju yaga wudanu a-jib-jii, waari yaga warraaynbaj ambu-ranga-rangarrang,” ni-yamayn, wani-warrngayuyn naagi-yung. Marri anubani-yung ni-yanggi, wani-magaa, wiij-garrawindi ni-yambini niga. \p \v 35 Aḏaba waadhaadharrwara-maa. Wugurru warruburru-yung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi buguni nigawi-wuy marri wurru-yamayn, “Anaani yagu a-lhamaamura-rruj ngurru-burraa. Anaani aḏaba waadhaadharrwara-mana. \v 36 Bamba-lharrganjii warraawurru warra-wurru-wurruj aḏaba nguynju yadhu wugurru aḏaba amburru-yaarri buguni wubani-wuy aanga aani-rruj a-lhal, marri amburru-mani wugurri-nyinyung marrya,” wurru-yamayn. \p \v 37 Yagu nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Nugurru-waj nambarriiyii wugurru warruburru-yung amburru-nguyii,” ni-yamayn. \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Yagi yuga nurru-waj nurru-rumi marri narraa-mi ana-marrya? Warraaynbaj-magaa ambu-mijgalmini-magaa na-ḻabama marang-aynjaabugij marri ani-wulawaa, marri ambi-waṉagaa-wugij anu-ṉuga, ambu-mangi-magaa ana-marrya.” Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 38 Nigaayung ni-yamayn, “Wu-ngargu aadanu ana-marrya nurru-waṉagana? Numburru-yaarri bagu numburraarra-nayii,” ni-yamayn. \p Wurru-yanggi bagu, wurru-nani. Wurraagiyn nga wunu-yamijgayn, “Anaani marang-aynjaabugij anu-ḏayn marri wulawaa ngujija,” wurru-yamayn. \p \v 39 Nigaayung wani-yamijgayn warruburru-wuy warraarraarrawindi-wuy, “Numburru-burrangang wudanu a-maḏa-nguḏigu-rruj a-maḏa. Daju nugurru numburraambargalang, nugurraayung bagu numburru-muṉḏugang, nugurraayung yuwaagu numburru-muṉḏugang, numburraaḻgaaḻgaḻ, numburru-muṉḏugana,” ni-yamayn. \p \v 40 Marri warruburru-yung wurru-muṉḏugaa, wurraaḻgaaḻgaḻ-waj. Warruburru-yung wurru-muṉḏugaa-yinyung warra-mulung-aynbaj 50 yagu anuwaagu warra-mulung-aynbaj wugurraayung wurru-muṉḏugaa-yinyung 100. \p \v 41 Anubani-yung aḏaba niwu-miyn anubani-yung ana-marang-aynjaabugij anu-ḏayn marri ana-wulawaa ana-ngujija, marri yaanuwuy ni-mal-nayn arrwiyaj, marri nu-warraarriwaa na-God. Anubani-yung anu-ḏayn ni-rayn-bawayuwaa aḏaba, waniini anaani-yung warruburru-yung-guy wurru-marrba-marrbuy-maa-yinyung. Marri buguni warriini warra-wurru-wurruj-guy. Marri anubani-yung ni-muṉḏuwaa ana-ngujija marri waniini warruburru-wuy. \p \v 42 Marri wurru-nguni, marri wurru-waḻarrandi, bani-yung marri. \v 43 Nga aḏaba wurru-mangi wurru-muṉḏugaa anu-gamuymuy, manubama-yung mana-gaṉdharra, 12. Anu-gamuymuy buguni wurru-burrangi, anu-ḏayn-jinyung marri ana-ngujija-yinyung wugurru. \v 44 Muga warraawurru-yung warra-waḻya-waḻya 5000 wugurru. \s1 Na-Jesus ani-jarrarrii ana-wurugu-waj arrwa-garrwar. \r Matthew 14:22-33, John 6:16-21 \p \v 45 Anubanila-wala, wani-yamijgayn warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Numbuu-yaarri ama-barrawu-wuy, marri numbuu-yaarri numbuu-ragaana buguni Bethsaida-wuy,” ni-yamayn. Anubani ana-lhal Bethsaida anubani wagagala a-wurugu. Wani-yamijgayn warra-garnyirrimba, “Numbuu-ngarra-gaagiyn aḏaba aanga-wuy,” ni-yamayn. \v 46 Marri waniirruyn warruburru-yung marri yuuguni niidadiyn amubama-wuy ama-magabang-guy, ni-yambini na-God-guy niga. \p \v 47 Wurrugu anubani-yung ngarraaḻirr ngi-dhaarri aḏaba, magurraayung mana-barrawu aḏaba ma-yarbiyn wubani-wuy a-wurugu aḏaba. Nigaayung anubagu ni-burri ni-wiri-wiri anaadadin-duj. \v 48 Warraawurru-yung wani-nayn, wurru-madhandangi, wudhanguyn yamba wu-wayamangi yuwaagala, wanggu-raganmayn, marri bani-yung wurru-madhandhangi wugurru. \p Wurrugu ni-burri, wu-biinga-mudangi yamba, wurrugu ngu-rangarrangi ngarrubagi-yung ngarraaḻirr ngiimbarra-nagini lhaalhag. Marri bani-yung ni-jarrarriyn wubani-wuy aa-gugu-wuy. Marri anubani-yung lhaalhag ani-yaḻdhangi. \p \v 49 Warraawurru-yung wugurraayung wunu-nayn. Ni-yangga-yanggi aa-gugu-waj. Yagu anubani-yung warraawurru-yung wurraan-jamayn anubani-yung baḏirrnya. Marri wurru-wuwudangi, \v 50 wuu-ḏirrngawiiyn-bindiyung warraawurru-yung. \p Nga nigaayung wani-yamijgayn, “Wiiya! Anaani ngaya-waj. Yagi nurru-ḏirrngawi, numburru-wurrij-baabara,” ni-yamayn. \v 51-52 Anubani-yung ni-yabaynjiyn wugurri-wuy aḏaba. Marri anu-dhanguyn wu-muḏaḏbiyn. Yagu anubani-yung wurru-wurri-ḻaḻmayn-bindiyung, yagu waari yamba amburru-marrbuy-maa, anubani-yung yaga anu-ḏayn ni-warra-ḻibi-ḻibawaa, aadani-yung-gala waari amburru-marrbuy-maa, yagu yamba wurru-yina-baḏa-waḏaḏ wugurru. \s1 Warruburru-yung wurru-lhangurrngandi-yinyung anubani-rruj ana-Gennesaret. \r Matthew 14:34-36 \p \v 53 Anubani-yung wurraagaḻawajangi aḏaba wurraadadangi wagagala-wuy, wubani a-lhal-wuy wu-mayini Gennesaret. Bagu wirrima-radbang. \v 54 Wugurraayung warruburru-yung wugurru warra-wurru-wurruj wurru-nguynju-gayn niga na-Jesus. \v 55 Anubani-rruj ana-lhal wurraagulhaynjini marri warraarra-mangi warruburru-yung warru-dhu-dhangurrg, waa-yarrijgini buguni, ama-yaaḻi-rruj. \p Wurraawanggini-magaa, “Naagi-yung aḏaba bagu ni-waliyn.” Marri anubanila, wurraagulhaynjini-magaa warraarra-mangi. \v 56 Anubani-yung ni-yanggi-magaa buguni wubani-wuy aanga-wuy. Anubani warraarra-mangi-magaa warraawurru-yung warra-murrgulhangi warraarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung, anubani-rruj yaga wuu-yamba-yambiynjini-rruj, wurru-muṉḏu-muṉḏugaa. Naagi-yung na-Jesus wunu-yandhawiwandi-magaa, “Warruburru-yung wurru-lhangurrngandi-yinyung, ambi-yaaḻi-waṉagang amubama-waj ama-mangudhig-duj,” wurru-yamaa-magaa. Yagu warruburru-yung warraarraarrawindi wunu-yaaḻi-waṉagaa, wurru-maṉdhini-magaa wugurru. \c 7 \s1 Warra-Pharisee-yinyung anaaladi ana-lhaawu. \r Matthew 15:1-9 \p \v 1 Warruburru-yung warra-Pharisee marri mulung-aynbaj warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, warruburru-yung anubanila ana-Jerusalem-jinyung, anubani-yung wunu-muṉḏugayn naagi-yung na-Jesus. \p \v 2 Anaani ana-lhaawu-runggal wu-yamana, “Numburru-marang-jarrbina,” bani-yung wu-yamana. Warra-mulung-aynbaj warruburru-yung na-Jesus-jinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung waari anaani-yung amburru-waṉbini. Yagu warraawurru-yung wurru-nguni arrbidi, waari amburru-marang-jarrbini wugurru. \p \v 3 Warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee warra-nani. Warra-Pharisee marri warraarrawindi-lhangu warra-Jew, warruburru-yung wirri-yandhurrbangaa anaani-yung ana-lhaawu-runggal anaarrawindi-lhangu, warruburru-yung-jinyung warra-mi…yn-ngambara-yinyung. Warraawurru-yung wurru-marang-jarrbini ana-raga-ragij, marri bani-yung malgadhaadharri wurru-nguni ana-marrya. \v 4 Anubani-yung wurru-muṉḏugaa-wala anubagala, warruburru-yung wuu-ngarra-ḏaba-rabalangi anubagala, anubani-yung wuu-yarrbini mal-ḏaga-ragij-gaj, marri bani-yung malgadhaadharri wurru-nguni. Marri wirri-waṉagaa arrawindi ana-lhaawu-runggal, ama-gaṉdharra yungguyung wirrima-yarrbini, marri amubama-yung ama-runggu-runggal-inyung ama-gaṉdharra wirrima-yarrbini, marri mana-gaṉdharra ma-maṉdhini yiiḻi-mirri, dama-yung ngijang wirrima-yarrbini wugurru. \p \v 5 Yagu anubani-yung warra-Pharisee marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wunu-yandhawiwandi na-Jesus, “A-yangi yungguyung nagang warruburru wurru-marrbuy-maa-yinyung, waari amburru-waṉbini nguynju warruburru-yung warra-mi…yn-ngambara wirriij-maṉdhangi? A-yangi yungguyung waari amburru-marang-jarrbini marri wurru-nguni ana-marrya?” wurru-yamayn. \p \v 6 Yagu nigaayung wani-yamijgayn, “Nubagi-yung naa-ja-jambini-yinyung na-Isaiah, ni-yambini yijgubulu-windiyung nugurri-nyinyung. Nugurru aadanu nurraambaḻaman-gina nugurraajbaj, yagu ana-lhirribala wu-miḏaamimi. Ana-lhaawu anaani wu-yamana anaani-rruj a-wubiba, na-God ni-yamaa, \q1 ‘Warra-wurru-wurruj wuu-yambina a-ramadhan-gala, “na-God ni-mamanunggu,” \q2 yagu anaandhiri anubani wu-burraa malanganya…nay ngayawi-wala. \q1 \v 7 Yagu warruburru-yung ngambi-warraarriwana arrbidi, \q2 Anaaynbaj ana-lhaawu wiijanggi warra-wurru-wurruj-gala, yagu warruburru-yung warra-magana warra-mulung-aynbaj, anaani wiijanggi ngayawi-wala, yagu waari.’ \m Dani-yung na-God ni-yamaa, waarrarrina a-wubiba-rruj.”\x + \xo 7:7 \xt Isaiah 29:13.\x* \v 8 Naagi-yung na-Jesus wani-magaa-wugij. “Nugurru aadanu nirriirruna na-God-jinyung-gala a-lhaawu-runggal, nirri-waṉagana nirri-waḏa-waḏaḏ-gana ana-lhaawu aadanu warra-wurru-wurruj-jinyung.” \p \v 9 Naagi-yung ni-yambini-wugij, “Nugurru aadanu nurru-wijangayii wiij-miḏaamimi marri nurru-waṉbina aadanu anggiijamang na-God-jinyung-magaa waari. Nguynju yungguyung anubani-yung numburru-waṉbina nugurri-waj nimbirri-ngaynbandang-maynji! \v 10 Numburru-marrbuy anubani-yung na-Moses ni-yambini, \it (Exodus 20:12) ‘Banu-yandhurrbangana na-ninyarra marri nga-rriibi,’\it* ni-yamayn, marri ngijang, \it (Exodus 21:17) ‘Warraaynbaj-maynji warrubawa-yung ambu-yambina anaaladi na-ninyarra-yung-guy marri nga-rriibi-yung-guy, yijgubulu anubani-yung ambu-ngawang,’\it* dani-yung ni-yamayn na-Moses. \p \v 11 “Yagu na-wurrujung-maynji ari ani-yamang na-ninyarra-yung-guy marri nga-rriibi-yung-guy, ‘Anubani-yung ana-bayarra nuguṉi-nyinyung, yagu aḏaba nganu-yayn na-God-guy aḏaba,’ ari ani-yamang. Nugurru warra-Pharisee nurru-yamana, aḏaba wiiya, wiij-maṉdhina aḏaba, dani-yung nurru-yamana. \v 12 Nubagi-yung numbunu-lhambiyn yagi wani-yu ni-ninyarra-yung-guy marri nga-rriibi-yung-guy. \v 13 Anaani-yung wiijamana, anubani-yung nirriijaḻgiwijgana ana-lhaawu na-God-jinyung, nugurri-nyinyung-gala a-lhaawu, marri anubani-yung narra-yiyina warra-mulung-aynbaj-guy. Marri arrawindi, wiijamana, nurru-waṉbina.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus, wani-magaa warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee wugurru. \p \v 14 Anubanila-wala anubani-yung niga na-Jesus wanii-gaḏangi warruburru-yung warra-wurru-wurruj nigawi-wuy, niga ni-yamayn, “Numburraawanggina nugurru aadanu warraarraarrawindi, marri numburru-marrbuy-mana anaani. \v 15-16 Waari-magaa anubani-yung-magaa warra-wurru-wurruj ambirri-burrang-jinyung anubuguni wugurri-nyinyung-guy, waari wanggaaladi-wi. Yaani nga ambanggaaladi-wana, anubani-yung wu-rabalii wugurri-wala. Yaani nga ambanggaaladi-wana wugurru.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 17 Marri anubani-yung ni-yanggi anubagala warruburrala-wala, ni-yanggi yuuguni a-wumurrng-guy. Warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung bagu nga wunu-yandhawiwandi, wubani-yung a-lhaawu. \p \v 18 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yuga nugurraayunggaj nurru-maḻaḻadi, nurru-yamana nguynju warruburru-yung-jii? Yagu waari numburru-marrbuy-maa, anubani-yung anaarrawindi-lhangu ana-marrya anubani-yung wu-yabina wugurri-wuy warra-wurruj-guy, waari anubani-yung wanggaaladi-wi, yuga? \v 19 Anggu-yaarri-maynji anaanu-wuy wugurri-wuy mana-gulmung-guy, yagi anubani wu-burrangi anaandhiri-rruj. Marri anubanila wu-rabalii ana-wubulu-wala.” Dani-yung ni-yamayn. \p Yagu anaani ana-lhaawu na-Jesus anaani-yung ni-yambini ana-marrya, anaani wu-warra-mamanunggu. \p \v 20 Marri bani-yung ni-yamayn, “Anubani-yung anggu-rabalang-maynji warra-wurruj-gala, marri bani-yung ambanggaaladi-wang. \v 21 Yaani warruburrala-wala warra-wurru-wurruj-gala, wugurri-wala aandhiri-wala. Wurru-wijangayii alaaladi, warrubawa-yung yaga yigaj warra-waḻya-waḻya marri warra-maṉaṉung wurru-maynjina yaga. Marri wurraamajaa, warra-mulunguwa-wana, \v 22 warraagamajaa warra-maṉaṉung, warraa-garra-ngaynbandii warraaynbaj-jinyung arra, wurraaṉbina aladi, wurraawaḻii, waari amburru-burrangang ana-maaḻamburrg, wurru-margirajaa, anubani-yung warraarra-yamawaynjina warra-mulung-aynbaj-guy, wurru-lhama-lhamina, wurru-yilg-balii. \p \v 23 “Aadanila-yung-galawaj wu-yaarri lhirribala-wala. Marri bani-yung nambanggaaladi-wana nugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Na-Jesus angu-maṉmani ngarra-maṉinyung a-Canaan-jinyung. \r Matthew 15:21-28 \p \v 24 Anubanila-wala na-Jesus ni-yanggi anubanila-wala ana-lhal. Ni-yanggi wunumbiyaj wubani-wuy a-lhal a-Tyre-wuy marri a-Sidon-guy. Anubani-yung ni-yanggi buguni wubani-wuy a-wumurrng-guy. Naagi-yung ani-julubini bagu yungguyung. Yagu warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wurru-marrbuy. \p \v 25 Ngarraagi-yung ngarra-ngaḻaynjinyung ngiwu-waṉagaa anubani-yung man.gurrg aladi. Yagu nga-rriibi-yung ngarraagi-yung ngi-wawanggini naagi-yung na-Jesus. Marri ngi-yanggi, marri ngi-ḻandharrdhangayn nigawi-rruj raga-ragij a-mun-duj. \v 26 Ngarraagi-yung ngarra-maṉinyung waari angi-Jew-magaa. Anubani ana-lhal wu-mayina Phonecia, wubani-rruj a-Syria-yinyung. Ngarraagi-yung ngunu-yandhawiwandi, “Bawu-barawudang wubani a-man.gurrg ngarrubagi-yung ngarra-marig-jinyung,” ngi-yamayn. \p \v 27 Nigaayung na-Jesus ngu-yamijgayn ngigawi-wuy, “Waari nurru nurru-mi anubani-yung ana-marrya warruburrala-wala warra-mijburrayung-gala marri narra-yu wugurri-nyinyung warra-ḻandhurrg-guy, waari aadanu anggiij-maṉdhiiyn.” ni-yamaa. \p \v 28 Ngigaayung ngi-yamayn, “Yii Buunggawa! Yagu waa-ḻandhurrg wugurru ambu-burraa-maynji ana-lhirribala, anubani-rruj wurru-nguyu-nguyii-rruj, marri ambu-nguyii anubani-yung wugamuymuy anggaadbarrwina-yinyung, anubani-yung warra-mijburrayung-jinyung wubani a-marrya,” ngi-yamayn. \p \v 29 Nigaayung ni-yamayn, “Nagang yamba nuynjambini aadanu ana-lhaawu, marri nu-jambarrgina, ba-yaarri aanga-wuy. Ngarrubagi nginggaarruyn ana-man.gurrg, ngarra-ngarrimarig, ngigawi-wala.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 30 Ngarraagi-yung ngi-yanggi. Ngarrubagi-yung ngarra-wirrinyung ngi-murrgulhii ama-yaaḻi-rruj, anubani-yung waaṉibiyn ana-man.gurrg aḏaba. \s1 Nubagi ni-wan-mudii-yinyung. \p \v 31 Wurrugu malgadhaadharri, anubani-yung ni-yanggi anubanila-wala ana-lhal wu-ridiynjini anubani ana-lhal ana-Tyre. Ni-yanggi wubani-wuy a-Sidon-guy. Ni-yaḻdhangi marri buguni ni-yanggi a-wurugu-wuy, Galilee-wuy. Marri buguni ni-yanggi anubani-waj Decapolis. \p \v 32 Bagu wunu-yarrijgini wurrujung nigawi-wuy. Naagi-yung ni-wan-mudangi, marri naagi-yung waari ani-yamba-yambini ana-maaḻamburrg. Wunu-yandhawiwayn na-Jesus, “Banu-waṉagang naagi,” wurru-yamayn. \p \v 33 Nigaayung na-Jesus nu-miyn naagi-yung, nu-yarrijgini warruburrala-wala warra-wurru-wurruj-gala. Naagi-yung na-Jesus amubama-wuy ama-warang-guy nu-warang-araa, marri ni-wa-judiyn marri nu-lhayn-baṉagayn. \v 34 Marri ni-mal-nayn arrwiyaj, a-wumala-wuy, marri ni-ngayn.gayayn runggal. Marri ni-yamayn, “Ephatha.” Anaani wiijamana, ba-warang-bawalhang. \v 35 Marri ni-wan-bawalhi, marri wugurraayung ana-lhayn anubani wu-wirbirini, marri maaḻamburrg ni-yambini niga. \p \v 36 Na-Jesus anubani-yung wani-yamijgayn, “Yagi narra-magi warruburru-wuy warra-mulung-arrgi-yung,” ni-yamayn. Yagu warra-magaa warruburru-yung warra-mulung-aynbaj. \p Yagu na-Jesus wani-yamijgayn ngijang, yagu ngijang marri ngijang warra-magaa, warruburru-wuy warraarraarrawindi-wuy. \v 37 Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi windiyung. Marri wurru-yamayn, “Naagi ni-waṉbini maaḻamburrg-galawaj! Warrubawa-yung wu-wan-mudii-yinyung, marri wu-wawanggina! Marri warra-lhaawu-wari-yinyung, warrubawa-yung wurru-yambina!” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \c 8 \s1 Na-Jesus ambani-marrya-wuyii warra-4000. \r Matthew 15:32-39 \p \v 1 Anubanila-wala malgadhaadharri, warraawurru-yung arraarrawindi wurru-waliynjini. Yagu waari ana-marrya amburru-waṉagaa. \p Na-Jesus wanii-gaḏiyn warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, \v 2 marri ni-yamayn, “Warruburru warra-garnyirrimba wurraanggarra-yanggi aḏaba ngi-waḻirr-wulaynbaj. Waari ana-marrya amburru-waṉagaa. Ngaya ngarra-warrngayuyn, \v 3 warraawurru yamba wurru-marryaadii. Ngaya anubani waari ngarra-lharrgi wugurru wurru-marryaadi-yinyung anubani-magi wugurru wurru-rabingun-magi wurru-yanggan-magi aanga-wuy. Warraawurru yamba a-jarrmayarrmaj-gala a-lhal warraawurru wuu-yanggi.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 4 Yagu wugurraayung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yamayn, “Marri yangi-mirri warraawurru ngaamba-marrya-wuyii ana-marrya? Ngagurru anaani ngurru-burraa a-yarrmayarrmaj anubanila-wala anaanga,” wurru-yamayn. \p \v 5 Nigaayung ni-yamayn “Wu-ngargu yuga anu-ḏayn nugurru anubani nurru-waṉagana yuga?” ni-yamayn. \p Wugurraayung warraawurru-yung wurru-yamayn, “Marang-aynjaabugij marri wulawaa.” \p \v 6 Yagu wani-magayn warruburru warraarrawindi, “Numburraambargalang daju aaban-duj,” ni-yamayn. Anubani-yung niga ni-miyn ana-marang-aynjaabugij marri anuulawaa anu-ḏayn, marri nu-warraarriwaa na-God-guy, nga niga ni-rayn-bawaayuwaa anubani-yung ana-marrya, marri waniini warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, marri anubani-yung warriini warruburru-wuy warra-wurru-wurruj. \v 7 Marri anubani-yung wurru-waṉagaa wunyu-wunyanyung ngujija. Marri anubani-yung ni-yambini ngijang na-God-guy. Nga wani-magayn warraawurru-wuy, “Anaani warruburru-wuy nambarriiyii ngijang,” ni-yamayn. \v 8 Anubani-yung aḏaba warruburru-yung wurru-nguni marri wurru-waḻarrang. Anubanila-wala, warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-ragaa anu-gamuymuy, manaama-yung mana-gaṉdharra marang-aynjaabugij marri muulawaa, wurru-yabaa buguni. \v 9 Warraawurru-yung wurru-burri anubagu 4000 warra-wurru-wurruj. \p Anubanila wani-lharrgang. \v 10 Aḏaba ni-yabaynjiyn ama-barrawu-wuy, marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wurraanggarra-yanggi. Marri anubani-yung wurraagaḻawajiyn buguni anubani ana-lhal Dalmanutha. \s1 Warra-Pharisee-yinyung marri warra-Saducee-yinyung ana-lhaawu. \r Matthew 16:1-4, Luke 12:54-56 \p \v 11 Warruburru-yung warra-Pharisee wurru-yanggi marri anubani-yung wurru-wundi nigawi-wuy. Marri wunu-rawini nigawi-wuy, “Nimba-bajiyina malnguj aarrwar-wala.” wurru-yamayn. \p \v 12 Nigaayung ni-wurrij-galadi-wiiyn ana-lhirribala. Ni-yamayn, “A-yangi yungguyung nugurru warra-wurru-wurruj wurru-wiri-mana-yinyung ana-yimbaj, nurraarranggana ana-malnguj? Yijgubulu, niga na-God waari nani-bajiyi ana-malnguj, nugurru warra-wurru-wurruj.” Dani-yung ni-yamayn. \v 13 Marri anubani-yung waniirruyn, ngijang wurru-yabaynjiyn amubama-yung-bugij ama-barrawu, wurraagaḻawajangi wagagala-wuy wugurru. \s1 Anaaynbaj ana-lhaawu warruburru-yung-jinyung warra-waḻya-waḻya. \r Matthew 16:5-12 \p \v 14 Yagu anubani-yung wurru-warandhalabiyn, waari anubani-yung amburru-waṉagaa anu-ḏayn. Aynjaabugij bagu wu-burri wuḏayn, ana-marrya. \v 15 Na-Jesus anaani-yung ni-yamaa, “Numburru-dhi-maṉdhina aadanu, anubani-yung-jinyung anu-ḏayn warruburru-yinyung warra-Pharisee-yinyung marri nigaayunggaj na-Herod-jinyung,” ni-yamaa. \p \v 16 Wugurraayung warruburru-yung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yambini anubani-yung-jinyung. “Anubani-yung niga ni-yambini ngagurru yamba ngurru-warandhalabiyn, waari anubani-yung ngaambu-waṉagang anu-ḏayn,” wurru-yamayn. \p \v 17 Yagu nigaayung na-Jesus ni-marrbuy, anubani-yung wugurru wurru-yambiynjini-yinyung. Naagi-yung ni-yamayn, “A-yangi yadhu nugurru aadanu nurru-yambiynjina waari numburru-waṉagang anu-ḏayn nugurri-nyinyung? Yuga nugurru waari numburru-marrbuy-dhini? Yuga nugurru aadanu nurru-yina-baḏa-waḏaḏ? \v 18 Damu bagaḻang nimbirrima-waṉagana! Yagu waari numburraarranggang? Yagu damu warang! Yagu waari numburraawanggang, yuga? Marri waari nurru-wijangi anubani-yung? \v 19 Nurru-marrbuy anubani-yung nga-rayn-bawaayuwaa ana-marang-aynjaabugij anu-ḏayn warruburru-yung-jinyung 5,000? Ma-ngargu mana-gaṉdharra anu-gamuymuy-yinyung, nurru-yabaa manubama-wuy?” ni-yamayn. \p Wugurraayung warraawurru-yung wuu-yamayn, “12 yagu.” \p \v 20 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Marri nga-rayn-bawaayuwaa marang-aynjaabugij marri wulawaa anu-ḏayn, warruburru-yung-jinyung warra-4000-jinyung. Ma-ngargu mana-gaṉdharra, anubani-yung anu-gamuymuy nurru-yabaa manubama-wuy?” ni-yamayn. “Marang-aynjaabugij marri muulawaa,” wurru-yamayn. \p \v 21 “Yuga waari aadanu numburru-marrbuy-maa?” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Na-bagaḻang-aladi-nyung ani-warranggaa ana-maaḻamburrg. \p \v 22 Anubanila-wala, wurru-yanggi anubani-yung Bethsaida-wuy. Mulung-aynbaj warruburru-yung wunu-yarrijgini nubagi-yung ni-bagaḻang-aladi. “Banu-waṉagana,” wurru-yamayn. \p \v 23 Marri nu-waṉjaaṉa-ṉimayn nubagi-yung na-bagaḻang-aladi-nyung. Anubagala naaṉa-ṉimaa anubanila-wala ana-wumurrng-gala. Marri nu-ba-judangi nubagi-yung-guy marri nu-bagaḻang-baṉagayn. Marri nu-yandhawiwayn, “Yuga nunggarranggana yuga?” ni-yamayn. \p \v 24 Nigaayung na-waḻyinyung nubagi-yung ni-warranggayn marri ni-yamayn, “Ngarra-nayii wurru-wurruj, nguynju wudani a-rangag-jii wurru-yaarri,” ni-yamayn. \p \v 25 Ngijang nigaayung na-Jesus nu-bagaḻang-baṉagayn, nu-ba-bulagayn. Yagu nigaayung nubagi-yung yingga ni-marang-galiyn niga nubagi-yung na-wurrujung, ni-warranggayn amaningaḏajung. Marri bani wani-nayn ana-maaḻamburrg. Mana-bagaḻang manubama-yung ni-bagaḻang-maṉdhiiyn. \v 26 Na-Jesus naagi-yung nu-lharrgang buguni nigawi-wuy aanga-wuy. Yagu nu-magayn, “Yagi nuṉḏumi anubuguni anaaynbaj-guy anaanga-wuy,” ni-yamayn. \s1 Na-Peter ani-yamana, “Nagang aadanu nu-ngu-Christ”. \r Matthew 16:13-19, Luke 9:18-21 \p \v 27 Na-Jesus marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wurru-yanggi wubani-wuy aanga-wuy, wubani warubaj ana-Caesarea Philippi. Wani-yandhawiwayn, “Warruburru-yung yuga warra-wurru-wurruj wugurru, ngaya anaani yuga wurraaḻamin-jamaa, yangi-nyung ngaya?” ni-yamayn. \p \v 28 Wugurraayung wurru-yamayn, “Warra-mulung-arrgi wurru-yamana nagang aadanu John, nubagi-yung yaga waniimbara-ngambijgaa-yinyung. Warra-mulung-aynbaj wurru-yamana nagang aadanu Elijah. Warra-mulung-aynbaj wurru-yamana nagang aadanu warruburru-yung yaga wunaa-ja-jambini na-God-jinyung,” wurru-yamayn. \p \v 29 Nigaayung ni-yamayn, “Yagu nugurru aadanu, yangi-nyung yuga nugurru nurru-yamana ngaya anaani?” ni-yamayn. \p Marri na-Peter nigaayung nu-yambalmayn, “Nagang aadanu na-Christ, na-Messiah, na-runggal-yung na-God-gala,” ni-yamayn. \p \v 30 Nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn, “Yagi narra-magi ngaya anaani,” ni-yamayn. \s1 Na-Jesus ani-yambina ani-ngawang-jinyung. \r Matthew 16:21-28, Luke 9:22-27 \p \v 31 Marri anubani-yung wani-magaa ngijang, nigawi-mirri, nii-jamijgini, “Ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anaani ngambambii-garragayii runggal-windiyung. Warruburru-yung warra-mijiwanggu, warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, ngambambiindirrii ngaya. Warra-mulung-aynbaj warruburru-yung ngambambiimana. Marri amuulawaa-wala mana-miyn.nganga wurrugu, ngaya nga-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala.” Dani-yung ni-yamaa. \v 32 Anubani-yung ni-yambini anaani-yung ana-lhaawu, anubani wiij-garrarra. \p Nigaayung na-Peter nu-ḻaḻagayn, “Baaṉiyn yuwaagu, naynjambiynjina.” Marri ni-yamayn, “Yagi nunggaṉbi!” \p \v 33 Yagu na-Jesus nigaayung ni-wiḻibiḻingiyn marri ni-warranggaa buguni warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-yinyung. Nu-yamijgayn, na-Peter-wuy, “Ba-yaarri baagiyn yuuguni a-mugarri-wuy, Satan! Nagang aadanu waari na-God-jinyung-magaa, nagang aadanu warra-wurru-wurruj-gala nu-ngu-burraa,” ni-yamaa. \p \v 34 Warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurraanggarra-yanggi. Wanii-gaḏiyn warruburru-yung warraarraarrawindi nigawi-wuy. Marri ni-yamayn, “Nugurru-maynji ngirri-ngaynbandii-maynji anubani-yung ngirri-garrindharrmani ngaya, anubani-yung nugurru numburru-yiynjang marri nimbirri-warrgu anu-ḏangag marri bani-yung ngirri-garrindharrmani ngaya. \p \v 35 “Na-wurrujung-maynji anubani-yung aniwu-waṉagana-maynji nigawi-nyinyung ana-wiri, wurrugu marri yijgubulu anggu-wurag. Yagu anubani-yung-maynji aniwaarruyn-maynji ana-wiri nigawi-nyinyung, ngayawi yungguyung, marri ngayawi-nyinyung yungguyung ana-lhaawu, wurrugu marri nubagi-yung ani-wiri-mang. \v 36 Nubagi-yung-maynji na-wurrujung aniwu-mang-maynji anaani ana-lhal-lhangu, yagu wurrugu marri anggu-wurag nigawi-nyinyung ana-wiri, aadanu wiijamana yij-galadi. \v 37 Nubagi-yung-maynji na-wurrujung ani-bayarra-giiyn-maynji nigawi-nyinyung ana-wiri, yuga anubani-yung wiij-maṉdhina? Yangi ana-bayarra? Waari! \p \v 38 “Anaani ana-malg-jimbaj, warraarrawindi warra-wurru-wurruj wurru-waṉbina aladi-windiyung marri wurru-yarramana na-God-gala. Warrubawi-yung-maynji warraaynbaj ngaya ngambii-gambulii anaani, marri ngayawi-nyinyung ana-lhaawu, ngaya-waj nga anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anaani warrubawi-yung ari ngaya ngambaa-gambulang warrubawi-yung, wurrugu marri anubani-yung ngandaagiyn-maynji anuwagala, wubani-rruj wu-milhiynjina-rruj na-Baba-yinyung, marri anubani-yung ana-angel ana-maṉngulg.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, na-nidhaawu-yung. \c 9 \p \v 1 Marri naagi-yung ngijang ni-yamayn, “Ngaya anaani ngana-magana nugurru aadanu yijgubulu-windiyung, mulung-arrgi-yung nugurru aadanu aḏaba nurraarra-garra-lhara, numbunu-nayii na-God, ambani-rangarrii nigawi-nyinyung warru-mandag, lhuḏ-mirri, numburru-wiri-waj-bugij aadanu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Na-God naagi-yung anaaynbijgang na-Jesus. \r Matthew 17:1-8, Luke 9:28-36 \p \v 2 Marang-aynjaabugij marri jarranggay anubani-yung malgadhaadharri, na-Jesus wani-mangi na-Peter marri na-James marri na-John. Anubani-yung wuu-yanggi amubama-wuy ma-ḻandhirrngindi-wuy ama-ṉuga. Anubagala wurru-yanggi, warraarruyn. Nga bagu wunu-nani. Nigaayung na-God naagi-yung naaynbijgayn. \v 3 Manaama-yung mana-yaaḻi nigawi-nyinyung ma-ngalngalangi windiyung. Warraaynbaj waari wirrima-yarrbu mana-yaaḻi ma-yami, maadami-yung-jii. \p \v 4 Warraawurru-yung wurraarranggayn, Elijah marri Moses, wurraanggarra-garra-lhi na-Jesus. Marri wurru-yambiynjini, nigawi-wuy. \p \v 5 Nigaayung na-Peter ni-yamayn na-Jesus-guy, “Buunggawa, anaani nurru wiij-maṉdhina nurru-burraa nugawi-rruj. Nanggu-maṉdhii angguulaynbaj ruluj, aynjaabugij nugawi-nyinyung, aynjaabugij na-Moses-inyung marri aynjaabugij na-Elijah-yinyung,” ni-yamayn. \v 6 Waari anaani ana-lhaawu wugurru anggu-wandhurrg-maa, yagu nigaayung na-Peter waari anaani ani-marrbuy-maa niga, warraawurru-yung yamba wurru-ḏirrngawiiyn-bindiyung wugurru. \p \v 7 Anubani-yung ngubunung yuwaagala wu-yanggi, warruburru-wuy wugurru wanggaambamadhiyn. Marri wubanila-wala a-ngubunung-gala yang wu-rabaliyn. God ni-yambini a-ngubunung-gala. “Naagi ngayawi-nyinyung na-Nigi, ngaya nganaa-ḏamarr-ngu-burraa. Nigawi-wuy numbunaa-gawanggina aadanu.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 8 Lhugaajgiyalawaj warruburru-yung wurraarra-garranggaa, yagu Jesus-bugij anubagu ni-burri. Waari warraaynbaj anubagu. \p \v 9 Anubani wurraarra-ḻaḻagiiyn aḏaba wurru-dhirridangi amubama-waj ama-ṉuga-waj. Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yagi warraaynbaj narra-magi anubani-yung nurraarra-nani-yinyung. Ngaya, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung nga-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala. Marri bani-yung nambarra-magana,” ni-yamaa. \p \v 10 Wudani-yung-gala, anubani-yung wirri-waṉagaa ana-lhaawu bagu wugurri-rruj, marri anubani-yung wurru-yandhawiwaynjini, “Yangi yuga anubani ani-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala, wiijamana?” wurru-yamaa. \p \v 11 Marri warraawurru-yung wunu-yandhawiwandi na-Jesus, “Wuu-yaminggarrini wuu-yambini warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, na-Elijah ani-yaarri raga-ragij, nubagi-yung naa-ja-jambini-yinyung na-God, anu…bani-yunggaj?” wurru-yamayn. \p \v 12 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yuu, danu nga na-Elijah ani-ragayang ani-yaarri, ana-wulhu-wulhurr, marri ani-warra-maṉdhii anaarrawindi-lhangu. Yagu nugurru aadanu numburraawanggina anaani-yinyung wu-yambina anaani-rruj ana-wubiba-rruj, ngaya anaani, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaya arrawindi nganggarragayii, anubani-yung, warra-mulung-aynbaj warruburru-yung amburraan-jamana, ngaya ngaaladi? \p \v 13 “Yagu ngaya ngana-magana nugurru, niga na-Elijah bani-yung aḏaba ni-yanggi. Yagu anubani-yung wurru-waṉbini runggal-windiyung aladi nigawi-wuy, nguynju-waj wugurru wirri-ngaynbandangi wurru-waṉbini-yinyung, nguynju ana-lhaawu anaani wu-yamana.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Na-Jesus anu-maji-mang wirrinyung. \r Matthew 17:14-18, Luke 9:37-43 \p \v 14 Warraawurru-yung wuu-dhirridangi amubama ama-ṉuga-wala. Marri buguni wurru-yanggi warra-mulung-aynbaj-guy warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-yinyung. Yagu wurraarranggayn yagu arraarrawindi wurru-wurruj wurru-muṉḏugaa. Warraawurru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wurru-wundi, warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy. \v 15 Warraawurru-yung warra-garnyirrimba wurraarranggayn wunu-nayn na-Jesus, marri wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn. Marri wurru-yarbiyn nigawi-wuy, marri wunu-yambini wugurru. \p \v 16 Nigaayung wani-yandhawiwayn, “A-yangi yungguyung nugurru nuu-yambiynjina?” ni-yamayn. \p \v 17 Aynbajung warra-garnyirrimba-rruj nu-yambalmayn, “Barra-yiyina-yinyung, nganu-yarrijgini ngayawi-nyinyung na-nigi nugawi-wuy. Naagi man.gurrg niwu-waṉagana, wu-lhaawu-wari. \v 18 Ana-man.gurrg anaani, anubani-yung ninggu-mani marri ninggu-barawudii aaban-guy, marri anubani-yung ni-lhagar-lhililii. Marri ni-ra-bangaynjina, marri anubani-yung na-ningun.gu-yung ni-waḏa-waḏaḏ-mana. Ngarra-yandhawiwayn warruburru wurru-marrbuy-maa-yinyung nugawi-nyinyung, ambunaa-ngu-barawudangi naagi, wubani a-man.gurrg, yagu waari amburru-waṉbini wugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-waḻyinyung. \p \v 19 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Nugurru aadanu warra-wurru-wurruj waari numburru-jambarrgiiyn! Yuga ngaya anaani nga-ngu-burraa baḏag nugurri-rruj yuga? Anaani ngaya nga-ngu-burraa baḏag nugurri-rruj, nga-lhambaamburrg yamba ngaya marri anambaa-gaṉbina nugurri-wuy anaani, yuga? Banu-yarrijgiyn na-wirrinyung yaanu-wuy.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 20 Marri naagi-yung wunu-yarrijgini nigawi-wuy. Ana-man.gurrg anaani-yung ninggu-nayn na-Jesus. Lhugaajgiyalawaj naagi-yung na-wirrinyung ninggu-warra-galalangijgayn marri ni-rabini aaban-guy, anubani-yung ni-wadbarrwini aaban-baj marri ni-lhagar-lhililangi. \p \v 21 Na-Jesus naagi-yung nu-yandhawiwaa naadagi-yung-jinyung na-wirrinyung-jinyung na-ninyarra-yung, “Naagi-yung lhal-ngargu niwu-waṉagaa anaani-yung?” ni-yamayn. \p Nigaayung ni-yamayn, “Naagi-yung ni-wirrig-gaj, ni-gujuju-waj,” ni-yamayn. \v 22 “Anaani ana-man.gurrg, malgarrawindi ninggu-barawudangi ana-ngura-wuy marri yuuguni aa-gugu-wuy, nguynju yungguyung ani-ngawini. Nagang-maynji baaṉbang, nimba-warrngayang marri nimba-maṉmang niiṉi anaani,” ni-yamayn. \p \v 23 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “A-yangi yungguyung nuynjamaa, ‘Nagang-maynji baaṉbang’? Warrubawa-yung-maynji ambu-jambarrgina, marri anaarrawindi-lhangu ari anggu-waṉbina,” ni-yamayn. \p \v 24 Na-ninyarra-yung naagi-yung niiḏangi, “Nga-jambarrgiiyn! Nimba-maṉmang, nguynju yungguyung runggal nga-ngu-jambarrgina,” ni-yamaa. \p \v 25 Warruburru-yung warraarraarrawindi anuwagala wurru-wuwaḻgayn, nga warra-dhawawarumayn naadiṉi-yung wini-yambiynjini-yinyung. Nigaayung na-Jesus wani-nani marri anubani-yung ni-yambini wu-waḏa-waḏaḏ ana-lhaawu wubani-wuy a-man.gurrg-guy. “Ramadhan-gari-nyung, warang-ari-nyung man.gurrg, ba-rabalang nigawi-wala, marri yagi nundaagi naagi-wuy,” ni-yamayn. \p \v 26 Wugurraayung ana-man.gurrg anubani-yung waaḏangi, marri naagi-yung ninggu-warra-galalangijgayn runggal, marri anubani-yung wu-rabaliyn nigawi-wala. Naagi-yung na-wirrinyung ni-murrgulhi-wugij, waari ani-ḻaḻagini nguynju yaga waadawu waa-ngawina-yii, ni-yamaa. Warruburru-yung warraarraarrawindi wurraan-jamayn, “Naagi-yung ni-ngawiiyn.” \v 27 Yagu na-Jesus naagi-yung ni-waṉja-ḻaḻagayn, nigaayung ni-ḻaḻagiiyn. \p \v 28 Na-Jesus anubani aḏaba ni-yanggi anubagala wubani-wuy a-wumurrng-guy, warruburrala-wala warra-garnyirrimba. Warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wunu-yandhawiwang, “Yagu nurru anaani-yung waari naambu-barawudangi ana-man.gurrg?” wurru-yamayn. \p \v 29 Nigaayung wani-yamijgayn, “Yagi nugurru nurraarra-yarramijgi anubujujung-gala. Yagu numbunu-yandhawiwana-maynji na-God, bani-yung-bugij numburraarra-yarramijgana.” Dani-yung ni-yamaa. \s1 Na-Jesus ani-yaarri Galilee-wuy. \r Matthew 17:22-23, Luke 9:43-45 \p \v 30 Anubani-yung wurru-yanggi anubagala, wurru-yanggi bagala-yung Galilee-waj, waari warraawurru-yung warra-mulung-aynbaj amburru-marrbuy-magaa. \v 31 Burru-yung-bugij wurru-marrbuy-maa-yinyung wani-bajiyini. “Ngaya-waj yaani nga na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Wurrugu, ngambambi-yarrijgina warruburru-yung-guy warra-mulung-aynbaj-guy. Marri warruburru-yung ngambambi-ngawijgang ngaya. Wurrugu amuulawaa-wala mana-miyn.nganga, ngaya anaani nga-ḻaḻagiiyn.” Dani-yung ni-yamaa ana-lhaawu. \v 32 Waari anubani-yung amburru-marrbuy-maa ana-lhaawu. Anubani-yung wurru-ḏirrngawini, waari ambunu-yambiḻibiḻingaani niga. \s1 Yangi-nyung warrubawi-yung wu-runggal? \r Matthew 18:1-5, Luke 9:46-48 \p \v 33 Marri anubani wurru-yanggi Capernaum-guy. Anubagu ana-wumurrng anubagu, marri wani-yandhawiwandi, “Anubani-yunggaj ngurru-yanggi manaadi-waj, nurru-yaminggarrini nugurru nurru-yambiynjini?” ni-yamayn. \p \v 34 Yagu waari anubani ambunu-yambalmaa. Yagu anubani-yunggaj, manaadi-waj wurru-yanggi, wurru-yambiynjini, “Yangi-nyung yuga nubagi-yung na-runggal-yung, ngagurri-wala?” \p \v 35 Anubani-yung na-Jesus ni-burrangayn. Anubani wanii-gaḏiyn warraawurru-yung 12 wurru-marrbuy-maa-yinyung. Marri anaani ni-yamayn, “Nubagi-yung-maynji aniwu-ngaynbandii ani-raga-ragij, nubagi-yung ani-lhamarrii, marri nubagi-yung ambanii-mijgalmina warruburru-yung warraarrawindi.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 36 Anubani-yung nu-miyn wirrinyung, nga nu-waṉjaaṉa-ṉimaa nga nu-lhangijgayn wugurri-rruj wurru-marrbuy-maa-rruj raga-ragij. Marri nu-mangi marang-mirri, marri ni-yamayn, \v 37 “Nugurru-maynji nambarra-walgur-wana warra-wirrig nguynju naagi-yung-jii, ngayawi yungguyung, anaani wiij-nguynju, nguynju ngaayunggaj anaani ngirri-walgur-wana ngaya. Marri nugurru-maynji ngirri-walgur-wana ngaya, ari nugurru ngirri-walgur-wi ngayawi-wugij yagi. Nubagi-yung ngani-lharrgang-jinyung, nigaayunggaj numbunu-walgur-wana nugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 38 Nigaayung na-John ni-yamayn, “Nimba-yiyina-yinyung, nuunu-nani nurru waḻyinyung ni-warra-yarraani ana-man.gurrg, nugawi-nyinyung-mirri a-muwaj. Yagu nurraayung nuunu-lhambini niga, naadagi-yung yamba waari naambaanggarra-yanggi yamba niga. Waari yamba nagang ani-garrindharrmangi naadagi-yung.” Dani-yung ni-yambini na-John. \p \v 39 Yagu nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yagi nugurru aadanu nuunu-muḏaḏbijgi. Warrubawa-yung-maynji warraaynbaj ambu-waṉbina ana-maaḻamburrg marri ngambambi-mayana ngayawi-nyinyung ana-muwaj, marri anubani-yung anaadhaadharri marri, yagi warrubawa-yung ngambiiladi-yamawi ngaya. \v 40 Warrubawa-yung-maynji yagi-maynji ngurraabalguyungaynji ngagurru, marri warrubawa-yung ngambambi-ngaynbandii anaani. \v 41 Ngubindi ngana-magana nugurri-wuy, warraaynbaj-maynji warrubawa-yung nambambiiyn anaa-gugu nambambi-waḻ-ngujgang, nugurru yamba nirri-waṉagana anubani-yung muwaj na-Christ-jinyung, bawi-yung ambirri-waṉagana ana-bayarra.” \p \v 42 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Numbunu-nayii naagi na-wirrinyung. Warraawurru-maynji warra-mijburrayung ambu-jambarrgiiyn ngaya, yagu nubagi-yung-maynji naaynbajung-maynji ambani-lhambumana-maynji, ambanii-dhangu-jujurii-maynji, anubani-yung ana-wulhu-wulhurr warraaynbaj ambirrima-ṉuga-radbiyn ṉuga runggal-windiyung, nubagi-yung-guy ambunu-waḻwag-ḏadbiyn marri anubani-yung ambunu-barawudang anubuguni mana-lhagayag-guy! Aadanu anggiij-maṉdhiiyn, yagi yadhu wani-man-jarramijgi warra-mijburrayung ngayawi-wala.” \p \v 43-44 Naagi-yung ni-yambini-wugij. “Ana-marang-maynji nugawi-nyinyung anubani-yung, anggaaladi-wana, anubani-yung bawu-wuldhang. Ba-yaarri-maynji anubani-yung anaarrwiyaj, ba-wiri-mana-maynji, marri ana-marang-maynji bawu-wuldhang, anubani-yung anggiij-maṉdhiiyn. Yagu ba-yaarri-maynji anubani-wuy wu-naga-nagina-wuy ana-ngura, angguulawaa-maynji ana-marang, aadanu anggiijamana anggiij-galadi-wina. Waari yamba anubani ana-ngura wiiga-ngawi wugurru. \p \v 45-46 “Ana-mun-maynji nugawi-nyinyung anggaaladi-wana, anubani-yung bawu-wuldhang. Ba-yaarri-maynji anubani-yung anaarrwiyaj ba-wiri-mana-maynji, anubani-yung ba-babaḏii, yagi-maynji nuṉḏumi, anubani-yung anggiij-maṉdhiiyn. Yagu na-God-maynji anubani-yung ani-barawudang anubani-wuy wu-naga-nagina-wuy ana-ngura, wulawaa-mirri ana-mun, anubani-yung anggiijamana anggiij-galadi. \v 47 Nugawi-nyinyung-maynji mana-bagaḻang ama-dhaayurrii marri baaṉbina aladi, bama-ngarrgiwang! Anubani-yung wiij-maṉdhina bama-waṉagana aynjaabugij mana-bagaḻang marri ba-burraa na-God-duj aanga. Yagi-magi nimbi-barawudi-magi buguni a-ngura-wuy wu-nagina, bama-waṉagana-yinyung manuulawaa mana-bagaḻang. \q1 \v 48 ‘Anubani-rruj ana-lhal, dagu yaga nguway waari anubani ani-jadugang, \q2 marri anubani-yung ana-ngura waari anggu-yiga-ngawiiyn wugurru.’”\x + \xo 9:48 \xt Isaiah 66:24.\x* \m \v 49 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Ana-lhanggu ba-waḻbumana lhanganig-mirri. Na-God nambaniiynbijgang ana-ngura-wala. \p \v 50 “Naagi-yung niga na-lhanganig ni-lhami-mamaaḻang. Yagu naagi-yung na-lhanganig-maynji yagi waṉagi na-nidhamij, numburru-yaminggarrang nimbiniigijgiyn nubagi na-nidhamij? Nugurru-waj, numburru-waṉbina numburru-guwaj-gaynjina nugurru. Nguynju yaga nugurri-rruj ani-burraa na-lhanganig yaga.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, na-nidhaawu-yung. \c 10 \s1 Na-waḻyinyung marri nigawi-nyinyung ngarra-rangarrina-yung ambiniirruynjang-jinyung. \r Matthew 19:1-12, Luke 16:18 \p \v 1 Marri anubani-yung na-Jesus niwaarruyn ana-lhal, anubani-yung ni-yanggi buguni wubani-wuy a-Judea-wuy, yuuguni ramaliyaj a-Jordan aala. Arraarrawindi wurru-wurruj wurru-yanggi ngijang nigawi-wuy. Marri wani-magaa ngijang. Anaani ni-waṉbini wuguuguni anaani-yung. \p \v 2 Mulung-arrgi-yung warra-Pharisee wurru-yanggi na-Jesus-guy, ambunu-dhaayurrangi nigawi-wuy. Wugurru wunu-yandhawiwayn, “Yuga wiij-maṉdhina, na-waḻyinyung-jinyung angaarruyn nigawi-nyinyung ngarra-rangarrina-yung anaarrbidi yuga?” wurru-yamayn. \p \v 3 Nigaayung wani-yambalmayn, “Wiijaminggarrini anubani-yung na-Moses nani-magaa aadanu ana-lhaawu-runggal?” ni-yamayn. \p \v 4 Wugurraayung wurru-yamayn, “Yagu niga na-Moses wani-yayn anubani-yung ana-lhaawu na-waḻyinyung-jinyung angaarruyn nigawi-nyinyung ngarra-rangarrina-yung, anguuyn ngiga ambiniirruynjang-jinyung ana-wubiba.” wurru-yamayn. \p \v 5 Nigaayung na-Jesus wani-magaa, “Aadani-yung ni-warrarrangi, aadani-yung yamba nugurru nurru-yinag-baḏa-waḏaḏ. \v 6 Yagu anubani-yung ana-wubiba waarrarrini, anubani-yung na-God niwu-maṉdhangi anaani ana-lhal, \it (Genesis 1:27) ‘Niga wani-maṉdhangi na-wurruj-baa, waḻyinyung marri maṉinyung.’\it* \v 7-8 \it (Genesis 2:24) ‘Yagu anubani-yung yamba warra-waḻya-waḻya warraarruna warra-mininyarra-yung marri warra-mijbiibi-yung. Marri niga marri nigawi-nyinyung nga-rangarrina-yung, winiiynjaabu wini-yagaynjina, nguynju aynjaabugij ngun.gu.’\it* Dani-yung ni-yamayn na-God. Yagu waari ambini-wulawaa-magaa, yagu aḏaba aynjaabu-nyung, \v 9 na-God wani-waliyn na-wulawaa winiiynjaabu, yagu yagi warra-rajaarrijgi wugurru.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \p \v 10 Anubanila-wala, anubagu ana-lhirribala ana-wumurrng-duj, warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wunu-yandhawiwandi, wubani-yung-gala ni-yambini, a-lhaawu. \v 11 Nga nigaayung wani-yamijgayn, “Nagang-maynji bangaarruyn-maynji nugawi-nyinyung nga-rangarrinaaj, marri baaynji-yara ngarraaynbajung-guy, ba-waṉbina aladi-windiyung. \v 12 Marri ngarrubagi ngarra-maṉinyung-maynji angunaarruyn nubagi-yung naaṉngina-yung, ngarrubagi-yung angiiyni-yara naaynbajung na-waḻyinyung, anubani angi-waṉbina aladi-windiyung.” Dani-yung ni-yamaa. \s1 Warra-mijburrayung marri na-Jesus. \r Matthew 19:13-15, Luke 18:15-17 \p \v 13 Warraawurru-yung mijburrayung warra-yarrijgini nigawi-wuy, naagi-yung ambiniimbara-waṉagaa warruburru-yung. Yagu warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung warra-lhambini, “Yagi!” wurru-yamayn wugurri-wuy. \v 14 Yagu nigaayung na-Jesus wani-nayn, marri ni-riyaldhangi. Ni-yamayn, “Nambarra-lharrgang waadurru warra-mijburrayung ngayawi-wuy amburru-yaarri, yagi narra-lhambu. Yagu yamba anubani na-God-jinyung anaanga anaarrwar, anubani wugurri-nyinyung, marri warruburru waadurru-yung-jii. \p \v 15 “Ngaya ngana-magana yijgubulu-windiyung nugurru. Waari nurru-burrangi warruburru-rruj warru-mandag-duj na-God-jinyung. Yagu numburru-yamana-maynji nguynju warra-mijburrayung-jii, bani-yung numburru-burraa wugurri-rruj.” Dani-yung ni-yamaa niga. \p \v 16 Marri wani-miyn waadurru-yung warra-mijburrayung nigawi-wuy. Marri wanii-jambini na-God-guy, warraawurru-yung, marri waniimbara-waṉagaa, warraawurru-yung warra-mijburrayung. \s1 Naambalal-yung na-waḻyinyung. \r Matthew 19:16-30, Luke 18:18-30 \p \v 17 Nga anubani-yung ni-ḻaḻagiiyn marri ni-yanggi ngijang. Naagi-yung waḻyinyung ni-wuwaḻgayn. Marri ni-ḻandharrdhangayn raga-ragij nigawi-rruj. Marri nu-yandhawawandi, “Numba-yiyina-yinyung mamanunggu-yung, yuga ngaya nganggaṉbina, nguynju yungguyung nga-ngu-burraa anggu-wuguuguni ana-wiri?” ni-yamayn. \p \v 18 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “A-yangi yungguyung ngaya nimba-mayana nga-mamanunggu nuynjamana? Nigaaj-bugij yaagi God na-mamanunggu-yung, waari warraaynbaj. \v 19 Nu-marrbuy anubani-yung ana-lhaawu-runggal wu-yamana, \it (Exodus 20:12-16) ‘Yagi barra-mulunguwa-wi, yagi nurraa-gamajiynji warra-maṉung, yagi barraa-gamajangi, yagi nunggawaḻi, yagi barra-dhaayurrijgi, marri bamba-yandhurrbangana na-ninyarra marri nga-rriibi.’\it* ” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 20 Nigaayung nubagi-yung nu-yambalmayn nigaayung, “Anubani-yung nga-gadhuwa-waj, anaani-yung ngawu-yandhurrbangaa nga anaani-yung murrubu,” ni-yamayn. \p \v 21 Na-Jesus nigaayung nu-nayn, naa-ḏamarr-ngu-burri. Marri ni-yamayn, “Aynjaabugij baaṉbina. Ba-yaarri bambarriiyii nugawi-nyinyung anaarrawindi-lhangu marri bambiiyii anu-ṉuga warraambalalari-wuy, marri nagang bawu-waṉagana runggal-windiyung anaarrwar. Aḏaba nagang baaṉiyn, numba-garrindharrmani ngaya.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 22 Naadagi-yung na-waḻyinyung ni-wawanggiyn. Anubanila-wala ni-yimurr-jiwuriyn, anaani-yung yamba ni-warra-waṉagaa, niimbalal-windiyung naagi-yung na-waḻyinyung. \p \v 23 Na-Jesus ni-garri-niiyn marri wani-yamijgayn warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Aadanu wugurru wiij-baḏa-waḏaḏ, warrubawi-yung warraambalal, yagi anubani wu-rumi na-God-guy nigawi-wuy anaanga.” ni-yamayn. \p \v 24 Warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-wurri-ḻaḻmayn. Nigaayung na-Jesus ngijang wani-yamijgayn, “Ngayawi-nyinyung mijburrayung, anaani wiij-baḏa-waḏaḏ, waari warrubawa-yung wu-rumi anubuguni na-God-guy anaanga-wuy. \v 25 Anaani wiijamana. Ari anubani ana-gamul anggu-yaarri marri anggu-yabiyn ngarrubagi-yung-guy ngarra-jaarru-wuy ngarra-ngarri-ngu-bagaḻang, ngi-ba-ngu-gara-wawalhii-wuy. Aadanu ari wiij-maṉdhina! Yagu anaani wiij-baḏa-waḏaḏ-bindiyung, warrubawi-yung warraambalal yagi wu-rumi anubani-yung na-God-guy anaanga-wuy.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \p \v 26 Warraawurru-yung wurru-wurri-ḻaḻmayn windiyung. Wugurraayung wunu-yamijgayn, “Yuga yangi-nyung naadagi na-God ambani-wiri-gana-yinyung wugurru?” wurru-yamayn. \p \v 27 Nigaayung na-Jesus ni-warranggayn wugurri-wuy marri ni-yamayn, “Wugurru warra-wurru-wurruj waari wurru-wiri-gi wugurraajbaj. Yagu na-God ani-waṉbina anaarrawindi-lhangu,” ni-yamayn. \p \v 28 Na-Peter nigaayung ni-yambini aḏaba. “Yigaj, nurru anaani nurraarra-garraarruyn anaarrawindi-lhangu, marri anaani ngunu-garrindharrmangi nagang,” ni-yamayn. \p \v 29 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Ngana-magana yijgubulu, nugurru-maynji anaanga nimbirriirruyn, marri warru-nilharri nambarraarruyn, marri warru-ngarrilharri, nga-rriibi-yung marri na-ninyarra-yung, marri warra-mijburrayung, yagu ana-lhal nimbirriirruyn, ngayawi yungguyung, marri ngayawi ana-lhaawu, \v 30 nugurru nimbirri-lhangarrmang anaarrawindi-lhangu, anaani-yung aḏaba. Wiijamana, anaanga, warru-nilharri-yung marri warru-ngarrilharri-yung, marri nga-rriibi-yung, warra-mijburrayung, marri ana-lhal. Marri warra-mulung-aynbaj nambambi-wungarri-dhijgana. Yagu wurrugu marri malgadhaadharri, numburru-burraa numburraandha-wuguuguni. \v 31 Yagu warraarrawindi warra-wurru-wurruj ana-raga-ragij, amburru-lhamarrii adhaadharri. Warruburru warraarraarrawindi anaadhaadharri-yinyung, wugurraayung burru-yung amburru-ragaana.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Naagi-yung na-Jesus ani-yambina anubani-yung nigawi-nyinyung ani-ngawiiyn-jinyung. \r Matthew 20:17-19, Luke 18:31-34 \p \v 32 Warraawurru-yung wurru-yanggi wirrimaadi-lharrmangi, wurru-yanggi buguni, wurraadadangi Jerusalem-guy. Na-Jesus nigaayung a-raga-ragij ni-yanggi. Warraawurru-yung wurru-wurri-ḻaḻmayn, niga yamba ni-yanggi anubuguni. Marri warruburru-yung-jinyung anaadhaadharri wunu-ga-garri-yurangi wurru-ḏirrngawiiyn wugurru. \p Warraawurru-yung warra-12, wanii-gaḏiyn. Marri wani-magaa, “Anaani anggu-waṉbina ngayawi-wuy. \v 33 Numburraarranggang, aḏaba anaani ngurru-yaarri Jerusalem-guy. Anubagu warruburru warra-priest, marri warruburru warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal, ngambambi-bilhargana ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Marri burru-yung amburru-wijangayii, nga-ngawiiyn-jinyung. Marri warruburru-yung warra-runggu-runggal warra-priest ambarriiyn warra-mulung-aynbaj-guy, waari-yinyung amburru-Jew-magaa. \v 34 Warraawurru-yung ngambambi-gaḻij-gana marri ngambambi-rajburrnayii, ngambambi-yudii, marri ngambambi-warra-waḏjiwumana marri ngambambiimana. Wurrugu amuulawaa-wala mana-miyn.nganga, ngaya anaani nga-ḻaḻagiiyn.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Na-James marri na-John ambuunu-yandhawiwana na-Jesus. \r Matthew 20:20-28 \p \v 35 Naawiṉi-yung wini-wulawaa na-Zebedee-yinyung, James marri John, wini-yanggi nigawi-wuy. Marri wini-yamayn, “Nimba-yiyina-yinyung, wa-yandhawiwang-maynji nagang, yuga nimbaa-gaṉbina niiṉi-wuy, marri yuga baaṉbang?” wini-yamayn. \p \v 36 Nigaayung ni-yamayn, “Yangi yuga anubani nimba-ngaynbandii anambaa-gaṉbina?” ni-yamayn. \p \v 37 Wuguṉiiyung wini-yamayn, “Niiṉi naani-burraa daju nugawi-rruj anaarrwar, wu-milhiynjina-rruj nugawi-nyinyung-duj, naaynbajung ani-burraa mangaṉḏayayaagu, niga naaynbajung ani-burraa walawalama,” wini-yamayn. \p \v 38 Yagu nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Waari nimbini-marrbuy-magaa, marri aadanu niini-yambina ngijang. Anaani ngaya nganggarragayii runggal, marri nga-ngawang. Anubani-yung anggiijamana, nguynju yaga ngaya nganggaḻ-nguyii manubama-yung mana-gaṉdharra-wala. Yuga manubama-yung ngijang nuguṉi nimbini-waḻ-nguyii, yuga? Marri anubani-yung ngandaambara-ngambijgina. Marri nuguṉiiyung yuga nimbiniimbara-ngambijgina anaani anggiiyn-nguynju, yuga?” ni-yamayn. \p \v 39 Wuguṉiiyung wini-yamayn, “Yii, aadanu naani-waṉbina ngijang,” wini-yamayn. \p Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Mana-gaṉdharra manubama-yung nganggaḻ-nguyii-wala, nuguṉiiyung ari nimbini-waḻ-nguyii. Anubani-yung nimbiniimbara-ngambijgina nguynju ngayawi-yii. \v 40 Yagu yagi anubani-yung nga-yambi, ‘Yuu, anubani nimbini-burraa walawalama marri mangaṉḏayayaagu’, yagi anubani-yung nga-yambi. Anubani-yung God ni-wijangani, yangi-nyung warrubawi-yung ambu-burraa anubagu ana-walawalamag-duj marri anubani ana-mangaṉḏayayaagu-rruj.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 41 Wugurraayung warruburru-yung warra-10 wurraawanggini, marri anubani-yung warraa-ḏiyaldhiyn naawiṉi-yung na-James marri na-John. \v 42 Na-Jesus anubani wanii-gaḏiyn nigawi-wuy marri ni-yamayn, “Nugurru nurru-marrbuy, warruburru-yung wurru-buunggawa-mana-yinyung ana-lhal-lhangu-yinyung, warruburru-yung wurraawanggina, ‘Ngaya anaani nga-buunggawa.’ Marri warruburru waa-runggu-runggal, warra-yamijgana, ‘Nugurru aadanu nimba-yandhurrbangana,’ wurru-yamana. \v 43 Yagu nugurru yagi anubani-yung nuu-yami warruburru-yung-jii. Nugurru-maynji numburru-runggal-mang, marri nambarra-maṉmani warra-mulung-aynbaj-guy. \v 44 Marri nimbirri-ngaynbandang-maynji anuwaagu ana-raga-ragij, warra-mulung-aynbaj-guy nambarraa-mijgalmina. \v 45 Ngaya yamba anaani, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, nga-yanggi anaanuwuy, waari ngambi-maṉmi-yinyung warra-mulung-aynbaj warruburru-yung. Nga-yanggi anaani, warra-mulung-aynbaj yungguyung ngamba-maṉmani, nguynju yungguyung anubani-yung ngaynjiynjang ngayawi-nyinyung ana-wiri, ngamba-bayarra-gana warruburru-yung warraarraarrawindi.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Bartimaeus, nubagi-yung na-bagaḻang-aladi-nyung. \r Matthew 20:29-34, Luke 18:35-43 \p \v 46 Wurru-yanggi warraawurru-yung Jericho-wuy. Malgadhaadharri wurrugu, na-Jesus marri warruburru wurru-marrbuy-maa-yinyung marri warruburru warraarraarrawindi wurru-yanggi anubagala ana-Jericho-wala. Nubagi-yung na-nimuwaj-jung Bartimaeus, na-bagaḻang-aladi-nyung. Nubagi-yung wani-lhanga-lhangayaani-yinyung wuṉuga. Na-ninyarra-yung naagi-yung na-nimuwaj-jung Timaeus. Naagi na-Bartimaeus bagu ni-burri amaadi-rruj. \v 47 Ni-wawanggiyn ana-lhaawu, “Bagu ni-yanggi naadagi-yung na-Jesus ana-Nazareth-jinyung.” Marri naagi-yung niiḏangi, “Jesus, na-niwiyayung na-David-jinyung, nimba-man.galagang anaani ngaayung!” ni-yamaa. \p \v 48 Yagu warraawurru-yung arraarrawindi wunu-yambini, “Ba-muḏaḏbang!” Yagu nigaayung naagi-yung niiḏangi-wugij yanggarrwar, “Na-niwiyayung na-David-jinyung, nimba-man.galagang ngaya anaani!” ni-yamaa-wugij niga. \p \v 49 Bani-yung marri na-Jesus ni-lhangayn. “Numbunaa-gaḏiyn naadagu yaanuwuy,” ni-yamayn. \p Wunaa-gaḏangi naagi-yung na-bagaḻang-aladi-nyung, “Baaḻaaḻarrang marri ba-ḻaḻagiiyn, yuwaagila ninii-gaḏii,” wurru-yamayn. \v 50 Manaama-yung nima-ngarrgiwayn ni-yabini-yinyung mana-yaaḻi marri ni-ḻaḻagiiyn. Anubani-yung ni-jarrarriyn ni-barri-nguḻu-nguḻubiyn na-Jesus-guy. \p \v 51 Na-Jesus nu-yamijgayn, “Yangi yuga ngaya anubani nimba-ngaynbandiyn marri waa-gaṉbang nagang?” ni-yamayn. \p Na-bagaḻang-aladi-nyung nigaayung ni-yamayn, “Nimba-yiyina-yinyung, nguynju yungguyung nganggarranggang,” ni-yamayn. \p \v 52 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Ba-yaarri. Aadanu yamba nu-ngu-jambarrgiiyn, marri aḏaba nu-maṉdhiiyn nagang,” ni-yamayn. Nga anubani lhugaajgiyalawaj ni-warranggayn niga. Marri anubani ni-yanggi aḏaba, nu-garrindharrmiyn na-Jesus-guy. \c 11 \s1 Na-Jesus naagi-yung ani-yaarri buguni Jerusalem-guy. \r Matthew 21:1-11, Luke 19:28-40, John 12:12-19 \p \v 1 Warruburru-yung wurraanggarra-yanggi buguni Jerusalem-guy. Wurru-yanggi buguni Bethphage-wuy marri Bethany marri buguni ma-ḻandhirrngindi-rruj ma-mayini Mount of Olives, wubani wu-ridiynjini a-Jerusalem. \p Anubagu, wani-lharrgang wini-wulawaa nigawi-nyinyung wini-marrbuy-maa-yinyung. \v 2 Wani-yamijgayn, “Nimbini-yaarri wubani-wuy a-wumurrng-guy, nimbini-lhangarrmang bani wu-lhamunu-radbidhaa, wirrig dunggi. Waari anaani-yung ambanggu-warrgaay, ana-dunggi. Marri anubani-yung nimbini-lhamunu-lharrina, marri nimbini-lhamunu-warrgina anubagala ngayawi-wuy. \v 3 Warraaynbaj-maynji warrubawa-yung ambu-yamang, ‘Niini-yaminggarrina nuguṉi aadanu niini-lhamunu-ngarrgiwana, aadanu ana-dunggi?’ Nuguṉiiyung nimbini-yamang, ‘Anaani na-Buunggawa niga ni-ngaynbandii wugurru, marri niga anaani ani-lharrgang mal-dhamun.gurrg,’ nimbini-yamang.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 4 Nubiṉi-yung na-wurruj-baa aḏaba wini-yanggi, marri anubani-yung wini-lhangarrmaa ana-wirrig ana-dunggi, wu-lhamunu-radbidhi bagu wu-dhawang-duj, bagu wu-lhaay amaadi-rruj. Marri anubani-yung wini-lhamunu-lharrini. \p \v 5 Warra-wurru-wurruj bagu wugurraayung wurraarra-garra-lhi. “Niini-yaminggarrina nuguṉi aadanu niini-ngarrgiwana ana-dunggi?” wurru-yamayn. \v 6 Yagu wuguṉiiyung waani-yamijgayn, ana-lhaawu anubani-yung wani-yanguni na-Jesus. Yagu warruburru-yung warra-wurru-wurruj anubani-yung wuu-lharrgang. Anubani-yung wini-yarrijgini ana-dunggi buguni na-Jesus-guy. \p \v 7 Anubanila, manubama-yung wirrima-ngarrgiwaa yaaḻi nga wuu-rulbu-wabaa. Nga ni-burri bagu arrwar. \v 8 Arraarrawindi-yinyung warra-wurru-wurruj wirrima-murrgulhangi wugurri-nyinyung mana-yaaḻi amaadi-waj. Warra-mulung-arrgi-yung wirri-wulguldhangi manjarr wubanila-wala a-rangag-gala marri wirri-murrgulhangi wugurru amaadi-waj. \v 9 Warra-wurru-wurruj anuwaagu-yinyung ana-raga-ragij marri anuwagala anaadhaadharri, wurraaḏangi. Wurru-yamaa, \q1 “Hosanna! Ngaanu-warraarriwana na-God! \q2 Naadagilu ni-yaarri, nigawi yungguyung na-Buunggawa na-God. \q1 Naadagilu na-God naagajij-majgana niga.\x + \xo 11:9 \xt Psalms 118:26.\x* \q2 \v 10 Na-God nganiigajij-majgana ngagurru, warraarrawindi. \q1 Naadagilu yamba ani-buunggawa-mana lhaalhag, nguynju na-baba-yii na-David-jii. \q1 Ngaanu-warraarriwana na-God anaarrwar-yinyung!” \m Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p \v 11 Na-Jesus naagi-yung ni-yanggi Jerusalem-guy. Ni-yanggi wubani-wuy a-Temple-Maṉngulg-guy. Anubani ni-warra-nani anaarrawindi-yinyung wu-warra-ngu-burri. Ngarrubagi aḏaba ngarraaḻirr ngi-dhirridiyn. Wudani-yung-gala, na-Jesus marri warruburru-yung warra-12, wuu-yanggi anubagala ana-Jerusalem-gala, buguni Bethany-wuy. Wurru-waliyn, nga anubagu wurru-yaay wugurru. \s1 Amubama-rruj ama-maaṉbaaṉburru ama-ma-ḏangag. \p \v 12 Anubanila-wala, ana-Bethany-wala wurru-yanggi, Jerusalem-guy. Na-Jesus anubani-yung ni-marryaadiyn. \v 13 Ni-warranggayn juju…j nima-wal-nayn, mana-maaṉbaaṉburru manaama-yung. Manaama-yung manjarr waṉagaa. “Yuga ma-ngugulmung bagu maarra-ngugulmung-jayaadangi?” ni-yamayn. Ni-yanggi nga nima-nani, yagu mabal-wugij ma-burri anubagu, waari yamba anubani-yung anggu-maṉdhini anubani anaagalhal-aṉbana. \p \v 14 Marri manubama-yung nima-yamijgayn, mana-mabal, “Warraaynbaj waari wu-ngi nugawi-wala anu-ngugulmung, nagang,” ni-yamayn. Wurru-marrbuy-maa-yinyung warruburru-yung wurraawanggini ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus ani-yaarri buguni a-Temple-Maṉngulg-guy. \r Matthew 21:12-17, Luke 19:45-48, John 2:13-22 \p \v 15 Nga anubanila wurru-waliyn anubagu ana-Jerusalem. Naagi-yung na-Jesus ni-yanggi wubani-wuy a-Temple-Maṉngulg-guy. Anubagu, wurraarra-yabijgaa arra, wuu-yiynjini marri wurru-bayandhangi wugurru. Naagi-yung wani-nani, ni-riyaldhiyn. Anubani-yung wani-man-jarramijgayn anubagala ana-Temple-Maṉngulg-gala. Anubani-yung warra-mulung-arrgi-yung wubani-yung wuṉuga-yinyung a-Temple-Maṉngulg-jinyung wu-bu-burri anubani-yung wurru-yiynjini, warra-mulung-arrgi-yung wurru-yiynjini anubagu lhabarrg. Anubani-yung na-Jesus ana-baadhi anubani niwu-miyn niwu-barawudiyn, marri marri anubani wurru-biḻajgudhii-yinyung. Warruburru-yung wani-man-jarramijgayn. \v 16 Warra-mulung-arrgi-yung warra-wurru-wurruj wurru-warrwarrway wubani-waj a-Temple-Maṉngulg-baj. Yagu wani-lhambini. \p \v 17 Anubanila, wani-yiyini wugurri-wuy warra-wurru-wurruj-guy. Ni-yamaa, “Ana-wubiba na-God-jinyung wu-yamana, na-God ni-yamayn, \q1 ‘Ngayawi-nyinyung ana-wumurrng, nimbirri-mayana ana-wumurrng anaani ngambambi-yambina-yinyung, \q2 warruburru-yung warra-wurru-wurruj ana-lhal-lhangu-yinyung.’\x + \xo 11:17 \xt Isaiah 56:7, Jeremiah 7:11.\x* \m Dani-yung ana-wubiba wu-yamana. Yagu nugurru nirriiynbijgayn anaani ana-wumurrng, \it (Jeremiah 7:11) ‘nguynju yaga warrubawa-yung wurraamajaa marri wu-julubina,’\it* nurru-yamana.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 18 Warruburru-yung warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, wurraawanggini anaani ana-lhaawu. Warraawurru-yung wurru-wijangani ari naagi-yung ambunu-yaminggarrijgaa ari ambunu-ngawijgaa. Warraawurru-yung yamba wuu-ḏirrngawiiyn nigawi-mirri, warruburru-yung yamba warra-wurru-wurruj wunaa-gawanggini, wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi nigawi-wala a-lhaawu. \p \v 19 Anubani-yung ana-miyn.ngu, na-Jesus marri warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wuu-rabaliyn anubanila ana-wumurrng-gala ana-runggal. \p \v 20 Ana-ngamugijgaj, wurru-yanggi amubami-wuy ama-maaṉbaaṉburru. Yagu manubama-yung ma-manjarr-wadbarrwini, maaṉbiyn aḏaba ma-ḏaḏarrg-mayn, arrwar-wala nga yuuguni lhirribala-wuy. \v 21 Na-Peter ni-wijangang bagu, nga ni-yamayn, “Buunggawa, baarranggang, numa-ranga-marrgaa, marri ma-ḏaḏarrg-mayn,” ni-yamayn. \p \v 22 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, “Nugurru numburru-jambarrgiiyn na-God. \v 23 Anaani ngana-magana yijgubulu, nugurru-maynji nimbirrima-yambang manaama-wuy mana-runggal mana-magabang, ‘Ba-ḻaḻagiiyn marri ba-barawudina buguni ama-lhagayag-guy,’ numburru-yamana-maynji, marri yagi-maynji nurru-wij-gubububuluwi, numburru-jambarrgina-maynji aadanu anggu-waṉbang, aadanu yijgubulu anggiij-gaṉbang. \v 24 Wudani-yung-gala, ngana-magana, numbunu-yambina-maynji na-God-guy, anubani-yung numburru-jambarrgiiyn nambaniiyii-yinyung, marri ngubindi, nambaniiyii aadanu. \v 25-26 Ana-malg-arrawindi-maynji anubani-yung numbunu-yandhawawana na-God, warraaynbaj-maynji ambu-waṉbina anaaladi nugurri-wuy, warrubawa-yung nambarraagajij-garruyn. Nguynju yungguyung nuwaagi na-Ninyarra anaarrwar-yinyung nigaayung ari nambaniigajij-garruyn, aniij-galadi.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Warra-runggu-runggal waari wurru-jambarrgi. \r Matthew 21:23-27, Luke 20:1-8 \p \v 27 Ngijang wurraagiyn buguni Jerusalem-guy. Bagu na-Jesus ni-yanggi wubani-rruj a-Temple-Maṉngulg-duj. Marri warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-mijiwanggu, warraawurru-yung wurru-yanggi nga wunu-yamijgayn, \v 28 “Ajigala nagang aadanu nunggaṉbina anaani anaarrawindi-lhangu? Yangi-nyung nagang nimbi-lharrgang, marri nunggaṉbini anaani-rruj?” wurru-yamayn. \p \v 29 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Ngaya anaani nguynju-waj nganamba-yandhawiwana nugurru. Nugurru-maynji ngirri-yambalmang ngaya, nguynju-waj ngaya nganamba-magana nugurru, anubani-yung-jinyung ngaya ngaaṉbina anaarrawindi-lhangu. \v 30 Ajigala naagi-yung na-John waniimbara-ngambijgaa? Nubagila na-God-gala yagu nugurri-wala warra-wurru-wurruj-gala? Ngirri-yambalmang ngaya.” ni-yamaa. \p \v 31 Wugurraayung, wurru-yandhawiwaynjini, “Ngagurru-maynji ngaambu-yamana na-God-gala, nigaayung ani-yamang, ‘A-yangi yungguyung naagi-yung waari numbunaa-ngu-jambarrgini na-John?’ \v 32 Yagu yagi ngurru-yami ‘warra-wurru-wurruj-gala’.” Dani-yung wurru-yamayn, wugurru yamba wurru-ḏirrngawiiyn warra-wurru-wurruj-gala. Waadurru-yung wuu-jambarrgiiyn na-John, yijgubulu anubani-yung naa-ja-jambini-yinyung na-God. \v 33 Wudani-yung-gala, warraawurru-yung wurru-yamayn, “Nurru-maḻaḻadi nurru,” wurru-yamayn. \p Nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn, “Waari yamba nugurru ngirri-magaa, ngaayung yagi ngana-magi nugurri-wuy, yangi-nyung ngaya ngambi-lharrgang, marri anaani ngaaṉbina.” Dani-yung ni-yamayn. \c 12 \s1 Ana-lhaawu na-God-inyung na-niwiyayung. \r Matthew 21:33-46, Luke 20:9-19 \p \v 1 Anubanila, naagi-yung na-Jesus wani-magaa anaani-yung ana-lhaawu. “Na-waḻyinyung yaga ni-wanuynjungaa wubani-yung a-wuyarrangaḻ nguynju yungguyung aniwu-maṉdhangi wugargayag. Anubani-yung niwu-dhidangi ruluj nguynju yagi yungguyung ambu-yanggi anubuguni. Marri ni-rigandi ana-gara nguynju yungguyung aniwu-burrii buguni anubani-yung ana-wuyarrangaḻ marri aniwu-dhurrmana. Anubani-yung nima-muṉḏugaa nimaambarra-yarrmayarrmijgayn mana-ṉuga, wurru-wiḏangi yungguyung, nguynju wurraarranggaa nguynju yagi yungguyung warruburru-yung amburraamaji. Marri wani-lhangarrmayn waḻya-waḻya, warruburru-yung ambirri-rangarrangi ana-lhal, marri anubani-yung ni-yanggi yuuguni a-lhal-aynbaj-guy niga. \p \v 2 “Anubani-yung lhangarrmayn-jinyung anubani-yung wu-warradangi ana-wuyarrangaḻ. Nu-lharrgang waḻyinyung naa-mijgalmini-yinyung, warruburru-yung-guy wirri-rangarrangi-yinyung-guy, nguynju yadhu waadurru-yung ambunuuni yungguyung bani arrgi wuyarrangaḻ, wubanila-wala wubal. \v 3 Yagu warruburru-yung wirri-rangarrangi-yinyung, nubagi wunu-bilhargayn na-waḻyinyung, marri wunu-wini naagi-yung, nga wunu-lharrgang, waari ambunuuni, ni-mamar niigiyn niga. Nigaayung na-buunggawa-yung nubagi-yung nu-lharrgang ngijang aynbajung. \v 4 Naadagi-yung ngijang wunu-rayibaa a-yinag-duj. Marri naadagi-yung wunaambulijgayn. \p \v 5 “Ngijang na-buunggawa-yung aynbajung wunu-lharrgang. Yagu nubagi-yung ngijang wunu-wini, marri ni-ngawiiyn. Na-buunggawa-yung nubagi-yung ngijang mulung-arrgi-yung wani-lharrgandi, arraarrawindi. Warra-mulung-arrgi-yung warra-wini, wurru-numaaḏu, warra-mulung-arrgi-yung warra-ngawijgaa wugurru. \p \v 6 “Yagu aynjaabu-nyung-bugij nu-waṉagaa, nigawi-nyinyung na-niwiyayung, nubagi naa-ḏamarr-ngu-burri-yunyung. Naagi-yung adhaadharri-windiyung nu-lharrgang. Ni-yamijgini nigaajbaj, ‘Ari nubagi ambunu-yandhurrbangana ngayawi-nyinyung na-nigi,’ ni-yamayn. \p \v 7 “Yagu warruburru-yung wirri-rangarrangi-yinyung anubani-yung wurru-yamijgaynjini, ‘Numburraarranggang, yaagila na-niwiyayung. Aniwu-mang ari anaani ana-lhal, malgadhaadharri wurrugu nubagi-yung-gala na-yiwanggu-nyung-gala. Numburraaṉiyn, ngaanuumana naagila. Ngagurru-waj anaani ngaanggu-lhal-waṉagana anaani ana-lhal.’ Dani-yung wurru-yamijgaynjini. \v 8 Aḏaba wunu-bilhargayn marri wunu-wini, ni-ngawiiyn. Marri wunu-barawudiyn anubanila ana-lhal-wala.” \p \v 9 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Na-buunggawa-yung nubagi-yung ni-yaminggarrina ari anubagu? Ari nubagi-yung ani-yaarri, ari ambaniimana warruburru-yung wurru-mijgalmina-yinyung anubagu. Ari nigaayung ambaniiyn ana-lhal anubani warra-mulung-aynbaj-guy. \v 10 Yuga anaani nirri-nani aḏaba, na-God-jinyung ana-wubiba? \q1 ‘Warruburru yaga wirri-maṉdhangi wumurrng. Anubagala wirrima-barawudiyn aynjaabugij ṉuga. \q2 Yagu manubama mana-ṉuga ma-burraa aḏaba anuwaagu anu-nguḏuṉ-duj, ma-runggal-windiyung magurru. \q1 \v 11 Na-Buunggawa anaani ni-waṉbina. Ngurraarranggana ngagurru anubani-yung ni-waṉbina, marri ngurru-waḻaaḻarrii,’ \m wu-yamana ana-wubiba.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga.\x + \xo 12:11 \xt Psalms 118:22-23.\x* \p \v 12 Warraawurru warruburru wurru-marrbuy, na-Jesus wani-magaa ana-lhaawu wugurri-wuy. Naagi wunu-ngaynbandangi ambunu-bilhargaa niga bagu. Yagu wurru-ḏirrngawini warruburrala-wala warra-garnyirrimba-wala. Marri wunaarruyn wurru-yanggi wugurru. \s1 Anu-ṉuga na-runggal-yung-jinyung na-Caesar-yinyung. \r Matthew 22:15-22, Luke 20:19-26 \p \v 13 Anubanila-wala, warra-lharrgang warraawurru-yung Pharisee marri na-Herod-jinyung warra-wurru-wurruj, na-Jesus-guy. Nguynju yungguyung naagi-yung ambunu-yambini yungguyung yij-galadi marri ambunu-dhaayurrijgaa. \v 14 Warruburru-yung wurru-yanggi nga bagu wunu-yamijgayn, “Barra-yiyina-yinyung, nurru nurraawanggina nugawi-nyinyung ana-lhaawu. Nurru-marrbuy aadanu nagang nuynjambina yijgubulu. Warraaynbaj waari nagang warra-buunggawa. Waari nagang bamba-nang anubani-yung anaarabarabalu-waj, nagang barra-bajiyiyina yijgubulu-windiyung anubani-yung na-God-jinyung nigawi-waj-jinyung. Yuga wiij-maṉdhina, ngagurru nganuuyii-yinyung nubagi-wuy na-runggal-yung na-Caesar anu-ṉuga, yagu waari? \v 15 Yuga ngaambu-waṉbina anaani?” wurru-yamayn. \p Na-Jesus ni-marrbuy anaani-yung wunu-dhaayurrangi. Nigaayung ni-yamayn, “A-yangi yungguyung ngaya anaani ngirri-dhaayurrii? Bagalu nimbi-yarrijgiyn wudanu wuṉuga.” \v 16 Marri wunu-yayn. Nigaayung ni-yamayn, “Wa-yangi-nyung anu-malnguj marri ana-muwaj anu-ṉuga-rruj?” ni-yamayn. \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Yagu nubagi na-Caesar niga.” \p \v 17 Nigaayung ni-yamayn, “Na-Caesar-yinyung anubani-yung, nugurru numbunaa-gaagijgiyn numbunuuyn nigawi-wuy. Marri anubani na-God-jinyung wugurraayunggaj numbunuuyii-wugij.” Dani-yung ni-yamayn. \p Wugurraayung warraawurru-yung wurru-wurri-ḻaḻmayn, anubani-yung-jinyung wani-yambalmayn wugurri-wuy. \s1 Anubani-yung amburru-ḻaḻagina-yinyung ana-ngawij-gala. \r Matthew 22:23-33, Luke 20:27-40 \p \v 18 Warruburru-yung mulung-arrgi-yung warra-Sadducee wuu-yanggi. Warraawurru-yung waari ambuu-jambarrgiiyn warrubawa-yung wu-ngawina-yinyung wu-wiri-mana. Warraawurru-yung buguni wurru-yanggi na-Jesus-guy marri wunu-yandhawiwandi, \v 19 “Barra-yiyina-yinyung, Moses anaani-yung ni-warrarrangi ana-lhaawu, ngagurraa yungguyung. Na-waḻyinyung-maynji nubagi-yung yagi-maynji wani-waṉagi warra-mijburrayung, marri ani-ngawang, nga-rangarrina-yung ngarrubagi-yung angi-wiri, ari bagi-yung nilharri-yung ngijang aniiynji-yara, nguynju yungguyung ari ambangi-yabana mijburrayung nigawi yadhu ni-ngawiiyn-jinyung niga.” \p \v 20 Warraawurru-yung wurru-yambini-wugij. “Warraawurru-yung 7 wuu-dharrmaynjini-yinyung wugurru. Naagi-yung na-wulhu-wulhurr-yung niiynji-yaay, yagu ni-ngawiiyn, waari ambani-lhamaa warra-mijburrayung. \v 21 Ngijang naadhaadharri-nyung niiynji-yaay, ngarrubagi-yung-bugij ngarra-maṉinyung, yagu waari ambangi-yabaa warra-gujuju. Ngijang marri ni-ngawiiyn. Naaynbajung anubani-yung malgaḻagaḻayu ni-malgadhaadharri-giiyn. \v 22 Yagu warruburru-yung warra-minilharri-yung, ngiiynji-yaay marri wuu-lhagarra-ngawini. Waari warraawurru-yung ambarra-waṉagaa warra-mijburrayung. Anubanila, ngigaayung ngarra-maṉinyung adhaadharri-windiyung ngi-man-dhamarriyn, ngi-ngawiiyn ngiga. \v 23 Anubani-yung-maynji warra-wurruj-wurruj amburru-ḻaḻagina anubanila ana-ngawij-gala, wa-yangi-nyung-jinyung ngarra-rangarrina-yung, ngiga yamba ngiiynji-yaay warraarrawindi ngaadagi-yung?” Dani-yung wurru-yamaa, warruburru-yung warra-Saducee. \p \v 24 Na-Jesus nigaayung wani-yandhawiwayn, “Nugurru aadanu aḏaba nirriij-gajarrgaa. Yagu waari yamba aadanu numburru-marrbuy-maa anubani ana-lhaawu na-God-jinyung, marri waari-mirri numburru-marrbuy-maa anubani ana-lhuḏ na-God-jinyung. \v 25 Warrubawa-yung-maynji ambu-ḻaḻagiiyn marri amburru-wiri-mang, anubani-yung wugurru waari wurraaynji-yingi. Nguynju yaga wudanu angel-yii wubani aarrwar wu-burraa, amburru-yamana. \p \v 26 “Yagu nugurru yuga waari nimbirri-nani ana-wubiba na-Moses-jinyung, anubani-yung na-God ni-yambini nugurri-wuy anubani-yung amburru-ḻaḻagina-yinyung ana-ngawij-gala? Wu-yambiynjini wubani-yung wu-nagina-yinyung anu-gulundundunung ana-rangag. Na-God nu-yamijgayn na-Moses, \it (Exodus 3:6) ‘Ngaya anaani na-God na-Abraham-jinyung marri na-Isaac-jinyung marri na-Jacob-jinyung,’\it* ana-wubiba anaani wu-yamana. \v 27 Na-God-jinyung warra-wurru-wurruj, warruburru-yung waari-yinyung amburru-ngawini, warruburru-yung wurru-wiri. Nugurru aadanu nurru-wij-gajarrgaa-windiyung.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Aniij-ḏunggal ana-lhaawu-runggal. \r Matthew 22:34-40, Luke 10:25-28 \p \v 28 Aynjaabu-nyung naagi-yung wani-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, ni-yanggi nigawi-wuy. Anubani-yung ni-wawanggiyn anaani wurru-wundi. Na-Jesus anubani-yung wani-yambini-yinyung, bagu ni-wawanggini. Anubani-yung ni-waḻamin-jamaa anaani-yung wiij-maṉdhini na-Jesus-jinyung ni-yambini. Wudani-yung-gala, nu-yandhawiwaa na-Jesus, “Aniga-yung yuga anubani-yung aniij-ḏunggal ana-lhaawu?” ni-yamayn. \p \v 29 Na-Jesus nigaayung nu-yambalmayn, “Ana-wulhu-wulhurr anubani ana-lhaawu-runggal anaani, \mi ‘Numburraawanggina, nugurru warra-Israel. \v 30 Na-Buunggawa ngagurri-nyinyung na-God, aynjaabu-nyung-bugij na-Buunggawa-yung. Marri numbunaa-ḏamarr-ngu-burraa na-Buunggawa nugurri-nyinyung na-God, nugurri-wala aandhiri-wala marri yii-wurrij-gala marri nugurri-nyinyung-gala amaamburumburung-gala, marri nugurri-nyinyung wudanu a-ngayn.gayij marri a-wiri, marri nugurri-nyinyung amudamu ama-malbij-gala, maaṉbina a-lhuḏ.’\x + \xo 12:30 \xt Deuteronomy 6:4-5.\x* \m \v 31 Anubani anaaynbaj ana-lhaawu anaani, \mi ‘Warrubawa-yung nambarra-ngaynbandii nurraalgurmaynjina-yinyung nugurru, nguynju yaga wudanu nugaajbaj-mirri nu-ngaynbandiina.’ \m Dani-yung wu-yamana anaani ana-wubiba. Waari anaaynbaj ana-lhaawu aniij-ḏunggal waari anubagu anaanila-wala ana-lhaawu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus.\x + \xo 12:31 \xt Leviticus 19:18.\x* \p \v 32 Nigaayung nubagi-yung wani-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, nu-yamijgayn nigawi-wuy, “Barra-yiyina-yinyung, aadanu yij-mamaaḻang. Aadanu yagu yijgubulu aynjaabu-nyung-bugij na-God, warraaynbaj waari ambu-yamang nigawi-yii. \v 33 Nganaa-ḏamarr-ngu-burraa-maynji niga, ngagurri-wala aandhiri-wala marri yii-wurrij-gala marri ngagurri-wala amaamburumburung-gala marri ngagurri-nyinyung-gala ana-lhuḏ, marri ngambarra-ngaynbandii warruburru-yung ngurraalgurmaynjina-yinyung nguynju yaga ngurru-ngaynbandiina ngagurraajbaj, aadanu ari anggiij-maṉdhiiyn. Aadanu anggiijamang waari wu…bani-yunggaj yaga yigaj wirrima-muṉḏugaa ama-ṉuga yigaj nga wurru-nanga na-God-guy.” Dani-yung ni-yamaa nubagi na-waḻyinyung. \p \v 34 Nigaayung na-Jesus anubani-yung ni-marrbuy, nubagi na-waḻyinyung nigaayung ni-marrbuy. Marri nu-yambalmayn, “Nagang aadanu numbarubaj warruburru-yung na-God-jinyung warru-mandag,” ni-yamayn. \p Anubanila-wala, waari warraaynbaj wugurru amburru-wurrij-baḏa-waḏaḏ-maa. Yagu waari anaani ambunu-yambiḻibiḻingaani niga ngijang. \s1 Na-Jesus ambani-yandhawiwana warra-Pharisee. \r Matthew 22:41-46, Luke 20:41-44 \p \v 35 Na-Jesus naagi-yung wani-magaa wubani a-Temple-Maṉngulg-duj. Ni-yamaa, “Warruburru warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal yaani-yung wurru-yamaa, nubagi-yung na-Messiah, nubagi-yung na-runggal-yung na-God-gala, niga naagi-yung na-King David-jinyung na-niwiyayung. Yagu anaani yuga anggiijaminggarrang? \v 36 Niga-waj yamba David ni-yambini, anubani-yung ana-Maṉngulg Mawurr ninggu-yanguni, marri ni-yamayn, \q1 ‘Na-God nu-magaa na-king-guy, ngayawi-nyinyung-guy na-buunggawa-wuy, \q2 “Ba-burrangang yaaji ngayawi-rruj a-walawalama-rruj. \q1 Wurrugu marri, nugawi-nyinyung warruburru nurru-wurrij-marrdiynjini-yinyung, \q2 wurrugu ngamba-burrang nugawi-rruj a-mun-duj, bamba-mun-ban.ngang.” ’\x + \xo 12:36 \xt Psalms 110:1.\x* \m Ni-yamaa naagi-yung na-David. \v 37 Na-David niga-waj nu-mayaa nubagi-yung na-king, na-Messiah, ‘Buunggawa’, ni-yamaa. Yuga na-David-jinyung na-niwiyayung, nubagi na-David-jinyung na-buunggawa-yung?” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p Warraarraarrawindi wurraawanggini aani-yung a-lhaawu. Marri anubani-yung wurru-waḻaaḻarrangi wugurru. \p \v 38 Anubanila-wala, na-Jesus wani-magaa. “Numburru-dhi-maṉdhina warruburrala-wala warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal. Waadurru wugurru wuu-yabina yaaḻi-yarrmayarrmaj wuu-yaarri-yinyung. Marri warra-ngaynbandii warruburru warra-wurru-wurruj amburru-yambina mamanunggu ana-lhaawu wugurri-wuy anubani-rruj nurru-mana-mani-rruj ana-marrya-rruj. \v 39 Marri anubani wurru-yaarri nga wurru-burraa wubani-yung a-mamanunggu, wubani a-synagog-duj. Marri anubani-rruj wurru-nguyu-nguyii-rruj, wirri-ngaynbandii amburru-burraa wubani-rruj a-mamanunggu-rruj. \v 40 Yagu warruburru-yung wurraarra-yarina anaarrawindi wugurri-wala warra-ngaya-ngayi. Marri anubani-yung wuu-yambina wu-jarrmayarrmaj-bindiyung anaarrwiyaj, wugurraajbaj wurraambaḻaman-gina, nguynju yungguyung warra-mulung-aynbaj warruburru-yung ari ambarraarraarriwana yungguyung. Yagu na-God niga ambani-lhajbumana warruburru-yung. Niga-waj anubani-yung ambani-guldhijgang waadurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 41 Anubanila-wala, naagi-yung ni-burrangayn, ni-warranggaa yuuguni wubani wu-ṉuga-wuy wu-dhabara-wuy. Ni-warranggaa buguni-wugij, anubani warraarraarrawindi wurru-yanggi nga wirri-burrangi anu-ṉuga wubani-wuy a-lhabara-wuy, wunuuni na-God-guy wugurru. Warruburru-yung warraambaambal wirri-burrangi arrawindi-windiyung wugurru. \v 42 Ngigaayung ngarraagi-yung ngiimbalalari ngarra-ngayi-nyung, yuwaagala ngi-yanggi. Anaani-yung ngiwu-yurangi wulawaa wuṉuga winyig-baa. Nga ngiwu-burriyn ngiga. \p \v 43 Na-Jesus wanii-gaḏiyn warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung marri ni-yamayn, “Anaani ngana-magana yijgubulu, ngaadagu ngarra-ngayi-nyung ngiimbalalari. Yagu ngiwu-burriyn arrawindi anu-ṉuga, wugurraayung warruburru-yung warra-mulung-aynbaj wirri-burrangi winyig wugurru. \v 44 Wugurru yamba warruburru-yung wirri-waṉagana anu-ṉuga a…rrawindi windiyung. Arrgi-waj wirri-burrangi, arrgi-waj wirri-waṉagaa. Yagu ngarraagi-yung ngiga ngiwu-waṉagaa waadharra yagu anubani-yung ngiwu-burriyn ngiwu-jadugayn, waari angiwaagijgini. Waari angi-waṉagang anu-ṉuga, waari ngi-mi ana-marrya aḏaba.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \c 13 \s1 Ana-Temple-Maṉngulg anggu-jadugiiyn. \r Matthew 24:1-2, Luke 21:5-6 \p \v 1 Anubanila-wala, anubani ana-Temple-Maṉngulg wirriirruyn yuuguni wurru-yanggi. Yagu aynjaabu-nyung ni-marrbuy-maa-yinyung nu-yamijgayn, “Nimba-yiyina-yinyung, baarranggang! Ṉuga-runggal ṉuga! Marri wumurrng runggal!” ni-yamayn. \p \v 2 Nigaayung na-Jesus nu-yamijgayn, “Anuwaanila nunggu-nayii ana-runggal ana-wumurrng. Yagi anubagu ma-murrgulhangi mana-ṉuga marri yagi ma-walamalhangi manaaynbaj, anubani-yung anggaa-mamaaḻang. Aadanu aḏaba anggu-jadugiiyn!” Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 3 Anubanila-wala, wurru-yanggi amubama-wuy ma-ḻandhirrngindaa-wuy ama-ṉuga Mount of Olives. Nga bagu wurru-burrangayn. Bagala wurru-garri-niiyn, wurraarranggaa wubani-wuy a-Temple-Maṉngulg. Peter marri James marri John marri Andrew, warraawurru-yung wurru-yanggi warra-mulung-aynbaj-gala, marri wunu-yandhawiwandi na-Jesus, \v 4 “Lhal-ngargu anaani anggu-waṉbina? Anaani-maynji anaani anggiij-barubaj-mana aḏaba, yuga yangi anubani nurru nambanggu-bajiyina?” wurru-yamayn. \p \v 5 Na-Jesus nigaayung wani-yamijgayn, “Nugurru numburru-dhi-maṉdhina, warraaynbaj yungguyung nguynju yagi yungguyung nambi-dhaayurri. \v 6 Arraarrawindi yamba amburru-yaarri nugurri-wuy, marri amburru-yambina ngayawi-nyinyung-mirri ana-muwaj. Marri amburru-yamana, ‘Yagu ngaya-waj anaani!’ nguynju yungguyung ambarra-dhaayurrii yungguyung warruburru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj. \p \v 7 “Warra-mulung-aynbaj warruburru-yung nambambi-yambina, anubanila mana-runggal mana-magarrangaynji, yaaji-waj marri malanganyanay. Yagi nurru-ḏirrngawi. Aadanu anggu-waṉbina raga-ragij. Anaani wiij-maṉdhina. Wurrugu marri malgadhaadharri, anaani ana-lhal anggu-jadugiiyn. \v 8 Yagu ana-raga-ragij, warruburru-yung warra-wurru-wurruj anubani anaaynjaabugij ana-lhal amburru-wiynjina yuuguni warra-mulung-aynbaj-guy. Warru-mandag-maynji warrubawa-yung amburru-burraa yuuguni warraaynbaj-guy warru-mandag-guy amburru-wiynjina. Anaaban anubani-yung ari anggaaban-galalang, ana-lhal-warrawindi-waj. Anaaynbaj-baj ana-lhal ari yagi ana-marrya, anggaari. Anaani-yung anaarrawindi-lhangu anubani-yung ana-wulhu-wulhurr amburraarragayii, nguynju yaga anubani-yung warra-gadhuwa-yinyung warrubawi-yung ambaambuḻwiyn-jinyung.” \p \v 9 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru-waj, numburru-dhi-maṉdhina. Warrubawa-yung nambambi-yarrijgina buguni wuu-yamba-yambiynjina-wuy, bagu nambambi-nguynju-nguynjijgana. Ari bagu nambambiimana wubani-rruj a-synagog-duj. Ari bagu nambambi-lhangijgang warruburru raga-ragij warra-bu-buunggawa marri warra-ki-king, nugurru yamba anaani nurru-marrbuy ngaya. Marri nugurru ngirrii-jambina ngaya anaani, nambarra-magana wugurru. \v 10 Yagu nugurru nambarra-magana anaambaḻaman ana-lhaawu warruburru-wuy warra-wurru-wurruj-guy, anaani-rruj-jinyung ana-lhal-lhangu anaarrawindi. Wurrugu marri malgadhaadharri, anaani ana-lhal anggu-jadugiiyn. \p \v 11 “Warrubawa-yung-maynji nambambi-yarrijgina anubani-yung wuu-yamba-yambina-wuy, anubani-wuy warraaynbaj-maynji anubagu nambambi-nguynju-nguynjijgana, yagu anubani yagi nirriijanga-yangi, marri nurru-wijangi, ‘Yuga yangi ngaynjambang?’ Anubani-yung yamba ana-Maṉngulg Mawurr anggu-yambina-maynji, nambangguuyii-maynji ana-lhaawu, bani-yung numburru-yambang.” \p \v 12 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warruburru-yung warra-wurru-wurruj ambarriiyn warruburru-yung warra-minilharri-yung, wugurraayung ari amburru-ngawang. Marri warra-wurru-wurruj ambarriiyn wugurri-nyinyung warra-mijburrayung. Warruburru-yung mijburrayung wugurraayung, amburru-wurrij-bangana warra-mi-ninyarra-yung-guy marri warra-mijbiibiyung-guy, amburru-yamana, ‘Yii, amburru-ngawang.’ \v 13 Warraarrawindi nambambi-wurrij-bangana nugurri-wuy, yagu yamba nugurru nurru-jambarrgiiyn ngayawi-wuy. Yagu nugurru numburru-lhara-wugij andhurrg aadanu, yagi nurru-lhuṉdhi. Nga anubani anggu-dhaag-mana-rruj, God niga-waj nambani-wiri-gana nugurru aadanu.” \s1 Gangganyung \r Matthew 24:15-21, Luke 21:20-24 \p \v 14 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Bagu anggu-burraa-maynji \it (Daniel 9:27)\it* gangganyung anggu-malhi-lhara, yagi aadanu wiij-maṉdhi,” ni-yamaa. \p Nugurru aadanu nirri-nayii-yinyung anaani ana-wubiba, ari nurru-marrbuy yangi anubani, ni-yambini-yinyung na-Jesus. \p Ni-yamaa, “Anubagu-maynji numburru-nayii, nugurru nurru-burraa-yinyung ana-Judea, numburru-yarramang amubama-wuy ma-ḻandhirrngindaa-wuy. \v 15 Nugurru-maynji numburru-burraa wubani-rruj arabarabalu-rruj, yagi nurru-yabi, yagi nurraarra-mi anubani-yung anaarra anubanila-wala nugurri-nyinyung-gala ana-wumurrng. \v 16 Nugurru-maynji ana-malanganyanay-wala anaanga-wala, yagi nurraagi anubani-yung nirrima-mi manubami-yung mana-yaaḻi. \v 17 Ngarra-maṉinyung-maynji ngarrubagi-yung angi-wurrij-muṉḏurr yagu ngarrubagi-yung-maynji ambangi-wuynjijgana, anubani-yung anggu-waṉina-maynji, anggiij-miḏaamimi wugurri-wuy. \v 18 Numbunu-yambina arrwiyaj na-God-guy, ‘Yagi nunggiij-dharrgi anubani-rruj anaagalhal-aṉbana,’ numburru-yamana. \v 19 Yagu yamba anubani anggiij-maṉdhina runggal wungarri, waari aadanu anggiij-maṉdhini anggiijamaa anubanila na-God niwu-maṉdhangi-wala ana-lhal-lhangu, nga ana-yimbaj, marri anaani waari wu-waṉbi ngijang. \v 20 Na-Buunggawa ni-wijangani, aniwu-winyig-gang, anubani anggu-waṉiyn-maynji. Anubani-yung-magaa waari aniwu-winyig-gaa, waari warraaynbaj anubagu wu-wiri-mi. Yagu aniwu-muḏaḏbijgang anubani ana-wungarri aḻagaḻa, nguynju yadhu ambani-wiri-gana warruburru-yung nigawi-nyinyung warra-wurru-wurruj, ni-wajbarini-yinyung wugurru.” \p \v 21 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anubani-yung, warra-mulung-aynbaj-maynji warruburru-yung nambambi-yamijgana, ‘Baarranggang, yaagi na-runggal-yung na-Messiah,’ amburru-yamana-maynji, yagu ‘Yuuguni, baarranggang,’ yagi anubani-yung nurru-jambarrgi ana-lhaawu. \v 22 Mulung-arrgi-yung yamba amburru-yamana, ‘Ngaya-waj na-Christ,’ yagu ‘Ngaya-waj nganaa-ja-jambina-yinyung na-God,’ yagu amburru-wawaḻii. Amburru-waṉbina runggal aniij-mamaaḻang, anaaynba-gaynbaj-jinyung. Warruburru-yung yingga ambarra-dhaayurrijgana warruburru-yung na-God-jinyung ni-wajbarini-yinyung, yagu yagi wurru-waṉbi wugurru. \v 23 Aadanu numburru-dhi-maṉdhina. Ngaya ngana-magana aḏaba, anubani-yung anaani raga-ragij anggu-waṉbina-yinyung wurrugu.” \s1 Na-Jesus aniigiyn ana-wumala-wala. \r Matthew 24:29-31, Luke 21:25-28 \p \v 24 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anubani-yung ana-malgadhaadharri anubanila ana-wungarri, \q1 ‘Ngarraagi-yung ngarraaḻirr aḏaba angi-biingamudang, \q2 yagi na-ḻabama ni-wabarra-milhi.\x + \xo 13:24 \xt Isaiah 13:10, Ezekiel 32:7, Joel 2:10,31, 3:15, Revelation 6:12.\x* \q1 \v 25 Ngarra-miyiri ngarrubagi-yung angiidbarrwiyn anaarrwar-wala. \q2 Anubagu anaarrwar-yinyung anubani-yung ana-waḏa-waḏaḏ-jinyung wu-burraa, anubani-yung anggu-warra-galalang.’\x + \xo 13:25 \xt Isaiah 34:4, Joel 2:10, Revelation 6:13.\x* \p \v 26 “Anubani-yung warra-wurru-wurruj warruburru-yung wurraarra-nayii ngaya-waj, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Ngaya nga-ngu-dhirridii wubani-rruj a-ngubunung-duj. Anubani nganggu-waṉagana ngaya lhuḏ, marri nga-milhiynjina anuwagala ngaynjaarri-maynji ngaya. \p \v 27 “Anubani-yunggaj, waari-waj anaani ana-lhal anggu-burri, marri na-God ni-wajbarini warra-wurru-wurruj nigawi yungguyung. Anubani-yung-maynji ngandaagiyn-maynji, marri ngandharrgang ana-angel nguynju yungguyung warruburru-yung warra-wurru-wurruj amburru-muṉḏugana nigawi-rruj, anubani-yung ana-lhal-aynbaj-gala ana-lhal anaarrawindi-lhangu, anubani wu-dhaag-mana-rruj, anubani ana-lhal.” \s1 Ana-lhaawu ama-nunganyang-jinyung. \r Matthew 24:32-35, Luke 21:29-33 \p \v 28 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Numburru-wijangayii amubami-yung ama-nunganyang-jinyung. Nugurru nurru-marrbuy-mana amubama-wala. Manubama-yung mana-magubaṉḏa ma-ninig-mayn marri wugadhuwa manjarr wu-rabalii. Anubani-yung nurru-marrbuy wiij-barubaj-mana agalhal-aṉbana. \v 29 Wudani-yung-jii, anubani-yung numburraarra-nayii anaarrawindi anggu-waṉbina, numburru-marrbuy ngaya anaani nga-burraa nugurri-rruj warubaj, nguynju yaga wu-dhawang-duj nga-burraa. \v 30 Anaani ngana-magana yijgubulu, warra-wurru-wurruj ana-yimbaj wurru-wiri, anubani-yung-maynji anggu-waṉbina-maynji, warruburru-yung yagi wuu-jadugi, amburru-wiri-wugij wugurru. \v 31 Ari ana-wumala marri anaani ana-lhal anggu-jadugiiyn, yagu ngayawi-nyinyung ana-lhaawu yagi wu-jadugi wugurru.” \p \v 32 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Waari wu-marrbuy-mi warra-wurruj anubani-rruj wu-dhaag-mana-rruj anggu-waṉbang. Yagu ana-angel wugurraayung wu-maḻaḻadi. Ngaayung, na-niwiyayung, nga-maḻaḻadi. Yagu nigaaj-bugij na-Baba ni-marrbuy anaani. \v 33 Yagu nugurru-waj ngirri-rangarrii, yagu yamba nugurru nurru-maḻaḻadi, anubani-yung-maynji anggu-waṉbina. \p \v 34 “Anaani wiijamana. Waḻyinyung runggal-yung nubagi-yung ni-yanggi anuuguni ana-yarrmayarrmaj. Nubagi-yung warruburru-yung warra-waḻya-waḻya wunu-yandhurrbangaa-yinyung, warruburru-yung wani-magaa, ambirri-rangarrangi anubani ana-wumurrng nigawi-nyinyung. Marri nu-magaa nubagi-yung naaynjaabu-nyung, ‘Wudanu ba-rangarrina wu-dhawang-guy maaḻamburrg.’ Marri anubani-yung ni-yanggi. Wugurraayung warruburru-yung wirri-rangarrangi-wugij ana-wumurrng, wurru-maḻaḻadi yamba lhal-ngargu nubagi na-buunggawa ari aniigiyn. \p \v 35 “Nugurraayunggaj aadanu numburru-yamana numbuu-rangarrina. Nurru-maḻaḻadi yamba lhal-ngargu ngaya ngambaṉiyn. Ari adharrwara, ari miyn.giyn.gurarra, ari anggaabirrarra-mana-wala, ari yuwaagala angi-ḻamba-ḻambalii. \v 36 Yagi-maynji nurru-rangarri-maynji, anubani-yung ari ngaynjaarri lhugaajgiyalawaj. Ari bagu anamba-nang numburru-yara-yara, nugurru. \v 37 Ngana-magana nugurri-wuy marri warraarraarrawindi-wuy, numburru-rangarrina!” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, na-nidhaawu-yung. \c 14 \s1 Warra-runggu-runggal amburru-wijangayii, na-Jesus ambunu-ngawijgang. \r Matthew 26:1-5, Luke 22:1-2, John 11:45-53 \p \v 1 Ngi-waḻirr-wulawaa, wurrugu malgadhaadharri ngijang anubani-yung amburru-nguni anaani ana-marrya. Anaani-yung wiijamaa, anu…bani-yunggaj wanggu-rangga-ḻaabini-yinyung anubani ana-angel. Anubani-yung wurru-nguni-yinyung ana-marrya, aadanu wirri-mayana wiijamana, waari-yinyung wubani wuḏayn yigaj anggu-wuḻbuḻwandi. Warruburru-yung warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wurru-yamiynjini wugurraajbaj. Wugurru wurru-wijangani ambunu-mangi yadhu na-Jesus midaarrgaj, ambunu-ngawijgaa niga. \v 2 Yagu wugurru wurru-yamayn, “Ngagurru yagi anaani ngurru-waṉbi anubani-rruj ngurru-mijgalmina-rruj, warruburru-rruj warraarrawindi-rruj, yagu wu-ngarrgi-magi ana-wungarri runggal-windiyung,” wurru-yamaa. \s1 Na-Jesus marri anubani-yung anaarrawuj-mamaaḻang-jinyung anu-gargayag. \r Matthew 26:6-13, John 12:1-8 \p \v 3 Nigaayung na-Jesus bagu ni-burri Bethany wubani a-wumurrng-duj na-Simon-duj. Anubani-yunggaj naagi-yung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa. Na-Jesus bagu ni-nguni marrya. Nga maṉinyung buguni ngi-yanggi. Ngima-waṉagaa manaama-yung mana-gaṉdharra ma-mamanunggu. Anubani-yung ma-lhaguḻaarramangi manaama-yung malagaj, wu-burri bagu arrawuj-mamaaḻang. Wu-mayini anaani-yung, nard. Anaani-yung runggal-windiyung anu-ṉuga, ngiwu-mangi. Marri maadama-yung ngima-miyn marri ngima-wagiwayn, ngarra-maṉinyung. Marri ngunaambara-wuryiyn anubani-yung ana-malagaj na-Jesus-guy. \p \v 4 Yagu warruburru-yung wurru-burri-yinyung anubagu wurru-riyaldhiyn. Marri wurru-yamaa, “A-yangi yungguyung anubani-yung ngiwu-barawudiyn anubani-yung anaarrawuj-mamaaḻang? \v 5 Anubani-yung-magaa ngaambini warruburru-wuy, marri ngambambiini ana-runggal anu-ṉuga, nguynju yungguyung ngambiini warruburru-wuy warraambalalari-wuy,” wurru-yamayn. Anaani-yung wurru-yambini yang-mara-maragarrij-mirri ana-yang wugurru. \p \v 6 Yagu na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Nimbirringaarruyn ngaadagu. A-yangi yungguyung aadanu nugurru nirringa-yang-gurrij-marrdiyn? Ngaadagu ngi-waṉbina yij-mamaaḻang ngayawi-wuy. \v 7 Warruburru-yung warraambalalari, warruburru-yung anggu-wuguuguni amburru-burraa nugurri-rruj. Marri nimbirri-ngaynbandang-maynji, marri numburraaṉbina yij-mamaaḻang warruburru-wuy. Yagu ngaayung yagi nga-burrangi anaaji nugurri-rruj, ana-baḏag. \v 8 Ngarraagi-yung ngi-waṉbini maaḻamburrg-galawaj. Anaani aḏaba wiij-barubaj-mana nga-ngawang-jinyung marri ngambambi-wurrdhii-yinyung. Wudani-yung-gala nga, ngarra-maṉinyung ngiwu-burrangi ana-malagaj ngayawi-wuy. \v 9 Anaani ngana-magana yijgubulu, warra-mulung-aynbaj-maynji warrubawi-yung ambarra-magana ana-lhaawu na-God-jinyung ana-lhal-aynbaj-gala ana-lhal, anubani-yung ambirriij-burryuwina wubani-yung ngi-waṉbini-yinyung, ngaadagi-yung ngarra-maṉinyung. Marri amburraawanggina ngigawi-nyinyung.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \s1 Na-Judas anu-minbiyn na-Jesus. \r Matthew 26:14-16, Luke 22:3-6 \p \v 10 Na-Judas Iscariot bagu wurraanggarra-ngu-burri, warra-12. Aḏaba ni-yanggi naagi-yung warruburru-wuy warra-runggu-runggal warra-priest. Marri nu-minbini na-Jesus, wani-yambini wugurri-wuy na-Jesus-inyung, nguynju yungguyung anubani-yung ambunu-bilhargaa naagi-yung. \p \v 11 Anubani-yung wurraawanggiyn anaani-yung ana-lhaawu, marri wurru-waḻaaḻarriyn. Marri wurru-yamayn, “Wiiyn nagang wuṉuga,” wurru-yamayn. Nga nigaayung ni-burri wurrugu, niwu-rangarrangi lhal-ngargu ari anaa-dhaawu-rarrjangi, nguynju yungguyung ambunu-bilhargang niga. \s1 Jesus marri warra-12 amburru-nguyii anubani wu-rangga-ḻaabini-yinyung. \r Matthew 26:17-30, Luke 22:7-30, John 13:21-30, 1 Corinthians 11:23-25 \p \v 12 Ngarrubagi-rruj ana-wulhu-wulhurr ngarraaḻirr wurru-mijgalmini-rruj, ngarraagi-rruj ngarraaḻirr ngi-mayini “waari anggu-wuḻbuḻwandi anu-ḏayn”. Bani-yung nga wurru-nguni, anubani-yung wurru-wini ana-jib, anubani-yung wurru-marrbuy-maa wubani-yung yaga ana-angel wanggu-rangga-ḻaabini, wubani-yunggaj. Warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yamayn, “Yuga aniga-wuy nimba-ngaynbandiyn naambu-warraalgaalgurmani ana-marrya, ngaambu-nguyii yadhu?” wurru-yamayn. \p \v 13 Na-Jesus wani-lharrgang wini-wulawaa waḻya-waa. “Nimbini-yaarri wubani-wuy a-runggal-wuy a-wumurrng. Bani-yung, nubagi numbunu-nang waḻyinyung, anima-warrguu gaṉdharra, nga anubani guugu ani-war-warrguu niga. Anaani bagu nambani-lhangarrmang nuguṉi. Nga nubagi-wuy numbunu-garrindharrmani nuguṉi nimbini-yaarri. \v 14 Anubani nga ani-yaarri a-wumurrng-guy niga. Nuguṉi buguni nimbini-yaarri aadanu. Nga bagu numbunu-yambina nubagi-yung-guy niwu-rangarrii-yinyung a-wumurrng, ‘Nubagi wani-yiyina-yinyung, nugawi-wuy nini-yandhawiwana, yuga aniga ana-gara wugurru, nguynju yungguyung ani-nguyii ana-marrya anubani-yung wanggu-rangga-ḻaabini-yinyung, marri nigawi-nyinyung warraawurru wurru-marrbuy-mana-yinyung, amburru-nguyii yungguyung wugurru?’ Dani-yung nimbini-yamana nuguṉi. \v 15 Anubani nambani-bajiyina runggal gara yuwaagu wu-burraa arrwar. Anubagu wu-warra-ngu-burraa aḏaba baadhi marri aynba-gaynbaj-jinyung. Anubagu ana-marrya nimbini-warra-ngu-burrii bagu.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 16 Anubani wini-yanggi naawiṉi-yung. Wubanila-yung-gala-waj ni-yambini-yinyung na-Jesus wini-warra-lhangarrmayn bagu wuguṉi. Anubagu wini-warraalgaalgurmangi wurru-mijgalmini-yinyung wu-rangga-ḻaabini-yinyung ana-marrya. \p \v 17 Anubani-yung waadhaadharrwara-maa, na-Jesus marri warruburru-yung warra-12, wurru-yanggi buguni. \v 18 Marri anubagu wurru-burri wurru-ngunu-nguni-rruj, marri bagu ana-marrya wurru-nguni. Marri na-Jesus ni-yamayn, “Ngana-magana anaani aniijgubulu. Aynjaabu-nyung nugurri-rruj, ngambani-minbumana ngaya. Yaaji ni-burraa naagi, ngurraanggarra-nguyii-rruj yaaji.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 19 Anubani-yung wurru-yimurrjiwurangi wugurru. Warruburru-yung warraaynjaaynjaabugij warraawurru-yung wunu-yandhawiwandi na-Jesus, “Ngaya waari, yuga?” \p \v 20 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Aynjaabu-nyung daju nugurri-wala, warra-12, nugurri-wala nga. Dagu yaga ni-lhalwulhii marrya dagu aynjaabu-nyung ngirrima-lhagaṉmayn amaami ama-gaṉdharra. \v 21 Wiijamana, ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung anggu-waṉbina ngayawi-wuy, wubani a-wubiba-yinyung wu-magina. Yagu nubagi-yung-maynji ngaya ngambani-minbumana, ari ani-warragayii runggal-windiyung. Niga-magaa waari aniimbuḻwini, anubani-yung ni-maṉdhini.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 22 Anubani-yung wurru-nguni-wugij bagu, na-Jesus ni-miyn anu-ḏayn, marri ni-yambini na-God-guy, marri ni-rayn-bagiwayn aḏaba. Niga waniini wugurru. Marri ni-yamayn, “Numburru-mani anaani anu-ḏayn. Anaani ngayawi-nyinyung a-ngun.gu, wu-yamana,” ni-yamayn. \p \v 23 Aḏaba nima-miyn gaṉdharra, wubani wugargayag wu-burri. Marri ni-yambini na-God-guy marri waniini. Marri anubani-yung wurru-waḻ-nguni warraarraarrawindi. \v 24 Niga ni-yamayn, “Anaani nguynju yaga ngayawi-nyinyung ama-wulang, wu-yamana. Ngamaadbarrwumana ngaya nugurraa yungguyung warraarraarrawindi yungguyung. Anaani wiijamana, na-God nani-lhalamayana nugurri-wuy aadanu. \v 25 Ngaya ngana-magana nugurru anaani, yagi aḏaba ngaaḻ-ngi anubanila anu-gargayag ana-wuyarrangaḻ-wala. Wurrugu marri, bagu ana-lhal na-God-jinyung, bagu marri nganggaḻ-nguyii ngijang, anggiij-gadhuwa-wiiyn.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 26 Warraawurru-yung wirri-rawaa bagu, marri wurru-yanggi yuuguni, wuu-ngarra-ḏaba-rabaliyn. Yuuguni wurru-yanggi amubama-wuy ama-ṉuga ma-ḻandhirrngindi-wuy Mount of Olives-guy wugurru. \s1 Na-Jesus ani-yambina amburru-man-jarramana-yinyung. \r Matthew 26:31-35, Luke 22:31-34, John 13:36-38 \p \v 27 Wurru-yanggi… nga aḻagaḻa aḏaba. Naagi-yung na-Jesus wani-magayn, “Nugurru aadanu aḏaba numburru-man-jarramang, wu-yamana yamba anaani-rruj ana-wubiba, \q1 ‘Nubagi-yung yaga ni-ranga-rangarrii-yinyung wubani-wuy a-jib, ngaya nganu-wiiyn, marri anubani ana-jib anggu-man-jarramang,’ \m wu-yamana anaani ana-wubiba.\x + \xo 14:27 \xt Zechariah 13:7.\x* \v 28 Yagu wurrugu ngaya nga-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala. Marri anubani-yung ngaynjaarri buguni Galilee-wuy, marri nugurru aadanu ngirri-ga-garri-yurii anubuguni.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 29 Nigaayung na-Peter nu-yambalmayn, “Warraawurru warra-mulung-arrgi-yung-maynji amburru-man-jarramang, ngaya anaani yagi,” ni-yamayn. \p \v 30 Nigaayung na-Jesus nu-yamijgayn, “Ngunu-magana anaani yijgubulu. Manaama-rruj mana-miyn.nganga, marri aadanu ba-yambina, ‘Naadagu ngaya nga-maḻaḻadi niga na-Jesus,’ ba-yamang, anubani-yung ba-yambina anggu-mal-bulaynbaj. Wurrugu ngarrubagi-yung ngarra-baawul angiiḏang-maynji anggu-mal-bulawaa.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 31 Yagu nigaayung na-Peter ni-yamayn, “Yagi anubani-yung nga-yambi! Waari nga-maḻaḻadi-wi nagang! Ngaya nga-ngawiiyn nugawi-rruj!” ni-yamaa. Yagu warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wugurraayung wurru-yamaa, wiij-nguynju anaani-yung ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus ani-yambina ani-wiri-wiri. \r Matthew 26:36-46, Luke 22:39-46 \p \v 32 Wurru-yangga-yanggi… nga wurru-waliyn aḏaba, wubani a-lhal Gethsemane. Marri wani-yamijgayn bagu wugurraayung wurru-marrbuy-maa-wuy, “Numburru-burraa yaaji, wurrugu ngaya ngaynjaarri marri ngaynjambina na-God-guy,” ni-yamayn. \p \v 33 Wani-miyn Peter, James marri John, wurraanggarra-yanggi nigawi-wuy. Anubani-yung ni-walharaguni marri ni-wurrij-galadi-wini niga. \v 34 Marri ni-yamayn, “Ngaya anaani nga-wurrij-galadi-wiiyn-bindiyung, ari nga-ngawang, nga-wurrij-galadi-wiiyn yamba. Nugurru aadanu, yaaji numburru-burraa marri numburru-wanggirraa,” ni-yamayn. \p \v 35 Anubani-yung ni-jarrarriyn yuuguni windiyung. Marri bagu ni-ḻandharrdhangayn, marri ni-yambini yuuguni arrwiyaj, na-Ninyarra-yung-guy, aniwu-yarini yungguyung anubani-yung ana-wungarri. \v 36 Marri ni-yamayn, “Ngayawi-nyinyung Baba, baaṉbina anubani-yung anaarrawindi nugaajbaj. Marri manaama mana-gaṉdharra bama-mang ngayawi-wala, nguynju yagi ngaarragayi yadhu. Yagu nugaajbaj baaṉbina ba-wijangayii, waari anubani-yung ngaya ngawu-ngaynbandii-yinyung,” ni-yamaa. \p \v 37 Anubani-yung niigiyn warruburru-wuy warra-wulu-wulaynbaj-guy, wani-rangga-lhangarrmayn wugurru wu-lhagarra-yingayn. Nu-yamijgayn na-Peter-wuy, “Simon, yuga nuynjara-yara? Yagu waari aadanu aliyung ba-wanggirri ana-baḏag? \v 38 Numburru-wanggirraa, marri numburru-yambina a-lhuḏ yungguyung, nguynju anubani anaaladi yagi nanggu-rawu anaangaḏajung. Yijgubulu aadanu ana-wiri wu-waḏa-waḏaḏ nugurri-nyinyung, yagu nugurri-nyinyung ana-ngun.gu wu-bilwilwiluj.” Dani-yung ni-yamaa naagi-yung. \p \v 39 Ngijang anubani-yung niigiyn-gaj-bugij, marri ni-yambini na-God-guy ngijang, ni-malgaagijgiyn. \v 40 Aḏaba niga ni-yanggi niigiyn ngijang, marri ngijang niga wani-lhangarrmayn wugurru wurru-lhagarra-yingayn, warruburru yamba wurru-yaal-ngawiiyn-bindiyung. Wurru-maḻaḻadi-wini, warruburru waari ambunu-yambini. \p \v 41 Ngijang anubani-yung niigiyn anuuguni, ni-malgaagijgiyn niigiyn. Marri wani-yamijgayn, “Yagu nugurru nuu-lhagarra-yara-wugij marri nurru-yanga-yangina? Wiiya aḏaba. Anaani aḏaba wiij-barubaj-mana. Nubagi nganii-dhaawu-yarrijgini warruburru-wuy warraalaaladi-wuy, marri ngambambi-bilhargang, ngaya na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. \v 42 Numburru-ḻaḻagiiyn. Aḏaba ngagurru ngurru-yaarri. Yaagila ni-yaarri ngani-minbini-yinyung ngaya.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Warruburru-yung ambunu-bilhargang na-Jesus. \r Matthew 26:47-56, Luke 22:47-53, John 18:1-12 \p \v 43 Wurrugu anaani-yung ni-yambini-wugij, nigaayung nubagi-yung na-Judas, warruburru-yung-jinyung warra-12, ni-yanggi buguni nigawi-wuy, marri warruburru-yung garnyirrimba. Warraawurru-yung wirri-warra-waṉagaa galiwanga marri rangag. Marri bagala wurru-yanggi warruburru-yung-gala warra-runggu-runggal warra-priest, marri warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, marri warra-mijiwanggu wugurru. Wurrugu anaani-yung ni-yambini-wugij, nigaayung nubagi-yung na-Judas, warruburru-yung-jinyung warra-12. Ni-yanggi buguni nigawi-wuy. Arraarrawindi ni-man-garrwaay. Warraawurru-yung wirri-warra-waṉagaa galiwanga marri rangag. Marri bagala wurru-yanggi warruburru-yung warra-runggu-runggal, marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-mijiwanggu. \p \v 44 Ana-wulhu-wulhurr-waj, na-Judas anaani-yung wani-magaa, “Wurrugu nganu-lhawuynjang naadagu na-waḻyinyung. Bagi-yung nga. Numbunu-bilhargang niga, marri numbunu-yarrijgina, numbunu-yarina, numbunu-rangarrii,” anubani-yunggaj ni-yamaa. \p \v 45 Anubani-yung aḏaba na-Judas ni-yanggi andhurrg na-Jesus-guy. Ni-yamayn, “Barra-yiyina-yinyung!” marri nu-lhaawuynjayn niga. \v 46 Warraawurru-yung aḏaba wurru-yanggi wunu-bilhargayn niga. \p \v 47 Anubani-yung aḏaba naaynjaabu-nyung ni-marrbuy-maa-yinyung bagu ni-lhaay. Naagi-yung niwu-waṉagaa galiwanga. Niwu-ngarrgiwaa niga, ana-galiwanga, nga naagi-yung ni-jarrarriyn nubagi-wuy na-waḻyinyung-guy naa-mijgalmini-yinyung na-runggal-yung na-priest-jung. Niga ni-jarrarriyn-bugij, marri dhiḏ! Nu-lhiyn! Naa-guldhiyn manubama-yung mana-warang. \p \v 48 Anubani-yung na-Jesus wani-magaa warruburru-yung, “Yuga nugurru aadanu nurru-yanggi galiwanga nirri-warra-waṉagana? Yuga majirrijirri nirrima-waṉagana, ngirri-bilhargaa yungguyung? Yuga ngaya anaani ngaandha-wungarri yamba? \v 49 Ngarraaḻirr-lhangu ngaya nga-burri ana-Temple-Maṉngulg-duj marri bagu nga-yambini, yagu nugurru waari ngirri-bilhargaa ngaya anubagu. Yagu anaarrawindi-lhangu na-God-jinyung ana-lhaawu, anubani-yung anggu-wandhurrg-mana.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 50 Aḏaba wugurraayung warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wunaarruyn niga marri wurru-man-jarramayn wugurru. \p \v 51 Yagu naagi-yung wulmurr-inyung bagu nu-garrindharrmangi. Manaama-yung ni-yabini ma-waḏa-waḏaḏ mana-yaaḻi. Marri nigaayung wunu-bilhargayn. \v 52 Yagu bagu-waj nimaarruyn mana-yaaḻi marri ni-yarramayn ni-ngun.gu-mamar niga. \s1 Warra-runggu-runggal ambunu-yambiḻiwiḻingayii na-Jesus. \r Matthew 26:57-66, Luke 22:54-55,66-71, John 18:12-14,19-24 \p \v 53 Na-Jesus wunu-miyn aḏaba. Wunu-yarrijgini buguni nubagi-wuy na-priest na-runggal-yung-guy. Bagu na-runggal-yung ni-burri, marri warra-mulung-aynbaj wugurraayung warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-mijiwanggu marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal. Bagu wurraanggarra-ngu-burri warruburru-yung. \p \v 54 Nigaayung na-Peter nu-garrindharrmangi na-Jesus, yuwaagala yagu adhaa…dharri ni-yangga-yanggi. Ni-yanggi buguni wubani-wuy a-wumurrng-guy nubagi-yung-jinyung na-runggal-yung na-priest. Anubani-yung ni-yanggi nga buguni ni-yabiyn. Nga bagu ni-ralmaa a-ngura-rruj. Warruburru-yung wurru-mijgalmini-yinyung wugurru wurraanggarra-ngu-burri. \p \v 55 Wugurraayung warra-runggu-runggal warra-priest marri warruburru-yung wuu-yamba-yambini-yinyung, wirri-raguni lhaawu na-Jesus-inyung, yuga anubani yangi wu-waṉbini, ana-raga-ragij, nguynju yungguyung naagi ambunu-ngawijgayn yungguyung. \v 56 Yagu waari anubani-yung ambirri-lhangarrmaa ana-lhaawu. Arraarrawindi wurru-wurruj wurraawaḻangi na-Jesus-inyung, wurru-yambini anubani-yung aynba-gaynbaj, yagu anubani ana-lhaawu waari anubani anggiyn-nguynju-magaa. \p \v 57 Yagu warra-mulung-aynbaj warruburru-yung wugurraayung wuu-ḻaḻagini nga wurraawaḻangi, wurru-yamaa, \v 58 “Nurraawanggini naagi-yung na-waḻyinyung, marri ni-yamaa, ‘Anaani nganggu-jadugang anaani ana-Temple-Maṉngulg, anaani yamba waḻya-waḻya wirri-maṉdhangi, marri nganggu-rayii ngijang amuulawaa-wala mana-miyn.nganga, yagi warra-waḻya-waḻya wirri-maṉdhi anaani.’” Dani-yung wurru-yamaa. \v 59 Yagu ana-lhaawu waari anaani-yung wiij-nguynju-wugij wurru-yambini-yinyung warruburru-yung. \p \v 60 Nigaayung nubagi-yung na-runggal-yung ni-lhangayn raga-ragij wugurri-rruj, marri nu-yandhawiwandi na-Jesus. “Yuga nagang numba-yambalmana? Anaani yuga ana-lhaawu wu-yaminggarrina, wurru-yambiynjina nugawi-nyinyung?” ni-yamayn. \p \v 61 Nigaayung na-Jesus naagi-yung waari ani-yambini. Ngijang nubagi-yung na-runggal-yung nu-yandhawiwandi ngijang, “Yuga nugawaj aadanu na-Messiah, nuṉḏagaana-yinyung, yuga nugawaj na-Niwiyayung nubagi-yung-jinyung ngaanu-warraarriwana-yinyung anaarrwar-yinyung?” ni-yamaa. \p \v 62 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Yuu, ngaya-waj anaani, marri nugurru aadanu ngirri-nayii ngaya, \it (Daniel 7:13) ‘na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaya nga-ngu-burraa walawalama nubagi-yung niwu-waṉagana-yinyung ana-lhuḏ. Marri nga-ngu-dhirridang anubani-yung ngubunung-mirri a-wumala-wala,’\it* ” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 63 Nubagi-yung na-runggal-yung nigawi-nyinyung nimaarra-ḻaḻaani mana-yaaḻi, marri ni-yamayn, “Waari ngaamba-ngaynbandang warraaynbaj, ngarrambi-magi ana-lhaawu naagi-yinyung. \v 64 Nugurru aadanu nurraawanggini anaani ana-lhaawu. Naagi-yung naaladi-yamawaa na-God! Yangi yuga nugurru nurru-wijangayii aadanu aḏaba?” ni-yamayn. \p Yagu warruburru-yung warraarrawindi wugurraayung wurru-yamayn, “Naadagu naaladi-yamawaa yamba, ani-ngawang,” wurru-yamayn. \p \v 65 Anubanila, mulung-aynbaj wunu-yudangi. Marri wunu-yilhal-ambamadhangi marri wunu-ramarra-wadjangi. “Ba-yambina lhaawu na-God-gala aḏaba!” wurru-yamaa. Marri warruburru-yung wurru-mijgalmini-yinyung wunu-miyn marri wunu-wini wugurru. \s1 Na-Peter ani-yamana ni-maḻaḻadi na-Jesus. \r Matthew 26:57-58,69-75, Luke 22:56-62, John 18:15-18,25-27 \p \v 66 Nigaayung nubagi-yung na-Peter bagu ni-burri aarabarabalu-rruj. Ngarrubagi-yung ngarra-ngaḻaynjinyung ngi-mijgalmini-yinyung nubagi-yung na-runggal-yung-jinyung, buguni ngi-yanggi. \v 67 Nga ngunu-nayn na-Peter, bagu ni-ralma-ralmaa. Ngunu-nani… nga ngi-yamayn, “Nagang aadanu niiniinggaanggarra-yanggi-yinyung naagi na-waḻyinyung wubanila a-Nazareth-gala, naagi na-Jesus,” ngi-yamayn. \p \v 68 Nigaayung na-Peter ni-yamaa, “Ngaya anaani nga-maḻaḻadi niga. Waari nga-marrbuy-magaa nuynjambina-yinyung. Aadanu waari nga-marrbuy-magaa,” ni-yamaa. Ngijang ni-yanggi wubani-wuy aaynbaj-guy. Ngarrubagi-yung ngarra-baawul ngiiḏiyn ngiga. \p \v 69 Ngarrubagi-yung ngarra-ngaḻaynjinyung ngijang ngunu-nayn. Marri ngijang ngi-yambini warruburru-wuy wurraarra-garra-lhi-wuy, “Naadagu ni-yamana wurraanggaanggarra-yanggi-yinyung,” ngi-yamayn. \p \v 70 Anubagu nigaayung ngu-yambalmayn, ni-yamayn, “Waari, nga-maḻaḻadi nubagi,” ni-yamayn. \p Wurrugu malgadhaadharri ngijang, warruburru-yung-jinyung wurraarra-garra-lhi wunu-yamijgayn ngijang na-Peter-wuy, “Yijgubulu nagang aadanu niiniinggaanggarra-yanggi-yinyung. Nagang aadanu Galilee-wala!” wurru-yamayn. \p \v 71 Nigaayung aḏaba ni-yamayn, “Anaani nganggawaḻii-maynji, na-God ngambani-jadugang ngaya! Naadagu na-waḻyinyung nurru-yambina-yinyung, naadagu nga-maḻaḻadi niga!” ni-yamaa. \p \v 72 Ngijang ngarrubagi-yung ngarra-baawul ngiiḏiyn ngijang. Na-Peter bani-yung ni-marrbuy-mayn anubani-yung na-Jesus-inyung nu-yambini, “Aadanu ba-yamana nu-maḻaḻadi ngaya, ba-yambina anggu-mal-bulaynbaj. Wurrugu ngarrubagi-yung ngarra-baawul angiiḏang-maynji anggu-mal-bulawaa.” Yagu bani-yung na-Peter ni-wij-barrngayuyn marri ni-ruguni-windiyung niga. \c 15 \s1 Ambunu-yarrijgina na-Jesus nubagi-yung-guy na-Pilate-guy. \r Matthew 27:1-2, Luke 23:1-6, John 18:28-38 \p \v 1 Anubanila ngi-lhalmbalangi. Warruburru warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-mijiwanggu marri warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, marri warruburru-yung wuu-yamba-yambini-yinyung, warraawurru-yung wurru-muṉḏugaa. Wugurru wunu-radbini aḏaba niga, wunu-yarrijgini niga marri wunu-burriyn bagu na-Pontius Pilate-duj na-runggal-yung ana-Rome-jinyung. \p \v 2 Yagu nigaayung na-Pilate nu-yambiḻibiḻingaani, “Nugawaj yuga na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung?” ni-yamayn. \p Na-Jesus nigaayung ni-yamayn “Anaani nugawi-nyinyung ana-lhaawu,” ni-yamayn. \p \v 3 Warruburru-yung warra-runggu-runggal wunu-lhajbini na-Jesus, wurru-yamayn “Yuu, anaani ni-waṉbini aladi-windiyung,” wurru-yamaa. \p \v 4 Na-Pilate ngijang nu-yandhawiwandi na-Jesus-guy, “Yuga yagi nagang nimbi-yambalmi, yuga? Yuuguni ba-wawanggina. Wurru-yamana warruburrala nugawaj nunggaṉbini anaaladi-windiyung,” ni-yamaa. \p \v 5 Yagu na-Jesus waari-wugij anubani-yung anu-yambalmaa. Na-Pilate naagi-yung ni-walharaguni niga. \s1 Na-Pilate anu-lharrgang na-Jesus. \r Matthew 27:15-26, Luke 23:13-25, John 18:39—19:16 \p \v 6 Manubama-yung-duj manaarmag wu-rangga-ḻaabini-yinyung, nubagi na-runggal-yung na-Pilate ni-yamaa-wugij, nu-waḻamin-dharrgang naaynjaabu-nyung wunu-radbini-yinyung, warruburru-yung-jinyung warra-wurru-wurruj wugurru wurru-wajbarini-yinyung. \v 7 Yagu anubani-rruj ana-mal-ḏaga-ragij-gaj, warra-mulung-arrgi-yung warra-Jew warraawurru-yung wurru-yanggi wurru-wiynjini buguni, wurru-wiynji-wiynjini-wuy warra-Roman-guy. Warra-wini bagu. Naaynjaabu-nyung bagu, na-nimuwaj-jung Barabbas. Naadagi-yung bagu ni-radbidhii, warra-mulung-aynbaj-duj. \v 8 Warraawurru-yung warraarraarrawindi wurru-yanggi buguni na-Pilate-guy. Anaani-yung aḏaba wunu-yandhawawandi, “Baaṉbina aadanu nugawaj nguynju yaga wubani nunggaṉbini a-raga-ragij-gaj,” wurru-yamaa. \p \v 9 Nigaayung na-Pilate wani-yambalmayn, “Yuga ngaya nganu-warrgarrga-wang naagi na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung? Yuga naagi-yung nugurru nuunu-ngaynbandiyn?” ni-yamaa. \v 10 Dani-yung nga ni-yamayn na-Pilate, ni-marrbuy yamba anubani-yung wunu-yayn na-Jesus nigawi-wuy warraawurru-yung wunu-margiriyn yamba nigawi-wuy. \p \v 11 Warra-runggu-runggal warraawurru-yung warra-mandagarrawindi warra-magaa aḏaba nga wurru-wurrij-nagiyn warruburru-yung wurru-muṉḏugaa-yinyung warra-wurru-wurruj. Wunu-ngaynbandangi naagi-yung na-Barabbas ani-burri ani-warrbidi-maa, waari-magaa nigaayung na-Jesus. \p \v 12 Nigaayung na-Pilate ni-yamayn, “Yagu ngaynjaminggarrina nganggaṉbina naagi-wuy, nuunu-mayana-yinyung ‘na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung’?” ni-yamayn. \p \v 13 Yagu warruburru-yung wurru-yingarraḏdhiyn, “Numbunu-marang-barra-rayii a-rangag-duj!” wurru-yamayn. \p \v 14 Yagu nigaayung na-Pilate ni-yamayn, “A-yangi-yungguyung? Waari anaaladi niga ani-waṉbini!” ni-yamayn. \p Yagu wugurraayung wurraaḏangi-wugij, “Ani-ngawang-bugij niga!” wurru-yamaa. \p \v 15 Aḏaba niga na-Pilate wani-ngaynbandangi ambani-waḻaaḻarrijgana warruburru-yung warra-garnyirrimba. Niga nu-lharrgang na-Barabbas ni-warrgarrga, yagu na-Jesus wani-yayn warruburru-wuy wurru-wiynji-wiynjini-wuy, “Numbunaarra-waḏjiwumana marri numbunu-yarrijgiyn aḏaba, bagu numbunu-marang-barra-rayii aḏaba, a-rangag-duj.” Dani-yung nga ni-yamayn. \s1 Warruburru-yung ambunu-gaḻij-gana na-Jesus. \r Matthew 27:27-31, John 19:1-3 \p \v 16 Warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wunu-yarrijgini buguni wubani-wuy na-Pilate-jinyung a-wumurrng-guy. Marri warruburru-yung warraa-gaḏiyn warraarrawindi wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wugurru. \v 17 Manubama-yung wunu-yabijgayn na-Jesus-guy, mamanunggu-windiyung mana-yaaḻi manubama-yung, nguynju na-king-jii ni-yaba-yabina-yii yaga, ma-yamaa. Marri anubani-yung wirri-miyn rawurrumugurrumu, marri wirri-dhawawarumaa, marri anubani-yung wunaambaḻ-yadiyn niga. \v 18 Marri anubani-yung wurru-lhaay marri anubani-yung wurru-marang-ngangarawini nigawi-wuy wurru-yamaa, “Ngunu-warraarriwana! Way! Runggal-yung warra-Jew-yinyung!” wurru-yamaa wugurru. \p \v 19-20 Anubani-yung wunaambaḻ-wadjangi rangag-mirri. Marri anubani-yung wunu-yudangi. Marri wurru-yanggi marri wuu-ḻandharrdhi marri wurru-burrdi nigawi-rruj raga-ragij, wunu-warraarriwaa, wunu-rajburrnani. Anubanila-wala, manubami-yung wunaa-ngarrgiwayn mana-yaaḻi marri ngijang wunu-yabijgayn manubama-yung mana-yaaḻi, wunaa-gaagijgiyn. Anubanila-wala aḏaba, wugurru wunu-yarrijgini, wunu-rabalini, ambunu-ngawijgaa yadhu niga. \s1 Na-Jesus ambunu-marang-barra-rayii. \r Matthew 27:32-44, Luke 23:26-43, John 19:17-27 \p \v 21 Yagu nubagi-yung waḻyinyung bagala-yung ni-yaḻdhangi, na-nimuwaj-jung Simon, wubani-yinyung a-lhal-inyung a-Cyrene-yinyung. Naagi-yung na-ninyarra-yung nubiṉi-yung-jinyung na-Alexander-yinyung marri na-Rufus-inyung. Anubagala juju…j-gala ni-yanggi, buguni Jerusalem-guy. Wurru-yamayn, “Bawu-warrgurrang aani a-rangag naagi-yinyung.” \p \v 22 Na-Jesus naagi-yung wunu-yarrijgini wubani-wuy a-lhal-wuy, anu-muwaj wu-mayini Golgotha. Wiijamana wugurru anaani, ana-lhal a-ngagara-yii ana-yinag, wu-yamaa. \v 23 Anubani-yung warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wirri-waḻangi wine-mirri, wugargayag, marri wu-ḻamij-galadi, anubani-yung wunu-yayn na-Jesus wunu-waḻ-ngujgaa anubani-yung. Wunu-yayn, yagu niga ni-lhaabiyn. \p \v 24 Marri anubani-yung wunu-marang-barra-raani wubani-wuy a-rangag-guy aḏaba. Marri manubama-yung mana-yaaḻi wurraarraayajarrangi aḏaba. Amudama-yung yungguyung wurraayigini ama-yaaḻi, yangi-nyung anima-mangi niga magurru. \p \v 25 Anaani-yung yaaji aḏaba arrwar, ngi-waḻirr-wadadiyn. \p \v 26 Anubani-yung wirriirrarrangi bagu wu-mari a-rangag-duj. Wu-yamaa anubani-yung, “Na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung.” \p \v 27-28 Yagu nubiṉi-yung wini-wulawaa wini-wungarri-dhini-yinyung warra-marang-barra-raani warubaj na-Jesus-duj, aynjaabu-nyung walawalama-wala marri naaynbajung mangaṉḏayayaagu-wala. \p \v 29 Anubanila-wala warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurru-yaḻdhangi, wuu-yambini yij-maaḻang. Marri anubani-yung wuu-ḻang-barawararbini. Marri wurru-yamaa, “Nugawaj nuynjamaa, bawu-jadugang anubani ana-Temple-Maṉngulg marri ngijang bawu-rayii muulawaa-wala mana-miyn.nganga! \v 30 Yagu ba-maṉmiiyn aḏaba, baaṉiyn, ba-dhirridang aḏaba aadanu a-rangag-gala!” Dani-yung wurru-yamaa. \p \v 31 Wugurraayung warruburru-yung waa-runggu-runggal-inyung warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal warraawurru-yung wunu-rajburrnani na-Jesus. Wugurru wurru-yamayn, “Niga wani-maṉmangi warra-mulung-aynbaj yagu niga waari ninggu-waṉagang ana-lhuḏ, waari ni-maṉmi nigaaj-baj! \v 32 Niga ni-mayini na-Messiah, na-runggal-yung warra-Israel-yinyung! Ari ani-dhirridang ana-rangag-gala! Bani-yung ngagurru ngaanu-nayii marri ngaambu-jambarrgiiyn nigawi-wuy!” wurru-yamaa. \p Wuguṉiiyung nubiṉi-yung na-wulawaa wini-ngarrmaa, wuguṉiiyunggaj. \s1 Na-Jesus ani-ngawang. \r Matthew 27:45-56, Luke 23:44-49, John 19:28-30 \p \v 33 Aḏaba yaaji arrwar ngi-waḻirr-wadadiyn, anubani-yung aḏaba waangamudiyn anubani-rruj ana-lhal, wurrugu waangamudangi-wugij nga yaajijila arrgarrgaḻi ngi-waḻirr-wiḻibiḻingiyn. \p \v 34 Anubanila-wala aḏaba, na-Jesus niiḏangi yanggarrwar-mirri, ni-yambini anubani-yung ana-lhaagi Aramaic-mirri, “Eloi, Eloi, lama sabachthani?” ni-yamayn. Wiijamana anaani ana-lhaawu, \it (Psalm 22:1) “Ngayawi-nyinyung na-God, ngayawi-nyinyung na-God, a-yangi yungguyung ngaya nimbaarruyn?”\it* \p \v 35 Anubagu-yinyung wurraarra-garra-lhi wurraawanggini anaani ana-lhaawu. Warra-mulung-aynbaj wurru-yamaa, “Yuga naadagu naa-gaḏii na-Elijah-wuy?” wurru-yamayn. \p \v 36 Ni-nguḻu-nguḻubiyn nubagi naaynjaabu-nyung ni-wuwaḻgayn, nga ni-miyn alhilhig marri ni-warwarryangi vinegar wugargayag marri niwu-rangag-gabaa a-rangag-guy. Marri nu-yayn na-Jesus, nguynju ani-waḻ-nguni yungguyung. Nubagi-yung ni-yamayn, “Wurrugu, ngagurru nguunu-ngaynbandiyn ngaanu-nayii na-Elijah. Ari ani-rabalang anu-maṉmang niga,” ni-yamayn. \p \v 37 Ngijang na-Jesus niiḏangi yanggarrwar-mirri, marri ni-ngawiiyn. \p \v 38 Manubama-yung mana-yaaḻi anubagu-yinyung ana-Temple-Maṉngulg-duj ma-burri, manubama-yung ma-ḻaḻmayn yuwaagu arrwar-wala nga yuuguni lhirribala-wuy. \p \v 39 Aynjaabu-nyung runggal-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, bagu ni-lhaay warubaj na-Jesus-duj. Nu-nani bagu ni-ngawiiyn naagi-yung, marri anaani ni-yamayn, “Niga yijgubulu na-Niwiyayung na-God-jinyung!” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 40 Wugurraayung warra-maṉaṉung wurraarra-garra-lhi, wurraarranggaa yuwaagala malanganyanay. Warra-mulung-arrgi-yung ngarra-Mary Magdalene, marri ngarraaynbajung ngarra-Mary nga-rriibi-yung naawiṉi-yung na-James-inyung marri na-Joses-inyung, marri ngarra-Salome. \v 41 Anu…bani-yunggaj warraawurru-yung wunu-garrindharrmangi bagu ana-Galilee-rruj marri wunu-maṉmangi. Arraarrawindi bagu maṉaṉung wugurraayunggaj wurraarra-garra-lhi bagu, marri wunu-nani naagi-yung na-Jesus ni-ngawiiyn. Anubani-yunggaj warraawurru-yung wurraanggarra-yanggi na-Jesus, buguni Jerusalem-guy. \s1 Na-Jesus ambunu-wurrdhii. \r Matthew 27:57-61, Luke 23:50-56, John 19:38-42 \p \v 42 Anubani-yung anaadharrwara aḏaba. Yagu anubani-yung wirri-mayana “amburraarraalgaalgurmani”. Anubani-yung raga-ragij-gaj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj. \p \v 43 Nubagi-yung na-Joseph, bagala Arimathea-wala, naagi-yung ni-runggal marri niimbaḻaman na-waḻyinyung. Naagi-yung, wurru-yamba-yambiynjini-yinyung warruburru-yung-jinyung, waa-runggu-runggal. Nga anubagu niimbu-narrini na-God-jinyung warru-mandag, ni-jambarrgiiyn naagi-yung yamba na-God. Marri naagi-yung ni-ḏirrbaabara, ni-yanggi na-Pilate-guy, nu-yandhawiwandi, “Nimbiiyn anubani ana-wubulu nigawi-nyinyung na-Jesus-jinyung,” ni-yamayn. \p \v 44 Yagu na-Pilate nigaayung anubani ni-wurri-ḻaḻmayn, na-Jesus yamba anubani-yung ni-ngawiiyn aḏaba. Ni-ngawiiyn ni-nguḻu-nguḻubiyn. Na-Pilate nubagi naa-gaḏiyn nubagi-yung na-runggal-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, “Yuga naagi-yung ni-ngawiiyn?” ni-yamayn. \p \v 45 Nigaayung “Yuu,” ni-yamayn. \p Na-Pilate nigaayung nu-yamijgayn na-Joseph-wuy, “Yii, bawu-yarrijgina nigawi-nyinyung ana-wubulu,” ni-yamayn. \p \v 46 Nigaayung na-Joseph naagi-yung nima-miyn yaaḻi marri anubani-yung niwu-ngarrgiwayn ana-wubulu, anubanila ana-rangag-gala, nga anubani-yung niwu-warraabaabaa. Naagi-yung niwu-yurangi nga niwu-burriyn bagu ama-gara-rruj ama-ṉuga-rruj. Marri mana-ṉuga manaama-yung nima-dhawawarumayn, nima-jurangi bagu, nima-dhidiyn amubama ama-madhawang. \p \v 47 Nigaayung ngarra-Mary Magdalene, marri ngarraaynbajung ngarra-Mary nga-rriibi-yung na-Joses-inyung, wingiwu-nayn anubani-yung ana-lhal nubagi-yung wunu-burriyn-jinyung na-Jesus. \c 16 \s1 Na-Jesus ani-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala. \r Matthew 28:1-10, Luke 24:1-12, John 20:1-10 \p \v 1 Anubani-yung malgadhaadharri, ngarrubagi-wala ngarraaḻirr-maṉngulg-gala, ngarra-Mary Magdalene, marri ngarra-Mary nga-rriibi-yung na-James-inyung, marri ngarra-Salome, anaani-yung wirri-nimaa arrawuj-mamaaḻang, nguynju yungguyung ambirri-waḻbini yungguyung nigawi-nyinyung ana-wubulu. \p \v 2 Bagila ngi-ḻambalangi. Warraawurru-yung aḏaba wurru-yanggi, wubani-wuy wuu-wurrdhu-wurrdhini-wuy wurru-yanggi. \v 3 Marri bagu wurru-yamijgaynjini, “Yangi-nyung marri warrubawi-yung ngambambii-ngu-jurang mana-ṉuga anubanila wu-wurrdhu-wurrdhina-wala ma-gara-ngu-dhidina yamba muga?” wurru-yamijgaynjini. \p \v 4 Yuuguni wurraarranggayn, maari anubagu mana-ṉuga ma-burri ama-dhidini. Anubani-yung ma-gara-wawalhangi. \v 5 Marri anubani-yung wurru-yanggi amubama ama-gara-wuy, anubani-yung wurraarranggayn bagu waḻyinyung wulmurr-inyung. Wubani-rruj ni-burri naagi-yung a-walawalamag-gala. Naagi-yung mana-yaaḻi ni-yabini ngalngalngaluj-bindiyung. Warraawurru-yung wurru-wurri-ḻaḻmayn wugurru. \p \v 6 Marri wani-yamijgayn, “Yagi nugurru nurru-wurri-ḻaḻmi. Nuunaa-garra-garranggana na-Jesus a-Nazareth-jinyung, nubagi-yung-jinyung wunu-raani-yinyung yuwaagu a-rangag-duj. Aḏaba yagu niga ni-ḻaḻagiiyn, niiri anaaji! Numburraarranggana, yaani yigaj niga ni-murrgulhi. \v 7 Numburraagiyn marri nambarra-magana warruburru wurru-marrbuy-maa-yinyung, marri na-Peter-wuy, ni-yaarri buguni Galilee-wuy, raga-ragij nugurri-wuy. Bagu, nugurru numbunu-nayii niga, wubani-yung yaga nani-magaa nugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-waḻyinyung niga. \p \v 8 Warraawurru-yung wurru-ḏirrngawiiyn marri wurraarra-galalangi. Yagu yamba anubani-yung, anubanila wurraagiyn-gaj-bugij aḏaba wurru-garrigiyn-gaj marri wurraagulhaynjini, wurru-ḏirrngawiiyn yamba. Waari ambarra-magaa warra-mulung-arrgi-yung wugurru. \mte1 Wiiya.