\id MAT \h Matthew \toc1 MATTHEW Ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus-inyung \toc2 Matthew \mt1 MATTHEW \mt2 Ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus-inyung \ip Anaani wu-mayina ana-wubiba Matthew. Ngarranggu-magana anaani ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus Christ-jinyung, na-Niwiyayung na-God-jinyung. \c 1 \s1 Na-Jesus-inyung warra-mijgalgur-yung. \r Luke 3:23-38 \p \v 1 Anaani ana-lhaawu wu-magina na-Jesus-Christ-inyung marri nigawi-nyinyung warra-mijgalgur-yung. \p Niga warru-mandag na-David-jinyung na-king, wubani-yunggaj-jinyung, nga warru-mandag na-Abraham-jinyung wu…bani-yunggaj-jinyung. \p \v 2 Nga na-Abraham-gala nga na-David-guy, anaani na-Jesus-inyung warru-mandag. \p Abraham, Isaac, Jacob, Judah nga nigawi-nyinyung warra-minilharri-yung. \v 3 Naagi na-Judah, wani-lhamaa wini-wulawaa, na-nimuwaj-baa Perez marri Zerah. Wuguṉi-nyinyung nga-rriibi-yung ngarra-ngarrimuwaj-jung Tamar. Hezron, Ram, \v 4 Amminadab, Nahshon, Salmon, \v 5 Boaz, nigawi-nyinyung nga-rriibi-yung Rahab, Obed, nigawi-nyinyung nga-rriibi-yung Ruth, Jesse, \v 6 na-David na-king. Nigawi-nyinyung warru-mandag naadagu. \p Na-David-gala nga-Jehoiachin-guy, yaawurru warru-mandag wurru-mij-garrarrina. \p Na-David, Solomon, nigawi-nyinyung nga-rriibi-yung ngigawi-nyinyung naaṉngina-yung Uriah anubani-yunggaj. \v 7 Rehoboam, Abijah, Asa, \v 8 Jehoshaphat, Joram, Uzziah, \v 9 Jotham, Ahaz, Hezekiah, \v 10 Manasseh, Amon, Josiah, \v 11 Jehoiachin marri nigawi-nyinyung warra-minilharri-yung. \p Anubagala warruburru-yung-gala warru-mandag banila nga, warruburru wurru-wiynji-wiynjini-yinyung warra-mulung-jarina warru-mulung warru-mandag, a-Babylon-guy. \p \v 12 Wurru-yanggi-wala a-Babylon-guy, na-Jehoiachin-gala nga na-Joseph-guy. Jehoiachin, Shealtiel, Zerubbabel, \v 13 Abiud, Eliakim, Azor, \v 14 Zadok, Achim, Eliud, \v 15 Eleazar, Matthan, Jacob, \v 16 Joseph. Naagi-yung ngarra-Mary-yinyung naaṉngina-yung, nga ngarraagi-yung na-Jesus nigawi-nyinyung nga-rriibi-yung. Naagi-yung na-Jesus wunu-mayana Messiah, na-God-jinyung ni-wajbarini-yinyung. \p \v 17 Warruburru-yung na-Abraham-gala nga na-David-guy, warra-14 warru-mandag. Nga na-David-gala, warruburru-yung warra-14. Banila nga, wurru-yanggi ana-Babylon-guy. Anubanila-wala, warruburru-yung warru-mandag warra-14 warru-mandag. Wubanila-wala, bani-yung nga, na-Jesus niimbuḻwiyn, warruburrala-wala. \s1 Ngarra-Mary angunu-yabang na-Jesus. \r Luke 2:1-7 \p \v 18 Yaani aḏaba yigaj wu-waṉbini, nga na-Jesus niimbuḻwiyn. Ngarra-Mary nga-rriibi-yung, ngi-lhalamayini na-Joseph. Waari aniiynji-yaay-waj ngarra-Mary, ni-marrbuy-mayn wangi-waṉagaa gujuju. Ni-maḻaḻadi niga na-Joseph, anubani Maṉngulg Mawurr wu-waṉbini ngarra-Mary-rruj marri ngunu-waṉagaa na-wirrinyung ana-lhirribala. \v 19 Naagi na-Joseph niimbaḻaman-bindiyung. Marri waari ambani-ngaynbandangi warruburru warra-wurru-wurruj amburru-marrbuy-maa warrubawi-yung warra-gujuju wangi-waṉagaa ngarraagi-yung ngarra-Mary. Wudani-yung-gala, niimbaḻaman-gala, ni-yamayn, “Ngangu-lharrgang aḏaba, angi-yaarri, nga waari ngarra-magi warra-wurruj,” ni-yamayn niga. \p \v 20 Dani-yung naagi-yung ni-wijangani. Yagu anubani ana-angel na-Buunggawa-yinyung wu-yanggi aḏaba miyn.ngu nigawi-wuy, ni-wuryarrangi. Nga wu-yamayn, “Joseph, na-David-jinyung, yagi nu-ngu-ḏirrngawi. Bangu-mang ngarra-Mary nugawi-nyinyung nga-rangarrinaaj, nga nimbini-yara. Ana-Maṉngulg Mawurr nginggu-yayn waadawu warra-gujuju. \v 21 Ngiga angunu-yabang wirrinyung, nga naagi na-wirrinyung banu-mijgiyn Jesus, wani-wiri-gana-yinyung, niga yamba ambani-wiri-gana nigawi-nyinyung warra-wurru-wurruj wugurri-nyinyung-gala aniij-galaaladi.” Dani-yung wu-yamayn ana-angel. \p \v 22 Anaani anaarrawindi-lhangu wu-waṉbini, wiij-gandhurrg-mayn anaani ana-lhaawu. Wu…bani-yunggaj, nubagi naa-ja-jambini-yinyung naa-jambini na-Buunggawa. Ni-yamayn, \q1 \v 23 “Ngarraagi ngaḻaynjinyung angunu-yabang wirrinyung, nga nubagi ambunu-mijgiyn na-nimuwaj-jung Emmanuel.” \p Aadanu wiijamana, nguynju na-God ngagurri-rruj.\x + \xo 1:23 \xt Isaiah 7:14.\x* \p \v 24 Na-Joseph ni-marayanggiyn nga wubani-yung-galawaj ana-angel ninggu-magaa, wubani-yung-galawaj ni-waṉbini. Ngu-miyn ngarra-Mary nga-rangarrina-yung. \v 25 Yagu waari angu-wiḻdhangi ngarraagi-yung. Wurrugu ngunu-yabayn ngigawi-nyinyung na-ni-marayung. Nga nubagi na-Joseph nu-mijgayn nigawi na-nimuwaj-jung Jesus. \c 2 \s1 Warraawurru-yung warra-runggu-runggal-inyung ambunu-nayii na-Jesus. \p \v 1 Na-Jesus niimbuḻwiyn a-Bethlehem-duj a-Judea-rruj. Anubani-yumbaa Herod ni-burri anubagu, wani-narrangi anubani-yinyung ana-lhal. Anubani-yumbaa niimbuḻwiyn na-Jesus, warruburru-yung warra-runggu-runggal-inyung wurru-yanggi juju…j ramalila, wurru-yanggi Jerusalem-guy. \v 2 Nga warra-yandhawiwaa, “Ajiga naagi na-gadhuwi-nyung na-wirrinyung, nubagi-yung na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung? Anaani nirringa-nani miyiri ngi-ḻaḻagini, nurru-burri-waj nurri-nyinyung-duj a lhal, ramalila. Nga nurru-yanggi ngaanu-warraarriwana yungguyung,” wurru-yamayn. \p \v 3 Nga na-Herod nubagi-yung ni-wawanggiyn, nga ni-ramarr-ruwi-ruwiyn, nga warruburru-yung warraarrawindi ana-Jerusalem-jinyung, wugurraayunggaj. \v 4 Nga wani-warraa-gaḏiyn warra-runggu-runggal warra-priest marri warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal. Wurru-muṉḏugaa, nga wani-yandhawiwaa bagu, “Ajiga yuga na-Messiah aniimbuḻwiyn?” ni-yamayn. \p \v 5 Nga wurru-yamayn wugurraayung, “A-Bethlehem-duj a-Judea-rruj aniimbuḻwiyn. Yagu yamba nubagi-yung na-ja-jambini-yinyung na-God, ni-warrarrangi ana-lhaawu anu…bani-yunggaj, na-God ni-yamayn, \q1 \v 6 ‘Anubani ana-wumurrng ana-Bethlehem, ana-lhal-inyung ana-Judah, \q2 waari anggu-wirrig-magaa, wugurru wu-runggal aadanu ana-Judah-rruj. \q1 Yagu yamba aynjaabu-nyung niga ambani-narrii ngayawi-nyinyung warra-wurru-wurruj warra-Israel. \q2 Nga naadagi-yung nubagi ni-ragaana-yinyung, nigawi-nyinyung ana-lhal, bani-yung nga ana-Bethlehem,’ \m wu-yamayn ana-lhaawu.” Dani-yung wurru-yamayn, warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wugurru.\x + \xo 2:6 \xt Micah 5:1, 2 Samuel 5:2.\x* \p \v 7 Nga na-Herod midaarrgaj warruburru warra-mulung-aynbaj warra-runggu-runggal-inyung wanii-gaḏangi nigawi-wuy. Ni-yamayn, “Lhal-ngargu ngarra-miyiri ngi-ḻaḻagini?” ni-yamayn. \v 8 “Numburru-yaarri nga numbunaagalhaga-lharrmani nubagi na-gujuju-nyung. Numbunu-lhangarrmang, nga numburraagiyn nga ngirri-magana ngayawi-wuy, nguynju yadhu ngaayung ngaynjaarri nga nganu-warraarriwana ngaayunggaj,” ni-yamayn niga, wani-lharrgang a-Bethlehem-guy wugurru. \p \v 9 Wugurraayung warraawurru-yung wurru-yanggi aḏaba. Wirringa-nani ngarrubagi ngarra-miyiri, aḏaba raga-ragij ngi-yanggi, wangii-ḏagaani ngarraagi-yung ngarra-miyiri, nga ngi-yanggi. Nga bagu arrwar ngi-lhaay nubagi na-wirrinyung-duj ni-burri. \v 10 Warruburru wirringa-nani ngarra-miyiri, marri wurru-ḏinggini marri wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi. \v 11 Nga wurru-ngarra-jabiyn wubani-rruj a-wumurrng, nga wirringa-nani nga-rriibi-yung marri na-winyinyung. Nga wurru-ḻandharrdhangayn, wunu-warraarriwaa. Nga wirri-gara-wawaḻijgayn wugurri-nyinyung ana-baadhi, nga wunu-yayn anujiigurung, gold marri frankincense, arrawuj-mamaaḻang-jinyung, a-wunguban-jii, marri myrrh, arrawuj-mamaaḻang-jinyung. \p \v 12 Nga anubanila-wala, wurru-yaay, wurru-wuryarrangi. Nga na-God wani-magaa warruburru-yung, “Yagi nurraagi marri nuunu-yambi na-Herod,” ni-yamayn. Wubanila-wala aḏaba amaaynbaj-baj amaadi wurru-yanggi, wugurri-nyinyung-guy ana-lhal. \s1 Na-Joseph ani-burraa Bethlehem marri Egypt marri Nazareth. \p \v 13 Wurru-yanggi-wala warruburru-yung warra-runggu-runggal, warraa-janggi-wala, ana-angel na-Buunggawa-yinyung wu-yanggi aḏaba nga bagu na-Joseph-duj. Ni-yaay, ni-wuryarrangi aḏaba naagi-yung. Nga wu-yamayn, “Ba-ḻaḻagiiyn, marri numburru-yarramang yuuguni Egypt-guy, nagang marri na-wirrinyung marri nga-rriibi-yung. Numburru-burraa bagu nga wurrugu wa-yamijgang nagang, marri numburraagiyn anubagala ngijang. Yagu yamba na-Herod naagi anaagalhaga-lharrmani, anuumana yungguyung,” wu-yamayn ana-angel. \p \v 14 Na-Joseph ni-ḻaḻagiiyn marri nu-miyn na-wirrinyung marri nga-rriibi-yung, nga wurru-yarramayn aḏaba Egypt-guy miyn.ngu. \v 15 Wurru-burri bagu. Wurrugu na-Herod ni-ngawiiyn niga. \p Anaani ana-lhaawu wiij-gandhurrg-mayn, nubagi-yung-jinyung naa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj. Na-God ni-yamayn, \it (Hosea 11:1) “Egypt-gala ngaya nganaa-gaḏiyn ngayawi na-nigi,” ni-yamayn.\it* \p \v 16 Ana-wulhu-wulhurr, anubani-yumbaa warruburru warra-runggu-runggal wurru-yanggi, naagi-yung na-Herod ni-marrbuy wunu-dhaayurrangi. Nga ni-riyaldhiyn-bindiyung. Nga warraawurru-yung wani-lharrgang wurru-wiynji-wiynjini-yinyung nigawi-nyinyung. Wurru-yanggi a-Bethlehem-guy, marri warra-wini warra-mijburrayung warra-waḻya-waḻya, wurru-burri-yinyung anubagu marri ana-lhal wu-ridiynjini-yinyung-duj. Warruburru-yung warra-mijburrayung manaarmag amaaynjaabugij yagu ama-wulawaa. Yagu yamba warruburru-yung warra-runggu-runggal-inyung wurru-magini ana-wulhu-wulhurr, “Ma-wulawaa manaarmag ngarraagi-yung ngarra-miyiri ngi-ḻaḻagini,” wurru-yamaa, wurru-magini. \p \v 17 Anaani ana-lhaawu wiij-gandhurrg-mayn, nubagi-yung-jinyung naa-ja-jambini-yinyung na-God, na-nimuwaj-jung Jeremiah. Na-God ni-yamaa, \q1 \v 18 “Ana-Ramah-rruj wurraawanggiyn yang, \q2 wurru-ruguni marri wurru-nyadangi, wurru-wurrij-galadi-wini-windiyung. \q1 Ngarra-Rachel ngi-ruguni ngigawi-nyinyung warra-mijburrayung yungguyung. \q2 Nga yagi ngi-muḏaḏbi, yagi ngi-wurrij-maṉdhi ngiga, \q1 yagu yamba warruburru-yung wurru-jadugiiyn aḏaba.” \m Dani-yung ni-yamayn na-Jeremiah, anaani ana-lhaawu wu-warrarrini a-wubiba-rruj.\x + \xo 2:18 \xt Jeremiah 31:15.\x* \p \v 19 Anubanila-wala, na-Herod ni-ngawiiyn. Anubani-yung ana-angel na-Buunggawa-yinyung wu-yanggi aḏaba nga wu-rabaliyn na-Joseph-duj ana-Egypt. \v 20 Nga wu-yamayn, “Ba-ḻaḻagiiyn marri banu-mang na-winyinyung marri nga-rriibi-yung, baagiyn yuuguni nugawi-nyinyung-guy wubani a-lhal-wuy a-Israel-wuy. Warruburru-yung yigaj wunu-ngaynbandangi-yinyung ambunu-wini, wurru-ngawiiyn aḏaba,” wu-yamayn ana-angel wugurru. \p \v 21 Nigaayung na-Joseph ni-ḻaḻagiiyn aḏaba, marri nu-miyn na-winyinyung marri nga-rriibi-yung, anubani wurru-yanggi wubani a-lhal-wuy a-Israel-wuy. \v 22 Anubani naagi ni-wawanggiyn lhaawu, nubagi na-nimuwaj-jung Archelaus ni-king-maa anubani ana-Judea-rruj, naagi yamba na-niwiyayung na-Herod-jinyung. Wudani-yung-gala, ni-ḏirrngawiiyn na-Joseph. Waari ani-yanggi ana-Judea-wuy. Nga ni-wuryarrangi, na-God nu-magaa naagi-yung “Yagi nurru-rumi anubuguni.” Wurru-yanggi aḏaba a-wurugu-wuy a-Galilee-wuy. \v 23 Wurru-yanggi wubani-wuy a-lhal, anu-muwaj Nazareth. Nga bagu wirri-maṉdhangi anga. Anaani wiij-gandhurrg-mayn ana-lhaawu warruburru-yung-jinyung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj, nubagi na-Runggal-yung ambunu-mayaa, a-Nazareth-jinyung niga. \c 3 \s1 Na-John naagi-yung waniimbara-ngambijgaa-yinyung. \r Mark 1:1-8, Luke 3:1-18, John 1:19-28 \p \v 1 Anubani-yumbaa, naagi-yung na-John waniimbara-ngambijgaa-yinyung ni-burri ana-lhal-aṉḏarrg-duj, ana-Judea-rruj. Ni-yanggi, nga wani-magaa, \v 2 “Numburru-wurrij-biḻibiḻingiyn anubanila anaaladi-wala. Na-God-jinyung warru-mandag amburru-muṉḏugana lhaalhag,” ni-yamaa. \v 3 Naagi na-John, yaagi nubagi anu…bani-yunggaj na-Isaiah nubagi naa-ja-jambini-yinyung na-God, naagi ni-yamaa, \q1 “Yaani-yung wu-yamayn ana-yang waaḏiyn yuwaagala a-lhal-aṉḏarrg-gala wugurru, \q2 Maanaami manaadi magurru aḏaba nimbirrimaadi-wandhurrg-gana raga-ragij-gaj na-Buunggawa yungguyung aḏaba.”\x + \xo 3:3 \xt Isaiah 40:3.\x* \m Dani-yung ni-yamaa na-Isaiah niga. \p \v 4 Na-John ni-yabini wubarriguḻag a-gamul-inyung. Anubani ni-yabini wubarriguḻag-jii ni-yamarr-yabini. Marri ni-ngunu-nguni ḏaburrurrug marri ḻagu. \p \v 5 Warraarrawindi warra-wurru-wurruj wurru-yanggi nigawi-wuy, ana-Jerusalem-gala marri ana-Judea-wala marri anubanila anaala-wala ana-Jordan-gala. \v 6 Wugurru wirriij-garrarra-gaa wugurri-nyinyung anaaladi marri anubani-yung wirriij-barrngayuyn. Marri anubani-yung na-John waniimbara-ngambijgaa wugurru, anubani anaala-rruj, ana-Jordan. \p \v 7 Wani-nani bagi Pharisee marri Saducee, arraarrawindi-yung. Wunu-ngaynbandangi ambaniimbara-ngambijgaa warraawurru-yung. Nga ni-yamayn wugurri-wuy, “Nugurru aadanu nurru-marryn! Yangi-nyung nugurru nambi-magaa aḏaba nuu-yarramana? Na-God yamba yuga ani-riyaldhang? Yii! \v 8 Numburraaṉiyn aḏaba, nimbirriij-garruyn aḏaba aniij-galaaladi, aadanu aḏaba numburru-waṉbina maaḻamburrg-galawaj nugurru. \v 9 Yagi nugurru nurru-yamijgaynji nugurraajbaj, ‘Ngagurru anaani aḏaba wiiya! Ngagurru na-baba Abraham niga-waj nga!’ Anaani aḏaba ngana-magana nugurru, manaama mana-ṉuga, na-God niga animaaynbijgang magurru, warruburru-yung-guy na-Abraham-jinyung warra-mijburrayung wugurru. \v 10 Na-God niga ari nugurru nambani-lhajbiyn lhaalhag. Anubani-yung niga ni-lhara warubaj a-rangag-duj, niwu-miṉmiṉḏii. Lhaalhag ari aniwu-madharrii aḏaba. Nugurru nurru-yamana aadanu nguynju wubani-yung-jii a-rangag-jii. Yagi-maynji nurru-waṉbi ana-maaḻamburrg, anubani-yung-jii anu-ngugulmung-jii waari anggu-warradang, anubani ari nugurru nambani-madharrii marri nambani-barawudang yuuguni buguni a-ngura-wuy!” \p \v 11 “Ngaya anaani nganaambara-ngambijgana guugu-mirri nirriij-garruyn-gala anubani anaaladi. Yagu niga nubagi naaynbajung ni-lhamarrii-yinyung ani-yaarri wurrugu. Niga ni-waḏa-waḏaḏ, waari nguynju ngayawi-yii. Ngaya anaani nga-wirrig, yagu ngaya yagi anaani nganaa-garraalgalgurmi, yagu yagi ngama-mi manubama ni-mun-jabina-yinyung. Niga Maṉngulg Mawurr-mirri nambaniimbara-ngambijgana, marri ngura-mirri. \v 12 Niga ngaambani-muṉḏugijgana ngagurru warra-wurru-wurruj nigawi-nyinyung-jinyung anaani. Yagu warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung, amburru-yaarri wubani-wuy a-ngura wu-naga-nagina-wuy. Niga ani-waṉbina lhaalhag. Anaani wiijamana, nguynju yaga wubani wu-maḏa-muṉḏugina a-maḏa, marri wirri-rajaarrijgana. Nubagi-yung ni-lhamarrii-yinyung, niwaadbarrwumana wugurru anubani-yung anu-ḏal yuuguni, yagu wugurraayung anubani ana-maḏa wu-maḏa-rijbina. Buguni wu-yaarri wubani-wuy a-ngura-wuy. Ana-ngura anaani wugurru waari anggu-ngawang, wu-wandha-wuguuguni wu-bu-burraa wu-naga-nagina wugurru.” Dani-yung ni-yambini na-John, na-nidhaawu-yung ni-yambini ni-yamaa. \s1 Na-John aniimbara-ngambijgana na-Jesus. \r Mark 1:9-11, Luke 3:21-22 \p \v 13 Anubanila, na-Jesus naagi-yung ni-yanggi aḏaba Jordan-guy, a-Galilee-wala. Nubagi nu-ngaynbandangi na-John anaambara-ngambijgana niga. \v 14 Yagu na-John niga ni-yamaa, “Yagi ngaya ngunaambara-ngambijgi. Nugawaj nimbaambara-ngambijgana ngaya, ngunu-ngaynbandii. A-yangi yungguyung nagang aadanu waambara-ngambijgana, nuynjamana?” nu-yamijgaa na-Jesus. \p \v 15 Yagu na-Jesus niga nu-yambalmayn, “Aḏaba baaṉbina. Yagi-maynji nunggaṉbi anaani, yagi-maynji nimbaambara-ngambijgi, anaarrawindi-lhangu na-God ngaani-yamijgaa-yinyung, yagi wu-wandhurrg-mi,” ni-yamayn. Waari aḏaba ngijang na-John ani-yambini anaaynbaj, aḏaba naambara-ngambijgayn niga. \p \v 16 Anubanila nigaayung na-Jesus niidadiyn anaa-gugu-wala, marri ana-wumala wu-gara-wawalhiyn. Marri na-God-jinyung ana-Maṉngulg Mawurr niwu-nani na-Jesus, wu-dhirridangi nigawi-wuy, nguynju yi-ḻabarrg-jii, wu-yamaa. Nga wu-burri nigawi-rruj arrwa-garrwar. \v 17 Marri bani-yung ana-lhaawu wu-yaṉḏabaliyn anaarrwar-wala. Na-God niga ni-yambini. Ni-yamayn, “Naagi ngayawi na-Nigi, marri ngaya nganaa-ḏamarr-ngu-burraa. Marri ngaya ngaaḻaaḻarriyn nigawi yungguyung,” ni-yamayn na-God. \c 4 \s1 Na-baḏirrnya-yung anaadhangu-jujurii na-Jesus. \r Mark 1:12-13, Luke 4:1-13 \p \v 1 Anubanila, anubani ana-Mawurr na-God-jinyung ninggu-yarrijgiyn aḏaba na-Jesus a-lhal-aṉḏarrg-guy, nga bagu anaani na-baḏirrnya-yung naa-dhangu-jujurangi. \v 2 Na-Jesus waari ani-nguni baḏag, 40 mana-miyn.nganga. Aḏaba ni-marryaadiyn-bindiyung. \v 3 Aḏaba na-baḏirrnya-yung ni-yanggi nga nu-yamijgayn, “Yuga nagang na-Niwiyayung na-God-jinyung? Bama-yamijgang manaami mana-ṉuga ama-marrya-wiiyn,” ni-yamayn. \p \v 4 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Na-God waarrarrina ana-wubiba-rruj, ni-yamayn, \q1 ‘Nagang-maynji ba-nguyii-wugij ana-marrya, yagi numbiri-mi-windiyung. \q2 Na-God-jinyung-gala a-lhaawu, ba-wiri-mana,’”\x + \xo 4:4 \xt Deuteronomy 8:3.\x* \m Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 5 Nga nu-yarrijgiyn aḏaba wubani a-maṉngulg-guy aanga, Jerusalem. Nga aarrwar-wuy nu-burriyn wubani a-Temple-Maṉngulg-guy naagi na-Jesus. Nga nu-yamijgaa, \v 6 “Yuga nagang na-Niwiyayung na-God-jinyung? Ba-barawudiyn! Yagu na-God yamba, na-God-jinyung ana-lhaawu ana-wubiba-rruj, wu-yamana, \q1 ‘Niga na-God ani-magana-windiyung nigawi-nyinyung ana-angel nugawi-nyinyung. \q1 Wugurru ambi-waṉagana nagang wugurri-nyinyung-duj a-marang \q2 nguynju yadhu nagang yagi nunggu-lhambiḻdhi ana-mun mana-ṉuga-rruj.’”\x + \xo 4:6 \xt Psalms 91:11-12.\x* \m Dani-yung ni-yamayn na-baḏirrnya-yung. \p \v 7 Na-Jesus ni-yamayn ana-baḏirrnya-wuy, “Na-God ni-yamana ana-wubiba-rruj, \q1 ‘Yagi nagang nunu-rawu, niga na-Buunggawa nugawi-nyinyung na-God,’”\x + \xo 4:7 \xt Deuteronomy 6:16.\x* \m Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 8 Ngijang aḏaba ninggu-yarrijgini amubami ma-ḻandhirrngindaa-wuy. Nga ninggu-bajiyini anubani ana-lhal-lhangu anaarrawindi-lhangu anaani, marri anubani anaarraambaḻaman-jinyung wu-warra-ngu-burraa-yinyung ninggu-bajiyini. \v 9 Nga ninggu-yamijgaa, “Nagang-maynji ba-ḻandharrdhangang marri nimbaarraarriwana ngaya, waarriiyn ngaya anaani anaarrawindi-lhangu aadanu,” wu-yamaa anubani-yung ana-baḏirrnya. \p \v 10 Nga na-Jesus ni-yamayn, “Ba-yaarri! Ba-yaarri nagang Satan, yagu na-God yamba ni-yamayn ana-wubiba-rruj, \it (Deuteronomy 6:13) ‘Nagang banu-warraarriwana God-bugij, nigaaj-bugij, banu-yandhurrbangana niga-waj.’\it* ” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 11 Nga anubani ana-baḏirrnya ninggaarruyn aḏaba wu-yanggi, nga ana-angel wu-ngarra-janggi nigawi-wuy, wunu-maṉmangi niga. \s1 Na-Jesus ani-yaarri Galilee-wuy. \r Mark 1:14-15, Luke 4:14-15 \p \v 12 Anubanila-wala, nigaayung naadagi-yung na-John, warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wunu-miyn, wunu-dhidiyn. Nga ni-wawanggiyn na-Jesus anubani ana-lhaawu. Niigiyn aḏaba Galilee-wuy. \v 13 Nga niwaarruyn ana-Nazareth, ni-yanggi Capernaum-guy, nga anubagu ni-burri. Anubani ana-lhal wu-warubaj ana-wurugu, anubani ana-runggal ana-lhal wu-mayini ana-Zebulun marri ana-Naphtali. \v 14 Anubani ana-lhaawu wu-magini wu…bani-yunggaj, na-Isaiah nubagi naa-ja-jambini-yinyung na-God, anaani-yung ni-yambini anu…bani-yunggaj, wiij-gandhurrg-mayn aḏaba. Na-Isaiah ni-yamaa, \q1 \v 15 “Ana-lhal ana-Zebulun marri ana-Naphtali, \q2 bagu amaadi-waj ana-wurugu-waj, wagagala aala-waj ana-Jordan, \q1 Galilee, anubani ana-lhal, warruburru-yung-jinyung warra-Gentile-inyung. \q2 \v 16 Warruburru-yung ana-lhal-uj anubani-rruj, wurru-burri waangamudii-rruj. Aḏaba wirri-nani wu-lhalmbaarrangi runggal. \q1 Anubani-yunggaj wurru-bu-burri a-ruluj-baj, waangamudangi-waj, nguynju wubani yaga wurru-ngawa-ngawina-yii. \q2 Aḏaba anubani wu-lhalmbaarrii-yinyung wu-warra-lhalmbaarriyn aḏaba.”\x + \xo 4:16 \xt Isaiah 9:1-2.\x* \m Dani-yung yigaj na-Isaiah ni-yambini, na-nidhaawu-yung. \p \v 17 Banila aḏaba anubani-yung, wani-magaa na-Jesus na-God-jinyung a-lhaawu aḏaba bagala. Ni-yamayn, “Nimbirriij-garruyn aniij-galaaladi-wala, yagu yamba na-God-jinyung warru-mandag amburru-muṉḏugana lhaalhag.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Na-Jesus ambanii-gaḏii wurru-wulal-wulal warra-waḻya-waḻya. \r Mark 1:16-20, Luke 5:1-11 \p \v 18 Ni-yanggi a-wurugu-waj a-Galilee-rruj, nga wani-nayn nubiṉi-yung nigamanyij, Simon, naadagi-yung na-nimuwaj-jung, ni-mayini Peter, marri na-nilharri-yung Andrew. Winima-barawudangi naynja, ambini-mangi yungguyung ngujija, yagu wuguṉi-yung yamba wini-manga-mangi-yinyung ana-ngujija anubani-yunggaj. \v 19 Na-Jesus ni-yamayn, “Nimbinaaṉiyn, nganiinggarra-yaarri. Anaanila-wala, nambaani-mani wurru-wurruj na-God yungguyung,” ni-yamayn. \v 20 Wuguṉiiyung winimaarruyn mana-naynja nga wunu-garrindharrmangi aḏaba na-Jesus. \p \v 21 Ni-yanggi anubanila ana-lhal. Ngijang wani-nayn wini-wulawaa nigamanyij, James marri John, na-Zebedee-yinyung na-niwiyayung-biiyung. Nubiṉi-yung marri na-ninyarra-yung na-Zebedee, bagu warruburru-yung ama-barrawu-rruj wurru-burri. Wirrima-wa-warrgaa naynja, amburru-ngaḏugumbini yungguyung aḏaba yingga lhaalhag. Yagu aḏaba niga wanii-gaḏiyn nubiṉi-yung. \v 22 Nga aḏaba winimaarruyn mana-barrawu marri na-ninyarra-yung, aḏaba wunu-garrindharrmangi na-Jesus. \s1 Warraarrawindi amburru-yaarri na-Jesus-guy. \r Luke 6:17-19 \p \v 23 Na-Jesus ni-yangga-yanggi a-Galilee-waj. Wani-magaa bagu anubani ana-synagog-duj, wani-magaa anubani-yung ana-lhaawu warrubawi-yung-jinyung warru-mandag na-God-jinyung. Anubagu wani-maji-waa warruburru-yung wuu-lhangurrngandi-yinyung marri wirri-warra-waṉagaa-yinyung ana-jiiji warraarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung wani-maji-waa wugurru. \p \v 24 Nigawi-nyinyung ana-lhaawu wu-rajaarrangi a-Syria-waj. Warruburru wurraarra-yarrijgini nigawi-wuy warruburru-yung wu-lhangurrngandi-yinyung, marri warruburru-yung wurraarragayangi-yinyung, marri warruburru wurru-waṉagaa-yinyung ana-man.gurrg, marri wurru-wan-gaagidhangi-yinyung, marri wurraarra-ngu-binyalga-yinyung. Niga wani-warra-maji-waa warruburru warraarrawindi-lhangu. \p \v 25 Arraarrawindi wurru-wurruj wunu-garrindharrmangi na-Jesus ana-Galilee-wala, ana-Decapolis-gala, marri ana-Jerusalem-gala, ana-Judea-wala, marri ana-wagagala-wala anaala-wala ana-Jordan-gala wugurru. \c 5 \s1 Na-Jesus ani-yambina ma-ḻandhirrngindi-rruj. \r Luke 6:20-23 \p \v 1 Na-Jesus wani-nayn warra-garnyirrimba. Niidadiyn aḏaba ama-ṉuga-wuy arrwiyaj, nga ni-burrangayn aḏaba. Warruburru-yung wani-marrbuy-waa-yinyung wurru-yanggi nigawi-wuy. \v 2 Nga wani-marrbuy-waa wugurru. Ni-yamaa, \p \v 3 “Nugurru yuga nurru-marrbuy, waari nurru-maṉmi nugurraajbaj? Nigaayung na-God naniigajij-majgaa aḏaba, marri numburru-burraa nigawi-nyinyung warru-mandag. \p \v 4 “Nugurru yuga nurru-wurrij-galadi-wina windiyung? Na-God naniigajij-majgaa aḏaba, marri nambani-man.galagana nugurru. \p \v 5 “Nugurru yuga nurru-yaal-murramurra? Na-God naniigajij-majgaa aḏaba, marri niga nambaniiyn anubani anaarrawindi-lhangu nani-lhalamayaa-yinyung. \p \v 6 “Nugurru yuga nirri-ngaynbandii-windiyung numbunu-yandhurrbangana na-God, nguynju yaga nurru-marryaadi marri nurru-wurrij-guldhii yaga? Na-God naniigajij-majgaa aḏaba. Anubani anaarrawindi nurraarra-ngaynbandii-yinyung, niga ambaniiyii nugurru. \p \v 7 “Nugurru yuga narra-man.galagana warra-mulung-aynbaj? Niga na-God naniigajij-majgaa aḏaba, marri nambani-man.galagana nugurru. \p \v 8 “Nugurru yuga nurru-wawanggina ana-mamanunggu ana-lhirribala? Na-God niga naniigajij-majgaa aḏaba, marri numburru-warubaj-giiyn nigawi-wuy, numbunu-yilhal-nayii warubaj. \p \v 9 “Warrubawi-yung-maynji ana-wungarri amburru-wiynjina, yuga nugurru nambarra-muḏaḏbijgana? Na-God naniigajij-majgaa aḏaba, marri nambani-mayana nigawi-nyinyung warra-mijburrayung nugurru. \p \v 10 “Nugurru yuga nambi-wungarri-dhijgana, nugurru yamba nuunu-yandhurrbangana na-God, yuga? Niga naniigajij-majgaa aḏaba. Nugurru aadanu nigawi-nyinyung aadanu warru-mandag.” \p \v 11 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Ari nugurru nambambiiladi-yamawana marri nambambi-wungarri-dhijgana marri ambuu-yambina aynba-gaynbaj-jinyung ana-lhaawu a-yang-jilg-jinyung nugurri-nyinyung, nugurru yamba ngirri-garrindharrmani ngaya. Amburru-waṉbina-maynji aniijiijung, na-God nambaniigajij-majgana. \v 12 Numburru-ḏinggina, yagu yamba na-God nanii-garra-waṉagana anaarraambaḻaman-jinyung anaarrwar. Warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung anu…bani-yunggaj, warra-wungarri-dhijgaa wugurru.” \s1 Lhanganig marri wu-lhalmbaarrii-yinyung. \r Mark 9:50, Luke 14:34-35 \p \v 13 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warra-wurru-wurruj wini-burrii lhanganig a-marrya-rruj, marri wu-burraa baḏag. Nugurru nurru-jambarrgina-yinyung, nugurru yii-lhanganig-jii nuu-yamana. Numburru-magina-maynji na-God-jinyung a-lhaawu, amburru-marrbuy wugurraayung amburru-yamana yungguyung maaḻamburrg-waj. Na-lhanganig-maynji yagi waṉagi na-nidhamij, numburru-yaminggarrang nimbiniigijgiyn nubagi na-nidhamij? Nubagi na-lhanganig niiladi. Yagi wini-waṉagi ana-marrya-rruj. Ambini-barawudang, nubagi na-lhanganig.” \p \v 14 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Nugurru nurru-yamana nguynju wu-lhalmbaarrii-yii ana-lhal-lhangu yungguyung. Anubani anaanga ama-ṉuga-rruj anaarrwar, yagi wirri-julubi. \v 15 Nugurru-maynji aadanu nimbirri-lhalmbaarrijgana anubani wu-lhalmbaarrii-yinyung, yuga nimbirri-burrdang lhirribala ama-gaṉdharra-rruj? Girrjag! Yuwaagu arrwar nimbirri-wudhang. Nguynju amburraarra-nayii yungguyung aynba-gaynbaj-jinyung, warraarrawindi a-wumurrng-duj. \v 16 Nguynju nugurraayunggaj wu-lhalmbaarrii-yii numburru-yamana, nguynju nambambi-nayii yungguyung warra-wurru-wurruj, numburru-waṉbina ambaḻaman. Nambambi-nayii, marri ambunu-warraarriwana naagila na-Baba anaarrwar-yinyung.” \s1 Ngarranggu-marrbuy-wana ana-lhaawu-runggal-inyung. \p \v 17 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Yingga nurraan-jami-magi ngaya nga-yanggi nugurri-wuy ngawaaladi-yamawangun-magi yingga ana-lhaawu-runggal, yagu ana-lhaawu ngijang warruburru-yung-jinyung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj-jinyung. Waari. Nga-yanggi nganggu-wandhurrg-gana yungguyung anaani ana-lhaawu-runggal. \v 18 Anaani ngana-magana yijgubulu. Anggu-burraa-waj ana-lhal marri ana-wumala, yagi wu-jadugi anaani ana-lhaawu-runggal, anggu-wuguuguni-wugij anggu-burraa. Yagi anaaynjaabugij ana-wirrig anu-mari wu-jadugi, anggu-burraa-wugij. Marri anubani-yung anggu-wandhurrg-gina, anaarrawindi-lhangu. \p \v 19 “Nugurru-maynji yagi nirri-yandhurrbi ana-lhaawu ana-wirrig, nga nambarra-marrbuy-wana-maynji yagi wirri-yandhurrbi anubani-yung, na-God nambani-winyig-gang nigawi-nyinyung warru-mandag. Yagu nugurru-maynji nimbirri-yandhurrbangana ana-lhaawu-runggal anaarrawindi-lhangu, nga nambarra-marrbuy-wana ambirri-yandhurrbangana anubani-yung, nugurru nambani-runggal-wang, nigawi-nyinyung-jinyung warru-mandag. \v 20 Warra-mulung-arrgi warrubawi-yung wirriirrarrangi-yinyung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee wirri-yandhurrbangana arrgi ana-lhaawu-runggal. Yagu nugurru-maynji nimbirri-yandhurrbangana ana-lhaawu-runggal maaḻamburrg-galawaj, nugurru numburru-yaarri na-God-jinyung-guy warru-mandag.” \s1 Yagi ngarra-wurrij-bi warraaynbaj-guy. \p \v 21 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Warruburru warra-marrbuy-wana-yinyung nambi-magaa, \it (Exodus 20:13) ‘Yagi narra-mulunguwa-wi. Warrubawi-yung-maynji ambarruumana, na-God ambani-lhajbumana,’\it* dani-yung nambi-magaa nugurru. \v 22 Yagu ngaya ngana-magana aḏaba, nagang-maynji banaa-ḏiyaldhang-maynji nugawi-nyinyung na-nilharri, banu-wungarri-dhijgang-maynji, marri banu-wurrij-bang-bindiyung, na-God ani-lhajbumana. Banu-mi-ḏijalagana-maynji marri banaaladi-yamana-maynji nugawi-nyinyung na-nilharri, nagang ani-yarrijgina nigawi-wuy a-court-guy. Nagang-maynji banu-mayana nagang na-nilharri ni-yilg, ba-nagina nagang a-ngura-wuy.” \p \v 23 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nagang-maynji banuuyn anujiigurung na-Baba-wuy lhaalhag, a-Temple-Maṉngulg-duj, ba-marrbuy anubani yangi nunggaṉbini na-nilharri-wuy, bawaarruyn bagu. \v 24 Ba-yaarri na-nilharri-wuy, nga nimbini-yambiynjina, banu-guwaj-gang ngijang. Bani-yung marri baagiyn, banuuyn anujiigurung nugawi-nyinyung, na-Baba-wuy. \p \v 25 “Warrubawi-yung-maynji ambu-yambina nugawi-wuy, ‘Nagawaa na-yaarri a-court-guy, nga bagu nubagi-yung wani-nguynju-nguynjijgana-yinyung na-runggal-yung, nambani-nguynju-nguynjijgana nagawaa.’ Ani-yambina-maynji anubani, nimbini-yambiynjina, banu-guwaj-gang ana-wulhu-wulhurr. Yagi-maynji nunu-guwaj-gi, nagang aniiyn nubagi na-runggal-yung-guy a-court-duj, marri nubagi na-runggal-yung aniiyn nubagi wani-radba-radbumana-yinyung, marri nagang nubagi wani-radba-radbumana-yinyung ani-burrang wu-dhi-dhidina-rruj. \v 26 Ngaya ngunu-magana yijgubulu-windiyung, yagi nuṉḏabali, murrubu bambiiyii ana-bayarra, bawu-jadugang nugawi-nyinyung anubani anu-ṉuga anaarrawindi-lhangu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Yagi ngurru-waṉbi anaaladi. \p \v 27 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warruburru-yung warra-marrbuy-wana-yinyung nambi-magaa anaani ana-lhaawu, \it (Exodus 20:14) ‘Yagi nagang naa-gamajangi warra-maṉung,’\it* wurru-yamaa. \v 28 Yagu ngaya anaani ngana-magana aḏaba, bangu-nang-maynji ngarrubagi ngarra-maṉinyung, nga bangu-ngaynbandii nugawi-rruj ambubug, nunggaaṉbiyn aḏaba nugawi-rruj ambubug. \p \v 29 “Wudani-yung yamba, nugawi-nyinyung-maynji mana-bagaḻang mana-walawalama ama-dhaayurrii marri baaṉbina aladi, bama-ngarrgiwang marri bama-barawudang! Bama-ngarrgiwang-maynji manubami mana-bagaḻang, marri ba-yaarri-maynji anubani-yung anaarrwiyaj ba-wiri-mana-maynji, anubani ari wiij-mamaaḻang. Yagu niga-maynji na-God ani-barawudang-maynji nagang a-ngura-wuy, amuulawaa-maynji mana-bagaḻang, waaladi! \v 30 Marri nugawi-nyinyung-maynji ana-walawalama ana-marang anggu-dhaayurrii marri baaṉbina-maynji aladi, bawu-wuḻdhang marri bawu-barawudang. Bawu-barawudang-maynji, marri ba-yaarri-maynji anubani-yung anaarrwiyaj, aḏaba maaḻamburrg. Yagu ba-yaarri-maynji anubani wu-naga-nagina-wuy, angguulawaa-maynji ana-marang, anubani aladi.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Yagi ngurraarruynji. \r Matthew 19:9, Mark 10:11-12, Luke 16:18 \p \v 31 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warruburru warra-marrbuy-waa-yinyung nambi-magaa nugurru, \it (Deuteronomy 24:1) ‘Bangaarruyn-maynji nugawi-nyinyung nga-rangarrinaaj, banguuyn ngiga wubiba, amburru-marrbuy yungguyung nagang nungaarruyn, niiniirruynjiyn,’\it* wurru-yamaa. \v 32 Yagu ngaya anaani ngana-magana, bangaarruyn-maynji nugawi-nyinyung nga-rangarrinaaj, marri waari angiiynji-yaay warraaynbaj-guy, bangu-dhaayurrii, yagu yamba angu-mang-maynji aynbajung waḻyinyung, angi-waṉbina aladi. Yagu nugawaj na-God ani-lhajbiyn. Marri nubagi na-waḻyinyung, nigaayunggaj ani-waṉbina aladi.” \s1 Anaani ngurru-lhalamayina-yinyung. \p \v 33 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warruburru warra-marrbuy-wana-yinyung nambi-magaa anu…bani-yunggaj, ‘ba-lhalamayina-maynji, bawu-warra-maya-mayana-maynji anaaban marri anaarrwar marri ana-Jerusalem, anubani nunggu-lhalamayana-yinyung yijgubulu, baaṉbina,’ wurru-yamaa warruburru warra-marrbuy-wana-yinyung.” \p \v 34-35 “Yagu ngaya anaani ngana-magana, numburru-lhalamayina-maynji, yagi nurru-yambi anaaynbaj ana-lhaawu. Yagi anaani nirri-warra-maya-mayi anaarrwar marri anaaban, yaani yamba ni-burraa na-God, ni-buunggawa-mana. Marri nirri-mayi yagi ana-Jerusalem, anubani anaanga yamba na-Buunggawa-yinyung, na-Runggal-yung. \v 36 Ngijang yagi nunggu-mayi nugawi-nyinyung ana-yinag, yagu yamba nugawi-nyinyung mana-mung. Yagi numa-ngalngalijgi yagu numa-dudumijgi. \v 37 Yagi nunggaṉbi aniijiijung. Yagu ba-yambina ‘yii’, marri ‘yagi’. Anubani anaaynbaj ana-lhaawu nuynjambina, anubani na-baḏirrnya-yung nini-lhaawu-yiyina nuynjambina.” \s1 Yagi ngarraa-gaagijgi. \r Luke 6:29-30 \p \v 38 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anu…bani-yunggaj, warruburru warra-marrbuy-wana-yinyung nambi-magaa, \it (Exodus 21:24) ‘Ambi-wiyn-maynji mana-bagaḻang-duj, bamba-wiyn ama-bagaḻang-duj. Warrubawi-yung-maynji ambi-ra-wadjang ama-ra-rruj, wugurri bamba-ra-wadjang,’\it* wurru-yamaa warruburru-yung. \v 39 Yagu ngaya anaani ngana-magana, yagi ngijang barraa-gaagijgi warrubawi-yung. Warrubawi-yung-maynji ambi-ramarra-wadjang nagang, ngijang anubani-yung ba-ramarra-wiḻibiḻingiyn aadanu, ambi-ramarra-wadjang aaynbaj-gala ngijang. \p \v 40 “Nubagi-yung-maynji na-wurrujung ani-yarrijgina wurru-yamba-yambina-wuy, a-court-guy, nga ani-yamijgang, ‘Nimbiiyn nugawi-nyinyung mana-yaaḻi mana-lhirribala,’ ani-yamang, banuuyn manubami mana-yaaḻi, ngijang banuuyn manaarabarabalu mana-yaaḻi. \v 41 Nubagi-yung-maynji ni-wiynji-wiynjini-yinyung ani-yamijgang, ‘Nimbii-garrwarrwuu ngayawi-nyinyung anaarra aḻagaḻa,’ ani-yamijgang nubagi-yung, banaa-garrwarrwuu malanganyanay! \v 42 Warrubawi-yung-maynji ambi-lhangayaana anubani-yung, baarra-waṉagana-yinyung, bambaarriiyii, yagi barraandirri.” \s1 Nambarraa-ḏamarr-ngu-burraa warrubawi nambi-wungarri-dhijgana-yinyung. \r Luke 6:27-28,32-36 \p \v 43 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Warruburru-yung warra-marrbuy-wana-yinyung nambi-magaa, ‘banaa-ḏamarr-ngu-burraa nugawi-nyinyung na-guwaj, marri banu-margirang nubagi ani-wungarri-dhijgana-yinyung,’ wurru-yamaa. \v 44 Yagu ngaya nugurru ngana-magana, nambarraa-ḏamarr-ngu-burraa warrubawi-yung nambi-wurrij-bangana-yinyung, marri nambarraa-jambina na-God-guy, warrubawi-yung nambi-wungarri-dhijgana-yinyung nugurri-wuy, wurru-waṉbina aladi-yinyung. \v 45 Nguynju numburru-yamana na-Baba-yii anaarrwar-yinyung. Ni-yaminggarrina? Ngarraaḻirr ngarrani-waḻamin-dharrgang, ngarrangi-murrmbulijgana warraalaaladi-rruj marri warraambaḻaman-duj. Nguynju-waj ngarraaṉbana ngi-warra-rabina warraambaambaḻaman-duj marri warraalaaladi-rruj. Nugurraayunggaj aadanu, numburru-yamana nguynju na-Baba-yii anaarrwar-yinyung.” \p \v 46 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warra-mulung-arrgi-yung nambi-ngaynbandii. Yuga warrubawi-yung narra-ngaynbandii bawi-yung-bugij? Waari anaani anggiij-mamaaḻang-magaa anaani-yung aḏaba. Wugurraayunggaj wirri-mana-mani-yinyung anu-ṉuga, wurraalaaladi wugurru, yagu wurru-yamana yingga aadanu, wiij-nguynju. \v 47 Warrubawi-yung waari-yinyung na-God-jinyung warra-wurru-wurruj, wurru-yambiynjina wugurri-nyinyung-guy warra-mijgalgur-yung-guy. Yagu nugurru-maynji numburru-yamana nguynju wugurri-yii, waari anaani anggiij-mamaaḻang-magaa. \p \v 48 “Nguynju anaani ngana-magana, numburru-yamana nguynju nugurri-nyinyung-jii na-Baba-yii anaarrwar-yinyung. Waari ani-waṉbang anaaladi niga. Nugurraayunggaj yagi nurru-waṉbi anaaladi aadanu.” Dani-yung na-Jesus ni-yamaa, ana-lhaawu. \c 6 \s1 Anaani ngarra-maṉmani-yinyung warra-mulung-aynbaj. \p \v 1 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nambarra-maṉmani-maynji warra-mulung-aynbaj-guy, yagi nambi-ni warra-wurru-wurruj. Nurru-waṉbina-maynji aniijiijung, nambambi-nayii yungguyung, nubagi na-Baba anaarrwar-inyung yagi nani-bayarra-gi nugurru. Warrubawi-yung-maynji ambu-ngaynbandii yangi anubani nambarriiyn, yagi warra-wurru-wurruj nambi-ni anubani-yung numburru-waṉbina-yinyung nugurru. \p \v 2 “Warruburru wurraambaḻaman-gina-yinyung wurraaṉbina anaambaḻaman-jinyung ana-synagog-duj marri wurru-yaarri-rruj warra-wurru-wurruj, yingga wurraan-jamana wurraambaḻaman, marri ambarra-warraarriwana. Ngaya ngana-magana, dani-yung-bugij wirri-mani, waari anaaynbaj. \v 3 Nugurru yagi nurru-yamana warruburru-yung-jii. Warrubawi-yung-maynji bamba-maṉmani, nugurri-nyinyung ana-mangaṉḏayayaagu ana-marang, yagi wu-marrbuy-mi anaaynbaj ana-marang anggu-waṉbina-yinyung! \v 4 Marri nugurri-nyinyung na-Baba anaarrwar, nani-nayii-yinyung midaarrgaj, nambani-bayarra-gana nugurru.” \s1 Anaani ngurru-yambina-yinyung anaarrwiyaj. \r Luke 11:1-4 \p \v 5 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Numburru-yambina-maynji na-Baba-wuy anaarrwiyaj, yagi nurru-yami warruburru-yung-jii wurraambaḻaman-gina-yinyung-jii. Wurraarragarra-lhara marri wurru-yambina na-Baba-wuy anaarrwiyaj ana-synagog-duj marri wurru-yaarri-waj amaadi-waj, wurraarragarra-lhara marri wuu-yambina, warra-wurru-wurruj yungguyung ambarra-nayii wugurru. Ngaya ngana-magana, dani-yung-bugij wirri-mani. \p \v 6 “Numburru-yambina-maynji, numburru-yaarri aangaaynbaj-guy, yagi nambi-ni, midaarrgaj numburru-yambina na-Baba-wuy. Anubani-rruj na-Baba na-God, bagu ni-burraa niga, anubani anaanga-rruj numburru-yambina-rruj. Niga nambani-bayarra-gana nugurru. \v 7 Yagi nurru-yami nguynju warruburru-yung-jii warra-Gentile. Warruburru wurru-yamba-yambina arrawindi lhaawu. Wurraan-jamana, ‘Ngaya-maynji ngaynjambina arrawindi lhaawu, na-God ngambani-yaynjangayii,’ wurru-yamana. Waari aniijgubulu-magaa! \v 8 Yagi nurru-yami warruburru-yung-jii. Nugurri-nyinyung na-Baba anaarrwar ni-marrbuy anubani nirri-ngaynbandii-yinyung raga-ragij-gaj, nga nurru-yambina adhaadharri. \v 9 Numburru-yambina, aniijiijung numburru-yamana. \q1 ‘Nurri-nyinyung Baba, nu-ngu-burraa anaarrwar. \q1 Nirri-maṉngulg-gana nugawi ana-muwaj. \q1 \v 10 Ngunu-ngaynbandii ba-buunggawa-mana. \q1 Ngunu-ngaynbandii baaṉbina nugawi-waj ana-lhal-lhangu-rruj, nguynju nunggaṉbina wuguuguni anaarrwar. \q1 \v 11 Numbiiyii nurri-wuy ana-marrya nurru-ngaynbandii ana-yimbaj. \q1 \v 12 Numbaagajij-garruyn anaaladi-wala nurru-waṉbini-yinyung, nguynju narraagajij-garruna warruburru anaaladi-wala wurru-waṉbina nurri-wuy. \q1 \v 13 Yagi numba-rawu anaangaḏajung. Numba-milimilidhii anaaladi-wala.’” \p \v 14 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nambarraagajij-garruna-maynji warra-mulung-aynbaj warrubawi-yung wu-waṉbini-yinyung aniij-galaaladi, nigaayunggaj na-Baba anaarrwar naniigajij-garruna aniij-galaaladi. \v 15 Yagu yagi-maynji narraagajij-garru warrubawi-yung warra-mulung-aynbaj, nigaayunggaj na-Baba anaarrwar yagi naniigajij-garru aniij-galaaladi nugurru aadanu.” \s1 Anaani waari-yinyung ngaambu-ngang ana-marrya. \p \v 16 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Yagi-maynji nurraarra-ngi ana-marrya, yagi nurru-yimurr-jiwuri nguynju warruburru-yung wurraambaḻaman-gina-yinyung warra-wurru-wurruj wuu-yamana. Warruburru wirriiladi-wina wugurri-nyinyung ana-yilhal nguynju warra-wurru-wurruj yungguyung warra-nayii, marri wurru-marrbuy warruburru-yung waari amburru-nguni ana-marrya. Ngana-magana yijgubulu, dani-yung-bugij wirri-mani, waari anaaynbaj. \v 17 Yagu nugurru yagi-maynji nurraarra-ngi ana-marrya, ba-yi-yarrbina nguynju nurraaṉbina-yii, \v 18 nguynju yungguyung yagi warruburru wurru-marrbuy-mi anubani nurru-marrya-marrya nurru-burraa. Na-Baba-wugij ani-marrbuy, waari-yinyung ngaambani-nang ngagurru, ani-marrbuy. Anubani-yung midaarrgaj nurraaṉbina anubani-yung, niga-waj ni-warra-nayii, marri nambani-bayarra-gana nugurru.” \s1 Anaani arraambaḻaman-jinyung anaarrwar-rruj. \r Luke 12:33-34 \p \v 19-20 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Nugurru numburraarraalgaalgurmani nguynju yadhu arraambaḻaman-jinyung numburraarra-mani anaarrwar-rruj. Anubani ana-lhal waari-yinyung ana-lhalawag marri anu-dhagabuṉulg anaaynba-gaynbaj-jinyung yagi arraaladi-wi, nga waamaamajaa-yinyung yagi wu-rumi nga waamajangi. Yagi nurru-warraalgaalgurmi nga nurraambalal-gi anaani-rruj ana-lhal. Ana-lhal a-lhalawag-jinyung marri anu-dhagabuṉulg-jinyung marri anaarra-maṉḏamaṉḏii-yinyung anaarraalaaladi-yinyung wu-warra-ngu-burraa, marri waamaamajaa-yinyung amburru-yaarri marri amburraamajang. \v 21 Numburraambalal-gina-maynji anaani-rruj ana-lhal, nugurri-nyinyung nurru-wijangayii-yinyung marri nurraaṉbina-yinyung yaaju-wugij anggu-warra-ngu-burraa, yagu yagi na-Baba-rruj anaarrwar.” \s1 Anaani ngurraarra-waṉagana-yinyung. \r Luke 11:34-36, 12:22-31 \p \v 22 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Mana-bagaḻang yaga ma-yamana nguynju wu-lhalmbaarrii-yii nugurri-rruj a-ngun.gu-rruj. Nugurri-nyinyung-maynji mana-bagaḻang ama-maṉdhina, yagu anubani-yung numburraarra-nayii arrawindi wugurru. \v 23 Yagu nugurri-nyinyung-maynji mana-bagaḻang amaaladi, yagu yagi anubani-yung nurraarra-ni. Nguynju yaga wudanu wu-dumana aaladi a-lhirribala nugurri-rruj wudanu-rruj, wu-dumana-windiyung wugurru! \v 24 Waari narra-waṉagi na-wulawaa na-buunggawa-waa. Nugurru-maynji nambarra-waṉagana ambini-wulawaa na-buunggawa-waa, numbunu-margirang naaynbajung yagu naaynbajung numbunu-ngaynbandii. Numbunaa-garra-galgaalgurmani ari yijgubulu nubagi naaynbajung, ari yagi niga naaynbajung nuunaa-garra-galgaalgurmi ana-maaḻamburrg. Nguynju yunggaj, nugurru yagi nuunu-waṉagi na-God marri anaaynbaj yagi wu-buunggawa-mi.” \p \v 25 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Ngaya ngana-magana nugurru, yagi nurraarra-yangi ana-marrya marri anaa-gugu marri nurraarra-yabina-yinyung yagi nurraarra-yangi. Yagu nugurri-nyinyung yamba ana-wiri wu-runggal-wina aadanu. Waari ana-marrya-yii anggu-yamang yamba wugurru. Marri nugurri-nyinyung ana-ngun.gu mana-yaaḻi-yii waari anggu-yamang wugurru. \p \v 26 “Numburraarra-nayii ana-ngurudhu wu-wilbilii-yinyung ana-wumala-waj. Yagu wugurru ana-ngurudhu waari majgang ana-marrya marri arra-ngu-burrang anubani ana-wumurrng-guy, arra-ngu-dhidang. Yagu na-Baba anaarrwar niga ni-maṉmani, ni-marrya-wuyii ana-marrya. Nugurru waari numburru-yamang ana-ngurudhu-yii aadanu. \v 27 Wiiya nugurru nurru-ramarr-ruwi-ruwina-yinyung, ari malgaynbaaynbiyaj nurru-burraa, waari ana-baḏag nurru-burrangi anaani-rruj.” \p \v 28 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Yagi mana-yaaḻi yungguyung nurru-wijangi. Yagu numburraarranggana numburru-nayii wu-lhababidhii-yinyung, yangi anubani wu-waṉbina. Waari wu-warra-galgaalgurmi, waari warrgang mana-yaaḻi. \v 29 Na-Solomon na-king niga niimbalal-windiyung. Yagu aynjaabugij anubani-yung wu-lhababidii-yinyung bagu waanuynjungina, arra-waṉagana arraambaḻaman-jinyung anu-dhabag. Manubami na-Solomon-jinyung mana-yaaḻi waari ma-yamaa nguynju anubani-yung-jii wu-lhababidii-yii. \v 30 Ana-maḏa anaani ana-yimbaj yaani aḏaba, anaagaray anggu-jadug. Ana-ngura nangana. Yagu niga na-Baba anaarrwar ni-burrii wu-lhababidii-yinyung aabaḻa-waj, nguynju yaga ama-yaaḻi-yii mamanunggu-yii yaga. Nguynju wubani-yung-jii wudhabag-jii waanuynjungina aabaḻa-waj yaga, nigaayung naniiyn, na-Baba anaarrwar-yinyung. Nurru-jambarrgina winyig! \v 31-32 Warruburru warra-Gentile, waari-yinyung amburru-jambarrgi warra-wurru-wurruj, wurru-wurrij-galadi-wina ana-marrya yungguyung marri anaa-gugu marri mana-yaaḻi. Wirriijangayii warrubawi-yung, ‘Ajigala?’ wurru-yamana. Yagu nugurri na-Baba anaarrwar, ni-marrbuy yangi anubani nurraarra-ngaynbandii-yinyung. Yagu yagi nurru-wurrij-galadi-wi aniijiijung-jinyung anaarra. \v 33 Yaani-yung numburru-wijangayii. Numburru-wijangayii na-God-jinyung, ni-Buunggawa, marri nigawi-nyinyung warru-mandag. Marri numburru-wijangayii anubani-yung nani-ngaynbandii-yinyung, numburraaṉbina yadhu. Marri nani-warriiyii anubani anaaynba-gaynbaj-jinyung nurraarra-ngaynbandii-yinyung nugurru. \p \v 34 “Yagi anaagaray yungguyung nirriijanga-yangi ana-yimbaj. Agaray marri bani-yung numburru-wijangang. Yagi nurru-wurrij-galadi-wi anaagaray yungguyung, marri ana-yimbaj ngijang.” Dani-yung na-Jesus ni-yambini, ana-lhaawu. \c 7 \s1 Yagi ngarra-lhajbu. \r Luke 6:37-42 \p \v 1 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Nugurru aadanu, yagi narra-lhajbu, na-God nani-lhajbu-magi nugurru. \v 2 Nambarra-nguynju-nguynjijgana-maynji warra-mulung-aynbaj, anggiiyn-nguynju, na-God nambani-nguynju-nguynjijgana nugurru, anggiijamana.” \p \v 3 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Yagu nugawi-nyinyung-maynji na-guwaj anaaban-binyig-maynji aniwu-waṉagana niga mana-bagaḻang-duj, yagu nagang banu-bagaḻang-nayii manubami nigawi-nyinyung mana-bagaḻang. Yagu waari nagang ba-marrbuy-mang aadanu nagang nunggu-waṉagana runggal-windiyung rangag nugawi-rruj mana-bagaḻang-duj! Marri yuga anubani-yung ba-yaminggarrang? \v 4 Marri a-yangi yungguyung nunu-yambina aadanu nugawi-nyinyung na-guwaj, ‘Guwaj, anubani-yung maadamu ngama-ngarrgiwang mana-mangarag nugawi-wala mana-bagaḻang-gala.’ Aadanu nuynjamana. Yagu yagi nagang nunggu-ni anubani ana-rangag nugawi-rruj wu-burraa mana-bagaḻang-duj. \v 5 Nagang yamba aadanu nundaambaḻaman-gina windiyung! Ana-wulhu-wulhurr wurrugu bawu-ngarrgiwang nugawi-nyinyung-gala mana-bagaḻang-gala ana-rangag, nguynju yadhu baarranggana maaḻamburrg yadhu, nguynju anubani-yung bama-ngarrgiwang manubama mana-mangarag nugawi-wala na-guwaj-gala mana-bagaḻang-gala.” \p \v 6 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anubani-maynji ana-maṉngulg-jinyung nurraarra-waṉagana-yinyung, yagi nurraarra-yu waa-ḻandhurrg. Marri anubani anaambaḻaman-jinyung yagi nurraarra-ngu-barawudi ana-bigi-bigi-wuy. Anubani ana-bigi-bigi arragarra-wan.ngana anubani-yung mun-mirri, marri anggaagiyn marri nambanggu-wangana nagang.” \s1 Ngaanu-yandhawiwanjii na-God. \p \v 7 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru-maynji anubani-yung numbunu-yandhawiwanjii-maynji nigawi-wuy na-God-guy, marri anubani-yung nambaniiyn niga. Numburraagalhaga-lharrmani-maynji anubani-yung anaaynbaj nigawi-wala na-God-gala, marri anubani-yung nimbirri-lhangarrmang wugurru aḏaba. Yagu nugurru-maynji nimbirri-waḏbaḏang-maynji anu-dhawang nugurru na-God-jinyung marri anubani-yung niga nambanii-ngu-gara-wawalhijgang aḏaba. \v 8 Warrubawi-yung-maynji ambunu-yandhawiwanjii-maynji niga, marri anubani-yung ambaniiyn aḏaba. Marri warrubawi-yung-maynji amburraagalhaga-lharrmani-maynji anubani anaaynbaj nigawi-wala na-God-gala, bani-yung marri ari ambirri-lhangarrmang wugurru. Marri warrubawi-yung-maynji ambirri-waḏbaḏang anu-dhawang na-God-jinyung, marri bani-yung nga ambanii-ngu-gara-wawalhijgang niga. \p \v 9 “Nugurru aadanu, na-wirrinyung-maynji anubani-yung ani-yandhawiwang ana-marrya, yuga nagang banuuyn mana-ṉuga? \v 10 Ngijang ani-yandhawiwanjii-maynji ana-ngujija, yuga nagang banuuyn marryn? Waari! \v 11 Nugurru nurraalaaladi aadanu. Yagu nugurru nurru-marrbuy aadanu, narriiyii-yinyung anubani anaambaḻaman-jinyung, nugurri-nyinyung-guy warra-mijburrayung-guy. Aadanu nugurru numburru-marrbuy aḏaba anubanila-wala, nuwaagi na-Baba anaarrwar, ni-mamanunggu-windiyung. Anubani-yung-maynji numbunu-yandhawiwanjii, anubani nambaniiyii anaambaḻaman-jinyung wugurru.” \p \v 12 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Na-Moses marri warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj, wugurri-nyinyung anaarrawindi ana-lhaawu, anaani wiijamana. Nambarra-maṉmani warra-wurru-wurruj, nguynju narra-ngaynbandii nambambi-maṉmani nugurru aadanu.” \s1 Maadi-wulawaa manaadi. \r Luke 13:22-30 \p \v 13 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anaani ngana-magana nugurru. Anubani anu-dhawang a-ngura-wuy, wu-walbalg. Marri manubami manaadi maadi-wandhurrg. Arrawindi warra-wurru-wurruj wurru-yaarri manubami-waj manaadi, yagu wurru-yaarri a-ngura-wuy. \v 14 Yagu anubani anu-dhawang ana-wiri-wuy, wu-jiibug. Marri ma-jiibug manubama-yung manaadi, maadi-yaarri, maadi-yuḻug, ana-wiri-wuy. Waari warraarrawindi wurru-rumi manubami-rruj manaadi. Nugurraayunggaj aadanu numburru-yaarri manubami amaadi-ngu-jiibug-guy aadanu.” \s1 Warra-dhaayurrii-yinyung warra-wurru-wurruj. \r Luke 6:43-44 \p \v 15 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warra-mulung-arrgi warra-wurru-wurruj yingga nambi-dhaayurrii. Wurru-yamaa, ‘Anaani ana-lhaawu na-God-jinyung,’ yagu waari aniijgubulu-magaa. Nugurru aadanu numburru-dhi-maṉdhina, yagi nurru-wawanggi wugurri-wuy. Warraawurru warra-wurru-wurruj yingga wugurru wurru-yamana nguynju a-jib-jii wurru-yamana, yagu warraawurru-yung yijgubulu wurru-yamana nguynju yaga waa-nunggarrang-jii! Warrubawi-yung waa-nunggarrang yaga wu-marryaadii, nga waa-raga-raguna a-marrya-waj, a-lhanggu-waj. Aadani-yung-jii wurru-yamana wugurraayung warra-wurru-wurruj.” \p \v 16 “Anaani ngana-magana nugurri-wuy. Nugurru numburru-marrbuy warrubawi-yung warra-wurru-wurruj na-God-gala yagu wugurraayung nambi-dhaayurrii-yinyung. Numburru-marrbuy wurru-waṉbina-wala. Anaani wiijamana. Manubami mana-miḏaaburruburru waari waṉagang mana-mango mana-ma-ngu-jang. Ana-rawurrumugurrumu waari waṉagang mana-banana. \v 17 Anubani-yung anaambaḻaman-jinyung waanuynjungina-yinyung arra-waṉagana arraambaḻaman-jinyung marrya. Anubani waanuynjungina-yinyung wu-lhangurrnganjii-yinyung, ana-rangag-aladi, waari waṉagana ana-marrya. \v 18 Anubani anaambaḻaman-jinyung waanuynjungina-yinyung yagi waṉagi anaaladi ana-marrya. Anubani ana-rangag-aladi yagi waṉagi anaambaḻaman ana-marrya. \v 19 Anubani-yung-maynji ana-rangag yagi waṉagi ana-marrya, anubani ambii-rangag-guldhii marri ambirri-nangana anu-ḏangag a-ngura-wuy. \v 20 Nguynju wudani-yung-jii, nugurru numburru-marrbuy warrubawi-yung warra-wurruj waaṉbina-yinyung ana-maaḻamburrg, nguynju wubani a-marrya-yii yaga waṉagana a-rangag marri waanuynjungina marri warra-ngugulmung-jaljirraa.” \p \v 21 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Numburru-yamana-maynji ngayawi-wuy, ‘Buunggawa! Buunggawa!’ ari nugurru yagi nani-waṉagi na-God, nigawi-nyinyung warru-mandag. Nugurraayung waari nurru-yambi-wugij ngayawi-wuy. Nugurru numburru-waṉbina anubani nani-ngaynbandii-yinyung na-Baba anaarrwar. \v 22 Wurrugu marri, anubani-yung-maynji ngaya anamba-nguynju-nguynjijgana, ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr, arrawindi warra-wurru-wurruj amburru-yambina, ‘Buunggawa! Buunggawa! Nurru ngunaa-jambini, nurru-yambini nugawi ana-muwaj. Nurru narra-ngu-barawudangi ana-man.gurrg, nugawi-wala a-muwaj. Marri nurru-waṉbini arrawindi aynba-gaynbaj-jinyung a-lhuḏ-jinyung nugawi-wala a-muwaj,’ amburru-yamana, warraarrawindi. \v 23 Yagu warruburru-yung ngamba-yambina, anaani anggiij-garrarra. Ngaynjamana, ‘Aadanu ngaya nga-maḻaḻadi nugurru. Numbuu-ngarra-jaarri aḏaba ngayawi-wala, nugurru nurru-waṉbini yamba aladi!’ ngaynjamana, ngamba-yambina wugurru.” \s1 Wulawaa wumurrng. \r Luke 6:47-49 \p \v 24 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Wudani-yung-gala, nugurru-maynji nimbirri-yaynjangayii anaani ana-lhaawu ngayawi-nyinyung, nga nimbirri-yandhurrbangana, nugurru numburru-yamana nguynju na-yina-mamaaḻang-jung-jii. Nubagi na-waḻyinyung niwu-majgaa wumurrng, ama-mangarag-duj aaban-mamaaḻang-duj. \v 25 Nga ngarraaṉbana ngi-warra-rabini nga mana-ngugu maarrangi nga anubani-yung ana-wudhanguyn angaḏajung waabuyaani. Waari anggu-rabini, anubani ana-wumurrng, wugurru yamba anubani-yung wu-lhaay wubani aaban-mamaaḻang-duj.” \p \v 26 “Yagu numburraawanggina-maynji ngayawi-nyinyung ana-lhaawu nga yagi nirri-yandhurrbi, nugurru numburru-yamana nguynju nubagi na-yilg-jung-jii. Nubagi na-yilg-jung na-waḻyinyung, anaaban-galadi-rruj niwu-lhangijgayn nigawi-nyinyung ana-wumurrng. \v 27 Ngarrubagi ngarraaṉbana ngi-warra-rabini marri mana-ngugu maarrangi, nga anubani ana-wudhanguyn angudu waabuyaani. Waari anubani anggu-lhaay, anubani wu-jadugiiyn, ana-wumurrng, wu-rabini wugurru.” \v 28 Danilayung-galawaj na-Jesus ni-yambini ni-yamaa, na-nidhaawu-yung. \p \v 29 Anubanila, warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn wudani-yung-gala ni-yambini a-lhaawu, anaani yamba ni-yambini nguynju yaga ni-ragaana-yii. Wani-magaa warruburru-wuy, “Anaani aḏaba numburru-waṉbina yungguyung,” ni-yamaa, waari waadurru-yung-jii warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wugurri-nyinyung. \c 8 \s1 Na-Jesus anu-maji-wang na-wudhangurrg-jung na-waḻyinyung. \r Mark 1:40-45, Luke 5:12-16 \p \v 1 Aḏaba na-Jesus ni-yanggi, ni-dhirridangi waaban-budii-wala, mulung-dhabarrj warra-wurru-wurruj wunu-garrindharrmangi niga. \p \v 2 Aḏaba naagi-yung na-waḻyinyung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa naagi-yung, ni-yanggi buguni na-Jesus-guy. Ni-ḻandharrdhangayn marri ni-yamayn, “Yuga nagang ngaya nunggu-ngaynbandii-maynji, baaṉiyn aḏaba nimba-maji-wang ngaya anaani.” Dani-yung niga ni-yamayn. \p \v 3 Nigaayung naagi-yung na-Jesus ni-marang-dhaayiyn aḏaba nga nu-waṉagayn. “Yuu, ngaya anaani ngawu-ngaynbandii. Nagang ba-maji-mang aḏaba,” ni-yamayn. \p Lhugaajgiyalawaj naagi-yung na-waḻyinyung ni-maji-mayn anubanila-wala anu-dhangurrg-gala. \p \v 4 Aḏaba na-Jesus ni-yamayn nigawi-wuy. “Yagi warruburru barra-magi warra-mulung-aynbaj. Anubani-yung ba-yaarri nubagi-wuy na-priest-jung-guy, marri anubani-yung banu-bajiyina. Marri banuuyn na-God anubani ana-bayarra na-Moses-jinyung wani-magaa-yinyung, nguynju warruburru-yung warra-wurru-wurruj amburru-marrbuy. Dani-yung baaṉbina,” ni-yamayn na-Jesus. \s1 Na-runggal-yung na-Roman-jung ani-jambarrgiiyn. \r Luke 7:1-10 \p \v 5 Anubanila-wala, na-Jesus ni-yanggi a-wumurrng-guy a-Capernaum-guy. Nubagi-yung wurrujung bagu niga ni-burri, Roman-jung wurrujung, wurru-wiynji-wiynjini-yinyung. Naagi-yung ni-runggal niga. Naagi-yung ni-yanggi nigawi-wuy na-Jesus-guy, nu-yandhawiwaa anu-maṉmangi yadhu. \p \v 6 Ni-yamayn, “Buunggawa, ngayawi-nyinyung nganii-mijgalmina-yinyung ni-murrgulhaa anga-rruj. Niga waari ani-wirbiriyn marri niga ni-warragayii-windiyung,” ni-yamayn. \p \v 7 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Ngaya anaani ngaynjaarri marri nganu-maji-wang niga,” ni-yamayn. \p \v 8 Nigaayung na-Roman-jung na-waḻyinyung ni-yamayn, “Buunggawa, ngaya anaani waari ngaṉḏunggal-magaa, yagi nagang nuṉḏumi ngayawi-wuy anaanga. Anaani ba-yambina lhaawu-wugij, nga anubani-yung ani-maṉdhiiyn niga, nubagi-yung ngayawi-nyinyung na-guwaj. \v 9 Anaani ngaya yamba nga-marrbuy nagang, ngaya yamba na-nguynju nugawi-yii anaani. Yagu warruburru-yung wurru-buunggawa-mana-yinyung, anaani ngarra-yandhurrbangana ngaya. Yagu warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjina-yinyung warruburru-yung ngambi-yandhurrbangana ngaya. Ngaya nganu-magana nubagi naaynjaabu-nyung-guy ‘Ba-yaarri,’ nubagi-yung ni-yaarri niga. Nubagi-yung nganu-magana naaynbajung ‘Baaṉiyn,’ nubagi-yung ni-yaarri ngayawi-wuy niga. Marri nubagi-yung ngani-yandhurrbangana-yinyung anubani-yung ‘Baaṉbang,’ marri anubani-yung nganii-gaṉbina niga.” Dani-yung ni-yamaa na-runggal-yung, ni-marrbuy yamba niga, nubagi na-Jesus niwu-waṉagaa lhuḏ-bindiyung. \p \v 10 Nigaayung aḏaba na-Jesus anubani-yung ni-waḻaaḻarriyn-bindiyung. Naagi-yung wani-magayn warruburru-yung-guy wurraanggaanggarra-yanggi-yinyung niga, “Ngaya anaani ngana-magana nugurri-wuy, yijgubulu-windiyung, waari ngaya anaaji ngamba-nani warra-wurruj nguynju naadagu-yung-jii ni-jambarrgina-yii. Wugurraayung warruburru-yung warra-Jew, warruburru-yung waari ngaya ngambambii-ngu-jambarrgini nubagi-yung-jii.” \p \v 11 “Arrawindi warra-wurru-wurruj amburru-yaarri anubanila-wala ana-ramalila-wala marri arrgaḻila, marri anaarrawindi-lhangu-wala ana-lhal, amburru-burraa amburru-nguyii wugurri-rruj na-Abraham, na-Isaac marri na-Jacob ana-lhal anaarrwar. \v 12 Yagu wugurraayung warra-mulung-aynbaj, warruburru-yung warra-Jew, anubani-yung ana-lhal-uj-jinyung, ambani-barawudang arabarabalu waangudumana-wuy. Anubagu warruburru-yung amburru-ruguna marri amburru-ra-bangaynjina amburraarragayii yamba wugurru.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 13 Aḏaba na-Jesus ni-yamayn na-waḻyinyung-guy, “Ba-yaarri aanga-wuy. Nugawi-nyinyung ninii-mijgalmina-yinyung ni-maji-mayn anubani-yung nguynju-waj nagang nu-ngu-jambarrgiiyn,” ni-yamayn. \p Nigawi-nyinyung naa-mijgalmini-yinyung ni-maji-mayn anubani-yung aḏaba. \s1 Na-Jesus ambani-maji-wana arrawindi warra-wurru-wurruj. \r Mark 1:29-34, Luke 4:38-41 \p \v 14 Aḏaba na-Jesus ni-yanggi na-Peter-yinyung-guy a-wumurrng. Niga ngu-nani anubani-yung na-Peter-yinyung nga-ranggurrumbayung ngi-murrgulhi ama-yaaḻi-rruj, ngarraagi-yung ngi-lhangurrngang, marri ngi-warra-murrmbulangi ngiga. \v 15 Nigaayung na-Jesus ngu-waṉagayn ngiga a-marang-duj marri ana-wudhangurrg nginggaarruyn ngiga. Aḏaba ngiga ngi-ḻaḻagiiyn marri ngiga-waj ngunu-yayn ana-marrya, ni-nguni-yinyung. \p \v 16 Wurrugu marri, anubani-yung waamulugugurriyn. Anubani-yung warra-wurru-wurruj warra-yarrijgini na-Jesus-guy arrawindi warruburru-yung wirri-waṉagaa-yinyung ana-man.gurrg. Na-Jesus ni-yambini lhaawu marri ana-man.gurrg wanggaarruyn wugurru. Marri niga wani-maji-waa arrawindi wurru-wudhangurrg-maa-yinyung. \p \v 17 Niga ni-waṉbini anaarrawindi-lhangu, God yamba niga-waj ni-yambini anu…bani-yunggaj. Nubagi naa-ja-jambini-yinyung na-Isaiah, ni-yamayn, \q1 “Niga ngarranii-jarini ngagurri-nyinyung anu-dhangurrg, \q2 niga marri ngarranii-jarini ngagurri-nyinyung anaalaaladi-yinyung.”\x + \xo 8:17 \xt Isaiah 53:4.\x* \s1 Warra-wurru-wurruj ambunu-garrindharrmani na-Jesus. \r Luke 9:57-62 \p \v 18 Aḏaba na-Jesus wani-nani mulung-dhabarrj wunu-dhawawarumaa niga, niga wani-magaa nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Ngaambu-yaarri wagagala-wuy a-wurugu,” ni-yamayn. \p \v 19 Aḏaba nubagi-yung wani-yiyini-yinyung a-lhaawu-runggal, ni-yanggi na-Jesus-guy marri ni-yamayn, “Barra-yiyina-yinyung, ngaya anaani wa-garrindharrmani-wugij, nagang anaaynbaj-guy ana-lhal nagang-maynji ba-yaarri,” ni-yamayn. \p \v 20 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Warrubawi-yung yaga waa-nunggarrang wu-riganjii wirri-gara-yungana a-gara, wu-gaadhina yaga. Wugurraayung yaga ana-ngurudhu anubani-yung wu-wayayarrii. Yagu anaani ngaya, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, waari ngaya nganggu-waṉagang anaanga. Waari anaanga nga-yingi-yinyung ngaya anaani.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 21 Aynbajung waḻyinyung, ni-marrbuy-maa-yinyung na-Jesus, ni-yamayn nigawi-wuy, “Buunggawa, ana-wulhu-wulhurr ngaya ngaynjaarri yuuguni wurrugu nganu-wurrdhii ngayawi-nyinyung na-baba, marri bani-yung nga ngaya wa-garrindharrmang,” ni-yamayn. \p \v 22 Yagu nigaayung na-Jesus nu-magaa niga, “Numba-garrindharrmani ngaya. Wugurraayung warruburru-yung yaga wurru-ngawina, burru-yung aḏaba wugurru ambarra-wurrdhii warruburru-yung wurru-ngawina-yinyung, aḏaba wiiya.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Na-Jesus aniwu-muḏaḏbijgang ana-wudhanguyn. \r Mark 4:35-41, Luke 8:22-25 \p \v 23 Anubanila-wala, niga na-Jesus ni-yabaynjiyn ama-barrawu-wuy marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wuu-ngarra-jabaynjiyn. \v 24 Na-Jesus niga ni-yingayn aḏaba. Wurru-waya-wayamangi… nga yingga anubagu ana-bandharra. Wu-yanggi anuwaagala anubani wuwalulu wu-waḻadhi. Anubani-yung wanggu-miyn bandharra. Anubani-yung waar-yabaynjini anaa-gugu. \p \v 25 Warraawurru-yung wugurru wurru-wuwaḻgayn marri bagu wunu-marayanggaa. Wurru-yamayn “Buunggawa! Numba-wiri-gang nurru! Ngagurru ngaambu-ngaṉḏina!” wurru-yamayn. \p \v 26 Nigaayung ni-yamayn, “Nurru-yaminggarrina nugurru, nurru-ḏirrngawina? Nugurru waari numbuu-jambarrgiiyn,” ni-yamayn. Aḏaba ni-ḻaḻagiiyn marri niwu-yamijgayn ana-wudhanguyn marri anaa-gugu. Anubani-yung ana-wudhanguyn wu-muḏaḏbiyn aḏaba, wugurraayung anubani-yung anaa-gugu waar-yingayn, muḻurrgu maar-yingayn. \p \v 27 Wugurraayung warra-waḻya-waḻya wurru-wurri-ḻaḻmayn. Wurru-yamayn “Yangi-nyung yuga naagi na-waḻyinyung naagi? Nguynju-waj anu-dhanguyn marri anaa-gugu ninggu-yandhurrbang niga!” wurru-yamayn. \s1 Ana-man.gurrg-gaang marri ana-bigi-bigi. \r Mark 5:1-20, Luke 8:26-39 \p \v 28 Anubani-yung wurraagaḻawajangi wagagala-wuy, wubani a-lhal wirri-mayaa Gadara. Wurru-waliyn aḏaba. Nga wini-wulawaa waḻya-waa wini-yanggi yuwaagala ama-gara-wala, manubami warra-wurrdhu-wurrdhangi-yinyung. Naawiṉi-yung wini-waṉagaa man.gurrg wuguṉi-rruj. Wini-wungarri wini-burri, warra-wurru-wurruj waari ambuu-yaḻdhangi anubanila-yung. Naawiṉi-yung wunu-lhangarrmayn niga. \p \v 29 Wuguṉi winiiḏangi, “Yagu a-yangi yungguyung niiṉi, anubagala nimba-warubaj-gayn niiṉi, na-Niwiyayung na-God-jinyung? Yuga nagang numbaaṉiyn numbaarragayijgang niiṉi raga-ragij anubani-yung ngaambani-nguynju-nguynjijgana na-God?” wini-yamayn. \p \v 30 Warubaj anubani ana-lhal, anubagu mulung-dhabarrj bigi-bigi arra-nguni ana-maḏa. \v 31 Ana-man.gurrg ninggu-yandhawiwaa na-Jesus, “Nagang-maynji numba-man-jarramijgang nurru, nimba-lharrgang nurru wubani-wuy a-bigi-bigi-wuy,” wu-yamayn ana-man.gurrg. \p \v 32 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Numburru-yaarri!” Yagu anubani-yung ana-man.gurrg wanggaarruyn na-waḻya-waa marri wu-ngarra-janggi buguni a-bigi-bigi-wuy. Aḏaba anubani-yung bagala nga waagulhaynjiyn yuuguni a-dhirridhirrig-guy marri wu-ngarra-ngalbawaḻgayn wubani-wuy aa-gugu-wuy. Marri anubani-yung wu-warra-ngaṉḏini wugurru. \p \v 33 Bagu warruburru-yung warra-waḻya-waḻya wurru-ranga-rangarrangi-yinyung anubani-yung ana-bigi-bigi. Warruburru-yung wuu-yarramayn nga yuuguni wubani-wuy a-wumurrng-guy wubani a-runggal, warra-magaa anubani-yung anaarrawindi-lhangu anaani-yung marri anubani-yung wu-waṉbini na-waḻya-waa-wuy wurru-waṉagaa-yinyung ana-man.gurrg-gaang. \v 34 Aḏaba warraarrawindi-lhangu anaanga-wala wurru-yanggi na-Jesus-guy. Aḏaba wugurru wunu-nani niga. Wugurru wunu-yandhawiwaa, “Bawaarruyn nurri-nyinyung ana-lhal,” wurru-yamayn. \c 9 \s1 Na-Jesus anu-maji-wana nubagi-yung na-bilnyalga-yung. \r Mark 2:1-12, Luke 5:17-26 \p \v 1 Anubanila-wala, na-Jesus ni-yabaynjiyn ama-barrawu-wuy marri niigiyn nigawi-nyinyung-guy a-lhal a-Capernaum-guy. \p \v 2 Wugurraayung yuwaagala waḻya-waḻya wurru-yanggi na-Jesus-guy. Nga nubagi-yung wunu-warrgaay bilwilwilijung, waari naagi ani-yangga-yanggi, ni-murrgu-murrgulhi-wugij ama-yaaḻi-rruj. Na-Jesus nigaayung ni-marrbuy waadurru-yung wurru-jambarrgiiyn. Nga nu-yamijgayn na-waḻyinyung, “Guwaj, ba-lhamaamura, aḏaba nagang aadanu nundaarrbidi-mayn aadanu-wala anaaladi,” ni-yamayn niga, nu-yamijgayn. \p \v 3 Mulung-arrgi-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wurru-yamayn wugurraajbaj, “Naagi naaladi-yamawana na-God!” wurru-yamayn. \p \v 4 Nigaayung na-Jesus ni-marrbuy wugurri-nyinyung wurru-wijangani-yinyung. Naagi-yung ni-yamayn “A-yangi yungguyung nugurru aadanu nurru-wijangayii anaaladi-wuy anubani-yung? \v 5 Anaani ngaya nga-yambini, ‘nagang nundaarrbidi-mayn anaaladi-wala,’ danu nga aniij-garrarra. Yagu ngaynjamang-maynji ‘ba-ḻaḻagiiyn marri ba-jarrarrang,’ danu nga aniij-miḏaamimi ana-lhaawu. \v 6 Aadanu nugurru numburru-marrbuy-mana. Ngaya-waj nga na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngawu-waṉagana anaani lhuḏ-bindiyung anaani-rruj ana-lhal, nguynju yadhu ngambaagajij-garruna warra-wurru-wurruj anaani anaaladi-wala.” ni-yamayn, nga nu-yambini naadagi-yung na-bilnyalga-yung-guy, “Ba-ḻaḻagiiyn, nga ba-jarrarrang bama-warrgurrang maadamu mana-yaaḻi, ba-yaarri aanga-wuy,” ni-yamayn. \p \v 7 Nigaayung ni-ḻaḻagiiyn, aḏaba ni-yanggi aanga-wuy. \p \v 8 Aḏaba warra-wurru-wurruj wunu-nani anubani, wugurru wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi, marri wunu-warraarriwaa na-God niga yamba waniini aniijiijung ana-lhuḏ warra-wurru-wurruj-guy. \s1 Na-Jesus ani-wajbariyn na-Matthew. \r Mark 2:13-17, Luke 5:27-32 \p \v 9 Aḏaba na-Jesus ni-yanggi, niga nu-nayn waḻyinyung na-nimuwaj-jung Matthew ni-bu-burri wubani yaga wirriirrarrangi-rruj, a-tax niwu-manga-mangi-yinyung anu-ṉuga. Niga na-Jesus ni-yamayn nigawi-wuy. “Numba-garrindharrmang ngaya,” ni-yamayn. Nigaayung ni-ḻaḻagiiyn marri nu-garrindharrmiyn na-Jesus. \p \v 10 Nguynju-waj na-Jesus ni-nguni na-Matthew-rruj a-wumurrng, arrawindi wirri-manga-mangi-yinyung anu-ṉuga marri warraalaaladi-yinyung wurru-waṉiyn marri wurru-nguni na-Jesus-duj marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung. \p \v 11 Aḏaba warra-Pharisee warra-nani anubani, wugurru warra-yandhawiwaa na-Jesus-inyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Ni-yaminggarrina, nugurri-nyinyung nani-bajiyina-yinyung ni-nguyii waadurru-rruj wirri-mana-mani-yinyung anu-ṉuga marri warraalaaladi-rruj?” wurru-yamayn. \p \v 12-13 Nigaayung aḏaba na-Jesus ni-wawanggiyn wugurri-wuy, niga ni-yamayn, “Nugurru numburru-wijangayii nubagi wani-maji-wana-yinyung na-wurrujung. Niga waari ambani-nang warruburru-yung wurru-waḏa-waḏaḏ-mi-yinyung. Niga wani-nayii warruburru-yung wuu-lhangurrnganjii-yinyung, burru-yung-bugij. Ngaya anaani ngana-magana anaani-yung. Ngaya nga-yanggi anaanu-wuy, waari-yinyung warra-mamanunggu-yinyung. Ngaya nga-yanggi, ngambaa-gaḏii yungguyung warruburru-yung warraalaaladi-yinyung ngayawi-wuy. Nugurru warra-Pharisee, numburru-yaarri marri numburru-marrbuy-dhina anubani-yung anaani wu-yamana ana-wubiba-rruj, God ni-yamaa, \it (Hosea 6:6) ‘Ngaya ngana-ngaynbandii nugurru nambarra-man.galagana, yagi nurru-ni ana-bulugi.’\it* ” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \s1 Warruburru-yung ambunu-yandhawiwana waari wurru-ngi-yinyung ana-marrya, amburru-yambina yungguyung na-God-guy. \r Mark 2:18-22, Luke 5:33-39 \p \v 14 Anubanila-wala, warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung na-John-jinyung wurru-yanggi na-Jesus-guy marri wurru-yamayn, “A-yangi yungguyung nurru marri warra-Pharisee waari naambu-ngang ana-marrya, nuunu-yambina na-God-guy, yagu nugawi-nyinyung wurru-marrbuy-mana-yinyung, waadurru wurru-nguyii-wugij?” wurru-yamayn. \p \v 15 Nigaayung na-Jesus wani-yambalmayn, “Anubani-yung-maynji nubagi-yung ambunu-marangiiyn-maynji na-waḻyinyung, marri anubani-yung amburru-nguyii ana-marrya, amburru-waḻaaḻarrii, yagi wurru-wurrij-galadi-wi, amburru-nguyii-wugij. Yagu wurrugu, nubagi-yung-maynji warra-mulung-aynbaj warruburru-yung ambunu-yarrijgina nubagi-yung naaynji-maṉinyung, bani-yung marri amburru-wurrij-galadi-wina, yagi wurru-ngi anubani-yung ana-marrya.” \s1 Na-Jesus-inyung anu-gadhuwa ana-lhaawu. \p \v 16 “Waari warraaynbaj wirrima-warrgi mana-yaaḻi manubama-yung mana-nungguḏaaba, wirrima-dhabiḏbu mana-magadhuwa mana-yaaḻi. Ba-waṉbina-maynji, manubama-wuy mana-nungguḏaaba-wuy, manubama-yung ama-ḻaḻmang mana-nungguḏaaba, ma-lhar-ninig yamba.” \p \v 17 “Nguynju-waj, warra-wurru-wurruj waari ambirriir-warryangi ana-gadhuwa anu-gargayag anubuguni mana-nungguḏaaba-wuy mana-big-guy. Anubani-yung-maynji numburru-waṉbina, manubami mana-big ama-ḻaḻmang, anu-gargayag anaani anggaar-warrina marri anu-gargayag marri mana-big amaaladi. Yagu anubani anu-gadhuwa anu-gargayag wirriir-warryii ama-gadhuwa-wuy ama-big-guy. Aḏaba wuguuguni anggu-mamanunggu-mana.” \s1 Ngarra-ngaḻaynjinyung marri ngarra-maṉinyung. \r Mark 5:21-43, Luke 8:40-56 \p \v 18 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij, nubagi-yung ni-ragaani-yinyung ni-yanggi nigawi-wuy. Niga ni-burrdangayn raga-ragij na-Jesus-duj marri ni-yamayn, “Ngayawi-nyinyung ngarra-ngarriyi ngi-ngawiiyn aḏaba. Yagu nagang-maynji baaṉiyn marri bangu-waṉagang nugawi-nyinyung-mirri marang, ngiga angi-wiri-mang ngijang,” ni-yamayn. \p \v 19 Yagu na-Jesus marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-ḻaḻagiiyn marri wurru-yanggi nigawi-wuy. \p \v 20 Aḏaba maṉinyung ngarrubagi-yung nginggu-lhangarrmayn wulang maadbarrwini. Anaani-yung 12 anaagalhal-aḻirr. Ngiga ngi-yanggi adhaadharri na-Jesus-duj marri ngima-dhi-baṉagayn, nigawi-nyinyung mana-yaaḻi, ni-yabini-yinyung. \v 21 Ngiga ngi-wijangani, “Ngaya-maynji ngama-waṉagang nigawi-nyinyung mana-yaaḻi, ngaya nga-maji-mang,” ngi-wijangani. \p \v 22 Nigaayung na-Jesus ni-wiḻibiḻingiyn marri ngu-nayn ngarra-maṉinyung marri ni-yamayn, “Ba-lhamaamura, ngarriiyi. Nagang yamba nu-ngu-jambarrgiiyn ngaya, aadanu aḏaba nu-maṉdhiiyn nagang,” ni-yamayn. Ngarraagi-yung ngarra-maṉinyung ngi-maji-mayn anubani-yung aḏaba. \p \v 23 Na-Jesus ni-yanggi-wugij, nga ni-waliyn anubagu ni-ragaani-yinyung a-wumurrng-guy. Anubagu niga wani-nani wurraayigini-yinyung marri arrawindi warra-wurru-wurruj wuu-ruguni… wurraalgarra-rawaynjini wugurru. \v 24 Naagi-yung ni-yamayn, “Numburru-yaarri. Ngarra-ngaḻaynjinyung waari angi-ngawini, ngiga ngi-yingayn,” ni-yamayn. Yagu warraawurru-yung wunu-rajburrnani niga. \p \v 25 Nigaayung wani-lharrgang warra-garnyirrimba yuuguni arabarabalu-wuy. Niga ni-yanggi buguni a-wumurrng-guy marri ngu-marang-miyn ngigawi-nyinyung ana-marang marri ngiga ngi-ḻaḻagiiyn, ngi-lhangayn. \p \v 26 Ana-lhaawu anubani-yung anaani wu-rajaarriyn anaarrawindi-lhangu-waj ana-lhal. \s1 Na-Jesus ambani-maji-wana ngijang warra-wurru-wurruj. \p \v 27 Aḏaba na-Jesus ni-yanggi anubagala. Naawiṉiiyung wini-wulawaa ba-galadi-waa waḻya-waa wunu-garrindharrmangi niga. Wuguṉi winiiḏangi, “Nimba-maji-wang niiṉi, nagang na-niwiyayung na-David-jinyung!” wini-yamayn. \p \v 28 Wurrugu nigaayung na-Jesus ni-yanggi lhirribala-wuy marri nubiṉi-wuy ni-yamayn, “Yuga nuguṉi niini-jambarrgiiyn anubani-yung ngaya anamba-maji-wana?” Wuguṉiiyung wini-yamayn “Yii, Buunggawa.” \p \v 29 Aḏaba na-Jesus waani-ba-baṉagayn wuguṉi-nyinyung mana-bagaḻang marri ni-yamayn, “Anubani-yung nuguṉi niini-jambarrgiiyn, bani-yung anggu-waṉbang,” ni-yamayn. \v 30 Wuguṉiiyung aḏaba wini-warranggayn. Yagu na-Jesus ni-yambini, wu-waḏa-waḏaḏ ana-lhaawu. “Yagi naani-magi anubani-yung anaani,” ni-yamayn. \v 31 Yagu wuguṉiiyung wini-yanggi marri winiwu-rajaarrijgayn ana-lhaawu anubani-yung na-Jesus anaarrawindi-lhangu ana-lhal. \p \v 32 Anubanila-wala wuguṉi wini-yanggi-wala, mulung-arrgi-yung warra-wurru-wurruj wunu-yarrijgini waḻyinyung na-Jesus-guy. Naagi na-waḻyinyung waari ani-yambini yagu yamba niga ni-waṉagaa man.gurrg nigawi-rruj. \v 33 Nigaayung na-Jesus ni-yamijgayn ana-man.gurrg, ninggaarruyn na-waḻyinyung, nga niga ni-yambini. Wugurraayung warru-mandag wunu-nayn-gala nga wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn, marri wurru-yamayn, “Ngagurru waari ngaanggu-nani aniijiijung anaani-rruj ana-Israel,” wurru-yamayn. \p \v 34 Yagu wugurraayung warra-Pharisee wurru-yamayn, “Nubagi-yung na-baḏirrnya-yung, ni-buunggawa-mana-yinyung niga anubani-yung-jinyung ana-man.gurrg-gaang, ninggu-yayn niga ana-lhuḏ, ni-warra-yarramijgana-yinyung ana-man.gurrg-gaang.” Dani-yung wurru-yamayn. \s1 Wurru-mijgalmina-yinyung wurraadharra. \p \v 35 Anubanila-wala, niga na-Jesus ni-yanggi arrawindi-wuy a-wumurrng, anubani-rruj ana-lhal. Niga wani-yiyini wugurri-nyinyung-duj a-synagog, wani-magaa ana-mamanunggu ana-lhaawu, warruburru-yung-jinyung warru-mandag na-God-jinyung. Marri wani-maji-waa warraarrawindi-lhangu, anaarrawindi-lhangu-yinyung ana-wudhangurrg. \p \v 36 Aḏaba niga wani-nani warru-mandag, niga wani-warrngayuyn-bindiyung wugurru yagu yamba wugurru wurru-walharaguni, marri waari ambarra-maṉmangi-yinyung. Wugurru wurru-yamaa nguynju yaga wudanu a-jib-jii, waari yaga warraaynbaj ambu-ranga-rangarrangi-yinyung. \p \v 37 Na-Jesus wani-magaa nigawi-nyinyung-guy wurru-marrbuy-maa-yinyung-guy. “Warruburru-yung yamba arraarrawindi wurru-wurruj nambi-rangarrii nugurru amburraawanggina-yinyung aḏaba, ana-lhaawu, yagu wurraadharra nambambi-maṉmani-yinyung. \v 38 Nugurru numbunu-lhangayaana niga na-God, niga yamba ni-buunggawa-mana warruburru-wuy, nguynju yadhu niga ambani-lharrganjii yungguyung warra-wurru-wurruj, nambambi-maṉmani yadhu nugurru, nambarra-magana warra-mulung-aynbaj ana-lhaawu na-God-jinyung.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \c 10 \s1 Na-Jesus ambani-lharrgang nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung. \r Mark 3:13-19, 6:7-13, Luke 6:12-16, 9:1-6 \p \v 1 Na-Jesus wanii-gaḏangi nigawi-nyinyung warra-12 wurru-marrbuy-maa-yinyung, marri wani-yayn wugurru ana-lhuḏ amburru-man-jarramijgaa yadhu ana-man.gurrg marri ambarra-maji-waa yadhu anu-dhangurrg-gala. \p \v 2 Yaawurru yigaj warru-mu-muwaj warra-12 wani-lharrgandi-yinyung, wirri-lhaawu-yarrijgini-yinyung. Simon (nguynju-waj ni-mayini na-Peter) marri nigawi-nyinyung na-nilharri-yung Andrew, James na-niwiyayung na-Zebebee-yinyung, marri nigawi-nyinyung na-nilharri-yung na-John. \v 3 Philip, Batholomew, Thomas, Matthew, niga niwu-manga-mangi-yinyung anu-ṉuga. James, na-niwiyayung na-Alphaeus, marri Thaddaeus, \v 4 Simon Peitriyat marri Judas Iscariot, nubagi-yung anu-minbini-yinyung na-Jesus. \p \v 5 Na-Jesus wani-muṉḏugijgaa warraawurru-yung warra-12, niga wani-magaa. Ni-yamayn “Nugurru numburru-yaarri, ngirrii-jarrijgina ana-lhaawu. Yagu yagi nurru-rumi warruburru-yung-guy waari-yinyung warra-Jew, yagu ana-wumurrng-guy warra-Samaritan-jinyung. \v 6 Numburru-yaarri warra-wurru-wurruj-guy warra-Israel, warruburru-yung nguynju yaga waaṉibina-yii a-jib-jii. \v 7 Nugurru numburru-yaarri, nambarra-magana anaani ana-lhaawu, aḏaba warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung, amburru-muṉḏugana lhaalhag. \v 8 Nambarra-maji-wana warra-wudhu-wudhangurrg, nambarra-ḻaḻagana ana-ngawij-gala. Nambarra-maji-wana warruburru-yung warraarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung, marri numburru-yarramijgana ana-man.gurrg warra-wurru-wurruj-gala. Ngaya nganambiiyn nugurru ana-lhuḏ arrbidi, nugurru nambarriiyii arrbidi. \v 9 Yagi anaarrgi-yung nurraarra-waṉagi numburru-yaarri-maynji ana-lharug. Yagi anu-ṉuga anaaynba-gaynbaj-jinyung nurru-waṉagi, \v 10 Yagi mana-big, yagi mana-yaaḻi yagi nurru-mun-jabina-yinyung, yagi ana-waaṉḏulu. Nugurru numburru-yamana nguynju wurru-mijgalmina-yii, marri nambambiiyn anubani-yung nurru-ngaynbandii-yinyung.” \p \v 11 “Anubani-yung-maynji numburru-yaarri anubani-wuy anaanga-wuy, naamba-lhangarrmang mamanunggu wurruj anubagu marri numburru-burraa wugurri-rruj anaanga-rruj baḏag wurrugu. Wurrugu marri, nugurru numburru-yaarri. \v 12 Nugurru numburru-yaarri-maynji anubani-wuy anaanga, numburru-yambina, ‘Lhamaamura nugurri-wuy,’ numburru-yamang. \v 13 Warra-wurru-wurruj-maynji anubagu nambambi-yabijgang nugurru, marri nugurri-nyinyung ana-lhamaamura anggu-burraa anubagu. Yagu-maynji wugurru yagi nambi-yabijgi nugurru, nimbirriigijgiyn ana-lhamaamura nugurri-wuy.” \p \v 14 “Yagi-maynji warruburru-yung warra-wurru-wurruj nugurru nambi-ngaynbandi, marri yagi-maynji nambii-gawanggi nugurri-nyinyung ana-lhaawu, anubani-yung nimbirriirruyn ana-wumurrng, numburru-mun-jaljaliyn mana-mangarag nugurri-nyinyung-gala ana-mun, na-God yamba aniwu-lhal-waandirrang ana-lhal. \v 15 Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, anubani-yung na-God ngaambani-nguynju-nguynjijgana-rruj ngarraaḻirr, anubani-yung ambani-man.galagana warruburru-wuy warraalaaladi-wuy anubani-yung-jinyung ana-Sodom marri ana-Gomorrah. Yagu wugurraayung warruburru-yung waari-yinyung nambi-ngaynbandi nugurru, waari wani-man.galagi, wugurri-wuy.” \s1 Na-Jesus ambani-magana nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-mana-yinyung. \p \v 16 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Numburraawanggina, ngaya anaani ngana-lharrganjii nugurru nguynju yaga a-jib-jii wubani a-ngirri-ngirri-wuy. Yagu numburru-lharu-nina wubani a-maragarrij-jinyung, numburru-yamana wubani-yung-jii a-marryn-jii yagu yagi nurru-maragarrij-mi, numburru-yamana nguynju yi-ḻabarrg-jii. \v 17 Nugurru-waj, numburru-dhi-maṉdhina. Warrubawa-yung nambambi-yarrijgina buguni wuu-yamba-yambiynjina-wuy, bagu nambambi-nguynju-nguynjijgana. Warruburru-yung nambambi-warra-waḏjiwumana nugurru wugurri-nyinyung-duj ana-synagog. \v 18 Dani-yung amburru-waṉbina nugurri-wuy, nugurru yamba ngirrii-ngu-jambarrgina ngaya. Warruburru-yung nambambi-mang, numburru-lhara raga-ragij warra-bu-buunggawa marri warra-ki-king, nugurru yamba anaani nurru-marrbuy ngaya. Marri nugurru ngirrii-jambina ngaya anaani, nambarra-magana wugurru marri warruburru-yung waari-yinyung warra-Jew wugurraayunggaj.” \p \v 19 “Warruburru-yung-maynji nambambi-bilhargana, yagu anubani yagi nirriijanga-yangi, marri nurru-wijangi, ‘Yuga yangi ngaynjambang?’ Anubani-yung yamba ana-Maṉngulg Mawurr nambangguuyii anaarrawindi-lhangu numburru-yambina-yinyung. \v 20 Waari-magaa nugurri-nyinyung ana-lhaawu, yagu ana-Mawurr nugurri-nyinyung-jinyung na-Ninyarra nambangguuyii ana-lhaawu nugurri-wuy.” \p \v 21 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warruburru-yung warra-wurru-wurruj ambarriiyn warruburru-yung warra-minilharri-yung, wugurraayung ari amburru-ngawang. Marri warra-wurru-wurruj ambarriiyn wugurri-nyinyung warra-mijburrayung. Warruburru-yung mijburrayung wugurraayung, ambarra-wurrij-bangana warra-mininyarra-yung-guy marri warra-mijbiibi-yung-guy, wugurru ambarra-ngawijgang. \v 22 Warraarrawindi nambambi-wurrij-bangana nugurri-wuy, nirri-waṉagana yamba ngayawi-nyinyung a-muwaj. Yagu numburru-lhara-wugij andhurrg, yagi nurru-lhuṉdhi. Nga anubani anggu-dhaag-mana-rruj, anubani-yung na-God nambani-wiri-gang.” \p \v 23 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warruburru-yung-maynji nambambi-wungarri-dhijgana anaaynjaabugij-duj ana-lhal, numburru-yaarri aaynbaj-guy a-lhal. Ngaya ngana-magana yijgubulu-windiyung, nugurru waari nirri-jadugi numburru-yaarri-yinyung anaarrawindi-lhangu ana-lhal-waj ana-Israel, raga-ragij ngaya-waj ngandaagiyn, ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. \p \v 24 “Warruburru-yung wugurru wurru-marrbuy-mana-yinyung, yagi warruburru-yung wugurru wunu-magi nubagi-yung-guy wani-yiyina-wuy. Marri warruburru-yung wunu-yandhurrbangana-yinyung nubagi na-buunggawa-yung, warruburru-yung waari wurru-runggal-mi, waari wurru-yami nguynju nubagi-yung-jii na-buunggawa-yung-jii. \v 25 Anaani wiij-maṉdhina, warruburru-yung wurru-marrbuy-mana-yinyung, amburru-yamana nguynju wugurri-nyinyung wani-bajiyina-yinyung, marri warruburru-yung wunu-yandhurrbangana-yinyung amburru-yamana nguynju na-buunggawa-yung-jii. Anaani wiij-nguynju ngagurri-wuy. Warruburru-yung ngambi-mayana baḏirrnya-yung Beelzebul, nugurru aadanu nambambi-mayana aaladi-windiyung warru-mu-muwaj!” \p \v 26 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Yagu yagi nurru-ḏirrngawi warruburru-yung, yagu yamba anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-julubina-yinyung, wurrugu marri anggiij-garrarra-mang wugurru. Marri anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-miḏaamimi anaani amburru-marrbuy-dhina wugurru. \v 27 Ngaya ngana-magana nugurru anaani-yinyung anaarrawindi-lhangu waangudumana, yagu nugurru nambarra-magana wugurru wu-lhalmbaarrii-rruj. Anubani-yung nugurru nurraawanggina nugurri-nyinyung-duj ama-warang, nugurru numburraaḏii anubani ana-wumurrng-gala anaarrwar. \p \v 28 “Yagi nurru-ḏirrngawi warra-wurru-wurruj-guy. Warruburru ari nambambii-bumana ana-ngun.gu yagu anubanila yagi wurru-waṉbi anaaynbaj. Nugurru numburru-ḏirrngawina na-God-guy, bagi-yung-bugij. Niga ari nambanii-bumana ana-ngun.gu, marri anubanila-wala niga ari nambani-barawudang a-ngura-wuy. \p \v 29 “Numburru-marrbuy ana-ngurudhu. Numburru-mani-maynji anuulawaa, yagu anubani-yung aynjaabugij winyig wuṉuga. Yagu anaaynjaabugij-maynji anggu-ngawang, God yamba niga ani-wijangayii. \v 30 Numburraawanggina aḏaba, na-God niga ni-marrbuy manaama mana-mung nugurri-rruj ana-yinag-duj, aynjaaynjaabugij-gaj. \v 31 Yagi nurru-ḏirrngawi nugurru. Anubani-yung ana-ngurudhu, na-God ni-ngaynbandii niga. Nga yagu nugurraayung aadanu niga nani-ngaynbandii runggal-windiyung niga, waari nguynju yaga anaarrawindi ana-ngurudhu-yii.” \p \v 32 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru-maynji ngirrii-jambina ngaya warra-mulung-arrgi-yung-guy, wurrugu marri anaani nganaa-jambina ngayawi-wuy na-Baba-wuy. \v 33 Yagu nugurru-maynji nambarra-magana-maynji warra-mulung-arrgi-yung-guy, numburru-yamana ‘Nubagi niga ngaya nga-maḻaḻadi’, wurrugu marri bani-yung ngaayung nganu-magang ngayawi-nyinyung na-Baba, ngaynjamang ‘Waadurru ngaya nga-maḻaḻadi’. \p \v 34 “Nugurru ari nurraan-jamana, ngaya nga-yanggi aani-wuy a-lhal-wuy nguynju yadhu numburru-lhambaamburrg. Waari. Anaani nga-yanggi anaani ama-waṉina yungguyung magarrangaynji. \v 35 Ngaya nga-yanggi, \q1 ‘Na-ninyarra-yung niga yuuguni ani-waḻgaḻ, \q2 yagu nigaayung na-niwiyayung yaanuwuy, ani-waḻgaḻ. \q1 Ngarriibi-yung ngiga yuuguni angi-yaarri, \q2 ngigaayung ngarra-ngarrimarayung yaanuwuy angi-yaarri. \q1 Ngarrubagi-yung ngarra-maṉinyung nga-rangan.ngarri-yung yuuguni, \q2 marri ngigawi-nyinyung nga-rangan.ngarri-yung yaanuwuy. \q1 \v 36 Nugurri-nyinyung amburraabalguyungaynjina-yinyung, \q2 wugurru nugurri-nyinyung warra-mijgalgur!’\x + \xo 10:36 \xt Micah 7:6.\x* \p \v 37 “Nugurru-maynji aadanu numburru-yaarri ngayawi-wuy, numburru-lhaabina aḏaba na-ninyarra marri nga-rriibi, yagu ngirrii-ḏamarr-ngu-burraa ngaya anaani. Marri nugurru numburru-lhaabina nugurri-nyinyung warra-mijburrayung, yagu ngirrii-ḏamarr-ngu-burraa ngaya anaani. Yagi-maynji nurru-waṉbi aadanu, yagu waari ngayawi-nyinyung-magaa anaani numburru-marrbuy-mang-jinyung ngaya. \v 38 Nugurru-maynji ngirri-garrindharrmani ngaya, anubani-yung nugurru nimbirri-warrgu anu-ḏangag marri bani-yung ngirri-garrindharrmani ngaya. Yagi-maynji nurru-waṉbi aadanu, yagu waari ngayawi-nyinyung-magaa anaani numburru-marrbuy-mang-jinyung ngaya. \v 39 Nugurru-maynji nimbirri-waṉagana-maynji nugurri-nyinyung ana-wiri, yagu anubani-yung nimbirriij-gajarrgang nugurru aadanu. Yagu nimbirriirruyn-maynji nugurri-nyinyung ana-wiri, ngayawi yungguyung, yagu nimbirri-waṉagana yijgubulu-windiyung ana-wiri. \p \v 40 “Warrubawi-yung-maynji nambambi-walgur-wana nugurru, nguynju-waj ngambi-walgur-wana ngaya, nguynju-waj nubagi-yung ngani-lharrgang-jinyung ngaya, ambunu-walgur-wana niga. \v 41 Niga na-God wani-bayarra-gana, nigawi-nyinyung wunaa-ja-jambina-yinyung. Marri warrubawi-yung-maynji ambarra-walgur-wana-maynji warruburru-yung, wugurru yamba wunaa-ja-jambina, niga na-God ambani-bayarra-gana wugurraayunggaj, wu-nguynju ana-bayarra wugurru. Marri warrubawi-yung-maynji ambarra-walgur-wana-maynji warruburru-yung warra-mamanunggu-yinyung warra-wurru-wurruj yagu yamba wugurru warra-mamanunggu, niga na-God ambani-bayarra-gana wugurraayunggaj, wu-nguynju ana-bayarra warra-mamanunggu-yinyung wugurru. \v 42 Anaani ngana-magana yijgubulu-windiyung. Warrubawi-yung-maynji nambambiiyii anaa-gugu nugurru yamba ngayawi-nyinyung, bawi-yung ambirri-waṉagana ana-bayarra.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus niga. \c 11 \s1 Na-Jesus marri na-John waniimbara-ngambijgaa-yinyung. \r Luke 7:18-35 \p \v 1 Naagi-yung na-Jesus niwu-jadugayn wani-yambini-yinyung, nigawi-nyinyung-guy warra-12 wurru-marrbuy-maa-yinyung. \p Anubanila-wala, niga ni-yanggi anubagala, ni-yanggi buguni wubani-wuy a-lhal a-Galilee, wani-marrbuy-waa warruburru-yung warra-wurru-wurruj marri warra-magaa ana-lhaawu na-God-jinyung. \p \v 2 Nigaayung nubagi-yung na-John nubagi waniimbaambara-ngambijgaa-yinyung niga ni-radbidhi. Niga ni-wawanggiyn ana-lhaawu anubani-yung-jinyung na-Christ ni-waṉbini-yinyung. Naagi-yung wani-lharrgang mulung-arrgi nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wurru-yanggi na-Jesus-guy. \v 3 Wugurru wunu-yandhawiwaa niga, “Yuga nugawaj danu nundhamarriyn-jinyung nagang, na-John yaga ni-yambini-yinyung niga? Yagu nurru namba-rangarrii aynbaj?” wurru-yamayn. \p \v 4 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Numbuu-yaarri numbunu-magang na-John, anubani-yung nugurru nirri-nani-yinyung marri nurraawanggini-yinyung nugurru. \v 5 Warruburru-yung warra-bagaḻang-aladi-yinyung wurraarranggana wugurru. Warruburru-yung warraarra-wilwilwiluj-jinyung aḏaba wurru-yaarri. Marri warruburru-yung warraarraguṉḏa-guṉḏa-yinyung warruburru-yung wurru-maṉdhini aḏaba. Marri warruburru-yung wurru-wan-mudangi-yinyung aḏaba warruburru-yung wurraawanggina wugurru. Marri warruburru-yung wurru-ngawini-yinyung, warruburru-yung wurru-ḻaḻagini aḏaba. Warruburru-yung warraambaambalalari-yinyung, warraawurru-yung wurraawanggina ana-mamanunggu ana-lhaawu. \v 6 Warrubawi-yung-maynji ngambi-yaynjangayii ngaya marri waari amburru-muḏaḏbang-jinyung wugurru, wurru-wuguuguni-wugij wuu-jambarrgina ngayawi-rruj, bawi-yung nga na-God niga waniigajij-majgana wugurru.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, ana-lhaawu. \p \v 7 Wugurraayung na-John-jinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wugurru wuu-yanggi. Nigaayung na-Jesus aḏaba wani-yambini warra-wurru-wurruj-guy nubagi-yung-jinyung na-John. Niga ni-yamayn, “Nugurru, a-yangi yungguyung yuga nurru-yanggi nugurru anubani ana-lhal-aṉḏarrg-guy? Yuga nimbirri-nani yungguyung a-maḏa wubani wu-maḏa-wirbirini yadhu? Girrjag nga! \v 8 Yagu a-yangi yungguyung yuga nurru-yanggi nugurru anubuguni nurru-nani? Yuga waḻyinyung naadagi-yung ni-yabini-yinyung yaaḻi-mamaaḻang mana-yaaḻi? Girrjag! Warruburru-yung wurru-yabini-yinyung magurru mana-yaaḻi-mamaaḻang, warruburru-yung wugurru wurru-burri nubagi-yung-duj anga na-king-duj. \p \v 9 “Marri a-yangi yungguyung yuga anubani nurru-yanggi nurru-nani nugurru? Yuga nubagi-yung niga naa-ja-jambini-yinyung na-God? Yuu! Anaani ngana-magana, naagi-yung niga ni-runggal-windiyung, waari nguynju yaga warruburru-yung-jii wunaa-ja-jambini-yii yaga. \v 10 Anaani ana-lhaawu waarrarrina na-John-jinyung. Na-God ni-yamayn niga, \q1 ‘Ngaya anaani nganu-lharrganjii niga, bagi-yung nga nganii-dhaawu-yarrijgina-yinyung niga ana-raga-ragij nguynju yadhu nagang. \q2 Niga manubama-yung animaandhurrg-gana yungguyung nugawi-nyinyung-jinyung manaadi.’\x + \xo 11:10 \xt Malachi 3:1.\x* \m Dani-yung na-God ni-yamaa niga, ni-yambini na-John-jinyung, anaani waarrarrina yamba a-wubiba-rruj.” \p \v 11 Na-Jesus naagi-yung niga ni-yambini-wugij. “Ngaya ngana-magana nugurri-wuy, naagi-yung na-John ni-runggal-windiyung niga. Nguynju yaga warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wurraambuḻwina yaga warruburru warra-mijbiibi-yung-gala, waari ani-yamaa niga. Yagu warruburru warra-wurru-wurruj na-God-jinyung warru-mandag, warruburru-yung wurru-runggal-windiyung, waari naadagi-yung-jii na-John-jii, ambu-yamang. \v 12 Anubani-yumbaa na-John waniimbara-ngambijgaa nga anubuguni ana-yimbaj, warraawurru-yung warraarrawindi-lhangu wugurru wurru-yaarri angaḏajung warru-mandag-guy na-God-jinyung. \v 13 Anubani-yunggaj, warraarrawindi wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, warra-magaa ana-lhaawu, marri anubani-yung ana-lhaawu-runggal na-Moses-inyung, wanggu-magaa wugurraayunggaj. Wurrugu marri, niga na-John ni-yanggi anubagala, wani-magaa nigaayunggaj. \v 14 Marri nugurru-maynji numburru-jambarrgiiyn anaani ana-lhaawu, niga na-John niga ni-yamaa nguynju na-Elijah-yii, ana-lhaawu yaga wugurru wu-yamana niga ani-waṉina. \v 15 Nugurru-maynji numburru-wan-bawalhang aadanu, marri anubani-yung numburraawanggina-windiyung nugurru!” \p \v 16 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Ngaynjaminggarrang ngaya ngaynjamang nugurri-nyinyung aadanu warra-wurru-wurruj warraarrawindi-lhangu anaani ana-yimbaj? Nugurru nurru-yamana aḏaba aani-yung-jii. Aadanu nguynju nugurru warra-mijburrayung-jii, nurru-yamana. Warruburru-yung yaga wurraambargalii wugurru wubani-rruj wurru-muṉḏugana-rruj marri wurraa-gaḏijgaynjina wugurru, \q1 \v 17 ‘Nurru-lhamurrangi-maynji naagi na-lhambiḻbiḻg yagu waari nugurru ngijang numburru-wan.ngaa! \q1 Nurru nurru-ruguni yagu nugurru waari numburru-ruguni aadanu!’ \p \v 18 “Aadanu nugurru nuu-yamana nga. Nugurru nurru-marrbuy, naagi-yung na-John waniimbara-ngambijgaa-yinyung ni-waṉini nugurri-wuy. Malgarrawindi waari naagi-yung ani-nguni ana-marrya yagu ani-waḻ-nguni anu-gargayag niga. Ngijang nugurru aadanu nurru-yamaa aadanu, ‘Niga naagi ni-waṉagana man.gurrg!’ \v 19 Yagu ngaya anaani, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung ngaya, nga-nguyii marri ngaaḻ-nguyii yagu anaani ngaya. Nugurru nurru-yamana aadanu, ‘Ni-wandha-wuguuguni ni-nguyii marri ni-waḻ-nguyii niga marri ni-bungurru-dhina niga, marri wani-walgur-wana warruburru-yung wirri-mana-mani-yinyung ana-tax anu-ṉuga, marri warruburru warraalaaladi-yinyung, wurraalgurmaynjini niga.’ Danu nurru-yamana nugurru. Yagu wugurraayung wurru-marrbuy-yinyung na-God-jinyung, wugurru wurru-marrbuy aniga-yung ana-maaḻamburrg.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Na-Jesus ambani-dhi-maṉdhii warruburru-yung waari-yinyung amburru-jambarrgang-jinyung. \r Luke 10:13-15 \p \v 20 Anubani-yunggaj niga na-Jesus ni-waṉbini nigawi-nyinyung aniij-mamaaḻang ana-mulung-arrgi-yung-duj ana-lhal, yagu anubani-yung warra-wurru-wurruj waari amburru-muḏaḏbangi wugurri-nyinyung anaalaaladi-wala. \v 21 Niga ni-yamayn, “Anubani-yung bani nga anggu-maṉdhina runggal-windiyung anaaladi nugurraa yungguyung aḏaba, ana-Chorazin-duj, ana-lhal, marri nugurraayung ana-Bethsaida-yinyung. Aadanu yamba ngaaṉbini aḏaba bagu yij-mamaaḻang nugurri-rruj. Yagu nugurru waari nimbirriij-garru anubani anaaladi, nurru-waṉbina-wugij nugurru. \p “Wugurraayung warruburru-yung ana-Tyre-yinyung marri ana-Sidon-jinyung, wiiya wugurru wurraaladi anu…bani-yunggaj. Yagu anubani-yung nganggaṉbini-magaa aniij-mamaaḻang wugurri-wuy, yagu anubani-yung ambirriij-garru-magaa wugurru anubani anaaladi. Wugurru amburru-wurrij-galadi-wini-magaa, wugurru amburru-burri ambuu-yaaḻi-aladi marri ambanggu-wudbudangi-magaa lhagabuṉulg wugurru. \v 22 Yagu ngaya ngana-magana nugurru, anubani-yung-maynji niga na-God anubani ambani-nguynju-nguynjijgana-maynji, warraawurru-yung anggu-waṉina aladi wugurri-wuy. Yagu nugurraayung ana-Chorazin-jinyung marri ana-Bethsaida-yinyung, wugurru anggu-waṉina nugurri-wuy runggal-windiyung aladi! \p \v 23 “Marri nugurraayung ana-Capernaum-jinyung, ngaya ngana-magaa aḏaba ana-lhaawu nugurri-wuy. Marri yuga na-God niga nambani-warraarriwana niga? Waari! Numburru-yaarri nugurru arrwiyaj, yuga? Waari! Nugurru aḏaba nambani-lhajbiyn niga. Nugurru nambani-lharrgang, numburru-yaarri wubani a-ngura-wuy wu-naga-nagina-wuy! Nugurru yamba nganaagaminij-gaandirrangi ngaya anaani. Ngaya-magaa nganggaṉbini-magaa aniij-mamaaḻang anubani-rruj ana-Sodom, warruburru-yung warra-wurru-wurruj amburraajangi anaalaaladi marri anubani-yung aḏaba ana-wumurrng anggu-burri ana-yimbaj. \v 24 Yagu ngaya ngana-magana nugurru, anubani-yung-maynji niga na-God anubani ambani-nguynju-nguynjijgana-maynji, warraawurru-yung anggu-waṉina aladi wugurri-wuy. Yagu nugurraayung ana-Capernaum-jinyung, wugurru anggu-waṉina nugurri-wuy runggal-windiyung aladi!” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Na-God ngaambani-lhamaamura-gang. \p \v 25 Anubanila-wala, niga na-Jesus ni-yamayn, “Ngaya ngunu-warraarriwana anaani Baba. Nugawaj nu-ngu-buunggawa-mana aadanu anaarrwar marri anaani-rruj ana-lhirribala. Nagang aadanu nunggij-ngu-julubayn anaani ana-lhaawu warruburru-yung-gala waa-yina-mamaaḻang-gala. Yagu wugurraayung waari-yinyung warruburru-yung ambuu-yina-mamaaḻang-jinyung-magaa, warruburru-wuy nunggij-garrarra-gayn, aadanu, ana-lhaawu. \v 26 Yuu, Baba, danu nga nunggijangani-yinyung nagang aḏaba.” \p \v 27 Anaani-yung na-Jesus niga wani-magaa warra-wurru-wurruj-guy, “Ngaya anaani na-Baba nganiini anaarrawindi-lhangu niga, ngaya na-niwiyayung anaani. Waari warraaynbaj ambu-marrbuy-maa ngaya anaani. Yagu na-Baba-wugij ni-marrbuy ngaya anaani. Ngijang, na-Baba waari warraaynbaj ambu-marrbuy-maa niga. Yagu ngayaaj-bugij nga-marrbuy niga. Ngaya-maynji nganggiijangayii marri ngamba-magana, warra-wurru-wurruj-guy, ari wugurraayunggaj amburru-marrbuy niga.” \p \v 28 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru-maynji numburraalharaguna, numburru-yaal-ngawina-maynji, nugurru numburraaṉina ngayawi-wuy. Anubani anambaa-garra-yarraana, anamba-lhamaamura-gang. \v 29 Numburraaṉina ngirri-garrindharrmang ngayawi-wuy, numburru-marrbuy yadhu ngaya. Anubani yamba ngayawi-nyinyung, waari anubani anggiij-baḏa-waḏaḏ-magaa. Ngaya yamba nga-lhambaamburrg marri nga-yaal-murramurra, marri anamba-lhamaamura-wang. \v 30 Anubani-yung yamba ngayawi-nyinyung ana-lhaawu, nganggiij-garrarra-gana, waari anubani anggiij-baḏa-waḏaḏ-magaa.” Dani-yung na-Jesus ni-yambini, ana-lhaawu. \c 12 \s1 Buunggawa ngarraaḻirr-maṉngulg-jinyung. \r Mark 2:23-28, Luke 6:1-5 \p \v 1 Ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, na-Jesus anubani-yung ni-jarrarrangi banila-yung wu-warradiynjini-rruj wuḏal. Nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wugurru wurru-marryaadiyn, aḏaba wugurru wurru-mangi anu-ḏal wurru-nguni. \p \v 2 Yagu wugurraayung warra-Pharisee warra-nayn. Wugurru wurru-yamayn na-Jesus-guy, “Baarranggang, aadanu-maynji amburru-waṉbina-maynji ngarraagi-rruj ngarraaḻirr, aadanu wiijamana wiij-galadi-wina,” wurru-yamayn. \p \v 3 Nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn, “Yuga nugurru waari nimbirri-nani ana-wubiba-rruj, niga na-David marri warruburru-yung nigawi-nyinyung warra-waḻya-waḻya wugurru wurru-marryaadangi. \v 4 Marri anubani-yung wurru-yanggi wubani-wuy na-God-guy wubani-wuy a-wumurrng. Marri warruburru-yung warra-priest, yagu burru-yung-bugij wurru-nguni anubani-yung ana-maṉngulg anu-ḏayn anubani-yung na-God-jinyung-duj ana-wumurrng. Yagu anubani-yung na-David marri nigawi-nyinyung warra-waḻya-waḻya wurru-nguni wugurru. Yuga anaani-yung nugurru nirri-nani? \p \v 5 “Marri yuga nugurru waari nimbirri-nani anubani-rruj ana-lhaawu-runggal na-Moses-inyung, ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, wiiya waari amburru-mijgalmini warraarrawindi-lhangu, yagu wugurraayung warruburru-yung warra-priest wurru-mijgalmina ana-Temple-Maṉngulg-duj, yagu wiiya aadanu, wugurru waari amburru-waṉbang anaaladi. \p \v 6 “Ngaya ngana-magana nugurru aadanu, ngaya anaani nga-runggal-windiyung, waari nguynju ana-Temple-Maṉngulg-jii. \v 7 Anubani-yung ana-wubiba wu-yamana, God ni-yamaa, \it (Hosea 6:6) ‘Ngaya ngana-ngaynbandii nugurru nambarra-man.galagana, yagi nurru-ni ana-bulugi.’\it* Nugurru waari-windiyung numburru-marrbuy-maa wiijaminggarrina. Anubani-yung-maynji nugurru numburru-marrbuy-dhang wugurru, nugurru waari narra-nguynju-nguynjijgi warruburru-yung waari-yinyung amburru-waṉbini anaaladi. \v 8 Yaani nga ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaya-waj yaani nga nga-buunggawa-mana aḏaba ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Nubagi-yung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa a-marang. \r Mark 3:1-6, Luke 6:6-11 \p \v 9 Anubanila-wala, niga na-Jesus ni-yanggi anubagala, wubani-wuy a-synagog-guy. \v 10 Marri bagu waḻyinyung ni-burri. Naagi-yung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa nigawi-rruj a-marang. Bagu mulung-arrgi-yung wunu-nani na-Jesus, ambunu-lhajbini yadhu niga. Wugurru wunu-yandhawiwayn niga, “Yuga anubani ana-lhaawu-runggal wu-yamana, ambu-maji-mana ngarraaḻirr-maṉngulg-duj?” wurru-yamayn. \p \v 11 Nigaayung na-Jesus wani-yambalmayn, “Anubani-yung-maynji nugurru numburru-waṉagana ana-jib marri anubani-yung anggu-rabina buguni a-gara-wuy ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, nugurru numburru-ngarrgiwang anubani-yung-gala ana-gara-wala. \v 12 Ngubindi warrubawi-yung warra-wurruj wugurru ngijang wu-lhabarrj waari nguynju ana-jib-jii. Nguynju-waj anubani-yung yij-mamaaḻang amburru-waṉbina-yinyung anaambaḻaman ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 13 Marri yunggaj ni-yamayn na-waḻyinyung-guy, “Bawu-lharraalhijgang nugawi-nyinyung ana-waṉja.” Nga nigaayung niwu-lharraalhijgayn. Marri anubani-yung ana-marang ni-marang-maṉdhiiyn, nguynju-yii aaynbaj-jii a-marang. \p \v 14 Yagu wugurraayung warruburru-yung warra-Pharisee wurru-yanggi yuuguni wurru-yambiynjini. Wurru-yamaa, “Nubagi-yung na-Jesus ngaanu-jadugang,” wurru-yamaa. \p \v 15 Na-Jesus naagi-yung ni-marrbuy wurru-waṉbini-yinyung. Niga niwaarruyn anubani anaanga. Arrawindi warra-wurru-wurruj wunu-garrindharrmangi niga, marri niga wani-maji-waa warraarrawindi-lhangu warruburru wuu-lhangurrngandi-yinyung. \v 16 Naagi-yung wani-magaa, “Yagi narra-magi warruburru-yung warra-mulung-aynbaj, ngaya anaani,” ni-yamaa niga. \p \v 17 Anaani ni-waṉbini, yagu yamba na-God ni-yambini anu…bani-yunggaj. Anaani na-Isaiah nubagi-yung naa-ja-jambini-yinyung ni-yamaa,\x + \xo 12:17 \xt Isaiah 42:1-4.\x* \q1 \v 18 “Yaani niga ngayawi ni-mijgalmina-yinyung ngaya nga-wajbarini. \q2 Ngaya nganu-ngaynbandii marri ngaya-waj ngaaḻaaḻarrii nigawi-wuy. \q1 Ngaya nganggu-burrang ngayawi Mawurr nigawi-rruj, \q2 marri niga yunggaj ambani-magana warraarrawindi-wuy warra-wurru-wurruj, amburru-burraa yadhu maaḻamburrg ngayawi-wuy. \q1 \v 19 Niga waari ni-riyaldhi, yagi niiḏi, \q2 manubami-rruj manaadi. \q1 \v 20 Niga ni-man.galag-bindiyung warruburru-wuy warra-bilwilwiluj-jinyung, \q2 ni-lhambaamburrg-bindiyung niga, \q1 ambani-maṉmani-wugij, ambaniigajij-maṉdhii, marri ani-lhuḏ-jaarri niga. \q2 \v 21 Warruburru-yung ana-lhal-lhangu-rruj amburru-jambarrgina nigawi-wuy.” \m Dani-yung ni-yambini na-God, waarrarrini a-wubiba-rruj. \s1 Na-Jesus-inyung ana-lhuḏ na-God-gala. \r Mark 3:20-30, Luke 11:14-23 \p \v 22 Nga mulung-arrgi-yung wunu-yarrijgini na-Jesus-guy waḻyinyung nubagi-yung ni-ba-galadi marri waari ani-yambini yagu yamba niga ni-waṉagaa man.gurrg. Nigaayung na-Jesus nu-maji-wayn niga na-waḻyinyung, nga ni-yambiyn marri ni-warranggayn. \v 23 Warraarrawindi-lhangu warra-wurru-wurruj wugurru wurraalharaguni marri wurru-yamayn, “Yuga naagi niga na-niwiyayung na-David-jinyung?” wurru-yamaa. \p \v 24 Yagu wugurraayung warruburru-yung warra-Pharisee wurraawanggiyn anaani-yung, wugurru wurru-yamayn, “Naagi-yung ni-warra-yarramijgana anubani ana-man.gurrg, anubani-yung lhuḏ-mirri yamba nubagi-yung na-Beelzebul-inyung, na-baḏirrnya-yung, ni-buunggawa-mana-yinyung niga anubani-yung-jinyung ana-man.gurrg-gaang.” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p \v 25 Nigaayung naagi-yung na-Jesus anubani aḏaba ni-marrbuy warraawurru-yung-jinyung wirriijanga-yangani-yinyung anaaḻamin. Nga bagu-mirri wani-magayn wugurri-wuy, ni-yamayn, “Warra-mulung-aynjaabugij-maynji wugurru anubagu-maynji amburru-burraa, warruburru-yung-maynji wugurru amburru-wiynji-wiynjina-wugij, warruburru-yung aḏaba ari ambuu-manda-ngu-jadugiiyn aḏaba. Marri anaani wiij-nguynju, warruburru warra-mijgalgur amburru-wiynji-wiynjina-maynji anaanga-rruj, amburru-manda-ngu-jadugiiyn wugurru. \v 26 Marri anubani-yung-maynji na-baḏirrnya-yung ani-yarramijgina nigaaj-baj, niga ani-waḻgaḻ nigaaj-baj marri nigawi-nyinyung ni-buunggawa-mana-yinyung yunggaj waari wu-wandha-wuguuguni-mi, anggu-jadugiiyn wugurru. \p \v 27-28 “Yuga ngaya anaani ngaarra-yarraana ana-man.gurrg-gaang ana-lhuḏ-mirri na-baḏirrnya-yung-gala yuga? Yagu nugurri-nyinyung warruburru warru-mandag, wugurraayunggaj anaani wurraarra-yarraana ana-man.gurrg yagu! Wugurru wirri-waṉagana lhuḏ, nguynju ngayawi-yii. Yuga waa-yangi-nyung-jinyung yuga anaani ana-lhuḏ? Yigaj! Anaani ana-lhuḏ nigawi-nyinyung na-God-jinyung. Marri nugurri-nyinyung warruburru warru-mandag, aadanu nugurru ari nambambi-lhajbumana aadanu. Yijgubulu, anaani ana-lhuḏ wu-yaarri na-God-gala na-ni-mawurr-yung-gala. Yagu anaani wiijamana, warru-mandag na-God-jinyung yamba, yaawurru nga, aḏaba, nugurri-rruj wurru-burraa. \p \v 29 “Waari warraaynbaj wurru-yabi ana-wumurrng nubagi-yung-jinyung na-waḏa-waḏaḏ-jung-jinyung marri waari wunaa-garra-yari anubani-yung ana-ngurrji. Yagu, anubani-yung-maynji ana-wulhu-wulhurr nubagi-yung-maynji ambunu-radbumana na-waḏa-waḏaḏ-jung, bani-yung marri ambunaa-garra-yarina anubani-yung anaarra. \p \v 30 “Yigaj! Warraaynbaj-maynji warrubawi-yung yagi-maynji ngurraanggarra-rumi ngayawi-wuy, warrubawi-yung wugurru ngambambi-wurrij-bangana ngaya. Yagi-maynji warraaynbaj wugurru warrubawi-yung warra-muṉḏugi warra-wurru-wurruj ngayawi-wuy, marri warrubawi-yung ari ambarra-lharrganjii ngayawi-wala wugurru. \p \v 31 “Nguynju-waj ngaya ngana-magana nugurru, na-God ambaniigajij-garruyn anubani-yung anaarrawindi anaalaaladi, marri amburru-lhaguḻa-maaḻang-maynji, anubani-yung na-God ari ambaniigajij-garruyn. Yagu warruburru-yung-maynji warra-wurru-wurruj ambirriiladi-yamawana-maynji ana-Maṉngulg Mawurr, yagi na-God waniigajij-garru. \v 32 Marri warruburru-yung ngambiiladi-yamawana ngaya, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, na-God ambaniigajij-garruyn wugurru. Yagu ambirriiladi-yamawana-maynji ana-Maṉngulg Mawurr, niga na-God waari waniigajij-garru, ana-yimbaj yagu anggu-wuguuguni.” \s1 Na-God nambani-nguynju-nguynjijgana, nugurri-wala ana-lhaawu-wala. \r Luke 6:43-45 \p \v 33 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anubani-yung-maynji nugurru nimbirri-ngaynbandii ambaḻaman anu-ngugulmung, nimbirri-lhangarrmang ana-rangag anaambaḻaman. Anubani-yung-maynji nugurri-nyinyung ana-rangag waari waambaḻaman-mi, anubani-yung waṉagana aladi anu-ngugulmung. Nugurru nurru-marrbuy ana-rangag, anubanila anu-ngugulmung-gala wugurru. \p \v 34 “Nugurru aadanu nurru-maragarrij, nguynju a-marryn-jii! Nugurru nurru-yamana nguynju anubani anaaladi ana-rangag. Nugurru waari numburru-yambang ana-maaḻamburrg, nugurru yamba nurraaladi ana-lhirribala. Anubani anaarrawindi nurru-wijangayii-yinyung ana-lhirribala, wugurru wu-rabalina anubanila ana-ramadhan-gala. \v 35 Warruburru-yung warra-mamanunggu-yinyung wugurru warra-wurru-wurruj warruburru wurru-mamanunggu-windiyung wugurri-rruj aandhiri-rruj. Marri anubani wurru-waṉbina aambaḻaman-jinyung wugurru. Yagu warruburru-yung warraalaaladi wugurru warra-wurru-wurruj, anubani anaaladi wu-burraa wugurri-rruj aandhiri-rruj. Marri anubanila-wala, wugurru wurru-waṉbina yij-galaaladi. \p \v 36 “Marri ngaya ngana-magana nugurru aadanu, anubani na-God nambani-nguynju-nguynjijgana-rruj ngarraaḻirr, anaarrawindi anaaladi ana-lhaawu nurru-yambini-yinyung anaarrbidi, nugurru nimbirriij-burryuwina na-God-guy. \v 37 Niga na-God nambani-nguynju-nguynjijgana, nugurri-wala ana-lhaawu-wala. Ari nambani-lhajbiyn, yagu ari nambaniigajij-garruyn. Yagu bani-yung-gala ana-lhaawu-wala, ani-wijangayii niga.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, ana-lhaawu. \s1 Warra-wurru-wurruj ambunu-yandhawiwana ana-malnguj anaarrwar-wala. \p \v 38 Nga arrgi-yung warra-Pharisee marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wunu-magaa, wurru-yamaa, “Numba-marrbuy-wana-yinyung, nimba-bajiyina malnguj aarrwar-wala.” wurru-yamayn. \p \v 39 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn “Nugurru aadanu warra-wurru-wurruj nurru-wiri-yinyung ana-yimbaj, nugurru aadanu nurraalaaladi. Nirri-ngaynbandii nugurru aadanu arrwar-wala yuwaagala malnguj. Yagu na-God niga yagi nani-yu nugurru. Na-God niga ani-wij-garrarra-gana-wugij anubani-yung yaga nguynju nubagi-yung-jii na-waḻyinyung-jii, nubagi naa-ja-jambini-yinyung, na-nimuwaj-jung Jonah, wiijamana. \v 40 Na-Jonah nubagi-yung ni-burri lhirribala ama-gulmung-duj wubani-rruj a-runggal a-ngujija anubani-yung ngi-wulaynbaj ngarraaḻirr marri muulawaa mana-miyn.nganga. Anubani-yung anggiij-nguynju, ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, nga-ngu-burraa ana-lhirribala anubani-rruj anaaban-duj, angi-wulaynbaj ngarraaḻirr marri amuulawaa-wala mana-miyn.nganga. \p \v 41 “Wurrugu marri ngijang, bani-yung ambani-nguynju-nguynjijgana niga warruburru-yung warra-wurru-wurruj-guy niga na-God, warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung ana-Nineveh-yinyung amburru-ḻaḻagiiyn, marri nugurraayung, numbuu-yagaynjina bagu numburru-burraa wugurri-rruj. Marri bagu nambambi-lhajbumana nugurru. Anaani-yung yamba wurraawanggini wugurru ana-lhaawu na-Jonah ni-yambini-yinyung, anubani-yung wurru-wurrij-biḻibiḻingini aḏaba. Yagu ngaya anaani nga-runggal-windiyung, nigaayung na-Jonah waari ani-runggal-magaa nguynju ngayawi-yii. \p \v 42 “Marri ngarrubagi-yung ngarra-Queen ana-lhal-inyung wu-mayini Sheba, yaanuwuy wu-lhal-ngu-burri wugurru wagiyaj, ngiga ngarrubagi angi-ḻaḻagiiyn, marri nugurraayung aadanu, numbuu-yagaynjina bagu numburru-burraa ngigawi-rruj. Ngiga ngarrubagi nambangi-lhajbiyn ngiga nugurri-wuy. Wubanila-wala a-lhal-wala ngi-yanggi yuwaagala juju…j-gala ana-lhal, nguynju yadhu niga nubagi ngunu-yaynjangani na-Solomon, naagi-yung yamba ni-yina-mamaaḻang niga. Yagu ngaya anaani nga-runggal-windiyung, nigaayung na-Solomon waari ani-runggal-magaa nguynju ngayawi-yii.” \s1 Warra-wurru-wurruj ana-yimbaj wurraalaaladi. \p \v 43 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nubagi-yung-maynji na-waḻyinyung ani-waṉagana man.gurrg aladi, marri anubani-yung-maynji nigawi-wala anggu-rabalang, anubani-yung aninggaarruyn nga anggu-yaarri yuuguni a-lhal-aṉḏarrg-baj wugurru, anubani anggu-yaarri nga yagi-maynji lhangarrmi ana-mamanunggu ana-lhal, anggu-yaarri bagu anggu-ḻang-janga-yangina wugurru, \v 44 anggu-yamang ‘Ngandaagiyn nubagi-wuy na-wurrujung-guy.’ Ngijang aḏaba, anggaagiyn nubagi-yung-guy ninggaarruyn-guy na-waḻyinyung-guy wugurru. Anaani wiijamana, nubagi-yung na-wurrujung ni-mamanunggu ana-lhirribala. \v 45 Anubani-yung ana-man.gurrg wu-warranggana nga wu-wagalhaga-lharrmani marri lhangarrmana aynbaj man.gurrg marang-aynjaabugij marri wulawaa, nga buguni aḏaba wu-yaarri. Anaani ana-man.gurrg yamba waaladi-windiyung, wugurri-wala aynjaabugij-gala mani. Marri anubani-yung wu-ngarra-jaarri, wu-ngarra-jabina, nubagi-yung-guy na-wurrujung-guy, anaani ana-man.gurrg wugurru. Anaani aḏaba niiladi-wina-windiyung niga, anubani-yung yaga wugurru ana-wulhu-wulhurr wurrugu ni-maṉdhini. Yagu waari aḏaba niga. Dani-yung anggiijamana, nugurri-wuy nurraalaaladi yamba warra-wurru-wurruj.” Dani-yung ni-yambini niga na-Jesus, ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus warra-mijgalgur-yung-jinyung. \r Mark 3:31-35, Luke 8:19-21 \p \v 46 Naagi-yung na-Jesus wani-yambini-wugij warra-wurru-wurruj-guy, nigawi-nyinyung nga-rriibi-yung marri warra-minilharri-yung wurru-lhaay arabarabalu, ambunu-yambini yungguyung niga. \v 47 Aynjaabugij wunu-magaa na-Jesus, “Nugawi-nyinyung ngarriibi marri warra-minilharri durru wurraarra-garra-lhara aarabarabalu-rruj, marri wugurru nimbi-ngaynbandii ambi-yambina nagang,” wurru-yamayn. \p \v 48 Nigaayung wani-yambalmayn, “Yangi-nyinyung ngayawi-nyinyung ngaa-rrigang? Yangi-yangi ngayawi-nyinyung naa-murruyung-gaang?” Ni-yamayn. \v 49 Nga niga wani-wurrurriyn nigawi-nyinyung-guy wurru-marrbuy-maa-wuy marri ni-yamayn, “Yaawurru ngayawi-nyinyung nga-rrigang marri naa-murruyung-gaang. \v 50 Warruburru-yung wunu-yandhurrbangana-yinyung na-Baba anaarrwar, burru-yung ngayawi-nyinyung naa-murruyung-gaang marri ngaa-murruyung-gaang marri ngaa-rrigang-gaang.” Dani-yung ni-yamayn. \c 13 \s1 Ana-lhaawu anubani-yung wurraanuynjungaa-yinyung anu-ḏal. \r Mark 4:1-9, Luke 8:4-8 \p \v 1 Anubanila-wala, ngi-nguynju-yinyung ngarraaḻirr na-Jesus ni-yanggi ana-wumurrng-gala marri ni-burrangayn ama-madha-gaḻaḻij-duj. \v 2 Mulung-dhabarrj warru-mandag wurru-muṉḏugaa wunu-dhawawarumayn niga, yagu niga ni-yanggi buguni ama-barrawu-wuy, ni-yabaynjiyn nga ni-burrangayn. Yagu warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurraarra-garra-lhi ama-madha-gaḻaḻij-duj. \p \v 3 Marri anubani-yung wani-magaa wiij-bulawaa-wala, ni-yambini anaarrawindi. Anaani-yung ni-yamayn, “Nubagi-yung na-waḻyinyung ni-yanggi, ni-wanuynjungaa anu-ḏal. \v 4 Marri ni-ral-yarraani. Anubani ana-mulung-aynbaj waadbarrwini amubama-waj amaadi-waj. Nga anubani ana-ngurudhu wu-wilbilangi marri wu-ngarra-ḏalhangi marri arra-nguni anu-ḏal. \p \v 5 “Anubani ana-mulung-aynbaj anu-ḏal anubani waadbarrwini ama-ṉuga-waj, waari anubagu anaaban ana-lhirribala. Yagu anubani-yung waarradangi wu-nguḻu-nguḻubini, waari anubagu ana-lhirribala anaaban anuguni-yinyung anggu-lhiḏangi-yinyung. \v 6 Ngarrubagi-yung ngarraaḻirr ngi-ḻan.gaḏangi marri ngi-wal-murrmbulingijgayn yagu anubani-yung waari anubagu anu-ngujang, anubani-yung wu-ḏaḏarrg-mayn, wu-lhagarra-ngawini. \p \v 7 “Ana-mulung-aynbaj wugurru anubani-yung anu-ḏal waadbarrwini a-rawurrumugurrumu-rruj. Anubani-yung anu-bal waarradangi. Anubani wugurraayunggaj wu-wal-warradangi ana-rawurrumugurrumu ngijang wu-waliynjini. Marri anubani-yung al-waabaabaa. \p \v 8 “Anubani-yung ana-mulung-aynbaj anubani-yung waadbarrwini nga wu-warradiyn anuwaagu anaaban-mamaaḻang-baj. Marri anubani-yung wu-warradangi marri wu-gulmung-jungini, ana-mulung-arrgi anubani wu-maṉdhini 100 anu-ḏal anubanila-wala aynjaabugij, anubani-yung arrgi wu-maṉdhini 60 anu-ḏal, anaarrgi anubani-yung wu-maṉdhini 30 anu-ḏal, anubanila-wala wal-aynjaabugij wugurru. \p \v 9 “Nugurru-maynji numburru-wan-bawalhang aadanu, marri anubani-yung numburraawanggina-windiyung nugurru!” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Ni-yaminggarrina na-Jesus ni-yambina wiij-bulawaa-wala ana-lhaawu. \r Mark 4:10-12, Luke 8:9-10 \p \v 10 Anubanila-wala, warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi nigawi-wuy, wurru-yamayn, “A-yangi-yungguyung nagang aadanu barra-magana aniij-bulawaa-wala ana-lhaawu, warra-wurru-wurruj-guy?” wurru-yamayn. \p \v 11 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Anaani ngana-magana nugurri-wuy, nguynju yadhu anubani-yung numburru-marrbuy anubani aniij-miḏaamimi-yinyung, warruburru-yung-jinyung warru-mandag anaarrwar-yinyung. Yagu waari anaani ngamba-magaa warruburru-yung warra-mulung-aynbaj-guy. \v 12 Nugurru numburru-marrbuy-yinyung anaani, anubani-yung God nambaniiyii nugurru, nguynju yadhu anubani numburru-marrbuy-wina windiyung nugurru. Yagu nugurru waari-yinyung numburru-marrbuy-mang-jinyung aadanu, yagu nugurru nurraaḻamin-jamana nurru-marrbuy, yagu aadanu na-God aniwu-yarina niga nugurri-wala. \p \v 13 “Anaani wiijamana ngaya ngarra-magana-yinyung aniij-bulawaa-wala ana-lhaawu warra-wurru-wurruj. Wugurru wurraarranggana, yagu wugurru waari-windiyung ambirri-nang. Wugurru wurraawanggina, yagu wugurru waari-windiyung amburraawanggiyn yagu amburru-marrbuy-mang, ana-lhaawu na-God-jinyung. \p \v 14 “Anaani wiijamana, nubagi-yung na-Isaiah nubagi naa-ja-jambini-yinyung, ni-yambini anu…bani-yunggaj. \q1 ‘Nugurru numburraawanggina-wugij, yagu nugurru waari nurru-marrbuy-dhi. \q2 Nugurru numburraarranggana-wugij, yagu waari nirri-ni ana-maaḻamburrg. \q1 \v 15 Nugurru nurru-wijangayii-yinyung, nurru-wan-baḏa-waḏaḏ. \q2 Nugurru waari numburraawanggiyn nugurri-nyinyung-mirri mana-warang, \q1 marri nugurru nurru-ba-ngu-dhidiyn nugurri-nyinyung mana-bagaḻang. \q2 Nguynju yadhu nugurru waari nurraarranggi mana-bagaḻang-mirri, \q1 waari nurraawanggi mana-warang-mirri, \q2 Waari nurru-marrbuy-mi ana-maaḻamburrg. \q1 Nugurru-magaa numburraagini-magaa ngayawi-wuy, ngaya nganamba-wiri-gaa-magaa nugurru.’\x + \xo 13:15 \xt Isaiah 6:9-10.\x* \p “Dani-yung ni-yamaa na-God. \v 16 Yagu nugurraayung naniigajij-majgana, yagu yamba nugurru nurraarranggana nugurri-nyinyung-mirri mana-bagaḻang marri nurraawanggina nugurri-nyinyung-mirri mana-warang. \v 17 Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, arrawindi wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, marri warra-mamanunggu-yinyung warra-wurru-wurruj anubani-yung wirri-ngaynbandangi wugurru ambirri-nani anaarrawindi nga-waṉbini-yinyung ngaya. Yagu waari anubani ambirri-nani wugurru. Yagu nugurru aadanu nirri-nani aḏaba. Warruburru-yung anubani-yunggaj wirri-ngaynbandangi wugurru amburraawanggini. Yagu waari anubani wugurru amburraawanggini.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Na-Jesus ambani-yurrurrugana anu-ḏal-inyung ana-lhaawu. \r Mark 4:13-20, Luke 8:11-15 \p \v 18 Naagi-yung na-Jesus wani-magaa-wugij, ni-yamaa, “Yagu numburraawanggina anubani-yung wu-yamana-yinyung anubani-yung ana-lhaawu anubani-yung anu-ḏal-inyung. \p \v 19 “Anubani-yung anu-ḏal anubani-yung wu-rabini-yinyung manaadi-waj, anaani wiijamana, warra-wurruj warrubawi-yung wu-wawanggina-yinyung ana-lhaawu warru-mandag-jinyung anaarrwar, yagu waari wu-marrbuy-dhi anubani-yung. Marri nubagi naaladi-nyung na-baḏirrnya-yung ni-yaarri marri niwu-yarina anubani-yung ana-lhaawu wugurri-wala. \p \v 20-21 “Wugurraayung anubani-yung anu-ḏal anubani-yung wu-rabina-yinyung mana-ṉuga-waj, anaani wiijamana, warra-wurru-wurruj warruburru-yung wurru-wawanggina-yinyung ana-lhaawu, marri wirri-ngaynbandii, wurru-waḻaaḻarrii, yagu waari-windiyung, nguynju yaga anubani ana-rangag waari-yinyung anu-ngujang, waari wu-warradi ana-rangag. Yagu warruburru-yung waari amburru-jambarrgang-bindiyung, Anubani-yung-maynji ana-wungarri anggu-waṉiyn, wugurru yamba wurru-jambarrgiiyn, warruburru-yung amburru-yarramana, amburru-lhuṉdhii wugurru. \p \v 22 “Wugurraayung anubani-yung anu-ḏal anubani-yung wu-rabina-yinyung anubani-rruj ana-rawurrumugurrumu-rruj, anaani wiijamana warra-wurru-wurruj warruburru-yung wurru-wawanggina ana-lhaawu, yagu anubani-yung-maynji aniij-gaynbaj amburraalharaguna, anubani-yung wu-yaal-aḏaaḏigaynjina. Marri wirrii-ḏamarr-ngu-burraa anaani ana-lhal. Anubanila-wala aḏaba wu-ngarina ana-lhaawu. Yagu anubani-yung waari wu-warradi anu-ngugulumung. \p \v 23 “Wugurraayung anu-ḏal wu-rabina-yinyung anaaban-mamaaḻang-baj, anaani wiijamana, warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurru-wawanggina-yinyung ana-lhaawu, marri wurru-marrbuy-windiyung, wurru-jambarrgina. Anaani wiijamana, nguynju yaga anggu-warradii wu-ngugulmung. Malgaynbaaynbiyaj 100, malgaynbaaynbiyaj 60, malgaynbaaynbiyaj 30 wugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Anaani ana-lhaawu a-mamanunggu-yinyung marri aaladi-yinyung a-wuḏal. \p \v 24 Aḏaba na-Jesus wani-magaa wugurru anaaynbaj aniij-bulawaa-wala ana-lhaawu. Ni-yamaa, “Warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung nguynju na-waḻyinyung-jii nubagi-yung ni-wanuynjungaa-yinyung ana-mamanunggu anu-ḏal ana-wheat nigawi-nyinyung-duj anaabaḻa. \v 25 Anubani-yung miyn.ngu aḏaba, aynbaj wurruj wu-yanggi midaarrgaj aabaḻa-wuy, wu-ral-yarraani aladi wuḏal anubani-yung ana-wheat-duj marri aḏaba waarruyn. \p \v 26 “Anubanila-wala, ana-wheat wu-ralgayiyn marri anu-jinag anu-ḏal wu-warradangi, yagu anaaladi waanuynjungina-yinyung nguynju-waj wu-warradiynjini. \v 27 Aḏaba na-waḻyinyung-jinyung wunaa-mijgalmini-yinyung wurru-yanggi nigawi-wuy marri wurru-yamayn, ‘Nagang nungganuynjungaa wu-mamanunggu anu-ḏal nugawi-nyinyung-duj anaabaḻa. Ajigala anubani-yung anaaladi waanuynjungina-yinyung wu-waṉiyn?’ wurru-yamayn. \v 28 Nigaayung na-waḻyinyung ni-yamayn, ‘Maragarrij waanuynjungaa anaaladi!’ ni-yamayn. Wugurraayung wurru-yamayn, ‘Yuga nagang numba-ngaynbandiyn nurru naambu-ngarrgiwana anaaladi?’ wurru-yamayn. \v 29 Nigaayung ni-yamayn, ‘Numburraarruyn, nugurru nurru-ngarrgiwu-magi ana-wheat wugurraayunggaj. \v 30 Nimbirri-waḻamin-dharrgang anaaladi marri ana-wheat anggu-warradii anggaaynjaabu murrubu anubani-yung numburru-muṉḏugana-yinyung. Bani-yung aḏaba ngaya anamba-magang nugurru nurru-mijgalmina-yinyung, ana-wulhu-wulhurr nimbirri-muṉḏugana anaaladi marri wugurru anggaaynjaabu anggu-nagina. Aḏaba numburru-muṉḏugana ana-wheat marri numburru-yarrijgina ngayawi-wuy a-wumurrng.’” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Anaani ana-lhaawu a-mustard-jinyung a-wuḏal \r Mark 4:30-32, Luke 13:18-19 \p \v 31 Na-Jesus wani-magaa wugurru aynbaj ana-lhaawu, “Warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung nguynju wurru-yamana, na-waḻyinyung ni-miyn a-winyig wuḏal, wubani wu-mayini mustard. Marri ni-wanuynjungaa nigawi-nyinyung-duj aabaḻa. \v 32 Anubani-yung ana-ral-wirrig, anaarrawindi-lhangu-wala anu-ḏal, yagu arrawindi-wala wu-wanuynjungini. Yagu anubani-yung-maynji anggu-warradii, marri anubani anggu-runggal-mana. Anaani-yung ana-ngurudhu wugurru anggu-ngarra-guṉmana nga bagu maṉdhii anggu-wayayarrii wugurru.” Dani-yung ni-yamaa niga na-Jesus. \s1 Marri wu-lhaawu-wulawaa-waj ana-yeast-jinyung \r Luke 13:20-21 \p \v 33 Na-Jesus wani-magaa anaaynbaj ana-lhaawu. “Warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung nguynju yaga wubani wurru-burrii wu-gulmung-buḻbuḻwanjii yaga. Ngarraagi-yung ngarra-maṉinyung ngiga ngi-mangi anubani-yung ana-marrya, nga ngi-burrangi ama-gaṉdharra-wuy. Anubani-yung ana-marrya aḏaba ngiirruyn nga bagu wu-burri nga wu-ḻuḻḏuḻwaa wugurraajbaj.” Dani-yung ni-yamaa niga. \s1 Na-Jesus ni-yambina wulawaa-wala ana-lhaawu. \p \v 34 Na-Jesus ni-yambini-wugij wiij-bulawaa-wala ana-lhaawu, wani-magaa warru-mandag. Waari anubani-yung ambani-magaa anggiij-garrarra, niga ni-yambini wiij-bulawaa-wala-wugij. \v 35 Nubagi-yung yamba aynjaabu-nyung naa-ja-jambini-yinyung na-God, ni-yamaa, \q1 “Ngaya anaani ngaynjambina aniij-bulawaa-wala ana-lhaawu. \q2 Ngaya ngaynjambina nugurri-wuy, anaarrawindi-lhangu waari-yinyung numburru-marrbuy-dhini anubani-yung wu-lhal-maṉdhini-wala ana-lhal.”\x + \xo 13:35 \xt Psalms 78:2.\x* \s1 Na-Jesus wani-marrbuy-waa anubani-yung-jinyung ana-wheat-jinyung marri anaaladi anu-ḏal-inyung. \p \v 36 Aḏaba na-Jesus waniirruyn warru-mandag marri ni-yanggi buguni a-wumurrng-guy. Nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi nigawi-wuy marri wurru-yamayn, “Numba-magana nurru wu-yaminggarrina-yinyung ana-lhaawu anubani-yung ana-wheat-jinyung marri anaaladi anu-ḏal-inyung,” wurru-yamayn. \p \v 37 Na-Jesus wani-yambalmayn, “Na-waḻyinyung nubagi-yung ni-wanuynjungaa-yinyung ana-mamanunggu-yinyung anu-ḏal anaabaḻa-rruj ngaya-waj nga, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. \v 38 Marri anaabaḻa wiijamana ana-lhal-lhangu, marri ana-mamanunggu anu-ḏal wiijamana warruburru-yung na-God-jinyung warra-wurru-wurruj. Marri anaaladi waanuynjungina-yinyung wiijamana warruburru-yung warra-wurru-wurruj naaladi-nyung-jinyung na-baḏirrnya-yung. \v 39 Marri naaladi-nyung niga ni-wanuynjungaa-yinyung anaaladi anu-ḏal, niga na-baḏirrnya-yung. Marri anubani-yung wurru-muṉḏugana-yinyung, anubani wu-dhaag-mana-rruj. Marri wurru-mijgalmina-yinyung, warruburru-yung wurru-muṉḏugana-yinyung wu-yamana wubani-yung-jii angel. \p \v 40 “Yigaj! anaaladi ana-maḏa wurraarra-ngarrgiwana marri wirri-nangana a-ngura-rruj, anaani anggiiyn-nguynju, anubani-yung anggu-dhaag-mana-rruj. \v 41 Ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngandharrgang angel, marri wugurru ambanggu-muṉḏugana ana-lhal-lhangu-waj warraarrawindi wurru-waṉbina-yinyung aaladi. \v 42 Marri ana-angel ambanggu-barawudii wugurru buguni wu-nagina-wuy a-ngura. Anubagu warruburru-yung amburru-ruguna marri amburru-ra-bangaynjina amburraarragayii yamba wugurru. \p \v 43 “Wugurraayung aḏaba warra-mamanunggu-yinyung warra-wurru-wurruj amburru-milhiynjina nguynju yaga yi-waḻirr-yi, anubani-rruj ana-lhal wugurri-nyinyung-duj na-Ninyarra-yung-duj. Nugurru-maynji numburraan-bawalhang aadanu, marri anubani-yung numburraawanggina-windiyung nugurru!” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Ana-lhaawu a-gold-jinyung marri wu-warra-ngal-ngalangi-yinyung. \p \v 44 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nguynju-waj, warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung nguynju a-gold-jii, wu-julubina aabaḻa-rruj. Aynjaabu-nyung waḻyinyung niwu-lhangarrmayn marri aḏaba niga niwu-wurrdhangi ngijang. Niga yagu ni-waḻaaḻarrangi. Anubani-yung niga ni-yanggi marri waniini anaarrawindi-lhangu niga niwu-bayandhangi anubani-yung anaabaḻa. \p \v 45 “Nguynju-waj warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung nguynju na-waḻyinyung niga ni-walhaga-lharrmani mamanunggu-yinyung wu-warra-ngal-ngalii-yinyung. \v 46 Aḏaba niga niwu-lhangarrmayn anubani-yung mamanunggu-yinyung wu-warra-ngal-ngalangi-yinyung, niga ni-yanggi marri waniini anaarrawindi-lhangu niga ni-warra-waṉagaa-yinyung marri niwu-bayandhangi anubani wu-warra-ngal-ngalangi-yinyung.” \s1 Ana-lhaawu a-ngujija-yinyung mana-naynja. \p \v 47 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nguynju-waj, warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung, wu-yamana ama-naynja-yii wirrima-burri ama-lhagayag-guy marri wurru-mangi arrawindi aynba-gaynbaj-jinyung ana-ngujija. \v 48 Manubami-yung mana-naynja ma-ḏamadhan-maa, wurru-manga-mangi-yinyung ana-ngujija warra-waḻya-waḻya wirrimaarrgini mana-naynja mana-madhalag-duj. Wugurru wurru-burri marri wurraarra-ngu-burrangi arrawindi mamanunggu-yinyung ana-ngujija mana-gaṉdharra-rruj, wugurraayung wurraarra-barawudangi anaalaaladi-yinyung ana-ngujija. \p \v 49 “Anaani anggu-yamana anubani-rruj anggu-dhaag-mana-rruj. Marri ana-angel anggu-waṉiyn marri ambanggu-waḻgaḻwana warraalaaladi-yinyung anubanila-wala warra-mamanunggu-yinyung. \v 50 Marri ana-angel ambanggu-barawudii warraalaaladi-yinyung buguni a-ngura-wuy. Anubagu warruburru-yung amburru-ruguna marri amburru-ra-bangaynjina amburraarragayii yamba wugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \p \v 51 Anubanila-wala, naagi-yung na-Jesus wani-magaa, nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung. Ni-yamayn “Yuga nugurru nurru-marrbuy anaani anaarrawindi-lhangu?” ni-yamayn. \p Wugurraayung “Yii” wurru-yamayn. \p \v 52 Nigaayung ni-yamayn, “Yagu mulung-arrgi-yung warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal, amburru-marrbuy-mana-maynji warruburru-yung-jinyung warru-mandag anaarrwar-yinyung, wugurru amburru-yamana nguynju nubagi-yung na-waḻyinyung niwu-waṉagana-yinyung ana-wumurrng. Niga niwu-yarrijgina wu-gadhuwa anaarrawindi-lhangu marri ana-nungguḏaaba anaarrawindi-lhangu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Na-Jesus ani-yaarri nigawi-nyinyung-guy aanga-wuy. \r Mark 6:1-6, Luke 4:16-30 \p \v 53 Aḏaba naagi-yung na-Jesus niwu-jadugayn wani-bajiyini-yinyung anaani-yung ana-lhaawu, niga niwaarruyn anubagu. \v 54 Anubani-yung ni-yanggi nigawi-wuy wubani-wuy a-lhal-wuy. Marri wani-bajiyini warra-wurru-wurruj ana-synagog-duj marri wugurru wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn. Marri wurru-yamayn, “Marri naagi ajigala wunu-marrba-marrbuy-waa, anaani aniijgubulu-walawaj? Yangi-nyung? Ajigala ni-waṉbini aynba-gaynbaj lhuḏ-mirri? \v 55 Niga na-niwiyayung niwu-rana-raani-yinyung. Nigawi-nyinyung nga-rriibi-yung Mary, marri nigawi-nyinyung warra-minilharri-yung na-James marri na-Joseph marri na-Simon marri na-Jude, warruburru-yung. \v 56 Marri warra-miyn-ngarrilharri-yung yaawurru ngurraanggarra-ngu-burraa. Ajigala ni-warra-mangi anaarrawindi-lhangu?” wurru-yamayn. \v 57 Marri wunaagaminij-gaandirrangi. \p Yagu nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn wugurri-wuy, “Warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, warra-wurru-wurruj wugurraayung warraagaminij-gaandirrangi, warruburru-yung wugurri-nyinyung-jinyung anubani-yung ana-lhal, marri wugurri-rruj anubani anaanga. Anubani-yung ana-lhal-aynbaj-gala ana-lhal, wurru-yanggi warruburru-yung, warra-ngaynbandangi wugurru,” ni-yamayn. \v 58 Yagu anubani-rruj ana-lhal, waari ani-waṉbini aniij-mamaaḻang ambani-maṉmangi-yinyung, wugurru yamba waari ambunaa-ngu-jambarrgini nigawi-wuy. \c 14 \s1 Na-Herod anu-ngawijgang na-John. \r Mark 6:14-29, Luke 9:7-9 \p \v 1 Anubani-yumbaa na-Herod, naagi-yung ni-buunggawa-maa, anubani-rruj ana-Galilee. Anubani-yung ni-wawanggiyn anubani-yung ana-lhaawu na-Jesus-yinyung. \v 2 Nguynju-waj naagi-yung wani-magaa nigawi-nyinyung-guy warruburru-yung wurru-mijgalmini-yinyung, “Na-Jesus nubagi niga na-John nubagi waniimbara-ngambijgaa-yinyung, niga nubagi-yung ni-ḻaḻagiiyn anubanila-wala ana-ngawij! Anubani yamba niga ni-waṉbina anaani-yinyung ana-lhuḏ,” ni-yamayn. \p \v 3-4 Anubani-yung ana-raga-ragij anaani-yung wu-waṉiyn. Na-Herod-jinyung na-nilharri-yung na-Philip ngarraagi-yung niiynji-yaay ngarra-ngarrimuwaj-jung Herodias. Marri na-Herod nigaayung ngu-miyn, ngijang niga-waj niiynji-yaay ngiga. Nigaayung na-John ni-yamayn na-Herod-guy, “Yagi nunaa-gaṉa-mi ngarra-maṉinyung na-nilharri-yinyung, yagu anaani waari aniij-mamaaḻang-magaa,” ni-yamayn. Wudani-yung-gala, nigaayung na-Herod nu-magaa aynjaabu-nyung wurrujung, anubuguni ni-yanggi, nga bagu nu-miyn, nga nu-radbini, niga na-John. Marri wunu-yarrijgini yuuguni wubani wu-dhi-dhidini-wuy. \p \v 5 Na-Herod nu-ngaynbandangi anubani-yung anu-wini niga na-John, yagu anubani-yung niga na-Herod ni-ḏirrngawini warruburru-wala warra-wurru-wurruj, yagu yamba warruburru-yung wugurru wurru-yamaa, “Niga na-John, nubagi naa-ja-jambina-yinyung na-God,” wurru-yamaa. \p \v 6 Anubani-rruj na-Herod-jinyung niimbuḻwiyn-jinyung wurru-burri, ngarrubagi-yung ngarra-Herodias-jinyung ngarra-ngarrimarayung ngi-wan.ngaa wungubal nubagi-yinyung na-Herod-jinyung marri nigawi-nyinyung warruburru-yung wurru-burri-yinyung anga-rruj. Marri ngiga ngunu-waḻaaḻarrijgayn-bindiyung. \v 7 Nguynju-waj niga na-Herod anubani-yung ngu-lhalamayaa anubani-yung yijgubulu-windiyung, “Nimba-yandhawiwana-maynji anubani-yung anaarrgi-yung, marri anubani-yung wiiyii,” ni-yamayn. \p \v 8 Ngigaayung ngarrubagi-yung Herodias anubani-yung ngu-magaa ngiga ngarra-ngarrimarayung. Nguynju yadhu ngigaayung ngarra-ngaḻaynjinyung ngi-yamaa nubagi-wuy na-Herod-guy, “Nimbiiyn anubani-yung ngayawi-wuy ana-yinag na-John, yaani-wuy arrwar ama-plate-duj,” ngi-yamayn. \p \v 9 Yagu anubani-yung aḏaba na-runggal-yung na-Herod niga anubani-yung ni-wurrij-galadi-wiiyn-bindiyung. Yagu anubani-yung ni-wawanggini anubani-yung ngu-lhalamayaa-yinyung, marri ni-warranggaa warruburru-wuy warra-mulung-aynbaj-guy, wugurru yamba wurraawanggini ana-lhaawu. Nga ni-wijangani, ngiga ngiwu-ngaynbandangi-yinyung, anubani-yung anggu-waṉbini. \v 10 Niga wani-lharrgang warruburru-yung wugurru wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, wunu-yinag-guldhiyn na-John-jinyung a-yinag. \v 11 Marri aḏaba wugurru warruburru-yung wirri-yurangi anubani-yung arrwar ama-plate-duj marri wirringa-yayn ngarra-ngaḻaynjinyung-guy, anubani ngiwu-yarrijgini nga ngu-yayn nga-rriibi-yung-guy. \p \v 12 Yagu warruburru-yung niga na-John-jinyung wunu-garrindharrmangi-yinyung wurru-yanggi marri wirri-miyn anubani-yung nigawi-nyinyung ana-wubulu marri wirri-wurrdhangi bagu, nga aḏaba warruburru-yung wurru-yanggi marri wunu-magaa nubagi-yung na-Jesus. \s1 Na-Jesus ambani-marrya-wumana warra-5000 warra-waḻya-waḻya. \r Mark 6:30-44, Luke 9:10-17, John 6:1-14 \p \v 13 Nigaayung na-Jesus ni-wawanggiyn ana-lhaawu na-John-jinyung, niga anubani-yung niwaarruyn anubani ana-lhal. Ni-yanggi barrawu-mirri, wubani-wuy a-lhamaamura-wuy a-lhal, nguynju yungguyung bagu ni-wiri-wiri niga ni-burri. Yagu warruburru-yung warru-mandag wurraawanggiyn aḏaba anubani-yung marri wunu-garrindharrmangi niga, wurru-yanggi mun-mirri bagala aanga-wala. \p \v 14 Nigaayung na-Jesus marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung anubagu wurru-waliyn, wurraadadiyn anu-ngarrg-duj, wurraarranggayn yuuguni garnyirrimba. Niga anubani-yung wani-warrngayuyn warruburru-yung marri wani-maji-waa warruburru-yung wugurru wurru-lhangurrngandi-maynji. \p \v 15 Aḏaba waadhaadharrwara-maa. Wugurru warruburru-yung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi buguni nigawi-wuy marri wurru-yamayn, “Anaani yagu a-lhamaamura-rruj ngurru-burraa. Anaani aḏaba waadhaadharrwara-mana. Bamba-lharrganjii warraawurru warra-wurru-wurruj aḏaba nguynju yadhu wugurru aḏaba amburru-yaarri buguni wubani-wuy aanga aani-rruj a-lhal, marri amburru-mani wugurri-nyinyung marrya,” wurru-yamayn. \p \v 16 Yagu nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Wugurru anubani-yung waari wurru-rumi. Nugurru-waj nambarriiyii wugurru warruburru-yung amburru-nguyii,” ni-yamayn. \p \v 17 Wugurraayung wurru-yamayn “Yagu nurru anaani nurru-waṉagana marang-aynjaabugij wuḏayn marri wulawaa ngujija, dani-yung-bugij” wurru-yamayn. \p \v 18 Nigaayung ni-yamayn, “Numburru-yuri ngayawi-wuy.” \p \v 19 Nga nigaayung wani-yamijgayn warruburru-wuy warraarraarrawindi-wuy, “Numburru-burrangang daju a-maḏa-rruj,” ni-yamayn. Anubani-yung aḏaba niwu-miyn anubani-yung ana-marang-aynjaabugij anu-ḏayn marri ana-wulawaa ana-ngujija, marri yaanuwuy ni-mal-nayn arrwiyaj, marri nu-warraarriwaa na-God. Anubani-yung anu-ḏayn ni-rayn-bawayuwaa aḏaba, waniini anaani-yung warruburru-yung-guy wurru-marrbuy-maa-yinyung. Marri buguni warriini warra-wurru-wurruj-guy. \p \v 20 Warruburru-yung wurru-nguni, marri wurru-waḻarrandi, bani-yung marri. Nga aḏaba wurru-mangi wurru-muṉḏugaa anu-gamuymuy, manubama-yung mana-gaṉdharra, 12. Anu-gamuymuy buguni wurru-burrangi. \p \v 21 Muga warruburru-yung 5000 warra-waḻya-waḻya muga warruburru-yung wurru-nguni, marri waari ambarra-nguynmawaa warra-maṉaṉung marri warra-mijburrayung. \s1 Na-Jesus ani-jarrarrii ana-wurugu-waj arrwa-garrwar. \r Mark 6:45-52, John 6:16-21 \p \v 22 Lhugaajgiyalawaj, wani-yamijgayn warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Numbuu-yaarri ama-barrawu-wuy, marri numbuu-yaarri numbuu-ragaana buguni wagagala-wuy wubani-rruj a-wurugu-rruj,” ni-yamayn. Wani-yamijgayn warra-garnyirrimba, “Numbuu-ngarra-gaagiyn aḏaba aanga-wuy,” ni-yamayn. \p \v 23 Anubanila-wala, niga ni-yanggi ni-wiri-wiri amubama-wuy bagu ama-magabang-guy, ni-yambini na-God-guy niga. Wurrugu anubani-yung ngarraaḻirr ngi-dhaarri aḏaba, niga anubagu ni-burri-wugij ni-wiri-wiri niga. \p \v 24 Anubani-yung mana-barrawu a-yarrmayarrmaj ma-burri anubanila-wala ana-lhal. Anubani-yung anaa-gugu jurangi, yagu yamba wudhanguyn yamba wu-wayamangi yuwaagala, wanggu-raganmayn. \p \v 25 Wurrugu ni-burri, wu-biinga-mudangi yamba. Wurrugu ngu-rangarrangi ngarrubagi-yung ngarraaḻirr ngiimbarra-nagini lhaalhag. Marri bani-yung ni-jarrarriyn arrwar aa-gugu-waj. \v 26 Warraawurru-yung wugurraayung wunu-nayn. Ni-yangga-yanggi aa-gugu-waj. Yagu anubani-yung warraawurru-yung wurru-ḏirrngawiiyn-bindiyung. “Baḏirrnya!” wurru-yamayn. Marri wurru-wuwudangi warraawurru-yung. \p \v 27 Nga nigaayung wani-yamijgayn, “Wiiya! Anaani ngaya-waj. Yagi nurru-ḏirrngawi, numburru-wurrij-baabara,” ni-yamayn. \p \v 28 Nigaayung na-Peter ni-yamayn, “Buunggawa, aniijgubulu-maynji nagang, nimba-magang ngaya, ngaynjaarri nugawi-wuy arrwar aa-gugu-waj,” ni-yamayn. \p \v 29 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn “Baaṉina,” marri nubagi-yung na-Peter nimaarruyn mana-barrawu marri ni-yanggi arrwar aa-gugu-waj buguni na-Jesus-guy. \p \v 30 Yagu naagi-yung niwu-nayn ana-wudhanguyn marri anaa-gugu, niga nubagi-yung ni-ḏirrngawini marri ni-wurrlhangi. Naagi-yung niiḏangi, “Buunggawa, nimba-maṉmang ngaya!” ni-yamayn. \p \v 31 Nigaayung lhugaajgiyalawaj ni-marang-dhaayiyn marri nu-miyn na-Peter marri ni-yamayn, “Nagang numburrij-gadhaari-mina, nu-ngu-jambarrgiiyn winyig?” ni-yamayn. \p \v 32 Anubanila-wala, wuguṉi wini-yabaynjiyn ama-barrawu-wuy nga aḏaba anubani-yung ana-wudhanguyn wu-muḏaḏbiyn. \v 33 Nga aḏaba warruburru-yung wugurru ama-barrawu-rruj wunu-warraarriwaa na-Jesus, marri wurru-yamaa, “Yijgubulu-windiyung nagang aadanu na-niwiyayung na-God-jinyung,” wurru-yamayn. \s1 Warruburru-yung wurru-lhangurrngandi-yinyung anubani-rruj ana-Gennesaret. \r Mark 6:53-56 \p \v 34 Anubani-yung wurraagaḻawajangi aḏaba wurraadadangi wagagala-wuy, wubani a-lhal-wuy wu-mayini Gennesaret. \p \v 35 Wugurraayung warruburru-yung wugurru warra-wurru-wurruj wurru-nguynju-gayn niga na-Jesus. Wugurru warra-magaa warruburru-yung warra-wurru-wurruj anubani-rruj ana-lhal, marri wugurru warra-yurangi warruburru-yung warru-dhu-dhangurrg buguni nigawi-wuy. \p \v 36 Naagi-yung na-Jesus wunu-yandhawiwandi-magaa, “Warruburru-yung wurru-lhangurrngandi-yinyung, ambi-yaaḻi-waṉagang amubama-waj ama-mangudhig-duj,” wurru-yamaa-magaa. Yagu warruburru-yung warraarraarrawindi wunu-yaaḻi-waṉagaa, wurru-maṉdhini-magaa wugurru. \c 15 \s1 Warra-Pharisee-yinyung anaaladi ana-lhaawu. \r Mark 7:1-13 \p \v 1 Nga mulung-arrgi-yung warruburru-yung warra-Pharisee marri warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, wurru-yanggi yuwaagala Jerusalem-gala buguni anubani-yung na-Jesus-guy. Warruburru-yung wugurru wunu-yandhawiwaa niga. \v 2 “A-yangi yadhu nagang warruburru wurru-marrbuy-maa-yinyung, waari amburru-yandhurrbangang ana-lhaawu warra-miyn-ngambara-yinyung? Anubani-yung waari ambirri-yarrbini wugurri-nyinyung ana-marang, arrbidi wurru-nguni ana-marrya,” wurru-yamayn. \p \v 3 Yagu nigaayung na-Jesus wani-yambalmayn, “Marri a-yangi yadhu nugurri-nyinyung ana-lhaawu, nugurru nirri-garrindharrmani wugurru, yagu nugurru waari ambirri-yandhurrbangang na-God-jinyung ana-lhaawu nugurru? \v 4 Numburru-marrbuy anubani-yung na-God ni-yambini, \it (Exodus 20:12) ‘Banu-yandhurrbangana na-ninyarra marri nga-rriibi,’\it* ni-yamayn, marri ngijang, \it (Exodus 21:17) ‘Warraaynbaj-maynji warrubawa-yung ambu-yambina anaaladi na-ninyarra-yung-guy marri nga-rriibi-yung-guy, yijgubulu anubani-yung ambu-ngawang,’\it* Dani-yung ni-yamayn na-God. \p \v 5 “Yagu na-wurrujung-maynji ari ani-yamang na-ninyarra-yung-guy marri nga-rriibi-yung-guy, ‘Anubani-yung ana-bayarra nuguṉi-nyinyung, yagu aḏaba nganu-yayn na-God-guy aḏaba,’ ari ani-yamang. Nugurru warra-Pharisee nurru-yamana, aḏaba wiiya, wiij-maṉdhina aḏaba, dani-yung nurru-yamana. \v 6 Yaani-yung nugurru narra-yiyina, yagi yadhu anubani-yung warra-yandhurrbi wugurri-nyinyung warra-mininyarra-yung marri warra-mijbiibi-yung. Anaani-yung wiijamana, anubani-yung nirriijaḻgiwajgana ana-lhaawu na-God-jinyung, nugurri-nyinyung-gala a-lhaawu.” \p \v 7 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru aadanu nurraambaḻaman-gina nugurraajbaj, yagu ana-lhirribala nurru-burraa malanganyanay na-God-gala. Niga nubagi-yung na-Isaiah anubani-yung yijgubulu-windiyung anubani-yung niga ni-yambini anubani-yinyung nugurru. Na-God ni-yamaa, \q1 \v 8 ‘Warra-wurru-wurruj ngambi-warraarriwana a-ramadhan-gala, \q2 yagu anaandhiri anubani wu-burraa malanganya…nay ngayawi-wala. \q1 \v 9 Yagu warruburru-yung ngambi-warraarriwana arrbidi, \q2 Anaaynbaj ana-lhaawu wiijanggi warra-wurru-wurruj-gala, yagu warruburru-yung warra-magana warra-mulung-aynbaj, anaani wiijanggi ngayawi-wala, yagu waari.’\x + \xo 15:9 \xt Isaiah 29:13.\x* \m Dani-yung na-God ni-yamaa, waarrarrina a-wubiba-rruj.” Dani-yung na-Jesus ni-yambini, anaarrawindi ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus ambani-yiyina warra-Pharisee-yinyung. \p \v 10 Anubanila-wala anubani-yung niga na-Jesus wanii-gaḏangi warruburru-yung warra-wurru-wurruj nigawi-wuy, niga ni-yamayn, “Numburraawanggina marri numburru-marrbuy-mana anaani. \p \v 11 “Waari-magaa anubani-yung-magaa warra-wurru-wurruj ambirri-burrang-jinyung anubuguni wugurri-nyinyung-guy ana-ramadhan-guy, waari wanggaaladi-wi. Yaani nga ambanggaaladi-wana, anubani-yung wu-rabalii wugurri-wala ana-ramadhan-gala. Yaani nga ambanggaaladi-wana wugurru.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Na-Jesus ani-wij-burryuwina ana-lhaawu a-ramadhan-jinyung. \p \v 12 Nga warruburru-yung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi anubani-yung nigawi-wuy marri wunu-yandhawiwaa, “Yagu nagang nu-marrbuy, warruburru-yung warra-Pharisee wugurru anubani wurru-riyaldhiyn yagu yamba nagang nuynjambini.” wurru-yamayn. \p \v 13 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Anubani-yung anaarrawindi-lhangu waanuynjungina-yinyung anu-bal anubani-yung ngayawi-nyinyung na-Baba anaarrwar anubani-yung waari ani-wanuynjungaa niga-mirri, amburraarra-ngarrgiwana aaban-gala. \v 14 Nambarraarruyn warra-Pharisee, wugurru yamba wurru-yamana nguynju nubagi-yung na-ba-galadi-nyung na-wurrujung, niga naaṉa-ṉimana naaynbajung-guy na-ba-galadi-nyung. Wuguṉi ambini-rabina wubani a-gara-wuy.” Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 15 Nigaayung na-Peter ni-yamayn, “Nimba-magana anaani-yung-jinyung ana-lhaawu,” ni-yamayn. \p \v 16 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yuga nugurraayunggaj nurru-maḻaḻadi, nurru-yamana nguynju warruburru-yung-jii? \v 17 Yagu waari numburru-marrbuy-maa, anubani-yung anaarrawindi-lhangu ana-marrya anubani-yung wu-yabina ana-ramadhan-guy wu-yaarri ama-gulmung-guy marri aḏaba wu-rabalii ana-wubulu-wala. \p \v 18 “Yagu anubani-yung anggu-rabalang-maynji ana-ramadhan-gala warra-wurruj-gala, anggu-rabalang wugurri-wala aandhiri-wala, marri yaani-yung wanggaaladi-wana wugurru. \v 19 Wurru-wijangayii alaaladi, warra-mulunguwana, warraagamajaa warra-maṉaṉung, warrubawa-yung yaga yigaj warra-waḻya-waḻya marri warra-maṉaṉung wurru-maynjina yaga. Marri wurraamajaa, wurraawaḻii, anubani-yung warraarra-yamawaynjina warra-mulung-aynbaj-guy. \v 20 Dani-yung nga nambanggaaladi-wana nugurru. Yagu numburru-nguyii-maynji, waari-yinyung nirri-yarrbu ana-marang, wiiya aḏaba, anubani-yung waari wugurru nanggaaladi-wi nugurru.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus. \s1 Na-Jesus angu-maṉmani ngarra-maṉinyung a-Canaan-jinyung. \r Mark 7:24-30 \p \v 21 Anubanila-wala na-Jesus ni-yanggi anubanila-wala ana-lhal. Ni-yanggi wunumbiyaj wubani-wuy a-lhal a-Tyre-wuy marri a-Sidon-guy. \p \v 22 Ngarrubagi-yung maṉinyung a-Canaan-jinyung yuwaagala wubanila-wala a-lhal ngi-yanggi buguni na-Jesus-guy. Ngiiḏangi yanggarrwar, “Runggal-yung na-niwiyayung na-David-jinyung, nimba-man.galagana ngaya! Ngayawi-nyinyung ngarra-marig anubani-yung ngi-waṉagana man.gurrg marri ngiga ngi-warragayii runggal-windiyung,” ngi-yamayn. \p \v 23 Yagu nigaayung na-Jesus anubani-yung waari angu-yambalmaa ngarra-maṉinyung. Yagu nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi buguni na-Jesus-guy, nga wurru-yamayn, “Bangu-magang ngarrubagi-yung angi-yaarri, ngiga ngarrangi-garrindharrmani-wugij ngagurru marri ngiiḏii-wugij,” wurru-yamayn. \p \v 24 Aḏaba nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Na-God ngani-lharrgang ngaya, warruburru-wuy wurraaṉibina-wuy, warruburru-yung warra-wurru-wurruj warra-Israel, burru-yung-bugij,” ni-yamayn. \p \v 25 Ngigaayung ngarrubagi-yung ngarra-maṉinyung ngi-yanggi na-Jesus-guy ngijang marri ngi-ḻandharrdhangayn raga-ragij nigawi-rruj marri ngi-yamayn, “Buunggawa, nimba-maṉmang ngaya!” ngi-yamayn. \p \v 26 Nigaayung ni-yamayn, “Waari nurru nurru-mi anubani-yung ana-marrya warruburrala-wala warra-mijburrayung-gala marri narra-yu wugurri-nyinyung warra-ḻandhurrg-guy, waari aadanu anggiij-maṉdhiiyn.” ni-yamaa. \p \v 27 Ngigaayung ngi-yamayn, “Yii Buunggawa, yagu warrubawa-yung wugurru warra-ḻandhurrg wu-nguyii anubani anu-gamuymuy waadbarrwina-yinyung warrubawa-wala wugurri-nyinyung-gala a-table-wala,” ngi-yamayn. \p \v 28 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Bani-yung, nagang aadanu nu-ngu-jambarrgiiyn runggal-windiyung. Ngaya anubani nganggaṉbina nugawi-yii nuynjambini-yii.” ni-yamayn. Marri aḏaba ngarrubagi-yung ngarra-maṉinyung ngarra-ngarrimarayung ngi-maji-mayn ngiga. \s1 Na-Jesus ambani-maji-wana warraarrawindi. \p \v 29 Anubanila-wala niga na-Jesus ni-yanggi, anubani-yung ni-yanggi bagala-yung ama-madhaḻag-baj ana-wurugu-waj ana-Galilee-waj. Anubani-yung ni-yanggi arrwar ama-magabang-guy marri niindhadhi bagu. \v 30 Warruburru-yung garnyirrimba wumandag wurru-yanggi anubani-yung na-Jesus-guy. Warra-yarrijgini warruburru-yung wugurru wurru-babaaḏii-yinyung marri wurru-ba-galadi-yinyung marri warraarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung marri warruburru-yung waari amburru-yambini-yinyung, marri arrawindi ngijang wugurru. Wugurru warra-burrangi bagu na-Jesus-duj raga-ragij a-mun-duj, marri wani-maji-waa wugurru. \p \v 31 Warruburru-yung warru-mandag anubani-yung wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi, wugurru yamba warra-nayn anubani-yung warra-wurru-wurruj wugurru anubani-yung waari-yinyung ambu-yamba-yambini ana-wulhu-wulhurr, yagu aḏaba anaani wurru-yambini. Marri warruburru-yung warraarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung wugurru anubani-yung wurru-waḏa-waḏaḏ marri warruburru-yung wurru-babaaḏii-yinyung wuu-jarrarrangi marri warra-ba-galadi-yinyung wurraarranggaa. Anubani-yung wugurru wunu-warraarriwaa na-God warruburru-yung-jinyung warra-Israel. \s1 Na-Jesus warraawurru-yung ambani-marrya-wuyii warruburru-yung warra-4000. \r Mark 8:1-10 \p \v 32 Anubani-yung niga na-Jesus wanii-gaḏiyn nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung nigawi-wuy marri ni-yamayn, “Warruburru warra-garnyirrimba wurraanggarra-yanggi aḏaba ngi-waḻirr-wulaynbaj. Waari ana-marrya amburru-waṉagaa. Ngaya ngarra-warrngayuyn, warraawurru yamba wurru-marryaadii. Ngaya anubani waari ngarra-lharrgi wugurru wurru-marryaadi-yinyung anubani-magi wugurru wurru-rabingun-magi wurru-yanggan-magi aanga-wuy.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 33 Wugurraayung wurru-yamayn, “Yagu ngaambu-yaminggarrang anubani-yung ngaambu-mani ana-marrya anubani-yung ngaambiiyii warruburru-yung warraarrawindi warraawurru warra-wurru-wurruj? Ngagurru anaani ngurru-burraa a-yarrmayarrmaj anubanila-wala anaanga,” wurru-yamayn. \p \v 34 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Wu-ngargu yuga anu-ḏayn nugurru anubani nurru-waṉagana yuga?” \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Marang-aynjaabugij marri wulawaa, marri adharra wurraayung ngujija,” wurru-yamayn. \p \v 35 Yagu wani-magayn warruburru warraarrawindi, “Numburraambargalang daju aaban-duj,” ni-yamayn. \v 36 Anubani-yung niga ni-miyn ana-marang-aynjaabugij marri anuulawaa anu-ḏayn marri ana-ngujija, marri nu-warraarriwaa na-God-guy, nga niga ni-rayn-bawaayuwaa anubani-yung ana-marrya, marri waniini warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, marri anubani-yung warriini warruburru-wuy warra-wurru-wurruj. \p \v 37 Anubani-yung aḏaba warruburru-yung wurru-nguni marri wurru-waḻarrang. Anubanila-wala, warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-ragaa anu-gamuymuy, manaama-yung mana-gaṉdharra marang-aynjaabugij marri muulawaa, wurru-yabaa buguni. \p \v 38 Warruburru-yung wugurru 4000 warra-waḻya-waḻya anubani-yung wugurru wurru-nguni anubagu, marri warra-maṉaṉung-duj marri warra-mijburrayung-duj. \p \v 39 Aḏaba anubani-yung niga na-Jesus wani-lharrgandi warruburru-yung warra-wurru-wurruj, aḏaba ni-yabaynjiyn ama-barrawu-wuy marri ni-yanggi wubani-wuy a-lhal Magadan-guy. \c 16 \s1 Warra-Pharisee-yinyung marri warra-Saducee-yinyung ana-lhaawu. \r Mark 8:11-13, Luke 12:54-56 \p \v 1 Warruburru-yung warra-Pharisee marri warra-Sadducee wurru-yanggi buguni na-Jesus-guy ambunu-dhaayurrijgaa yungguyung niga. Wugurru wunu-magaa, “Nimba-bajiyina malnguj aarrwar-wala.” wurru-yamayn. \p \v 2 Nigaayung ni-yamayn, “Ngarrubagi angi-yabina-rruj ngarraaḻirr nugurru anubani-yung nurru-yamana, ‘Ngagurru anubani-yung ngaanggu-waṉagana mamanunggu wudhanguyn yagu yamba anubani-yung ana-wumala nguynju yaga ama-buḻbarr-yii.’ \v 3 Marri ana-ngamugijgaj nugurru anubani-yung nurru-yamana ‘Anubani-yung nga angi-warra-rabina aṉbana yagu yamba anubani-yung ana-wumala angudumang marri ama-buḻbarr-yii,’ nurru-yamana. Nugurru nurru-marrbuy anubani ana-wumala-rruj, marri nurru-marrbuy anaani wu-yamana-yinyung. Yagu nugurru anubani-yung nurraarra-nayii anaarrawindi-lhangu na-God nani-bajiyina anaani ana-yimbaj, marri nugurru nurru-maḻaḻadi wiijaminggarrina-yinyung, warru-mandag-jinyung anaarrwar.” \v 4 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru aadanu nurraalaaladi-yinyung nirri-ngaynbandii nimbirri-nayii ana-malnguj na-God-gala. Yagu na-God niga yagi nani-yu nugurru. Na-God niga ani-wij-garrarra-gana-wugij anubani-yung yaga nguynju nubagi-yung-jii na-waḻyinyung-jii, na-nimuwaj-jung ni-mayini na-Jonah, wiijamana.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. Nga aḏaba niga waniirruyn wugurru marri ni-yanggi aḏaba. \s1 Anaaynbaj ana-lhaawu warruburru-yung-jinyung warra-waḻya-waḻya. \r Mark 8:14-21 \p \v 5 Naagi-yung na-Jesus marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yabaynjiyn ama-barrawu-wuy, nga wurru-yanggi wagagala-wuy wubani-wuy a-wurugu, yagu anubani-yung wugurru wurru-warandhalabiyn, waari anubani-yung amburru-waṉagaa anu-ḏayn. \v 6 Na-Jesus anaani-yung ni-yamaa, “Numburru-dhi-maṉdhina aadanu, anubani-yung-jinyung anu-ḏayn warruburru-yinyung warra-Pharisee-yinyung marri warra-Sadducee-yinyung,” ni-yamayn. \p \v 7 Wugurraayung warruburru-yung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yambini anubani-yung-jinyung. “Anubani-yung niga ni-yambini ngagurru yamba ngurru-warandhalabiyn, waari anubani-yung ngaambu-waṉagang anu-ḏayn,” wurru-yamayn. \p \v 8 Yagu nigaayung na-Jesus ni-marrbuy, anubani-yung wugurru wurru-yambiynjini-yinyung. Naagi-yung ni-yamayn, “Nugurru waari numburru-jambarrgang-bindiyung! A-yangi yadhu nugurru aadanu nurru-yambiynjina waari numburru-waṉagang anu-ḏayn nugurri-nyinyung? \v 9 Yuga nugurru waari numburru-marrbuy-dhini? Nurru-marrbuy anubani-yung ana-marang-aynjaabugij anu-ḏayn warruburru-yung-jinyung 5,000? Marri nurru-marrbuy ma-ngargu mana-gaṉdharra anu-gamuymuy-yinyung, nurru-yabaa manubami-wuy? \v 10 Marri anubani-yung marang-aynjaabugij marri wulawaa anubani-yung anu-ḏayn warruburru-yung-jinyung 4,000 marri ma-ngargu mana-gaṉdharra anu-gamuymuy-yinyung? \p \v 11 “Anubani-yung waari-windiyung ngaya ngaynjambini anubani-yinyung anu-ḏayn. Nugurru nurru-yaminggarrina, waari nurru-marrbuy-mayn anubani-yung? Numburru-dhi-maṉdhina aadanu, anubani-yung-jinyung anu-ḏayn warruburru-yinyung warra-Pharisee-yinyung marri warra-Sadducee-yinyung,” ni-yamayn. \p \v 12 Wugurraayung wurru-marrbuy anubani-yung niga anubani-yung waari ambani-magaa anubani-yung-jinyung anu-ḏayn ana-marrya, yagu wani-magaa anubani-yung-jinyung ana-lhaawu warruburru-yung-jinyung warra-Pharisee marri warra-Sadducee wugurru. \s1 Na-Peter ani-yamana, “Nagang aadanu nu-ngu-Christ”. \r Mark 8:27-30, Luke 9:18-21 \p \v 13 Anubani-yung na-Jesus marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi anubani-wuy ana-lhal a-Caesarea Philippi. Niga na-Jesus ni-yambini, “Ngaya anaani, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Yangi-nyung warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurru-yamaa, ngayawi-nyinyung, yuga?” ni-yamayn. \p \v 14 Wugurraayung wurru-yamayn, “Warra-mulung-arrgi wurru-yamana nagang aadanu John, nubagi-yung yaga waniimbara-ngambijgaa-yinyung. Wugurraayung warra-mulung-arrgi wurru-yamana nagang aadanu Elijah, marri ngijang mulung-arrgi-yung wurru-yamana nagang Jeremiah yagu nubagi-yung aynjaabu-nyung warruburru-yung yaga wunaa-ja-jambini na-God-jinyung,” wurru-yamayn. \p \v 15 Nga nigaayung ni-yamayn “Yagu nugurru aadanu, yangi-nyung yuga nugurru nurru-yamana ngaya anaani?” ni-yamayn. \p \v 16 Nubagi-yung na-Simon Peter ni-yamayn, “Nagang aadanu na-Christ, na-Niwiyayung ni-wiri-yinyung na-God,” ni-yamayn. \p \v 17 Anubani-yung na-Jesus nu-yambalmayn, “Nagang nini-warra-yarijgayn na-God, Simon na-niwiyayung na-Jonah-yinyung, yagu yamba waari warra-wurruj ambi-bajiyini nagang. Anubani-yung ngayawi-nyinyung na-Baba anaarrwar nini-bajiyini nagang, ngayawi-nyinyung anaani. \v 18 Marri ngaya ngunu-magana, nagang aadanu Peter, nagang yamba nuynjamana nguynju ama-ṉuga-yii. Marri manaami-rruj mana-ṉuga anubani-yung ngaya ngamba-muṉḏugijgana ngayawi-nyinyung wurru-jambarrgina-yinyung, bamba-ragaana wugurru. Marri ana-lhuḏ ana-ngawij-jinyung, waari wu-lhuḏ-gugumi, wurru-burraa-wugij wugurru. \v 19 Anubani-yung ngaya wiiyn nagang anubani-yung ana-key anubani-yung-jinyung ana-lhal anaarrwar. Nagang bamba-magana warra-wurru-wurruj-guy anaani-rruj ana-lhal, anubani-yung-jinyung amburru-waṉbina-yinyung marri waari-yinyung wurru-waṉbi-yinyung. Marri niga na-God ani-wijangayii nguynju-waj anubani-rruj anaarrwar.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, nu-magaa na-Peter-wuy niga. \p \v 20 Nga aḏaba naagi-yung na-Jesus wani-magaa, anubani-yung yagi warra-magi warra-mulung-arrgi anubani-yung niga nubagi na-Christ na-Runggal-yung. \s1 Na-Jesus ani-yambina ani-ngawang-jinyung. \r Mark 8:31—9:1, Luke 9:22-27 \p \v 21 Anubanila-wala aḏaba, niga wani-magaa nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, ni-yamaa, “Ngaya anaani ngaynjaarri Jerusalem-guy. Marri nganggarra-garragayii runggal-windiyung. Warruburru-yung warra-mijiwanggu, warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal ngambambiindirrang ngaya. Warra-mulung-aynbaj warruburru-yung ngambambiimana. Marri amuulawaa-wala mana-miyn.nganga wurrugu, ngaya nga-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 22 Nigaayung na-Peter nu-ḻaḻagayn, “Baaṉiyn yuwaagu, naynjambiynjina.” Marri ni-yamayn, “Yagi nunggaṉbi! Na-God ani-maṉmani nagang! Anubani yagi wu-waṉbi nugawi-wuy,” ni-yamayn. \p \v 23 Nga aḏaba na-Jesus ni-yambini anubani-yung na-Peter-wuy, “Ba-yaarri baagiyn yuuguni a-magarri-wuy, Satan! Nagang aadanu waari nimba-maṉmi ngaya. Nagang aadanu waari na-God-jinyung-magaa, nagang aadanu warra-wurru-wurruj-gala nu-ngu-burraa,” ni-yamaa. \p \v 24 Nga na-Jesus wani-magaa anubani-yung nigawi-yung-guy wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Nugurru-maynji ngirri-ngaynbandii-maynji anubani-yung ngirri-garrindharrmani ngaya, anubani-yung nugurru numburru-yiynjang marri nimbirri-warrgu anu-ḏangag marri bani-yung ngirri-garrindharrmani ngaya. \v 25 Na-wurrujung-maynji anubani-yung aniwu-waṉagana-maynji nigawi-nyinyung ana-wiri, wurrugu marri yijgubulu anggu-wurag. Yagu anubani-yung-maynji aniwaarruyn-maynji ana-wiri nigawi-nyinyung, ngayawi yungguyung, wurrugu marri nubagi-yung ani-wiri-mang. \v 26 Nubagi-yung-maynji na-wurrujung aniwu-mang-maynji anaani ana-lhal-lhangu, yagu wurrugu marri anggu-wurag nigawi-nyinyung ana-wiri, aadanu wiijamana yij-galadi. Nubagi-yung-maynji na-wurrujung ani-bayarra-giiyn-maynji nigawi-nyinyung ana-wiri, yuga anubani-yung wiij-maṉdhina? Yangi ana-bayarra? Waari! \v 27 Ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung-maynji ngandaagiyn anuwaagala anaarrwar-wala, wubani-rruj wu-milhiynjina-rruj na-Baba-yinyung, marri anubani-yung anaarrawindi ana-angel. Marri bani-yung, ngaya anamba-bayarra-gana anubani-yung-jinyung nurru-waṉbini. \p \v 28 “Ngaya anaani ngana-magana nugurru aadanu yijgubulu-windiyung, mulung-arrgi-yung nugurru aadanu aḏaba nurraarra-garra-lhara, ngirri-nayii ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngandaagiyn marri ngamba-narrii ngayawi-nyinyung warru-mandag, lhuḏ-mirri, numburru-wiri-waj-bugij aadanu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \c 17 \s1 Na-God naagi-yung anaaynbijgang na-Jesus. \r Mark 9:2-13, Luke 9:28-36 \p \v 1 Marang-aynjaabugij marri jarranggay ngarraaḻirr wurrugu, na-Jesus wani-miyn na-Peter marri na-James marri na-John nubagi-yung na-nilharri-yung na-James-inyung. Anubani-yung wurru-yanggi arrwar ma-ḻandhirrngindi-wuy wugurraajbaj. \v 2 Nga bagu wunu-nani. Nigaayung na-God naagi-yung na-Jesus naaynbijgayn. Nigawi-nyinyung nani-jilhal-yung wu-lhalmbaarrangi nguynju yi-waḻirr-yii, marri nigawi-nyinyung mana-yaaḻi ma-ngalngalangi nguynju wudhalng-jii. \p \v 3 Warraawurru-yung wurraarranggayn, Moses marri Elijah, wurraanggarra-garra-lhi na-Jesus. Marri wurru-yambiynjini, nigawi-wuy. \p \v 4 Nigaayung na-Peter ni-yamayn na-Jesus-guy, “Buunggawa, anaani nurru wiij-maṉdhina nurru-burraa nugawi-rruj. Nagang-maynji bawu-ngaynbandang, ngaya anaani nganggu-maṉdhii angguulaynbaj ana-ruluj, aynjaabugij nugawi-nyinyung, aynjaabugij na-Moses-inyung marri aynjaabugij na-Elijah-yinyung,” ni-yamayn. \p \v 5 Naagi-yung na-Peter ni-yambini-wugij, ngubunung yuwaagala wu-yanggi, warruburru-wuy wugurru wanggaambamadhiyn, wu-ngal-ngalangi-yinyung ana-ngubunung. Yang wu-rabaliyn wubanila-wala a-ngubunung-gala, God ni-yambini, ni-yamayn “Naagi ngayawi-nyinyung na-Nigi, ngaya nganaa-ḏamarr-ngu-burraa, marri ngaya anaani ngaaḻaaḻarrii nigawi-wuy. Nigawi-wuy numbunaa-gawanggina aadanu.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 6 Wugurraayung warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurraawanggini ana-yang, wugurru wurru-ḏirrngawiiyn-bindiyung marri wugurru wuu-ngarra-ḏabini aaban-guy. \p \v 7 Yagu nigaayung na-Jesus ni-yanggi wugurri-wuy marri wani-waṉagayn wugurru marri ni-yamayn, “Numburru-ḻaḻagiiyn, yagi nurru-ḏirrngawi,” ni-yamayn. \p \v 8 Wugurraayung wurraarranggayn, wugurru wunu-nayn na-Jesus, aḏaba ni-wiri-wiri. \p \v 9 Anubanila-wala wugurru wurru-dhirridangi amubama-waj ama-ṉuga-waj. Nigaayung na-Jesus wani-magaa wugurru, “Yagi narra-magi warra-mulung-aynbaj-guy anubani-yung nurraarra-nani-yinyung. Ngaya, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung nga-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala. Marri bani-yung nambarra-magana,” ni-yamaa. \p \v 10 Marri warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wunu-yandhawiwandi na-Jesus, “Wuu-yaminggarrini wuu-yambini warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal, wurru-yamana, na-Elijah ani-yaarri raga-ragij, nubagi-yung naa-ja-jambini-yinyung na-God?” wurru-yamayn. \p \v 11 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yuu, danu nga na-Elijah ani-ragayang ani-yaarri, ana-wulhu-wulhurr, marri ani-warra-maṉdhii anaarrawindi-lhangu. \v 12 Yagu ngaya ngana-magana nugurru, niga na-Elijah bani-yung aḏaba ni-yanggi, yagu wugurru waari ambunu-nguynju-gaa niga. Wugurru wurru-waṉbini runggal-windiyung aladi nigawi-wuy, nguynju-waj wugurru wirri-ngaynbandangi wurru-waṉbini-yinyung. Anubani-yung anggu-nguynju ngaya, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, warruburru-yung warra-wurru-wurruj anaani ngambambi-waṉbina, ngambambi-warragayangijgana wugurru.” Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 13 Wugurraayung aḏaba wurru-marrbuy-dhiyn anubani-yung na-Jesus ni-yambini-yinyung anubani-yung na-John-jinyung, nubagi-yung waniimbara-ngambijgaa-yinyung. \s1 Na-Jesus anu-maji-mang wirrinyung. \r Mark 9:14-29, Luke 9:37-43 \p \v 14 Warraawurru-yung wuu-dhirridangi amubama ama-ṉuga-wala. Marri buguni wurru-yanggi warruburru-wuy warra-garnyirrimba-wuy. \p Aḏaba waḻyinyung ni-yanggi na-Jesus-guy marri ni-burrdangayn raga-ragij nigawi-rruj. \v 15 Naagi-yung ni-yamayn, “Buunggawa, banu-maṉmang ngayawi-nyinyung na-nigi. Niga niwu-waṉagana wudhangurrg nigawi-rruj, marri ni-warragayii-windiyung. Niga ni-rabina a-ngura-wuy yagu buguni aa-gugu-wuy. \v 16 Ngaya nganu-yarrijgini niga nugawi-nyinyung-guy wurru-marrbuy-mana-wuy, wugurru ambunu-maji-waa niga, yagu waari.” ni-yamayn. \p \v 17 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Nugurru aadanu warra-wurru-wurruj waari numburru-jambarrgiiyn! Nugurru nurru-yina-baḏa-waḏaḏ! Yuga ngaya anaani nga-ngu-burraa baḏag nugurri-rruj yuga? Anaani ngaya nga-ngu-burraa baḏag nugurri-rruj, nga-lhambaamburrg yamba ngaya marri anambaa-gaṉbina nugurri-wuy anaani, yuga? Banu-yarrijgiyn na-wirrinyung yaanu-wuy.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 18 Na-Jesus ni-yambiyn wu-waḏa-waḏaḏ ana-lhaawu ana-man.gurrg-guy ana-lhirribala na-wirrinyung-duj. Aḏaba wugurru wu-rabaliyn marri na-wirrinyung ni-maji-mayn anubani-yung-gala. \p \v 19 Anubanila-wala, warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi na-Jesus-guy anubani-yung niga ni-lhalga marri wunu-yandhawiwaa, “Nurru-yaminggarrina, nurru anaani-yung waari naambu-barawudangi ana-man.gurrg?” wurru-yamayn. \p \v 20-21 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yagu yamba nugurru nurru-jambarrgiiyn winyig-bindiyung. Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, nugurru-maynji anubani numburru-jambarrgina winyig-bugij, ari nimbirrima-yamijgang magurru mana-runggal mana-magabang, ‘Ba-dhudhurrgiyn yuuguni,’ magurru ama-dhudhurrgiyn. Anaarrawindi-lhangu anubani-yung anggu-waṉbina nugurri-wuy!” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Na-Jesus ani-yaarri Galilee-wuy. \r Mark 9:30-32, Luke 9:43-45 \p \v 22 Anubanila-wala, niga na-Jesus marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi ana-Galilee. Niga ni-yamayn wugurri-wuy, “Ngaya-waj yaani nga na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Wurrugu, ngambambi-yarrijgina warruburru-yung-guy warra-mulung-aynbaj-guy. \v 23 Marri warruburru-yung ngambambi-ngawijgang ngaya. Wurrugu amuulawaa-wala mana-miyn.nganga, ngaya anaani nga-ḻaḻagiiyn.” Dani-yung ni-yamaa ana-lhaawu. \p Wugurraayung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-wurrij-galadi-wiiyn-bindiyung wugurru. \s1 Ana-Temple-Maṉngulg-jinyung ana-tax. \p \v 24 Niga na-Jesus marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi, wurru-waliyn Capernaum-guy. \p Anubanila-wala, warra-waḻya-waḻya warruburru-yung wirri-manga-mangi-yinyung anu-ṉuga ana-Temple-Maṉngulg yungguyung ana-tax wurru-yanggi na-Peter-wuy. Wugurru wunu-yandhawiwayn, “Yuga nugawi-nyinyung nini-yiyina-yinyung ni-bayandhii ana-Temple-Maṉngulg yungguyung a-tax?” wurru-yamayn. \p \v 25 Nigaayung na-Peter “Yii,” ni-yamayn. Na-Peter ni-yanggi buguni a-wumurrng-guy. Bagu na-Jesus ni-yamayn nigawi-wuy, “Simon, yangi numbijangayii? Warruburru warra-runggu-runggal ana-lhal-yinyung wirri-mani anu-ṉuga ana-tax, yagu waa-yangi-nyung-gala wirri-mani yuga? Yagu wugurri-nyinyung warruburru-yung warra-wurru-wurruj, yagu warra-mulung-arrgi-yung-gala?” ni-yamayn. \p \v 26 Nigaayung na-Peter ni-yamayn, “Warra-mulung-arrgi-yung-gala,” ni-yamayn. \p Nigaayung na-Jesus ni-yamayn “Yii, warruburru-yung warra-runggu-runggal-inyung warra-wurru-wurruj, wurru-warrgarrga, waari ambarriiyn ana-tax. \v 27 Niga na-God ni-yamana nguynju na-king nagawi-nyinyung anaani, na-warrgarrga nagawaa. Yagu nagawaa anaani yagi narra-riyaldhijgi warraawurru wirri-mana-mani-yinyung anu-ṉuga. Yagu ba-yaarri aa-gugu-wuy marri ba-ngaḏugumbina. Wurrugu nagang ba-guḏang ana-wulhu-wulhurr ana-ngujija, ba-lhaguḻa-wawalhigang marri nagang anaani bawu-lhangarrmang wu-ṉuga! Bawu-mang anubani-yung marri bambiiyn warraawurru-yung-guy, nagawi-nyinyung yadhu ana-tax anaani.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \c 18 \s1 Yangi-nyung warrubawi-yung wu-runggal? \r Mark 9:33-37, Luke 9:46-48 \p \v 1 Anubani-yung warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi na-Jesus-guy marri wunu-yandhawiwayn, “Yangi-nyung warrubawi-yung wu-runggal, warru-mandag-jinyung anaarrwar-yinyung?” wurru-yamayn. \p \v 2 Nigaayung na-Jesus naa-gaḏiyn wirrinyung nigawi-wuy, nga nu-lhangijgayn wugurri-rruj. \v 3 Aḏaba niga ni-yamayn. “Ngaya ngana-magana yijgubulu-windiyung nugurru. Waari nurru-burrangi warruburru-rruj warru-mandag-duj anaarrwar-yinyung. Yagu numburru-wiḻibiḻingiyn-maynji marri numburru-yamana nguynju warra-mijburrayung-jii, bani-yung numburru-burraa anaarrwar-yinyung. \v 4 Yigaj! Nugurru-maynji numburru-winyig-mana, numburru-nunggarrbidi-mana, nguynju naagi-yung-jii na-wirrinyung-jii, bani-yung nga nugurru numburru-runggal warru-mandag-duj anaarrwar-yinyung. \v 5 Nguynju-waj, nugurru-maynji nambarra-walgur-wana warra-wirrig nguynju naagi-yung-jii, ngayawi yungguyung, anaani wiij-nguynju, nguynju ngaayunggaj anaani ngirri-walgur-wana ngaya. \v 6 Warraawurru-maynji warra-mijburrayung ambu-jambarrgiiyn ngaya, yagu nubagi-yung-maynji naaynbajung-maynji ambani-lhambumana-maynji, ambanii-dhangu-jujurii-maynji, anubani-yung ana-wulhu-wulhurr warraaynbaj ambirrima-ṉuga-radbiyn ṉuga runggal-windiyung, nubagi-yung-guy ambunu-waḻwag-ḏadbiyn marri anubani-yung ambunu-barawudang anubuguni mana-lhagayag-guy! Aadanu anggiij-maṉdhiiyn, yagi yadhu wani-man-jarramijgi warra-mijburrayung ngayawi-wala. \p \v 7 “Anubani-yung aladi nugurri-wuy ana-lhal-lhangu-wuy, yagu yamba warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung nambii-dhangu-jujurii-yinyung aaladi-wuy. Yagu runggal-windiyung aladi anggu-waṉiyn wugurri-wuy anubani-yung! \p \v 8 “Nugawi-nyinyung-maynji ana-marang yagu ana-mun anggu-dhaayurrii marri baaṉbina-maynji aladi, bawu-wuḻdhang marri bawu-barawudang! Anubani-yung maaḻamburrg nagang, yagi nunggu-waṉagi nugawi-nyinyung-duj ana-wubulu marri ba-burraa anggu-wuguuguni. Yagi-magi nimbi-barawudi-magi buguni ana-ngura-wuy, bawu-waṉagana-yinyung wulawaa ana-marang marri ana-mun. Anubani-yung ana-ngura anggu-nagina anggu-wuguuguni wugurru. \p \v 9 “Nugawi-nyinyung-maynji mana-bagaḻang ama-dhaayurrii marri baaṉbina aladi, bama-ngarrgiwang marri bama-barawudang! Anubani-yung wiij-maṉdhina bama-waṉagana aynjaabugij mana-bagaḻang marri ba-burraa anggu-wuguuguni. Yagi-magi nimbi-barawudi-magi buguni a-ngura-wuy wu-nagina, bama-waṉagana-yinyung manuulawaa mana-bagaḻang.” \s1 A-jib-jinyung waaṉibiyn. \r Luke 15:1-7 \p \v 10-11 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru yuga nurru-marrbuy ngaya nga-yambina-yinyung? Numburru-dhi-maṉdhina, yagi wuu-nunggarrbidi-mi warraawurru warra-mijburrayung. Ngaya ngana-magana nugurru, anubani-yung wugurru amburru-waṉagana ana-angel anaarrwar anubani-yung ngayawi-nyinyung-duj na-Baba-rruj. \p \v 12 “Nugurru yuga nurru-wijangayii? Na-waḻyinyung-maynji ani-waṉagana 100 ana-jib yagu aynjaabugij anggaaṉibiyn-maynji, nigaayung anaani aniirruyn ana-mulung-arrgi-yung 99 ama-magabang-duj a-maḏa-rruj marri ani-yaarri aniigalhaga-lharrmani waaṉibiyn-jinyung wugurru. \v 13 Ngaya ngana-magana yijgubulu-windiyung, niga ani-ḏinggina-windiyung, anubani-yung-jinyung aynjaabugij ana-jib, waari nguynju anubani-yung ana-99 anubani-yung waari-yinyung anggaaṉibiyn-jinyung. \v 14 Aadanu wiij-nguynju, nugurri-nyinyung na-Ninyarra anaarrwar waari ani-wij-ngaynbandang nigawi-nyinyung warra-mijburrayung wurraaṉibi.” \s1 Nugawi-nyinyung-maynji na-guwaj ani-waṉbina anaaladi nugawi-wuy. \p \v 15 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nugawi-nyinyung-maynji na-guwaj ani-waṉbina anaaladi nugawi-wuy, ba-yaarri marri banu-magana niga nimbini-wandhalga anubani-yung-jinyung. Niga-maynji anii-gawanggina nagang, nagang banu-maṉmani. \v 16 Yagu niga-maynji ani-lhaabang, yagi ni-wawanggi, bamba-muṉḏugijgana naaynjaabu-nyung yagu ambini-wulawaa, numburraanggarra-yaarri nigawi-wuy ngijang. Anubani-yung ani-wawanggina, ani-jambarrgina warruulawaa yagu warruulaynbaj-gala. \v 17 Yagu niga-maynji ani-lhaabina-wugij, anubani-yung yagi ni-wawanggi wugurri-wuy, bamba-magana wurru-jambarrgina-yinyung-guy. Niga-maynji ani-lhaabina-wugij, nagang banu-waṉbina niga nguynju yaga warrubawi-yung waari-yinyung ambu-jambarrgiiyn na-God-guy yagu nguynju yaga warruburru-yung-jii warraalaaladi-yii.” \p \v 18 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu, nugurru nambarra-magana warra-wurru-wurruj-guy anaani-rruj ana-lhal, anubani-yung-jinyung amburru-waṉbina-yinyung marri waari-yinyung wurru-waṉbi-yinyung. Marri niga na-God ani-wijangayii nguynju-waj anubani-rruj anaarrwar. \v 19 Nguynju-waj, ngaya ngana-magana nugurru, anubani-yung na-wulawaa-maynji nuguṉi ana-lhal-rruj nimbiniindharrmang anubani-yung anaarrawindi-lhangu marri nimbini-yambina na-God-guy, anubani-yung ani-waṉbina nuguṉi yadhu, na-Baba anaarrwar. \v 20 Nugurru numburru-muṉḏugana-maynji, anubani-yung warra-wulawaa yagu warra-wulaynbaj ngayawi yadhu, ngaya anaani bagu nugurri-rruj.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \s1 Nambarraagajij-garruna. \p \v 21 Anubanila-wala, nigaayung na-Peter ni-yanggi na-Jesus-guy marri nu-yandhawiwayn, “Buunggawa, anggu-mal-ngargu ngayawi-nyinyung na-guwaj anaaladi ani-waṉbina ngayawi-wuy, marri ngaya nganaagajij-garruyn niga? Ari marang-aynjaabugij marri angguulawaa anubani-yung?” ni-yamayn. \p \v 22 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, “Ngaya ngunu-magana nagang, nagang banaagajij-garruyn niga yagu waari-wugij ana-marang-aynjaabugij marri anuulawaa anubani-yung. Nagang banaagajij-garruyn-bugij niga, malgarrawindi, yagi nu-muḏaḏbi, ari 500 anubani-yung! \p \v 23 “Na-God-jinyung warru-mandag anaarrwar-yinyung, nguynju aani-yung-jii. Naaynjaabu-nyung na-king niwu-mani anu-ṉuga nigawi-nyinyung-gala wurru-mijgalmina-yinyung, ambunaa-gajijgiyn niga. \v 24 Ana-raga-ragij, nubagi-yung naa-mijgalmini-yinyung nubagi-yung anuuyn-jinyung niga anubani-yung runggal-windiyung anu-ṉuga. Wugurru wunu-yarrijgini nigawi-wuy na-king-guy. \v 25 Yagu niga nubagi-yung naa-mijgalmini-yinyung waari aniwu-waṉagaa anu-ṉuga. Nigaayung na-runggal-yung ni-yambini, nubagi-yung-jinyung anaarrawindi-lhangu warriini, nguynju-waj nigawi-nyinyung ngarra-rangarrina-yung marri warra-mijburrayung, anubani-yung-jinyung anu-ṉuga. \v 26 Yagu nigaayung ni-rabini nigawi-nyinyung-mirri ḻan raga-ragij niga na-king, marri ni-yamayn ‘Wurrugu nimba-rangarrii, anaarrawindi-lhangu ngaya wiiyn,’ ni-yamayn. \v 27 Nigaayung nubagi-yung na-runggal-yung nu-warrngayuyn, naagajij-garruyn niga, nu-lharrgang. Niga ni-yanggi, ni-warrgarrga. \p \v 28 “Yagu nigaayung naa-mijgalmini-yinyung ni-yanggi, nu-lhangarrmayn aynbajung ni-mijgalmini-yinyung, nubagi-yung anuuyn-jinyung niga waadharra anu-ṉuga. Niga nu-bilhargayn niga nu-waḻa-baṉagayn marri ni-yamayn ‘Numba-bayarra-gang ngaya anu-ṉuga nagang ngayawi-wuy!’ ni-yamayn. \v 29 Yagu nigaayung ni-rabini ni-ḻandharrdhangayn marri ni-yamayn, ‘Wurrugu nimba-rangarrii, anaarrawindi-lhangu ngaya wiiyn,’ ni-yamayn. \v 30 Yagu na-wulhu-wulhurr-yung ni-lhaabiyn niga. Nu-barawudiyn naaynbajung buguni wuu-dhi-dhidina-wuy, nguynju yadhu niga anuuni anaarrawindi-lhangu. \p \v 31 “Yagu warruburru-yung warra-mulung-aynbaj wurru-mijgalmini-yinyung wunu-nani niga ni-waṉbini-yinyung, wugurru wurru-wurrij-galadi-wiiyn-bindiyung. Wugurru wurru-yanggi na-runggal-yung-guy, marri wunu-magaa anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-waṉbini-yinyung. \v 32 Nigaayung aḏaba na-runggal-yung naa-gaḏiyn nubagi-yung na-wulhu-wulhurr-yung naa-mijgalmini-yinyung marri ni-yamayn, ‘Nagang nundaaladi nu-mijgalmina-yinyung! Nagang numba-yandhawiwandi ngaya, marri ngunaagajij-garruyn nagang nimbiiyn-jinyung. \v 33 Yagu nagang banu-warrngayungaa-magaa nubagi-yung-guy naaynbajung-guy, nguynju-waj ngaya ngunu-warrngayungaa nagang.’ Dani-yung ni-yamayn. \v 34 Marri naagi-yung na-runggal-yung ni-riyaldhiyn marri nu-burriyn na-wurrujung wubani-wuy wuu-dhi-dhidina-wuy, marri wunu-warragayangijgaa, nguynju yadhu niga anu-bayarra-gaa anaarrawindi-lhangu niga anuuni-yinyung wugurru. \p \v 35 “Dani-yung nga, ngayawi-nyinyung anaarrwar na-Baba anaani nambani-waṉbina nugurri-wuy, nugurru-maynji yagi narraagajij-garru nugurri-nyinyung warra-mi-nilharri yagu warra-mi-ngarrilharri, nugurri-wala aandhiri-wala.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus niga. \c 19 \s1 Na-waḻyinyung marri nigawi-nyinyung ngarra-rangarrina-yung ambiniirruynjang-jinyung. \r Mark 10:1-12, Luke 16:18 \p \v 1 Anubanila-wala, niga na-Jesus ni-yambini-wala anubani anaarrawindi-lhangu, niga niwaarruyn ana-Galilee marri ni-yanggi buguni wubani-wuy a-Judea-wuy, yuuguni ramaliyaj a-Jordan aala. \v 2 Mandag-dhabarrj warra-wurru-wurruj wunu-garrindharrmangi niga, marri niga wani-maji-waa wugurru bagu. \p \v 3 Mulung-arrgi-yung warra-Pharisee wurru-yanggi na-Jesus-guy, ambunu-dhaayurrangi nigawi-wuy. Wugurru wunu-yandhawiwayn, “Yuga wiij-maṉdhina, na-waḻyinyung-jinyung angaarruyn nigawi-nyinyung ngarra-rangarrina-yung anaarrbidi yuga?” wurru-yamayn. \p \v 4 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Waari! Yijgubulu nugurru nirri-nani ana-wubiba, anubani-yung na-God niwu-maṉdhangi anaani ana-lhal, \it (Genesis 1:27) ‘Niga wani-maṉdhangi na-wurruj-baa, waḻyinyung marri maṉinyung.’\it* \p \v 5 “Marri na-God ni-yamayn, \it (Genesis 2:24) ‘Wudani-yung-gala, warra-waḻya-waḻya warraarruna warra-mininyarra-yung marri warra-mijbiibi-yung. Marri niga marri nigawi-nyinyung nga-rangarrina-yung, winiiynjaabu wini-yagaynjina, nguynju aynjaabugij ngun.gu.’\it* \v 6 Dani-yung ni-yamayn na-God. Yagu waari ambini-wulawaa-magaa, yagu aḏaba aynjaabu-nyung, na-God wani-waliyn na-wulawaa winiiynjaabu, yagu yagi warra-rajaarrijgi wugurru.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \p \v 7 Wugurraayung warra-Pharisee wurru-yamayn, “Yagu a-yangi-yungguyung, na-Moses wani-yayn anubani-yung ana-lhaawu na-waḻyinyung-jinyung angaarruyn nigawi-nyinyung ngarra-rangarrina-yung, anguuyn ngiga ambiniirruynjang-jinyung ana-wubiba?” wurru-yamayn. \p \v 8 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Nugurru yamba nurru-wan-baḏa-waḏaḏ! Na-Moses nani-magaa nugurru nambarraarruyn-jinyung nugurri-nyinyung warra-miḏangarrinaaj. Yagu waari anggu-waṉbini ana-wulhu-wulhurr. \v 9 Yagu ngaya anaani ngana-magana nugurru, nugawi-nyinyung nga-rangarrinaaj, angiiynji-yara warraaynbaj-guy, wiiya, bangaarruyn ngiga. Yagu waari-maynji ngiiynji-yingi warraaynbaj-guy, marri bangaarruyn-maynji marri baaynji-yara ngarraaynbajung-guy, ba-waṉbina aladi-windiyung.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \p \v 10 Wugurraayung warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yamayn nigawi-wuy, “Yuga nimba-magana, na-waḻyinyung yagi ngaarru nigawi-nyinyung ngarra-rangarrina-yung? Anubani-yung wij-maṉdhina yagi wurraaynji-yingi!” wurru-yamayn. \p \v 11 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Anaani yijgubulu, yagu anaani ana-lhaawu waari warraarrawindi-wuy. Na-God wani-yanguyii warra-mulung-arrgi-wuy, burru-yung-bugij anubani-yung. \v 12 Anaani wiijamana, mulung-arrgi-yung warra-waḻya-waḻya waari amburraaynji-yingang, wurraambuḻwina, waari wurru-waṉbi ana-nguniyn. Warra-mulung-aynbaj warra-waḻya-waḻya waari amburraaynji-yingang yagu yamba warra-mulung-aynbaj warra-balhu wugurri-wuy. Warra-mulung-aynbaj warra-waḻya-waḻya waari amburraarraaynji-yingang, wugurru yamba wurru-mijgalmina warru-mandag-jinyung anaarrwar-yinyung. Yagu warra-wurru-wurruj na-God wani-yanguyii-yinyung anaani ana-lhaawu, burru-yung amburru-waṉbina anubani-yung.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Warra-mijburrayung marri na-Jesus. \r Mark 10:13-16, Luke 18:15-17 \p \v 13 Anubanila-wala, warraawurru-yung mijburrayung warra-yarrijgini nigawi-wuy, naagi-yung ambiniimbara-waṉagaa warruburru-yung marri ambanii-jambini wugurru. Yagu warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung warra-lhambini, “Yagi!” wurru-yamayn wugurri-wuy. \p \v 14 Yagu nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Nambarra-lharrgang waadurru warra-mijburrayung ngayawi-wuy amburru-yaarri, yagi narra-lhambu. Yagu yamba anubani na-God-jinyung anaanga anaarrwar, anubani wugurri-nyinyung, marri warruburru waadurru-yung-jii.” Dani-yung ni-yamayn. \v 15 Naagi-yung waniimbara-waṉagaa, warraawurru-yung warra-mijburrayung. Aḏaba niga ni-yanggi, niwaarruyn anubani-yung ana-lhal. \s1 Naambalal-yung na-waḻyinyung. \r Mark 10:17-31, Luke 18:18-30 \p \v 16 Waḻyinyung ni-yanggi na-Jesus-guy marri nu-yandhawiwayn, “Numba-yiyina-yinyung, yangi ana-mamanunggu-yinyung ngaya nganggaṉbina, nguynju yungguyung nga-ngu-burraa anggu-wuguuguni ana-wiri?” ni-yamayn. \p \v 17 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “A-yangi yungguyung nagang numba-yandhwiwana ngaya anubani-yung-jinyung ana-mamanunggu-yinyung? Nigaaj-bugij na-God ni-mamanunggu. Yagu nagang-maynji bawu-ngaynbandii bawu-waṉagana ana-wiri anggu-wuguuguni, bawu-yandhurrbangana ana-lhaawu-runggal.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 18 Nigaayung na-waḻyinyung nu-yandhawiwayn, “A-yangi-yinyung ana-lhaawu-runggal?” ni-yamayn. \p Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, “Nagang yagi barra-mulunguwawi, yagi barraa-gamajangi warra-maṉung, yagi barraa-gamajangi, yagi nunggawaḻi, \v 19 nubiṉi-yung bamba-yandhurrbangana nga-rriibi marri na-ninyarra, marri warrubawi-yung barra-ngaynbandii warra-mulung-aynbaj, nguynju yaga wudanu nugaajbaj-mirri nu-ngaynbandiina.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \p \v 20 Nigaayung na-waḻyinyung ni-yamayn, “Ngaya ngawu-yandhurrbangana anaarrawindi-lhangu. Yangi ngijang nganggaṉbina?” ni-yamayn. \p \v 21 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, “Nagang-maynji bawu-ngaynbandang ba-maaḻamburrg, aḏaba ba-yaarri bambarriiyii nugawi-nyinyung anaarrawindi-lhangu marri bambiiyii anu-ṉuga warraambalalari-wuy, marri nagang bawu-waṉagana runggal-windiyung anaarrwar. Aḏaba nagang baaṉiyn, numba-garrindharrmani ngaya.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 22 Naadagi-yung na-waḻyinyung ni-wawanggiyn niga aḏaba anaani. Niga ni-yimurr-jiwuriyn, ni-yanggi aḏaba, anaani-yung yamba ni-warra-waṉagaa arrawindi, niimbalal-windiyung naagi-yung na-waḻyinyung. \p \v 23 Nga nigaayung na-Jesus wani-magaa nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Ngaya ngana-magana yijgubulu-windiyung, aadanu wugurru wiij-baḏa-waḏaḏ, warrubawi-yung warraambalal, yagi anubani wu-rumi na-God-guy anaanga anaarrwar. \v 24 Yii, ngaya ngana-magana ngijang, ari anubani ana-gamul anggu-yaarri marri anggu-yabiyn ngarrubagi-yung-guy ngarra-jaarru-wuy ngarra-ngarri-ngu-bagaḻang, ngi-ba-ngu-gara-wawalhii-wuy. Aadanu ari wiij-maṉdhina! Yagu anaani wu-miḏaamimi-windiyung, warrubawi-yung warraambalal amburru-yaarri-yinyung anubani-yung na-God-guy anaanga-wuy.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \p \v 25 Wugurraayung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurraawanggiyn anaani, wugurru wurru-wurri-ḻaḻmayn marri wunu-yandhawiwayn, “Yuga yangi-nyung naadagi na-God ambani-wiri-gana-yinyung wugurru?” wurru-yamayn. \p \v 26 Nigaayung na-Jesus ni-warranggayn wugurri-wuy marri ni-yamayn, “Wugurru warra-wurru-wurruj waari wurru-wiri-gi wugurraajbaj. Yagu na-God ani-waṉbina anaarrawindi-lhangu,” ni-yamayn. \p \v 27 Nigaayung na-Peter ni-yamayn na-Jesus-guy, “Yigaj, nurru anaani nurraarra-garraarruyn anaarrawindi-lhangu, marri anaani ngunu-garrindharrmangi nagang. Yagu anubani-yung yangi nurru naambu-waṉagana?” ni-yamayn. \p \v 28 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn wugurri-wuy, “Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, anubani-yung-maynji ngaya na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaya nga-ngu-burraa anaarrwar ngayawi-nyinyung-duj ana-runggal ana-throne, nugurru ngirri-garrindharrmani-yinyung ngaya nguynju-waj numburru-burraa a-12-duj a-throne, nambarra-nguynju-nguynjijgana warra-12 warru-mandag warra-Israel. \v 29 Marri nugurru-maynji anaanga nimbirriirruyn, marri warra-minilharri, warra-miyn-ngarrilharri, warra-mi-ninyarra-yung, warra-mijbiibi-yung, warra-mijburrayung, ana-lhal, marri ngirri-garrindharrmani ngaya, nugurru nimbirri-lhangarrmang anaarrawindi-lhangu. Marri wurrugu marri malgadhaadharri, numburru-burraa numburraandha-wuguuguni. \v 30 Yagu warraarrawindi warra-wurru-wurruj ana-raga-ragij, amburru-lhamarrii adhaadharri. Warruburru warraarraarrawindi anaadhaadharri-yinyung, wugurraayung burru-yung amburru-ragaana.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \c 20 \s1 Anaani ana-lhaawu wurru-mijgalmina-yinyung. \p \v 1 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anaani anaarwar-yinyung wu-yamana aani-yung-jii. Waḻyinyung niwu-waṉagaa ana-lhal anubani-yung waanuynjungini-yinyung. Ana-ngamugijgaj ni-yanggi, wani-lhangarrmayn mulung-arrgi-yung waḻya-waḻya amburru-mijgalmini yadhu wubani waanuynjungini-rruj. \v 2 Naagi-yung wani-magaa, ambaniini-yinyung a-silver a-wuṉuga wugurru wurru-mijgalmini-yinyung ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr. Nga niga wani-lharrgang buguni waanuynjungini-yinyung, wunaa-mijgalmini-yinyung wugurru. \p \v 3 “Anubanila-wala, 9 o'clock naagi-yung na-waḻyinyung ni-yanggi a-wumurrng-guy marri wani-nani mulung-arrgi-yung waḻya-waḻya wurru-lhaay bagu, waari amburru-waṉbini-yinyung. \v 4 Yagu niga ni-yamayn ‘Numburru-mijgalmina ngayawi-rruj waanuynjungina-rruj, marri nganamba-bayarra-gang,’ ni-yamayn. \v 5 Nga wugurraayung wurru-yanggi. Anubanila-wala 12 o'clock, marri ngijang 3 o'clock, naagi-yung ni-waṉbini, wu-nguynju anubani-yung. \v 6 Anubanila-wala, waadharrwara-mayn 5 o'clock, naagi na-waḻyinyung ni-yanggi a-wumurrng-guy ngijang marri wani-nayn wurraarragarra-lhi bagu. Niga wani-magaa, ‘A-yangi yungguyung nurru-lhara adaju baḏag, numburru-waṉbang-jinyung waari?’ ni-yamayn. \v 7 Wugurraayung wurru-yamayn, ‘Waari warraaynbaj nambambi-magaa nurru, naambu-mijgalmina-yinyung,’ wurru-yamayn. Nigaayung ni-yamayn ‘Nugurru numburru-yaarri, numburru-mijgalmina ngayawi-nyinyung-guy waanuynjungina-wuy,’ ni-yamayn. \p \v 8 “Anubani-yung ngi-yabini ngarraaḻirr, naabalijung ni-yambini nubagi-wuy wani-rangarrangi-yinyung warruburru-yung wurru-mijgalmini-yinyung, ‘Bambaa-gaḏang warruburru-yung marri bamba-bayarra-gang wugurru. Warruburru-yung anaadhaadharri-yinyung bamba-bayarra-gang raga-ragij,’ ni-yamayn. \p \v 9 “Wugurraayung wurru-mijgalmini-yinyung warruburru-yung wani-mangi-yinyung 5 o'clock wurru-yanggi, warraaynjaaynjaabugij wirri-mangi aynjaabugij anu-ṉuga. \v 10 Anubanila, wurru-mijgalmini-yinyung warruburru-yung wani-mangi-yinyung ana-wulhu-wulhurr wurru-yanggi ambirri-mangi anu-ṉuga. Wugurru wurru-wijangani ambirri-mangi arrawindi anu-ṉuga. Yagu warraaynjaaynjaabugij-gaj wugurru nguynju-waj wirri-mangi aynjaabugij anu-ṉuga. \v 11 Warraawurru-yung wugurru wurru-nguḻu-nguḻu-yambini, naabalijung-jinyung. \v 12 Wugurru wunu-magaa, ‘Warruburru-yung wurru-mijgalmini-yinyung anaadhaadharri, wugurru wurru-mijgalmini aynjaabugij ngi-dhawawarumini-yinyung yagu nagang barriini wugurru wu-nguynju nurri-yii, yagu nurru nurru-mijgalmini anaangaḏajung ngarraaḻirr-lhangu ngi-nagini-yinyung ngarraaḻirr.’ Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 13 “Nigaayung aḏaba naabalijung ni-yamayn naaynjaabu-nyung-guy, ‘Guwaj, ngaya waari nimba-dhaayurrangi. Nagang nundaaṉḏarrmayn, nu-mijgalmini-yinyung aynjaabugij wuṉuga yadhu. \v 14 Yagu bawu-mang nugawi-nyinyung anu-ṉuga marri ba-yaarri aḏaba. Ngaya ngawu-ngaynbandiyn nganuuyn nubagi-yung nganu-miyn-jinyung anaadhaadharri wu-nguynju anu-ṉuga. \v 15 Anaani ngayawi-nyinyung anu-ṉuga. Ngaya nganggaṉbina aynba-gaynbaj-jinyung. Ari nagang numba-margiriyn yagu yamba ngaya anaani nganu-walgaṉmana?’ Dani-yung ni-yambini na-waḻyinyung niga.” \p \v 16 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij, warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy. “Nugurru yuga nurru-marrbuy? Yagu warraarrawindi warra-wurru-wurruj ana-raga-ragij, amburru-lhamarrii adhaadharri. Warruburru warraarraarrawindi anaadhaadharri-yinyung, wugurraayung burru-yung amburru-ragaana.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Naagi-yung na-Jesus ani-yambina anubani-yung nigawi-nyinyung ani-ngawiiyn-jinyung. \r Mark 10:32-34, Luke 18:31-34 \p \v 17 Anubanila-wala, niga na-Jesus ni-yanggi niidadangi Jerusalem-guy, niga wani-yarrijgini nigawi-nyinyung warra-12 wurru-marrbuy-maa-yinyung. Marri ni-yamayn wugurri-wuy, \v 18 “Numburraarranggang, aḏaba anaani ngurru-yaarri Jerusalem-guy. Anubagu warruburru warra-priest, marri warruburru warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal, ngambambi-bilhargana ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Marri burru-yung amburru-wijangayii, nga-ngawiiyn-jinyung. \v 19 Marri warruburru-yung warra-runggu-runggal warra-priest ambarriiyn warra-mulung-aynbaj-guy, waari-yinyung amburru-Jew-magaa. Warraawurru-yung ngambambi-gaḻij-gana marri ngambambi-rajburrnayii, marri ngambambi-warra-waḏjiwumana marri ngambambi-marang-barra-rayii wuḏangag-guy. Wurrugu amuulawaa-wala mana-miyn.nganga, ngaya anaani nga-ḻaḻagiiyn.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Ngarriibi-yung angunu-yandhawiwana na-Jesus. \r Mark 10:35-45 \p \v 20 Anubanila-wala aḏaba ngarra-rangarrina-yung na-Zebedee-yinyung ngi-yanggi na-Jesus-guy, ngigawi-nyinyung-mirri na-nimarayung-biiyung. Ngiga ngi-burrdangayn raga-ragij nigawi-rruj marri ngunu-yandhawiwayn niga ani-waṉbini ngigawi-wuy. \p \v 21 Na-Jesus ni-yamayn, “A-yangi nagang nu-ngaynbandiyn?” ni-yamayn. \p Ngigaayung ngi-yamayn, “Ngayawi-nyinyung na-marig-baa, ba-wijangayii, anubani-yung aynjaabu-nyung ani-burraa nugawi-rruj a-walawalama-rruj marri naaynbajung ani-burraa a-mangaṉḏayayaagu-wala nugawi-nyinyung-duj a-lhal, ba-buunggawa-mana-maynji.” Dani-yung ngi-yamayn. \p \v 22 Yagu nigaayung na-Jesus wani-magaa nubiṉi-yung-guy na-nimarayung-biiyung-guy. Ni-yamayn “Nuguṉi waari nimbini-marrbuy-magaa anubani-yung nuguṉi niini-yambina-yinyung. Anaani ngaya nganggarragayii runggal, marri nga-ngawang. Anubani-yung anggiijamana, nguynju yaga ngaya nganggaḻ-nguyii manubama-yung mana-gaṉdharra-wala. Yuga manubama-yung ngijang nuguṉi nimbini-waḻ-nguyii, yuga?” ni-yamayn. \p Wuguṉiiyung wini-yamayn, “Yii, aadanu naani-waṉbina ngijang,” wini-yamayn. \p \v 23 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Mana-gaṉdharra manubama-yung nganggaḻ-nguyii-wala, nuguṉiiyung ari nimbini-waḻ-nguyii. Yagu yagi anubani-yung nga-yambi, ‘Yuu, anubani nimbini-burraa walawalama marri mangaṉḏayayaagu’, yagi anubani-yung nga-yambi. Anubani-yung na-Baba ni-wijangani, yangi-nyung warrubawi-yung ambu-burraa anubagu ana-walawalama-rruj marri anubani ana-mangaṉḏayayaagu-rruj.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 24 Wugurraayung warruburru-yung warra-10 wurraawanggini, marri anubani-yung warraa-ḏiyaldhiyn naawiṉi-yung wini-dharrmaynjiyn-jinyung. \p \v 25 Nigaayung na-Jesus wanii-gaḏiyn nigawi-wuy marri ni-yambini, “Nugurru nurru-marrbuy, warruburru-yung wurru-buunggawa-mana-yinyung ana-lhal-lhangu-yinyung, warruburru-yung wurru-yamana, ‘Ngaya anaani nga-buunggawa.’ Marri warruburru waa-runggu-runggal, warra-yamijgayn, ‘Nugurru aadanu ngirri-yandhurrbangana,’ wurru-yamana. \v 26 Yagu nugurru yagi anubani-yung nuu-yami warruburru-yung-jii. Nugurru-maynji numburru-runggal-mang, nugurru nambarra-maṉmani warra-mulung-aynbaj-guy. \v 27 Marri nimbirri-ngaynbandang-maynji anuwaagu ana-raga-ragij, warra-mulung-aynbaj-guy nambarraa-mijgalmina. \v 28 Ngaya yamba anaani, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, nga-yanggi anaanuwuy, waari ngambi-maṉmi-yinyung warra-mulung-aynbaj warruburru-yung. Nga-yanggi anaani, warra-mulung-aynbaj yungguyung ngamba-maṉmani, nguynju yungguyung anubani-yung ngaynjiynjang ngayawi-nyinyung ana-wiri, ngamba-bayarra-gana warruburru-yung warraarraarrawindi.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Na-wulawaa na-ba-galadi-waa. \r Mark 10:46-52, Luke 18:35-43 \p \v 29 Anubanila-wala, na-Jesus marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi Jericho-wuy. Anubanila, wirriirruyn anubani ana-lhal, arraarrawindi-yinyung wurru-wurruj wunu-garrindharrmangi niga. \p \v 30 Wini-wulawaa bagaḻang-aladi-waa waḻya-waa wini-burri amaadi-rruj. Naawiṉi-yung wini-wawanggiyn na-Jesus ni-yaḻdhangi bagala-yung yagu wuguṉi winiiḏangi, “Buunggawa na-niwiyayung na-David-jinyung, numba-maṉmang niiṉi!” wini-yamayn. \p \v 31 Yagu warraawurru-yung arraarrawindi wunu-yambini, “Nimbini-muḏaḏbang!” Yagu wuguṉiiyung naawiṉi-yung winiiḏangi-wugij yanggarrwar, “Buunggawa na-niwiyayung na-David-jinyung, numba-maṉmang niiṉi!” wini-yamaa. \p \v 32 Bani-yung marri na-Jesus ni-lhangayn. Marri ni-yamayn nubiṉi-wuy “Yangi yuga ngaya anubani nimba-ngaynbandiyn marri anambaa-gaṉbang nuguṉi?” ni-yamayn. \p \v 33 Wuguṉiiyung wini-yamayn “Buunggawa, niiṉi niiniwu-ngaynbandiyn naani-warranggang,” wini-yamayn. \p \v 34 Nigaayung na-Jesus wani-warrngayuyn, marri wani-ba-baṉagayn wuguṉi-nyinyung mana-bagaḻang marri lhugaajgiyalawaj wuguṉi wini-warranggayn marri aḏaba wuguṉi wurraanggarra-yanggi na-Jesus-guy. \c 21 \s1 Na-Jesus naagi-yung ani-yaarri buguni Jerusalem-guy. \r Mark 11:1-11, Luke 19:28-40, John 12:12-19 \p \v 1 Warruburru-yung wurraanggarra-yanggi buguni Jerusalem-guy. Wurru-yanggi buguni Bethphage-wuy, buguni ma-ḻandhirrngindi-rruj ma-mayini Mount of Olives, wubani wu-ridiynjini a-Jerusalem. Anubanila-wala, na-Jesus wani-lharrgang wini-wulawaa nigawi-nyinyung wini-marrbuy-maa-yinyung. \v 2 Wani-yamijgayn, “Nimbini-yaarri wubani-wuy a-wumurrng-guy, nimbini-lhangarrmang bagu wulawaa dunggu-dunggi, wu-lhamunu-radbidhaa, wu-biibi-yung marri wirrig. Marri anubani-yung nimbini-lhamunu-lharrina wugurru, marri nimbini-lhamunu-warrgina anubagala ngayawi-wuy. \v 3 Warrubawi-yung-maynji nambambi-yandhawiwana nuguṉi, nimbini-yamang ‘Anaani na-Buunggawa niga ni-ngaynbandii wugurru, marri niga anaani ani-lharrgang mal-dhamun.gurrg,’ nimbini-yamang.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 4 Anaani wu-waṉbini, yagu yamba nubagi naa-ja-jambini-yinyung na-God, ni-warrarrangi anu…bani-yunggaj, \q1 \v 5 “Nagang bamba-magana warra-wurru-wurruj ana-Jerusalem-jinyung, \q2 yigaj, nugurri-nyinyung na-King ni-waṉina nugurri-wuy, \q1 Niga ni-lhamaamura marri ninggu-warrguu ana-dunggi, \q2 ana-wirrig wugurru ana-dunggi.”\x + \xo 21:5 \xt Zechariah 9:9.\x* \m Dani-yung waarrarrina a-wubiba-rruj. \p \v 6 Nubiṉi-yung wini-marrbuy-maa-yinyung wini-yanggi marri wini-waṉbini anubani-yung na-Jesus wani-magaa-yinyung wuguṉi. \v 7 Wuguṉi wini-yarrijgini ana-dunggi marri ana-wirrig na-Jesus-guy. Anubanila, manubama-yung wirrima-ngarrgiwaa yaaḻi nga wuu-rulbu-wabaa. Nga ni-burri bagu arrwar. \p \v 8 Arraarrawindi-yinyung warra-wurru-wurruj wirrima-murrgulhangi wugurri-nyinyung mana-yaaḻi amaadi-waj. Warra-mulung-arrgi-yung wirri-wulguldhangi manjarr wubanila-wala a-rangag-gala marri wirri-murrgulhangi wugurru amaadi-waj. \v 9 Marri warra-wurruj-wurruj wurru-yanggi raga-ragij na-Jesus-duj marri adhaadharri nigawi-rruj wurraaḏangi, \q1 “Hosanna! Ngaanu-warraarriwana niga na-niwiyayung na-David-jinyung! \q2 Naadagilu ni-yaarri, nigawi yungguyung na-Buunggawa na-God. \q1 Naadagilu na-God naagajij-majgana niga. \q2 Ngaanu-warraarriwana na-God anaarrwar-yinyung!”\x + \xo 21:9 \xt Psalms 118:26.\x* \m Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p \v 10 Aḏaba na-Jesus ni-yanggi Jerusalem-guy. Warraarrawindi-lhangu warra-wurru-wurruj wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi marri warra-yandhawiwaa, “Yangi-nyung naagi na-waḻyinyung?” wurru-yamayn. \p \v 11 Warru-mandag warra-yambalmayn, “Naagi na-waḻyinyung Jesus nubagi yaga naa-ja-jambina-yinyung na-God, anubanila-wala anaanga-wala ana-Nazareth anubani ana-Galilee-rruj,” wurru-yamaa. \s1 Na-Jesus ani-yaarri buguni a-Temple-Maṉngulg-guy. \r Mark 11:15-19, Luke 19:45-48, John 2:13-22 \p \v 12 Anubanila-wala, niga na-Jesus ni-yanggi buguni a-Temple-Maṉngulg-guy. Anubagu, wurraarra-yabijgaa arra, wuu-yiynjini marri wurru-bayandhangi wugurru. Naagi-yung wani-nani, ni-riyaldhiyn. Anubani-yung wani-man-jarramijgayn anubagala ana-Temple-Maṉngulg-gala. Anubani-yung warra-mulung-arrgi-yung wubani-yung wuṉuga-yinyung a-Temple-Maṉngulg-jinyung wu-bu-burri anubani-yung wurru-yiynjini, warra-mulung-arrgi-yung wurru-yiynjini anubagu lhabarrg. Anubani-yung na-Jesus ana-baadhi anubani niwu-miyn niwu-barawudiyn, marri anubani wurru-biḻajgudhii-yinyung. Warruburru-yung wani-man-jarramijgayn. \v 13 Naagi-yung wani-magaa, “Ana-wubiba na-God-jinyung wu-yamana, na-God ni-yamayn, \q1 ‘Ngayawi-nyinyung ana-wumurrng, nimbirri-mayana ana-wumurrng anaani ngambambi-yambina-yinyung,’\x + \xo 21:13 \xt Isaiah 56:7, Jeremiah 7:11.\x* \m Dani-yung ana-wubiba wu-yamana. Yagu nugurru nirriiynbijgayn anaani ana-wumurrng, \it (Jeremiah 7:11) ‘nguynju yaga warrubawa-yung wurraamajaa marri wu-julubina,’ \it* nurru-yamana.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 14 Anubanila-wala, warruburru-yung waari-yinyung amburru-warranggaa-yinyung marri warraarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung wurru-yanggi na-Jesus-guy a-Temple-Maṉngulg-guy marri niga wani-maji-waa wugurru. \v 15 Yagu wugurraayung warruburru-yung warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, wugurru wunu-nani na-Jesus anubani-yung ni-waṉbini-yinyung ana-mamanunggu-yinyung. Marri anubani-yung warra-nani warra-mijburrayung ana-Temple-Maṉngulg-duj wurru-yamaa, “Waarraarriwana! Na-niwiyayung na-David-jinyung!” wurru-yamaa. \p Wugurraayung warra-runggu-runggal wugurru wurru-riyaldhiyn. \v 16 Wugurru wunu-yandhawiwayn na-Jesus, “Yagu nagang nunggaawanggini warraawurru-yung-jinyung warra-mijburrayung wurru-yambini-yinyung?” wurru-yamaa. \p Nigaayung na-Jesus wani-magaa, “Yii, yagu nugurru nirri-nani ana-lhaawu waarrarrini-yinyung ana-wubiba-rruj, \q1 God, ambi-warraarriwana warra-mijburrayung marri warra-gujuju.”\x + \xo 21:16 \xt Psalms 8:2.\x* \m Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 17 Anubanila-wala aḏaba na-Jesus marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wugurru wurru-rabaliyn anubanila ana-wumurrng-gala, nga wurru-yanggi wubani-wuy Bethany. Bagu wugurru wurru-burri ana-miyn.ngu. \s1 Nugurru numburru-jambarrgiiyn. \r Mark 11:12-14,20-24 \p \v 18 Anubanila-wala ngama-ngamugijgaj, warruburru-yung wurru-yanggi wurraagiyn a-wumurrng-guy. Niga na-Jesus ni-marryaadiyn. \v 19 Niga nima-nani mana-maaṉbaaṉburru amaadi-waj. Niga ni-yanggi buguni yagu anubagu waari anu-ngugulmung anubagu, anubani-yung manjarr-wugij magurru. Yagu na-Jesus ni-yamayn manubami-wuy, “Nagang ngijang waari nunggu-waṉagi anu-ngugulmung!” nima-yamijgayn. Manaami lhugaajgiyalawaj ma-ḏaḏarrg-mayn aḏaba. \p \v 20 Wugurraayung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wirrima-nani. Wugurru wurru-wurri-ḻaḻmayn. “Ma-yaminggarrina manaama mana-maaṉbaaṉburru, ma-ḏaḏarrg-mayn ana-ngalbaḻang?” wurru-yamayn. \p \v 21 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, nugurru-maynji numbunaa-ngu-jambarrgina na-God, marri yagi nurru-wij-gububuluwi, nugurru numburru-waṉbina anaani anubani-yung ngaya nga-waṉbini anaani-wuy ana-rangag, marri ngijang nugurru anaani nimbirrima-yambang mana-ṉuga ma-ḻandhirrngindaa-wuy, ‘Ba-yaarri, ba-barawudina buguni ama-lhagayag-guy,’ anubani-yung ama-waṉbina anubani-yung. \v 22 Nugurru-maynji numburru-jambarrgiiyn, nugurru anaani nimbirri-mani anaaynba-gaynbaj-jinyung nugurru numbunu-yandhawiwana na-God-guy.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Warra-runggu-runggal waari wurru-jambarrgi. \r Mark 11:27-33, Luke 20:1-8 \p \v 23 Na-Jesus ni-yanggi a-Temple-Maṉngulg-guy marri wurrugu niga wani-yiyini bagu warruburru-yung warra-wurru-wurruj. \p Anubanila-wala, warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-mijiwanggu wurru-yanggi nigawi-wuy. Wugurru wurru-yamayn, “Ajigala nagang aadanu nunggaṉbina anaani anaarrawindi-lhangu? Yangi-nyung nagang nimbi-lharrgang, marri nunggaṉbini anaani-rruj?” wurru-yamayn. \p \v 24 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Ngaya anaani nguynju-waj nganamba-yandhawiwana nugurru. Nugurru-maynji ngirri-yambalmang ngaya, nguynju-waj ngaya nganamba-magana nugurru, anubani-yung-jinyung ngaya ngaaṉbina anaarrawindi-lhangu. \v 25 Ajigala naagi-yung na-John waniimbara-ngambijgaa? Nubagila na-God-gala yagu nugurri-wala warra-wurru-wurruj-gala?” ni-yamaa. \p Wugurraayung wurru-yambiynjini, “Ngagurru-maynji ngaambu-yamana na-God-gala, nigaayung ani-yamang, ‘A-yangi yungguyung naagi-yung waari numbunaa-ngu-jambarrgini na-John?’ \v 26 Yagu yagi ngurru-yami ‘warra-wurru-wurruj-gala,’ ngagurru yamba ngurru-ḏirrngawina warra-wurru-wurruj-gala. Waadurru-yung yamba wuu-jambarrgiiyn na-John, yijgubulu anubani-yung naa-ja-jambini-yinyung na-God.” Dani-yung wurru-yamayn. \v 27 Wudani-yung-gala, warraawurru-yung wurru-yamayn, “Nurru-maḻaḻadi nurru,” wurru-yamayn. \p Nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn, “Waari yamba nugurru ngirri-magaa, ngaayung yagi ngana-magi nugurri-wuy, yangi-nyung ngaya ngambi-lharrgang, marri anaani ngaaṉbina.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Ana-lhaawu na-niwiyayung-biiyung-jinyung. \p \v 28 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru numburraawanggina anaani ana-lhaawu. Na-waḻyinyung wani-waṉagaa wini-wulawaa na-niwiyayung-biiyung. Niga ni-yanggi na-wulhu-wulhurr-yung-guy marri ni-yamayn, ‘Ba-yaarri ba-mijgalmina ana-yimbaj ngayawi-nyinyung-duj waanuynjungina-rruj,’ ni-yamayn. \v 29 Yagu nigaayung na-niwiyayung ni-yamayn, ‘Yagi nga-rumi,’ ni-yamayn, yagu wurrugu ni-wijangani, marri ni-yanggi. \v 30 Nguynju-waj na-ninyarra-yung ni-yanggi naaynbajung-guy nga ni-yambini wu-nguynju ana-lhaawu. Nigaayung na-niwiyayung ni-yamayn, ‘Yii, ngaya anaani ngaynjaarri,’ ni-yamayn, yagu waari ani-yanggi niga. \v 31 Yangi-nyung na-wulawaa na-niwiyayung-biiyung wunu-yandhurrbangaa na-ninyarra-yung?” Dani-yung ni-yambini na-Jesus. \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Na-wulhu-wulhurr-yung,” wurru-yamayn. \p Nigaayung na-Jesus ni-yambini wugurri-wuy, “Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, wirri-mana-mani-yinyung ana-tax anu-ṉuga marri warra-maṉaṉung wurraaynjaaynji-yara-yinyung, nugurru nurraan-jamana wugurru wurraalaaladi, yagu burru-yung wurru-ngarra-jaarri anaarrwiyaj na-God-guy ana-raga-ragij-gaj nugurru aadanu. \v 32 Anaani wiijamana. Nubagi-yung na-John nani-yiyini nugurru maaḻamburrg-waj numburru-burraa. Yagu nugurru waari numburru-jambarrgini niga, yagu warruburru-yung wurraalaaladi, wugurru wurru-jambarrgini niga. Nugurru nurraarra-nani anaani, yagu nugurru nurru-lhaabini-wugij, waari-wugij numburru-jambarrgini nigawi-wuy.” Dani-yung na-Jesus ni-yamaa. \s1 Ana-lhaawu na-God-inyung na-niwiyayung. \r Mark 12:1-12, Luke 20:9-19 \p \v 33 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Numburraawanggina anaani ana-lhaawu. Na-waḻyinyung yaga ni-wanuynjungaa wubani-yung a-wuyarrangaḻ nguynju yungguyung aniwu-maṉdhangi wugargayag. Anubani-yung niwu-dhidangi ruluj nguynju yagi yungguyung ambu-yanggi anubuguni. Marri ni-rigandi ana-gara nguynju yungguyung aniwu-burrii buguni anubani-yung ana-wuyarrangaḻ marri aniwu-dhurrmana. Anubani-yung nima-muṉḏugaa nimaambarra-yarrmayarrmijgayn mana-ṉuga, wurru-wiḏangi yungguyung, nguynju wurraarranggaa nguynju yagi yungguyung warruburru-yung amburraamaji. Marri wani-lhangarrmayn waḻya-waḻya, warruburru-yung ambirri-rangarrangi ana-lhal, marri anubani-yung ni-yanggi yuuguni a-lhal-aynbaj-guy. \p \v 34 “Anubani-yung lhangarrmayn-jinyung anubani-yung wu-warradangi ana-wuyarrangaḻ. Wani-lharrgang wunaa-mijgalmini-yinyung warruburru-yung-guy wirri-rangarrangi-yinyung-guy, wurru-mangi yadhu nigawi-nyinyung a-wuyarrangaḻ. \v 35 Yagu wugurraayung wirri-rangarrangi-yinyung ana-lhal, wugurru warra-bilhargaa warruburru-yung wurru-mijgalmini-yinyung. Naaynjaabu-nyung wunaarra-wadjangi, wunu-wini naaynbajung-guy, wunu-ngawijgayn niga. Marri aḏaba naaynbajung wunaambaḻgaa ṉuga-mirri. \v 36 Yagu na-waḻyinyung wani-lharrgang mulung-arrgi-yung wunaa-mijgalmini-yinyung, nguynju-waj ngijang aḏaba niga wani-lharrgang ana-wulhu-wulhurr-waj. Yagu wugurraayung wirri-rangarrangi-yinyung ana-lhal, wurru-waṉbini wu-nguynju anaarrawindi-lhangu ana-raga-ragij-gaj. \p \v 37 “Yagu na-waḻyinyung ni-wijangani anu-lharrgang nigawi-nyinyung na-niwiyayung. Niga ni-yamijgini nigaajbaj, ‘Ari nubagi ambunu-yandhurrbangana ngayawi-nyinyung na-nigi,’ ni-yamayn. \v 38 Yagu anubani-yung warruburru-yung wirri-rangarrangi-yinyung wunu-nayn na-niwiyayung ni-rabaliyn, wugurru wurru-yamayn wugurraajbaj ‘Numburraarranggang, yaagila na-niwiyayung. Aniwu-mang ari anaani ana-lhal, malgadhaadharri wurrugu nubagi-yung-gala na-yiwanggu-nyung-gala. Numburraaṉiyn, ngaanuumana naagila. Ngagurru-waj anaani ngaanggu-lhal-waṉagana anaani ana-lhal.’ Dani-yung wurru-yamijgaynjini. \v 39 Aḏaba wunu-bilhargayn marri wunu-barawudiyn anubanila ana-lhal-wala, nga wunu-wini, ni-ngawiiyn.” \p \v 40 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Yagu anubani-yung naabalijung, ni-yaminggarrina ani-waṉbina warruburru-yung-guy, anubani-yung niga ani-waṉiyn-maynji?” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \p \v 41 Wugurraayung warra-wurru-wurruj wurru-yamayn, “Niga anaani yijgubulu ambaniimana warruburru-yung warraalaaladi warra-waḻya-waḻya, ambani-ngawijgang wugurru. Aḏaba niga anaani ambaniiyn anubani waanuynjungina-yinyung warra-mulung-aynbaj-guy, warruburru-yung ambunuuyn niga nigawi-nyinyung ana-wuyarrangaḻ amburru-muṉḏugana-yinyung,” wurru-yamayn. \p \v 42 Nigaayung na-Jesus ni-yambini wugurri-wuy, “Yuga nugurru anaani nirri-nani aḏaba, na-God-jinyung ana-wubiba? \q1 ‘Warruburru yaga wirri-maṉdhangi wumurrng. Anubagala wirrima-barawudiyn aynjaabugij ṉuga. \q2 Yagu manubama mana-ṉuga ma-burraa aḏaba anuwaagu anu-nguḏuṉ-duj, ma-runggal-windiyung magurru. \q1 Na-Buunggawa anaani ni-waṉbina. Ngurraarranggana ngagurru anubani-yung ni-waṉbina, marri ngurru-waḻaaḻarrii.’”\x + \xo 21:42 \xt Psalms 118:22-23.\x* \p \v 43-44 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Yagu ngaya ngana-magana nugurri-wuy, anubani-yung anaarrwar na-God ni-buunggawa-mana-yinyung, anubani-yung aniwu-yarina nugurri-wala marri ambaniiyn warra-wurru-wurruj wurru-waṉbina-yinyung anaarrawindi-lhangu na-God niwu-ngaynbandiyn-jinyung niga.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus. \p \v 45 Wugurraayung warruburru-yung warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-Pharisee warraawanggiyn anaani-yung ana-lhaawu, wugurru wurru-marrbuy na-Jesus ni-yambini-yinyung anubani-yung wugurri-nyinyung. \v 46 Wugurru naagi wunu-ngaynbandangi ambunu-bilhargaa niga bagu, yagu wugurru wurru-ḏirrngawiiyn warra-wurru-wurruj-gala, yagu yamba warruburru-yung wurru-jambarrgiiyn anubani-yung na-Jesus niga naa-ja-jambini-yinyung na-God niga. \c 22 \s1 Ana-lhaawu ana-marrya-yinyung. \r Luke 14:15-24 \p \v 1 Na-Jesus ngijang wani-magaa ana-lhaawu, wani-bajiyini warra-wurru-wurruj. Niga ni-yambini. \p \v 2 “Na-God ni-buunggawa-mana-yinyung anaarrwar, nguynju yaga na-king-jii niga ni-warra-waṉagaa arrawindi ana-marrya, marri nguynju yadhu warruburru-yung warraarrawindi amburru-nguni yadhu wugurru, nigawi-nyinyung yamba na-niwiyayung aniiynji-yaay. \v 3 Marri na-king niwu-lharrgang lhaawu warra-mulung-arrgi-yung-guy warra-wurru-wurruj ‘Numburraaṉina, numburru-nguyii.’ Wani-lharrganjii nigawi-nyinyung wunaa-mijgalmini-yinyung, warra-magaa warra-wurru-wurruj. Yagu wugurru wurru-lhaabiyn waari amburru-yanggi warruburru-yung. \p \v 4 “Aḏaba na-king wani-lharrgang mulung-aynbaj wurru-mijgalmini-yinyung. Ni-yamaa, ‘Nambarra-magana warruburru-yung, ana-marrya marri ana-lhanggu wu-warra-ngu-burraa. Wurru-wini arrawindi ana-bulugi ana-mamanunggu marri wurru-nangaa ana-lhanggu. Numburraaṉina, ngaambu-nguyii,’ ni-yamayn. \v 5 Warraawurru-yung wunaa-mijgalmini-yinyung wurru-yanggi, warra-magaa, yagu wugurraayung warruburru-yung wurru-lhaabiyn-bugij, warraagaminij-gaandirrangi, wurru-yanggi. Aynjaabu-nyung ni-yanggi ni-mijgalmini nigawi-nyinyung-duj abaḻa, marri naaynbajung ni-yanggi nigawi-nyinyung-guy a-shop-guy. \v 6 Warra-mulung-arrgi-yung warra-bilhargayn wugurru, warraarra-wadjangi marri warra-ngawijgayn wugurru. \p \v 7 “Nigaayung nubagi-yung na-king ni-riyaldhiyn-bindiyung. Niga wani-lharrgang nigawi-nyinyung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung. Warruburru-yung warra-wini, warruburru-yung-guy wurru-lhaabini-wuy, warra-mulu-mulunguwawaa, marri wirri-nangaa wugurri-nyinyung ana-wumurrng. \v 8 Anubanila-wala, nubagi-yung na-king ni-yambini nigawi-nyinyung-guy wunaa-mijgalmini-wuy, ‘Ana-marrya aḏaba wu-warra-ngu-burraa, yagu warruburru-yung waari amburru-yanggi, wurraalaaladi yamba wugurru. \v 9 Yagu numburru-yaarri wubani-wuy amaadi-wuy, marri nambarra-yandhawiwana warraaynjaaynjaabugij-gaj nugurru nambarra-lhangarrmang-jinyung, amburru-yaarri yungguyung ngayawi-nyinyung-guy a-marrya,’ ni-yamayn. \p \v 10 “Yagu wurru-mijgalmini-yinyung wurru-yanggi buguni amaadi-wuy, marri warra-muṉḏugaa warraarrawindi-lhangu wugurru warra-lhangarrmayn-jinyung, warra-mamanunggu marri warraalaaladi. Marri ana-wumurrng ana-marrya-yinyung waandharwini, wurru-wurruj-bugij. \p \v 11 “Nga nubagi-yung na-king ni-waliyn, wani-nani warra-wurru-wurruj. Niga nu-nayn na-waḻyinyung nubagi-yung waari ani-yabini mana-yaaḻi ana-maaḻamburrg. \v 12 Naagi-yung na-king ni-yamayn, ‘Guwaj, nuynjaminggarrini nagang nuynjanggi anaaji? Nagang waari ba-yabini mana-yaaḻi ana-maaḻamburrg,’ ni-yamayn, yagu nigaayung na-waḻyinyung waari ani-yambini. \v 13 Yagu nigaayung na-king wani-magaa wurru-mijgalmini-yinyung, ‘Numbunu-radbumana naagi a-marang-duj marri a-mun-duj, numbunu-barawudang niga buguni waangamudi-wuy. Anubagu warruburru-yung amburru-ruguna marri amburru-ra-bangaynjina amburraarragayii yamba wugurru,’ ni-yamayn na-king. \p \v 14 “Yii, na-God nanii-gaḏii warraarrawindi nugurru, yagu wurraadharra ni-wajbarini niga.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Anu-ṉuga na-runggal-yung-jinyung na-Caesar-yinyung. \r Mark 12:13-17, Luke 20:19-26 \p \v 15 Anubanila-wala, warruburru-yung warra-Pharisee wurru-muṉḏugaa, marri wirriijungaa, nguynju yungguyung naagi-yung ambunu-yambini yungguyung yij-galadi marri ambunu-dhaayurrijgaa. \v 16 Wugurru warra-lharrgang wugurri-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung marri mulung-arrgi-yung wurru-wurruj warruburru-yung-gala warru-mandag-gala wurru-mayini na-Herod-jinyung. Wugurru wurru-yanggi na-Jesus-guy, nga wurru-yamayn, “Barra-yiyina-yinyung, nurru nurru-marrbuy aadanu nagang nuynjambina yijgubulu. Marri anubani-yung nagang barra-bajiyiyina yijgubulu-windiyung anubani-yung na-God-jinyung nigawi-waj-jinyung. Warraaynbaj waari nagang ambu-buunggawa-magaa. Waari nagang bamba-nang anubani-yung anaarabarabalu-waj. \v 17 Yagu numba-magana nurru, anubani-yung numbijangayii-yinyung. Yuga wiij-maṉdhina, ngagurru nganuuyii-yinyung nubagi-wuy na-runggal-yung na-Caesar anu-ṉuga, yagu waari?” wurru-yamayn. \p \v 18 Nigaayung na-Jesus ni-marrbuy anaani-yung wunu-dhaayurrangi. Naagi-yung ni-yambini, “Nugurru aadanu nurraambaḻaman-gina! A-yangi yungguyung ngaya anaani ngirri-dhaayurrii? \v 19 Ngirri-bajiyiyina ngaya anu-ṉuga narriini-yinyung ana-tax.” ni-yamayn. \p Wugurraayung wunu-bajiyini niga anu-ṉuga. \v 20 Nigaayung ni-yamayn, “Wa-yangi-nyung anu-malnguj marri ana-muwaj anu-ṉuga-rruj?” ni-yamayn. \p \v 21 Wugurraayung wurru-yamayn, “Yagu nubagi na-Caesar niga.” \p Nigaayung aḏaba ni-yamayn, “Na-Caesar-yinyung anubani-yung, nugurru numbunaa-gaagijgiyn numbunuuyn nigawi-wuy. Marri anubani na-God-jinyung wugurraayunggaj numbunuuyii-wugij.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 22 Wugurraayung warraawurru-yung wurru-wurri-ḻaḻmayn, anubani-yung-jinyung wani-yambalmayn wugurri-wuy. Marri wunaarruyn niga, wurru-yanggi aḏaba. \s1 Anubani-yung amburru-ḻaḻagina-yinyung ana-ngawij-gala. \r Mark 12:18-27, Luke 20:27-40 \p \v 23 Anubani-yung ngi-nguynju-rruj ngarraaḻirr, mulung-arrgi-yung warra-Sadducee wurru-yanggi na-Jesus-guy. Warraawurru-yung wurraan-jamaa, warrubawa-yung wu-ngawina-yinyung waari wu-wiri-mi wugurru ngijang. Wurru-yanggi bagu, marri wunu-yandhawiwaa niga. \v 24 Wugurru wurru-yamaa, “Barra-yiyina-yinyung, na-Moses ni-yamayn aniiynji-yara-maynji na-waḻyinyung, marri niga ani-ngawiiyn yagu waari ambani-lhamaa warra-mijburrayung, nigawi-nyinyung na-nilharri-yung aniiynji-yara ngarra-ngayi-nyung, marri ambani-lhamana warra-mijburrayung nigawi yadhu ni-ngawiiyn-jinyung niga. \p \v 25 “Anubani-yung warruburru-yung 7 wuu-dharrmaynjini-yinyung wurru-burri nurri-rruj. Marri na-wulhu-wulhurr-yung niiynji-yaay, yagu ni-ngawiiyn, waari ambani-lhamaa warra-mijburrayung. Nigawi-nyinyung na-nilharri-yung niiynji-yaay ngarra-ngayi-nyung. \v 26 Aḏaba naadhaadharri-nyung nguynju-waj ni-ngawiiyn. Anubani-yung wiij-nguynju nubagi-yung-guy naaynbajung marri warraarrawindi warra-mulung-arrgi-yung warra-7 warra-minilharri-yung. \v 27 Anubanila, ngigaayung ngarra-maṉinyung adhaadharri-windiyung, ngi-ngawiiyn ngiga. \p \v 28 “Yagu anubani-yung warraarrawindi warra-7 warra-waḻya-waḻya wurraaynji-yaay-yinyung ngiga. Anubani-yung-maynji warra-wurruj-wurruj amburru-ḻaḻagina anubanila ana-ngawij-gala, wa-yangi-nyung-jinyung ngarra-rangarrina-yung, ngiga yamba ngiiynji-yaay warra-7 ngaadagi-yung?” Dani-yung wurru-yamaa, warruburru-yung warra-Saducee. \p \v 29 Nigaayung na-Jesus wani-magaa, “Nugurru aadanu aḏaba nirriij-gajarrgaa. Yagu waari yamba aadanu numburru-marrbuy-maa anubani ana-lhaawu na-God-jinyung, marri waari-mirri numburru-marrbuy-maa anubani ana-lhuḏ na-God-jinyung. \v 30 Anubani-yung-maynji warra-wurruj-wurruj amburru-ḻaḻagina ana-ngawij-gala, wugurru anaani waari wurraaynji-yingi. Wugurru anaani nguynju yaga ana-angel anaarrwar-yinyung, amburru-yamana. \v 31 Yagu nugurru yuga waari nimbirri-nani ana-wubiba, anubani-yung na-God ni-yambini nugurri-wuy anubani-yung amburru-ḻaḻagina-yinyung ana-ngawij-gala. \v 32 Na-God ni-yambini, \it (Exodus 3:6) ‘Ngaya anaani na-God na-Abraham-jinyung marri na-Isaac-jinyung marri na-Jacob-jinyung,’\it* ana-wubiba anaani wu-yamana. Na-God-jinyung warra-wurru-wurruj, warruburru-yung waari-yinyung amburru-ngawini, warruburru-yung wurru-wiri.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus. \p \v 33 Nguynju-waj warra-wurru-wurruj wurraawanggini anaani, wugurru wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi na-Jesus wani-yiyini-yinyung. \s1 Aniij-ḏunggal ana-lhaawu-runggal. \r Mark 12:28-34, Luke 10:25-28 \p \v 34 Anubani-yung warra-Pharisee wugurru wurru-marrbuy-dhini, anubani-yung warra-Sadducee waari ambunu-yambalmaa na-Jesus, warraawurru-yung warra-Pharisee wugurru wurraaynjaabu-mayn. \v 35 Aynjaabu-nyung na-Pharisee-yung, ni-marrbuy-yinyung ana-lhaawu-runggal, nu-yandhawiwaa na-Jesus, anu-dhaayurrangi yungguyung niga. \v 36 “Barra-yiyina-yinyung, aniga-yung aniij-ḏunggal ana-lhaawu?” ni-yamayn. \p \v 37 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, \it (Deuteronomy 6:4-5) “‘Numbunaa-ḏamarr-ngu-burraa na-Buunggawa nugurri-nyinyung na-God, nugurri-wala aandhiri-wala marri a-wiri-wala marri amaamburumburung-gala.’\it* \v 38 Anaani ana-wulhu-wulhurr-yinyung marri aniij-ḏunggal ana-lhaawu. \v 39 Marri anaadhaadharri-yinyung ana-lhaawu wu-nguynju. \it (Leviticus 19:18) ‘Warrubawa-yung nambarra-ngaynbandii nurraalgurmaynjina-yinyung nugurru, nguynju yaga danu nurru-ngaynbandiina nugurraajbaj,’\it* \p \v 40 “Anaarrawindi-lhangu ana-lhaawu-runggal marri waarrarrina warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, anaarrawindi-lhangu wu-lhaawu-rabalii anaani-yung anuulawaa ana-lhaawu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Na-Jesus ambani-yandhawiwana warra-Pharisee. \r Mark 12:35-37, Luke 20:41-44 \p \v 41 Wugurru warra-Pharisee wugurru wurraaynjaabu. Naagi-yung na-Jesus wani-yandhawiwayn wugurru. \v 42 “Yangi nugurru nurru-wijangayii anubani-yung na-runggal-yung na-Messiah? Wa-yangi-nyung-jinyung na-niwiyayung niga?” ni-yamayn. \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Na-Messiah, niga na-niwiyayung na-David-jinyung,” wurru-yamayn. \p \v 43 Nigaayung aḏaba na-Jesus ni-yamayn, “Yagu ni-yaminggarrini na-David nu-mayaa niga na-Buunggawa? Na-David ni-yambini lhuḏ-mirri Maṉngulg Mawurr, ni-yamayn, \q1 \v 44 ‘Na-God nu-magaa na-king-guy, ngayawi-nyinyung-guy na-buunggawa-wuy, \q2 “Ba-burrangang yaaji ngayawi-rruj a-walawalama-rruj. \q1 Wurrugu marri, nugawi-nyinyung warruburru nurru-wurrij-marrdiynjini-yinyung, \q2 wurrugu ngamba-burrang nugawi-rruj a-mun-duj, bamba-mun-ban.ngang.” ’\x + \xo 22:44 \xt Psalms 110:1.\x* \m Dani-yung ni-yamaa naagi-yung na-David. \v 45 Na-David niga-waj nu-mayaa nubagi-yung na-king, na-Messiah, ‘Buunggawa’, ni-yamaa. Yuga na-David-jinyung na-niwiyayung, nubagi na-David-jinyung na-buunggawa-yung?” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 46 Wugurraayung warra-Pharisee wurraan-jamaa, waari warraaynbaj ambunu-mayaa na-niwiyayung, “buunggawa”. Warraawurru-yung waari ambunu-yambalmaa na-Jesus. \p Anubanila-wala, waari warraaynbaj wugurru amburru-wurrij-baḏa-waḏaḏ-maa. Yagu waari anaani ambunu-yambiḻibiḻingaani niga ngijang. \c 23 \s1 Na-Jesus ambani-lhajbumana warra-mulung-arrgi-yung warra-runggu-runggal. \r Mark 12:38-39, Luke 11:43,46, 20:45-46 \p \v 1 Anubanila-wala, niga na-Jesus wani-magaa, warru-mandag marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung. \v 2 Ni-yamayn, “Warruburru-yung warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee nambi-yiyina na-Moses-inyung ana-lhaawu. \v 3 Yagu nugurru nambarra-yandhurrbangana, marri nimbirri-garrindharrmani wugurri-nyinyung ana-lhaawu, yagu yagi nurru-waṉbi anubani-yung wugurru wurru-waṉbina-yinyung. Yagu yamba wugurru nambi-magana anubani-yung numburru-waṉbina-yinyung anaarrawindi-lhangu, yagu wugurru waari amburru-waṉbang wugurraajbaj! \v 4 Wugurru wirriij-maṉdhii wiij-baḏa-waḏaḏ ana-lhaawu marri nambi-magana nugurru nimbirri-yandhurrbangana wugurru, yagu wugurru waari nambambi-maṉmang nugurru nurru-waṉbina-yinyung wugurri-nyinyung ana-lhaawu. \v 5 Wugurru wurru-waṉbina-yinyung mamanunggu-waj anaarrawindi-lhangu yagu anubani-yung warra-mulung-arrgi-yung anaani ambirri-nayii wugurru. Wugurru wirri-burri ana-lhaawu na-God-jinyung, wurraambaḻ-yabina a-yinag-duj, marri wirrima-maṉdhii mana-mamanunggu mana-yaaḻi ma-jarrmayarrmaj, ambirrima-nayii yadhu warra-wurru-wurruj, amburru-wijangayii wurru-mamanunggu wugurru. \p \v 6 “Warraawurru-yung warra-Pharisee marri warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal, anubani-rruj wurru-nguyu-nguyii-rruj, wirri-ngaynbandii amburru-burraa wubani-rruj a-mamanunggu-rruj. Marri anubani wurru-yaarri nga wurru-burraa wubani-yung a-mamanunggu, wubani a-synagog-duj. \v 7 Wugurru warra-ngaynbandii warruburru warra-wurru-wurruj amburru-yambina mamanunggu lhaawu wugurri-wuy anubani-rruj ana-shop-duj. Marri wugurru warra-ngaynbandii-windiyung warra-wurru-wurruj warra-mayana wugurru, ‘ngirri-yiyina-yinyung’. \p \v 8 “Yagu nugurru aadanu, waari warraaynbaj nambi-mayi ‘ngirri-yiyina-yinyung’, yagu yamba nugurru nuunu-waṉagana naaynjaabu-nyung nani-yiyina-yinyung, niga na-God. Marri nugurru naa-murruyung-gaang ngaa-murruyung-gaang nurraaynjaabu aadanu. \v 9 Marri yagi narra-mayi warraaynbaj warra-wurruj anaani-rruj ana-lhal ‘baba’, yagu yamba nugurru nuunu-waṉagana aynjaabu-nyung-bugij na-Baba anaarrwar-yinyung nubagi. \v 10 Marri nugurru yagi nambi-mayi buunggawa, yagu yamba nugurru ngirri-waṉagana ngaya-waj nga, nugurri-nyinyung na-Buunggawa, marri nga-mayina na-Christ anaani. \p \v 11 “Warruburru-yung wurru-runggu-runggal nugurri-rruj, wugurru nambii-mijgalmina-yinyung nugurru. \v 12 Anaani wiijamana, nugurru-maynji numburru-runggal-wiiyn, na-God niga nubagi nambani-winyig-gang aadanu. Yagu nugurru-maynji numburru-winyig-gina, God niga-waj nambani-runggal-wana aadanu.” \s1 Wungarri wu-waṉina wugurri-wuy warra-Pharisee. \r Mark 12:40, Luke 11:39-41 \p \v 13-14 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anubani-yung wungarri wu-waṉina nugurri-wuy, warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee! Nugurru aadanu nurraambaḻaman-gina! Nugurru nimbi-dhidang anu-dhawang warra-wurru-wurruj, yagi yadhu wurru-rumi anaarrwar-wuy! Nugurru nugurraajbaj yagi nurru-rumi, marri ngijang nugurru narra-lhambumana warraaynbaj-guy, warruburru-yung amburru-yaarri-yinyung. \p \v 15 “Anubani-yung wungarri wu-waṉina nugurri-wuy, warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee! Nugurru aadanu nurru-yaarri nurru-gaḻawajii a-lhal-waj marri ama-lhagayag-baj nambarraagalhaga-lharrmani warraaynjaabugij warra-wurruj nguynju yadhu warrubawi-yung nambambi-garrindharrmani nugurri-wuy. Yagu nugurru-maynji numbunu-lhangarrmang, nubagi-yung na-wurrujung nugurru numbunaa-ḏagaana, ani-yaarri wubani-wuy a-ngura-wuy, nguynju-waj nugurru aadanu! \p \v 16 “Anubani-yung wungarri wu-waṉina nugurri-wuy! Nugurru narra-rangarrii warra-wurru-wurruj yagu nugurru nurru-ba-galadi! Nurru-yambina, warra-wurru-wurruj-maynji ambarra-lhalamayana, marri ambirri-mayana ana-Temple-Maṉngulg, anubani ana-lhaawu anggu-nunggarrbidi wugurru. Yagu wugurru-maynji ambirri-mayana-maynji ana-gold anubani-yung ana-Temple-Maṉngulg-duj, anubani ana-lhaawu anggu-waḏa-waḏaḏ, wugurru amburru-waṉbina anubani ana-lhaawu warra-lhalamayana-yinyung wugurru. \p \v 17 “Nugurru nuu-yilg-balii! Yangi wu-runggal, ana-gold yagu ana-Temple-Maṉngulg anubani-yung maṉngulg-gana ana-gold-guy? \v 18 Marri nugurru warra-Pharisee nurru-yambina, warra-wurru-wurruj-maynji ambarra-lhalamayana, marri ambirri-mayana ana-altar, anubani-yung ana-lhaawu wu-nunggarrbidi, yagu wugurru-maynji ambirri-mayana anu-jiigurung ana-altar-rruj, anubani ana-lhaawu anggu-waḏa-waḏaḏ, wugurru amburru-waṉbina, anubani-yung ana-lhaawu. \p \v 19 “Nugurru nurraa-munmani! Yangi wu-runggal, anu-jiigurung yagu ana-altar anubani-yung maṉngulg-gana anu-jiigurung-guy? \v 20 Anaani ngana-magana nugurri-wuy. Nugurru-maynji nimbirri-mayana ana-altar, anaani wiijamana, nimbirri-mayana anubani ana-altar marri nguynju-waj anaarrawindi-lhangu ana-altar-rruj. \p \v 21 “Marri nimbirri-mayana-maynji ana-Temple-Maṉngulg, anaani wiijamana, nimbirri-mayana ana-Temple-Maṉngulg marri nguynju-waj numbunu-mayana na-God-guy, niga yamba ni-burraa ana-Temple-Maṉngulg-duj niga. \v 22 Marri nimbirri-mayana-maynji anaarrwar, anaani wiijamana na-God-jinyung ni-burraa-rruj, marri niga na-God nubagi-yung ni-burraa-yinyung anubani-rruj. \s1 Ngijang ana-wungarri. \r Luke 11:42-52 \p \v 23 “Anubani-yung aladi wu-waṉina nugurri-wuy, warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee! Nugurru aadanu nurraambaḻaman-gina! Nugurru nuunuuyii na-God waadharra anaarrawindi-lhangu nugurru nurraarra-waṉagana-yinyung anaarrawuj-mamaaḻang-jinyung, anubani-yung yamba ana-lhaawu-runggal wu-yamana wugurru. Yagu nugurru waari nimbirri-yandhurrbang ana-runggal ana-lhaawu, waari nambarra-nguynju-nguynjijgang ana-maaḻamburrg, waari nambarra-man.galagang, waari numburru-jambarrg-magaa. Nugurru numburru-waṉbina anaani, marri nguynju-waj, anubani-yung ana-mulung-aynbaj anaarrawindi-lhangu. \v 24 Nugurru narra-rangarrii warra-wurru-wurruj yagu nugurru nurru-ba-galadi! Nugurru nguynju yaga niini-mani na-milwiṉ nuu-waḻ-nguyii-wala yagu aḏaba nurru-lharrganjii anubani ana-gamul! \p \v 25 “Anubani-yung aladi wu-waṉina nugurri-wuy, warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee! Nugurru aadanu nurraambaḻaman-gina! Nugurru nirrima-yarrbumana arabarabalu-rruj nugurri-nyinyung mana-gaṉdharra marri anaaynba-gaynbaj-jinyung, yagu ana-lhirribala nugurri-rruj, nurru-murruwanjii marri nurru-ḻamumung-bindiyung aadanu. \v 26 Warra-Pharisee nugurru nurraamunmani-yinyung! Ana-wulhu-wulhurr ana-lhirribala numburru-yarrbina, marri aḏaba anaarabarabalu yijgubulu numburru-mamanunggu-windiyung. \p \v 27 “Anubani-yung aladi wu-waṉina nugurri-wuy, warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee! Nugurru aadanu nurraambaḻaman-gina! Nugurru nurru-yamana nguynju yaga aabiyn-jii, aḻarragamaṉa-yii anaarabarabalu, wugurraayung ana-lhirribala wu-ngunarr-mana! \v 28 Anubani-yung wiij-nguynju, nugurru nambi-nayii warra-wurru-wurruj, marri wurru-wijangayii nugurru nurru-mamanunggu, yagu ana-lhirribala nugurri-rruj nurraaladi-windiyung marri nurraambaḻaman-gina aadanu. \p \v 29 “Anubani-yung aladi wu-waṉina nugurri-wuy, warra-yiyina-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee! Nugurru aadanu nurraambaḻaman-gina! Warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj marri warruburru wurru-burri-yinyung mamanunggu-waj, wugurri-nyinyung anaabiyn, nugurru manaama-yung nirrima-muṉḏugana aadanu arrwa-garrwar wubami-rruj ama-ṉuga, marri nugurru nirrimaarrarrii. \v 30 Marri nugurru nurru-yambina, ‘Ngagurru-magaa ngaambu-burri anu…bani-yunggaj warra-miyn-ngambara-waj, ngagurru yagi-magaa ngaamba-maṉmangi-magaa wugurru ambarra-wini-yinyung warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God.’ Dani-yung nurru-yambina. \v 31 Yagu nugurru nurru-yambina wudani-yung-jii, nurru-yambina nugurru aadanu warra-mijburrayung warruburru-yung-jinyung warra-wini-yinyung warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God. \v 32 Yagu ari nugurru numburru-waṉbina-wugij aadanu aladi, nguynju warruburru-yung-jii warra-miyn-ngambara-yii ana-wulhu-wulhurr! \p \v 33 “Nugurru aadanu a-marryn-jii! Nurru-yaminggarrina nugurru yuga numburru-yarramana a-ngura-wala, na-God-jinyung-gala nambani-nguynju-nguynjijgana nugurru? \p \v 34 “Yagu ngaya ngana-magana nugurru anaani, ngaya anaani ngamba-lharrganjii warra-mulung-arrgi-yung wunaa-ja-jambina-yinyung nugurri-wuy, marri wirri-lhaawu-yarrijgina-yinyung marri warra-yiyina-yinyung, ngaya ngamba-lharrganjii nugurri-wuy. Nugurru mulung-arrgi-yung nambarruumana marri nambarra-wudhii a-rangag-duj, warra-mulung-arrgi wugurru nugurru nambarraarrawadjii nugurri-nyinyung ana-synagog marri nambarra-man-dharrmani anubanila-wala anaanga-wala aaynbaj-guy aanga numburraandha-wuguuguni. \p \v 35 “Yagu niga na-God nambani-lhajbumana nugurru aadanu, ama-wulang-jinyung warraarrawindi-yinyung warra-mamanunggu-yinyung warra-wurru-wurruj. Mana-wulang yaga nubagi-yung ni-wulang-jirryirrangi yigaj nubagi-yung na-Abel na-maaḻamburrg-jung yaga, ma-wuguuguni mana-wulang ma-dhililangi magurru, na-Zechariah-wuy nubagi na-niwiyayung na-Barachiah-yinyung. Nubagi-yung yaga wunu-jadugayn niga, wunu-wini a-Temple-Maṉngulg-duj, anubani ana-ḻibiḻibala wugurru gara-maṉngulg-bindiyung, wugurraayung ana-ḻibiḻibala ana-gara, anubani wugurru wurru-nanga-nangaa-yinyung, a-buluynjirri. \v 36 Yuu, anaani ngana-magana nugurri-wuy aḏaba, anubani-yung na-God nambani-lhajbumana, nugurru aadanu nurru-burraa-yinyung ana-yimbaj anaani, amubama-wala ama-wulang-gala.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Na-Jesus ambani-warrngayungana warra-wurru-wurruj ana-Jerusalem-jinyung. \r Luke 13:31-35 \p \v 37 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Jerusalem, nugurru aadanu warra-wurru-wurruj ana-Jerusalem-jinyung aadanu! Malgarrawindi aḏaba nugurru narra-lhagarra-ngawijgana warruburru wunaa-ja-jambina-yinyung na-God, marri warruburru-yung wani-lharrgandi-yinyung niga na-God, nugurru narraambaḻgana ṉuga-mirri aadanu. Ngana-ngaynbandangi anaani ngaya malgarrawindi numburru-muṉḏugaa aḏaba ngayawi-rruj, nguynju yaga yiibagi-yung-jii yi-baawul-jii, ngi-muṉḏugijgana yaga ngigawi-nyinyung ana-wurraayung lhirribala ngigawi-rruj yi-ngarri-baṉja-rruj. Yagu nugurru waari ngirri-ngaynbandangi ngaya anaani. \v 38 Ngubindi aḏaba, niga na-God niga-waj naniirruyn aadanu, nugurri-nyinyung-jinyung anaanga ana-Jerusalem-duj, wu-mamar marri waaladi. \v 39 Anaani ngaya ngana-magana, yagi anaani aḏaba ngaya ngirri-ni, marri wurrugu anaani ana-lhaawu numburru-yambina nga numburru-yamang, ‘Naadagilu ni-yaarri, nigawi yungguyung aḏaba na-Buunggawa na-God. Naadagilu, na-God naagajij-majgaa niga.’ Dani-yung numburru-yambina, ngirrii-jambina ngaya.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, na-nidhaawu-yung niga. \c 24 \s1 Ana-Temple-Maṉngulg anggu-jadugiiyn. \r Mark 13:1-2, Luke 21:5-6 \p \v 1 Anubanila-wala, na-Jesus niwaarruyn ana-Temple-Maṉngulg marri ni-yanggi. Wugurraayung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi nigawi-wuy, wunu-bajiyini niga ana-Temple-Maṉngulg, wu-rayini. \p \v 2 Naagi-yung na-Jesus ni-yamayn, “Yuga nugurru nirri-nayii anaarrawindi-lhangu anaani wirri-raani-yinyung? Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu, yagi anubagu ma-murrgulhangi mana-ṉuga marri yagi ma-walamalhangi manaaynbaj, anubani-yung anggaa-mamaaḻang. Aadanu aḏaba anggu-jadugiiyn!” Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 3 Anubanila-wala, wurru-yanggi amubama-wuy ma-ḻandhirrngindi-wuy ama-ṉuga Mount of Olives. Nga bagu ni-burrangayn. Nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi nigawi-wuy wurru-wiri-wiri. Wugurru wurru-yamayn, “Numba-magana, yuga lhal-ngargu anaani anaarrawindi-lhangu anggu-waṉbina? Anaani-maynji anaani anggiij-barubaj-mana aḏaba, yuga yangi anubani nurru nambanggu-bajiyina, nagang baagiyn-jinyung ngijang marri anaani anggu-dhaagmana-rruj?” wurru-yamayn. \p \v 4 Na-Jesus nigaayung wani-yamijgayn, “Nugurru numburru-dhi-maṉdhina, warraaynbaj yungguyung nguynju yagi yungguyung nambi-dhaayurri. \v 5 Arraarrawindi yamba amburru-yaarri nugurri-wuy, marri amburru-yambina ngayawi-nyinyung-mirri ana-muwaj. Marri amburru-yamana, ‘Yagu ngaya-waj anaani na-Christ na-runggal-yung!’ amburru-yamang, marri ambarra-dhaayurrii warruburru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj. \p \v 6 “Warra-mulung-aynbaj warruburru-yung nambambi-yambina, manubami-yung-jinyung mana-runggal mana-magarrangaynji, yaaji-waj marri malanganyanay. Yagi nurru-ḏirrngawi. Aadanu anggu-waṉbina raga-ragij. Anaani wiij-maṉdhina. Wurrugu marri malgadhaadharri, anaani ana-lhal anggu-jadugiiyn. \p \v 7 “Yagu ana-raga-ragij, warruburru-yung warra-wurru-wurruj anubani anaaynjaabugij ana-lhal amburru-wiynjina yuuguni warra-mulung-aynbaj-guy. Warru-mandag-maynji warrubawa-yung amburru-burraa yuuguni warraaynbaj-guy warru-mandag-guy amburru-wiynjina. Anubagu anggaari ana-marrya, marri anubagu anggu-lhal-wirbirina ana-lhal-aynbaj-gala ana-lhal. \v 8 Anaani-yung anaarrawindi-lhangu anubani-yung ana-wulhu-wulhurr amburraarragayii, nguynju yaga anubani-yung warra-gadhuwa-yinyung warrubawi-yung ambaambuḻwiyn-jinyung.” \p \v 9 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Nugurru-waj, warra-wurru-wurruj nambambi-mang, nambambi-yarrijgina, nambambi-warragayijgana marri nambambiimana nugurru, numburru-ngawang. Wugurru nambambi-wurrij-bangana yagu yamba nugurru nurru-jambarrgiiyn ngayawi-wuy. \v 10 Anubani-yung aḏaba warraarrawindi amburru-muḏaḏbii, yagi wurru-jambarrgi, amburru-man-jarramana. Marri wugurru amburru-dhawawarumijgaynjina wugurraajbaj marri amburru-wurrij-bangaynjina wugurru. \v 11 Mulung-arrgi-yung amburru-yamana, ‘Ngaya-waj nganaa-ja-jambina-yinyung na-God,’ yagu amburru-wawaḻii. Ambarra-dhaayurrii warraarrawindi warra-wurru-wurruj. \p \v 12 “Anubani-yung runggal aladi anggu-ngarrgiyn, anaani-rruj ana-lhal, marri warraarrawindi warra-wurru-wurruj waari wunu-ngaynbandi na-God yagu warraaynbaj-guy. \v 13 Yagu nugurru numburru-lhara-wugij andhurrg aadanu, yagi nurru-lhuṉdhi. Nga anubani anggu-dhaag-mana-rruj, God niga-waj nambani-wiri-gana nugurru aadanu. \v 14 Marri yunggaj ana-mamanunggu ana-lhaawu anubani-yung na-God-jinyung warru-mandag, ambarra-magana ana-lhal-lhangu-waj, warraarrawindi-yinyung-guy warru-mandag. Anubanila-wala aḏaba, anubani-yung anggu-dhaagmana-rruj anggu-waṉbina.” \s1 Gangganyung \r Mark 13:14-23, Luke 21:20-24 \p \v 15 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Na-Daniel nubagi-yung naa-ja-jambini-yinyung na-God, ni-yambini wubani-yung anggu-burraa \it (Daniel 9:27)\it* gangganyung anggu-malhi-lhara, wubani-rruj a-maṉngulg a-wumurrng,” ni-yamaa. \p Nugurru aadanu nirri-nayii-yinyung anaani ana-wubiba, ari nurru-marrbuy yangi anubani, ni-yambini-yinyung na-Jesus. \p \v 16 Ni-yamaa-wugij, “Anubagu-maynji numburru-nayii, nugurru nurru-burraa-yinyung ana-Judea, numburru-yarramang amubama-wuy ma-ḻandhirrngindaa-wuy. \v 17 Nugurru-maynji numburru-burraa wubani-rruj arabarabalu-rruj, yagi nurru-yabi, yagi nurraarra-mi anubani-yung anaarra anubanila-wala nugurri-nyinyung-gala ana-wumurrng. \v 18 Nugurru-maynji ana-malanganyanay-wala anaanga-wala, yagi nurraagi anubani-yung nirrima-mi manubami-yung mana-yaaḻi. \v 19 Ngarra-maṉinyung-maynji ngarrubagi-yung angi-wurrij-muṉḏurr yagu ngarrubagi-yung-maynji ambangi-wuynjijgana, anubani-yung anggu-waṉina-maynji, anggiij-miḏaamimi wugurri-wuy. \p \v 20 “Nugurru numbunu-yambina arrwiyaj na-God-guy, wubani-yung nurru-yarramana-yinyung, ‘Yagi nunggiij-dharrgi anubani-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj yagu anaagalhal-aṉbana,’ numburru-yamana. \v 21 Yagu yamba anubani anggiij-maṉdhina runggal wungarri, waari aadanu anggiij-maṉdhini anggiijamaa anubanila na-God niwu-maṉdhangi-wala ana-lhal-lhangu, nga ana-yimbaj, marri anaani waari wu-waṉbi ngijang. \v 22 Na-Buunggawa ni-wijangani, aniwu-winyig-gang, anubani anggu-waṉiyn-maynji. Anubani-yung-magaa waari aniwu-winyig-gaa, waari warraaynbaj anubagu wu-wiri-mi. Yagu aniwu-muḏaḏbijgang anubani ana-wungarri aḻagaḻa, nguynju yadhu ambani-wiri-gana warruburru-yung nigawi-nyinyung warra-wurru-wurruj, ni-wajbarini-yinyung wugurru.” \p \v 23 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anubani-yung, warra-mulung-aynbaj-maynji warruburru-yung nambambi-yamijgana, ‘Baarranggang, yaagi na-runggal-yung na-Christ,’ amburru-yamana-maynji, yagu ‘Yuuguni, baarranggang,’ yagi anubani-yung nurru-jambarrgi ana-lhaawu. \v 24 Mulung-arrgi-yung yamba amburru-yamana, ‘Ngaya-waj na-Christ,’ yagu ‘Ngaya-waj nganaa-ja-jambina-yinyung na-God,’ yagu amburru-wawaḻii. Amburru-waṉbina runggal aniij-mamaaḻang, anaaynba-gaynbaj-jinyung. Warruburru-yung yingga ambarra-dhaayurrijgana warruburru-yung na-God-jinyung ni-wajbarini-yinyung, yagu yagi wurru-waṉbi wugurru. \v 25 Yigaj! Ngaya ngana-magana aḏaba, anubani-yung anaani raga-ragij anggu-waṉbina-yinyung wurrugu.” \p \v 26 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warra-wurru-wurruj-maynji nambambi-magana nugurru, na-Christ ni-burraa a-lhal-aṉḏarrg-duj, yagi nurru-rumi anubuguni. Wugurru-maynji amburru-yamang marri na-Christ ani-burraa lhirribala a-gara-rruj, yagi narraa-ngu-jambarrgi anubani-yung. \v 27 Yagu yamba ngaya anaani, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngandaagiyn-maynji, ngubindi-windiyung nga-milhiynjina ana-wumala-rruj, aajila ramalila marri yuuguni arrgaḻinyi nga-milhiynjina. Nguynju yaga yi-yamiynji ni-mindhii, anggiijamana wugurru. \v 28 Wubani-rruj yaga wu-ngawina-yinyung ana-wubulu, bagu yaga ngiga ngarrubagi ngarra-marrgij yaga ngiga angi-muṉḏugana.” \s1 Na-Jesus aniigiyn ana-wumala-wala. \r Mark 13:24-27, Luke 21:25-28 \p \v 29 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Anubani-yung ana-malgadhaadharri anubanila ana-wungarri-wala, \q1 ‘Ngarraagi-yung ngarraaḻirr aḏaba angi-biingamudang, \q2 yagi na-ḻabama ni-wabarra-milhi. \q1 Ngarra-miyiri ngarrubagi-yung angiidbarrwiyn anaarrwar-wala. \q2 Anubagu anaarrwar-yinyung anubani-yung ana-waḏa-waḏaḏ-jinyung wu-burraa, anubani-yung anggu-warra-galalang.’\x + \xo 24:29 \xt Isaiah 13:10, 34:4, Ezekiel 32:7, Joel 2:10,31, 3:15, Revelation 6:12-13.\x* \p \v 30 “Dani-yung nga nambanggu-bajiyina ngayawi-nyinyung, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anggaarrarra-giiyn ana-wumala-wala. Aḏaba warraarrawindi-yinyung warra-wurru-wurruj ana-lhal-rruj amburru-ruguna. Wugurru ngambambi-nayii ngaya, nga-ngu-dhirridii wubani-rruj a-ngubunung-duj. Anubani nganggu-waṉagana ngaya lhuḏ, marri nga-milhiynjina anuwaagala ngaynjaarri-maynji ngaya. \v 31 Anubani-yunggaj, na-God ni-wajbarini warra-wurru-wurruj nigawi yungguyung. Anubani-yung-maynji ngandaagiyn-maynji, marri ngandharrgang anaarrawindi ana-angel, marri na-lhambiḻbiḻg ani-lhamurriyn. Nguynju yungguyung warruburru-yung warra-wurru-wurruj amburru-muṉḏugana, anubanila-wala ana-lhal-aynbaj-gala ana-lhal anaarrawindi-lhangu.” \s1 Ana-lhaawu ama-nunganyang-jinyung. \r Mark 13:28-31, Luke 21:29-33 \p \v 32 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Numburru-wijangayii amubami-yung ama-nunganyang-jinyung. Nugurru nurru-marrbuy-mana amubama-wala. Manubama-yung mana-magubaṉḏa ma-ninig-mayn marri wugadhuwa manjarr wu-rabalii. Anubani-yung nurru-marrbuy wiij-barubaj-mana agalhal-aṉbana. \v 33 Wudani-yung-jii, anubani-yung numburraarra-nayii anaarrawindi anggu-waṉbina, numburru-marrbuy ngaya anaani nga-burraa nugurri-rruj warubaj, nguynju yaga wu-dhawang-duj nga-burraa. \v 34 Anaani ngana-magana yijgubulu, warra-wurru-wurruj ana-yimbaj wurru-wiri, anubani-yung-maynji anggu-waṉbina-maynji, warruburru-yung yagi wuu-jadugi, amburru-wiri-wugij wugurru. \v 35 Ari ana-wumala marri anaani ana-lhal anggu-jadugiiyn, yagu ngayawi-nyinyung ana-lhaawu yagi wu-jadugi wugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Lhal-ngargu na-Jesus aniigiyn? \r Mark 13:32-37, Luke 17:26-30,34-36 \p \v 36 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Waari wu-marrbuy-mi warra-wurruj anubani-rruj wu-dhaag-mana-rruj anggu-waṉbang. Yagu ana-angel wugurraayung wu-maḻaḻadi. Ngaayung, na-niwiyayung, nga-maḻaḻadi. Yagu nigaaj-bugij na-Baba ni-marrbuy anaani. \p \v 37 “Anubani-yung-maynji ngaya ngandaagiyn, ngaya na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung anggu-waṉbina nguynju yaga na-Noah-yii anu…bani-yunggaj. \v 38 Anubani wurru-nguni ana-marrya, marri anaani wurraaḻ-nguni. Marri wuu-lhalamayiynjini, marri wurru-maranguynjini. Wurrugu, niga na-Noah ni-yabiyn amubama-wuy ama-barrawu-wuy. \v 39 Wugurru wurru-maḻaḻadi, anubani anggu-waṉbini-yinyung. Aḏaba mana-ngugu ma-waṉiyn marri wama-jadugayn wugurru. Anaani anggiiyn-nguynju, anubani-yung-maynji ngandaagiyn, ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Warruburru-yung warra-wurru-wurruj ambunaagaminij-gaandirrii-wugij na-God. \v 40 Ambini-wulawaa waḻya-waa ambini-mijgalmina aabaḻa-rruj. Aynjaabu-nyung anu-yarina na-God, marri naaynbajung anaarruyn ani-burraa adhaadharri. \v 41 Marri ambingi-wulawaa maṉung-baa ambingi-yibana anu-ḏal. Nga na-God ngarrubagi angu-yarina aynjaabu-nyung, ngarraaynbajung angaarruyn ngiga.” \p \v 42 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Yagu nugurru-waj numburru-rangarrina, yagu yamba nurru-maḻaḻadi ngarraaḻirr ngaya anaani ngandaagiyn-jinyung, anaani nugurri-nyinyung na-Runggal-yung. \v 43 Yagu nugurru anaani numburraawanggina aḏaba. Nubagi-yung ni-wamaamajaa-yinyung yagi niga nani-magi, lhal-ngargu ari anubuguni ani-yaarri nga aniwu-wagiwana nugurri-nyinyung ana-wumurrng. Niga-maynji nambani-magana-maynji nugurru, anubani-yung numburru-wanggirraa-wugij, numburru-burraa anubani-rruj nugurri-rruj anaanga-rruj. Yagu yagi-maynji niga nani-magi aniijgubulu, nugurru numburru-maḻaḻadi aadanu lhal-ngargu ari ani-yaarri niga. \p \v 44 “Anaani wiij-nguynju aḏaba, ngaya na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaynjaarri, nurru-maḻaḻadi lhal-ngargu ari anubani ngandaagiyn ngaya. Numburru-yamana nugurru numburru-burraa, numburru-wanggirraa. Numburru-burraa, ngirrii-garranggana ngaya. \s1 Nubagi ni-mijgalmina-yinyung na-maaḻamburrg-jung. \p \v 45 “Anaani wiijamana. Nugurru numburraawanggina aḏaba. Yangi-nyung yuga nubagi-yung na-waḻyinyung ni-mijgalmina-yinyung, marri ni-jambarrgina-yinyung niga, marri na-yina-mamaaḻang-jung niga? Nubagi-yung na-runggal-yung niga anu-magang, nubagi-yung ni-mijgalmina-yinyung, nguynju yadhu ambani-rangarrii yungguyung niga, warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wurru-mijgalmina-yinyung anubani-rruj-jinyung ana-wumurrng. Marri nubagi ambaniiyii ana-marrya niga maaḻamburrg-galawaj. \v 46 Wurrugu nigaayung naabalijung ani-yaarri, nga ambani-nayii warruburru wugurru wurru-mijgalmina-yinyung. Nubagi-yung-maynji ani-mijgalmina-yinyung niga ani-waṉbina maaḻamburrg-galawaj, nubagi-yung naabalijung niga nubagi-yung ani-waḻaaḻarrii, marri anaagajij-majgana niga. \v 47 Anaani ngana-magana windiyung nugurru, nubagi-yung na-runggal-yung anu-magang-maynji, nubagi na-wurrujung, nguynju yadhu ani-warra-rangarrii anubani ani-warra-waṉagana nubagi na-runggal-yung niga. \p \v 48 “Yagu nubagi-yung-maynji niga ani-mijgalmina-yinyung aniiladi, ani-yamijgina niga, ‘Nubagi na-runggal-yung waari niga ana-ngalbaḻang ni-rumi,’ dani-yung niga ani-yamana, \v 49 marri ambaniimana warruburru-yung-guy warraaynbaj-guy wurru-mijgalmina-wuy, marri ani-nguyii-maynji nubagi-yung marri ani-bungurru-dhang-bindiyung niga warra-mulung-arrgi-yung-duj, \v 50 anubani-yung niga ani-maḻaḻadi lhal-ngargu nubagi-yung na-buunggawa aniigiyn. Ngarrubagi-yung ngiga ngarraaḻirr lhal-ngargu marri, aniigiyn niga? \v 51 Nubagi-yung niga anu-guldhang marri anu-barawudang niga, buguni warra-wurru-wurruj-guy wurraambaḻaman-gina-wuy. Warruburru-yung amburru-ruguna marri amburru-ra-bangaynjina amburraarragayii yamba wugurru.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \c 25 \s1 Ana-lhaawu warra-10-jinyung warra-miyn-ngaḻaynji. \p \v 1 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung nguynju yaga 10 warra-miyn-ngaḻaynji, warruburru-yung wirri-waṉagaa wugurri-nyinyung anu-dhalng, marri wurru-yanggi wunu-narrangi nubagi-yung aniiynji-yaay-yinyung. \v 2 Marang-aynjaabugij wugurru wurru-yilg marri marang-aynjaabugij wurru-yina-mamaaḻang. \v 3 Marri warra-yi-yilg warruburru-yung wirri-miyn wugurri-nyinyung anu-dhalng, yagu wugurru waari ambirri-waṉagaa anu-gargayag anu-dhalng anggu-nagini-yinyung. \v 4 Wugurraayung warra-yina-mamaaḻang warra-miyn-ngaḻaynji wirri-waṉagaa wugurri-nyinyung anu-dhalng, marri anu-gargayag mana-gaṉdharra-rruj. \p \v 5 “Nubagi-yung aniiynji-yaay-yinyung waari ani-yanggi, baḏag-bindiyung niga. Wugurraayung wurru-yaal-ngawiiyn, wuu-lhagarra-yingayn. \p \v 6 “Anubanila-wala, ana-miyn.giyn.gurarra aynbaj waaḏiyn, ‘Wuy! Nubagi yaagila ni-yaarri! Numburraaṉiyn marri ngaambaanggarra-yaarri nigawi-wuy!’ wu-yamayn. \v 7 Wugurraayung warruburru-yung warra-miyn-ngaḻaynji wurru-marayanggiyn marri wirri-miyn wugurri-nyinyung anu-dhalng. \v 8 Yagu warra-yilg-jinyung wurru-yamayn warra-yina-mamaaḻang-guy, ‘Ngirriiyn nurru nugurri-nyinyung anu-gargayag, yagu yamba nurri-nyinyung anu-dhalng wu-yiga-ngawiiyn,’ wurru-yamayn. \v 9 Wugurraayung warra-yina-mamaaḻang warra-magaa, ‘Yagi! Nurru nirri-waṉagana waadharra nurraa yungguyung. Numburru-yaarri warruburru-wuy warriiyii-yinyung anu-gargayag marri numburru-bayandhii nugurraaj-baj,’ wurru-yamayn. \p \v 10 “Wugurraayung wurru-yanggi wurru-bayandhangi anu-gargayag, yagu nubagi-yung aniiynji-yaay-yinyung ni-waṉiyn marri warra-marang-aynjaabugij warra-miyn-ngaḻaynji warruburru-yung wurraanggarra-yanggi wubani-wuy wurru-nguni-wuy, marri anubani-yung anu-dhawang wu-dhidiyn aḏaba. \v 11 Wurrugu warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wurraagiyn marri wurru-yamayn, ‘Buunggawa, buunggawa, bawu-gara-wawalhijgang anu-dhawang, nurru numba-yabijgang,’ wurru-yamayn. \v 12 Yagu nigaayung wani-yambalmayn, ‘Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, ngaya nga-maḻaḻadi nugurru,’ ni-yamayn.” \p \v 13 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Yagu nugurru-waj ngirri-rangarrii, yagu yamba nugurru nurru-maḻaḻadi ngarraaḻirr anubani-yung ngaya ngandaagiyn, ngaya na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung.” \s1 Ana-lhaawu wurru-mijgalmina-yinyung. \r Luke 19:11-27 \p \v 14 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Warruburru-yung warru-mandag anaarrwar-yinyung wurru-yamana nguynju na-waḻyinyung-jii nubagi-yung ani-yanggi aynbaj-guy a-lhal. Niga wanii-gaḏiyn nigawi-nyinyung wunaa-mijgalmini-yinyung marri wani-magaa warruburru-yung, ambirri-rangarrangi anubani anaarrawindi-lhangu nigawi-nyinyung. \v 15 Niga nu-yayn naaynjaabu-nyung naa-mijgalmina-yinyung marang-aynjaabugij mana-big ana-gold, niga yamba ni-marrbuy-windiyung ni-mijgalmini-yinyung. Naaynbajung manuulawa mana-big marri naaynbajung aynjaabugij mana-big. \v 16 Nubagi nima-waṉagaa-yinyung mana-marang-aynjaabugij mana-big ni-yanggi ni-nguḻu-nguḻubiyn niwu-waṉbini-yinyung anu-ṉuga, marri nima-mangi marang-aynjaabugij ngijang mana-big. \v 17 Nubagi-yung nguynju-waj nima-waṉagaa-yinyung manuulawaa mana-big niwu-waṉbini anu-ṉuga, marri niwu-mangi wulawaa ngijang. \v 18 Yagu nubagi-yung nima-waṉagaa-yinyung manaaynjaabugij mana-big ni-yanggi marri ni-rigandi gara aaban-duj marri niwu-wurrdhangi na-runggal-yung-jinyung anu-ṉuga. \p \v 19 “Wurrugu malanga-ngu-baḏag na-runggal-yung niigiyn anaanga-wuy, marri wani-yandhawiwayn wunaa-mijgalmini-yinyung anubani-yung wugurru wurru-waṉbini nigawi-nyinyung-mirri anu-ṉuga. \v 20 Nubagi-yung nu-yayn-jinyung ana-marang-aynjaabugij mana-big-duj ana-gold, nimaagijgiyn marang-aynjaabugij ngijang mana-big nubagi-yung-guy na-runggal-yung-guy marri ni-yamayn, ‘Runggal-yung, nagang nimbaa-ngu-jambarrgiiyn ngaya, ngama-waṉagaa-yinyung mana-marang-aynjaabugij mana-big-duj ana-gold, yagu ngaya ngawu-waṉbini nugawi-nyinyung ana-gold, ngijang marang-aynjaabugij ngijang,’ ni-yamayn. \v 21 Nigaayung na-runggal-yung ni-yamayn ‘Nagang nunggaṉbini-yinyung maaḻamburrg, nagang nu-mamanunggu marri nu-ngu-jambarrg! Yagu yamba nagang numba-maṉmangi ana-wurraayung-jinyung, nagang baarra-narri ana-runggu-runggal-inyung anaarrawindi-lhangu. Baaṉiyn, na-ngu-ḏinggina ngayawi-rruj.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 22 “Nguynju-waj nubagi-yung nu-yayn-jinyung manuulawa mana-big, ni-yanggi na-runggal-yung-guy marri ni-yamayn, ‘Runggal-yung, nagang nimba-ngu-jambarrgiiyn ngaya, ngama-waṉagaa-yinyung manuulawa mana-big, yagu ngaya ngawu-waṉbini ana-gold, muulawaa ngijang,’ ni-yamayn. \v 23 Nigaayung na-runggal-yung ni-yamayn, ‘Nagang nunggaṉbini-yinyung maaḻamburrg, nagang nu-mamanunggu marri nu-ngu-jambarrg! Yagu yamba nagang numba-maṉmangi ana-wurraayung-jinyung, nagang baarra-narri ana-runggu-runggal-inyung anaarrawindi-lhangu. Baaṉiyn, na-ngu-ḏinggina ngayawi-rruj.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 24 “Nigaayung aḏaba nubagi-yung nu-yayn-jinyung manaaynjaabugij mana-big ni-yanggi na-runggal-yung-guy marri ni-yamayn, ‘Runggal-yung, ngaya nga-marrbuy anubani-yung nagang nuynjaal-aynjaabugij. Nagang baarra-muṉḏugana-yinyung anaarrawindi-lhangu nagang waari-yinyung baanuynjungaa. \v 25 Yagu ngaya nga-ḏirrngawiiyn marri nga-yanggi marri nga-wurrdhangi nugawi-nyinyung anu-ṉuga aaban-duj. Yaami nugawi-nyinyung mana-big ana-gold.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 26 “Nigaayung na-runggal-yung nu-magaa, ‘Nagang nundaaladi marri nuynjaal-ngawina! Nagang nu-marrbuy anubani-yung ngaya ngaarra-muṉḏugana-yinyung anaarrawindi-lhangu ngaya waari-yinyung ngangganuynjungaa. \v 27 Yagu a-yangi-yungguyung nagang waari bawu-burrangi ngayawi-nyinyung ana-gold ana-bank-duj, aḏaba ngaagiyn-maynji, ngaya nganggu-mangi ngayawi-nyinyung ana-gold marri ngijang.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 28 “Yagu naagi-yung na-runggal-yung wani-magaa nigawi-nyinyung wunaa-mijgalmini-yinyung-guy, ‘Nimbirrima-yarrijgiyn mana-big nubagi-yung-gala, marri numbunuuyn naaynbajung-guy, nubagi-yung nima-waṉagana-yinyung 10 mana-big. \v 29 Anaani wiijamana, nugurru numburru-marrbuy-yinyung anaani, anubani-yung God nambaniiyii nugurru, nguynju yadhu anubani numburru-marrbuy-wina windiyung nugurru. Yagu nugurru waari-yinyung numburru-marrbuy-mang-jinyung aadanu, yagu nugurru nurraaḻamin-jamana nurru-marrbuy, yagu aadanu na-God aniwu-yarina niga nugurri-wala. \v 30 Numbunu-baruwudang naadagu naaladi-nyung arabarabalu-wuy, buguni waangudumana-wuy, anubagu warruburru-yung amburru-ruguna marri amburru-ra-bangaynjina amburraarragayii yamba wugurru.’ Dani-yung ni-yamayn niga na-runggal-yung.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, ana-lhaawu. \s1 Na-Runggal-yung ambani-nguynju-nguynjijgana warraarrawindi. \p \v 31 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung-maynji ngandaagiyn anuwaagala, wubani-rruj wu-milhiynjina-rruj, ngaya anaani nga-ngu-burraa anaarrwar, wubani-rruj wu-milhiynjina-rruj. \v 32 Warraarrawindi-lhangu warru-mandag ana-lhal-lhangu amburru-muṉḏugana raga-ragij ngayawi-rruj, marri ngaya ngambaaḻgaaḻgaḻwana wugurru, amburru-manda-bulawaa, nguynju yaga warruburru-yung wurru-rangarrii ana-jib, wurru-waḻgaḻwaa ana-jib anubani-yung-gala ana-naniguḏ. \p \v 33 “Nguynju-waj, ngaya ngambaaḻgaaḻgaḻwana, marri warruburru-yung warra-mamanunggu-yinyung amburru-muṉḏugana ngayawi-nyinyung-gala walawalama-wala, wugurraayung warra-mulung-aynbaj mangaṉḏayayaagu-wala. \v 34 Marri ngaynjamana warra-wurru-wurruj-guy ana-walawalama-wala, ‘Numburraaṉiyn, ngayawi-nyinyung na-Baba naniigajij-majgana. Anu…bani-yunggaj niga niwu-lhal-maṉdhangi ana-lhal-lhangu, marri nanii-ganga-wandangi nugurraa yadhu. Nimbirri-waṉagana anubani ana-lhal. \v 35 Ngaya yamba nga-marryaadangi, marri nugurru ngirri-yayn ngaya ana-marrya. Ngaya nga-wurrij-guldhangi marri nugurru ngirri-yayn ngaya anaa-gugu. Ngaya nga-lhalmarr, marri nugurru ngirri-yabijgayn ngaya nugurri-nyinyung-guy anga. \v 36 Ngaya waari mana-yaaḻi marri nugurru ngirri-yayn ngaya. Ngaya nga-lhangurrngang marri nugurru ngirri-rangarrangi ngaya. Ngaya nga-dhidini marri nugurru ngirri-maṉmangi ngaya.’ Dani-yung ngaya ngaynjambina anaani. \p \v 37 “Wugurraayung warra-mamanunggu-yinyung warra-wurru-wurruj ngambambi-yambalmang, ‘Runggal-yung, lhal-ngargu nurru ngunu-nani nu-marryaadangi marri ngunu-yayn nagang ana-marrya, yagu numburrij-guldhangi marri ngunu-yayn anaa-gugu? \v 38 Lhal-ngargu nurru ngunu-nani nundhalmarr marri ngunu-yabijgayn anaanga-wuy? Lhal-ngargu nurru ngunu-nani nagang waari mana-yaaḻi marri ngunu-yayn nagang nuynjabini? \v 39 Lhal-ngargu nurru ngunu-nani nagang nu-lhangurrngandi yagu nu-ngu-dhidini marri ngunu-maṉmangi nagang?’ Dani-yung amburru-yamana wugurru. \p \v 40 “Ngaayung ngaynjamang, ‘Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, anubani-yung nurru-waṉbini-yinyung ngayawi-nyinyung yadhu warra-wurru-wurruj, wiiya wugurru wurru-nunggarrbidi, aadaju nugurru nurru-waṉbini ngayawi-wuy.’ Dani-yung ngaynjamang. \p \v 41 “Anubanila ngaya anaani Jesus ngaynjambina warruburru-yung-guy warraalaaladi-wuy, ngayawi-nyinyung-gala a-mangaṉḏayayaagu-wala, ‘Numburru-yaarri ngayawi-wala, nugurru yamba na-God nambani-jadugang! Numburru-yaarri a-ngura-wuy anubani-yung wu-nagina-rruj wuguuguni anubani-yung niwu-maṉdhangi na-God na-baḏirrnya-yung yungguyung marri nigawi-nyinyung anaarrawindi wu-mijgalmina-yinyung. \v 42 Ngaya yamba nga-marryaadangi yagu nugurru waari ngirriini ana-marrya. Ngaya nga-wurrij-guldhangi yagu nugurru waari ngirriini anaa-gugu. \v 43 Ngaya nga-lhalmarr, yagu waari ngirri-yabijgaa nugurri-nyinyung-guy anaanga. Ngaya waari mana-yaaḻi yagu nugurru waari ngirriini mana-yaaḻi. Ngaya nga-lhangurrngang marri nga-dhidini, yagu nugurru waari ngirri-maṉmangi ngaya.’ Dani-yung ngaya ngaynjambina anaani ngandaagiyn-maynji. \p \v 44 “Wugurraayung warruburru-yung warra-wurru-wurruj ngambambi-yambalmang, ‘Yagu lhal-ngargu nurru ngunu-nani nagang nu-marryaadangi yagu numburrij-guldhangi yagu nundhalmarr yagu waari mana-yaaḻi yagu nundhangurrngandi yagu nu-ngu-dhidini? Yuga lhal-ngargu nurru ngunu-nani yagu waari wa-maṉmangi nagang, yuga?’ Dani-yung amburru-yamana wugurru. \p \v 45 “Ngaayung ngaynjamang, ‘Ngaya ngana-magana yijgubulu-windiyung, anubani-yung nurru-lhaabiyn, waari nambarra-maṉmangi ngayawi-nyinyung warra-wurru-wurruj, wiiya wugurru wurru-nunggarrbidi, aadaju nugurru nurru-lhaabiyn ngaya anaani.’ Dani-yung ngaynjamang. \p \v 46 “Nga warraawurru amburru-yaarri amburru-jadugiiyn anggu-wuguuguni, yagu wugurraayung warra-mamanunggu-yinyung warra-wurru-wurruj anaani amburru-yaarri amburru-burraa anggu-wuguuguni.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, na-nidhaawu-yung niga. \c 26 \s1 Warra-runggu-runggal amburru-wijangayii, na-Jesus ambunu-ngawijgang. \r Mark 14:1-2, Luke 22:1-2, John 11:45-53 \p \v 1 Wurrugu na-Jesus niwu-jadugayn ni-yambini-yinyung anaarrawindi-lhangu anaani. Niga wani-magaa nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung. \v 2 “Nugurru nurru-marrbuy anubani-yung amuulawaa-wala mana-miyn.nganga, wu-rangga-ḻaabini-yinyung ana-miyn.ngu, ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, warruburru-yung ngambambi-mang ngaya, marri ngambambi-marang-barra-rayii wuḏangag-guy marri nga-ngawina,” ni-yamayn. \p \v 3 Nga wurru-ragaani-yinyung warra-priest marri warra-Jew-yinyung wurru-ragaani-yinyung wurru-yambiynjini wurru-muṉḏugaa anaanga-rruj na-runggal-yung-jinyung na-priest-jung, na-nimuwaj-jung Caiaphas. \v 4 Anubani-rruj wurru-yambiynjini-rruj, wugurru wurru-wijangani ambunu-mangi yadhu na-Jesus midaarrgaj, ambunu-ngawijgaa niga. \v 5 Yagu wugurru wurru-yamayn, “Ngagurru yagi anaani ngurru-waṉbi anubani-rruj ngurru-mijgalmina-rruj, warruburru-rruj warraarrawindi-rruj, yagu wu-ngarrgi-magi ana-wungarri runggal-windiyung,” wurru-yamaa. \s1 Na-Jesus marri anubani-yung anaarrawuj-mamaaḻang-jinyung anu-gargayag. \r Mark 14:3-9, John 12:1-8 \p \v 6 Nigaayung na-Jesus bagu ni-burri Bethany wubani a-wumurrng-duj na-Simon-duj. Anubani-yunggaj naagi-yung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa. \v 7 Nga maṉinyung buguni ngi-yanggi. Ngima-waṉagaa manaama-yung mana-gaṉdharra ma-mamanunggu. Anubani-yung ma-lhaguḻaarramangi manaama-yung malagaj, wu-burri bagu arrawuj-mamaaḻang. Ngiga ngi-warwarryangi anaani na-Jesus-guy na-nijinag-jung-guy, bagu ni-nguni-rruj ana-marrya. \p \v 8 Nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-riyaldhiyn, wurru-yamayn, “A-yangi yungguyung anubani-yung ngiwu-lhaladangi anubani-yung anaarrawuj-mamaaḻang? \v 9 Anubani-yung-magaa ngaambini warruburru-wuy, marri ngambambiini ana-runggal anu-ṉuga, nguynju yungguyung ngambiini warruburru-wuy warraambalalari-wuy,” wurru-yamayn. \p \v 10 Nigaayung na-Jesus ni-marrbuy, marri ni-yamayn, “A-yangi yungguyung aadanu nugurru nirringa-wurrij-galadi-wana ngarraagi ngarra-maṉinyung? Ngaadagu ngi-waṉbina yij-mamaaḻang ngayawi-wuy. \v 11 Warruburru-yung warraambalalari, warruburru-yung anggu-wuguuguni amburru-burraa nugurri-rruj. Yagu ngaayung yagi nga-burrangi anaaji nugurri-rruj, ana-baḏag. \v 12 Anaani aḏaba wiij-barubaj-mana nga-ngawang-jinyung marri ngambambi-wurrdhii-yinyung. Wudani-yung-gala nga, ngarra-maṉinyung ngiwu-burrangi ana-malagaj ngayawi-wuy. \v 13 Anaani ngana-magana yijgubulu, warra-mulung-aynbaj-maynji warrubawi-yung ambarra-magana ana-lhaawu na-God-jinyung ana-lhal-aynbaj-gala ana-lhal, anubani-yung ambirriij-burryuwina wubani-yung ngi-waṉbini-yinyung, ngaadagi-yung ngarra-maṉinyung. Marri amburraawanggina ngigawi-nyinyung.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \s1 Na-Judas anu-minbiyn na-Jesus. \r Mark 14:10-11, Luke 22:3-6 \p \v 14 Anubanila-wala aḏaba nubagi na-Judas Iscariot bagu wurraanggarra-ngu-burri, warra-12. Naagi-yung ni-yanggi wani-yambini wurru-ragaani-yinyung warra-priest. \v 15 Naagi-yung niga ni-yamayn, “Yangi nugurru ngirriiyn ngaya anambiiyn-maynji na-Jesus nugurri-wuy?” ni-yamayn. \p Wugurraayung wunu-yayn niga runggal wugarra, anu-ṉuga 30 ana-silver. \p \v 16 Ni-burri wurrugu, niwu-rangarrangi lhal-ngargu ari anaa-dhaawu-rarrjangi, nguynju yungguyung ambunu-bilhargang niga. \s1 Jesus marri warra-12 amburru-nguyii anubani wu-rangga-ḻaabini-yinyung. \r Mark 14:12-26, Luke 22:7-30, John 13:21-30, 1 Corinthians 11:23-25 \p \v 17 Ngarrubagi-rruj ana-wulhu-wulhurr ngarraaḻirr wurru-mijgalmini-rruj, ngarraagi-rruj ngarraaḻirr ngi-mayini “waari anggu-wuḻbuḻwandi anu-ḏayn”, warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yamayn, “Yuga aniga-wuy nimba-ngaynbandiyn naambu-warraalgaalgurmani ana-marrya, ngaambu-nguyii yadhu?” wurru-yamayn. \p \v 18 Nigaayung na-Jesus wani-magaa nubiṉi-wuy wini-wulawaa, “Nimbini-yaarri buguni a-runggal-wuy a-wumurrng, nubagi-yung-guy na-waḻyinyung-guy, marri numbunu-magana niga, nimbini-yamang, nubagi-yung wani-yiyina-yinyung ni-yamana, ngarrubagi-yung ngarraaḻirr ngayawi-nyinyung wiij-barubaj-mana. Ngaya nga-mijgalmina anubani-yung wu-rangga-ḻaabini-yinyung, marri ngayawi-nyinyung wurru-marrbuy-mana-yinyung, nugawi-nyinyung-duj anaanga.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 19 Wuguṉiiyung wini-waṉbini, wini-warraalgaalgurmangi wurru-mijgalmini-yinyung wu-rangga-ḻaabini-yinyung ana-marrya. \p \v 20 Anubani-yung waadhaadharrwara-maa, na-Jesus marri warruburru-yung warra-12, wurru-yanggi buguni. \v 21 Marri anubagu wurru-burri wurru-ngunu-nguni-rruj, marri bagu ana-marrya wurru-nguni. Marri na-Jesus ni-yamayn, “Ngana-magana anaani aniijgubulu. Aynjaabu-nyung nugurri-rruj, ngambani-minbumana ngaya.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 22 Anubani-yung wurru-yimurrjiwurangi wugurru. Warruburru-yung warraaynjaaynjaabugij warraawurru-yung wunu-yandhawiwandi na-Jesus, “Ngaya waari, yuga?” \p \v 23 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Aynjaabu-nyung daju nugurri-wala, dagu yaga ni-lhalwulhii marrya dagu aynjaabu-nyung ngirrima-lhagaṉmayn amaami ama-gaṉdharra, ngambani-minbumana ngaya. \v 24 Wiijamana, ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung anggu-waṉbina ngayawi-wuy, wubani a-wubiba-yinyung wu-magina. Yagu nubagi-yung-maynji ngaya ngambani-minbumana, ari ani-warragayii runggal-windiyung. Niga-magaa waari aniimbuḻwini, anubani-yung ni-maṉdhini.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 25 Nigaayung aḏaba na-Judas, nubagi nu-minbang-jinyung, niga ni-yamayn na-Jesus-guy, “Barra-yiyina-yinyung, yijgubulu ngaya anaani waari,” ni-yamayn. \p Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yii, nugawaj nga,” ni-yamayn. \p \v 26 Anubani-yung wurru-nguni-wugij bagu, na-Jesus ni-miyn anu-ḏayn, marri ni-yambini na-God-guy, marri ni-rayn-bagiwayn aḏaba. Niga waniini, nigawi-nyinyung-guy wurru-marrbuy-maa-wuy. Marri ni-yamayn, “Numburru-mani anaani anu-ḏayn marri numburru-nguyii. Anaani ngayawi-nyinyung a-ngun.gu, wu-yamana,” ni-yamayn. \p \v 27 Aḏaba nima-miyn gaṉdharra, wubani wugargayag wu-burri. Marri ni-yambini na-God-guy marri waniini. Niga ni-yamayn, “Nugurru numburru-waḻ-nguyii anaani. \v 28 Anaani nguynju ngayawi-nyinyung ama-wulang, wu-yamana. Ngamaadbarrwumana ngaya nugurraa yungguyung warraarraarrawindi yungguyung. Anaani wiijamana, na-God nani-lhalamayana nugurri-wuy, marri naniigajij-garruna nugurri-nyinyung anaaladi. \v 29 Ngaya ngana-magana nugurru anaani, yagi ngaya ngaaḻ-ngi anubanila anu-gargayag ana-wuyarrangaḻ-wala. Wurrugu marri, bagu ana-lhal na-Baba-yinyung, bagu marri nganggaḻ-nguyii ngijang nugurri-rruj, anggiij-gadhuwa-wiiyn.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 30 Warraawurru-yung wirri-rawaa bagu, marri wurru-yanggi yuuguni, wuu-ngarra-ḏaba-rabaliyn. Yuuguni wurru-yanggi amubama-wuy ama-ṉuga ma-ḻandhirrngindi-wuy Mount of Olives-guy. \s1 Na-Jesus ani-yambina amburru-man-jarramana-yinyung. \r Mark 14:27-31, Luke 22:31-34, John 13:36-38 \p \v 31 Wurru-yanggi… nga aḻagaḻa aḏaba. Naagi-yung na-Jesus wani-magayn, “Anaani ana-miyn.ngu, nugurru aadanu aḏaba numburru-man-jarramang marri ngirriirruyn ngaya, wu-yamana yamba anaani-rruj ana-wubiba, \q1 ‘Nubagi-yung yaga ni-ranga-rangarrii-yinyung wubani-wuy a-jib, wugurru ambunu-wiyn, marri anubani ana-jib anggu-man-jarramang,’ \m wu-yamana anaani ana-wubiba.\x + \xo 26:31 \xt Zechariah 13:7.\x* \v 32 Yagu wurrugu ngaya nga-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala. Marri anubani-yung ngaynjaarri buguni Galilee-wuy, marri nugurru aadanu ngirri-ga-garri-yurii anubuguni.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 33 Nigaayung na-Peter nu-yambalmayn, “Warraawurru warra-mulung-arrgi-yung-maynji amburru-man-jarramang ambiirruyn nugawi-wala, yagu ngaya anaani yagi,” ni-yamayn. \p \v 34 Nigaayung na-Jesus nu-yamijgayn, “Ngunu-magana anaani yijgubulu. Manaama-rruj mana-miyn.nganga, marri aadanu ba-yambina, ‘Naadagu ngaya nga-maḻaḻadi niga na-Jesus,’ ba-yamang, anubani-yung ba-yambina anggu-mal-bulaynbaj. Wurrugu ngarrubagi-yung ngarra-baawul angiiḏang-maynji.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 35 Yagu nigaayung na-Peter ni-yamayn, “Yagi anubani-yung nga-yambi! Waari nga-maḻaḻadi-wi nagang! Ngaya nga-ngawiiyn nugawi-rruj!” ni-yamaa. Yagu warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wugurraayung wurru-yamaa, wiij-nguynju anaani-yung ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus ani-yambina ani-wiri-wiri. \r Mark 14:32-42, Luke 22:39-46 \p \v 36 Wurru-yangga-yanggi… nga wurru-waliyn aḏaba, wubani a-lhal Gethsemane. Marri wani-yamijgayn bagu, “Numburru-burraa yaaji, wurrugu ngaya ngaynjaarri yuuguni marri ngaynjambina na-God-guy,” ni-yamayn. \p \v 37 Wugurru wani-miyn na-Peter, marri wini-wulawaa na-niwiyayung-biiyung na-Zebedee-yinyung nigawi-rruj. Marri niga ni-wurrij-galadi-wiiyn marri ni-yimurr-jiwurangi. \v 38 Niga ni-yamayn, “Ngaya anaani nga-wurrij-galadi-wiiyn-bindiyung, ari nga-ngawang, nga-wurrij-galadi-wiiyn yamba. Nugurru aadanu yaaji numburru-burraa marri numburru-wanggirraa, ngirrii-garranggana ngaya,” ni-yamayn. \p \v 39 Anubani-yung ni-jarrarriyn yuuguni windiyung. Marri bagu ni-rabini aaban-guy marri ni-yambini. “Baba, anaani-maynji anggiij-maṉdhina, bawu-yarina ana-wungarri ngayawi-wala, nguynju yagi ngaarragayi yadhu. Yagu nugaajbaj ba-waṉbina nunggijangayii-yinyung, waari anubani-yung ngaya ngawu-ngaynbandii-yinyung,” ni-yamaa. \p \v 40 Aḏaba ni-yanggi niigiyn warruburru-wuy warra-wulu-wulaynbaj-guy, wani-rangga-lhangarrmayn wugurru wu-lhagarra-yingayn. Niga ni-yamayn na-Peter-wuy, “Nugurru waari ngirrii-banggirri ngarraaynjaabugij-duj ngi-dhawawarumini-yinyung ngarraaḻirr? \v 41 Numburru-wanggirraa, marri numbunu-yambina na-God-guy, a-lhuḏ yungguyung nambaniiyn, nguynju anubani anaaladi yagi nanggu-rawu anaangaḏajung. Yijgubulu aadanu ana-wiri wu-waḏa-waḏaḏ nugurri-nyinyung, yagu nugurri-nyinyung ana-ngun.gu wu-bilwilwiluj.” Dani-yung ni-yamaa naagi-yung. \p \v 42 Aḏaba niga niigiyn, ni-yambini, “Ngayawi-nyinyung Baba, yagi-maynji nunggu-yari ana-wungarri ngayawi-wala, marri ngaya-maynji nganggarragayii, nagang ba-waṉbina nunggijangayii-yinyung aadanu,” ni-yamayn. \p \v 43 Aḏaba niga ni-yanggi niigiyn ngijang, marri ngijang niga wani-lhangarrmayn wugurru wurru-lhagarra-yingayn, warruburru yamba wurru-yaal-ngawiiyn-bindiyung. \v 44 Yagu na-Jesus waniirruyn wugurru marri ni-yanggi ni-yambini na-God-guy mal-bulaynbaj-gala, ni-yambini wiij-nguynju-yinyung anubani-yung. \p \v 45 Aḏaba na-Jesus ni-yanggi niigiyn nigawi-nyinyung-guy wurru-marrbuy-maa-wuy marri ni-yamayn, “Yagu nugurru nuu-lhagarra-yara-wugij marri nurru-yanga-yangina? Numburraarranggang, anaani aḏaba wiij-barubaj-mana. Nubagi nganii-dhaawu-yarrijgini nubagi warruburru-wuy warraalaaladi-wuy, marri ngambambi-bilhargang, ngaya na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. \v 46 Numburru-ḻaḻagiiyn. Aḏaba ngagurru ngurru-yaarri. Yaagila ni-yaarri ngani-minbini-yinyung ngaya.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Warruburru-yung ambunu-bilhargang na-Jesus. \r Mark 14:43-50, Luke 22:47-53, John 18:1-12 \p \v 47 Wurrugu anaani-yung ni-yambini-wugij, nigaayung nubagi-yung na-Judas, warruburru-yung-jinyung warra-12, ni-yanggi buguni nigawi-wuy, marri warruburru-yung garnyirrimba. Warraawurru-yung wirri-warra-waṉagaa galiwanga marri rangag. Marri bagala wurru-yanggi warruburru-yung-gala warra-runggu-runggal warra-priest, marri warra-mijiwanggu warra-wurru-wurruj-jinyung wugurru. \p \v 48 Ana-wulhu-wulhurr-waj, na-Judas anaani-yung wani-magaa, “Wurrugu nganu-lhawuynjang naadagu na-waḻyinyung. Bagi-yung nga. Numbunu-bilhargang niga,” anubani-yung ni-yamayn. \p \v 49 Anubani-yung aḏaba na-Judas ni-yanggi andhurrg na-Jesus-guy. Ni-yamayn, “Nuynjaminggarrina, barra-yiyina-yinyung!” marri nu-lhaawuynjayn niga. \p \v 50 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Guwaj, ba-waṉbina anubani-yung nagang numbaaṉiyn-jinyung ba-waṉbina-yinyung,” ni-yamayn. Aḏaba warraawurru-yung wurru-yanggi, wunu-bilhargayn niga. \p \v 51 Anubani-yung aḏaba naaynjaabu-nyung na-Jesus-inyung winiinggarra-yanggi-yinyung, niga niwu-waṉagaa galiwanga. Niwu-ngarrgiwaa niga, ana-galiwanga, nga naagi-yung ni-jarrarriyn nubagi-wuy na-waḻyinyung-guy naa-mijgalmini-yinyung na-runggal-yung na-priest-jung. Niga ni-jarrarriyn-bugij, marri dhiḏ! Nu-lhiyn! Naa-guldhiyn manubama-yung mana-warang. \v 52 Na-Jesus ni-yamayn na-waḻyinyung-guy, “Bawu-burrang nugawi-nyinyung ana-galiwanga, bawaagijgiyn. Warraarrawindi-lhangu warruburru-yung wirri-waṉagana-yinyung ana-galiwanga amburru-ngawina ana-galiwanga-mirri. \v 53 Ari nagang nu-maḻaḻadi, ngaya nganu-yandhawiwana na-Baba marri niga ngambaniiyn ngaya ngijang arrawindi-windiyung wu-wiynji-wiynjina-yinyung ana-angel. \v 54 Yagu ngaya yagi nganu-yandhawiwu, yagu yamba anubani ana-wubiba wu-yamana, ngaya nga-ngawang anaani.” \p \v 55 Anubani-yung na-Jesus wani-magaa warra-garnyirrimba-wuy, “Yuga nugurru aadanu nurru-yanggi galiwanga nirri-warra-waṉagana? Yuga majirrijirri nirrima-waṉagana, ngirri-bilhargaa yungguyung? Yuga ngaya anaani ngaandha-wungarri yamba? Ngarraaḻirr-lhangu ngaya nga-burri ana-Temple-Maṉngulg-duj marri bagu nga-yambini, yagu nugurru waari ngirri-bilhargaa ngaya anubagu. \v 56 Yagu anaarrawindi-lhangu anaani wu-waṉbini nguynju yadhu anubani-yung ana-lhaawu warruburru-yung-jinyung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj, anubani-yung anggu-wandhurrg-mana.” Dani-yung ni-yamayn. \p Aḏaba na-Jesus-inyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wunaarruyn niga marri wurru-man-jarramayn wugurru. \s1 Warra-runggu-runggal ambunu-yambiḻiwiḻingayii na-Jesus. \r Mark 14:53-65, Luke 22:54-55,66-71, John 18:12-14,19-24 \p \v 57 Warruburru-yung wunu-miyn na-Jesus, wunu-yarrijgini niga aanga-wuy na-Caiaphas-guy na-runggal-yung-guy na-priest, warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu marri warra-mijiwanggu wurru-muṉḏugaa-yinyung. \p \v 58 Nigaayung na-Peter nu-garrindharrmangi na-Jesus, yuwaagala yagu adhaa…dharri ni-yangga-yanggi. Ni-yanggi buguni wubani-wuy a-wumurrng-guy nubagi-yung-jinyung na-runggal-yung na-priest. Anubani-yung ni-yanggi nga buguni ni-yabiyn. Niga ni-burrangayn warruburru-rruj wurru-mijgalmini-yinyung, aniwu-nani anggu-waṉbini yungguyung. \p \v 59 Wugurraayung warra-runggu-runggal warra-priest marri warruburru-yung wuu-yamba-yambini-yinyung, wirriij-ḏaguni yijanggaḻij lhaawu na-Jesus-inyung, ana-raga-ragij-jinyung, nguynju yungguyung naagi ambunu-ngawijgaa yungguyung. \v 60 Yagu waari anubani-yung ambirri-lhangarrmaa ana-lhaawu. Arraarrawindi warra-wurru-wurruj wurru-waṉiyn marri warra-magaa yijanggaḻij ana-lhaawu anubani-yung nigawi-nyinyung. Aḏaba wini-wulawaa waḻya-waa wini-waṉiyn marri wini-yamayn, \v 61 “Naagi na-waḻyinyung ni-yamayn, ‘Ngaya anaani nganggu-jadugang ana-Temple-Maṉngulg na-God-jinyung marri nganggu-rayii ngijang amuulawaa-wala mana-miyn.nganga.’” Dani-yung wini-yamaa. \p \v 62 Nigaayung nubagi-yung na-runggal-yung ni-lhangayn marri ni-yamayn na-Jesus-guy, “Yuga nagang numba-yambalmang? Anaani yuga ana-lhaawu wu-yaminggarrina, wini-yambiynjina nugawi-nyinyung?” ni-yamayn. \p \v 63 Yagu nigaayung na-Jesus naagi-yung waari ani-yambini. \p Nigaayung na-runggal-yung ni-yamayn, “Ngaya ngunu-magana ana-muwaj na-God na-wiri-nyung, numba-magana nurru, yuga nagang na-Christ, na-Niwiyayung na-God-jinyung?” ni-yamayn. \p \v 64 Na-Jesus nu-yambalmayn, “Aadanu nugawi-nyinyung ana-lhaawu. Yagu ngaya ngana-magana nugurru, anaani anggu-waṉbina, nugurru aadanu ngirri-nayii ngaya, \it (Daniel 7:13) ‘na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaya nga-ngu-burraa walawalama nubagi-yung niwu-waṉagana-yinyung ana-lhuḏ. Marri nga-ngu-dhirridang anubani-yung ngubunung-mirri a-wumala-wala,’\it* ” Dani-yung ni-yamaa niga. \p \v 65 Nigaayung nubagi-yung na-runggal-yung nigawi-nyinyung nimaarra-ḻaḻaani mana-yaaḻi, marri ni-yamayn, “Naagi-yung naaladi-yamawaa na-God! Ngagurru waari ngaamba-ngaynbandang warraaynbaj, ngarrambi-magi ana-lhaawu naagi-yinyung. Naagi-yung naaladi-yamawaa na-God! \v 66 Yangi yuga nugurru nurru-wijangayii aadanu aḏaba?” ni-yamayn. \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Ani-ngawang,” wurru-yamayn. \p \v 67 Anubanila, mulung-aynbaj wunu-yudangi na-Jesus nani-jilhal-yung, marri wunu-warra-waḏjiwini. Warra-mulung-arrgi-yung wunu-wini niga. \v 68 Wugurru wurru-yamayn, “Nagang Christ, ba-yambina lhaawu na-God-gala aḏaba! Numba-magang nurru, yangi-nyung nimbi-wang nagang!” wurru-yamayn. \s1 Na-Peter ani-yamana ni-maḻaḻadi na-Jesus. \r Mark 14:66-72, Luke 22:56-62, John 18:15-18,25-27 \p \v 69 Nigaayung nubagi-yung na-Peter bagu ni-burri aarabarabalu-rruj. Ngarrubagi-yung ngi-mijgalmini-yinyung ngarra-ngaḻaynjinyung buguni ngi-yanggi. Ngi-yamayn, “Nagang aadanu niiniinggaanggarra-yanggi-yinyung naagi na-waḻyinyung na-Jesus wubanila a-Galilee-wala,” ngi-yamayn. \p \v 70 Yagu na-Peter ni-yamayn warraarrawindi-wuy warra-wurru-wurruj “Ngaya waari nga-marrbuy-magaa, aadanu nuynjambina-yinyung anubani-yung,” ni-yamayn. \p \v 71 Aḏaba niga ni-yanggi a-wu-dhawang-guy. Aynbajung ngaḻaynjinyung ngunu-nayn niga. Ngiga ngi-yamayn warra-wurru-wurruj-guy bagu, “Naagi na-waḻyinyung winiinggaanggarra-yanggi-yinyung na-Jesus a-Nazareth-jinyung,” ngi-yamayn. \p \v 72 Nigaayung na-Peter ngijang ni-yamayn, “Anaani nganggawaḻii-maynji, na-God ngambani-jadugang ngaya! Naadagu na-waḻyinyung, nga-maḻaḻadi niga!” ni-yamaa. \p \v 73 Wiij-dhamun.gurrg-maa wurrugu, mulung-arrgi-yung wurru-wurruj wurraarra-garra-lhi bagu, wurru-yanggi na-Peter-wuy marri wurru-yamayn, “Yijgubulu nagang aadanu niiniinggaanggarra-yanggi-yinyung. Anubani-yung nagang nuynjambina-yinyung nguynju warra-Galilee-yii,” wurru-yamayn. \p \v 74 Nigaayung aḏaba ni-yamayn, “Anaani nganggawaḻii-maynji, na-God ngambani-jadugang ngaya! Naadagu na-waḻyinyung, nga-maḻaḻadi niga!” ni-yamaa. \p Anubani-yung ngarra-baawul ngiiḏiyn aḏaba. \v 75 Nigaayung na-Peter bani-yung ni-wijangang anubani-yung na-Jesus niga nu-magaa-yinyung niga, “Aadanu ba-yamana nu-maḻaḻadi ngaya, ba-yambina anggu-mal-bulaynbaj. Wurrugu ngarrubagi-yung ngarra-baawul angiiḏang-maynji.” Aḏaba na-Peter ni-yanggi arabarabalu-wuy marri ni-ruguni-windiyung niga. \c 27 \s1 Ambunu-yarrijgina na-Jesus nubagi-yung-guy na-Pilate-guy. \r Mark 15:1, Luke 23:1-6, John 18:28-38 \p \v 1 Anubanila ngi-ḻambalangi. Warruburru warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-mijiwanggu wugurru wurraaḻamin-jamijgini anubani-yung na-Jesus ani-ngawiiyn. \v 2 Wugurru wunu-radbini aḏaba niga, wunu-yarrijgini niga marri wunu-burriyn bagu na-Pontius Pilate-duj na-runggal-yung ana-Rome-jinyung. \s1 Na-Judas ani-ngawij-gina nigaajbaj. \r Acts 1:18-19 \p \v 3 Na-Judas nubagi-yung nu-minbang-jinyung, niga wani-nani wugurru anubani-yung aḏaba wunu-lhajbini na-Jesus, aḏaba naagi-yung ni-wij-barrngayuyn, anubani-yung niga ni-waṉbini-yinyung, yagu niga niwu-miyn 30 ana-silver, niwaagijgiyn warruburru-wuy warra-priest-guy marri warra-mijiwanggu-wuy. \v 4 Niga wani-magayn waadurru-yung, “Ngaya yamba ngaaladi, ngaya ngana-yayn nugurri-wuy, niga waari-yinyung anubani-yung ani-waṉbini-yinyung anaaladi,” ni-yamayn. \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Anubani-yung nugawi-nyinyung-bugij, waari-magaa nurri-nyinyung.” wurru-yamayn. \p \v 5 Yagu nigaayung aḏaba na-Judas niwu-barawudiyn anubani-yung ana-silver buguni a-Temple-Maṉngulg-guy. Aḏaba niga ni-yanggi marri ni-waḻa-ḏadbini nigaaj-baj, ni-ngawiiyn aḏaba. \p \v 6 Wugurraayung waa-runggu-runggal warra-priest wirri-miyn anu-ṉuga, wurru-yamayn, “Anaani anu-ṉuga ama-wulang-jinyung, wugurru yamba ngarranggu-bayarra-gaa, nguynju yadhu nubagi na-waḻyinyung ani-ngawang niga. Anaani ana-lhaawu-runggal ngarranggu-magana, waari ngaanggu-burrangi anu-ṉuga ana-Temple-Maṉngulg-duj.” Dani-yung yigaj wurru-yamayn. \p \v 7 Yagu wugurru wurru-wijangani, amburru-bayandhangi yadhu anaabaḻa, nubagi-yung-gala na-waḻyinyung-gala nimaarra-maṉdhangi aynba-gaynbaj-jinyung mana-gaṉdharra, nguynju yadhu amburru-wurrdhini-yinyung waa-nunggajigala-yinyung warruburru-yung wurru-ngawini-yinyung ana-Jerusalem-duj. \p \v 8-10 Yagu anubani-yung na-Jeremiah nubagi naa-ja-jambini-yinyung na-God, ni-yambini, anu…bani-yunggaj, \it (Jeremiah 32:6-15, Zechariah 11:12-13) “Wirri-miyn 30 ana-silver, anubani-yung wu-yamaa-yinyung warra-Israel-inyung, wugurru wurru-wijangani na-wurrujung-jinyung anubani-yung. Wugurru wurru-bayandhangi anaabaḻa nubagila-wala nimaarra-maṉdhangi aynba-gaynbaj-jinyung mana-gaṉdharra, nguynju-waj na-Buunggawa ngani-magaa ngaya.”\it* Dani-yung nga ni-yambini na-Jeremiah. \p Anubani-yung yigaj anubani-yung anaabaḻa wu-mayini “Abaḻa Ama-wulang-jinyung” anaani ana-yimbaj. \s1 Na-Pilate anu-yambiḻiwiḻingayii na-Jesus. \r Mark 15:2-5, Luke 23:3-5, John 18:33-38 \p \v 11 Anubanila-wala aḏaba, niga na-Jesus ni-lhaay nubagi-yung-duj na-Pilate na-runggal-yung-duj, marri naagi-yung na-Pilate nigaayung ni-yamayn, “Nugawaj yuga na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung?” ni-yamayn. \p Na-Jesus nigaayung yaani-yung ni-yamayn “Anaani nugawi-nyinyung ana-lhaawu,” ni-yamayn. \p \v 12 Wugurraayung aḏaba warruburru-yung waa-runggu-runggal warra-priest marri warra-mijiwanggu, wunu-lhajbini na-Jesus. Yagu nigaayung waari ani-yambini. \p \v 13 Yagu nigaayung na-Pilate yaani-yung ni-yamayn na-Jesus-guy, “Yuga nagang anubani-yung barra-yaynjangani warruburru-yung wugurru nimbi-lhajbini nagang anaarrawindi-lhangu?” ni-yamayn. \p \v 14 Yagu na-Jesus anubani-yung waari anu-yambalmaa na-Pilate. Marri niga na-Pilate ni-walharaguni-windiyung niga. \s1 Na-Pilate anu-lharrgang na-Jesus. \r Mark 15:6-15, Luke 23:13-25, John 18:39—19:16 \p \v 15 Manubama-yung-duj manaarmag wu-rangga-ḻaabini-yinyung, nubagi na-runggal-yung na-Pilate ni-yamaa-wugij, nu-waḻamin-dharrgang naaynjaabu-nyung wunu-radbini-yinyung, warruburru-yung-jinyung warra-wurru-wurruj wugurru wurru-wajbarini-yinyung. \p \v 16 Anubani-yung bagu waḻyinyung ni-burri wuu-dhidini-rruj na-nimuwaj-jung nubagi-yung Barabbas, niga niiladi-windiyung. \v 17 Aḏaba warruburru-yung warra-priest wurru-muṉḏugaa na-Pilate-duj aanga, nga nigaayung na-Pilate ni-yamayn, “Yuga nugurru ngirri-ngaynbandiyn ngaya nganu-waḻamin-dharrgang yuga na-Barabbas yagu na-Jesus, nubagi-yung ni-mayina-yinyung na-Christ?” \p \v 18 Dani-yung nga ni-yamayn na-Pilate, ni-marrbuy yamba anubani-yung wunu-yayn na-Jesus nigawi-wuy warraawurru-yung wunu-margiriyn yamba nigawi-wuy. \v 19 Anubani-yung na-Pilate ni-burri bagu wani-nguynju-nguynjijgaa-yinyung-duj. Nga ngigaayung nigawi-nyinyung nga-rangarrina-yung anubani-yung ngiwu-lharrgang lhaawu nigawi-wuy. “Yagi ngunu-waṉagi naadagu na-waḻyinyung na-mamanunggu-yung. Ana-yimbaj ngaya nga-wuryarrangi anubani-yung nigawi-nyinyung marri wungarri wu-waṉiyn ngayawi-wuy angaḏajung-bindiyung.” Dani-yung ngi-yamayn. \p \v 20 Yagu warruburru-yung waa-runggu-runggal-inyung warra-priest marri warra-mijiwanggu, warraadhangu-jujurangi warruburru-yung warru-mandag, wunu-yandhawiwaa wugurru na-Barabbas-inyung anu-lharrgandi marri na-Jesus anu-ngawijgaa. \p \v 21 Nigaayung na-Pilate ni-yamayn, “Ngaya ngarra-waṉagana Barabbas marri Jesus, yangi-nyung nugurru ngirri-ngaynbandii ngaya ngambaḻamin-dharrgang nugurri-wuy?” ni-yamayn dani-yung. \p Wugurraayung warra-wurru-wurruj wurru-yamayn, “Barabbas”. \p \v 22 Nigaayung na-Pilate ni-yamayn, “Yagu ngaynjaminggarrina nganggaṉbina na-Jesus-guy, nubagi-yung ni-mayina na-Christ?” \p Wugurraayung wurru-yamayn “Ani-ngawang-bugij niga!” \p \v 23 Yagu nigaayung na-Pilate ni-yamayn, “A-yangi-yungguyung? Waari anaaladi niga ani-waṉbini!” ni-yamayn. \p Yagu wugurraayung wurraaḏangi-wugij, “Ani-ngawang-bugij niga!” wurru-yamaa. \p \v 24 Nigaayung aḏaba na-Pilate ni-yamijgini, “Ngaya-maynji anu-lharrgang, ari amburru-lhagararriynjina, wungarri anggu-waṉiyn,” ni-yamayn. \p Nga niga niwu-miyn guugu marri ni-marang-jarrbini nigawi-nyinyung ana-marang raga-ragij warru-mandag wurru-muṉḏugaa-rruj. Aḏaba niga ni-yamayn, “Ngaya anaani waari nganaa-dhangarrmaa anaaladi naagi na-waḻyinyung ani-ngawang-jinyung. Nugurru yagi ngirri-lhajbu ngaya, ani-ngawang-jinyung niga. Nugurru-waj anubani-yung numburru-waṉbina.” Dani-yung nga ni-yamayn. \p \v 25 Wugurraayung warraarrawindi warra-wurru-wurruj wurru-yamayn, “Nurru anaani marri nurri-nyinyung warra-mijburrayung naanggu-waṉagana nigawi-nyinyung ani-ngawiiyn-jinyung.” Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 26 Aḏaba niga na-Pilate nu-lharrgang na-Barabbas ni-warrgarrga yagu na-Jesus wani-yayn warruburru-wuy wurru-wiynji-wiynjini-wuy, “Numbunaarra-waḏjiwumana marri numbunu-yarrijgiyn aḏaba, bagu numbunu-marang-barra-rayii aḏaba, a-rangag-duj.” Dani-yung nga ni-yamayn. \s1 Warruburru-yung ambunu-gaḻij-gana na-Jesus. \r Mark 15:16-20, John 19:1-3 \p \v 27 Marri nigawi-nyinyung na-Pilate-jinyung warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wunu-yarrijgini na-Jesus buguni wubani-wuy na-Pilate-jinyung a-wumurrng-guy. Marri warruburru-yung warra-muṉḏugijgayn warraarrawindi wurru-wiynji-wiynjini-yinyung buguni. \v 28 Wugurru wirrima-miyn manubama-yung nigawi-nyinyung mana-yaaḻi, na-Jesus-gala, nga wunu-yabijgaa mamanunggu yaaḻi. Nguynju yaga warruburru-yii waa-runggu-runggal-yii ni-yabini ni-yamaa. \v 29 Anubani-yung wirri-miyn rawurrumugurrumu, marri wirri-dhawawarumaa, marri anubani-yung wunaambaḻ-yadiyn niga. Marri wirri-burriyn anubani ana-rangag nigawi-nyinyung-duj a-marang. Aḏaba warraawurru-yung wurru-burrdi raga-ragij na-Jesus-duj marri aḏaba wunu-gaḻijgaa niga wurru-yamaa, “Ngunu-warraarriwana! Runggal-yung warra-Jew-yinyung!” wurru-yamaa dani-yung nga. \v 30 Wugurru wunu-yudangi na-Jesus aḏaba wugurru wunaa-mangi ana-rangag marri wunu-wini niga a-yinag-duj. \v 31 Wunu-rajburrnani. Anubanila-wala, manubami-yung wunaa-ngarrgiwayn mana-yaaḻi marri ngijang wunu-yabijgayn manubama-yung mana-yaaḻi, wunaa-gaagijgiyn. Anubanila-wala aḏaba, wugurru wunu-yarrijgini ambunu-ngawijgaa yadhu niga. \s1 Na-Jesus ambunu-marang-barra-rayii. \r Mark 15:21-32, Luke 23:26-43, John 19:17-27 \p \v 32 Warraawurru-yung wurru-yanggi anubanila-wala ana-lhal Jerusalem-gala. Yagu nubagi-yung waḻyinyung wunu-lhangarrmayn, na-nimuwaj-jung niga Simon, wubani-yinyung a-lhal a-Cyrene-yinyung. Yagu wurru-yamayn, “Bawu-warrgurrang anaani ana-rangag naadagu-yinyung.” \p \v 33 Aḏaba naagi-yung na-Jesus wunu-yarrijgini wubani-wuy a-lhal-wuy, anu-muwaj wu-mayini Golgotha. Wiijamana wugurru anaani, ana-lhal a-ngagara-yii ana-yinag, wu-yamaa. \v 34 Anubani-yung warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wirri-waḻangi wine-mirri, wugargayag, marri wu-ḻamij-galadi, anubani-yung wunu-yayn na-Jesus wunu-waḻ-ngujgaa anubani-yung. Wunu-yayn, yagu niga ni-lhaabiyn. \p \v 35 Marri aḏaba anubani-yung wunu-marang-barra-raani wubani-wuy a-rangag-guy aḏaba. Marri manubama-yung mana-yaaḻi wurraayajarrangi aḏaba. Amudama-yung yungguyung wurraayigini ama-yaaḻi, yangi-nyung anima-mangi niga magurru. \v 36 Marri warraawurru-yung wurraandhadhi bagu marri wunu-nani niga. \p \v 37 Wugurru wirri-burriyn waarrarrini arrwar na-Jesus-duj na-nijinag-jung-duj. Wu-yamaa anubani-yung, “Naagi Jesus na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung.” \p \v 38 Yagu nubiṉi-yung wini-wulawaa wini-wungarri-dhini-yinyung warra-marang-barra-raani warubaj na-Jesus-duj, aynjaabu-nyung walawalama-wala marri naaynbajung mangaṉḏayayaagu-wala. \p \v 39 Anubanila-wala warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurru-yaḻdhangi, wuu-yambini yij-maaḻang. Marri anubani-yung wuu-ḻang-barawararbini. \v 40 Marri wurru-yamaa, “Nugawaj nuynjamaa, bawu-jadugang anubani ana-Temple-Maṉngulg marri ngijang bawu-rayii muulawaa-wala mana-miyn.nganga! Yagu ba-maṉmiiyn aḏaba, baaṉiyn, ba-dhirridang aḏaba aadanu a-rangag-gala! Nagang-maynji yijgubulu-windiyung na-niwiyayung na-God-jinyung!” Dani-yung wurru-yamaa. \p \v 41 Wugurraayung warruburru-yung waa-runggu-runggal-inyung warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-mijiwanggu, warraawurru-yung wunu-rajburrnani na-Jesus. \v 42 Wugurru wurru-yamayn, “Niga wani-maṉmangi warra-mulung-aynbaj yagu niga waari ninggu-waṉagang ana-lhuḏ, waari ni-maṉmi nigaaj-baj! Niga ni-mayini ni-king warra-Israel-yinyung! Ari ani-dhirridang ana-rangag-gala! Bani-yung ngagurru ngaambu-jambarrgiiyn nigawi-wuy. \v 43 Niga naa-gurrij-ngu-burraa na-God, marri niga niin-jamayn, niga na-niwiyayung na-God-jinyung. Ari na-God-maynji nu-ngaynbandii-maynji, niga anu-maṉmang!” Dani-yung nga wurru-yamayn. \p \v 44 Marri nguynju-waj nubiṉi-yung wini-wungarri-dhini-yinyung warra-ngawijgayn-jinyung warubaj na-Jesus-duj, wuguṉi wunu-rajburrnani niga. \s1 Na-Jesus ani-ngawang. \r Mark 15:33-41, Luke 23:44-49, John 19:28-30 \p \v 45 Aḏaba yaaji arrwar ngi-waḻirr-wadadiyn, anubani-yung aḏaba waangamudiyn anubani-rruj ana-lhal, wurrugu waangamudangi-wugij nga yaajijila arrgarrgaḻi ngi-waḻirr-wiḻibiḻingiyn. \p \v 46 Anubanila-wala aḏaba, na-Jesus niiḏangi yanggarrwar-mirri, ni-yambini anubani-yung ana-lhaagi Aramaic-mirri, “Eli, Eli, lama sabachthani?” ni-yamayn. Wiijamana anaani ana-lhaawu, \it (Psalm 22:1) “Ngayawi-nyinyung na-God, ngayawi-nyinyung na-God, a-yangi yungguyung ngaya nimbaarruyn?”\it* \p \v 47 Anubagu-yinyung wurraarra-garra-lhi wurraawanggini anaani ana-lhaawu. Warra-mulung-aynbaj wurru-yamaa, “Yuga naadagu naa-gaḏii na-Elijah-wuy?” wurru-yamaa. \p \v 48 Ni-nguḻu-nguḻubiyn nubagi naaynjaabu-nyung ni-wuwaḻgayn, nga ni-miyn alhilhig marri ni-warwarryangi vinegar wugargayag marri niwu-rangag-gabaa a-rangag-guy. Marri nu-yayn na-Jesus, nguynju ani-waḻ-nguni yungguyung. \p \v 49 Yagu mulung-arrgi-yung anubani-yung wurru-yamayn, “Wurrugu, yagi nunu-waṉbi niga. Ngagurru nguunu-ngaynbandiyn ngaanu-nayii na-Elijah. Ari ani-rabalang anu-maṉmang niga,” wurru-yamayn. \p \v 50 Yagu nigaayung na-Jesus niiḏangi ngijang yanggarrwar-mirri, marri ni-ngawiiyn. \p \v 51 Manubama-yung mana-yaaḻi anubagu-yinyung ana-Temple-Maṉngulg-duj ma-burri, manubama-yung ma-ḻaḻmayn yuwaagu arrwar-wala nga yuuguni lhirribala-wuy. Nguynju-waj ana-lhal wu-wirbirini marri mana-ṉuga ma-ḻaḻmayn bandharra-waj. \v 52 Marri anubani-yung warra-wurrdhu-wurrdhangi-yinyung wu-gara-wawalhiyn marri warraarrawindi-yinyung na-God-yinyung warra-wurru-wurruj warruburru-yung wurru-ngawini-yinyung wuu-ngarra-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala. \v 53 Wugurru wurru-rabaliyn anaabiyn-gala. Wurrugu, anubani-yung na-Jesus ni-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala, warraawurru-yung wurru-yanggi buguni a-Jerusalem-guy, na-God-jinyung anaanga, nga bagu warraarrawindi warra-wurru-wurruj warra-nani wugurru. \p \v 54 Aynjaabu-nyung runggal-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, bagu ni-lhaay, marri wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, wunu-rangarrangi na-Jesus. Wugurru aḏaba wirri-nani anaani waaban-birbirini marri anubani-yung anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-waṉbini, wugurru wurru-ḏirrngawiiyn marri wurru-yamayn, “Niga yijgubulu na-Niwiyayung na-God-jinyung!” Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 55 Wugurraayung arraarrawindi warra-maṉaṉung warruburru-yung wunu-ga-garrindharrmangi-yinyung na-Jesus anubanila-wala ana-Galilee, wunu-maṉmangi-yinyung niga. Warraawurru-yung wurraarragarra-lhi yuwaagala malanganyanay, warra-nani. \v 56 Warra-mulung-arrgi-yung ngarra-Mary Magdalene marri Mary nga-rriibi-yung naawiṉi-yung na-James marri na-Joseph, marri ngarrubagi-yung ngarraaynbajung nga-rriibi-yung na-James marri na-John. \s1 Na-Jesus ambunu-wurrdhii. \r Mark 15:42-47, Luke 23:50-56, John 19:38-42 \p \v 57 Anubani-yung anaadharrwara, nubagi-yung naambalal-yung na-waḻyinyung ni-yanggi Jerusalem-guy. Naagi na-nimuwaj-jung Joseph, ni-marrbuy-maa-yinyung na-Jesus, niga anubanila-wala ana-lhal Arimathea. \p \v 58 Naagi ni-yanggi na-Pilate-guy, nu-yandhawiwandi wubani-yung a-ngun.gu na-Jesus-inyung niga. Nigaayung na-Pilate wani-magaa, warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, nga wunu-yayn na-Joseph. \v 59 Nga aḏaba na-Joseph niwu-miyn anubani ana-wubulu marri niwu-wabaa mamanunggu-mirri mana-yaaḻi. \v 60 Naagi-yung aḏaba niwu-yurangi nga niwu-burriyn bagu ama-gadhuwa-rruj ama-gara ama-ṉuga-rruj. Nga ṉuga runggal nima-dhawawarumayn, nima-jurangi bagu, nima-dhidiyn amubama ama-madhawang. Aḏaba niga ni-yanggi. \p \v 61 Ngigaayung ngarra-Mary Magdalene marri ngarraaynbajung ngarra-Mary wingi-burri bagu warubaj ama-gara-rruj. \s1 Ambirrima-rangarrii mana-gara. \p \v 62 Ngarraagi ngarraaḻirr ngi-mayini, wurraarraalgaalgurmangi-yinyung ngarraaḻirr. Anubanila, ngarraaynbaj-duj ngarraaḻirr, warruburru-yung warra-runggu-runggal-yinyung warra-priest marri warra-Pharisee wurru-yanggi buguni na-Pilate-guy. \v 63 Wugurru wurru-yamayn, “Runggal-yung, anaani nurru-marrbuy, nubagi-yung na-Jesus ni-wawaḻangi-yinyung, niga ni-wiri-waj, ni-yamayn ‘Wurrugu amuulawaa-wala mana-miyn.nganga, ngaya anaani nga-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala.’ \v 64 Dani-yung nga ni-yamayn. Yagu nagang ba-wij-maṉdhii lhaawu, ambirrima-rangarrii mana-gara yingga muulawaa-wala mana-miyn.nganga. Yagi-magi wugurru nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggan-magi marri wurraamajan ana-wubulu marri warra-magangun-magi warra-wurru-wurruj, anubani-yung niga ni-ḻaḻagiiyn anubanila-wala ana-ngawij-gala. Anubani-yung yijanggaḻij anggu-lhabarrj-giiyn aḏaba.” Dani-yung nga wurru-yamayn. \p \v 65 Nigaayung na-Pilate ni-yamayn, “Yii, nambarra-yarrijgina warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjina-yinyung, marri numburru-yaarri nimbirrima-rangarrii ama-gara aadanu maaḻamburrg-galawaj,” ni-yamayn. \p \v 66 Wugurraayung aḏaba wurru-yanggi amubami-wuy ama-gara. Marri wirrima-walangi alnga-mirri wubami-rruj ama-ma-dhawang-duj, marri warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung bagu wirrima-narrangi wugurru. \c 28 \s1 Na-Jesus ani-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala. \r Mark 16:1-8, Luke 24:1-12, John 20:1-10 \p \v 1 Anubani-yung malgadhaadharri, ngarrubagi-wala ngarraaḻirr-maṉngulg-gala warra-Jew-yinyung, bagila ngi-ḻambalangi. Anubani-yung ana-Sunday. Ngarrubirrngi-yung ngarra-Mary Magdalene marri ngarraaynbajung ngarra-Mary wugurrngi wingi-yanggi ambingima-nani yungguyung ama-gara. \p \v 2 Anubani-yung anubagu runggal wu-lhal-wirbirini aḏaba. Wugurru aynjaabugij ana-angel na-Buunggawa-yinyung, wu-dhirridangi anaarrwar-wala wu-yanggi ama-gara-wuy marri juriyn mana-ṉuga anubanila-wala anu-dhawang-gala wugurru wu-burrangayn ama-ṉuga-rruj. \v 3 Wugurru wu-milhiynjini nguynju yi-yamiynji-yii, marri wugurri-nyinyung mana-yaaḻi ma-ngalngalangi-windiyung. \p \v 4 Wugurraayung warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung bagu wirrima-narrangi-yinyung mana-gara, wurru-ḏirrngawiiyn-bindiyung wurraarra-galalangi, marri wurru-rabini nguynju yaga wurru-ngawa-ngawina-yii. \p \v 5 Anubani ana-angel wu-yamayn ngarra-maṉumbaa-wuy, “Yagi niingi-ḏirrngawi. Ngaya yamba nga-marrbuy aadanu nugurrngi nuungunaagalhaga-lharrmani na-Jesus nubagi-yung wunu-raani-yinyung yuwaagu a-rangag-duj. \v 6 Yagu yamba niga niiri anaaji, niga ni-ḻaḻagiiyn aḏaba! Nguynju-waj niga ni-yambini-yii. Nimbingi-warranggang, yaani yigaj niga ni-murrgulhi. \v 7 Marri aḏaba nimbingi-yaarri ngalbaḻang marri nambaangi-magana warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, na-Jesus ni-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala aḏaba. Niga ni-yaarri buguni Galilee-wuy, raga-ragij nugurri-wuy. Bagu, nugurru numbunu-nayii niga. Aḏaba ngaya anaani ngana-magaa nugurrngi.” Dani-yung wu-yamayn ana-angel. \p \v 8 Wugurrngiiyung ngarra-maṉumbaa lhugaajgiyalawaj wingi-yanggi. Wugurrngi wingi-ḏirrngawiiyn yagu wugurrngi wingi-wurrij-gaḻaaḻarrangi. Wingi-wayamangi, ambaangi-lhangarrmaa yadhu warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung. \v 9 Wingi-wayamangi… lhugaajgiyalawaj na-Jesus wani-lhangarrmayn bagu. Niga ni-yamayn, “Gurrngi-waj, niingi-yaminggarrina?” ni-yamayn. \p Wugurrngiiyung ngarra-maṉumbaa wingi-yanggi nigawi-wuy wunu-mun-baṉagayn ana-mun marri wuunu-warraarriwaa niga. \p \v 10 Nigaayung aḏaba na-Jesus ni-yamayn, “Yagi niingi-ḏirrngawi. Nimbingi-yaarri marri nambaangi-magana ngayawi-nyinyung wurru-marrbuy-mana-yinyung, amburru-yaarri buguni Galilee-wuy. Marri wugurru anaani ngambambi-nayii ngaya bagu.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. Wugurrngiiyung wingi-yanggi aḏaba. \s1 Warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung ambarra-magaa. \p \v 11 Wugurraayung mulung-arrgi-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung warruburru-yung wirrima-narra-narrangi-yinyung mana-gara, warruburru-yung wurru-yanggi buguni a-wumurrng-guy ana-Jerusalem, warra-magaa warra-runggu-runggal warra-priest, anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-waṉbini-yinyung. \p \v 12 Aḏaba warra-priest marri warra-mijiwanggu, warraawurru-yung wurru-muṉḏugaa, wirriij-maṉdhangi-yinyung ana-lhaawu. Wugurru warra-bayarra-gaa wurru-wiynji-wiynjini-yinyung runggal-windiyung anu-ṉuga. \v 13 Marri warra-magaa, “Nambarra-magana warra-wurru-wurruj anubani-yung na-Jesus-inyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wurru-yanggi miyn.ngu marri wurraamaji ana-wubulu, nugurru nurru-yaay-yaay-waj aadanu. \v 14 Niga-maynji na-runggal-yung na-Pilate ani-wawanggiyn-maynji ana-lhaawu anubani-yung-jinyung nugurru nurru-yaay-yaay, nurru anaani naanu-magana lhaawu, naanu-yurrurrugana, nganambaagajij-maṉdhii nugurru. Yagi ma-waṉi mana-magarrangaynji nugurri-wuy.” Dani-yung wugurru warra-priest wurru-yamayn aḏaba. \p \v 15 Wugurraayung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wirri-waṉagaa anu-ṉuga marri warra-magaa warra-wurru-wurruj-guy, anaani aniijanggaḻij ana-lhaawu. Marri anaani ana-lhaawu wu-rajaarriyn warruburru-yung-guy warra-Jew-wuy nguynju-waj anaani ana-yimbaj. \s1 Na-Jesus ani-rabalang warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy. \r Mark 16:14-18, Luke 24:36-49, John 20:19-23, Acts 1:6-8 \p \v 16 Anubanila-wala, warra-11 wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi Galilee-wuy amubami-wuy maaḻandhirrngindi-wuy, amubami-wuy na-Jesus niga wani-magaa-yinyung anubani-yunggaj. \v 17 Manubami-rruj, wugurru wunu-nayn na-Jesus, marri wunu-warraarriwaa niga, yagu warra-mulung-arrgi-yung wugurru wurru-wurrij-gadhaarimini. \p \v 18 Aḏaba na-Jesus ni-yanggi wugurri-wuy marri ni-yamayn, “Anaarrawindi-lhangu ana-lhuḏ anaarrwar marri anaani-rruj ana-lhal ngani-yayn na-God ngayawi-wuy. \v 19 Yagu nugurru aadanu numburru-yaarri marri nambarra-mani warra-wurru-wurruj, amburru-marrbuy-mana yadhu ngaya, ana-lhal-lhangu-waj. Marri nambarraambara-ngambijgana, na-nimuwaj-jung-jinyung na-Baba-yinyung marri na-Niwiyayung-jinyung marri ana-Maṉngulg Mawurr-inyung. \v 20 Marri nambarra-yiyina wugurru ambirri-yandhurrbangana anaarrawindi-lhangu ana-lhaawu, anubani-yung ngaya ngana-yiyini-yinyung nugurru. Marri yijgubulu-windiyung ngaya anaani nugurri-rruj nga-ngu-burraa anggu-wuguuguni, murrubu anggu-dhaag-mana-rruj.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus, wani-magaa wugurri-wuy. \mte1 Wiiya.