\id LUK Luke Dec 1983 M. Hore Wubuy (Nunggubuyu) \h Luke \toc1 LUKE Ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus-inyung \toc2 Luke \mt1 LUKE \mt2 Ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus-inyung \ip Anaani ni-warrarrangi na-nimuwaj-jung Luke, ana-wubiba-rruj. Ni-warrarrangi nubagi-wuy na-wurrujung-guy, na-nimuwaj-jung naagi-yung Theophilus. Anaani ana-wubiba ngarranggu-magana ana-mamanunggu ana-lhaawu na-Jesus Christ-jinyung, na-Niwiyayung na-God-jinyung. \c 1 \s1 Na-Luke ni-warrarrangi anaani ana-wubiba. \p \v 1 Guwaj Theophilus, anaani ngawu-lharrganjii nugawi-wuy ana-lhaawu. Nu-marrbuy anaani, arraarrawindi wurru-wurruj wuu-yambini waarrarrini, anaani-yung na-God-jinyung ni-waṉbini, anaani-rruj ana-lhal ngurru-burraa-rruj. \v 2 Warraarrawindi anaani wurraarranggaa marri wurraambu-narrini anubani-yung na-God-jinyung ni-waṉbini, ana-wulhu-wulhurr-wala ni-mijgalmini na-Jesus. Anubani-yung ngarrambi-magaa ngagurri-wuy ana-lhaawu. Marri anubani-yung wii-rangarrangi wugurru. \p \v 3 Ngaya anaani nga-wawanggini anaani ana-lhaawu, maaḻamburrg-bindiyung. Anaani-yung ana-lhaawu niga na-God-jinyung ni-waṉbini-yinyung. Anaani-yung nga-wawanggini wu…bani-yunggaj. Anaani-yung nga-wijangani, ari anaani-yung ngaayunggaj, nganggarrarrangi yungguyung wu…banila-yung-galawaj. Danu nga aḏaba wiij-maṉdhina. Danu nga nugawaj Theophilus, nagang nuṉḏunggal, \v 4 anaani nagang ngunaa-garrarrangi nugawi yungguyung. Nguynju yadhu ba-marrbuy yungguyung aniijgubulu anubani-yung-jinyung nunggaawanggini-yinyung anaani. \s1 Ana-angel anggu-yambina nubagi-wuy na-Zechariah-wuy. \p \v 5 Anubani anu…bani-yunggaj, na-Herod na-king ni-buunggawa-maa wubani-yung-duj a-lhal a-Judea-rruj. Naaynbajung nigaayung naagi-yung na-priest, na-nimuwaj-jung naagi ni-mayini Zechariah. Ngarraagi-yung nga-rangarrina-yung ngarra-ngarrimuwaj-jung Elizabeth. \p Anu…bani-yunggaj warra-mi…yn-ngambara-waj, nubagi-yung na-Aaron, ni-burri ni-priest. Naagi-yung na-Aaron-gala, naaynbajung ni-mijgalmini-yinyung, nga naagi-yung na-nimuwaj-jung Abijah niga. Naagi-yung na-Abijah-wala, nubagi na-Zechariah ni-mijgalmini-yinyung niga. \p \v 6 Naawiṉi-yung na-Zechariah marri ngarra-Elizabeth, naawiṉi-yung wini-burri maaḻamburrg-galawaj na-God-guy. Naawiṉi-yung yungguyung wuguṉi wurru-marrbuy, winiwu-yandhurrbangaa ana-lhaawu-runggal na-God-jinyung maaḻamburrg-bindiyung. \v 7 Yagu waari wuguṉi warra-mijburrayung ambani-waṉagaa. Ngarraagi-yung ngaa-Elizabeth waari ambangi-waṉagaa warra-wirrig. Naawiṉi-yung wini-burri aḏaba ngi-ngajiwanggu-maa, marri nigaayung ni-yiwanggu-maa. \p \v 8 Naagi-yung ni-burri bagu ni-mijgalmini, niga naa-ja-jambini-yinyung na-God, wubani-rruj a-Temple-Maṉngulg-duj. Nigawi-nyinyung warru-mandag na-Abijah-yinyung bagu wurru-burri, wurru-mijgalmini wugurraayunggaj. \v 9 Anaani-yung anubani-yunggaj, wirrima-ṉuga-ngu-dhawawarumaa ṉuga, nguynju yadhu niga na-God ni-wajbariyn yangi-nyung aynjaabu-nyung. Naagi-yung ni-yanggi-magaa niwu-nangaa wunguban, wubani-rruj a-Temple-Maṉngulg-duj, lhirribala ni-lhaay. Anaani-yung wurru-yamaa wuguuguni-wugij wiijamaa wugurru. Anaani-yung, na-God niga ni-wajbariyn naagi-yung na-Zechariah nguynju yungguyung buguni ni-yanggi wubani-wuy a-Temple-Maṉngulg-guy. Nga ni-yabiyn lhirribala buguni a-wumurrng-guy wubani a-gara. \v 10 Marri bagu aarabarabalu-rruj, warraawurru-yung warraarrawindi wurru-yambini nigawi-wuy na-God-guy, anubani-yumbaa wugurru wu-nagini-rruj anubagu-rruj ana-lhirribala anubani anu-nguban. \p \v 11 Naagi-yung na-Zechariah ni-lhaay niga bagu lhirribala a-Temple-Maṉngulg-duj. Niga ni-warranggayn bagu ni-nani aynjaabugij angel wu-lhaay na-Buunggawa-yinyung ni-lharrgang. Wubani-rruj wu-lhaay bagu walawalama-wala ma-ṉuga-muṉḏugini-rruj ama-ṉuga a-wunguban-duj, lhirribala bagu a-Temple-Maṉngulg-duj. \v 12 Naagi-yung na-Zechariah ni-warranggayn nga ni-nayn, anubani-yung niga ni-wurri-ḻaḻmayn marri ni-wurrij-barrwarrangi, ni-ḏirrngawiiyn-bindiyung, niga ni-yamayn. \p \v 13 Wugurraayung wu-yamayn ana-angel nigawi-wuy, “Yagi ngaya nimba-yami anaani, Zechariah. Nagang aadanu nuynjambini, niga na-God aadanu ninii-gawanggini nagang. Marri nagang ngaadagu nga-rangarrinaaj ngarra-Elizabeth, ambangi-waṉagana wirrig, ambangi-yabang gujuju, nuguṉi-nyinyung-jinyung. Banu-mayang niga na-nimuwaj-jung ani-mayina John. \v 14 Anubani-yung-maynji aniimbuḻwiyn niga, nagang ba-wurrij-gaḻaaḻarrii, marri ba-ḏinggina nagang. Warraarrawindi-lhangu wugurru anubani amburru-waḻaaḻarrii, \v 15 niga yamba ani-runggal na-Buunggawa-yinyung. \p “Yagi niga ni-waḻ-ngi ana-wine marri ana-grog. Anubani-yung ana-Maṉngulg Mawurr wugurru anggu-burraa nigawi-rruj, aninggaambamadhii niga, anubanila-wala aniimbuḻwiyn-maynji. \v 16 Naagi-yung ani-yambina ana-lhaawu, nguynju yungguyung warruburru-yung warraarrawindi warra-Israel amburraagina, marri amburru-waliynjina na-Buunggawa-wuy, wugurri-nyinyung-guy na-God.” \p \v 17 Anaani ana-angel ninggu-yambini-wugij. “Nagang na-niwiyaay, ani-ragaana raga-ragij, na-Buunggawa-yung-guy. Ani-waṉbina naagi-yung-maynji, niga nguynju yaga na-Elijah-yii. Aniwu-waṉagana lhuḏ nigawi-yii. Anubani-yung-maynji ani-yambina-maynji niga, nguynju yadhu warruburru-yung amburraaynjaabu wugurru, warruburru-yung-guy warra-mi-ninyarra-yung marri warra-mijburrayung, amburraa-ḏamarr-ngu-burrangijgaynjina wugurru. Warruburru-yung wugurru waari-yinyung ambunu-yandhurrbang na-God, marri anubani-yung amburraaynbijgiiyn aḏaba wugurru, nguynju yadhu amburraawanggina marri amburru-maaḻamburrg wugurru, nguynju yaga warruburru-yung-jii warraambaambaḻaman-jii warra-wurru-wurruj. Nguynju yadhu warraawurru-yung warra-wurru-wurruj na-Buunggawa-yinyung, amburru-burraa marri amburraandhurrg-gina wugurru maaḻamburrg na-Buunggawa yungguyung, niga yamba na-Buunggawa ani-walang aḏaba lhaalhag.” Dani-yung nga wu-yamaa anaani-yung ana-angel, ninggu-magaa niga. \p \v 18 Nigaayung naagi-yung na-Zechariah ni-yambalmayn ana-angel, “Marri ngaya ajigala nga-marrbuy-mang? Ngaya anaani aḏaba nga-yiwanggu, marri ngayawi-nyinyung ngarra-guḻgu ngigaayunggaj ngi-ngajiwanggu aḏaba,” ni-yamijgayn wugurri-wuy. \p \v 19 Wugurraayung ana-angel wu-yamayn, “Ngaya-waj anaani Gabriel, ngawu-lhaawu-yarrijgina-yinyung, marri ngaya-waj anaani nga-lhara-yinyung nigawi-rruj na-God-duj wubani-rruj ni-burraa-rruj. Ngaya anaani nganu-yandhurrbangana niga. Niga-waj ngani-lharrgang anaani, marri ngunu-magana, ngunu-yayn nugawi-wuy anaani ana-mamanunggu ana-lhaawu. \v 20 Nagang yamba waari ba-jambarrgini aadanu, anaanila-wala yagi aḏaba nuynjambi aadanu, ba-ramadhan-ngu-dhidiiyn aḏaba. Nga aadanila-wala ba-yamana ba-burraa… nga anggu-waṉbang-gala, bani-yung marri, ba-ramadhan-bawalhang marri ba-yaṉḏabalang marri bani-yung ba-yambang. Aadanu yamba nagang anaani ana-lhaawu waari yamba nagang nimbaa-ngu-jambarrgini ngaya. Anaani ana-lhaawu yijgubulu. Anaani anggu-waṉbina wurrugu marri.” Dani-yung wu-yamaa anaani-yung ana-angel. \p \v 21 Warruburru warra-wurru-wurruj wunaa-garranggaa wugurru na-Zechariah baḏag, anaarabarabalu-rruj-jinyung wurru-burri. “A-yangi yadhu nubagi ni-burraa ana-baḏag ana-lhirribala, aḏaba ani-rabalangi niga wubani-yunggaj, yagu ni-yaminggarriyn?” Dani-yung wuu-yamijgaynjini. \v 22 Marri anubani-yung-maynji ni-rabaliyn niga, yagu waari ani-yambini aḏaba. “Yagu naagi-yung niga ni-bu-burri, yangi yamba ni-nayn, ari niga ni-wuryarrangi!” wurru-yamayn. Yagu waari niga ani-yambini, marang-bugij niga ni-marang-birbirini, ni-yambini marang-mirri ni-waṉbini, bani-yung-bugij, aḏaba niga ni-yang-gaṉibiyn. \p \v 23 Anubani-yumbaa niga ni-mijgalmini anubani-rruj ana-Temple-Maṉngulg-duj, anubanila-wala aḏaba wu-jadugiiyn. Nga aḏaba ni-yanggi aanga-wuy. \p \v 24 Wurrugu marri ngijang malgadhaadharri, aḏaba ngarrubagi-yung nga-rangarrina-yung ngiga aḏaba ngi-gulmung-muṉḏurr-mayn. \p Nga anubanila-wala ngi-yanggi aḏaba warruburrala-wala. \v 25 Ngiga ngi-yamayn aḏaba, “Anaani ngaya na-Buunggawa ngani-man.galagana ngayawi-wuy. Yagi aḏaba ngaya anaani ngaambuli warruburru-wuy warra-mulung-arrgi-yung-guy warra-wurru-wurruj-guy anaani. Aadanu aḏaba ngaya nganii-garra-yarini niga.” Dani-yung ngi-yamaa. Ngarraagi-yung ngi-yanggi, nga ngi-bu-burri ngiga ngi-lhalga. Marri anubani-yung ngi-burri marang-aynjaabugij na-ḻabama. \s1 Ana-angel anggu-yambina ngarrubagi-wuy ngarra-Mary-wuy. \p \v 26 Anubanila, nubagila-wala naaynbaj-gala na-ḻabama, nigaayung na-God ni-lharrgang anubani-yung ana-angel wubani-yung-guy aanga a-Nazareth, wubani a-runggal-uj a-lhal Galilee. \v 27 Ngarraagi-yung ngarra-ngaḻaynjinyung ngigaayung, ngarra-ngarrimuwaj-jung Mary. Naagi-yung niga wunu-lhalamayaa, na-waḻyinyung, na-nimuwaj-jung Joseph. Nigawi-nyinyung warru-mandag naagi-yung na-king-jinyung na-David. Naawiṉi-yung wurrugu waari ambini-yagaynjini wuguṉi. \v 28 Anaani-yung ana-angel wu-yanggi buguni ngigawi-wuy, marri nginggu-yamijgayn ngiga, wu-yamayn, “Mary, nagang aadanu na-Buunggawa aḏaba nini-walgaṉmaa, marri nagang aḏaba niiniinggarra-ngu-burraa nugawi-rruj,” wu-yamaa dani-yung. \p \v 29 Ngigaayung ngarraagi-yung aḏaba ngi-walharaguni. Ngi-yambini ngigaajbaj, “Anaani yuga wu-lhaawu-yaminggarrina anaani ana-lhaawu wugurru? A-yangi yungguyung anaani ngaya nganggu-magana?” Dani-yung ngi-yamayn. \p \v 30 Wugurraayung ana-angel nginggu-magayn, “Yagi ngaya anaani nimba-yami, Mary. Na-God niga ni-waḻaaḻarrii nugawi-wuy. Marri nagang aadanu nini-walgaṉmaa aḏaba. \v 31 Nagang aadanu bamba-waṉagana daju gujuju lhirribala, nugawi-rruj. Nubagi-yung wirrinyung banu-yabang waḻyinyung na-nimarig. Marri nubagi-yung banu-mayang na-nimuwaj-jung Jesus. \v 32 Niga naadagu ani-runggal-windiyung. Marri ani-mayina niga na-niwiyayung naagila-yinyung anaarrwar-inyung. Naagi anaagajij-dharrmani aḏaba niga na-king David-jinyung, wubani yaga warra-mi…yn-ngambara-waj. Niga-waj yamba God naadagu anu-buunggawa-wana, ani-ragaana yungguyung. \v 33 Niga naadagu ani-ragaana, warruburru-yung-guy warra-Israel, burru-yung nga, na-Jacob-jinyung warru-mandag, anggu-wuguuguni aadanu aḏaba. Nigaaj-bugij ani-ragaana aḏaba, ani-wandha-wuguuguni, niga ambani-narrii yungguyung, warruburru-yung warra-wurru-wurruj, ani-wij-garrarra-gana yadhu, yagi ni-muḏaḏbi.” Dani-yung wu-yamaa anaani-yung ana-angel, nginggu-magaa ngiga. \p \v 34 Yagu ngigaayung ngi-yambalmayn, ngi-walharaguni yamba, ngi-yamayn “Marri yuga anaani anggiijaminggarrina anggu-waṉbina? Yagu ngaya anaani waari ngandaaynji-yaay warra-waḻya,” ngigaayung ngi-yamayn. \p \v 35 Wugurraayung ana-angel wu-yamayn nginggu-yamijgayn, “Anaani Maṉngulg Mawurr yamba wugurru anggu-yaarri nugawi-wuy, ana-lhuḏ nigawi-nyinyung na-runggal-yung-jinyung anggu-burraa nugawi-rruj. Aadanula-wala, naadagu na-wirrinyung ani-mayina ani-maṉngulg, marri na-God-jinyung na-niwiyayung niga. \v 36 Baawanggina nagang! Ngarrubagi ngaa-Elizabeth, nugawi-nyinyung niingiilgurmaynjiyn-jinyung, ngarra-ngajiwanggu-nyung, anubani-yung ana-wulhu-wulhurr wugurru wurru-yamaa, ‘Waari ngarrubagi ambangi-waṉagaa warra-wirrig ngiga,’ wurru-yamaa anaani-yung warruburru-yung warra-wurru-wurruj. Yagu ngigaayunggaj bawa aḏaba winyig wangi-waṉagana, anaanila-wala aḏaba marang-aynjaabugij marri jarranggay naagi na-ḻabama. \v 37 Na-God-maynji niga anubani ani-wijangayii, yagu bani-yung nga ani-waṉbina. Waari anaaynbaj ninggu-muḏaḏbijgi niga.” Dani-yung wu-yamaa anaani-yung ana-angel. \p \v 38 Ngigaayung ngarra-Mary ngi-yamayn, “Yii, yijgubulu, ngaya anaani na-Buunggawa-yinyung, marri nganu-yandhurrbangana-yinyung niga. Nigawi-nyinyung ana-lhaawu, anubani-yung anggu-waṉbina ngayawi-wuy,” ngi-yamayn ngiga. Marri anubani-yung ana-angel wu-yanggi aḏaba ngigawi-wala. \s1 Ngarra-Mary angi-yanggi ngaa-Elizabeth-guy. \p \v 39 Anubanila-wala, ngarra-Mary ngi-ḻaḻagiiyn marri aḏaba ngi-yanggi yuuguni ama-ṉuga-wuy, maarra-ḻandhirrngindi-wuy, wubani aanga, wubani a-runggal a-lhal wugurru wu-mayini Judah. \v 40 Wubani ngiga ngi-yanggi buguni na-Zechariah-wuy. Ngi-yabiyn. Nga Mary-wala ngiga ngaa-gaḏiyn ngaa-Elizabeth-guy. \p \v 41 Ngigaayung ngaa-Elizabeth ngi-wawanggini. Nga warrubawi-yung warra-gujuju wu-wirbirini ana-lhirribala ngigawi-rruj aḏaba. Anubani-yung aḏaba Maṉngulg Mawurr ngarraagi-yung ngiga ngiindharwiiyn, ngaa-Elizabeth. \v 42 Marri ngiiḏangi yanggarrwar-mirri, “Nagang aadanu yamba na-God nagang nini-walgaṉmaa, waari warruburru-yung-jii wugurru warra-maṉaṉung-jii-magaa. Marri naagi-yung niga nu-walgaṉmaa, na-gujuju-nyung anubagu ana-lhirribala ni-burri-yinyung. \v 43 Anaani ngaya mamanunggu-windiyung nganiini ngayawi-wuy, nagang aadanu nuynjanggi anubagala, nimba-wagarangi, nagang yamba aadanu nga-rriibi-yung nagang na-Buunggawa-yinyung marri ngayawi-nyinyung niga. \v 44 Marri baawanggina, aadanu aḏaba anubani-yunggaj ngunu-yaynjangani, nigaayung na-gujuju-nyung ni-wirbirini ngayawi-rruj, niga yamba ni-wawanggini, marri ni-waḻaaḻarrangi niga. \v 45 Na-Buunggawa niga naniigajij-majgaa, nagang yamba aadanu nu-ngu-jambarrgiiyn nigawi-nyinyung ana-lhaawu, ani-waṉbina-yinyung.” Dani-yung yigaj ngi-yamaa ngarra-Elizabeth ngarraagi-yung. \s1 Ngarra-Mary angunu-warraarriwana na-God. \p \v 46 Ngigaayung ngarra-Mary ngi-yamayn, ngu-yambalmayn, \q1 “Ngaya aḏaba nganu-warraarriwana na-Buunggawa, ngaya nga-yamana, ni-runggal niga, ni-Buunggawa. \q2 \v 47 Marri ngaya anaani nga-ḏinggina aḏaba, niga yamba na-God, niga ngani-wiri-gana-yinyung. \q1 \v 48 Ngaya anaani nga-burraa nga-wirrig-bindiyung, \q2 marri ngaya anaani nganu-yandhurrbangana-yinyung. \q1 Yagu God nigaaj-bugij niga ni-wawanggina ngayawi-wuy, marri ngani-man.galagana. \q2 Wugurru warruburru warra-wurru-wurruj amburru-lhamarrii-yinyung, marri amburru-yambina-yinyung ngayawi-nyinyung ana-lhaawu, niga na-God, ngaya ngaaniigajij-majgaa, wugurru amburru-yamana yungguyung. \q1 \v 49 Yagu yamba nigaaj-bugij na-waḏa-waḏaḏ-jung. Marri ni-waṉbina yij-mamaaḻang-galawaj ngayawi-wuy. \q2 Ana-muwaj nigawi-nyinyung, wu-maṉngulg. \q1 \v 50 Ngagurru warra-wurru-wurruj ngaanu-yandhurrbangana-yinyung ngagurru nigawaj-bugij aḏaba, na-God niga ngarrani-man.galagana anaani ngagurru. \q2 Marri ngagurri-nyinyung warruburru warra-mijburrayung marri warruburru-yung anaadhaadharri-yinyung wugurraayunggaj. \q1 \v 51 Na-God niga ni-waṉbina yij-mamaaḻang-galawaj, niga yamba ni-waḏa-waḏaḏ. \q2 Marri warruburru-yung wugurraayung wuu-lhama-lhamina-yinyung, wugurru yamba wurru-wawanggina anaani wiij-galadi. Yagu na-God niga ambani-man-jarramijgang warruburru-yung, marri ambani-manda-ḻibi-ḻibawana niga waadurru-yung. \q1 \v 52 Yagu warruburru-yung wugurraayung waa-runggu-runggal, wurru-waḏa-waḏaḏ-gina-yinyung, warruburru-yung ambani-barawudang wugurru. \q2 Yagu warruburru-yung wugurraayung wurru-yaal-murramurra-yinyung, marri wugurru ambani-runggal-wang wugurru. \q1 \v 53 Marri warruburru wugurraayung wurru-marryaadii-yinyung, ambaniiyii mamanunggu ana-marrya wugurru. \q2 Yagu warruburru-yung wugurraayung warraambaambalal, ambani-lharrgang amburru-mamar wugurru. \q1 \v 54 Yagu ngagurru anaani warra-wurru-wurruj warra-Israel, nigawi-nyinyung warru-mandag, nguunu-yandhurrbangana-yinyung niga, ngarrani-maṉmani ngagurru. \q2 Niga yamba ni-wawanggina-wugij ngagurri-wuy anaani, ngarrani-man.galagana-wugij ngagurru niga. \q1 \v 55 Anaani wiij-nguynju wugurru, ni-yambini-yinyung anu…bani-yunggaj, warruburru-yung-wuy warra-miyn.ngambara-wuy, \q2 marri na-Abraham-guy marri warruburru-yung wuu-lhamarrangi-yinyung. Danu nga ana-lhaawu anaani anggu-burraa anggiij-buguuguni-wugij wugurru.” \m Dani-yung nga, ngi-yamaa ngarraagi-yung ngarra-Mary. \p \v 56 Anubanila-wala aḏaba, ngarraagi-yung ngarra-Mary ngi-burri ni-wulaynbaj-gala na-ḻabama, anubagu wugurrngi wingiinggarra-ngu-burri ngarraagi-yung ngaa-Elizabeth. \p Anubanila-wala aḏaba ngiga ngiigiyn ngigawi-wuy aanga-wuy. \s1 Na-John nubagi ambaniimbara-ngambijgana-yinyung, aniimbuḻwiyn. \p \v 57 Anubanila-wala aḏaba malgadhaadharri, ngarraagi-yung ngaa-Elizabeth ngunu-yabayn ngigawi-nyinyung naagi-yung na-wirrinyung, na-ni-marayung. \v 58 Ngigawi-nyinyung warra-mijgalgur-yung marri warruburru wurraanggarra-yagaynjini-yinyung, anaani-yung wurraawanggini ana-lhaawu aḏaba, naagi-yung na-Buunggawa ngu-man.galagaa windiyung ngarraagi-yinyung ngiga. Marri anubanila wugurru wurru-waḻaaḻarrangi windiyung ngigawi-wuy aḏaba. \p \v 59 Manubama-yung mana-miyn.nganga marang-aynjaabugij marri muulawaa wurrugu, warruburru wurru-burri-yinyung wurru-muṉḏugaa, naagi-yung aḏaba wunu-wulmurr-gaa, na-wirrinyung niga. Wurru-yamaa-wugij wugurru wurraandha-wuguuguni. Naagi-yung wunaa-ngaynbandangi niga ambunu-mijguni Zechariah, wurru-yamaa, nguynju yaga na-ninyarra-yung-jii wubani yaga a-muwaj, ambini-miyn-nguynju-magaa wuguṉi. \p \v 60 Yagu ngigaayung ngaa-rriibi-yung ngiga ngi-yamayn, “Yagi yagi aadanu! Naagi ani-mayina John, niga.” Dani-yung ngi-yamayn. \p \v 61 Yagu wugurraayung wurru-yamayn, “Anaaji nagang waari amburru-mayini aadani-yung-jii ana-muwaj, nurraalgurmaynjini-yinyung.” Dani-yung wurru-yamayn wugurraayung. \v 62 Marri wunu-yandhawiwandi naagi-yung marang-mirri wurru-yamaa, nigawi-wuy na-ninyarra-yung-guy, “Aniga-yung yuga ana-muwaj ngaanu-mij-giyn naagi?” wurru-yamayn. \p \v 63 Nigaayung wani-yandhawiwayn marang-mirri, marri niwu-wurrurriyn ana-rangag, nga wunaa-jurangi, bani-yung marri nu-mij-garrarrangi aḏaba, “Na-ni-muwaj-jung John.” \p Yagu warraawurru-yung wunu-miyn-nayn-gala wubani a-muwaj, wurru-wurri-ḻaḻmayn wugurru. \p \v 64 Anubanila-wala aḏaba lhugaajgiyalawaj anaani-yung, naagi-yung na-Zecharaiah ni-ramadhan-bawalhiyn, marri ni-ramadhan-birbiriyn niga, anaani-yung ni-yaṉḏabaliyn aḏaba ni-yambini. Aḏaba anubanila-wala nigaayung nu-warraarriwaa na-God-guy. \p \v 65 Yagu aḏaba warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wurru-wurri-ḻaḻmayn-bindiyung niga. Warraawurru-yung anubanila-wala wunu-wurryuwini niga naagi-yung aḏaba, warruburru-yung anuwaagu-yinyung anaangaarrwar-yinyung wurru-burri mana-ṉuga-rruj, anubani-yung wuu-yanga-yanguynjini anaani ana-lhaawu, wuu-yambiynjini wugurru. \p \v 66 Marri anubagu-yinyung wurru-wawanggini-yinyung anubani wurru-wuguuguni-wugij wugurru wirriijanga-yangani, na-gujuju-jinyung, “Yangi-nyung yuga naagi na-gujuju-nyung niga? Ari niga ani-runggal.” Dani-yung wurru-yamaa. Yijgubulu windiyung naagi-yung na-Buunggawa niga nu-rangarrangi marri nu-maṉmangi na-wirrinyung. \p \v 67 Naagi-yung na-ninyarra-yung na-Zechariah niga, niindharwiiyn Maṉngulg-mirri Mawurr windiyung, marri naa-jambini nigawi-wuy na-God-guy. Ni-yamaa niga, \q1 \v 68 “Ngaanu-warraarriwana nigawi-wuy na-Buunggawa marri na-God ngagurri-nyinyung niga, ngagurru warra-Israel anaani. \q2 Niga yamba ni-yaarri ngagurri-wuy, ngarranii-gurrij-ngu-burraa yamba ngagurru anaani, marri ngarrani-wiri-gayn ngagurru, nigawi-nyinyung yamba anaani warra-wurru-wurruj aḏaba. \q1 \v 69 Marri niga ngarranii-jarrijgina ngagurri-wuy nigaayung nubagi-yung naaynbajung ngaambani-wiri-gana-yinyung, nubagi niga ani-waḏa-waḏaḏ-bindiyung. \q2 Marri warru-mandag nubagi na-David-jinyung, nubagi-yung nu-yandhurrbangaa-yinyung na-God niga. \q1 \v 70 Nguynju yaga ni-yambini na-God anu…bani-yunggaj, wani-yiyini warruburru-yung yaga wunaa-ja-jambini-yinyung niga, \q2 warruburru-yung wugurru warra-waḻya-waḻya wurru-maṉngulg. Anaani-yung wurru-magini ana-lhaawu warruburru-wuy. \q1 \v 71 Yaani-yung ana-lhaawu na-God ni-yamaa, ‘Ngaya anaani anamba-wiri-gana, warruburru-yung-gala nambi-margirii-yinyung, \q2 marri warruburru-yung nambi-wurrij-bangana-yinyung, nugurru’ ni-yamaa na-God. \q1 \v 72 Anaani-yung ngarrani-lhalamayaa ngagurru warruburru-yung warra-miyn-ngambara-waj, anaani na-God ni-yambini, ni-yamaa, ‘Ngaya anaani anamba-man.galagana, nugurru aadanu,’ ni-yamayn dani-yung, \q2 ngarrani-lhalamayaa ngagurru, ni-wij-maṉdhangi anaani ana-maṉngulg ana-lhaawu. \q2 Ana-yimbaj anaani ni-wawanggina anaani-yung aḏaba ana-lhaawu, ani-waṉbina, ngaambani-man.galagana yungguyung ngagurru. \q1 \v 73 Niga nu-lhalamayaa, ngagurri-nyinyung na-baba na-Abraham. \q1 \v 74 Ni-yamaa, ‘Aadanu anamba-maṉmani nugurru, warruburrala-wala nambi-wurrij-bangana-wala-yinyung, \q2 nguynju yadhu ngii-yandhurrbangana yungguyung ngaya maaḻamburrg, waari yadhu nuu-ḏirrngawi nugurru. \q1 \v 75 Nguynju yadhu numburru-burraa numburru-maṉngulg, \q2 numburru-maaḻamburrg-bugij ngayawi-wuy, anggu-wuguuguni.’ Ni-yamaa anaani-yung na-God niga.” \p Naagi-yung niga na-Zechariah ni-yambini-wugij. \q1 \v 76 “Marri nugawaj danu nigi, nagang-maynji ba-ngambara-mang, aadanu ambu-yamana, ambi-wurryuwina, ‘Naa-ja-jambina-yinyung niga naagi, na-runggal-yung na-God,’ ambu-yamana. \q2 Nagang aadanu ba-yaarri raga-ragij na-Buunggawa-wuy, nguynju yadhu nagang bamaandhurrg-gana manaadi nigawi-nyinyung raga-ragij-gaj. \q1 \v 77 Marri bamba-yiyina nagang warra-wurru-wurruj, nguynju yadhu niga na-God yungguyung ambani-wiri-gana yadhu niga. \q2 Anaani wiijamana, nguynju yadhu ambaniigajij-garruna wugurri-nyinyung aniij-galaaladi. \q1 \v 78 Niga yamba ngarrani-man.galagana windiyung ngagurru. \q2 Naagi-yung na-God niga nubagi-yung anu-lharrgang anubagala anaarrwar-wala, nubagi-yung naaynbajung. Naagi-yung niga, nguynju yaga arrarra-yii wu-burraa-yii wu-yamana, niga ani-yamana. Ani-wabarra-milhii niga anaanu-wuy ngagurri-wuy. \q1 \v 79 Anaani ngagurru ngurru-burraa waangamudi-rruj, \q2 ana-lhirribala-rruj waangudumana-rruj ana-ngawij-jinyung. \q1 Yagu nubagi naaynbajung, ani-yamana nguynju anaarrarra-yii, \q2 niga ngambani-bajiyina amiga-yung manaadi magurru, nguynju yadhu ngaambu-lhamaamura anaani.” \m Dani-yung nga, ni-yamaa ni-yambini na-Zechariah niga. \p \v 80 Anubanila-wala, naagi-yung na-wirrinyung na-John yingga aḏaba ni-warradiyn. Marri ni-burri maaḻamburrg-bindiyung naagi-yung niga. \p Anubanila-wala aḏaba ni-yanggi yuuguni a-lhal-aṉḏarrg-guy. Wurrugu marri adhaadharri, anubani-yung ni-yiyijgiiyn niga wugurri-wuy warra-wurru-wurruj-guy warra-Israel, wunu-nani niga. \c 2 \s1 Ngarra-Mary angunu-yabang na-Jesus. \r Matthew 1:18-25 \p \v 1 Anubani-yunggaj na-John nubagi waniimbara-ngambijgaa-yinyung ni-wirrig-gaj, nubagi-yung na-wurrujung na-runggal-yung na-Caesar na-Augustus, ni-yandharrgiiyn lhaawu, ni-yamayn, “Warraarrawindi-lhangu warruburru warra-wurru-wurruj anubani amburru-mij-garrarrina.” Dani-yung ni-yamayn. \v 2 Anaani-yung wubani-yunggaj, a-wulhu-wulhurr-waj anaani-yung wirriirrarrangi, ana-muwaj. Nubagi-yung naaynbajung ni-buunggawa-maa, na-nimuwaj-jung naagi-yung Quirinius, anubani ni-burri ana-lhal Syria. Wugurru wunu-mayaa naagi-yung ni-governor niga. \v 3 Warruburru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj wurru-yanggi, wubani-wuy wugurri-nyinyung-guy arrgi-yung-guy a-lhal, wurru-mulu-ḻibawini, a-lhal-aynbaj-baj a-lhal wurru-mandag-ḏajaarrangi wurru-yanggi. Yagu anaani-yung wugurri-nyinyung ana-muwaj anubani waarrarrini. \p \v 4 Nigaayung naagi-yung na-Joseph, niga ni-yanggi, anubanila ana-Nazareth-gala ni-yanggi. Wubanila-wala a-runggal a-lhal Galilee. Ni-yanggi buguni Judea-wuy, wubani aanga wu-mayini Bethlehem. Marri bagu Bethlehem-duj, nubagi niga na-king David niimbuḻwiyn wu…bani-yunggaj. Nigaayung na-Joseph ni-yanggi anubuguni, nigawi-nyinyung yamba warru-mandag na-David-jinyung. \p \v 5 Ngigaayung ngarraagi-yung ngarra-Mary wunu-lhalamayaa na-Joseph niga. Ngarraagi aḏaba ngi-wurrij-mundurr ngiga. Naawiṉi-yung aḏaba wini-yanggi nguynju yadhu bagu yungguyung ambini-mij-garrarrini wuguṉi, na-nimuwaj-baa. \v 6 Wini-yanggi Bethlehem-guy. Anubani-yung aḏaba wiij-dhamun.gurrg-maa, wu-wurrij-barubaj-maa, warra-wirrig. \p \v 7 Wini-waliyn aḏaba Bethlehem. Yagu waari ambiniwu-lhangarrmaa nubiṉi-yung anaanga ambini-burri-yinyung ambini-yaay-yinyung, arraarrawindi yamba warraawurru-yung wurru-yanggi anubuguni, wirri-dhaṉgayn anubani-yung anaanga. Wini-burri bagu wubani-rruj wu-bu-burri-rruj a-bulugi, a-gara. \p Anubanila-wala aḏaba, ngunu-yabayn na-ni-marayung naagi-yung, ngunu-maḻaamarr-gayn-jinyung niga. Naagi-yung ngunu-warraabaabaa manubama-yung mana-yaaḻi. Anubani ngunu-burriyn wubani-rruj a-lhabara a-bulugi-rruj ngunu-nguni-rruj-jinyung a-marrya, buguni naagi-yung ni-lhabara-ngandhadhi niga. \s1 Warruburru-yung wuu-rangarrii-yinyung ana-jib amburru-yaarri. \p \v 8 Anubani-rruj ana-lhal waadurru-yung wuu-rangarrangi ana-jib miyn.ngu. Wurru-bu-burri aarabarabalu-rruj bagu. \v 9 Nga anubani-yung angel na-Buunggawa-yinyung wu-rabaliyn. Anubani-yung runggal waabarra-milhangi yuwaagala na-Buunggawa-wala. Anubani-yung waabarra-milhangi wugurri-rruj. Marri wurru-wurri-ḻaḻmayn-bindiyung wugurru warraawurru-yung. \p \v 10 Wugurraayung ana-angel wanggu-magayn, “Gurruwaj, yagi nugurru nurru-ḏirrngawi. Numburraawanggina! Anaani ngana-magana anaani mamanunggu lhaawu. Warraarrawindi-lhangu warra-wurru-wurruj anubani-yung amburru-waḻaaḻarrii anaanila-wala anggu-waṉbina-maynji. \v 11 Ana-yimbaj naadagu na-wirrinyung niimbuḻwiyn nugurraa yungguyung, wubani-rruj ana-wumurrng na-David-jinyung. Nigaayung nambani-wiri-gana-yinyung nugurru, na-Christ, na-Messiah, na-Buunggawa.” Dani-yung wu-yamaa. \v 12 “Anaanila-wala anubani-yung aḏaba nugurru numburru-marrbuy. Anubani-yung numbunu-lhangarrmang niga nubagi-yung na-wirrinyung. Anubani-yung ni-warraabaabina nubagi niga yaaḻi, anubani-rruj nguyu-nguyii-rruj a-marrya a-bulugi-rruj a-lhabara, bagu nga, ni-murrgulhaa niga.” Dani-yung wu-yamaa anaani-yung ana-angel, wanggu-magaa. \p \v 13 Yagu lhugaajgiyalawaj anubani-yung anaarrawindi ana-angel wu-ngarra-ḏaba-rabaliyn aḏaba, alangi wubani-wuy aḏaba aaynbaj-guy a-angel-wuy wugurru. Anaani-yung aḏaba wugurru ninggu-warraarriwaa na-God. Anaani-yung wu-yamaa, \q1 \v 14 “Anaani nguunu-warraarriwana ngagurru na-God anaarrwar-yinyung. \q2 Yagu warruburru wugurraayung anaaban-duj-jinyung wurru-burraa warra-wurru-wurruj, warruburru wunu-waḻaaḻarrijgana-yinyung niga, warruburru amburru-burraa ambuu-lhamaamura nigawi-rruj,” \m Dani-yung wu-yamaa anaani-yung anaarrawindi ana-angel. \p \v 15 Yagu anubanila-wala ana-angel aḏaba wu-yanggi wu-ngarra-gagini arrwiyaj. Yagu wugurraayung warraawurru-yung wuu-ranga-rangarrangi-yinyung ana-jib anaani-yung wuu-yambiynjini bagu aḏaba, wurru-yamijgaynjini, “Yingga ngaambu-yaarri Bethlehem-guy, marri ngaambu-milgina, ngaambu-warranggana wubani waaṉbini-yinyung, wubani-yung na-Buunggawa ngarrani-bajijgayn-jinyung,” wurru-yamayn dani-yung. \p \v 16 Warraawurru-yung aḏaba lhugaajgiyalawaj wuu-ngarra-ḻaḻagiiyn, marri wurru-yanggi, wurru-nguḻu-nguḻubini. Marri warra-lhangarrmayn, ngarra-Mary marri na-Joseph marri nubagi na-wirrinyung. Wubani-rruj a-bulugi ngunu-nguni-rruj, bagu ni-murrgulhi, ni-lhabara-ngandhadhi, na-Jesus. \v 17 Marri warraawurru-yung wurraarranggayn. Marri warra-magaa warruburru warra-mulung-arrgi-wuy, anaani wurru-magini anubani-yung wanggu-magaa-yinyung wubani a-angel, anaani-yung ana-lhaawu nubagi-yung-jinyung na-wirrinyung-jinyung. \p \v 18 Yagu warruburru warra-mulung-aynbaj wurraawanggini-yinyung, wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi, anubani-yung-jinyung waadurru-yung wurru-magini-yinyung. \p \v 19 Ngigaayung ngarraagi-yung ngarra-Mary anaani-yung ngi-wuguuguni-wugij ngi-wawanggini, ngiwu-waṉagaa ana-lhaawu ngi-wandha-wuguuguni ngiga. \p \v 20 Yagu warraawurru-yung wurru-ranga-rangarrangi-yinyung aḏaba wurraagiyn. Warraawurru-yung wunu-warraarriwaa na-God-guy. Anaani-yung wurru-yambini anubani-yung-jinyung aniij-mamaaḻang na-God-gala, anubani-yung wurraarra-nani-yinyung marri anubani-yung wurraawanggini-yinyung. Anaani aḏaba wiij-nguynju wubanila-yung-galawaj a-angel-inyung wanggu-magaa wugurru. \p \v 21 Manaama-yung mana-miyn.nganga marang-aynjaabugij marri muulawaa, naagi-yung aḏaba na-wirrinyung wunu-wulmurr-gaa niga. Yagu naagi-yung niga wunu-mij-gayn na-nimuwaj-jung Jesus. Anu…bani-yunggaj ninggu-mij-gayn naagi-yung ana-angel. Anaani-yung wubani-yunggaj waari-waj angunu-waṉagaa na-wirrinyung, anaani-yung ana-muwaj ninggu-mij-gayn niga. \s1 Na-gujuju-nyung na-Jesus wubani-rruj a-Temple-Maṉngulg-duj. \p \v 22 Anubani mana-miyn.nganga aḏaba 30 wurrugu, naawiṉi-yung aḏaba wini-yanggi wubani-wuy a-Temple-Maṉngulg-guy. Wunu-waṉagaa daji naagi-yung na-wirrinyung. Naawiṉi-yung wini-yanggi buguni nguynju yadhu ambiniwu-yandhurrbangaa yungguyung anubani-yung a-lhaawu-runggal na-Moses-jinyung. Ngarraagi-yung arrbidi aḏaba angi-burri ngarra-Mary, anubanila-wala niimbuḻwiyn-gala naagi-yung na-wirrinyung na-Jesus. \p Marri naagi-yung wunu-yarrijgini niga wubani-wuy a-Temple-Maṉngulg-guy na-Jesus, wunu-bajiyini marri wunuuni nubagi-wuy na-God-guy. Wurru-yamaa-wugij wugurru warra-wurru-wurruj, wurraandha-wuguuguni, anaani-yung. \v 23 Anaani wiij-nguynju anubani-yung waarrarrini na-Buunggawa-yinyung wugurru, wiijamana anaani, na-Moses ni-yambini, \it (Exodus 13:2,12) “Nubagi-yung-maynji na-waḻyinyung, na-wirrinyung, ana-raga-ragij niga aniimbuḻwiyn, nubagi-yung ani-maṉngulg-bindiyung ani-mayina na-Buunggawa-wuy,”\it* wu-yamana anaani ana-wubiba, wu-magina. \p \v 24 Wuguṉi wini-waṉbini naawiṉi dani-yung. Anaani-yung wunu-yayn nigawi-wuy na-God-guy, wiijamana anaani wugurru, anaani-rruj wu-waṉbini ana-lhaawu-runggal. Anaani-yung wini-mangi ngurudhu. Anaani wiij-nguynju, anaani ana-wubiba wu-yamana, \it (Leviticus 12:8) “Ngi-wulawaa ngaa-ḻabarrg-baa, wugurraayung yagu ari anaani wulawaa ana-rumurumuwa-waa,”\it* anaani-rruj wu-yamana ana-wubiba. Yagu anaani-yung wini-wini aḏaba marri wini-nangaa, nguynju yadhu na-God yungguyung ambunu-yandhurrbangaa nubiṉi-yung. \p \v 25 Naagi-yung bagu niga yiwanggu-nyung ni-burri aani-rruj a-lhal, Jerusalem. Na-ni-muwaj-jung naagi-yung niga Simeon. Naagi-yung ni-burri maaḻamburrg-bindiyung niga. Naagi-yung nu-yandhurrbangaa nigaaj-bugij na-God. Naagi-yung wurrugu nu-rangarrangi naadagi-yung na-Messiah, nguynju yadhu naadagi-yung ambani-man.galagana yungguyung warruburru-yung warra-Israel. Anaani-rruj Maṉngulg Mawurr wu-burri nigawi-rruj naagi-yung niga na-Simeon. \p \v 26 Anaani-yung wu…bani-yunggaj niga ninggu-magaa Maṉngulg Mawurr naagi-yung, “Yagi wurrugu nagang nu-ngawi, wurrugu baambu-narrina… nga. Nagang ba-burraa ba-wiri-wugij, nga naagi banu-nayii na-Messiah, na-runggal-yung na-Buunggawa-yinyung.” Dani-yung wu-yamaa ninggu-magaa ana-Maṉngulg Mawurr anubani-yunggaj niga. \p \v 27 Ngijang anaani-yung aḏaba ninggu-magaa Maṉngulg Mawurr nigawi-wuy. Nigaayung naagi-yung ni-yanggi aḏaba wubani-wuy a-Temple-Maṉngulg-guy. Wuguṉiiyung nga-rriibi-yung marri naadagi-yung na-ninyarra-yung, naagi-yung aḏaba wunu-yarrijgini na-wirrinyung na-Jesus wubani-wuy a-lhigiḏi-wuy. Naawiṉi-yung ambunaa-gaṉbini wuguṉi, wu-yamana yamba anaani ana-lhaawu-runggal. Anaani-yung wurru-waṉbini warra-wurru-wurruj wugurru wurru-yamaa. \p \v 28 Nigaayung naagi-yung na-Simeon wani-raganmayn, marri nu-miyn na-Jesus, marri nu-mijgalalini niga marri nu-warraarriwaa nigawi-wuy na-God-guy. Marri ni-yamayn niga, \q1 \v 29 “Buunggawa, ngaya anaani ngunu-yandhurrbangaa nagang. Nimba-lharrgang aḏaba ngaya, anaani ngaya nga-ngawang, ngaya yamba anaani nga-lhamaamura nga-burraa. \q2 Wiij-nguynju wudani-yung-jii nimba-magaa-yii nagang. \q1 \v 30 Ngaya aḏaba nganu-nani ngayawi-nyinyung-gala ama-bagaḻang-gala, \q2 naagi ngaambani-wiri-gana-yinyung, naagi nunu-lharrgang-jinyung niga. \q1 \v 31 Nagang nunu-lharrgang anubagala naagi, warraawurru yungguyung warraarrawindi-lhangu warra-wurru-wurruj, wugurru ambunu-nayii yadhu niga. \q2 \v 32 Ani-yamana niga nguynju yaga wu-lhalmbaarrii-yii. \q1 Ani-wij-garrarra-gana yungguyung niga warraarrawindi-wuy warra-Gentile-wuy niga. \q2 Marri nurru anaani, nugawi-nyinyung aḏaba warra-wurru-wurruj warra-Israel, \q1 nurru warruburru warra-mulung-arrgi-yung aḏaba nambambi-warraarriwana, yagu yamba niga-waj yamba aḏaba dagi-yung.” \p \v 33 Dani-yung niga ni-yamaa na-Simeon. \p Naawiṉi-yung, nga-rriibi-yung marri naagi-yung na-ninyarra-yung, wuguṉi wini-wurrij-gaḻaaḻarrangi aadani-yung. \p \v 34-35 Na-Simeon nigaayung ni-yamayn, “Na-God niga-waj nambaniigajij-majgana nugurru aadanu.” Ngijang ngu-magayn ngarra-Mary-wuy, “Ba-wawanggina nagang. Naagi-yung na-wirrinyung, ambani-maṉmani arraarrawindi warra-wurru-wurruj niga, yagu wugurraayung warra-mulung-aynbaj wugurru waari wani-maṉmi, amburru-jadugiiyn, anaani warra-Israel. Yagu niga anubani ambani-bajiyina-yinyung warra-wurru-wurruj, yagu niga ambunaandirrii. Yagu nugaayung aadanu Mary, ba-wurrij-galadi-wina windiyung-maynji, nguynju yaga wudanu a-galiwanga-yii anggaadhugang nugawi-wuy, danu nga anggiijamana wugurru ba-wurrij-galadi-wina-maynji nagang aadanu. Warra-wurru-wurruj warruburru-yung wurraawanggina wij-miḏaamimi-windiyung wugurri-wala anaandhiri-wala wurraawanggina-yinyung. Yagu niga naagi-yung ani-wij-garrarra-gana aḏaba.” Dani-yung yigaj ni-yamaa, naagi-yung na-Simeon, na-nidhaawu-yung. \p \v 36 Bagu ngigaayung ngajiwanggu-nyung ngayi-nyung ngi-burri, ngarraagi-yung ngunaa-ja-jambini-yinyung na-God, ngarra-ngarrimuwaj-jung ngiga ngi-mayini Anna. Naagi-yung na-ninyarra-yung ni-mayini niga Phanuel, nigawi-nyinyung warru-mandag Asher-yinyung. Yagu ngarraagi-yung ngiga ngi-ngajiwanggu-windiyung aḏaba. Ngarraagi-yung anubani-yunggaj ngiga ngiiynji-yaay naagi-yung aynjaabu-nyung waḻyinyung marang-aynjaabugij marri muulaynbaj manaarmag, marri nubagi-yung niga ni-ngawiiyn aḏaba wubani-yunggaj. \v 37 Ngarraagi-yung ngi-ngayi ngiga. Aḏaba ngarraagi-yung ngi-burri 84 manaarmag, ngi-burri ngiga. Ngarraagi-yung ngi-bu-burri wubani-rruj a-Temple-Maṉngulg-duj ngi-wuguuguni. Ngarraagi-yung ngunu-warraarriwaa na-God. Malgarrawindi waari angi-ngunu-nguni ngiga ana-marrya, ngi-wandha-wuguuguni-wugij ngunu-yamba-yambini nigawi-wuy na-God, ana-miyn.ngu marri anaarrarra. \p \v 38 Wuguṉiiyung naawiṉi-yung anubani-yumbaa na-Joseph marri ngarra-Mary, bagu wuguṉiiyung wini-burri. Ngarrubagi-yung ngigaayung ngarra-ngajiwanggu-nyung ngarra-Anna anuwagala aḏaba ngi-yanggi bagu ngi-waliyn ngiga. Ngunu-nani niga na-wirrinyung, marri “Yuu, nga,” ngi-yamayn nigawi-wuy na-God-guy. Ngarraagi ngiga ngi-yambini-wugij naagi-yung na-Jesus-inyung ana-lhaawu, warruburru-yung-guy warra-wurru-wurruj warra-Israel. Ngi-yambini, ngi-yamayn “Nugurru yuga nurru-marrbuy? Na-God ngarrani-lhalamayaa-yinyung, aynbajung na-runggal-yung ani-yaarri, ngambani-muḻugu-wana-yinyung, ngurraambu-narrina ngagurru anaani. Niga dagi-yung nga, naadagu na-wirrinyung.” Dani-yung ngi-yamaa ngiga ngarra-ngajiwanggu-nyung, ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus ani-warradii. \p \v 39 Anubanila-wala, ngarra-Mary marri naagi-yung na-Joseph, winiwu-yandhurrbangaa anaani-yung ana-lhaawu-runggal na-Buunggawa-yinyung, anaani aḏaba wu-jadugiiyn. Wurrugu marri malgadhaadharri, anubani winiigiyn yuuguni Galilee-wuy, wubani-yung aanga-wuy, wu-mayini ana-lhal, Nazareth. \p \v 40 Naagi-yung niga na-wirrinyung bagu ni-warradangi… nga ni-mali-waḏa-waḏaḏ-mayn. Aḏaba anubani-yung ni-marrbuy-windiyung ni-wijangani-yinyung niga. Na-God niga ni-waḻaaḻarrangi nigawi-wuy. \s1 Na-Jesus na-wulmurr-inyung ani-burraa ana-Temple-Maṉngulg-duj. \p \v 41 Naawiṉi-yung na-Jesus-inyung na-ninyarra-yung marri nga-rriibi-yung wini-wuguuguni wini-yangga-yanggi-magaa, winiwu-milgini anaagalhal-aḻirr, wubani a-Jerusalem-guy wini-yangga-yanggi wuguṉi buguni. Anubani-yung warraarrawindi wurru-muṉḏugaa-magaa, wunu-warraarriwaa na-God. Anaani-yung wiijamaa, anubani-yunggaj wanggu-rangga-ḻaabini anubani ana-angel, wurru-yaay-maynji mana-miyn.nganga ana-Egypt-duj, marri na-God wani-wiri-gayn wugurru. \p \v 42 Anubani-yung na-Jesus aḏaba 12 ni-burri anaagalhal-aḻirr, buguni aḏaba wurru-yanggi, nguynju yaga warruburru-yung-jii wugurru yaga warra-mulung-arrgi-yung-jii. \p \v 43 Anubani-yumbaa wunu-warraarriwaa na-God, marri aḏaba wu-jadugiiyn, naawiṉi-yung aḏaba winiigiyn wuguṉi. Yagu niga naagi-yung na-wulmurr-inyung na-Jesus niga bagu-waj aḏaba ni-burri Jerusalem-gaj, ni-baldhiyn. Yagu naagi-yung na-ninyarra-yung marri nga-rriibi-yung anubani-yung aḏaba wini-maḻaḻadi naadagi-yung wuguṉi. \v 44 Anaani wuguṉi yingga winiin-jamayn bagu wurraanggarra-yanggi warruburru-yung-guy warra-mulung-arrgi-yung-guy niga. Wurru-yangga-yanggi… nga aynjaabugij ngarraaḻirr wurru-yanggi-yinyung wugurru. \p Wini-yanggi, nga bagu wunaa-garra-garranggaa aḏaba wuguṉi warruburru-wuy warra-mulung-arrgi-yung-guy. \v 45 Yagu waari ambunu-lhangarrmaa. Wurru-yaay aḏaba anubani-yung. Anubani-yung wuguṉi winiigiyn-gaj-bugij Jerusalem-guy. Buguni aḏaba wunaa-galhaga-lharrmangi. Nga bagu wurrugu wini-yaay. \p \v 46 Wunaa-galhaga-lharrmangi-wugij wini-warra-garranggaa… nga wini-yanggi wubani a-Temple-Maṉngulg-guy. Nga bagu warra-yiyini-yinyung warruburru-yung warra-waḻya-waḻya wurru-burri. Nga bagu niga na-Jesus ni-burri nigaayunggaj, waani-lhangarrmayn bagu aḏaba. Niga wani-yaynjangani marri anubani wani-yambiḻibiḻingaani bani-yung wani-yambalmaa niga. \p \v 47 Yagu warruburru-yung warra-wurru-wurruj anubani-yung wurraawanggini bagu wurru-burri, wurru-wurrij-gaḻaaḻarrangi, wurru-yamaa, “Naagi-yung ni-marrbuy niga anaani yagu! Marri naagi-yung wani-maga-magaa niga,” wurru-yamaa warruburru-yung. \p \v 48 Naawiṉi-yung na-Joseph marri ngarra-Mary wunu-nayn niga, marri naawiṉi-yung wini-wurri-ḻaḻmayn aḏaba. Ngarraagi-yung nga-rriibi-yung ngi-yamayn nigawi-wuy, “Marig, yuga a-yangi yungguyung nagang nu-midaarr-gaṉibiyn, nimbaarruyn niiṉi aadanu? Nagang na-ninyarra marri ngaya anaani, ngunaa-galhaga-lharrmangi nugawi-wuy, anaani-yung niini-wurrij-galadi-wini-windiyung.” Dani-yung ngi-yamayn ngiga. \p \v 49 Nigaayung ni-yamayn, “Nuguṉi ajigala ngirrii-galhaga-lharrmangi? Yuga waari nuguṉi nimbini-marrbuy-magaa yaaji ngaya nga-burri, anaani-rruj na-Baba-rruj a-wumurrng, anaani wiij-maṉdhina, anaani-rruj nga-burri ngaya?” \v 50 Dani-yung ni-yamayn. Yagu naawiṉi-yung anaani waari ambini-marrbuy-maa, wuguṉi. \p \v 51 Anubanila-wala aḏaba wurraanggarra-yanggi, wuguṉi-wuy. Wurru-yanggi aḏaba yuuguni Nazareth-guy. Naagi-yung niga wani-yandhurrbangaa naadiṉi-yung-guy. Yagu ngarraagi-yung nga-rriibi-yung ngiga ngi-wawanggini-wugij anubani-yung ana-lhaawu, waari anaani-yung angi-warandhalabini ngiga, ngi-wijanga-yangani-wugij. \p \v 52 Anubanila-wala, anubani-yung na-Jesus naagi-yung niga yingga ni-warradiyn aḏaba, anubani-yung ni-marrbuy-dhini arrawindi. Na-God niga ni-waḻaaḻarrangi nigawi-wuy. Wugurraayunggaj warraawurru-yung warra-wurru-wurruj nigawi-wuy wurraaḻaaḻarrangi. \c 3 \s1 Na-John naagi-yung waniimbara-ngambijgaa-yinyung. \r Matthew 3:1-12, Mark 1:1-8, John 1:19-28 \p \v 1 Anubani-yumbaa wurrugu, naagi-yung na-runggal-yung ni-mayini na-nimuwaj-jung Tiberius Caesar, anubani-rruj ni-burri ana-lhal wu-mayini Rome. Naagi-yung ni-buunggawa-maa warraawurru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj. Anaani-yung ni-burri 15 anaagalhal-aḻirr niga. Nigaayung na-Pontius Pilate naagi-yung ni-buunggawa-maa ana-lhal anubani-yung Judea. Nigaayung na-Herod naagi-yung ni-buunggawa-maa ana-lhal wu-mayini Galilee. Nga naagi-yung wunu-mayaa ni-tetrarch niga. Nigaayung naagi-yung na-nilharri-yung ni-mayini Philip. Nigaayung naagi-yung ni-buunggawa-maa, wini-nguynju wini-mijgalmini-yinyung, naagi-yung ni-tetrarch Ituraea ana-lhal marri Trachonitis. Nigaayung naagi-yung naaynbajung, na-nimuwaj-jung Lysanius, ni-buunggawa-maa ni-tetrarch anubani ana-lhal Abilene. Anaani anubani-yunggaj warraawurru-yung wurru-buunggawa-maa-yinyung wugurru. \p \v 2 Wuguṉi-yung naawiṉi-yung na-Annas marri na-Caiaphas, wuguṉi wini-burri bagu ana-lhal Jerusalem. Naawiṉi-yung wuguṉi na-runggal-waa na-priest-baa, wini-bu-burri bagu nga. \p Anubani-yumbaa nigaayung naadagi-yung na-John, na-niwiyayung na-Zechariah-yinyung. Niga naagi-yung ni-burri yuwaa…gu nga a-lhal-aṉḏarrg-duj. Na-God niga bagu nu-lhangarrmayn, nga nu-yambini nu-yanguni ana-lhaawu. \p \v 3 Nigaayung naagi-yung ni-ḻaḻagiiyn aḏaba ni-yanggi, wubani niigaagaḻawajangi wagagala marri yaajijili marri wugurru yamba anubani wu-lhal-magaynjini yamba anaala-rruj, wugurru anubani wu-mayini Jordan. Nga bagu niga wani-magaa aḏaba warra-wurru-wurruj. Ni-yamaa, “Nugurru aḏaba nimbirriij-garruna aniij-galaaladi-wala. Anaani ngaya anambaambara-ngambijgana aḏaba guugu-mirri nugurru. Nga niga-waj God nambaniigajij-garruyn aniij-galaaladi-wala nugurru,” Dani-yung ni-yamaa niga. \p \v 4 Anaani aḏaba wiij-nguynju waarrarrina anaani-rruj ana-wubiba, naagi-yung niga na-Isaiah naa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj. Yaani-yung ni-yamaa niga, \q1 “Yaani-yung wu-yamayn ana-yang waaḏiyn yuwaagala a-lhal-aṉḏarrg-gala wugurru, \q2 Maanaami manaadi magurru aḏaba nimbirrimaadi-wandhurrg-gana raga-ragij-gaj na-Buunggawa yungguyung aḏaba. \q1 \v 5 Anubani-yung waalagaranjii-yinyung anubani numburraa-burrdii aḏaba. \q2 Maadamu mana-ṉuga nimbirrima-waḻarrlhijgana maarra-ḻandhirrngindaa-wala-yinyung magurru. \q1 Manubama-yung manaadi manaadi-warrwarruj-jinyung, maadamu nimbirrimaadi-wandhurrg-gana magurru. \q2 Anubani anaaban-dharra-dharrangaj-jinyung, aadanu nimbirriiban-mamaaḻang-gana. \q1 \v 6 Warraarrawindi-lhangu aadanu amburraarranggana, na-God naadagu ngaambani-maṉmang ngagurru nigawi-nyinyung warra-wurru-wurruj anaani,”\x + \xo 3:6 \xt Isaiah 40:3-5.\x* \m Dani-yung ni-yamaa na-Isaiah, waarrarrini anaani ana-wubiba-rruj. \p \v 7 Wudani-yung-gala, wugurru warruburru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj wurru-yanggi nigawi-wuy na-John-guy, marri waniimbara-ngambijgaa yungguyung niga. Wani-magaa anaani-yung ni-yamaa, “Nugurru aadanu nurru-marryn! Yangi-nyung nugurru nambi-magaa aḏaba nuu-yarramana? Na-God yamba yuga ani-riyaldhang? Yii! \v 8 Numburraaṉiyn aḏaba, nimbirriij-garruyn aḏaba aniij-galaaladi, aadanu aḏaba numburru-waṉbina maaḻamburrg-galawaj nugurru. Yagi nugurru nurru-yamijgaynji nugurraajbaj, ‘Ngagurru anaani aḏaba wiiya! Ngagurru na-baba Abraham niga-waj nga!’ Anaani aḏaba ngana-magana nugurru, manaama mana-ṉuga, na-God niga animaaynbijgang magurru, warruburru-yung-guy na-Abraham-jinyung warra-mijburrayung wugurru. \p \v 9 “Na-God niga ari nugurru nambani-lhajbiyn lhaalhag. Anubani-yung niga ni-lhara warubaj a-rangag-duj, niga niwu-miṉmiṉḏii. Lhaalhag ari niga aniwu-madharrii aḏaba. Nugurru nurru-yamana aadanu nguynju wubani-yung-jii a-rangag-jii. Yagi-maynji nurru-waṉbi nugurru ana-maaḻamburrg, anubani-yung-jii anu-ngugulmung-jii waari anggu-warradang, anubani ari nugurru nambani-madharrii marri nambani-barawudang yuuguni buguni a-ngura-wuy!” Dani-yung ni-yamaa, ni-magini naagi-yung ana-lhaawu. \p \v 10 Yagu warraarrawindi warraawurru-yung, wugurraayung wunu-yandhawiwandi niga, “Yuga anaani naambu-yaminggarrang nurru?” Dani-yung wurru-yamayn wugurraayung. \p \v 11 Nigaayung wani-yambalmayn, “Bama-waṉagana-maynji manubama-yung manuulawaa mana-yaaḻi, warraaynbaj-maynji warrubawi-yung amaari-maynji, yagu manubama-yung bambiiyn wugurru. Ba-waṉagana-maynji ana-marrya, yagu wugurru-maynji ambaambalalari, warrubawi-yung bambiiyii nagang.” Dani-yung ni-yamaa niga. \p \v 12 Warra-mulung-arrgi-yung warruburru-yung wirri-manga-mangi-yinyung anu-ṉuga, wirri-muṉḏu-muṉḏugaa-yinyung, wurru-yanggi buguni nigawi-wuy na-John-guy, nga waniimbara-ngambijgaa yungguyung niga. Wurru-yamayn, “Barra-yiyi-yiyina-yinyung nagang, yuga anaani nurru naambu-yaminggarrang aḏaba?” \p \v 13 Nigaayung ni-yamayn, “Nimbirri-mang anubani anggu-wandhurrg-jinyung anu-ṉuga, yagi nugurru anubani-yung nurru-murruwi aadanu.” Ni-yamaa dani-yung niga ana-lhaawu. \p \v 14 Warruburru-yung wugurraayung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung wurru-yanggi buguni nigawi-wuy. Wurru-yamayn, “Yuga nurraayunggaj anaani, nurru naambu-yaminggarrang?” wugurraayung wurru-yamayn. \p Nigaayung wani-yambalmayn wugurri-wuy, ni-yamayn, “Nugurru aadanu yagi narraa-gamajangi warra-mulung-arrgi-yung. Yagu yagi narra-wu, marri yagi narraa-gamajangi. Yagi narra-dhaayurri, marri narraa-gawaḻi warra-mulung-arrgi-yung-jinyung, yagi-magi yungguyung nirri-mi anu-ṉuga. Nimbirri-mani danu-yung-bugij nugurri-nyinyung anu-ṉuga, nga wiiya.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 15 Nubagi-yung warruburru-yung wunaa-garranggaa niga nubagi-yung na-Messiah, na-runggal-yung nigawi-nyinyung na-God-jinyung. Yaani-yung wuu-yamijgaynjini wugurru, “Yaagi-yung yuga John, yuga runggal-yung naagi?” wurru-yamayn wugurru. \p \v 16 Nigaayung na-John wani-yambalmayn wugurru, “Ngaya anaani nganaambara-ngambijgana guugu-mirri. Yagu niga nubagi naaynbajung ni-lhamarrii-yinyung ani-yaarri wurrugu, dagila lhaalhag. Niga ni-waḏa-waḏaḏ, waari nguynju ani-yamang ngayawi-yii. Niga ni-runggal windiyung nubagila niga, yagu ngaya anaani nga-wirrig. Yagi ngaya anaani nga-burrdangi marri nganu-mun-ngarrgiwu manubama nigawi-nyinyung ni-mun-jabina-yinyung. Niga Maṉngulg Mawurr-mirri nambaniimbara-ngambijgana, marri ngura-mirri.” \p \v 17 Na-John niga ni-yambini-wugij. “Niga ngaambani-muṉḏugijgana ngagurru warra-wurru-wurruj nigawi-nyinyung-jinyung anaani. Yagu warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung, amburru-yaarri wubani-wuy a-ngura wu-naga-nagina-wuy. Niga ani-waṉbina lhaalhag. Anaani wiijamana, nguynju yaga wubani wu-maḏa-muṉḏugina a-maḏa, marri wirri-rajaarrijgana. Nubagi-yung ni-lhamarrii-yinyung, niwaadbarrwumana wugurru anubani-yung anu-ḏal yuuguni, yagu wugurraayung anubani ana-maḏa wu-maḏa-rijbina. Buguni wu-yaarri wubani-wuy a-ngura-wuy. Ana-ngura anaani wugurru waari anggu-ngawang, wu-wandha-wuguuguni wu-bu-burraa wu-naga-nagina wugurru.” \p \v 18 Ni-yambini dani-yung na-John, niga na-nidhaawu-yung ni-yamaa. Anaani anaarrgi-yung ana-lhaawu ngijang, ni-yamaa. “Numburraagina aḏaba na-Buunggawa-wuy,” ni-yamaa. Ni-wuguuguni niga ni-yamaa-wugij. Wani-magaa ana-lhaawu na-God-jinyung. \p \v 19 Yagu naagi-yung na-Herod nubagi-yung na-runggal-yung, niga ni-mayini tetrarch, ni-waṉbini niga aladi. Naadagi-yung na-nilharri-yung na-Philip, ngigaayung ngarraagi-yung nga-rangarrina-yung ngarra-ngarrimuwaj-jung Herodias. Ngarraagi-yung Herod ngaaṉa-miyn, nga bagu winiinggarra-yaay. Anaani niga ni-waṉbini arrawindi aladi ngijang. Nigaayung na-John niga ni-warranggaa, marri nu-nayn, nga yaani-yung ni-yamayn, “Anaani-yung nunggaṉbini nagang aladi-windiyung,” ni-yamayn. \p \v 20 Nigaayung na-Herod aḏaba ngijang runggal-windiyung ni-waṉbini aladi. Niga naagi-yung na-John nu-burriyn aḏaba yuuguni wu-dhidini-wuy. \s1 Na-John aniimbara-ngambijgana na-Jesus. \r Matthew 3:13-17, Mark 1:9-11 \p \v 21 Anubani-yunggaj naagi-yung na-John waniimbara-ngambijgaa niga warraawurru-yung arraarrawindi wurru-wurruj. Marri na-Jesus naagi-yung naambara-ngambijgaa nigaayunggaj. Na-Jesus aḏaba ni-yambini na-Ninyarra-yung-guy. Anaani-yung ana-wumala wu-gara-wawalhiyn aḏaba. \v 22 Nga anubani Maṉngulg Mawurr wu-dhirridangi nigawi-wuy, nguynju yi-ḻabarrg-jii, wu-yamaa. Marri bani-yung ana-lhaawu wu-yaṉḏabaliyn anaarrwar-wala. God ni-yambini, ni-yamayn, “Nagang aadanu ngayawi-nyinyung Nigi, marri ngaya ngunaa-ḏamarr-ngu-burraa, marri ngaya ngaaḻaaḻarrii nugawi yungguyung,” ni-yamayn na-God. \s1 Na-Jesus-inyung warra-mijgalgur-yung. \r Matthew 1:1-17 \p \v 23 Anubani-yung na-Jesus naagi-yung ana-wulhu-wulhurr-waj ni-mijgalmini, naagi-yung ni-burri 30 anaagalhal-aḻirr. Naagi-yung yingga wurraan-jamaa warruburru warra-mulung-arrgi-yung, na-Joseph-jinyung na-niwiyayung niga. Niga naagi-yung na-Joseph, nigawi-nyinyung na-ninyarra-yung Heli. Marri naadagila-wala na-Joseph-gala, nga yuuguni waagaagina yuuguni ana-muwaj na-Adam-guy marri nga na-God-guy. \p Joseph, Heli, \v 24 Matthat, Levi, Melchi, Jannai, Joseph, \v 25 Mattathias, Amos, Nahum, Esli, Naggai, \v 26 Maath, Mattathias, Semein, Josech, Joda, \v 27 Joanan, Rhesa, Zerubbabel, Shealtiel, Neri, \v 28 Melchi, Addi, Cosam, Elmadam, Er, \v 29 Joshua, Eliezer, Jorim, Matthat, Levi, \v 30 Simeon, Judah, Joseph, Jonam, Eliakim, \v 31 Melea, Menna, Mattatha, Nathan, David, \v 32 Jesse, Obed, Boaz, Salmon, Nahshon, \v 33 Amminadab, Ram, Hezron, Perez, Judah, \v 34 Jacob, Isaac, Abraham, Terah, Nahor, \v 35 Serug, Reu, Peleg, Eber, Shelah, \v 36 Cainan, Arphaxad, Shem, Noah, Lamech, \v 37 Methuselah, Enoch, Jared, Mahalaleel, Cainan, \v 38 Enos, Seth, Adam, God. \c 4 \s1 Na-baḏirrnya-yung anaadhangu-jujurii na-Jesus. \r Matthew 4:1-11, Mark 1:12-13 \p \v 1-2 Naagi-yung na-Jesus niindharwiiyn niga aḏaba Maṉngulg-mirri Mawurr. Anubani-yung niga niwaarruyn aḏaba anaala ana-Jordan-jinyung ana-lhal. Nga ninggu-yamijgayn anaani-yung ana-Maṉngulg Mawurr, “Ba-yaarri aḏaba yuuguni a-lhal-aṉḏarr-guy,” ninggu-yamijgayn. Nigaayung ni-yanggi buguni. \p Anubagu niga ni-burri 40 mana-miyn.nganga. Anubani-yung ana-Maṉngulg Mawurr bagu ninggaa-ḏagaani. Nigaayung na-baḏirrnya-yung bagu naa-dhangu-jujurangi naagi-yung. Anaani waari niga ani-nguni ana-marrya, manubama-yung 40 mana-miyn.nganga ni-burri. Anubani-yumbaa… ni-bu-burri… nga ni-marryaadiyn-bindiyung aḏaba. \p \v 3 Nigaayung na-baḏirrnya-yung bagu ni-yamayn, “Yuga nagang aadanu na-niwiyayung na-God-jinyung? Nagang aadanu manaama bama-yamijgang mana-ṉuga, nguynju ama-marrya-wiiyn magurru,” ni-yamayn na-baḏirrnya-yung niga. \p \v 4 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, ni-yamayn “Anaani ana-wubiba wu-yamana waarrarrina, \q1 ‘Nagang-maynji ba-nguyii-wugij ana-marrya, yagi numbiri-mi-windiyung.’”\x + \xo 4:4 \xt Deuteronomy 8:3, Matthew 4:4.\x* \m Dani-yung ni-yamaa. \p \v 5 Anubani-yung na-baḏirrnya-yung niga nu-yarrijgini yuuguni a…rrwiyaj. Anubagala nu-wudhiyn yuwaagu arrwar, nga nu-bajiyini anaani anaarrawindi-lhangu ana-lhal. Anaani-yung wiij-dhamun.gurrg, yagu niga nu-bajiyini. \v 6 Nigaayung na-baḏirrnya-yung ni-yamayn, “Anaani nunggu-nayii ana-lhal, anaani ngaya wiiyn nugawi-wuy. Nugawaj ba-buunggawa-mana aḏaba, marri anubani anaarraambaḻaman-jinyung wu-warra-ngu-burraa-yinyung, wugurru nagang baarra-waṉagana. Ngaya-waj yamba anaani nga-buunggawa-mana aḏaba anaani ana-lhal, ngaya-waj yamba anaani ngaarra-mangi aḏaba. Warraaynbaj-maynji ngaya warrubawi-yung ngambiiyn, yagu anaani ngaya ngambiiyn aḏaba! \v 7 Aadanu-maynji ngaya nimba-warraarriwana ngayawi-wuy, anaani-yung baarra-waṉagana aḏaba nugawaj.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 8 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, nga ni-yamayn, “Anaani waarrarrina ana-wubiba, \q1 ‘Nagang banu-warraarriwana God-bugij, nigaaj-bugij, \q2 banu-yandhurrbangana niga-waj.’”\x + \xo 4:8 \xt Deuteronomy 6:13.\x* \m Dani-yung ni-yamayn nigaayung na-Jesus. \p \v 9 Anubanila-wala niga na-baḏirrnya-yung nu-yarrijgini yuuguni Jerusalem-guy. Nga yuwaagu nu-burriyn arrwa-garrwar, wuguṉi wini-walamalhi arrwar wu-nguḏulbu-rruj a-Temple-Maṉngulg. Nga bagu nu-magaa niga, “Yuga nagang aadanu na-niwiyayung na-God-jinyung yuga? Warrg! Yaajili ba-garrajang yingga! \v 10 Anaani yamba waarrarrina wugurru, \q1 ‘Niga na-God ani-magana-windiyung nigawi-nyinyung ana-angel nugawi-nyinyung, \q2 nagang anggu-rangarrii ana-maaḻamburrg. \q1 \v 11 Wugurru ambi-waṉagana nagang wugurri-nyinyung-duj a-marang \q2 nguynju yadhu nagang yagi nunggu-lhambiḻdhi ana-mun mana-ṉuga-rruj.’”\x + \xo 4:11 \xt Psalms 91:11-12.\x* \m Dani-yung ni-yamaa na-baḏirrnya-yung. \p \v 12 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, ni-yamayn, “Anaani-rruj wu-yamana ana-wubiba, \q1 ‘Yagi nagang nunu-rawu, niga na-Buunggawa nugawi-nyinyung na-God,’”\x + \xo 4:12 \xt Deuteronomy 6:16.\x* \m Dani-yung ni-yamayn nigaayung na-Jesus. \p \v 13 Anaani na-baḏirrnya-yung naagi-yung na-Jesus naa-dhangu-jujurangi arrawindi. Anubanila-wala wiij-ngu-jadugiiyn aḏaba. Anubanila-wala naarruyn, niga aḏaba ni-yanggi. Naagi-yung na-baḏirrnya-yung nu-rangarrangi, aniga-yung anubani aniij-mamaaḻang ngijang anggu-waṉiyn-maynji nigawi-wuy. \s1 Na-Jesus ani-yaarri Galilee-wuy. \r Matthew 4:12-17, Mark 1:14-15 \p \v 14 Anubanila-wala, malgadhaadharri aḏaba anubani-yung, na-Jesus niigiyn yuuguni Galilee-wuy. Naagi-yung niga niwu-waṉagaa lhuḏ-bindiyung Maṉngulg Mawurr. Nigawi-nyinyung ana-lhaawu aḏaba anaani wu-lhaawu-rajaarrangi nigawi-nyinyung a-lhal-waj. \v 15 Naagi-yung ni-yanggi-magaa wubani-wuy warraarrawindi-wuy wurru-muṉḏugaa-wuy warra-Jew, wu-mayini synagog. Nga bagu wani-magaa-magaa niga warruburru-yung-guy. Nga warraawurru warraarrawindi wugurru wurru-yamaa, “Naagi yagu niga ni-mamanunggu ngijang!” \s1 Na-Jesus ani-yaarri nigawi-nyinyung-guy aanga-wuy. \r Matthew 13:53-58, Mark 6:1-6 \p \v 16 Anubanila-wala niga ni-yanggi yuuguni buguni Nazareth-guy. Nga anubani-rruj ana-lhal wu…bani-yunggaj ni-burri niga bagu, nga ni-warradangi bagu wubani-rruj a-lhal. Ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, anubani ni-yanggi aḏaba buguni a-synagog-guy. Anaani ni-yamaa-wugij niga ni-yanggi, ni-wandha-wuguuguni. Ni-yanggi… nga bagu naagi-yung ni-lhangayn yuwaagu raga-ragij warruburru-rruj, nga nigaayung aynbajung nu-yayn wubiba, niwu-nani yungguyung niga. \v 17 Anaani-yung ana-wubiba na-Isaiah-yinyung, nubagi-yung yaga naa-ja-jambini-yinyung na-God-jinyung anu…bani-yunggaj naagi-yung. \p Nigaayung na-Jesus aḏaba niwu-gara-wawalhijgayn anaani ana-wubiba. Nga anaani niga ni-warra-garranggaa nga anaani niwu-lhangarrmayn aḏaba anaani-rruj-jinyung waarrarrini-yinyung anaani ana-wubiba-rruj. Wu-yamaa, \q1 \v 18 “Anaani na-nimawurr-yung ni-burraa ngayawi-rruj na-Buunggawa. \q2 Anaani na-Buunggawa ngaya ni-wajbariyn aḏaba. \q1 Nguynju yadhu anaani ngamba-magana ana-lhaawu warruburru-wuy warraambalalari-wuy. Anaani yamba wu-mamanunggu ana-lhaawu. \q2 Warruburru-yung wugurru warra-mulung-arrgi-yung wuu-radbidhaa aḏaba, na-God niga anaani-yung ngani-lharrgang ngaya, nguynju yungguyung ngaya nga-magina anaani ana-lhaawu, ‘Numbuu-yaarri aḏaba nugurru, nambani-muḻugu-wana niga.’ \q1 Yagu warruburru-yung-guy nga, warra-bagaḻang-alaaladi-yinyung, ‘Nugurru aḏaba numburraarranggana.’ \q2 Yagu burru-yung wurru-buunggawa-maa-yinyung durru-yung nga warraaladi-waa warra-wurru-wurruj, marri ngaya ngamba-muḻugu-wang warruburru. \q1 \v 19 Danu nga ngaya-waj ngamba-magana, ‘Yaani aḏaba wiij-maṉdhina, God niga-waj nambani-muḻugu-wana aḏaba niga.’”\x + \xo 4:19 \xt Isaiah 61:1-2.\x* \m Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 20 Ngijang niwaagijgini niga aḏaba, niwu-dhawawarumaa ana-wubiba. Nga anubani-yung niga naagagijgiyn nubagi-yung-guy na-waḻyinyung nu-marangayn-jinyung niga. Nga ni-burrangayn aḏaba, nguynju yadhu niga-waj ambani-magaa yungguyung warruburru-yung-guy. Nga warruburru-yung-jinyung anubani-rruj ana-synagog, anubani-yung wurraarranggaa wunu-nani niga. \p \v 21 Nga yaani-yung ni-yambini. Ni-yamayn warruburru-wuy, “Anaani ana-lhaawu ana-yimbaj wu-waṉbina yijgubulu-windiyung, aani-rruj yamba nugurru aḏaba nurraawanggina ana-lhaawu,” ni-yamaa dani-yung niga. \p \v 22 Yagu wugurraayung aḏaba wurru-yambiynjini marri bagu-waj wurru-ngulu-ngulu-yambini wugurru. Wurru-yamayn, “Yagu naagi yamba aḏaba ngarrani-magana ngagurri-wuy lhaawu-mamaaḻang ana-lhaawu niga! Yagu naagi na-Joseph-jinyung niga na-niwiyayung, aliyung yuga?” wurru-yamayn dani-yung. \p \v 23 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Danu muga nugurru-waj ngirri-magana ngaya ana-lhaawu, ‘Nagang aadanu barra-maja-maji-wana-yinyung aadanu, yagu ba-maji-wina nugaajbaj aadanu!’ Marri ngirri-magana, ‘Anaani-yung nurru nurraawanggini wubani yaga nunggaṉbini wubani-rruj a-lhal a-Capernaum. Aadanu nagang baaṉbina anaani-rruj ana-lhal nugawi-rruj, anggiiyn-miḻgi-wugij aḏaba aadanu.’ Ari danu muga yaani numburru-yambina nugurru.” \p \v 24 Na-Jesus ni-yambini-wugij, wani-magaa niga. “Yagu ngaya ngana-magana anaani yijgubulu windiyung, warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, warra-wurru-wurruj wugurraayung warraagaminij-gaandirrangi, warruburru-yung wugurri-nyinyung-jinyung anubani-yung ana-lhal. \p \v 25 “Yagu ngaya anaani ngana-magana ngubindi windiyung, anu…bani-yunggaj niga naagi-yung na-Elijah ni-burri. Wulaynbaj-gala anaagalhal-aḻirr marri marang-aynjaabugij jarranggay nigaayung na-ḻabama, waari ngarraaṉbana ngi-warra-rabini ngiga. Waari anubagu anggu-burri ana-marrya. Warraarraarrawindi warruburru-yung warra-ngaya-ngayi wurru-burri anaani-rruj ana-lhal ana-Israel. \v 26 Yagu niga na-God waari anaa-ngaynbandangi naagi anu-lharrgandi na-Elijah warruburru-wuy, ambani-maṉmangi yadhu niga. Yagu naagi-yung na-God niga nu-lharrgang wubani-wuy a-lhal-aynbaj-guy, wu-mayini ana-lhal Zarephath anaanga, anubani-yung ana-lhal wu-mayini Sidon. Bagu nga, ngaadagi-yung ngarra-ngayi-nyung ngi-burri, ngiga ngi-lhalmarr yamba. Dagi-yung-bugij nga, ngu-maṉmangi-yinyung, naagi-yung na-Elijah niga.” \p \v 27 Na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Ngijang anaani-yung anu…bani-yunggaj naagi-yung na-ja-jambini-yinyung na-God, naagi-yung na-Elisha, warraawurru-yung arraarrawindi wurru-burri warraarraguṉḏa-guṉḏa-yinyung, anaani-rruj aḏaba ana-lhal ana-Israel-uj. Yagu na-God naagi-yung waari anaa-ngaynbandangi niga anu-lharrgandi yungguyung na-Elisha, waadurru-yung-guy, yagu yaaji-wugij niga ni-burri, yagu waari niga warraawurru-yung ambani-maji-waa niga. Yagu niga na-Naaman, ni-wawanggiyn lhaawu, nga ni-yanggi yuwaagala Syria-wala, dagi-yung-bugij niga nu-maji-wayn, naagi-yung na-Elisha.” Dani-yung ni-yamaa naagi-yung na-Jesus. \p \v 28 Yagu wugurraayung warraawurru ana-synagog-jinyung wurru-burri anubagu, aḏaba wurraawanggiyn, yagu warraawurru wunaa-ḏiyaldhiyn-bindiyung niga. \v 29 Warraawurru-yung wugurru wurru-ḻaḻagiiyn, nga wunu-waṉja-miyn niga aḏaba, nga wunu-waṉjaarrgini nga wunu-jurrjurrgini niga anubanila-wala ana-wumurrng-gala nga wunu-rabalijgini niga. \p Nga anubanila wunaarrgini niga nga buguni wubami-wuy ama-ṉuga ma-ḻandhirrngindi-wuy, nga buguni wunu-yarrijgini, nga bagu-rruj dama warubaj wubani-rruj a-wumurrng-duj. Nga bagala naagi-yung ambunu-barawudangi yungguyung niga. \v 30 Yagu naagi-yung niga na-Jesus wani-galiynbarwang waadurru-yung wugurru, nga bagala-yung niga ni-yanggi ni-yaḻdhiyn naagi-yung wugurri-waj. \p \v 31 Anubanila-wala aḏaba ni-yanggi yuuguni Galilee-wuy, anubani anaanga wu-mayini-yinyung Capernaum. Ngijang bagu wani-magaa wugurru aḏaba wubani-rruj a-lhal a-synagog-duj, yiibagi-rruj yi-waḻirr-maṉngulg-duj. \v 32 Yagu warraawurru wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn wudani-yung-gala ni-yambini a-lhaawu, anaani yamba ni-yambini nguynju yaga ni-ragaana-yii. Niga yamba ni-yambini wu-waḏa-waḏaḏ-bindiyung ana-lhaawu wugurru. \p \v 33 Anubani-rruj ana-synagog-duj bagu waḻyinyung ni-burri, anubani-yung man.gurrg aladi ni-waṉagaa niga. Naagi-yung niiḏangi yanggarrwar-mirri, \v 34 anubani ana-man.gurrg ninggaaḏijgaa, “Yagay yagay! A-yangi yungguyung nagang nimba-warubaj-gana nurri-wuy, Jesus a-Nazareth-jinyung? Yuga nagang aadanu nimba-jadugang anaani nurru? Ngaya nga-marrbuy nagang, nagang aadanu na-maṉngulg-jung na-God-jinyung,” wu-yamayn ana-man.gurrg wugurru. \p \v 35 Nigaayung na-Jesus ni-yambini yang-baḏa-waḏaḏ lhaawu, ni-yamaa, “Ba-muḏaḏbang, ba-rabalang nigawi-wala,” ni-magaa wubani-wuy a-man.gurrg-guy. \p Nga anubani-yung ana-man.gurrg ninggu-barawudiyn naadagi-yung na-wurrujung, nga bagu wugurri-rruj bandharra ni-rabini niga. Marri bani-yung aḏaba wu-rabalangi. Yagu naagi-yung waari aninggu-warragayangijgaa niga. \p \v 36 Wugurraayung warruburru-yung warraarrawindi wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn-bindiyung marri wuu-yandhawiwaynjini, wurru-yamayn, “Ana-lhaawu yuga anaani wiijaminggarrina? Yagu naagi-yung niga ni-yambini wu-waḏa-waḏaḏ-bindiyung ana-lhaawu! Niwu-waṉagana niga lhuḏ-bindiyung! Yagu niga ni-warra-magaa-maynji, ana-man.gurrg-guy, yagu anubani-yung wu-ngarra-ḏabalangi.” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p \v 37 Anubani ana-lhaawu aḏaba wirri-rajaarrijgayn wugurru, yuuguni a-lhal-wurraayung-baj wubani-rruj-jinyung wu-ridiynjini a-lhal, aadani-yung ana-lhaawu, wu-yamaa. \s1 Na-Jesus ambani-maji-wana arrawindi warra-wurru-wurruj. \r Matthew 8:14-17, Mark 1:29-34 \p \v 38 Anubanila-wala ni-ḻaḻagiiyn aḏaba, marri ni-rabaliyn wubani a-synagog-gala. Aḏaba yuuguni ni-yanggi, wubani-wuy aanga-wuy nubagi-rruj na-nimuwaj-jung ni-mayini niga Simon. Naagi-yung ni-yanggi nga buguni ni-yabiyn wubani a-wumurrng-guy. Naagi-yung na-Simon niga ngaadagi-yung ngiga ngaa-ranggurrumbayung, ngarraagi-yung ngi-lhangurrngang, marri ngi-warra-murrmbulangi ngiga. Naagi-yung wunu-yandhawiwandi niga na-Jesus, nguynju yadhu nigaayung yingga angu-maji-waa yungguyung. \v 39 Nga ni-yanggi na-Jesus ngigawi-wuy, nga bagu ni-lhangayn ngaadagi-yung-duj ngi-murrgulhi-rruj. Nga naagi-yung na-Jesus ni-yambini wu-waḏa-waḏaḏ ana-lhaawu, niwu-yamijgaa wubani-wuy a-wudhangurrg-guy. Yagu anaani ana-wudhangurrg ngiga nginggaarruyn. Lhugaajgiyalawaj ngarraagi-yung ngi-ḻaḻagiiyn aḏaba, nga ngiga-waj wangiini aadani-yung ana-marrya, wurru-nguni-yinyung. \p \v 40 Aḏaba wugurru anubani-yung waamulugugurriyn. Bani-yung marri wugurru warraarra-yurangi warra-wurru-wurruj nigawi-wuy, warraawurru-yung yamba wirri-waṉagaa aynba-gaynbaj-jinyung wudhangurrg wugurru. Yagu naagi-yung-guy wugurru wunaa-garra-yurangi na-Jesus-guy. Warraawurru-yung wani-waṉagaa marri wani-maji-waa, waadurru-yung warraarrawindi-lhangu. \v 41 Marri wugurraayung warraarrawindi wurraarra-waṉagaa man.gurrg. Anubani-yung wu-warra-rabalangi wugurri-wala. Anaani wugurru ana-man.gurrg ninggu-yamijgaa niga, “Nagang aadanu na-niwiyayung na-God-jinyung!” wu-ngarra-jamaa ana-man.gurrg wugurru. Yagu niga anaani ni-muḏaḏbijgaa, aḏaba ni-yambini, yagu naagi-yung yamba niga wu-marrbuy aadani-yung, naagi-yung na-Messiah, na-runggal-yung na-God-jinyung. \p \v 42 Wurrugu marri malgadhaadharri-windiyung, anubani anggu-lhalmbaarrang-jinyung wugurru. Niwaarruyn niga anaani aḏaba ana-lhal. Nga naagi aḏaba ni-yanggi yuuguni waari-wuy amburru-burri warra-wurru-wurruj. Yagu warraawurru-yung wugurru warra-wurru-wurruj wunaagalhaga-lharrmangi niga. Wunaaga-galhaga-lharrmangi… nga wunu-lhangarrmayn. Yagu wunu-ngaynbandangi warraawurru-yung bagu ani-burri niga. \s1 Na-Jesus ani-yaarri a-lhal-waj a-Galilee. \r Mark 1:35-39 \p \v 43 Yagu nigaayung wani-yamijgayn, “Anaani nga-magina ngaya wu-mamanunggu-windiyung ana-lhaawu, naagi-yung na-God niga wani-rangarrii-yinyung warrubawi-yung nigawi-nyinyung warru-mandag. Anaani aḏaba wiij-maṉdhina. Ngaya anaani ngaynjaarri marri ngamba-magana warruburru a-lhal-aynbaj-baj-jinyung a-lhal. Anaani na-God niga ngani-lharrgang aani-yung-jinyung yijiijung-jinyung.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 44 Ni-yanggi… nga wubani a-synagog warra-Jew-yinyung ni-yanggi, wani-magaa niga. \c 5 \s1 Na-Jesus ambanii-gaḏii warra-waḻya-waḻya. \r Matthew 4:18-22, Mark 1:16-20 \p \v 1 Anubanila-wala aḏaba ni-yanggi wubani a-wurugu-wuy, nga anubani ana-lhal wu-mayini Genessaret, nga wugurraayung wu-lhal-nguynju anaani, yagu anaaynbaj anu-muwaj wu-mayini Galilee. \p Warraawurru-yung wugurru warra-garnyirrimba wurru-ngarra-janggi aḏaba, wurru-lhardhargaynjini marri wunu-jurangi naagi-yung na-Jesus. Wirri-ngaynbandangi yamba wubani a-lhaawu amburraawanggini yungguyung na-God-jinyung a-lhaawu. \v 2 Naagi-yung nigaayung na-Jesus ni-warranggayn nga manubama-yung nima-nayn muulawaa barrawu. Ma-radbidhi bagu a-wungarrg-duj. Warruburru-yung wurru-ngaḏa-ngaḏugumbini-yinyung anubani ana-ngujija, waari anubagu amburru-burri wugurru. Yuwaagu wurraadadiyn ama-madha-gaḻaḻij-duj nga wirrima-yarrbini mana-naynja wugurru. \p \v 3 Nga nigaayung na-Jesus ni-yanggi wubama-wuy amaaynbaj-guy ama-barrawu-wuy nga ni-yabaynjiyn niga aḏaba, nga manubama-yung na-Simon-jinyung nigawi-nyinyung, mana-barrawu. Nga na-Jesus nu-yandhawiwandi na-Simon-guy, “Manaami mana-barrawu bama-jurang yuuguni bandharra-wuy,” ni-yamayn. Niga niindhadhangayn nga bagu ama-barrawu-rruj, nga bagala wani-magaa niga na-Jesus waadurru-wuy warra-wurru-wurruj-guy. \p \v 4 Wani-magaa… nga aḏaba ni-wiyn.gayn ana-lhaawu. Nga ni-wiḻibiḻingiyn, nga nu-yamijgayn na-Simon-guy, “Wili, ngaambu-yaarri yuuguni aḏaba aalagararij-guy. Nugurru aḏaba aadanu bagu nga nimbirrima-barawudang maadamu mana-naynja nga numburru-ngaḏugumbina.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 5 Nigaayung na-Simon ni-yamayn nu-yambalmayn nigawi-wuy, “Buunggawa, anaani nurru-mijgalmini mana-wuṉ nirrima-mal-dharrma-dharrmangi… nga wu-ḻaḻmayn. Yagu waari naambu-mangi ana-ngujija anaaynbaj. Yagu nugawaj yamba danu nimba-magayn, manaama naama-barawudang mana-naynja.” Dani-yung ni-yamayn na-Simon. \p \v 6 Yagu aḏaba anubani-yung wani-yamijgayn-gala, anubani-yung wurru-waṉbini. Yagu warraawurru wurru-miyn aḏaba ngujija a…rrawindi-windiyung. Yagu manaama-yung mana-naynja lhaalhag amaarra-wulguldhangi magurru. \v 7 Warraawurru-yung wugurru wurru-mijgalmini-yinyung aḏaba warruburru-yung-guy warraa-gaḏangi warra-bagarraaḏangi wubama-yung-guy amaaynbaj-guy ama-barrawu. Warraawurru-yung anuwagala aḏaba wurru-madhandangi wugurraayung wubama-yung-guy ama-barrawu. Manaama-yumbaa magurru mana-ramba-wulawaa mana-barrawu-waa manubama maandharwiiyn-bindiyung ngujija-wugij. Lhaalhag yungguyung manaama-yumbaa aḏaba ama-ngambini. Manubama-yumbaa ma-nyigarrngij aḏaba ma-yanggi-waa. \p \v 8 Naagi-yung na-Simon Peter ni-warra-nayn-gala a-ngujija, nga aḏaba ni-garrajiyn nga ni-jarrarriyn, nga ni-ḻandharrdhangayn na-Jesus a-mun-duj. Nga nu-yamijgayn na-Jesus-guy, “Buunggawa, ba-yaarri ngayawi-wala, ngaya yamba anaani ngaaladi,” nu-yamijgayn nigawi-wuy. \v 9 Naagi-yung yamba niga ni-wurri-ḻaḻmayn. Marri warruburru-yung wurraanggarra-yanggi-yinyung, wugurraayunggaj wurru-wurri-ḻaḻmayn. Anaani-yung yamba wugurru wurru-miyn-bindiyung arrawindi yamba ngujija. \p \v 10 Naawiṉi-yung wuguṉiiyunggaj na-James marri na-John, na-niwiyayung-biiyung na-Zebedee-yinyung, warraawurru-yung wugurru aynjaabu buguni wurru-mijgalmini waadurru-yung na-Simon-guy. \p Yagu nigaayung na-Jesus nu-yamijgayn na-Simon-guy, “Yagi nagang nu-ngu-ḏirrngawi aadanu. Anaanila-wala aḏaba nagang bamba-mani wurru-wurruj bamba-muṉḏugijgana aḏaba na-God yungguyung.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 11 Manaama-yumbaa aḏaba wurru-madhandangi yuuguni buguni aḏaba a-wu…ngarrg-guy. Warraawurru-yung aḏaba wurraarra-garraarruyn aadani-yung anaarrawindi-lhangu, aḏaba wurru-yanggi wunu-garrindharrmangi nigawi-wuy na-Jesus-guy aḏaba. \s1 Na-Jesus anu-maji-wang na-wu-dhangurrg-jung na-waḻyinyung. \r Matthew 8:1-4, Mark 1:40-45 \p \v 12 Wurrugu marri malgadhaadharri, anubani-yumbaa wurru-yanggi yuuguni a-wumurrng-guy. Naagi-yung aynjaabu-nyung waḻyinyung bagu arra-guṉḏa-guṉḏa-yung ni-burri wubani-rruj. Nga nu-nayn naagi-yung na-Jesus. Nga ni-yi-ngu-burrdangayn na-nijilhal-yung yuuguni aaban-guy. Nga naagi-yung niga nu-lhangayaani, ni-yamayn, “Buunggawa, yuga nagang ngaya nunggu-ngaynbandii-maynji, baaṉiyn aḏaba nimba-maji-wang ngaya anaani.” Dani-yung niga ni-yamayn. \p \v 13 Nigaayung naagi-yung na-Jesus ni-marang-dhaayiyn aḏaba nga nu-waṉagayn. “Yuu, ngaya anaani ngawu-ngaynbandii. Nagang ba-maji-mang aḏaba,” ni-yamayn. Anubani-yumbaa aḏaba lhugaajgiyalawaj naagi-yung ni-maji-mayn niga. Waari anubani aḏaba ani-warra-guṉḏa-guṉḏa-maa, aḏaba niga naagi-yung ni-warra-maṉdhiiyn niga. \p \v 14 Nigaayung naagi-yung na-Jesus nu-magaa aḏaba naadagi-yung-guy, “Yagi nagang barra-magi warruburru warra-mulung-arrgi-yung-guy,” nu-yamijgayn, “Yagu anaanila-wala ba-yaarri nagang nga nubagi-yung-guy na-priest-guy, ni-maga-magina-wuy wubani a-Temple-Maṉngulg-guy, nga bagu banu-magana nga banu-bajiyina niga. Ani-nayii yungguyung nagang aadanu nundhar-mamarriynjina. Nga marri banuuyii aḏaba nigawi-wuy na-God-guy, nguynju yaga anu…bani-yunggaj na-Moses ni-yambini. Nagang yamba nu-maṉdhiiyn aḏaba. Nguynju yungguyung warruburru-yung warra-wurru-wurruj amburru-marrbuy.” Dani-yung yigaj ni-yamayn na-Jesus. \p \v 15 Yagu anaani-yung na-Jesus-jinyung ana-lhaawu aḏaba wu-rajaarrangi, ngijang wuguuguni-wugij, ana-lhaawu aadani-yung aḏaba. Warraawurru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj wugurru wurru-yanggi, nga aḏaba wurru-muṉḏugaa, wunu-dhawawarumayn niga. Anaani-yung wugurru amburraawanggini yungguyung marri amburru-maji-maa yungguyung wugurru. \v 16 Yagu malgarrawindi niga naagi-yung na-Jesus waniirru-magaa, nga ni-yanggi wubani-wuy a-lhal a-wulbul-wuy aḏaba, ni-yanggi-magaa marri bagu, nu-yambini-magaa, nu-yandhawiwaa na-ninyarra-yung-guy niga. \s1 Na-Jesus anu-maji-wana nubagi-yung na-bilnyalga-yung. \r Matthew 9:1-8, Mark 2:1-12 \p \v 17 Malgaynjaabugij niga wani-marrbuy-waa aḏaba warra-wurru-wurruj-guy wubani-rruj a-wumurrng-duj. Warruburru-yung warra-Pharisee marri warruburru-yung warra-marrba-marrbuy-waa-yinyung nga bagu wurru-burri. Warraawurru-yung wurru-yanggi wubanila a-lhal a-Galilee-wala marri yuwaagala Jerusalem-gala. Nga bagu marri wugurru wurru-muṉḏugaa. Yagu naagi-yung na-Jesus niwu-waṉagaa lhuḏ-bindiyung na-Buunggawa-wala, nguynju yadhu niga wani-maji-waa yungguyung waadurru-yung. \p \v 18 Wugurraayung yuwaagala waḻya-waḻya ngijang wurru-yanggi. Nga naagi-yung wunu-warrgaay bilwilwilijung, waari naagi ani-yangga-yanggi, ni-murrgu-murrgulhi-wugij ama-yaaḻi-rruj. Naagi-yung buguni yungguyung ambunu-yarrijgini wubani-wuy a-wumurrng-guy, bagu yungguyung ambunu-burrangi na-Jesus-duj raga-ragij. \v 19 Yagu wugurru wurraarranggayn, anubani-yung wirri-dhaṉ-gayn wurru-wurruj-bugij wurraarra-garra-lhi-yinyung, wirri-dhidiyn. \p Yagu anubanila-wala wurraadadangi a-wumurrng-duj wu-nguḏulbu-rruj aarrwa-garrwar. Nga yuwaagala aarrwar-wala wirri-gara-yungaa. Nga anubagala wunu-lharrgandi aarrwar-wala wurrugurrij-bugij, ni-murrgulhi-wugij yaaḻi-mirri. Bagu waa-wawalhangi miyn.ngalag waa-wirrig raga-ragij na-Jesus-duj, nga bagu wunu-murrgulhi niga naadagi-yung na-bilnyalga-yung. \p \v 20 Na-Jesus nigaayung naagi-yung ni-marrbuy waadurru-yung wurru-jambarrgiiyn. Yagu anaanila-wala nu-yamijgayn, “Guwaj, aḏaba nagang aadanu nundaarrbidi-mayn aadanu-wala anaaladi,” ni-yamayn niga, nu-yamijgayn. \p \v 21 Yagu warraawurru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee wurru-wijangani wugurru. “Yangi-nyung yuga niga naagi? Naagi niga aḏaba nu-barawudii niga na-God! Yagu God-bugij niga-waj ngarraniigajij-garruna-yinyung anaaladi.” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p \v 22 Nigaayung na-Jesus naagi-yung ni-marrbuy aadani-yung wurru-wijangani-yinyung. Wani-yambalmayn wugurri-wuy, “A-yangi yungguyung yuga nugurru nuu-wijangayii aadanu,” ni-yamayn. \v 23 “Anaani ngaya nga-yambini, ‘danu nundaarrbidi-mayn anaaladi-wala,’ danu nga aniij-garrarra. Yagu ngaynjamang-maynji ‘ba-ḻaḻagiiyn marri ba-jarrarrang,’ danu nga aniij-miḏaamimi ana-lhaawu, nugurru yamba numbunu-nayii, ani-yaminggarrang niga, nguynju yadhu numburru-marrbuy. \p \v 24 “Ngana-ngaynbandii ngaya anaani numburru-marrbuy-mana nugurru. Ngaya-waj nga na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Ngawu-waṉagana anaani lhuḏ-bindiyung anaani-rruj ana-lhal, nguynju yadhu ngambaagajij-garruna warra-wurru-wurruj anaani anaaladi-wala.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p Anubani-yumbaa nu-yambini naadagi-yung na-bilnyalga-yung-guy, “Anaani ngunu-magana, ba-ḻaḻagiiyn, nga ba-jarrarrang bama-warrgurrang maadamu mana-yaaḻi, ba-yaarri aanga-wuy,” ni-yamayn. \p \v 25 Yagu naagi-yung lhugaajgiyalawaj niga ni-ḻaḻagiiyn, aḏaba ni-jarrarriyn, warruburru raga-ragij wunu-nani-wala ama-bagaḻang-gala wugurri-nyinyung-mirri. Nima-miyn manaama-yung mana-yaaḻi nga aḏaba ni-jarrarriyn, niigiyn aanga-wuy. Nu-warraarriwaa na-God-guy niga. \p \v 26 Warraawurru-yung wurru-wurrij-barrwarrangi-windiyung, warraarrawindi-lhangu wugurru. Wugurraayunggaj wunu-warraarriwaa na-God-guy, warraawurru-yung yamba wunu-yamayn wugurru. “Waari ngaamba-nani anaani-yung-jii, ambu-yamaa,” wurru-yamayn. \s1 Na-Jesus ani-wajbariyn na-Matthew. \r Matthew 9:9-13, Mark 2:13-17 \p \v 27 Naagi-yung na-Jesus anubanila-wala aḏaba ni-yanggi aanga-wala. Ni-yanggi… nga bagu ni-warranggayn nu-nayn waḻyinyung na-nimuwaj-jung Levi. Naagi-yung niwu-mang-mangi-yinyung anu-ṉuga, ni-bu-burri wubani yaga wirriirrarrangi-rruj, a-tax anu-ṉuga. Niga na-Jesus ni-yamayn nigawi-wuy. “Numba-garrindharrmang ngaya,” ni-yamayn. \v 28 Nigaayung na-Levi ni-ḻaḻagiiyn aḏaba, nu-garrindharrmiyn. Anubani ni-warra-garraarruyn anaarrawindi wu-warra-ngu-burri-yinyung. \p \v 29 Anubanila-wala naagi-yung na-Levi-duj anubani wurru-nguni runggal ana-marrya, nigawi-rruj aanga-rruj, na-Jesus yungguyung. Arraarrawindi wirri-manga-mangi-yinyung warruburru wuṉuga, bagu wurru-burri, marri warruburru mulung-aynbaj, wugurraayung nga bagu wurru-burri. \v 30 Warruburru-yung warra-Pharisee marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wugurri-nyinyung, warraawurru-yung warra-magaa wurru-marrbuy-maa-wuy, “Numburru-yaminggarrina, nugurru nurru-nguyii waadurru-rruj wirri-mana-mani-yinyung anu-ṉuga marri warraalaaladi-rruj?” Dani-yung wurru-yamaa wugurru, wunu-wurryuwini niga na-Jesus. \p \v 31 Nigaayung aḏaba na-Jesus ni-yamayn, “Nugurru numburru-wijangayii nubagi wani-maji-wana-yinyung na-wurrujung. Niga waari ambani-nang warruburru-yung wurru-waḏa-waḏaḏ-mi-yinyung. Niga wani-nayii warruburru-yung wuu-lhangurrnganjii-yinyung, burru-yung-bugij. \v 32 Ngaya anaani ngana-magana anaani-yung. Ngaya nga-yanggi anaanu-wuy, waari-yinyung warra-mamanunggu-yinyung. Ngaya nga-yanggi, ngambaa-gaḏii yungguyung warruburru-yung warraalaaladi-yinyung ngayawi-wuy.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Warruburru-yung ambunu-yandhawiwana waari wurru-ngi-yinyung ana-marrya, amburru-yambina yungguyung na-God-guy. \r Matthew 9:14-17, Mark 2:18-22 \p \v 33 Warra-mulung-aynbaj warruburru-yung wunu-yamijgayn, “Naadagu na-John marri nigawi-nyinyung waadurru wurru-marrbuy-mana-yinyung, malgarrawindi warraawurru-yung waari amburru-ngang ana-marrya wugurru. Yagu wunu-yambina-wugij yuuguni arrwiyaj na-God-guy. Marri warraawurru-yung warra-Pharisee-yinyung wurru-marrbuy-mana-yinyung anaani wugurraayunggaj wuu-yamana wiij-nguynju wugurru, aani-yung-jii. Yagu nagang nugawi-nyinyung waadurru wurru-marrbuy-mana-yinyung, waadurru wurraaḻ-nguyii yagu marri wurru-nguyii!” Dani-yung niga wunu-yamijgayn na-Jesus-guy. \p \v 34 Na-Jesus nigaayung wani-yambalmayn, “Nga anaani wiijamana. Na-waḻyinyung-maynji nubagi-yung aniiynji-yara-maynji, anubani-maynji warruburru wurraalgur-maynjini-yinyung anubagu-maynji amburraanggarra-nguyii ana-marrya, yagi nugurru narra-lhambu, narra-muḏaḏbijgi wugurru. Amburru-nguyii-wugij. \v 35 Wurrugu marri, warraaynbaj-maynji marri anuwaagala ambunu-mang nubagi-yung niga ambunu-yarrijgina-maynji, marri anubanila-wala amburru-wurrij-galadi-wiiyn-bindiyung, marri amburru-muḏaḏbang wugurru, yagi wurru-ngi ana-marrya aḏaba.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 36 Anaani-yung wani-magaa-wugij, ni-yambini anubani-yung-jinyung wiij-bulawaa. Ni-yamayn, “Manubami-yung-maynji mana-yaaḻi mana-magadhuwa, yagi manubama-yung nirrima-ḻaḻbu. Manubama-yung magurraayung manaaynbaj mana-lhar-nungguḏaaba-yinyung magurru yagi nirrima-ḻaḻbu nga anubuguni nirrima-dhabiḏbu yagi. Aadanu-maynji numburru-yamana-maynji, manubama-yung mana-magadhuwa mana-yaaḻi yagu manubama-yung ama-jadugiiyn, marri magurraayung manubama-yung mana-lhar-nungguḏaaba yagi ma-gadhuwa-mi magurru, ama-lhar-nungguḏaaba-wugij. \p \v 37 “Anaani wiij-nguynju aḏaba, anubani-yung-maynji anu-gargayag anu-gadhuwa, yagi nirri-burri anubuguni ana-nungguḏaaba anu-barriguḻag-guy. Aadanu-maynji numburraaṉbina, anubani-yung anu-barriguḻag ana-nungguḏaaba anubani anggu-ḻaḻmang-maynji, marri anubani-yung anggaar-warryina wugurru. Anubani-yung anu-barriguḻag anubani aḏaba anggu-jadugiiyn. \v 38 Anubani-yung anu-gadhuwa anu-gargayag, nimbirriir-yabana wubani-yung a-wubarriguḻag-guy a-wugadhuwa.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 39 Anaani-yung wani-magaa ana-lhaawu niga. “Warrubawi-yung-maynji ambu-waḻ-nguyii ana-nungguḏaaba ana-wine, danu nga wirri-ngaynbandii. Yagu yagi anubani-yung wirri-ngaynbandi anu-gadhuwa anu-gargayag anu-dhamig ngijang. Ambu-yamana-maynji ngijang, ‘Anubani-yung ana-nungguḏaaba aḏaba wu-maṉdhina, anu-dhamig.’” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \c 6 \s1 Buunggawa ngarraaḻirr-maṉngulg-jinyung. \r Matthew 12:1-8, Mark 2:23-28 \p \v 1 Wurrugu marri anubanila-wala, ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, na-Jesus anubani-yung ni-jarrarrangi banila-yung wu-warradiynjini-rruj wuḏal. Warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung bagala-yung wurru-ral-ngarrgiwaa marri wurru-ral-wuyudangi anu-ḏal. Nga anubanila aḏaba wurru-nguni. \p \v 2 Yagu wugurraayung mulung-arrgi-yung warra-Pharisee warra-nayn nga wurru-yamayn, “Nurru-yaminggarrina, aadanu-maynji numburru-waṉbina-maynji ngarraagi-rruj ngarraaḻirr, aadanu wiijamana wiij-galadi-wina.” Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 3 Nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn, “Yuga nugurru waari nimbirri-nani ana-wubiba-rruj, niga na-David marri warruburru-yung nigawi-nyinyung warra-waḻya-waḻya wugurru wurru-marryaadangi. \v 4 Marri anubani-yung wurru-yanggi wubani-wuy na-God-guy wubani-wuy a-wumurrng. Marri warruburru-yung warra-priest, yagu burru-yung-bugij wurru-nguni anubani-yung ana-maṉngulg anu-ḏayn anubani-yung na-God-jinyung-duj ana-wumurrng. Yagu anubani-yung na-David ni-miyn, marri waniini warruburru-wuy nigawi-nyinyung warra-waḻya-waḻya, marri wurru-nguni wugurru. Yuga anaani-yung nugurru nirri-nani? \v 5 Yaani nga ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaya-waj yaani nga nga-buunggawa-mana aḏaba ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Nubagi-yung ni-warra-guṉḏa-guṉḏa a-marang. \r Matthew 12:9-14, Mark 3:1-6 \p \v 6 Anubani-yung ngarraaynbaj-duj ngarrubagi ngarraaḻirr-maṉngulg, anubani-yung ni-yanggi wubani-wuy a-synagog-guy, nga bagu wani-magaa. Nga bagu waḻyinyung naagi ni-burri, a-walawalama-wala niga ni-warra-guṉḏa-guṉḏa ana-marang. \v 7 Warraawurru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warra-Pharisee wunu-nani wunu-dhi-nani na-Jesus. “Yuga naadagu anu-maṉdhang niga, ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj yuga? Ari niga ani-mijgalmina yadhu.” Dani-yung wurru-yamayn wugurru, nguynju yadhu anaani ambani-lhajbini wugurru. \p \v 8 Na-Jesus niga ni-marrbuy aḏaba anaani wurraawanggini-yinyung wugurru. Anaani niga nu-magayn aḏaba nubagi-yung naarra-guṉḏa-guṉḏa-yinyung na-waḻyinyung, “Baaṉiyn ngayawi-wuy, nga yaaji ba-lhangang nagang.” Anubani ni-ḻaḻagiiyn, ni-jarrarriyn nga bagu ni-lhangayn nigawi-rruj. \p \v 9 Na-Jesus aḏaba anubani wani-magayn warruburru-wuy warra-mulung-aynbaj-guy, nga ni-yamayn, “Ngaya anaani ngana-yandhawiwanjii nugurri-wuy aḏaba. Anaani ana-lhaawu-runggal, wu-yaminggarrina yuga wu-yambina? Yuga anaani ngaambu-yaminggarrina ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg? Yuga ngaambu-waṉbina maaḻamburrg, yagu ngaambu-waṉbina aladi? Yuga warrubawi-yung ngaamba-wiri-gang yagu warrubawi-yung ngaamba-ngawijgang?” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 10 Anubani ni-warra-garranggaa wani-nani wugurru. Marri anubani-yung nu-yamijgayn nigawi-wuy na-waḻyinyung-guy, “Bawu-lharraalhijgang nugawi-nyinyung ana-waṉja.” Nga nigaayung niwu-lharraalhijgayn. Marri anubani-yung ana-marang ni-marang-maṉdhiiyn aḏaba ana-marang naagi-yung. \p \v 11 Yagu warruburru-yung wugurraayung warra-wurru-wurruj wunu-wurrij-bang-bindiyung niga. Anubani aḏaba wuu-yambiynjini yuuguni, wuu-yanga-yanguynjini. “Yuga naagi ngaanu-yaminggarrijgang aḏaba niga?” wurru-yamayn. \s1 Na-Jesus ambani-lharrgang nigawi-nyinyung warra-12 wurru-marrbuy-maa-yinyung. \r Matthew 19:1-4, Mark 3:13-19 \p \v 12 Anubani-yumbaa niga ni-yanggi, niidadangi buguni ama-ṉuga-wuy. Anubagu aḏaba nu-yambini na-ninyarra-yung-guy na-God. Nga bagu aḏaba niga nu-yambini niwu-mal-dharrmi…yn, niga nu-yambini. \v 13 Yingga anubani-yung waabirrarra-bini aḏaba. Wanii-gaḏiyn warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-yinyung. Marri niga ni-wajbarini warraawurru-yung 12. Warraawurru-yung niga wani-mijguni wugurru, wirri-lhaawu-yarrijgini-yinyung wugurru. \p \v 14 Yaawurru-yung yigaj warru-mu-muwaj. Simon, nu-mayayn Peter, marri Andrew, na-nilharri-yung na-Peter-yinyung, James, marri John, Philip, Bartholomew, \v 15 Matthew, Thomas, James na-niwiyayung na-Alphaeus-jinyung, Simon Peitriyat, \v 16 Judas na-niwiyayung na-James-inyung, marri Judas Iscariot, wurrugu marri naagi-yung anu-minbini niga na-Jesus. \s1 Warraarrawindi amburru-yaarri na-Jesus-guy. \r Matthew 4:23-25 \p \v 17 Anubani-yung aḏaba, naagi-yung na-Jesus anubagala mana-ṉuga-wala wurraanggarra-ngu-dhirridangi niga. Wugurraayung bagu mulung-arrgi-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurraarra-garra-lhi aḏaba aa-bayway-rruj, wunu-rangarrangi niga. Nga warraawurru-yung arraarrawindi bagu wurru-burri wunaa-garranggaa wunu-rangarrangi. Marri arraarrawindi anubani ana-lhal-aynbaj-gala-yinyung bagu wugurraayunggaj wurru-burri. Anubani-yinyung ana-lhal ana-Judea, marri anubani ana-Jerusalem-gala, marri wu-ridiynjini-yinyung ana-lhal a-Tyre marri a-Sidon-jinyung, wubani-yung yaga wu-lhal-ngu-burri-yinyung ama-lhagayag-duj. \p \v 18 Anubani-yung wuu-ngarra-balangi aḏaba bagu. Marri wunu-ngaynbandangi niga nguynju yadhu amburraawanggini, marri amburru-maṉdhini yungguyung wubani a-wudhangurrg-gala. Warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wurraarra-waṉagaa aalaaladi-yinyung man.gurrg, wanggaabalguyungaa-yinyung wugurru. Marri anubani-yung aḏaba wurru-maṉdhini wugurru. \v 19 Warraawurru-yung warraarrawindi wunu-ngaynbandangi ambunu-waṉagaa niga, anaani yamba niwu-waṉagaa lhuḏ, wu-rabalangi nigawi-wala, marri yungguyung wugurru wani-maji-waa niga. \s1 Na-Jesus ani-yambina warra-wurru-wurruj-guy. \r Matthew 5:1-12 \p \v 20 Na-Jesus ni-warranggayn warruburru-yung-guy wurru-marrbuy-maa-yinyung-guy. Wani-yamijgayn niga, “Nugurru aadanu nurraambalalari yamba, niga na-God naniigajij-majgaa aḏaba aadanu. Nugurru aḏaba nigawi-nyinyung aadanu warru-mandag. \p \v 21 “Nugurru aadanu nurru-marryaadii-yinyung, na-God niga anaani-yung aadanu naniigajij-majgaa aḏaba. Wurrugu marri aḏaba anubanila, numburru-waḻarrang aadanu. \p “Nugurru aadanu nurru-ruguna-yinyung, na-God naniigajij-majgaa niga. Wurrugu marri aḏaba anubanila, numburru-ngarrmana nugurru.” \p \v 22 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij wugurri-wuy. “Warra-wurru-wurruj-maynji nugurru nambambi-wurrij-bangana, yagu anubani-yung God niga-waj nambaniigajij-majgana nugurru. Warra-wurru-wurruj nugurru anubani-yung nambi-mayana, wurru-yamana, ‘Nurru-lhalmarr yamba nugurru.’ Marri anubani nambi-warra-yamawana marri nambiiladi-yamawana nugurru, yagu yamba nugurru aadanu ngayawi-nyinyung yamba aḏaba, ngaya yamba anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. \v 23 Aadanilu-wala, anubani-yung numburru-waḻaaḻarrii aḏaba, marri numburru-wan.ngana aḏaba, nugurru yamba nurru-waḻaaḻarrii aadanu. Nugurru nani-yayn yamba runggal-windiyung bayarra anubanila anaarrwar-wala, ana-wumala-wala. Nguynju yaga warruburru-yung warra-miyn-ngambara-waj, warraa-gaṉbini warruburru-wuy wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, warraa-gaṉbini wudani-yung-jii wugurru.” \p \v 24 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij. “Yagu nugurru aadanu nurraambalal-windiyung, anubani-yung niga na-God nambaniimbulijgang nugurru aadanu. Marri aḏaba ana-bayarra danu nga nirri-waṉagana, wu-jadugiiyn aḏaba. \p \v 25 “Marri nugurru aadanu nurru-waḻarranjii-yinyung ana-marrya, anubani na-God niga nambaniimbulijgang aadanu. Wurrugu marri, nugurru aadanu numburru-marryaadii. \p “Marri nugurru aadanu nurru-ngarrmana-yinyung, anubani na-God niga nambaniimbulijgang aadanu. Wurrugu marri anubani numburru-ruguna, marri numburru-nyadii-windiyung aadanu. \p \v 26 “Warruburru-yung-maynji warraarrawindi ambuu-yamana-maynji nugurru aadanu nurru-mamanunggu, yagu niga na-God anubani-yung nambaniimbulijgang nugurru aadanu. Warruburru-yung anu…bani-yunggaj wurru-yambini, ‘Anaani na-God-jinyung ana-lhaawu,’ wurru-yamaa, yagu waari, anubani-yung wurraawaḻangi wugurru. Yagu warruburru-yung yingga wugurraayung warra-miyn-ngambara, ‘Wurru-mamanunggu,’ wurru-yamaa, wugurri-wuy warruburru-yung-guy wurru-yamba-yambini-wuy.” \s1 Yagi ngarraa-gaagijgi. \r Matthew 5:38-48, 7:12 \p \v 27 Na-Jesus naagi-yung niga ni-yambini-wugij. “Anaani ngana-magana nugurru aadanu nurraawanggina-yinyung, warrubawi-yung nurraabalguyungaynjina-yinyung nugurri-wuy, nugurru nambarraa-ḏamarr-ngu-burraa aadanu. Warrubawi-yung-maynji nambambi-wurrij-bangana nugurru, warrubawi-yung nambarra-man.galagana wugurru. \v 28 Warrubawi-yung-maynji ambunu-yandhawiwanjii-maynji niga na-God, nigawi-wuy, nguynju yungguyung anaaladi anggu-waṉiyn nugurri-wuy, nugurraayunggaj numbunu-yandhawiwanjii na-God, nguynju yadhu ‘bambaagajij-majgana yadhu wugurru.’ Warrubawi-yung ambu-waṉbina-yinyung anaaladi nugurri-wuy, numbunu-yandhawiwanjii na-God, ambani-maṉmani yungguyung warrubawi-yung. \p \v 29 “Warrubawi-yung-maynji warraaynbaj ambi-ramarra-wadjang nagang, ngijang anubani-yung ba-ramarra-wiḻibiḻingiyn aadanu, ambi-ramarra-wadjang aaynbaj-gala ngijang. Warrubawi-yung-maynji ambii-jarina-maynji mana-yaaḻi, yagi ngijang warrubawi-yung barra-lhambu nagang, manubama-yung-maynji ngijang mana-wirrig ambii-jarina wugurru. \v 30 Warraaynbaj-maynji ambi-yandhawiwanjii nagang, warrubawi-yung bambiiyn. Warrubawi-yung-maynji ambii-jarina nugawi-wala, yagi warrubawi-yung barra-yandhawiwi, nimbii-gaagijgi nagang, yagi barra-yami aadanu.” \p \v 31 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nambarra-maṉmani warra-wurru-wurruj, nguynju narra-ngaynbandii nambambi-maṉmani nugurru aadanu. \p \v 32 “Warra-mulung-arrgi-yung nambi-ngaynbandii. Yuga warrubawi-yung narra-ngaynbandii bawi-yung-bugij? Waari anaani anggiij-mamaaḻang-magaa anaani-yung aḏaba. Wugurraayunggaj burru-yung warraalaaladi-yinyung wurru-yamana yingga aadanu, wiij-nguynju. Warruburru-yung wugurru warra-ngaynbandii warra-mulung-arrgi-yung-guy, warra-ngaynbandii-yinyung yagu wugurri-wuy wuu-yamana dani-yung. \p \v 33 “Warrubawi-yung warra-mulung-arrgi-yung nambi-man.galagana nugurru. Nugurru-maynji nambarra-man.galagana warruburru-yung-bugij-maynji, waari aadanu anggiij-mamaaḻang-magaa anaani-yung. Wugurraayung warruburru-yung warraalaaladi wurru-yamana aadanu, wiij-nguynju yingga. \p \v 34 “Marri nambarriiyii-maynji nugurru warruburru-yung-guy, nugurru aadanu yamba nurru-marrbuy nambarraa-gaagijgiyn, burru-yung-bugij, waari wugurru aadanu anggiij-mamaaḻang-magaa anaani-yung. Warruburru-yung warraalaaladi wurru-yamana aadanu, nguynju yadhu anubani-yung anggiij-gagiiyn aḏaba anubani-yung.” \p \v 35 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Nugurru aadanu nambarraa-ḏamarr-ngu-burraa warruburru-yung nambii-ḏiyaldhii-yinyung nugurri-wuy. Marri nugurru nambarra-man.galagana aadanu. Nambarriiyii nugurru warruburru-yung-guy warra-mulung-arrgi-yung-guy. Ari numburru-wijangayii nugurru numburru-yamana, warrubawi-yung yagi anubani nambii-gaagijgi nugurru, yagu wiiya aadanu, nambarriiyii wugurru. Aadanu nugurru-waj nga numburru-waṉbina. Niga na-God anubani nambaniiyn runggal-windiyung nambani-bayarra-gang aadanu. Nugurru aadanu nigawi-nyinyung warra-mijburrayung aḏaba, naagila anaarrwar-yinyung. Anaani yamba wugurru wiijamana, niga yamba anubani-yung ni-man.galag niga warruburru-yung wuu-ḻamumundhina-yinyung marri warruburru-yung warraalaaladi-yinyung. \p \v 36 “Warrubawi-yung nambarra-man.galagana, marri nambarraagajij-garruna wugurru, nguynju anubani-yung niga naagila na-Baba anaarrwar-wala ni-yamana niga, ngarrani-man.galagana marri ngarraniigajij-garruna ngagurru.” \s1 Yagi ngarra-lhajbu. \r Matthew 7:1-5 \p \v 37 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Nugurru aadanu, yagi narra-lhajbu, na-God nani-lhajbu-magi nugurru. Nugurru aadanu yagi warruburru-yung narra-lhajbu wugurru. Nguynju yadhu niga na-God waari aadanu nani-lhajbu niga. Bani-yung nga nambarraagajij-garruna nugurru. Nguynju yadhu niga na-God aadanu nambaniigajij-garruna niga. \p \v 38 “Marri anubani-yung nugurru nambarriiyii warra-mulung-arrgi-yung-guy. Nguynju nigaayung yadhu anubani-yung nambaniiyn, anaarrawindi windiyung aniij-mamaaḻang-jinyung, nguynju yaga anubani-yung anu-ḏal wugurru wu-ḏamadhan-mana ama-gaṉdharra-rruj yaga wu-burraa. Marri nima-jurii, niwu-waḏa-waḏaḏ-gana marri anubani nima-mani manubama mana-gaṉdharra marri nima-yaljalii, nga manubama-yung ma-lhaguḻaarrmani magurru. Marri niga anima-magayang, marri nambaniiyn ama-lharrbij-duj nugurri-rruj. Dani-yung nga, anggiijamana wugurru. Anubani-yung-maynji nambarriiyn, nugurraayung anubani-yung nambanii-gaagijgiyn na-God niga.” Ni-yamaa dani-yung niga, na-nidhaawu-yung na-Jesus. \p \v 39 Anaani-yung wani-magaa niga warraawurru-yung, wiij-bulawaa-wala. “Yuga niga nubagi-yung na-bagaḻang-aladi-nyung nubagi anaaṉa-ṉimana niga na-bagaḻang-aladi-nyung naaynbajung? Girrjag! Ari nubiṉi-yung wuguṉi ambini-rabina wubani a-gara-wuy. \p \v 40 “Warruburru-yung wugurru wurru-marrbuy-mana-yinyung, yagi warruburru-yung wugurru wunu-magi nubagi-yung-guy wani-yiyina-wuy. Yagu wurrugu marri, amburru-marrbuy-mana-maynji ana-maaḻamburrg wugurru, bani-yung amburru-nguynju warruburru-yung-jii warra-yiyini-yinyung wugurru.” \p \v 41 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Yagu nugawi-nyinyung-maynji na-guwaj anaaban-binyig-maynji aniwu-waṉagana niga mana-bagaḻang-duj, yagu nagang banu-bagaḻang-nayii manubami nigawi-nyinyung mana-bagaḻang. Yagu waari nagang ba-marrbuy-mang aadanu nagang nunggu-waṉagana runggal-windiyung rangag nugawi-rruj mana-bagaḻang-duj! Marri yuga anubani-yung ba-yaminggarrang? \v 42 Marri a-yangi yungguyung nunu-yambina aadanu nugawi-nyinyung na-guwaj, ‘Guwaj, anubani-yung maadamu ngama-ngarrgiwang mana-mangarag nugawi-wala mana-bagaḻang-gala.’ Aadanu nuynjamana. Yagu yagi nagang nunggu-ni anubani ana-rangag nugawi-rruj wu-burraa mana-bagaḻang-duj. Nagang yamba aadanu nundaambaḻaman-gina windiyung! Ana-wulhu-wulhurr wurrugu bawu-ngarrgiwang nugawi-nyinyung-gala mana-bagaḻang-gala ana-rangag, nguynju yadhu baarranggana maaḻamburrg yadhu, nguynju anubani-yung bama-ngarrgiwang manubama mana-mangarag nugawi-wala na-guwaj-gala mana-bagaḻang-gala. \s1 Warra-dhaayurrii-yinyung warra-wurru-wurruj. \r Matthew 7:15-20 \p \v 43 “Anaani wiijamana. Anubani-yung ana-mamanunggu ana-rangag, anubani-yung ana-marrya-yinyung wu-burraa anubagu ana-rangag-duj, waari anubagu anaaladi anggu-burrangang anubani-rruj. Wugurraayung anubani anaaladi ana-rangag, waari anubagu ana-mamanunggu ana-marrya anu-ngugulmung anggu-gulmung-ngu-burri. \v 44 Anubani-rruj warra-wurru-wurruj wugurru wurru-marrbuy anubani-yung ana-rangag, aniga-yung ana-marrya anu-ngugulmung-jinyung. Yagi manubama-yung mana-maaṉbaaṉburru yagi anubagu ma-burrangi ana-rawurrumugurrumu-rruj. Marri yagi anubani-yung ana-wuyarrangaḻ yagi wu-burrangi anubagu mana-miḏaaburruburru-rruj magurru yigaj! \p \v 45 “Warruburru-yung warra-mamanunggu-yinyung wugurru warra-wurru-wurruj warruburru wurru-mamanunggu-windiyung wugurri-rruj aandhiri-rruj. Marri anubani wurru-waṉbina aambaḻaman-jinyung wugurru. Yagu warruburru-yung warraalaaladi wugurru warra-wurru-wurruj, anubani anaaladi wu-burraa wugurri-rruj aandhiri-rruj. Marri anubanila-wala, wugurru wurru-waṉbina yij-galaaladi. Anubani anaarrawindi-lhangu nugurru nurru-wawanggina-yinyung nugurri-rruj aandhiri-rruj, bani-yung nugurru nurru-yambina, nugurri-wala ana-lhaguḻa-wala, anubani wugurru ambaḻaman yagu aladi.” \s1 Wulawaa wumurrng. \r Matthew 7:24-27 \p \v 46 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Anubani-yung ngirri-mayana nugurru nurru-yamana ‘Buunggawa, Buunggawa’. Yagu a-yangi yungguyung yuga waari numburru-waṉbang anaani ngaya nga-yambina-yinyung? \v 47 Warraaynbaj-maynji warrubawi-yung ambu-yaarri ngayawi-wuy marri ambu-wawanggina ngayawi-nyinyung ana-lhaawu, anubani ngambambi-yandhurrbangana ngaya, anaani ngana-magana nugurru ambu-yaminggarrang aḏaba. \p \v 48 “Nguynju yaga nubagi-yung na-waḻyinyung, niga niwu-raani anubani ana-wumurrng. Anubani-yung niga ni-rigandi, niwu-maṉdhangi alagararij, marri anubani-yung nima-maṉdhangi ṉuga. Marri anubani-yung niwu-jadugayn niga ana-wumurrng aḏaba. Anubanila-wala aḏaba, ma-ḻaḻagiiyn ngugu, marri ambamadhiyn anubani-yung ana-wumurrng. Yagu anubani-yung ana-wumurrng waari wugurru anggu-wirbirini. Yagu anubani-yung yamba niwu-maṉdhangi-windiyung maaḻamburrg niga. \p \v 49 “Yagu warraaynbaj-maynji warrubawi-yung ambu-yaarri ngayawi-wuy, arrbidi ari ambu-wawanggina-maynji ana-lhaawu, yagi-maynji warrubawi-yung ngambi-yandhurrbi ngaya, nguynju yaga nubagi-yung-jii yaga niwu-raani anubani ana-wumurrng aaban-duj yaga. Waari manubama-yung anima-burrangi mana-ṉuga ana-lhirribala. Marri manubama-yung mana-ngugu maarriyn, nga marri anubani-yung juriyn anubani ana-wumurrng wugurru. Anubani-yung lhugaajgiyalawaj anubani wu-rabini, nga anubani wu-burayiyn.” Dani-yung-galawaj ni-yambini na-Jesus, na-nidhaawu-yung niga, wani-magaa. \c 7 \s1 Na-runggal-yung na-Roman-jung ani-jambarrgiiyn. \r Matthew 8:5-13 \p \v 1 Na-Jesus aḏaba anubani-yung wani-magaa-yinyung ana-lhaawu, niwu-jadugayn aḏaba. Marri anubani-yung ni-yanggi yuuguni niga Capernaum-guy. \p \v 2 Nubagi-yung wurrujung bagu niga ni-burri, Roman-jung wurrujung, wurru-wiynji-wiynjini-yinyung. Naagi-yung ni-runggal niga. Naagi-yung ni-buunggawa-maa warruburru-yung 100, warru-mandag, wugurru wurru-wiynji-wiynjini-yinyung. Naagi-yung niga nu-waṉagaa wurrujung, bagi-yung nga nu-yandhurrbangaa-yinyung. Nubagi-yung niga naa-ḏamarr-ngu-burri windiyung, na-wurrujung. Naagi-yung niga ni-lhangurrngandi windiyung, lhaalhag niga ani-ngawini aḏaba. \p \v 3 Nigaayung naagi-yung na-runggal-yung ni-wawanggini anubani-yung ana-lhaawu na-Jesus-inyung, wani-maji-waa-yinyung warruburru-yung warra-wurru-wurruj. Warraawurru-yung mulung-arrgi wugurru bagu mijiwanggu wurru-burri, Jew. Naadagi-yung niga wani-lharrgang buguni nga na-Jesus-guy. \p \v 4 Wurru-yanggi… nga bagu wunu-yandhawiwayn niga, “Baaṉiyn, ba-yaarri nga banu-maji-wang yungguyung nubagi nu-yandhurrbangana-yinyung niga na-runggal-yung-jinyung,” wurru-yamaa wugurru. Waadurru-yung warra-mijiwanggu wugurru naadagi-yung wunu-lhangayaani naagi-yung na-Jesus. “Nubagi-yung yamba niga na-runggal-yung niimbaḻaman, aadanu nagang banaa-gaṉbina nubagi. \v 5 Naadagu yamba niga ngarrani-ngaynbandii ngagurru anaani warra-Israel-inyung warra-wurru-wurruj. Anubani-yung niga niwu-maṉdhangi ana-wumurrng ana-synagog, ngagurraa yadhu.” Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 6 Nigaayung na-Jesus ni-ḻaḻagiiyn aḏaba wurraanggarra-yanggi wugurri-wuy. Aḏaba ni-yanggi niwu-warubaj-gaa anubani-yung ana-wumurrng. Naadagi-yung niga na-runggal-yung wani-lharrgang warraawurru-yung waḻya-waḻya, wurru-yanggi na-Jesus-guy. Anaani-yung wugurru wirri-lhaawu-yarrijgini ana-lhaawu, nigawi-wuy. Wurru-yamayn “Buunggawa, ngaya yagi anaani nimba-warubaj-gi nagang ngayawi-wuy, waari yamba ngaya anaani ngaṉḏunggal-magaa ngaya. Yagi nagang anubagala nuynjabi ngayawi-wuy anaani ana-wumurrng-guy. \v 7 Anaanila-wala, ngaya waari ngaynjanggi nugawi-wuy. Waari anaani ngaṉḏunggal-magaa ngaya. Anaani ba-yambina lhaawu-wugij, nga anubani-yung ani-maṉdhiiyn niga, nubagi-yung ngayawi-nyinyung na-guwaj. \p \v 8 “Anaani ngaya yamba nga-marrbuy nagang, ngaya yamba na-nguynju nugawi-yii anaani. Yagu warruburru-yung wurru-buunggawa-mana-yinyung, anaani ngarra-yandhurrbangana ngaya. Yagu warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjina-yinyung warruburru-yung ngambi-yandhurrbangana ngaya. Ngaya nganu-magana nubagi naaynjaabu-nyung-guy ‘Ba-yaarri,’ nubagi-yung ni-yaarri niga. Nubagi-yung ngana-magana naaynbajung ‘Baaṉiyn,’ nubagi-yung ni-yaarri ngayawi-wuy niga. Marri nubagi-yung ngani-yandhurrbangana-yinyung anubani-yung ‘Baaṉbang,’ marri anubani-yung nganii-gaṉbina niga.” Dani-yung ni-yamaa na-runggal-yung, ni-marrbuy yamba niga, nubagi na-Jesus niwu-waṉagaa lhuḏ-bindiyung. \p \v 9 Nigaayung naagi-yung na-Jesus anubani-yung ni-waḻaaḻarriyn-bindiyung. Anubani-yung ni-wiḻibiḻingiyn niga, naagi-yung wani-magayn warruburru-yung-guy warraarrawindi wugurru wunu-ga-garri-yurangi-yinyung, “Ngaya anaani ngana-magana nugurri-wuy, waari ngaya anaaji ngamba-nani warra-wurruj nguynju naadagu-yung-jii ni-jambarrgiiyn-jii. Niga waari ani-Jew-magaa, yagu ni-jambarrgiiyn-bindiyung naadagi-yung. Wugurraayung warruburru-yung warra-Jew, warruburru-yung waari ngaya ngambambii-ngu-jambarrgini naadagi-yung-jii.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 10 Warruburru-yung wugurraayung warra-waḻya-waḻya, nubagi-yung na-runggal-yung wani-lharrgandi-yinyung, aḏaba wurraagiyn wubani-wuy a-wumurrng-guy wugurru. Warruburru-yung-maynji wunu-nani nubagi-yung na-wurrujung. Anubani-yung aḏaba ni-maji-mayn niga. \s1 Ngarra-ngayi-nyung-jinyung na-ni-marayung ani-ḻaḻagiiyn. \p \v 11 Wurrugu marri malgadhaadharri ngijang, anubani ni-yanggi na-Jesus aaynbaj-guy a-wumurrng-guy. Ana-muwaj wu-mayini Nain. Warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurraanggarra-yanggi, marri wugurraayunggaj warruburru-yung garnyirrimba nga, wurraanggarra-yanggi anubuguni. \v 12 Anubani wuu-yanggi wubani-wuy a-wumurrng-guy wu-dhawang-guy. \p Wugurraayung warra-mulung-aynbaj warra-wurru-wurruj aḏaba anubanila wuu-ngarra-ḏaba-rabalangi wugurru. Naagi-yung wunu-warrgaay, ni-ngawiiyn, wurrujung. Naadagi-yung nga-rriibi-yung ngarra-ngajiwanggu-nyung na-ni-marayung, aynjaabu-nyung-bugij dagi-yung ngunu-yabayn. Ngaadagi-yung yamba ngiga ngi-ngayi. Warruburru-yung ana-wumurrng-gala anubani anu-dhawang-gala wugurru wurru-yanggi, wurraanggarra-yanggi ngiga. \v 13 Naagi-yung na-Buunggawa niga ngu-nayn. Ngarraagi-yung ngu-warrngayuyn-bindiyung. “Yagi nuṉḏugi nagang,” ngu-magayn. \p \v 14 Ni-yanggi, nga anubani-yung niwu-wiḻdhiyn anubani-yung ana-baadhi. Warruburru-yung wugurru wunu-warrgaay-yinyung naagi-yung, wurru-lhangayn aḏaba. Nga ni-yamayn, “Wulmurr-inyung, nagang ba-ḻaḻagiiyn.” \v 15 Nubagi-yung niga ni-ngawiiyn-jinyung ni-ḻaḻagiiyn, marri ni-yambiyn niga. Na-Jesus naagi-yung nu-miyn, nga ngaa-gaagijgiyn nga-rriibi-yung-guy aḏaba. \p \v 16 Warraawurru-yung wurru-wurri-ḻaḻmayn-bindiyung wugurru. Wunu-warraarriwaa na-God-guy. “Naagi-yung niga na-runggal-yung naa-ja-jambina-yinyung, ni-rabaliyn-bindiyung aḏaba ngagurri-rruj,” wurru-yamayn. Marri, “Na-God niga aḏaba yaaji ni-burraa ngagurri-rruj, ngarrani-maṉmani ngagurru warra-wurru-wurruj nigawi-nyinyung,” wurru-yamayn. \v 17 Anaani-yung na-Jesus-inyung ana-lhaawu aḏaba wu-rajaarrangi anubani-rruj ana-lhal wu-lhal-wurraayung-baj anubani ana-Judea-waj, marri anubani ana-lhal-aynbaj-baj anubani wu-ridiynjini-yinyung ana-lhal. \s1 Na-Jesus marri na-John waniimbara-ngambijgaa-yinyung. \r Matthew 11:1-19 \p \v 18 Nubagi-yung niga na-John, waniimbaambara-ngambijgaa-yinyung, bagu aḏaba ni-radbidhi niga. Warraawurru-yung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung, bagu aḏaba wunu-magaa nigawi-wuy, ana-lhaawu na-Jesus-inyung. \v 19 Naawiṉi-yung wini-wulawaa wuguṉi wanii-gaḏiyn niga. Naagi-yung na-John wani-lharrgang wuguṉi na-Jesus-guy, wubani-yung a-lhaawu wunaa-jurangi nigawi-wuy. Ni-yamayn “Nugawaj yuga aadanu nimba-garrindharrmiyn-jinyung ngaya?” ni-yamayn na-John, “Aadanu yuga anubani-yung ngaya nga-yambini-yinyung marri ngarra-magaa-yinyung? Yagu ngaanaa-garranggana niga nubagi-yung naaynbajung?” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 20 Naawiṉi-yung wuguṉi wini-yanggi na-Jesus-guy. Nga wini-yamayn, “Nubagi-yung na-John yaga waniimbaambara-ngambijgaa-yinyung anaani niiṉi nani-lharrgang nugawi-wuy. Yaani lhaawu ngunaa-jurangi nagang. Yuga nugawaj danu nundhamarriyn-jinyung nagang, na-John yaga ni-yambini-yinyung niga? Yagu nurru namba-rangarrii aynbaj?” wini-yamayn wuguṉi. \p \v 21 Nigaayung naagi-yung na-Jesus wani-maṉmangi wugurru arraarrawindi wurru-wurruj. Warruburru-yung wurru-lhangurrngandi-yinyung, marri anubani wurraarragayangi-yinyung arraalaaladi-yinyung, marri anubani-yung ana-man.gurrg mawurr wurru-waṉagaa-yinyung, arraarrawindi wurru-bagaḻang-aladi-wini-yinyung. Wani-maji-waa niga marri wurraarranggaa aḏaba. \p \v 22 Nga naawiṉi-yung wani-yambalmayn aḏaba nubiṉi-yung-guy na-wulawaa-wuy, “Nimbiniigiyn nuguṉi, nga numbunu-magana na-John-guy, anubani-yung nuguṉi niiniwu-nani-yinyung marri niini-wawanggini-yinyung nuguṉi. Warruburru-yung warra-bagaḻang-aladi-yinyung wurraarranggaa wugurru. Warruburru-yung warraarra-wilwilwiluj-jinyung aḏaba wurru-yanggi. Marri warruburru-yung warraarraguṉḏa-guṉḏa warruburru-yung wurru-maṉdhini aḏaba. Marri warruburru-yung wurru-wan-mudangi-yinyung aḏaba warruburru-yung wurraawanggini wugurru. Marri warruburru-yung wurru-ngawini-yinyung, warruburru-yung wurru-ḻaḻagini aḏaba. Warruburru-yung warraambaambalalari-yinyung, warraawurru-yung wurraawanggini ana-mamanunggu ana-lhaawu. \v 23 Warrubawi-yung-maynji ngambi-yaynjangayii ngaya marri waari amburru-muḏaḏbang-jinyung wugurru, wurru-wuguuguni-wugij wuu-jambarrgina ngayawi-rruj, bawi-yung nga na-God niga waniigajij-majgana wugurru.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, ana-lhaawu. \p \v 24 Naawiṉi-yung winiwu-lhaawu-yarrijgini-yinyung, bagala aḏaba winiigiyn na-John-guy wuguṉi. \p Anubanila-wala, nigaayung naagi-yung na-Jesus wani-magaa aḏaba warruburru-wuy warraarrawindi nubagi-yung-jinyung na-John. Niga ni-yamayn, “Nugurru, a-yangi yungguyung yuga nurru-yanggi nugurru anubani ana-lhal-aṉḏarrg-guy? Yuga nimbirri-nani yungguyung a-maḏa wubani wu-maḏa-wirbirini yadhu? Girrjag nga! \v 25 Yagu a-yangi yungguyung yuga nurru-yanggi nugurru anubuguni nurru-nani? Yuga waḻyinyung naadagi-yung ni-yabini-yinyung yaaḻi-mamaaḻang mana-yaaḻi? Girrjag! Warruburru-yung wurru-yabini-yinyung magurru mana-yaaḻi-mamaaḻang, warruburru-yung yuga wugurru wurraambalal yamba? Yii! Marri warruburru-yung wugurru wurru-burri nubagi-yung-duj anga na-king-duj. \p \v 26 “Marri a-yangi yungguyung yuga anubani nurru-yanggi nurru-nani nugurru? Yuga nubagi-yung niga naa-ja-jambini-yinyung na-God? Yuu! Naagi-yung yamba niga ni-runggal-windiyung, waari nguynju yaga warruburru-yung-jii wunaa-ja-jambini-yii yaga. \v 27 Anaani ana-lhaawu waarrarrina na-John-jinyung. Na-God ni-yamayn niga, \q1 ‘Ngaya anaani nganu-lharrganjii niga, bagi-yung nga nganii-dhaawu-yarrijgina-yinyung niga ana-raga-ragij nguynju yadhu nagang. \q2 Niga manubama-yung animaandhurrg-gana yungguyung nugawi-nyinyung-jinyung manaadi.’\x + \xo 7:27 \xt Malachi 3:1.\x* \m Dani-yung na-God ni-yamaa niga, ni-yambini na-John-jinyung, anaani waarrarrina yamba a-wubiba-rruj.” \p \v 28 Na-Jesus naagi-yung niga ni-yambini-wugij. “Ngaya ngana-magana nugurri-wuy, naagi-yung na-John ni-runggal-windiyung niga. Nguynju yaga warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wurraambuḻwina yaga warruburru warra-mijbiibiyung-gala, waari ani-yamaa niga. Yagu warruburru warra-wurru-wurruj na-God-jinyung warru-mandag, warruburru-yung wurru-runggal-windiyung, waari naadagi-yung-jii na-John-jii, ambu-yamang.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \p \v 29 Wugurraayung warruburru-yung warra-wurru-wurruj marri warruburru-yung wirri-mundu-munduwaa-yinyung wugurru anu-ṉuga, “Na-God niga naadagu ni-maaḻamburrg!” wugurru wurru-yamaa. Niga yamba na-John naadagi-yung waniimbara-ngambijgaa yamba, anubani-yunggaj. \v 30 Yagu wugurraayung warruburru-yung warra-Pharisee marri warruburru-yung warra-marrbuy-waa-yinyung wugurru anubani ana-lhaawu-runggal, yagu anubani-yung niga na-God-jinyung wani-ngaynbandangi-yinyung, yagu wugurru anubani waari ambirriij-ngaynbandangi waadurru-yung. Waari anubani ambii-yarrijgini wugurri-wuy. Warraawurru-yung wugurru wurraaḻamin-jamaa, wugurru yamba wunaandirrangi niga na-John, yagu naagi-yung waari yamba ambaniimbara-ngambijgaa niga. \p \v 31 Na-Jesus niga ni-yamayn, “Ngaynjaminggarrang ngaya ngaynjamang nugurri-nyinyung aadanu warra-wurru-wurruj warraarrawindi-lhangu anaani ana-yimbaj? Nugurru nurru-yamana aḏaba aani-yung-jii. \v 32 Aadanu nguynju nugurru warra-mijburrayung-jii, nurru-yamana. Warruburru-yung yaga wurraambargalii wugurru wubani-rruj wurru-muṉḏugaynjina-rruj marri wurraa-gaḏijgaynjina wugurru, \q1 ‘Nurru-lhamurrangi-maynji naagi na-lhambiḻbiḻg yagu waari nugurru ngijang numburru-wan.ngaa! \q1 Nurru nurru-ruguni yagu nugurru waari numburru-ruguni aadanu!’ \p \v 33 “Aadanu nugurru nuu-yamana nga. Nugurru nurru-marrbuy, naagi-yung na-John waniimbara-ngambijgaa-yinyung ni-waṉini nugurri-wuy. Malgarrawindi waari naagi-yung ani-nguni ana-marrya yagu ani-waḻ-nguni anu-gargayag niga. Ngijang nugurru aadanu nurru-yamaa aadanu, ‘Niga naagi niwu-waṉagana man.gurrg!’ \v 34 Yagu ngaya anaani, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung ngaya, nga-nguyii marri ngaaḻ-nguyii yagu anaani ngaya. Nugurru nurru-yamana aadanu, ‘Ni-wandha-wuguuguni ni-nguyii marri ni-waḻ-nguyii niga marri ni-bungurru-dhina niga, marri warra-mijgalgur-yung warruburru-yung wirri-mana-mani-yinyung wuṉuga, marri warruburru warraalaaladi-yinyung, wurraalgurmaynjini niga.’ Danu nurru-yamana nugurru. \p \v 35 “Yagu wugurraayung wurru-marrbuy-yinyung na-God-jinyung, wugurru wurru-marrbuy aniga-yung ana-maaḻamburrg.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Na-Jesus ani-burraa aanga-rruj na-Pharisee-yung-jinyung. \p \v 36 Anubanila-wala, naagi-yung Pharisee-yung nga bagu wurrujung nu-yandhawiwandi niga, “Baaṉiyn, marri ba-nguyii ngayawi-rruj.” Anubani-yung ni-yanggi marri ni-yabiyn niga nigawi-rruj na-Pharisee-yung-duj. Marri ni-nguni bagu ana-marrya. \p Yagu ngarrubagi-yung ngarra-maṉinyung ngigaayung anubanila ana-wumurrng-gala, ngarraagi-yung ngiga ngiiladi-windiyung. \v 37 Ngarraagi-yung ngi-wawanggiyn ngiga ana-lhaawu, anubani-yung na-Jesus niga bagu yamba ni-nguni nubagi-yung-duj na-Pharisee-yung-duj. Marri ngi-yanggi ngiga buguni. Manaama-yung wirrima-miyn mana-gaṉdharra ma-mamanunggu. Anubani-yung bagu wu-burri wumalagaj, wu-lhaguḻaarrmangi wugurru, arrawuj-mamaaḻang. \v 38 Anubani-yung ngiga ngi-jarrarriyn nga ngi-lhangayn a-mun-duj na-Jesus-duj. Marri anubani-yung ngiga ngi-ruguni. Anubani-yung ngi-ruguni-yinyung ngi-ba-dhililangi, nga anubani-yung ngunu-mun-jarrbini ru-mirri niga. Marri ngigawi-nyinyung-mirri mung-mirri, ngunu-mun-jarrbini niga. Marri anubani-yung ngiga ngunu-mun-dhawuynjaa. Marri anubani-yung ngunu-mun-baḻbini ngiga wugargayag-mirri. \p \v 39 Naadagi-yung niga na-Pharisee-yung ngu-nayn, nigaajbaj ni-yamijgini, “Naagi-magaa niga anaa-ja-jambini-yinyung-magaa na-God, naagi-yung niga ani-marrbuy-maa aḏaba, yangi-nyung ngarraagi ngarra-maṉinyung ngiga, anubani-yung ngi-waṉbaaṉbini-yinyung ngiga anaaladi, naagi-yung-magaa niga ani-marrbuy-maa aḏaba!” ni-yamijgini, ni-yamaa niga. \p \v 40 Yagu nigaayung na-Jesus anubani-yung nu-yambalmayn, nga ni-yamayn “Simon, wa-magana lhaawu anaani.” \p Nigaayung ni-yamayn, “Yangi yuga anubani, nagang barra-marrbuy-wana-yinyung.” \p \v 41 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Naawiṉi wini-wulawaa waḻya-waa, naawiṉi ambunaa-gaagijgini wuṉuga wuguṉi nubagi-yung-guy naaynjaabu-nyung-guy na-waḻyinyung. Naagi naaynjaabu-nyung niga anaa-gaagijgini anubani-yung wugurru anu-ṉuga 500. Niga nubagi-yung naaynbajung nigaayung 50. \v 42 Naawiṉi-yumbaa wuguṉi waari ambunaa-gaagijgini, waari yamba ambiniwu-waṉagaa anu-ṉuga wuguṉi. Yagu nubagi-yung niga naaynjaabu-nyung niga waniigajij-garruyn. Naawiṉi-yung na-wulawaa nga, ajiga-yung-jinyung niga nu-ngaynbandangi ana-runggal, nubagi-yung naaynjaabu-nyung?” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 43 Nigaayung na-Simon ni-yamayn, “Ari bagi-yung nga, naagajij-garruyn-jinyung niga ana-runggal,” ni-yamayn. \p Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Aadanu nagang numbijangani-yinyung, wiij-maṉdhiiyn, yagu wiij-gandhurrg aḏaba,” ni-yamayn nubagi-yung-guy. \p \v 44 Anubani-yung ni-wiḻibiḻingiyn niga, ngarrubagi-yung-guy ngarra-maṉinyung-guy, nga nu-magayn na-Simon-guy, “Nungu-nayii ngarraagi ngarra-maṉinyung? Ngaya anaani-yung nga-yanggi nugawi-wuy ana-wumurrng-guy, yagu anubagu waari ngaya nimba-mun-jarrbini nagang, ngayawi-nyinyung ana-mun, anaa-gugu-mirri. Yagu ngiga ngangi-mun-jarrbini ru-mirri. Marri ngangi-mun-jarrbini ngigawi-nyinyung mung-mirri. \v 45 Nagang waari nimba-bilhargaa ngaya, anubani-yumbaa nga-yanggi nugawi-wuy, yagu ngiga ngi-wuguuguni-wugij ngarraagi ngangi-mun-dhawuynjana ngiga. \v 46 Yagu nagang waari bawu-burrangi anubani-yung anu-gargayag ngayawi-wuy ana-yinag-guy. Yagu ngiga ngi-wuguuguni-wugij ngiwu-burrangi ana-malagaj ngayawi-rruj ana-mun-duj ngiga. \p \v 47 “Anaanila-wala ngunu-magana nagang, anaanila-wala aḏaba ngarraagi ngi-warrbidi ngi-burraa ngiga, anubanila anaaladi-wala anaarrawindi-yinyung. Ngarraagi yamba ngiga ngangi-ngaynbandii runggal-windiyung. Yagu warrubawi-yung-maynji wugurru ambu-warrbidi-mang-maynji anubani anaaladi wugurru winyig wirri-waṉagana, yagu warrubawi-yung ngambambi-ngaynbandii ngaya winyig.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 48 Ngarrubagi-yung ngu-magayn niga ngarra-maṉinyung-guy, “Nagang aḏaba nundaarrbidi anaaladi-wala,” ni-yamayn ngigawi-wuy. \p \v 49 Warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wurraanggarra-nguni-yinyung ana-marrya anubagu, warruburru-yung wurru-yambiynjini wugurraajbaj-balij. “Yangi-nyung yuga naagi, waniigajij-garruna-yinyung anaaladi niga?” wurru-magaynjini wurru-yamaa. \p \v 50 Yagu ngarrubagi-yung ngu-magayn ngarra-maṉinyung-guy, nga ni-yamayn, “Nagang aḏaba aadanu nu-ngu-jambarrgiiyn. Aadanila-wala aḏaba God aadanu niga nini-wiri-gayn nagang. Ba-yaarri aḏaba nagang, ba-lhamaamura,” ngu-yamijgayn dani-yung niga. \c 8 \s1 Mulung-arrgi-yung maṉaṉung ambunu-garrindharrmani na-Jesus. \p \v 1 Wurrugu marri anubani-yumbaa malgadhaadharri, anubani-yung naagi-yung na-Jesus ni-yanggi aaynba-gaynbaj-baj anga, a-lhal-wurraayung-baj. Niwu-rajaarrangijgaa wugurru ana-lhaawu. Anaani-yung wani-magaa warruburru-yung-jinyung wuu-jambarrgini-yinyung na-God-jinyung warru-mandag. \p Warruburru-yung warra-12 bagu wurraanggarra-yanggi warraawurru-yung. \v 2 Marri mulung-arrgi-yung maṉaṉung wugurraayunggaj wurraanggarra-yanggi. Wani-maji-waa wugurru wubani-yunggaj. Warraawurru-yung wugurru wuu-lhangurrngandi marri wirri-waṉagaa man.gurrg, anubani-yunggaj wugurru. \p Bagu ngarraagi-yung ngarra-Mary, ngarra-ngarrimuwaj-jung ngiga ngi-mayini Magdalene. Ngarraagi-yung marang-aynjaabugij marri wulawaa ngi-waṉagaa anubani ana-man.gurrg wu-burri ngigawi-rruj, anubani nginggaarruyn, anubani-yunggaj nga aḏaba. \v 3 Marri ngarraagi-yung aynbajung ngijang Joanna, ngarra-ngarrimuwaj-jung. Ngarraagi-yung naaṉngina-yung niga na-nimuwaj-jung ni-mayini Chuza. Naagi-yung naa-mijgalmini-yinyung niga na-Herod. Marri bagu ngarraagi-yung ngarra-ngarrimuwaj-jung Suzanna. Marri bagu warraawurru-yung warraarrawindi warra-maṉaṉung wurraanggarra-yanggi, wugurraayunggaj bagu warra-rangarrangi nigawi-nyinyung-jinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung marri na-Jesus. Warraawurru-yung wugurru wirri-waṉagaa wuṉuga, yagu warriini aḏaba. \s1 Ana-lhaawu anubani-yung wurraanuynjungaa-yinyung anu-ḏal. \r Matthew 13:1-9, Mark 4:1-9 \p \v 4 Warraawurru-yung arraarrawindi wurru-wurruj anuwagala wurru-waliyn. Warraawurru-yung a-lhal-waynbaj-gala-inyung a-lhal warraawurru wurru-yanggi anubuguni. Anaani-yung na-Jesus wani-magaa wu-miḏaamimi-yinyung wugurru ana-lhaawu. \p \v 5 Nga ni-yamayn, “Nubagi-yung na-waḻyinyung ni-yanggi, ni-wanuynjungaa anu-ḏal. Marri ni-ral-yarraani. Anubani ana-mulung-aynbaj waadbarrwini amubama-waj amaadi-waj. Nga warra-wurru-wurruj anubani-yung wuu-yanggi-magaa marri wuu-ral-wan.ngaa wugurru. Marri anubani ana-ngurudhu wu-wilbilangi marri wu-ngarra-ḏalhangi marri arra-nguni anu-ḏal. \p \v 6 “Anaarrgi-yung anu-ḏal waadbarrwini ama-ṉuga-waj. Anubani-yung wu-warradangi, yagu waal-murrmbulangi aḏaba. Waari yamba anubagu anaa-gugu, waabaṉḏaaṉḏarrg yamba wugurru. \p \v 7 “Ana-mulung-aynbaj wugurru anubani-yung anu-ḏal waadbarrwini a-rawurrumugurrumu-rruj. Anubani-yung anu-bal waarradangi. Anubani wugurraayunggaj wu-wal-warradangi ana-rawurrumugurrumu ngijang wu-waliynjini. Marri anubani-yung al-waabaabaa. \p \v 8 “Anubani-yung ana-mulung-aynbaj anubani-yung waadbarrwini nga wu-warradiyn anuwaagu anaaban-mamaaḻang-baj. Marri anubani-yung wu-warradangi marri wu-gulmung-jungini, ana-mulung-arrgi anubani wu-maṉdhini 100 anu-ḏal anubanila-wala aynjaabugij wugurru.” \p Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Nugurru-maynji numburraan-bawalhang aadanu, marri anubani-yung numburraawanggina windiyung nugurru!” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \s1 Ni-yaminggarrina na-Jesus ni-yambina wiij-bulawaa-wala ana-lhaawu. \r Matthew 13:10-17, Mark 4:10-12 \p \v 9 Wurrugu warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wunu-yandhawiwandi niga, “Aadanu yuga ana-lhaawu, wu-yaminggarrina wugurru?” \p \v 10 Nigaayung wani-yambalmayn nga ni-yamayn, “Nugurraajbaj aadanu, nirri-waṉagana anaani ana-bayarra, na-God-gala. Anaani ngana-magana nugurri-wuy aḏaba, nguynju yadhu anubani-yung numburru-marrbuy anubani-yung aniiyn-miḏaamimi-yinyung, warruburru-yung-jinyung warru-mandag nigawi-nyinyung na-God-jinyung aḏaba. Yagu warruburru-yung warra-mulung-aynbaj anubani-yung amburraawanggina-maynji anaani-yung aniij-miḏaamimi-yinyung ana-lhaawu-wugij, yagu anubani waari wurraawanggi wugurru, wiijaminggarrina-yinyung. Anaani wiijamana, ana-wubiba waarrarrina, \q1 ‘Anubani amburraarranggana amburraarra-nayii, yagu waari wurru-marrbuy-mi wugurru. \q2 Yagu anubani amburraawanggina-windiyung yijgubulu-windiyung, yagu waari anubani wurru-marrbuy-mi-windiyung.’”\x + \xo 8:10 \xt Isaiah 6:9-10.\x* \s1 Na-Jesus ambani-yurrurrugana anu-ḏal-inyung ana-lhaawu. \r Matthew 13:18-23, Mark 4:13-20 \p \v 11 Na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Yaani-yung yigaj aniij-bulawaa-wala wiijamana. Anaani anu-ḏal, anaani wiijamana, yaani-yung nga ana-lhaawu na-God-jinyung. \v 12 Warruburru-yung warra-wurru-wurruj nguynju yaga amaami-yung-jii amaadi-yii, warruburru-yung wurraawanggina anubani ana-lhaawu. Yagu nigaayung na-baḏirrnya-yung anuwagala ni-yaarri, anubani-yung niwu-yarina anubani ana-lhaawu wugurri-wala. Nguynju yadhu waari yungguyung wuu-jambarrgi, marri waari wanggu-maṉmi yungguyung wugurru. \p \v 13 “Wugurraayung warruburru-yung warra-mulung-aynbaj nguynju yaga ama-ṉuga-yii wurru-yamana, anubani wurru-wawanggina ana-lhaawu, marri wirri-ngaynbandii, wurru-waḻaaḻarrii, yagu waari-windiyung, nguynju yaga anubani ana-rangag waari-yinyung anu-ngujang, waari wu-warradi ana-rangag. Yagu warruburru-yung waari amburru-jambarrgang-bindiyung, Nubagi-yung-maynji na-baḏirrnya-yung nigaayung ni-yaarri wanii-dhangu-jujurii, warruburru-yung amburru-yarramana, amburru-lhuṉdhii wugurru. \p \v 14 “Anubani-yung waadbarrwini yaga ana-rawurrumugurrumu-rruj, anaani wiijamana, warra-wurru-wurruj warruburru-yung wurru-wawanggina ana-lhaawu. Anubani-yung wurru-yaarri wugurri-waj, yagu anubani-yung-maynji aniij-gaynbaj amburraalharaguna, anubani-yung wu-yaal-aḏaaḏigaynjina. Marri wirrii-ḏamarr-ngu-burraa anaambalal. Anubanila-wala aḏaba wu-ngarina ana-lhaawu. Yagu anubani-yung waari wu-lharang-mi anu-ngugulumung. \p \v 15 “Wugurraayung anu-ḏal wu-rabina-yinyung anaaban-mamaaḻang-baj, anaani wiijamana, warruburru-yung warra-wurru-wurruj wurru-wawanggina-yinyung ana-lhaawu, marri wuu-jambarrgina-windiyung wugurru, yagu wurraambaḻaman ana-lhirribala wugurri-rruj. Marri wurru-waṉbina yij-mamaaḻang-galawaj wugurru. Warraawurru-yung waari wurru-lhuṉdhi yamba wugurru. Nguynju yaga wubani wu-warradii yaga a-marrya, waṉagana yaga wungugulmung.” \s1 Ana-lhaawu anu-dhalng-jinyung. \r Mark 4:21-25 \p \v 16 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Nugurru aadanu waari wu-lhalmbaarrii-yinyung anubani-yung nirri-burri manubama-wuy mana-gaṉdharra-wuy, marri nirriimbamadhi aadanu. Yagu nugurru anuuguni nirri-julubi ana-lhirribala wugurru amubami-rruj ama-yaaḻi-rruj. Yagu nugurru anubani nimbirri-burrang yuwaagu arrwar, anggu-wudhaa wugurru. Nguynju yadhu warrubawi-yung warra-wurruj wugurraayung anuwagala ambu-yaarri-maynji nga ambirri-nayii anubani anggu-lhalmbaarrii yuwaagu arrwar, anggu-wudhaa wugurru. \p \v 17 “Yagu waari warraaynbaj warrubawi-yung anubani-yung-maynji waari wu-warra-ngu-julubi anubani warra-wuguuguni-mi wugurru. Wurrugu marri, warrubawi-yung ambu-yaarri marri nga ambarra-bajiyina warruburru-yung-guy warra-mulung-arrgi-yung-guy aḏaba. Waari warraaynbaj wugurru warra-wurruj wirriij-mamarri wuguuguni-mi wugurru. Wurrugu marri anubani-yung, ambarra-magana warruburru-yung-guy warra-mulung-arrgi-yung-guy. \p \v 18 “Gurruwaj, anubani-yung numburraawanggina-maynji ana-lhaawu na-God-jinyung, numburru-dhi-maṉdhina aḏaba. Nugurru numburru-marrbuy-yinyung anaani, anubani-yung God nambaniiyii nugurru, nguynju yadhu anubani numburru-marrbuy-wina windiyung nugurru. Yagu nugurru waari-yinyung numburru-marrbuy-mang-jinyung aadanu, yagu nugurru nurraaḻamin-jamana nurru-marrbuy, yagu aadanu na-God aniwu-yarina niga nugurri-wala.” Dani-yung ni-yamaa ana-lhaawu na-Jesus. \s1 Na-Jesus warra-mijgalgur-yung-jinyung. \r Matthew 12:46-50, Mark 3:31-35 \p \v 19 Ngarrubagi-yung nga-rriibi-yung marri warruburru-yung warra-minilharri-yung, wurru-yanggi buguni na-Jesus-guy. Yagu warraawurru-yung yamba arraarrawindi wurru-wurruj aḏaba wunu-dhawawarumayn niga, waari niga ambunu-yambini. \v 20 Yagu arrgaarrgi-yung wunu-yambini wugurru, “Nagang nga-rriibi marri warra-minilharri, durru wurraarra-garra-lhara aarabarabalu-rruj. Nagang aadanu ambi-yambina,” wunu-yamijgayn nigawi-wuy. \p \v 21 Yagu nigaayung wani-yambalmayn niga, “Warrubawi-yung-maynji ambi-yaynjangayii-yinyung na-God-jinyung ana-lhaawu marri ambi-yandhurrbangana, burru-yung aḏaba ngaya nga-rrigang-gaang marri naa-murruyung-gaang marri ngaa-murruyung-gaang.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Na-Jesus aniwu-muḏaḏbijgang ana-wudhanguyn. \r Matthew 8:23-27, Mark 4:35-41 \p \v 22 Wurrugu marri anubani-yung malgadhaadharri, ni-yanggi ama-barrawu-wuy. Warraawurru-yung wurraanggarra-yanggi wugurru, warruburru wurru-marrbuy-maa-yinyung. Wani-magayn bagu, “Ngaambu-yaarri wagagala-wuy a-wurugu,” ni-yamayn. Anubani-yung wugurru wuu-ngarra-jabaynjiyn aḏaba, \v 23 aḏaba wurru-warrgang wagagala-wuy. Yagu naagi-yung niga ni-yingayn na-Jesus. \p Wurru-waya-wayamangi… nga yingga anubagu ana-bandharra. Wu-yanggi anuwaagala anubani wuwalulu wu-waḻadhi. Anubani-yung wanggu-miyn bandharra. Anubani-yung maar-yabaynjini. Manaama-yung aḏaba lhaalhag ma-gayn-ngambini, marri lhaalhag ma-ngambini aḏaba. \p \v 24 Warraawurru-yung wugurru wurru-wuwaḻgayn marri bagu wunu-marayanggaa. Wurru-yamayn wugurru, “Buunggawa! Buunggawa! Aḏaba anaani ngaambu-ngambang!” \p Yagu nigaayung naagi-yung na-Jesus ni-ḻaḻagiiyn, marri anubani-yung ana-wudhanguyn niwu-yambiyn, marri wu-muḏaḏbiyn. Marri wugurraayung anubani-yung anaa-gugu niwu-yambiyn, marri wu-muḏaḏbiyn. Anubanila-wala wurraarranggayn, aḏaba waar-yingayn. \v 25 Anubani-yung wani-magayn wugurri-wuy, “Yuga nugurru waari aadanu numbuu-jambarrgini?” \p Yagu warraawurru-yung wunu-yamayn-bindiyung wugurru. Warraawurru-yung wurru-ngulu-ngulu-yambini bagu wugurraajbaj-balij, “Yagu yangi naagi ni-waṉbini aniij-mamaaḻang niga?” wurru-yamaa. “Yangi-nyung yuga naagi niga? Anubani-yung niwu-magayn anaani-yung ana-wudhanguyn ana-lhaawu-mirri, wu-muḏaḏbiyn marri niwu-magayn anaani-yung anaa-gugu, wugurraayung wu-muḏaḏbiyn!” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \s1 Ana-man.gurrg-gaang marri ana-bigi-bigi. \r Matthew 8:28-34, Mark 5:1-20 \p \v 26 Anubanila-wala wurru-warrgang wurru-wayamangi wagagala aḏaba wurraadadiyn. Anubani ana-lhal wu-mayini Gerasa. Aadanu ana-Galilee wagagala wu-lhal-ngu-burri, wugurraayung aadanu ana-lhal ana-Gerasa yaajijili. \p \v 27 Anubani-yung ni-garrajiyn manubama mana-barrawu-wala, naagi-yung waḻyinyung anubani-yung-jinyung ana-lhal, ni-yarbiyn buguni, nu-raganmayn niga. Naagi-yung niwu-waṉagaa niga man.gurrg. Naagi-yung anu…bani-yunggaj waari mana-yaaḻi manubama-yung ani-yabini niga. Waari anubagu ani-burri ana-wumurrng-duj. Naagi-yung niga ni-bu-burri amubama-rruj ama-gara ama-ṉuga-rruj. \v 28-29 Nga naagi-yung nu-nayn na-Jesus. Yuwaagala-walawaj ni-wayamangi daji niiḏangi. Ni-wayamangi-wugij nga ni-rabini raga-ragij nigawi-rruj a-mun-duj. \p Yagu nigaayung na-Jesus anubani-yung ni-yambini anubani-yung ana-man.gurrg, nga “Ba-rabalang,” ni-yamayn wugurri-wuy. \p Malgarrawindi yamba naagi-yung ninggu-bilhargaa, ninggu-waḏa-waḏaḏ-gaa niga. Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wunu-rangarrangi-yinyung, marri wunu-radbini niga, ana-chain-mirri, marri anubani-yung ana-dhuduju, wugurru wirri-burrangi anubuguni, wii-dhabiḏbini. Yagu anaani-yung niwu-wagiwaa-wugij niga. Yagu anubani-yung ana-man.gurrg anaani-yung ninggu-mangi-magaa marri yuuguni ninggu-yarini-magaa wubani-wuy a-lhal-aṉḏarrg-guy. \p Naagi-yung niiḏangi yanggarrwar-mirri, “Yagu a-yangi yungguyung nagang anubagala nimba-warubaj-gayn ngaya Jesus, na-niwiyayung na-God-jinyung ni-burraa-yinyung nuwaagi anaarrwar? Ngaya anaani ngunu-yandhawawanjii, yagi ngaya nimbaarragayangijgi aadanu!” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 30 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn nu-yandhawiwandi nigawi-wuy, “Yangi-nyung yuga nagang aadanu na-nimuwaj-jung?” “Ngaya-waj anaani na-nimuwaj-jung ‘arrawindi’, dani-yung nga ngaya ana-muwaj.” Dani-yung ni-yamayn, niga yamba ni-waṉagaa arrawindi man.gurrg. \v 31 Anaani-yung ana-man.gurrg ninggu-yandhawiwandi na-Jesus-guy. Wu-yamayn, “Yagi nurru nimba-lharrgi anuuguni nuu-rabali anaalagarararij-guy ana-mamar-wuy.” \p \v 32 Wugurraayung arrgi-yung yuwaagu bigi-bigi ngunu-nguni wagagala. Anubani ana-man.gurrg ninggu-yandhawiwandi wugurru na-Jesus, “Nagang buguni nimba-lharrgang wuwaanila-wuy a-bigi-bigi-wuy,” wu-yamayn. \p Nigaayung “Yuu aḏaba, numburru-yaarri,” ni-yamayn. \p \v 33 Anubani-yung wu-ngarra-ḏaba-rabaliyn nubagila-wala na-waḻyinyung-gala, aḏaba yuuguni wu-ngarra-janggi wubani-yung-guy wu-mulung-galiynjiyn aḏaba. Anubani-yung bagala nga waagulhaynjiyn yuuguni a-dhirridhirrig-guy marri wu-ngarra-ngalbawaḻgayn wubani-wuy aa-gugu-wuy. Marri anubani-yung wu-warra-ngaṉḏini wugurru. \p \v 34 Bagu warruburru-yung warra-waḻya-waḻya wurru-ranga-rangarrangi-yinyung anubani-yung ana-bigi-bigi. Warruburru-yung wurru-nani, wuu-yarramayn nga yuuguni warra-magaa warra-mulung-aynbaj-guy, wubani-wuy a-wumurrng-guy wubani a-runggal, marri yuuguni a-lhal-aynbaj-guy a-lhal. \v 35 Wugurraayung wurru-yanggi arraarrawindi marri wurraarra-nani. Warraawurru wuu-yanggi buguni na-Jesus-guy nga bagu wunu-lhangarrmaa naagi-yung na-waḻyinyung. Anaani ana-man.gurrg aḏaba ninggaarruyn nigawi-wala. Naagi-yung ni-burri niga a-mun-duj na-Jesus-duj, niindhadhi. Ni-yabini yaaḻi aḏaba, nigawi-nyinyung-duj a-yinag anubani-yung wu-wandhurrg aḏaba, ni-wijangani-yinyung niga. \p Warraawurru-yung wunu-nani-yinyung niga naadagi-yung, wurru-ḏirrngawiiyn wugurru. \v 36 Warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung warra-wurru-wurruj wunu-nani-yinyung, warraawurru-yung warra-magaa wugurru, anubani-yung ni-waṉbini-yinyung niga naagi-yung na-Jesus. Anubani-yung naa-garra-raba-rabalini niga anubani ana-man.gurrg-gaang, marri naagi-yung nu-maaḻamburrg-gayn-jinyung. \p \v 37 Wudani-yung-gala wugurru, warruburru-yung warraarrawindi-lhangu anubani-rruj-jinyung ana-lhal, wugurru wurru-ḏirrngawiiyn-bindiyung, wunu-yamayn niga na-Jesus. Marri wunu-yandhawiwandi niga, “Numbuu-yaarri aḏaba nurri-wala,” wurru-yamayn. Yagu nigaayung na-Jesus anubani ni-wawanggiyn aḏaba ni-yanggi, ni-yabaynjiyn ama-barrawu-wuy. \p \v 38 Nigaayung naagi-yung na-waḻyinyung anubani-yung ana-man.gurrg-jinyung niwu-waṉagaa, naagi-yung bagu nu-yandhawiwandi na-Jesus-guy, “Yuga ngaya anaani ngaynjaarri nugawi-wuy?” ni-yamayn. \p Yagu nigaayung na-Jesus naagijgiyn. Ni-yamayn, \v 39 “Baagiyn nagang nugawi-wuy aanga-wuy,” nu-yamijgayn. “Anaani bamba-magana bamba-marrbuy-wana anubani-yung na-God-jinyung ninii-gaṉbini-yinyung nugawi-wuy.” Dani-yung ni-yamayn. \p Nigaayung na-waḻyinyung niigiyn, marri nu-yandhurrbang, ni-yanggi bagu wani-magaa warruburru-yung warraarrawindi-lhangu-wuy, anubani-yung naa-gaṉbini-yinyung na-Jesus. \s1 Ngarra-ngaḻaynjinyung marri ngarra-maṉinyung. \r Matthew 9:18-26, Mark 5:21-43 \p \v 40 Nigaayung na-Jesus marri warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wirringa-ḻaḻagayn ngarrubagi-yung ngaa-dhumbala, marri wurru-warrgang wagagala-wuy. \p Wurru-wayamangi… wurru-waliyn aḏaba. Warruburru-yung arraarrawindi wurru-wurruj bagu wunu-rangarrangi niga. Wurru-yanggi buguni wurru-waḻaaḻarrangi wugurru, nigawi-wuy. \p \v 41 Naagi-yung niga na-nimuwaj-jung na-waḻyinyung, ni-mayini Jairus. Niga-waj yamba nga dagi-yung ni-ragaani ana-synagog-duj, niga ni-bu-burri-yinyung. Naagi-yung ni-yarbiyn, nga ni-ḻandharrdhangayn nigawi-rruj a-mun-duj na-Jesus-duj. Marri anubani-yung nu-yandhawiwandi niga, “Baaṉiyn aḏaba, ba-yaarri ngayawi-wuy aanga-wuy,” ni-yamayn niga. \v 42 Naadagi-yung niga ngu-waṉagaa ngarra-ngarriwiyayung aynjaabu-nyung-bugij niga. Ngarraagi-yung ngiga 12 anaagalhal-aḻirr-inyung. Ngarraagi-yung lhaalhag aḏaba angi-ngawini ngiga. \p Nigaayung naagi na-Jesus ni-yanggi. Warraawurru-yung wuniiyn.guḻabaabaa naagi-yung niga na-Jesus. \v 43 Yagu bagu ngarraagi-yung maṉinyung ngigaayung ngi-yanggi bagu. Anubani-yunggaj ngarraagi-yung ngiga nginggu-lhangarrmayn wulang ma-dhi-dhililangi ngigawi-rruj. Anaani-yung anaagalhal-aḻirr 12. Warraaynbaj waari ngarraagi-yung ambirringa-maji-waa ngiga. \v 44 Ngarraagi-yung ngunu-ga-garri-yurangi, bagu ngi-yanggi na-Jesus-guy. Yuwaagu nga ngima-dhi-baṉagayn, nigawi-nyinyung mana-yaaḻi, ni-yabini-yinyung. Manubama-yung nga lhugaajgiyalawaj mana-wulang ma-muḏaḏbiyn, ma-jadugiiyn. \p \v 45 Na-Jesus wani-magayn, “Yangi-nyung ngaya ngambi-wiḻdhiyn anaani?” \p Warruburru-yung warraarrawindi wurru-yamaa “Waari nurru anaani!” \p Nigaayung na-Peter ni-yamayn, “Buunggawa, warraawurru arrawindi yigaj nimbi-dhagaaguramayn nagang aadanu, warra-wurru-wurruj, wuu-juriynjina wugurru,” ni-yamayn niga, nu-yamijgayn. \p \v 46 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Girrjag! Aynjaabugij wurruj ngambi-wiḻdhiyn ngaya anaani. Nga-marrbuy ngaya, ngayawi-nyinyung-gala ana-lhuḏ aḏaba wu-yanggi,” ni-yamayn niga. \p \v 47 Ngarraagi-yung ngi-marrbuy ngarra-maṉinyung, ngarraagi-yung waari angi-wij-mamarrangi ngiga. Ngarraagi-yung ngi-rabaliyn, marri ngi-warra-galalangi ngiga, ngiimbuliyn-bindiyung. Nga ngi-yanggi nga ngi-rabini raga-ragij nigawi-rruj na-Jesus-duj. Ngarraagi-yung ngunu-magaa aḏaba, ngi-yaminggarrini-yinyung anubani-yung ngunu-yaaḻi-waṉagayn-jinyung. Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj bagu wurraarra-garra-lhi wirringa-yaynjangani, ngunu-magaa-yinyung ngiga. Anaani-yung ngi-yamayn ngiga, “Anaani-yung lhugaajgiyalawaj-gaj aḏaba ngaya nga-maji-mayn anaani,” ngi-yamayn. \p \v 48 Nigaayung ngu-magayn ngigawi-wuy, ni-yamayn “Ngarriiyi, nagang yamba nu-ngu-jambarrgiiyn ngaya, aadanu aḏaba nu-maṉdhiiyn nagang aadanu. Ba-yaarri aḏaba, ba-lhamaamura,” ngu-magayn ngigawi-wuy. \p \v 49 Anubani-yung ni-yambini-wugij, nga aynjaabu-nyung waḻyinyung bagu ni-rabaliyn yuwaagala wubani-yung-gala aanga nubagi-yung-jinyung na-waḻyinyung ni-ragaani-yinyung. Nga anubani-yung nu-magayn niga, nubagi-wuy ni-ragaani-yinyung, nga ni-yamayn, “Nugawi-nyinyung ngarra-ngarriwiyaay aḏaba ngiga ngi-ngawiiyn. Aḏaba yagi nunu-yandhawiwu nigawi-wuy wani-yiyina-yinyung,” ni-yamayn na-waḻyinyung niga. \p \v 50 Na-Jesus nigaayung ni-wawanggiyn anubani ana-lhaawu. Nigaayung nu-magayn, ni-yamayn, “Yagi nu-ngu-ḏirrngawi. Anaani nimbaa-ngu-jambarrgiiyn ngaya, marri ngaadagu angi-maṉdhiiyn aḏaba,” ni-yamayn na-Jesus. \p \v 51 Anubani-yung ni-yanggi wubani a-wumurrng-guy. Warraawurru-yung wugurru wurraanggarra-yanggi anubuguni ana-wumurrng-guy, yagu waari niga ambani-lharrgandi wugurru amburraanggarra-yabini nigawi-wuy. Durru-yung-bugij wurraanggarra-yanggi Peter, John marri James. Marri rriibi-yung marri ninyarra-yung-bugij, ngarrubagi-yung-jinyung ngarra-ngaḻaynjinyung-jinyung, wurru-yabiyn anubuguni. \p \v 52 Warruburru-yung ana-wumurrng-duj wuu-ruguni… wurraaḏangi… wurraalgarra-rawaynjini wugurru. Yagu nigaayung na-Jesus warruburru-yung-guy wani-magayn, “Yagi nugurru nuu-ngarra-ḏugi aadanu. Waari ngarraagi-yung ngiga angi-ngawini, ngiga ngi-yingayn,” ni-yamayn. \p \v 53 Yagu warraawurru-yung wunu-rajburrnani niga, wurru-marrbuy yamba ngaadagi-yung ngiga ngi-ngawiiyn. \p \v 54 Naagi-yung niga ngu-waṉja-miyn, ngu-waṉja-ḻaḻagayn ngaadagi ngarra-ngaḻaynjinyung, marri ngaa-gaḏiyn. “Ngaḻaynjinyung, ba-ḻaḻagiiyn!” ni-yamayn. \v 55 Anubani-yung ana-ngayn.gayij ngigawi-nyinyung waagiyn aḏaba ngigawi-wuy. Anubani-yung lhugaajgiyalawaj-gaj aḏaba ngi-ḻaḻagiiyn. Anubani-yung wani-magayn niga warruburru-yung-guy, “Nimbirringaa-gagina marrya, ngarraagi nimbirringiiyn ngiga.” \p \v 56 Yagu nga-rriibi-yung marri na-ninyarra-yung naawiṉi-yung anubani wini-wurrij-gaḻaaḻarriyn-bindiyung wuguṉi. Yagu wani-magayn nubiṉi-yumbaa, “Yagi nuguṉi naani-magi anaani wu-waṉbini-yinyung ngarraagi-rruj ngarra-ngaḻaynjinyung,” ni-yamayn. \c 9 \s1 Na-Jesus ambani-lharrgang nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung. \r Matthew 10:1-19, Mark 3:13-19, 6:7-13 \p \v 1 Wurrugu marri, warruburru-yung wanii-gaḏangi niga na-Jesus, warra-12. Anubani-yung aḏaba waniini lhuḏ waadurru-yung-guy. Nguynju yadhu anubani-yung ambuu-man-jarramijgaa yungguyung wubani a-man.gurrg, marri amburru-buunggawa-maa. Marri nguynju yadhu ambarra-maji-waa yungguyung warruburru-yung wuu-lhangurrngandi-yinyung. \v 2 Marri anubani-yung wani-lharrgandi nguynju yadhu wubani-yung amburru-magini yungguyung na-God-jinyung ana-lhaawu, ambani-rangarrii-yinyung warruburru-yung nigawi-nyinyung warru-mandag. Marri ambarra-maji-waa yungguyung warra-wurru-wurruj. \p \v 3 Wani-magaa yaani-yung wugurru waadurru-yung-guy, “Yagi anaarrgi-yung nurraarra-waṉagi numburru-yaarri-maynji ana-lharug. Yagi ana-waaṉḏulu, yagi mana-big, yagi ana-marrya yagi anu-ṉuga, marri yagi manuulawaa mana-yaaḻi nirrima-waṉagi, aynjaabugij-bugij nimbirrima-waṉagana nugurru. \v 4 Anubani-yung-maynji numburru-yaarri anubani-wuy anaanga-wuy, bagu numburru-burraa baḏag wurrugu. Wurrugu marri, numburru-wurrij-dhaḻagina-maynji, marri bani-yung nugurru numburru-yaarri anubagala ana-lhal-wala, nimbirriirruyn. \v 5 Nugurru-maynji anubani numburru-yaarri anubani-wuy ana-wumurrng-guy, yagi-maynji nambi-ngaynbandi anubagu, anubani-yung nimbirriirruyn ana-wumurrng, nga manubama-yung nimbirrima-ngarrgiwang nurru-mun-jabina-yinyung nugurru, marri nimbirrima-yaljalang. Anubani-yung nambarra-yiyina wugurru, warruburru-yung wurru-waṉbini yamba aladi.” Dani-yung wani-magaa na-Jesus niga. \p \v 6 Anubani-yung aḏaba wunaarruyn, nga wuu-ngarra-janggi wugurru. Anubani-yung aḏaba wurru-yanggi wubani a-lhal, a-lhal-wurraayung-baj. Warraawurru-yung wurru-magini anubani ana-lhaawu na-God-jinyung. Anubani-yung warra-maji-waa arraarrawindi wurru-wurruj ana-lhal-lhangu-waj. \s1 Na-Herod anu-ngaynbandii anu-nayii na-Jesus. \r Matthew 14:1-12, Mark 6:14-29 \p \v 7 Naagi-yung na-Herod, naagi-yung wani-narrangi-yinyung, niga ni-mayini tetrarch. Anubani-yung niga ni-wawanggiyn anubani-yung wu-waṉbini-yinyung wugurru. Warra-mulung-arrgi-yung wugurru anubagu wurru-yamaa, “Naagi-yung niga John, ni-ḻaḻagiiyn yingga, anubanila-wala ana-ngawij-gala,” wurru-yamayn. \v 8 Wugurraayung warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wurru-yamaa “Naagi Elijah yingga ni-rabaliyn ana-ngawij-gala niga,” wurru-yamaa. Ngijang warra-mulung-arrgi-yung wurru-yamaa “Nubagi-yung yaga naaynjaabu-nyung naa-ja-jambini-yinyung anu…bani-yunggaj, naagi-yung yingga niga ni-ḻaḻagiiyn, dagi-yung,” wurru-yamaa wugurru. \p \v 9 Nigaayung naagi-yung na-Herod ni-wawanggiyn aḏaba, marri ni-walharaguni. Naagi-yung ni-yamayn niga, “Naadagi-yung aḏaba na-John, niga nganu-nindhagal-guldhiyn yagu aḏaba! Nga-wawanggini anaani ana-lhaawu nubagi-yung yaga naaynbajung-jinyung yagu. Yangi-nyung yuga niga naadagi?” ni-yamaa. Naagi na-Herod niga nu-ngaynbandiyn anu-nani na-Jesus. \s1 Na-Jesus ambani-marrya-wumana warra-5000 warra-waḻya-waḻya. \r Matthew 14:13-21, Mark 6:30-44, John 6:1-14 \p \v 10 Wurrugu wugurraayung warruburru-yung wirri-lhaawu-yarrijgini-yinyung, warruburru-yung wani-lharrgandi-yinyung, wurraagiyn aḏaba nigawi-wuy na-Jesus-guy. Nga bagu aḏaba wunu-magaa “Nurru-waṉbini anaani-yung nurru,” wurru-yamayn. \p Anubanila wani-miyn waadurru-yung, marri wani-yarrijgini warruburrala-wala. Wurru-yanggi buguni anubani-yung ana-wumurrng wu-mayini Bethsaida. \p \v 11 Warraawurru-yung arraarrawindi wurraawanggiyn aḏaba niga bagu aḏaba ni-burri. Nga anubani wurru-yanggi wugurru, wunu-garrindharrmangi. Anubani-yung ni-waḻaaḻarriyn niga anubagu-yinyung wurru-burri. Marri anubagu wani-magaa niga warraawurru-yung, warruburru-yung-jinyung warru-mandag na-God-jinyung. Warruburru-yung wugurru wuu-lhangurrngandi-yinyung, wani-maji-waa niga. \p \v 12 Aḏaba waadhaadharrwara-maa. Wugurru warruburru-yung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-yinyung wurru-yanggi buguni nigawi-wuy marri wurru-yamayn, “Bamba-lharrganjii warraawurru warra-wurru-wurruj aḏaba nguynju yadhu wugurru aḏaba amburru-yaarri buguni wubani-wuy aanga aani-rruj a-lhal, marri bagu amburru-mani ana-marrya marri wugurru amburru-yara. Anaani yagu a-lhamaamura-rruj ngurru-burraa. Waadurru bamba-lharrgang,” wurru-yamayn nigawi-wuy. \p \v 13 Nigaayung na-Jesus wani-yambalmayn niga, “Nugurru-waj danu, nambarriiyn ana-marrya.” \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Anaani nurru-waṉagana marang-aynjaabugij-bugij anaani anu-ḏayn, marri wulawaa ana-ngujija. Yagi nurru nurru-rumi marri narraa-mi ana-marrya,” wurru-yamayn wugurru. \v 14 Warraawurru-yung yamba 5000 warra-waḻya-waḻya anaani wurru-burri anubagu. \p Nga nigaayung na-Jesus wani-magayn warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, “Nambarra-magang waadurru, daju amburraambargalang amburraaḻgaaḻgaḻ, amburru-muṉḏugana, ari 50 daju marri wugurraayung yuwaagu 50, aani-yung-jii amburraambargalang.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 15 Wugurraayung warraawurru-yung wani-yanguni-wala, anubani warra-magayn wugurraayung. Aḏaba wurraambargalangi waadurru-yung. \p \v 16 Anubani-yung aḏaba niwu-miyn anubani-yung ana-marang-aynjaabugij anu-ḏayn marri ana-wulawaa ana-ngujija, marri yaanuwuy ni-mal-nayn arrwiyaj, marri nu-warraarriwaa na-God. Anubani-yung anu-ḏayn ni-rayn-bawayuwaa aḏaba, waniini anaani-yung warruburru-yung-guy wurru-marrbuy-maa-yinyung. Marri buguni warriini warra-wurru-wurruj-guy. \p \v 17 Warruburru-yung wurru-nguni, marri wurru-waḻarrandi, bani-yung marri. Nga aḏaba wurru-mangi wurru-muṉḏugaa anu-gamuymuy, manubama-yung mana-gaṉdharra, 12. Anu-gamuymuy buguni wurru-burrangi. \s1 Na-Peter ani-yamana, “Nagang aadanu nu-ngu-Christ”. \r Matthew 16:13-19, Mark 8:27-30 \p \v 18 Malgadhaadharri ngijang wurrugu, ni-yanggi yuuguni, ni-yambini na-ninyarra-yung-guy niga. Burru-yung-bugij nga, wurru-marrbuy-maa-yinyung anubagu, wugurru wuu-yagaynjini wugurru wurru-yanggi. Bagu wani-yandhawiwayn niga, “Warruburru-yung yuga warra-wurru-wurruj wugurru, ngaya anaani yuga wurraaḻamin-jamaa, yangi-nyung ngaya?” ni-yamayn niga na-Jesus. \p \v 19 Wugurraayung wurru-yamayn, “Warra-mulung-arrgi wurru-yamana nagang aadanu John, nubagi-yung yaga waniimbara-ngambijgaa-yinyung. Warra-mulung-aynbaj ngijang wugurru wuu-yamana nagang aadanu Elijah. Warra-mulung-arrgi-yung wurru-yamana ngijang, nagang aadanu wunaa-ja-jambini-yinyung yaga na-God wu…bani-yunggaj, warruburru wugurru wurraaḻamin-jamana, wurru-wiri-mayn yingga, wurru-yamana nagang aadanu.” Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 20 Nga nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yagu nugurru aadanu, yangi-nyung yuga nugurru nurru-yamana ngaya anaani?” ni-yamayn. \p Nigaayung na-Peter anubani-yung nu-yambalmayn niga, “Nagang aadanu na-Christ, na-Messiah, na-runggal-yung na-God-gala,” ni-yamayn nigawi-wuy. \p \v 21 Yagu nigaayung naagi-yung na-Jesus ni-yamayn, “Yagi narra-magi warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung-guy.” Anaani-yung wani-yang-baḏa-waḏaḏ-gaa ana-lhaawu, nguynju yadhu yagi yungguyung anubani warra-magi. \s1 Na-Jesus ani-yambina ani-ngawang-jinyung. \r Matthew 16:21-28, Mark 8:31—9:1 \p \v 22 Ni-yamayn, “Ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anaani ngambambii-garragayii runggal-windiyung. Warruburru-yung warra-mijiwanggu, warra-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, ngambambiindirrii ngaya. Warra-mulung-aynbaj warruburru-yung ngambambiimana. Marri amuulawaa-wala mana-miyn.nganga wurrugu, ngaya nga-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 23 Anubani-yung wani-magayn ngijang warruburru-wuy warraarrawindi-wuy, “Nugurru-maynji ngirri-ngaynbandii-maynji anubani-yung ngirri-garrindharrmani ngaya, anubani-yung nugurru numburru-yiynjang marri nimbirri-warrgu anu-ḏangag, anaani-lhangu ana-malgarrawindi, marri bani-yung ngirri-garrindharrmani ngaya. \p \v 24 “Na-wurrujung-maynji anubani-yung aniwu-waṉagana-maynji nigawi-nyinyung ana-wiri, wurrugu marri yijgubulu anggu-wurag. Yagu anubani-yung-maynji aniwaarruyn-maynji ana-wiri nigawi-nyinyung, ngayawi yungguyung, wurrugu marri nubagi-yung ani-wiri-mang. \p \v 25 “Nubagi-yung-maynji na-wurrujung aniwu-mang-maynji anaani ana-lhal-lhangu, yagu wurrugu marri aniwaaṉibijgang-maynji nigawi-nyinyung ana-wiri, anggu-wurag, aadanu wiijamana yij-galadi. \v 26 Warrubawi-yung-maynji warraaynbaj ngaya ngambii-gambulii anaani, marri ngayawi-nyinyung ana-lhaawu, ngaya-waj nga anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anaani warrubawi-yung ari ngaya ngambaa-gambulang warrubawi-yung, wurrugu marri anubani-yung ngandaagiyn-maynji, anubani-wuy wu-milhiynjina-rruj ngayawi-nyinyung, marri na-Baba-yinyung marri anubani-yung-jinyung ana-angel ana-maṉngulg. \p \v 27 “Ngaya anaani ngana-magana nugurru aadanu yijgubulu-windiyung, mulung-arrgi-yung nugurru aadanu aḏaba nurraarra-garra-lhara, numbunu-nayii aḏaba niga na-God, ambani-rangarrii nigawi-nyinyung warru-mandag, numburru-wiri-waj-bugij aadanu.” Dani-yung na-Jesus ni-yambini. \s1 Na-God naagi-yung anaaynbijgang na-Jesus. \r Matthew 17:1-8, Mark 9:2-13 \p \v 28 Wurrugu marang-aynjaabugij marri ngi-wulaynbaj ngarraaḻirr, anubani-yung ni-yanggi marri niidadiyn yuuguni ama-ṉuga-wuy nga bagu ni-yambini na-ninyarra-yung-guy. Anubani-yung wurraanggarra-yanggi wurru-bugu-yanggi, waadurru-yung na-Peter, na-John marri na-James. \v 29 Nga bagu ni-yambini arrwiyaj. Anubani-yung na-nijilhal-yung anubani-yung ni-yi-waynbijgiiyn niga. Marri maadama-yung mana-yaaḻi maaynbijgiiyn, ma-ngarrngarr-nagini-windiyung, ma-milhiynjini nguynju yi-yamiynji-yii, maadami-yung. \p \v 30 Anubagu waadurru-yung wurraarragarra-lhi yagu wuguṉi wini-wulawaa, wurru-yambiynjini niga. Naawiṉi na-nimuwaj-baa Moses marri Elijah. \v 31 Warraawurru-yung wurraaynjaabu anubagu wurraanggarragarra-lhi, wurru-ngalngalangi wurru-nguynju, wugurru wurru-milhiynjini. Anaani-yung wuu-yambiynjini wugurru wubani-yung yaga na-Jesus ani-yanggi-yinyung niga aanila-wala-yinyung a-lhal. Anubani yaga niga aniwu-jadugang anubani-yung ana-Jerusalem niga. \p \v 32 Yagu wugurraayung warraawurru-yung na-Peter marri naadiṉi-yung wurraanggarra-yanggi-yinyung nigawi-wuy, warraawurru wuu-yaal-ngawiiyn, marri aḏaba wurru-yingayn. Anubani-yung-maynji wurru-ḻaḻagiiyn, marri wurraarranggayn, nga warra-nayn warraawurru-yung. Anubani wunu-nayn na-Jesus bagu ni-lhaay, ni-milhiynjini, wuguṉiiyung naawiṉi-yumbaa bagu wurru-bugu-warragarra-lhi nigawi-rruj. \p \v 33 Nubiṉi-yung wurraanggarragarra-lhi-yinyung, na-Jesus nubiṉi lhaalhag aḏaba ambini-yanggi, ambunaarru. Anubani-yung na-Peter niga nu-magayn na-Jesus-guy, “Buunggawa, anaani nurru wiij-maṉdhina nurru nurru-burraa nugawi-rruj. Nanggu-maṉdhii angguulaynbaj ruluj, aynjaabugij nugawi-nyinyung, aynjaabugij na-Moses-inyung marri aynjaabugij na-Elijah-yinyung,” ni-yamayn. Waari anaani ana-lhaawu wugurru anggu-wandhurrg-maa, yagu nigaayung na-Peter waari anaani ani-marrbuy-maa niga. \p \v 34 Bagu-mirri, niga ni-yambini-waj, anubani-yung ngubunung yuwaagala wu-yanggi, warruburru-wuy wugurru wanggaambamadhiyn. Waadurru-yung warra-wulu-wulaynbaj, wugurru wirri-yamayn anubani-yung ana-ngubunung. \v 35 Yagu bagala yang wu-rabaliyn wubanila a-ngubunung-gala. God niga-waj ni-yambini. Ni-yamayn “Naagi ngayawi-nyinyung na-Nigi. Nga-wajbariyn yamba niga. Nigawi-wuy numbunaa-gawanggina aadanu.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 36 Anubanila-wala ana-lhaawu-wala wurrugu, anubani-yung wurraarranggayn, nga ni-wiri-wiri niga Jesus-bugij anubagu ni-lhaay. \p Anubanila-wala, anaani-yung wirriiyn-ngu-julubayn wugurru, waari ambarra-magaa warra-mulung-arrgi-yung-guy, anubani-yung warra-nani-wala wugurru waadurru-yung. \p \v 37 Bagu-waj wugurru waadurru-yung anubani-yung wurru-yaay. \s1 Na-Jesus anu-maji-mang wirrinyung. \r Matthew 17:14-18, Mark 9:14-29 \p Marri yiibagi-rruj yiiynbaj-duj yi-waḻirr, aḏaba wurru-dhirridiyn manubamila-wala mana-ṉuga-wala. Warraawurru-yung aḏaba warra-raganmayn arraarrawindi-yung wurru-wurruj. \v 38 Yagu naagi-yung nubagi na-waḻyinyung warruburru-rruj-jinyung ni-burri, anubani-yung niga niiḏiyn na-Jesus-guy. “Barra-yiyi-yiyina-yinyung nagang, yuga ngaya anaani wa-yandhawiwang? Baarranggang nagang, banu-nang aḏaba na-nigi ngayawi-nyinyung. Yaagi-yung-bugij aynjaabu-nyung nganu-waṉagana naagi na-wirrinyung. \v 39 Naagi niga ni-waṉagana yaani man.gurrg. Anaani ninggu-bilhargana-maynji, marri anubani-yung niga niiḏii aḏaba, marri ninggu-yaljalii, marri anaani ni-lhagar-lhililii niga. Marri anubani ninggu-warragayangijgana, marri waari aninggaarru niga. \v 40 Anaani-yung ngaya ngarra-yandhawiwandi waadurru wugurru wurru-marrbuy-maa-yinyung, ambunaa-ngu-barawudangi naagi, wubani a-man.gurrg, yagu waari amburru-waṉbini wugurru.” Dani-yung ni-yambini niga. \p \v 41 Na-Jesus nigaayung ni-yamayn, “Nugurru aadanu warra-wurru-wurruj waari numburru-jambarrgiiyn! Nugurru nurru-yina-baḏa-waḏaḏ! Yuga ngaya anaani nga-ngu-burraa baḏag nugurri-rruj yuga? Anaani ngaya nga-ngu-burraa baḏag nugurri-rruj, nga-lhambaamburrg yamba ngaya marri anambaa-gaṉbina nugurri-wuy anaani, yuga? Baaṉiyn, banu-yarrijgina naadagu na-niwiyaay ngayawi-wuy,” ni-yamayn niga. \p \v 42 Naadagi-yung na-wirrinyung niga ni-yanggi. Marri anubani-yung ana-man.gurrg niga naagi ninggu-barawudiyn aḏaba na-wirrinyung aaban-guy. Naagi-yung ninggu-yaljalangi-windiyung angaḏajung. Yagu nigaayung na-Jesus ni-yamayn “Ba-muḏaḏbang!” ni-yamijgayn, ni-lhambang anubani anaaladi ana-man.gurrg. Nga naadagi-yung ni-waḏa-waḏaḏ-mayn aḏaba na-wirrinyung. Marri aḏaba naagi-yung naa-gaagijgiyn na-ninyarra-yung-guy. \v 43 Wugurraayung warraarrawindi-yung wurru-waḻaaḻarriyn anubani-yung-maynji wirri-nani ana-lhuḏ na-God-jinyung, niga yamba na-God ni-runggal windiyung naagi-yung. \p Warraawurru-yung wugurru warraarrawindi wurru-yambiynjini aḏaba, “Anubani-yung-jinyung ni-waṉbini-yinyung naagi-yung na-Jesus, anubani-yung yij-mamaaḻang-bindiyung wugurru,” wurru-yamaa. \s1 Na-Jesus ani-yaarri Galilee-wuy. \r Matthew 17:22-23, Mark 9:30-32 \p Yagu nigaayung naagi-yung na-Jesus ni-yamayn warruburru-yung-guy wurru-marrbuy-maa-wuy, \v 44 “Nugurru aadanu ngirrii-gawanggina ana-lhaawu maaḻamburrg. Ngaya-waj yaani nga na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Wurrugu, ngambambi-yarrijgina warruburru-yung-guy warra-mulung-aynbaj-guy.” Dani-yung ni-yamaa ana-lhaawu. \p \v 45 Yagu anaani-yung waari amburru-marrbuy-maa, anaani ana-lhaawu, anaani-yung yamba wugurru wiij-miḏaamimi-windiyung anaani-yung. Waari anaani amburru-wijangani anaandhurrg, anaani ana-lhaawu. Marri waadurru-yung wugurru wurraambulangi yamba, waari ambunu-yandhawiwandi anaani-yung-jinyung wugurru ana-lhaawu. \s1 Yangi-nyung warrubawi-yung wu-runggal? \r Matthew 18:1-5, Mark 9:33-37 \p \v 46 Anubanila-wala, wugurru warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wurru-wundii wugurraajbaj-balij. “Yangi-nyung yuga naadagi na-runggal-yung ngagurri-wala?” wurru-yamayn wugurru. \p \v 47 Yagu nigaayung na-Jesus anubani-yung ni-marrbuy aadani-yung wurraawanggini-yinyung. Nigaayung naagi-yung nu-miyn wirrinyung, nga nu-lhangijgayn bagu nanggaa-ḻibiḻibala nigawi-rruj. \v 48 Marri anubani wani-magayn wugurru, “Nugurru-maynji nambarra-walgur-wana warra-wirrig nguynju naagi-yung-jii, ngayawi yungguyung, anaani wiij-nguynju, nguynju ngaayunggaj anaani ngirri-walgur-wana ngaya. Marri nugurru-maynji ngirrii-walgur-wana-maynji ngayawi-wuy, marri nubagi numbunu-walgur-wana nubagi-yung ngani-lharrgang-jinyung ngaya, nigaayunggaj. Nugurru-maynji aadanu numburru-burraa numburru-yaal-murramurra, marri numburru-winyig-gina-maynji nugurru, bani-yung nugurru numburru-runggal-mang aḏaba aadanu.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus. \p \v 49 Yagu nigaayung na-John ni-yamayn, “Buunggawa, nuunu-nani nurru waḻyinyung ni-warra-yarraani ana-man.gurrg, nugawi-nyinyung-mirri a-muwaj. Yagu nurraayung nuunu-lhambini niga, naadagi-yung yamba waari naambaanggarra-yanggi yamba niga. Waari yamba nagang ani-garrindharrmangi naadagi-yung.” Dani-yung ni-yambini na-John. \p \v 50 Yagu nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Yagi nugurru aadanu nuunu-muḏaḏbijgi. Warrubawa-yung-maynji yagi-maynji nurraabalguyungaynji nugurru, marri warrubawa-yung nambambi-ngaynbandii aadanu.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Warra-mulung-arrgi-yung ambunu-lhaabina na-Jesus. \p \v 51 Wurrugu marri malgadhaadharri, aḏaba mal-barubaj na-God niga anubani-yung anu-mang-jinyung niga, anaagijgiyn-jinyung anaarrwiyaj. Naagi-yung niga na-Jesus ni-wawanggini nigaajbaj, marri naagi-yung lhambuguni-yung anubuguni ni-yanggi ana-Jerusalem-guy. \p \v 52 Warruburru-yung warra-waḻya-waḻya wugurru anubani-yung wunaa-dhaawu-yarrijgini-yinyung niga anubani ana-lhaawu. Nga anubani-yung wurru-yanggi wubani a-wumurrng-guy ana-lhal wu-mayini Samaria, nga amburraarraalgurmangi yungguyung, aniga-yung-jinyung anaanga niga ani-yaay yungguyung. \v 53 Yagu waadurru-yung wugurru warra-wurru-wurruj waari ambunu-ngaynbandangi niga, naagi-yung yamba niga niwu-ngaynbandangi ni-yanggi Jerusalem-guy, niga na-Jesus. \p \v 54 Naawiṉi-yung wuguṉi nigamanyij na-James marri na-John, naawiṉi-yung wini-marrbuy-maa-yinyung wuguṉi, anaani-yung aḏaba wini-wawanggiyn ana-lhaawu. Marri anubani-yung wini-yamayn, “Buunggawa, yuga niiṉi anaani naanu-yambina yuga na-God-guy, niiṉi? Marri yuga ngura anaani anuwagala anggu-dhirridii marri anubani-yung ambanggu-nangana wugurru anaani-rruj anaaban-duj, ambanggu-jadugang wugurru?” Dani-yung wini-yamayn. \p \v 55 Nigaayung na-Jesus wani-magayn nubiṉi-wuy, “Aadanu wugurru yamba yij-galadi, aadanu nuguṉi nimbini-muḏaḏbang,” ni-yamayn. \p \v 56 Anubanila-wala, wurru-bugu-yanggi aḏaba yuuguni wubani-wuy a-wumurrng-guy aaynbaj-guy aḏaba. \s1 Warra-wurru-wurruj ambunu-garrindharrmani na-Jesus. \r Matthew 8:18-22 \p \v 57 Wurrugu marri, ngijang anubani-yung wurru-yanggi aḏaba yuuguni wirrimaadi-lharrmangi. Nga naagi waḻyinyung bagu nu-magayn na-Jesus-guy, “Nga ngaya anaani wa-garrindharrmani-wugij, nagang anaaynbaj-guy ana-lhal nagang-maynji ba-yaarri,” ni-yamayn. \p \v 58 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, “Warrubawi-yung yaga waa-nunggarrang wu-riganjii wirri-gara-yungana a-gara, wu-gaadhina yaga. Wugurraayung yaga ana-ngurudhu anubani-yung wu-wayayarrii. Yagu anaani ngaya, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, waari ngaya nganggu-waṉagang anaanga. Waari anaanga nga-yingi-yinyung ngaya anaani.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 59 Ngijang aḏaba anubani-yumbaa, wurrugu marri, na-Jesus anubani nu-magayn aynbajung-guy. Marri ni-yamayn “Baaṉiyn, nimba-garrindharrmang ngayawi-wuy aḏaba.” \p Nigaayung ni-yamayn, “Wurrugu. Wurrugu marri ngaynjaarri ngaya yuuguni wurrugu nganu-wurrdhii ngayawi-nyinyung na-baba, marri bani-yung nga ngaya wa-garrindharrmang,” ni-yamayn. \p \v 60 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn niga, “Yagi,” ni-yamayn nigawi-wuy. “Warruburru-yung yaga wurru-ngawina, burru-yung aḏaba wugurru warra-wurrdhii warruburru-yung wurru-ngawina-yinyung, aḏaba wiiya. Nugawaj aḏaba, ba-yaarri, bamba-magana aadanu ana-lhaawu, warruburru-yung-jinyung yaga na-God-jinyung warru-mandag.” Dani-yung nu-magayn niga na-Jesus. \p \v 61 Nigaayung naaynjaabu-nyung na-waḻyinyung aḏaba nu-magayn, “Ngaya-waj yaani nga, wa-garrindharrmani Buunggawa. Wurrugu, ngaynjaarri nga ngaynjamang ngaya ‘Wiiyaw’ ngamba-magang warruburru ngayawi-wuy ngurraalgurmaynjini-yinyung.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 62 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, “Nagang-maynji ba-mijgalmina aadanu, anubanila ba-wuguuguni-wugij-maynji nagang ba-wawanggina aynba-gaynbaj-jinyung, ari yagi nagang nuṉḏumi anubani-wuy anaanga-wuy, anubani-wuy na-God-jinyung wani-rangarrii-yinyung nigawi-nyinyung-jinyung warru-mandag.” Dani-yung ni-yamayn. \c 10 \s1 Na-Jesus ani-wajbarina 72 warra-waḻya-waḻya. \p \v 1 Wurrugu anubanila-wala naagi-yung na-Jesus anubani-yung ni-wajbarini niga warraawurru-yung 72 warra-waḻya-waḻya. Warraawurru-yung wugurru wani-lharrgandi niga raga-ragij nigawi-rruj. Warraawurru-yung wurru-yanggi wurru-wulu-wulawaa-waj-bugij. Marri ni-yamayn niga, “Nugurru aadanu numburru-yaarri wubani-waj a-wumurrng-baj, marri ngaya ngaynjaarri wurrugu lhaalhag wugurri-waj a-lhal-waj. \v 2 Warruburru-yung yamba arraarrawindi wurru-wurruj nambi-rangarrii nugurru amburraawanggina-yinyung aḏaba, ana-lhaawu, yagu wurraadharra nambambi-maṉmani-yinyung. Nugurru numbunu-lhangayaana niga na-God, niga yamba ni-buunggawa-mana warruburru-wuy, nguynju yadhu niga ambani-lharrganjii yungguyung warra-wurru-wurruj, nambambi-maṉmani yadhu nugurru, nambarra-magana warra-mulung-aynbaj ana-lhaawu na-God-jinyung. \p \v 3 “Numburraawanggina, ngaya anaani ngana-lharrganjii nugurru nguynju yaga a-jib-jii wubani a-ngirri-ngirri-wuy. \v 4 Yagu nugurru numburru-yaarri arrbidi. Yagi nirri-yarrijgi anu-ṉuga. Marri yagi mana-big, marri yagi nugurru nirrima-waṉagi manaaynbaj nurru-mun-jabina-yinyung nugurru. Warruburru-yung-maynji nambambi-lhangarrmana nugurru manaadi-rruj, yagi nurru-muḏaḏbi aadanu, nga yagi nambi-magi wugurru.” \p \v 5 Na-Jesus naagi-yung niga ni-yambini-wugij. “Anubani-yung-maynji numburru-yaarri nugurru anubani-wuy anaanga-wuy, ana-wulhu-wulhurr nugurru numburru-yamang, ‘Aadanu, na-God nambaniiyn nugurru lhamaamura niga.’ \v 6 Nubagi-yung-maynji niga na-lhamaamura-yung na-wurrujung anubagu ani-burraa, nambani-yaynjangayii-maynji nugurri-nyinyung ana-lhaawu, anubani-yung niga ani-lhamaamura-mang-bindiyung, niga na-God anu-maṉmani-wugij niga. Yagu warraaynbaj-maynji warrubawi-yung wu-lhamaamura-mi wugurru, anubagu yagi-maynji wu-burrangi wugurri-rruj, anubani-yung ana-lhamaamura nugurri-wuy aḏaba anggaagiyn, anggu-burrangang, na-God niga waari wani-maṉmi, warruburru-yung warra-wurru-wurruj wugurru. \p \v 7 “Anubani-yung-maynji nugurru numburru-yaarri anubani-wuy anaanga-wuy, nga bagu numburru-burraa wurrugu. Nga yagi anubani nurru-rumi wurrugu anubanila-wala anuuguni anaaynbaj-guy marri anuuguni anaaynbaj-guy yagi nurru-rumi, nirriinga-walmabalmi anubani anaanga. Anubani-yung nambambiiyii-maynji ana-marrya marri anaa-gugu, numburru-nguyii marri numburru-waḻ-nguyii, yagi nurru-lhaabi. Anaani wiijamana. Warrubawi-yung-maynji warra-wurruj ambu-mijgalmina, warrubawi-yung wiij-maṉdhina aḏaba ambarra-bayarra-gana wugurru. \p \v 8 “Nugurru aadanu numburru-yaarri-maynji anubani-wuy ana-wumurrng-guy warrubawi-yung nambambi-ngaynbandang-maynji, anubani-yung numburru-nguyii warruburru-yung-jinyung nambambiiyii-yinyung ana-marrya. \v 9 Marri warruburru-yung warra-wudhu-wudhangurrg anubagu amburru-burraa-maynji, warruburru-yung nambarra-maji-wana nugurru. Marri nambarra-magana aḏaba, warruburru warra-wurru-wurruj anubani-rruj-jinyung, ‘Warruburru-yung warru-mandag na-God-jinyung wurru-warubaj-gina aḏaba nugurri-rruj.’ Danu numburru-yamana nambarra-magana nugurru. \p \v 10 “Yagu anubani-yung-maynji numburru-yaarri nugurru ana-wumurrng-guy nga yagi-maynji anubani nambi-ngaynbandi nugurru, marri numburru-yaarri aḏaba amubama-wuy amaadi-wuy, nga bagu numburru-yamang, \v 11 ‘Anubani-yung ana-lhagabuṉulg nambanggu-mun-maṉḏamaṉḏii-maynji, anubani-yung bagu naambu-mun-jarrbina nurru, nugurru yamba aadanu ngirriigaminij-gaandirrangi nurru. Nugurru waari na-God-jinyung-magaa, waari nani-rangarri nugurru aadanu. Yagu anaani numburru-marrbuy nugurru, warruburru-yung na-God-jinyung warru-mandag warubaj aḏaba nugurri-rruj.’ Nugurru dani-yung numburru-yambina aḏaba.” \p \v 12 Na-Jesus anubani-yung wani-magaa-wugij. “Ngaya ngana-magana nugurru yijgubulu-windiyung, anubani-yung na-God ngaambani-nguynju-nguynjijgana-rruj ngarraaḻirr, anubani-yung ambani-man.galagana warruburru-wuy anubani-yung-jinyung ana-Sodom. Yagu wugurraayung warruburru-yung waari-yinyung nambi-ngaynbandi nugurru, waari wani-man.galagi, wugurri-wuy.” Dani-yung ni-yamaa, na-nidhaawu-yung na-Jesus. \p \v 13 Anaani-yung ni-yambini ngijang, “Anubani-yung bani nga anggu-maṉdhina runggal-windiyung anaaladi nugurraa yungguyung aḏaba, ana-Chorazin-duj, ana-lhal, marri nugurraayung ana-Bethsaida-yinyung. Aadanu yamba ngaaṉbini aḏaba bagu yij-mamaaḻang nugurri-rruj. Yagu nugurru waari nimbirriij-garru anubani anaaladi, nurru-waṉbina-wugij nugurru. Wugurraayung warruburru-yung ana-Tyre-yinyung marri ana-Sidon-jinyung, wiiya wugurru wurraaladi anu…bani-yunggaj. Yagu anubani-yung nganggaṉbini-magaa aniij-mamaaḻang wugurri-wuy, yagu anubani-yung ambirriij-garru-magaa wugurru anubani anaaladi. Wugurru amburru-wurrij-galadi-wini-magaa, wugurru amburru-burri ambuu-yaaḻi-aladi marri ambanggu-wudbudangi-magaa lhagabuṉulg wugurru. \p \v 14 “Anubani-yung-maynji niga na-God anubani ambani-nguynju-nguynjijgana-maynji, warraawurru-yung anggu-waṉina aladi wugurri-wuy. Yagu nugurraayung ana-Chorazin-jinyung marri ana-Bethsaida-yinyung, wugurru anggu-waṉina nugurri-wuy runggal-windiyung aladi! \p \v 15 “Marri nugurraayung ana-Capernaum-jinyung, ngaya ngana-magaa aḏaba ana-lhaawu nugurri-wuy. Marri yuga na-God niga nambani-warraarriwana niga? Waari! Numburru-yaarri nugurru arrwiyaj, yuga? Waari! Nugurru aḏaba nambani-lhajbiyn niga. Nugurru nambani-lharrgang, numburru-yaarri wubani a-ngura-wuy wu-naga-nagina-wuy!” \p \v 16 Dani-wugij na-Jesus niga wani-magaa-wugij warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung. “Warraaynbaj-maynji warrubawi-yung nugurru nambambi-yaynjangayii nugurri-wuy, anaani wiijamana, ngaayunggaj ngambambi-yaynjangayii ngayawi-wuy. Yagu nugurri-wuy-maynji nambambiigaminij-gaandirrii, anaani wiijamana ngaayunggaj ngambambiigaminij-gaandirrii anaani. Marri ngambambiigaminij-gaandirrii-maynji, nigaayunggaj ambunaagaminij-gaandirrang, niga na-God, nubagi ngani-lharrgang-jinyung ngaya.” Dani-yung nga ni-yambini ana-lhaawu. Warraawurru-yung wugurru warra-waḻya-waḻya 72, warraawurru-yung aḏaba wurru-yanggi wugurru. \p \v 17 Wurrugu malgadhaadharri anubani-yung, aḏaba wurraagiyn warraawurru-yung warra-waḻya-waḻya. Marri anubani-yung wurru-waḻaaḻarrangi wugurru. Warraawurru-yung wunu-magaa niga, “Buunggawa, anaani-yung ana-man.gurrg anubani-yung-maynji nugawi-nyinyung ana-muwaj nurru-yambini, anaani-yung aḏaba nurru nanggu-yandhurrbangaa wugurru,” wurru-yamayn. \p \v 18 Na-Jesus ni-yamayn, “Nganu-nani aḏaba nubagi-yung na-baḏirrnya-yung na-Satan. Aḏaba ni-rabini nguynju yaga yiidagu-yii yaga yi-yamiynji-yii, ni-yamaa, ni-rabini niga. \v 19 Nugurru nganiiyii aḏaba anaani ana-lhuḏ. Anubani-yung ana-marryn numburru-nyiyn-ban.ngana nugurru, marri nubagi-yung na-maḻa nimbini-wan.ngana. Wiiya nubagi-yung niga na-baḏirrnya-yung niwu-waṉagana ana-lhuḏ, yagu anubani-yung yagi nani-warragayijgi nugurru. \v 20 Aadanu ana-man.gurrg wugurru aadanu nanggu-yandhurrbangana. Marri nurru-waḻaaḻarrii nugurru. Yagu anubani-yung numburru-waḻaaḻarrii-windiyung nugurru, runggal, niga yamba na-God anubani-yung niga nanii-mij-garrarrangi yamba ana-muwaj yuwaani waarrarrina arrwar, nigawi-rruj na-God-duj.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 21 Anubani-yumbaa niga aḏaba, anubani-yung na-Jesus naagi-yung niga ni-ḏinggini anubani-yung-gala ana-Maṉngulg Mawurr-wala. Marri ni-yamayn, “Ngaya ngunu-warraarriwana anaani Baba. Nugawaj nu-ngu-buunggawa-mana aadanu anaarrwar marri anaani-rruj ana-lhirribala. Nagang aadanu nunggij-ngu-julubayn anaani ana-lhaawu warruburru-yung-gala waa-yina-mamaaḻang-gala. Yagu wugurraayung waari-yinyung warruburru-yung ambuu-yina-mamaaḻang-jinyung-magaa, warruburru-wuy nunggij-garrarra-gayn, aadanu, ana-lhaawu. Yuu, Baba, danu nga nunggijangani-yinyung nagang aḏaba.” \p \v 22 Anaani-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Ngaya anaani na-Baba nganiini anaarrawindi-lhangu niga, ngaya niga na-niwiyayung anaani. Waari warraaynbaj ambu-marrbuy-maa ngaya anaani. Yagu na-Baba-wugij ni-marrbuy ngaya anaani. Ngijang, na-Baba waari warraaynbaj ambu-marrbuy-maa niga. Yagu ngayaaj-bugij nga-marrbuy niga. Ngaya-maynji nganggiijangayii marri ngamba-magana, warra-wurru-wurruj-guy, ari wugurraayunggaj amburru-marrbuy niga.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus. \p \v 23 Warruburru-yung-guy niga wani-magaa wurru-marrbuy-maa-wuy, wugurraajbaj wuu-yambiynjini ana-lhaawu. Ni-yamayn niga, “Nugurru aadanu nurraarra-nani aḏaba arrawindi. Anubani-yung niga naniigajij-majgaa na-God. \v 24 Anaani ngana-magana nugurru, warraawurru arraarrawindi anubani wunaa-ja-jambini-yinyung, marri warruburru-yung waa-runggu-runggal-inyung anu…bani-yunggaj-jinyung, anubani-yung wirri-ngaynbandangi wugurru ambirri-nani anaarrawindi nga-waṉbini-yinyung ngaya. Yagu waari anubani ambirri-nani wugurru. Yagu nugurru aadanu nirri-nani aḏaba. Warruburru-yung anubani-yunggaj wirri-ngaynbandangi wugurru amburru-wawanggini. Yagu waari anubani wugurru amburraawanggini.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Aniij-ḏunggal ana-lhaawu-runggal. \r Matthew 22:34-40, Mark 12:28-34 \p \v 25 Anubani malgadhaadharri wurrugu, nubagi naaynjaabu-nyung wani-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, ni-yanggi, nu-yandhawiwandi na-Jesus, nguynju yadhu anubani-yung anu-rawini yadhu. Nga nu-yamijgayn “Barra-yiyina-yinyung, yuga ngaya anaani ngaynjaminggarrina anubani-yung ngambiri-mang ngaya anggu-wuguuguni-yinyung?” \p \v 26 Na-Jesus nigaayung nu-yambalmayn, “Yuga wu-yaminggarrina aadanu waarrarrina ana-lhaawu-runggal? Aadanu-rruj nagang nunggu-nayii?” \p \v 27 Nigaayung anubani nu-yambalmayn, ni-yamayn \it (Deuteronomy 6:5) “Numbunaa-ḏamarr-ngu-burraa niga na-Buunggawa nugurri-nyinyung na-God, nugurri-wala aandhiri-wala marri yi-wurrij-gala marri a-wiri-wala marri ama-malbij-gala marri a-yinag-gala.\it* Marri, \it (Leviticus 19:18) ‘Warrubawa-yung nambarra-ngaynbandii nurraalgurmaynjina-yinyung nugurru, nguynju yaga danu nurru-ngaynbandiina nugurraajbaj,’\it* ” Dani-yung ni-yamayn na-waḻyinyung niga. \p \v 28 Nigaayung na-Jesus anubani-yung ni-yamayn, “Nagang aadanu nuynjambina andhurrg windiyung. Baaṉbina nagang anubani-yung, marri nguynju yadhu ba-burraa ba-wiri nagang.” \p \v 29 Nigaayung na-waḻyinyung, anubani-yung wani-ngaynbandangi niga ambani-bajiyini andhurrg yungguyung ani-burri. Marri ni-yamayn, “Yangi-nyung yuga naadagi ngaya na-guwaj?” ni-yamayn. \p \v 30 Nga naagi-yung na-Jesus anaani-yung nu-magaa ana-lhaawu niga. “Naagi-yung waḻyinyung ni-yanggi yuwaagala Jerusalem-gala, marri ni-yanggi yuuguni Jericho-wuy, buguni ni-dhirridangi ni-yanggi niga. Yagu naagi-yung na-waḻyinyung aḻagaḻa niga, wunu-bilhargayn nga wunu-wini, warraawurru-yung wurraamaamaji-yinyung wugurru wuṉuga-yinyung. Manaama-yung mana-yaaḻi nigawi-nyinyung wunaa-garra-ḻaḻaani marri wunu-wini niga. Naagi-yung aḏaba lhaalhag niga ani-ngawini. Warraawurru-yung aḏaba wunaarruyn niga, ni-rigu-murrgulhi aḏaba, wurru-yanggi. \p \v 31 “Naagi-yung aynbajung anuwagala ni-lhamarrangi, marri nimaadi-lharrmangi amaadi-waj ni-yanggi, nubagi-yung priest-jung, ni-yamba-yambini-yinyung. Ni-yanggi nga ni-warranggayn nu-nayn, ni-murrgulhi, naadagi-yung niga. Nga naagi-yung yuwaagala-yung-galawaj niga ni-ḻimayn, naagadharrgang naadagi-yung. \p \v 32 “Wurrugu marri ngijang, naagi-yung aynbajung warru-mandag na-Levi-yinyung, naagi-yung ni-wa-wardhangi-yinyung wubani-rruj a-Temple-Maṉngulg-duj niga, naagi-yung ni-yamayn-bugij nigaayunggaj. Naagi-yung ni-yanggi… nga ni-warranggayn, yuwaagila ni-murrgulhi niga. Nga yaajila-walawaj-gaj niga naagadharrgang, ni-yaḻdhiyn. \p \v 33 “Nigaayung naagi-yung marri wurrugu, anubani-yung ana-lhal-inyung niga a-Samaria-yinyung, naagi-yung lhalmarr-yung, naagi-yung ni-yanggi nga nu-nayn, naagi-yung na-waḻyinyung niga ni-murrgulhi. Nga anubani-yung niga nu-warrngayuyn. \v 34 Ni-yanggi buguni nigawi-wuy. Nga ni-garrajiyn, aḏaba nu-lhaṉ-jarrbini niga wubani a-jiiji. Anaani-yung nu-lhaṉ-baḻbini niga wugargayag-mirri, marri nu-lhaṉ-gabaa yaaḻi-mirri niga. Naagi-yung ni-rulbu-wayajarrangi niga anubani ana-dunggi, nu-walamalhiyn nu-burriyn arrwa-garrwar a-dunggi-rruj. Niga yuwaagu ni-wudhi arrwar, nigaayung naadagi-yung ni-lhamunu-warrgini, anaani-yung ana-dunggi. Anubani-yung wini-yanggi wuguṉi wubani-wuy a-wumurrng-guy. Wini-yanggi… nga bagu nu-burriyn niga, nga nu-rangarrangi. \v 35 Nga wini-yaay wuguṉi anubani-yung. \p “Ngijang yiiynbaj-duj yi-waḻirr, naagi-yung ana-Samaria-yinyung, naagi-yung nu-yayn nubagi-yung ni-buunggawa-maa-yinyung wubani-yung-jinyung a-wumurrng, niwu-rangarrangi-yinyung niga. Anaani-yung wuṉuga-wulawaa anu-ṉuga nu-yayn nigawi-wuy. Nga nu-magayn niga, ‘Nugawaj danu banu-rangarrii naadagu na-waḻyinyung. Aadanu-maynji nagang anu-ṉuga bawu-lhaladii-maynji, ngijang ngaya ngandaagiyn, marri wiiyn ngijang nagang,’ ni-yamayn.” \p \v 36 Na-Jesus ni-yambini-wugij, anaani-yung ana-lhaawu. “Nugurru numburraawanggina anaani-yung ana-lhaawu. Waadurru-yung-gala wugurru warra-wulu-wulaynbaj, yangi-nyung niga nu-guwaj-gaa naadagi-yung niga ni-warragayangi-yinyung? Nugurraajbaj numburru-wijangayii.” Dani-yung niga wani-magaa, na-Jesus. \p \v 37 Nigaayung na-waḻyinyung wani-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, ni-yamayn niga, “Dagi-yung nga, nu-man.galagaa-yinyung.” \p Nigaayung ni-yamayn na-Jesus, “Ba-yaarri aḏaba, baaṉbina wudani-yung-jii ngijang, anggiijamana,” ni-yamayn. \s1 Ngarra-ngarriyamanyij ngarra-Mary marri ngarra-Martha. \p \v 38 Anubanila-wala, aḏaba warraawurru-yung wurru-yanggi-wugij. Nga wurru-yanggi wubani-wuy a-wumurrng-guy. Nga ngaadagi-yung ngarra-maṉinyung bagu ngi-burri ngiga, ngarra-ngarrimuwaj-jung Martha. Nga bagu ngiga ngi-yanggi nga ngi-rabaliyn, nga wangi-yandhawiwayn wugurru, “Numburraaṉiyn ngayawi-wuy aani aanga-wuy,” ngi-yamayn. Nga wurru-yanggi, wurru-yabiyn ngigawi-wuy. \p \v 39 Ngaadagi-yung ngarra-ngarrilharri-yung ngiga bagu ngi-burri, ngarraagi-yung ngarra-ngarrimuwaj-jung Mary. Ngarraagi-yung ngarra-Mary ngi-jarrarriyn nga ngi-burrangayn nigawi-rruj, ngiindadhangayn na-Jesus-duj, ngunu-mun-miṉmiṉḏiyn a-mun-duj. Nga ngarraagi-yung ngiga ngi-wawanggini, ngunu-yaynjangani ni-yambini-yinyung ana-lhaawu. \p \v 40 Ngigaayung ngarra-Martha, ngiga ngi-warraalgaalgurmangi aynba-gaynbaj-jinyung, ngiga ngi-mijgalmini, warruburru-yung wangi-rangarrangi ngiga. Yagu ngiga yamba ngarraagi-yung yamba ngiga ngi-mijgalmini, nga waari angunu-yaynjangani niga naagi-yung na-Jesus. Ngi-jarrarriyn, ngi-lhangayn, nga ngi-yamayn, “Buunggawa, ngaadagu ngaya ngaa-murruyung, waari ngaya anaani ngambangi-maṉmangi yagu! Angi-mijgalmini ngiga, ngambangi-maṉmangi! Anaani nga-mijgalmina ngayaaj-bugij! Nagang aadanu yamba numbarandhalabiyn ngaya! Bangu-magang ngaadagu, ngaya ngambangi-maṉmani.” Dani-yung ngi-yamayn. \p \v 41 Yagu nigaayung na-Buunggawa niga ni-yamayn, “Martha, Martha, aynjawalayung nagang!” ni-yamayn. “Nagang aadanu yamba nuṉḏamarr-ruwi-ruwina-windiyung, aynba-gaynbaj-jinyung arrawindi-yinyung. \v 42 Yagu aynjaabugij-bugij wugurru anaani aniij-ḏunggal. Aadanu nagang nimbaa-gawanggina ngayawi-nyinyung ana-lhaawu. Ngarra-Mary yamba ngiga yaagi ngi-burraa ngayawi-rruj. Ngiga ngarraagi ngi-wijangani ngigaaj-baj-mirri, aniga-yung aniij-mamaaḻang wugurru. Yagi ngarraagi ngaya ngangu-lhambu ngiga.” Dani-yung ni-yamayn niga na-Jesus. \c 11 \s1 Anaani ngurru-yambina-yinyung anaarrwiyaj. \r Matthew 6:5-13, 7:7-11 \p \v 1 Anaani aḏaba yuwaagu wurru-burri a-lhal-aynbaj-duj. Niga na-Jesus ni-yambini na-ninyarra-yung-guy aḏaba. Anubani-yung niwu-jadugayn niga ni-yambini-yinyung. Warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wugurru wurru-burri bagu. Nga aynjaabu-nyung nu-magayn nigawi-wuy na-Jesus-guy. Nga ni-yamayn, “Buunggawa, nimba-yiyina nurru, naambu-yaminggarrina-yinyung naambu-yambina nigawi-wuy, nguynju yaga na-John warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wani-yiyini yaga niga.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 2 Nigaayung ni-yamayn wugurri-wuy, “Anubani-yung-maynji numbunu-yambina niga, yaani-yung nga numburru-yamana. Baba, nagang nirri-maṉngulg-gana nugawi ana-muwaj. Ngunu-ngaynbandii ba-buunggawa-mana anaani warraarrawindi-lhangu. \v 3 Numbiiyii nurri-wuy ana-marrya nurru-ngaynbandii-yinyung ana-yimbaj. \v 4 Numbaagajij-garruyn anaaladi-wala nurru-waṉbini-yinyung, nurru yamba narraagajij-garruna warruburru warraarrawindi, anaaladi-wala wurru-waṉbina nurri-wuy. Yagi numba-rawu anaangaḏajung.” Dani-yung ni-yamaa. \p \v 5 Marri anaani-yung aḏaba wani-magaa niga. “Nagang-maynji banu-wagarii nugawi-nyinyung-guy nubagi-yung na-guwajung ana-miyn.ngu, marri ba-yamang nigawi-wuy, ‘Guwaj, nimbiiyn ngaya angguulaynbaj wuḏayn, marrya. \v 6 Ngayawi-nyinyung yamba nubagi naaynbajung na-guwajung, ni-waliyn yamba, ni-yanggi waa-yarrmayarrmaj yamba ngayawi-nyinyung-guy anaanga-wuy. Ngaya waari yamba anubani ngambaṉagang anubagu, nigawi yungguyung ana-marrya.’ \p \v 7 “Aadanu-maynji nagang ba-yamana, ani-yaminggarrang nubagi niga na-guwajung? Nugurru aadanu numburru-wijangayii aḏaba. Yuga niga nubagi-yung nagang ani-yambina nigawi-wala a-wumurrng-gala lhirribala-wala, ‘Yagi nagang nuṉḏumi anubagala ngayawi-wuy. Anaani anu-dhawang wu-dhidina yamba. Ngayawi-nyinyung warra-mijburrayung yamba warraawurru aḏaba wuu-lhagarra-yara ngayawi-rruj. Yagi ngaya nga-ḻaḻagi, marri yagi ngaya ngunu-yu nagang.’ \v 8 Yuga nugurru nurraan-jamana niga aadanu ani-yambang niga? Yagi! Ari ani-yamang ‘Yuu!’ Anaani ngana-magana, niga nugawi-nyinyung nubagi na-guwajung. Yagu wiiya aadanu. Yagu ngubindi, nubagi niga ani-ḻaḻagiiyn, yagu nagang yamba nunu-yandhawiwanjii-wugij, nunu-yaṉḏawumana niga, numbuguuguni nagang. Ari ani-ḻaḻagiiyn, anubani-yung aniiyn anubani-yung nunggarra-ngaynbandii-yinyung niga anaarrawindi-lhangu.” \p \v 9 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Anaani ngana-magana nugurru, nugurru-maynji anubani-yung numbunu-yandhawiwanjii-maynji nigawi-wuy na-God-guy, marri anubani-yung nambaniiyn niga. Numburraagalhaga-lharrmani-maynji anubani-yung anaaynbaj nigawi-wala na-God-gala, marri anubani-yung nimbirri-lhangarrmang wugurru aḏaba. Yagu nugurru-maynji nimbirri-waḏbaḏang-maynji anu-dhawang nugurru na-God-jinyung marri anubani-yung niga nambanii-ngu-gara-wawalhijgang aḏaba. \v 10 Warrubawi-yung-maynji ambunu-yandhawiwanjii-maynji niga, marri anubani-yung ambaniiyn aḏaba. Marri warrubawi-yung-maynji amburraagalhaga-lharrmani-maynji anubani anaaynbaj nigawi-wala na-God-gala, bani-yung marri ari ambirri-lhangarrmang wugurru. Marri warrubawi-yung-maynji ambirri-waḏbaḏang anu-dhawang na-God-jinyung, marri bani-yung nga ambanii-ngu-gara-wawalhijgang niga. \p \v 11 “Nugurru aadanu warra-mininyarra-yung, na-niwiyaay-maynji anubani-yung ani-yandhawiwang ana-ngujija, yuga nagang banuuyn marryn? Waari! \v 12 Ngijang ani-yandhawiwanjii-maynji nagang ana-gagaḻang, yuga nagang banuuyn maḻa? Waari! \v 13 Nugurru nurraalaaladi aadanu. Yagu nugurru nurru-marrbuy aadanu, narriiyii-yinyung anubani anaambaḻaman-jinyung, nugurri-nyinyung-guy warra-mijburrayung-guy. Aadanu nugurru numburru-marrbuy aḏaba anubanila-wala, nuwaagi na-Baba anaarrwar, niga ni-mamanunggu-windiyung. Anubani-yung-maynji numbunu-yandhawiwanjii, anubani nambaniiyii anubani ana-Maṉngulg Mawurr wugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, wani-magaa. \s1 Na-Jesus-inyung ana-lhuḏ na-God-gala. \r Matthew 12:22-30, Mark 3:20-30 \p \v 14 Anubani-yumbaa anaani-yung niga ni-warra-yarraani ana-man.gurrg. Anaani-yung ana-man.gurrg waari anggu-yambini wugurru, nigaayunggaj naagi na-waḻyinyung waari ani-yambini niga. Anubani-yung ana-man.gurrg wu-rabaliyn nubagila-wala na-waḻyinyung-gala, marri bani-yung anaani-yung ni-yambini niga. Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wunu-nayn-gala nga wurru-wurrij-gaḻaaḻarriyn wugurru. \p \v 15 Yagu wugurraayung warra-mulung-arrgi-yung wurru-yamaa, “Wurrugu aadani-yung ari ni-warra-lharrgang niga anubani ana-man.gurrg, anubani-yung lhuḏ-mirri yamba nubagi-yung na-Beelzebul-inyung, na-baḏirrnya-yung, ni-buunggawa-mana-yinyung niga anubani-yung-jinyung ana-man.gurrg.” Dani-yung wurru-yamaa wugurru yingga. \p \v 16 Wugurraayung warra-mulung-arrgi-yung warraawurru-yung wunu-rawini yingga niga. Warraawurru-yung wugurru wunu-ngaynbandangi ani-waṉbini aynbaj malnguj aarrwar-wala. \p \v 17 Nigaayung naagi-yung na-Jesus anubani aḏaba ni-marrbuy warraawurru-yung-jinyung wirriijangani-yinyung anaaḻamin. Nga bagu-mirri wani-magayn wugurri-wuy, ni-yamayn, “Warra-mulung-aynjaabugij-maynji wugurru anubagu-maynji amburru-burraa, warruburru-yung-maynji wugurru amburru-wiynji-wiynjina-wugij, warruburru-yung aḏaba ari ambuu-manda-ngu-jadugiiyn aḏaba. Warruburru-yung wugurru wurraalgurmaynjina-yinyung, amburru-wiynjina wugurraajbaj aḏaba. \v 18 Marri na-baḏirrnya-yung-jinyung-maynji ana-man.gurrg anggu-wiynjina wugurru wugurraajbaj-balij, yagi wu-lhuḏ-ḏumi wugurru aḏaba. Anubani-yung anggu-jadugaynjang wugurru. Yagu nurru-yamaa nugurru, ngaya anaani ngaarra-yarraani ana-man.gurrg anubani-yung lhuḏ-mirri nigawi-nyinyung-gala nubagi-yung na-baḏirrnya-yung-jinyung-gala. \v 19-20 Ngaya anaani ngaarra-yarraana aḏaba na-baḏirrnya-yung-gala anaani yuga ana-man.gurrg-gaang? Yagu nugurri-nyinyung warruburru wurru-marrbuy-mana-yinyung, wugurraayunggaj anaani wurraarra-yarraana ana-man.gurrg yagu! Wugurru wirri-waṉagana lhuḏ, nguynju ngayawi-yii. Yuga waa-yangi-nyung-jinyung yuga anaani ana-lhuḏ? \p “Yigaj! Anaani ana-lhuḏ wu-yaarri nigawi-wala na-God-gala. Marri nugurri-nyinyung warruburru wurru-marrbuy-mana-yinyung, aadanu nugurru ari nambambi-bajiyina aadanu, nugurru yamba nurru-wij-gajarrgana aadanu. Yijgubulu, anaani ana-lhuḏ wu-yaarri na-God-gala. Yagu anaani nanggu-bajiyina nugurru, warru-mandag na-God-jinyung yamba, yaawurru nga, aḏaba, nugurri-rruj wurru-burraa.” \p \v 21 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Anaani wiijamana. Nubagi-yung yaga na-waḏa-waḏaḏ-jung na-waḻyinyung ni-miyn-gudhi yaga mana-ḻarrda, nimaarra-waṉagaa niga. Anubani-yung niwu-rangarrangi yaga ana-wumurrng nigawi-nyinyung. Anubani-yung nigawi-nyinyung anaarra wu-warra-ngu-burri-yinyung anubagu, nga waari anggu-warraaṉibini wugurru. \v 22 ‘Waari ngambambii-gamaji ngaya manaama. Ma-naranggi-wambaḻaman mana-ḻarrda,’ ni-yamayn niga. Yagu nubagi-yung aynbajung niga na-waḻyinyung, ni-waḏa-waḏaḏ-bindiyung niga, nubagi ni-yanggi, nga wini-wiynjini wuguṉi, nga nu-lhuḏ-gugumangi waḏa-waḏaḏ-jung niga. Anubani-yung nimaarra-yarini magurru manubama-yung mana-ḻarrda. Marri ni-warra-yarini anubani-yung ana-mamanunggu-yinyung anaarra. Marri waniini nigawi-nyinyung-guy warruburru-yung wurru-guwaj-gaynjina-yinyung niga. \p \v 23 “Yigaj! Warraaynbaj-maynji warrubawi-yung yagi-maynji ngurraanggarra-rumi ngayawi-wuy, warrubawi-yung wugurru ngambambi-wurrij-bangana ngaya. Yagi-maynji warraaynbaj wugurru warrubawi-yung warra-muṉḏugi warra-wurru-wurruj ngayawi-wuy, marri warrubawi-yung ari ambarra-lharrganjii ngayawi-wala wugurru.” \p \v 24 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nubagi-yung-maynji na-waḻyinyung ani-waṉagana man.gurrg aladi, marri anubani-yung-maynji nigawi-wala anggu-rabalang, anubani-yung aninggaarruyn nga anggu-yaarri yuuguni a-lhal-aṉḏarrg-baj wugurru, anubani anggu-yaarri nga yagi-maynji lhangarrmi ana-mamanunggu ana-lhal, anggu-yaarri bagu anggu-ḻang-janga-yangina wugurru, anggu-yamang ‘Ngandaagiyn nubagi-wuy na-wurrujung-guy.’ \v 25 Ngijang aḏaba, anggaagiyn nubagi-yung-guy ninggaarruyn-guy na-waḻyinyung-guy wugurru. Anaani wiijamana, nubagi-yung na-wurrujung ni-mamanunggu ana-lhirribala. \v 26 Anubani-yung ana-man.gurrg wu-warranggana nga wu-wagalhaga-lharrmani marri lhangarrmana aynbaj man.gurrg marang-aynjaabugij marri wulawaa, nga buguni aḏaba wu-yaarri. Anaani ana-man.gurrg yamba waaladi-windiyung, wugurri-wala aynjaabugij-gala mani. Marri anubani-yung wu-ngarra-jaarri, wu-ngarra-jabina, nubagi-yung-guy na-wurrujung-guy, anaani ana-man.gurrg wugurru. Anaani aḏaba niiladi-wina-windiyung niga, anubani-yung yaga wugurru ana-wulhu-wulhurr wurrugu ni-maṉdhini. Yagu waari aḏaba niga.” Dani-yung ni-yambini niga na-Jesus, ana-lhaawu. \p \v 27 Yagu ngiga maṉinyung ngarraagi-yung warru-mandag-duj ngiga anubagu ngi-burri. Nga bagala ngiiḏangi yanggarrwar-mirri, “Ngaadagu nagang ngarriibi nugawi-nyinyung, dagu nga ningi-yabayn, marri ningi-wuynjijgaa ana-mimi anubani-yunggaj. Niga na-God ngaagajij-majgaa ngiga ngarraagi-yung!” ngunu-magayn, ngi-yamayn. \p \v 28 Yagu nigaayung na-Jesus ngu-yambalmayn, “Wiiya aadanu wugurru. Yaani-yung aniij-ḏunggal wu-yamana. Waadurru wurraawanggina-yinyung anubani-yung na-God-jinyung ana-lhaawu, marri ambii-yandhurrbangana-yinyung anaani, burru-yung nga na-God ambaniigajij-majgana wugurru,” ni-yamayn. \s1 Na-Jesus ambani-magana warraarrawindi-wuy. \p \v 29 Arraarrawindi wurru-wurruj wurru-yanggi, wurru-walangi wugurru. Nga anaani-yung na-Jesus ni-yambini niga. “Nugurru aadanu warra-wurru-wurruj wurru-wiri-mana-yinyung ana-yimbaj, nugurru aadanu nurraalaaladi. Nirri-ngaynbandii nugurru aadanu arrwar-wala yuwaagala malnguj, nambanggu-bajiyina nugurru. Yagu na-God niga yagi nani-yu nugurru. Na-God niga ani-wij-garrarra-gana-wugij anubani-yung yaga nguynju nubagi-yung-jii na-waḻyinyung-jii, na-nimuwaj-jung ni-mayini na-Jonah, wiijamana. \v 30 Naagi-yung na-Jonah niga ni-yanggi, nga wani-bajiyini anubani-rruj ana-lhal wu-mayini Nineveh, anu…bani-yunggaj. Yagu anaani wiij-nguynju aḏaba, ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaya-waj anamba-bajiyina nugurru warra-wurru-wurruj-guy aḏaba. \p \v 31 “Wurrugu marri ngijang, bani-yung ambani-nguynju-nguynjijgana niga warruburru-yung warra-wurru-wurruj-guy niga na-God, ngarrubagi-yung ngarra-queen ana-lhal wu-mayini Sheba, yaanuwuy wu-lhal-ngu-burri wugurru wagiyaj, ngiga ngarrubagi angi-ḻaḻagiiyn, marri nugurraayung aadanu, numbuu-yagaynjina bagu numburru-burraa ngigawi-rruj. Ngiga ngarrubagi nambangi-lhajbiyn ngiga nugurri-wuy. Wubanila-wala a-lhal-wala ngi-yanggi yuwaagala juju…j-gala ana-lhal, nguynju yadhu niga nubagi ngunu-yaynjangani na-Solomon, naagi-yung yamba ni-yina-mamaaḻang niga. Yagu wugurraayung anaaynbaj yaani, yagu waari na-Solomon ani-runggal-magaa niga nguynju anubani-yung-jii wugurru anaaynbaj-jii. \p \v 32 “Marri warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung ana-Nineveh-yinyung amburru-ḻaḻagiiyn, marri nugurraayung, numbuu-yagaynjina bagu numburru-burraa wugurri-rruj. Marri bagu nambambi-lhajbumana nugurru. Anaani-yung yamba wurraawanggini wugurru ana-lhaawu na-Jonah-yinyung, anubani-yung wurru-wurrij-biḻibiḻingini aḏaba. Yagu wugurraayung anaaynbaj yaani nga, niga na-Jonah waari-magaa ani-runggal-magaa nguynju yaga anubani-yung-jii wugurru anaaynbaj-jii.” \p \v 33 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nugurru-maynji aadanu nimbirri-lhalmbaarrijgana anubani anu-dhalng wu-lhalmbaarrii-yinyung, yuga nimbirri-burrang wubani-wuy a-gara-wuy yuwaagu lhirribala-wuy? Yuga nimbirri-burrdang lhirribala wubama ama-gaṉdharra-rruj? Girrjag! Yuwaagu arrwar nimbirri-wudhang wugurru. Nguynju yadhu anuwagala amburru-yaarri warra-wurru-wurruj marri amburru-yabina-maynji, nguynju ambirri-nayii yungguyung wugurru. \p \v 34 “Mana-bagaḻang yaga ma-yamana nguynju wu-lhalmbaarrii-yii nugurri-rruj a-ngun.gu-rruj. Nugurri-nyinyung-maynji mana-bagaḻang ama-maṉdhina, yagu anubani-yung numburraarra-nayii arrawindi wugurru. Yagu nugurri-nyinyung-maynji mana-bagaḻang amaaladi, yagu yagi anubani-yung nurraarra-ni. Nguynju yaga wudanu wu-dumana aaladi a-lhirribala nugurri-rruj wudanu-rruj. \p \v 35 “Nugurru yuga nurru-marrbuy anaani? Anubani ana-lhaawu na-God-jinyung, wu-yamana nguynju yaga wu-lhalmbaarrii-yii. Nugurru numburru-dhi-maṉdhina nugurraajbaj aḏaba. Nugurru aadanu numburru-wijangayii marri numburru-marrbuy-windiyung aadanu, anubani ana-lhaawu na-God-jinyung. Yagu ari waari numburru-marrbuy-magaa nugurru, ari nugurru nurru-burraa wubani-rruj aa-ngududumaj-duj aadanu. Numburru-dhi-maṉdhina aḏaba. \p \v 36 “Nugurri-nyinyung-maynji ana-ngun.gu aadanu anubani anggandharwina-windiyung-maynji anggu-lhalmbaarrii, yagi anubagu anaa-ngududumaj-duj wugurru yagi miṉmiṉḏi anubagu. Anubani-yung-maynji nugurru numburru-milhiynjina, nguynju yadhu anubani wu-lhalmbaarrii-yinyung anggu-lhalmbaarrii, nugurri-wuy nambanggu-miṉmiṉḏii aḏaba.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, ana-lhaawu anaani-yung. \s1 Na-Jesus ambani-magana warra-Pharisee-wuy. \p \v 37 Anubani-yumbaa ni-yambini-wugij niga. Nga anubagu Pharisee-yung nu-yandhawiwandi niga, “Baaṉina, ba-yaarri ngayawi-wuy, nga ngaambu-nguyii marrya ngagurru,” ni-yamayn. Nigaayung na-Jesus ni-yanggi… nga bagu ni-burrangayn wubani-rruj a-marrya-rruj. \v 38 Naagi-yung na-Pharisee-yung niga nu-nani. “Naagi-yung waari niga ani-marang-jarrbini yagu! Niga ni-wagiwayn anaani ana-lhaawu-runggal na-Moses-jinyung!” ni-yamijgini, ni-yambini nigaajbaj. \p \v 39 Nigaayung na-Buunggawa ni-yamayn nu-magayn, “Nugurru aadanu warra-Pharisee nuu-yamana aani-yung-jii nugurru. Nugurru nirrima-yarrbumana arabarabalu-rruj nugurri-nyinyung mana-gaṉdharra marri anaaynba-gaynbaj-jinyung. Yagu aadaju ana-lhirribala nugurri-rruj nurru-murruwanjii nugurru. Marri aladi-windiyung wu-burraa, aḏaba waandharwina-windiyung, nugurri-rruj aadaju. \v 40 Nugurru aḏaba aadanu nuu-yilg-balii. Na-God niga ngarrani-maṉdhangi ngagurru, waari-wugij anubani anaarrwaraj. Yagu ngarrani-maṉdhangi ana-lhirribala ngagurri-rruj. \v 41 Nugurru numbunuuyii aadanu na-God-guy marri nambarriiyii warruburru-yung warraarrgi-yung-guy, numburru-lhaal-maaḻang aḏaba, anubani-rruj nugurri-rruj anaandhiri-rruj ana-lhirribala. Anaani numburru-waṉbina-wugij-maynji nugurru, anubani anaarrawindi-lhangu anggu-ngalngalang aḏaba nugurri-wuy. \p \v 42 “Anaaladi wu-yaarri wu-waṉina aḏaba nugurri-wuy warra-Pharisee-wuy! Anubani-yung-maynji wugurru 10 nurraarra-waṉagana-maynji anaaynba-gaynbaj-jinyung, yagu aynjaabugij nugurru nunuuyii na-God-guy. Wiij-maṉdhina anaani. Yagu nugurru warra-Pharisee aadanu nurru-waṉbina anaani winyig, anubani-yung ana-manjarr, wu-warradii-yinyung anu-bal, anubani nirri-manjarr-mani nugurru nga nirri-manjarr-wuyudii nga nirri-yarina wugurru anaarrawuj-mamaaḻang. Danu nurru-waṉbina nugurru, yagu waari nambarra-man.galagang warruburru-wuy warra-wurru-wurruj-guy, marri waari nugurru numbunu-ngaynbandang na-God niga. Anaani-yung numburru-waṉbina anaani, marri nguynju-waj, anubani-yung ana-mulung-aynbaj anaarrawindi-lhangu.” \p \v 43 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Anaaladi wu-waṉina nugurri-wuy warra-Pharisee-wuy! Nugurru yamba nirri-ngaynbandii aadanu nurru-yaarri nga nurru-burraa wubani-rruj a-mamanunggu-rruj wubani-rruj a-synagog-duj. Marri narra-ngaynbandii nugurru warrubawi-yung nambambi-magana yungguyung lhaawu-mamaaḻang nugurri-wuy, anubani-rruj nurru-mana-mani-rruj nugurru ana-marrya-rruj, nguynju yadhu warraarrawindi yungguyung nambambi-nayii nugurru, marri amburraan-jamana nugurru yingga nurru-runggal. \p \v 44 “Anaaladi wu-yaarri wu-waṉina wugurru nugurri-wuy! Nugurru yaga aadanu nguynju yaga wubani aabiyn-jii wu-yamana. Bani yaga waari ambarraabiyn-nang wugurru. Arrbidi yaga wurru-yaarri, warraabiyn-garragarra-wan.ngana wugurru.” Dani-yung na-Jesus ni-yambini. \p \v 45 Bagi-yung aynjaabu-nyung niga wani-marrbuy-waa-yinyung ana-lhaawu-runggal, nga bagu nu-yambalmayn nigawi-wuy, nga ni-yamayn, “Barra-marrbuy-wana-yinyung, aadanu nuynjambini wugurri-wuy, warruburru-wuy warra-Pharisee-wuy, yagu bagu-mirri anaani nagang ngunu-lhajbang, nurraayunggaj ngijang anaani,” ni-yamayn. \p \v 46 Yagu nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn, nga ni-yamayn, “Nugurraayunggaj aadanu, anaaladi wu-yaarri nugurri-wuy, nugurru narra-marrbuy-wana-yinyung aadanu ana-lhaawu-runggal! Nugurru yamba nirriij-maṉdhii wiij-baḏa-waḏaḏ ana-lhaawu marri narrai-magana wugurru ambirri-yandhurrbangana wugurru, yagu nugurru waari nambarra-maṉmang wugurru wurru-waṉbina-yinyung nugurri-nyinyung ana-lhaawu. \p \v 47 “Anaaladi wu-yaarri-wugij nugurri-wuy! Nugurri-nyinyung warra-miyn-ngambara warra-wini wugurru warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung niga na-God. Marri wugurri-nyinyung anaabiyn, nugurru manaama-yung nirrima-muṉḏugana aadanu arrwa-garrwar wubami-rruj ama-ṉuga. \v 48 Anaani wiijamana, nugurru nurru-yambina wudani-yung-jii, nurru-yambina warruburru-yung wurru-waṉbini maaḻamburrg, wugurru warra-wini-yinyung warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God. Yigaj! Wugurru warra-wini, yagu nugurraayung, damu nirrima-muṉḏugana nugurru mana-ṉuga. \p \v 49 “Anaani wiijamana wugurru, na-God na-yina-mamaaḻang-jung ni-yamaa niga, ‘Ngaya anaani ngarra-lharrganjii waadurru ngambii-ja-jambina-yinyung, marri waadurru warra-mulung-aynbaj ngaya ngarra-lharrganjii-yinyung anaani. Marri ngarra-lharrganjii wugurri-wuy warra-wurru-wurruj-guy aḏaba. Waadurru ambarruumana wugurru mulung-arrgi-yung, yagu warra-mulung-aynbaj-guy ambarra-wungarri-dhijgana.’ Dani-yung ni-yambini na-God niga.” \p \v 50 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Anaani wiijamana, niga na-God nugurru aadanu nambaniigaramang nugurri-wuy, nurru-burraa-yinyung anaani ana-yimbaj, warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung anubani-yunggaj, mana-wulang manubama-yung wurraarra-garra-waḻangi wugurru. Anu…bani-yunggaj ana-wulhu…wulhurr-waj wugurru, mana-wulang wurraarra-garra-waḻangi nga ana-yimbaj-dhangu, murrubu, ma-wuguuguni magurru. \v 51 Mana-wulang yaga nubagi-yung ni-wulang-jirryirrangi yigaj na-Abel yaga, ma-wuguuguni mana-wulang ma-dhililangi magurru, na-Zechariah-wuy. Nubagi-yung yaga wunu-jadugayn niga, wunu-wini a-Temple-Maṉngulg-duj, anubani ana-ḻibiḻibala wugurru gara-maṉngulg-bindiyung, wugurraayung ana-ḻibiḻibala ana-gara, anubani wugurru wurru-nanga-nangaa-yinyung, a-buluynjirri. Yuu, anaani ngana-magana nugurri-wuy aḏaba, anubani-yung na-God nambani-lhajbumana nugurru aadanu nurru-burraa-yinyung ana-yimbaj anaani, amubama-wala ama-wulang-gala.” \p \v 52 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nugurru aadanu narra-marrbuy-wana-yinyung wudanu ana-lhaawu-runggal-inyung, anaaladi wu-yaarri nugurri-wuy aadanu! Nurru-marrbuy nugurru anaarrgi-yung ana-lhaawu yuga, nugurraajbaj aadanu numburru-magaynjina nguynju yadhu numburru-marrbuy-waynjina nugurru? Nguynju yaga danu key nirri-waṉagana nugurru, nirri-gara-wawalhijgana-yinyung anu-dhawang. Yagu nugurru nugurraajbaj yagi nurru-rumi, marri ngijang nugurru narra-lhambumana warraaynbaj-guy, warruburru-yung amburru-yaarri-yinyung.” Dani-yung na-Jesus na-nidhaawu-yung, ni-yambini. \p \v 53 Anubanila-wala ni-rabaliyn niga ni-yanggi. Nga anubani-yung warra-Pharisee marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wurraandha-wuguuguni-wugij wugurru wurru-wundi, wunu-yambiḻibiḻingaani-wugij niga. \v 54 Wurraawanggini, nga wunu-yaynjangani-wugij aani a-lhaawu. “Ari naagi niga ani-yambina aladi lhaawu. Bani-yung marri niga ngaanu-lhajbiyn,” wurru-yamayn. \c 12 \s1 Na-Jesus ambani-magana warruburru-yung wurru-marrbuy-wana-yinyung. \r Matthew 10:26-28 \p \v 1 Arraarrawindi-windiyung garnyirrimba wurru-wurruj wurru-yanggi nigawi-wuy na-Jesus-guy, wurru-muṉḏugaa. Warraawurru-yung wugurru arraarrawindi yamba anubani wurru-burri, arrbidi wugurru wurru-mun-garra-garra-wan.ngaynjini. \p Yagu nigaayung na-Jesus wani-magayn warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung-guy, burru-yung-bugij. Wani-magayn, “Numburru-dhi-maṉdhina aadanu. Yagi nugurru nurru-yami waadurru-yung-jii warra-Pharisee-yii. Waadurru yamba wugurru wuu-lhama-lhamina, marri wugurraajbaj wurru-mamanunggu-wina wugurru. \v 2 Anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-julubina-yinyung, wurrugu marri anggiij-garrarra-mang wugurru. Marri anaarrawindi-lhangu anubani-yung wu-miḏaamimi anaani amburru-marrbuy-dhina wugurru. \v 3 Numburru-yambina-maynji nugurru anubani-rruj anaangamangamug-duj, aadanu amburraawanggina marri, aadanu anggiij-garrarra. Marri anubani-yung-maynji numbuu-lhagar-yamba-yambina-maynji anubani-rruj wiij-mamarrina-yinyung anubani-yung, wurrugu marri yuwaagala wugambara-wala a-wumurrng-gala, bagala nga amburraaḏii wugurru.” \p \v 4 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Guwaj-gaang, anaani ngana-magana nugurri-wuy. Yagi nurru-ḏirrngawi warra-wurru-wurruj-guy. Warruburru ari nambambii-bumana ana-ngun.gu yagu anubanila yagi wurru-waṉbi anaaynbaj. \v 5 Ngaya anaani ngana-magana aḏaba nugurri-wuy, nubagi-yung niga na-God numbunu-yamana ari. Nubagi-yung ari nambaniimana, wurrugu marri malgadhaadharri nubagi-yung ari nambani-barawudii a-ngura-wuy. Yuu nga, anaani ngana-magana aadanu nugurri-wuy, bagi-yung-bugij nga, nugurru numbunu-yamana niga. \p \v 6 “Numburru-mani-maynji ana-marang-aynjaabugij ana-ngurudhu, yagu anubani-yung aynjaabugij winyig wuṉuga. Yagu na-God niga niigajijangayii wugurru ana-ngurudhu, aynjaaynjaabugij-gaj. Waari ani-warandhalabang niga. \v 7 Numburraawanggina aḏaba, na-God niga ni-marrbuy manaama mana-mung ngagurri-rruj marri anaani-rruj ana-yinag-duj, aynjaaynjaabugij-gaj. Yagi nurru-ḏirrngawi nugurru. Anubani-yung ana-ngurudhu, na-God ni-ngaynbandii niga. Nga yagu nugurraayung aadanu niga nani-ngaynbandii runggal-windiyung niga, waari nguynju yaga anaarrawindi ana-ngurudhu-yii.” \p \v 8 Naagi-yung na-Jesus niga-waj ni-yambini-wugij. “Anaani ngana-magana nugurri-wuy, nugurru-maynji ngirrii-jambina ngaya warra-mulung-arrgi-yung-guy, wurrugu marri anaani nganaa-jambina nugurru, ngaya anaani-yung na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, nganaa-jambina nugurru, nga-magana anubani ana-angel nigawi-nyinyung na-God-jinyung. \v 9 Yagu nugurru-maynji nambarra-magana-maynji warra-mulung-arrgi-yung-guy, numburru-yamana ‘Nubagi niga ngaya nga-maḻaḻadi’, wurrugu marri bani-yung ngaayung nga-magang anubani ana-angel, ngaynjamang ‘Waadurru ngaya nga-maḻaḻadi’. \v 10 Warraaynbaj-maynji wugurru ngaya ngambiiladi-yamawana, God niga-waj ambaniigajij-garruyn wugurru. Yagu nubagi-yung-maynji na-wurrujung niga ani-waladi-yamawana-maynji anuwaani ana-Maṉngulg Mawurr, waari na-God naagajij-garru niga nubagi-yung. \p \v 11 “Nugurru aadanu ari nambambi-yarrijgina aḏaba, nga yuwaagu ari nambambi-burrii wubani-rruj a-synagog-duj, nguynju yadhu wugurraayung warruburru-yung warra-mijiwanggu warra-Jew ari nambambi-lhajbumana nugurru. Yagu ari nambambi-yarrijgina warruburru-wuy warra-bu-buunggawa-wuy wugurru. Yagu anubani yagi nirriijanga-yangi, marri nurru-wijangi, ‘Yuga yangi ngamba-yambalmang warruburru-wuy? Yangi ngaynjambina?’ Yagi nurru-yami nugurru aadanu. \v 12 Yaani yamba ngaya Maṉngulg Mawurr nambanggu-yiyina aḏaba, anubani-yung-maynji nugurru numburru-yambina, anubani-yung nambangguuyii nugurru anggu-mamanunggu ana-lhaawu.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus. \s1 Ana-lhaawu naambalalijung-jinyung. \p \v 13 Aynjaabu-nyung bagu wurrujung warruburru-rruj warra-mandag-arrawindi-wala, bagala nga ni-ḻaḻagiiyn, nga nu-yamijgayn nigawi-wuy, “Barra-marrba-marrbuy-wana-yinyung, ngaya na-baba niga nuuni nubagi-wuy ngayawi-wuy naa-murruyung, ana-ngurrji niga, anubani-yumbaa niga ni-ngawiiyn-maynji, nubagi na-yiwanggu-nyung. Nga banu-magana aḏaba naagi-yung naa-murruyung, nguynju niga yaga nganiiyii arrgi ana-ngurrji.” Dani-yung niga nu-yamijgayn na-Jesus-guy. \p \v 14 Yagu nigaayung na-Jesus nu-magayn nigawi-wuy nubagi-wuy, “Guwaj, ngaya anaani yagi ngunu-nguynju-nguynjijgi aadanu. Yagi yamba ngaya nga-wij-maṉdhi aadanu nugawi-wuy.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 15 Marri wani-magayn warruburru-wuy warra-wurru-wurruj-guy, “Numburru-marrbuy-mana aḏaba anaanila-wala aḏaba, marri numburru-dhi-maṉdhina nugurru. Yagi nugurru anubani nurraarra-ngaynbandi anubani-yung warra-mulung-arrgi-yung-jinyung anubani-yung ana-ngurrji. Yagu nubagi-yung-maynji na-wurrujung-jinyung anubani-yung ana-wiri, waari anubani-yung anggu-nguynju-magaa anaarra anubani-yung ni-warra-waṉagana-yinyung.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus. \p \v 16 Marri wani-magayn wugurru anaani-yung wiij-bulawaa-wala ana-lhaawu. “Nubagi-yung naambalalijung, niga niwu-waṉagaa aban-mamaaḻang, anubani arrawindi waarraanuynjungini ana-marrya anu-bal-uj. \v 17 Nga nubagi-yung na-wurrujung niga ni-wijangani wurrugu, ‘Yuga anaani ngaya ngaynjaminggarrang anaani? Yuga ajiga-rruj nganggaarra-ngu-burrang-jinyung ana-marrya, anaani wu-warra-ngu-burraa-yinyung, ngaya ngaarra-waṉagana-yinyung? Wu-winyig yamba anaani wugurru ana-wumurrng ngayawi-nyinyung,’ ni-yamayn niga. \v 18 ‘Yaani wurrugu nganggaṉbina ana-wulhu-wulhurr. Marri wugurraayung nganggu-ngarrgiwana anubani ana-wumurrng. Marri nganggu-rayii runggal-windiyung ana-wumurrng, wu-gadhuwa. Nguynju yadhu ngangaarra-ngu-burrii buguni ana-marrya marri ngayawi-nyinyung buguni anaarra, anggu-warra-ngu-burraa yadhu. \v 19 Marri ngaynjamang ngaya nga-magina ngayaaj-baj, ngaynjamang, Ngaya ngaarra-waṉagana arrawindi aḏaba ana-ngurrji, marri arrawindi yadhu anaagalhal-aḻirr, anggu-warra-ngu-burraa. Ngaya ngaynjanga-yangina aḏaba. Nga-nguyii marri nganggaaḻ-nguyii marri nganggaḻaaḻarrii.’ Dani-yung ni-yamaa na-wurrujung niga. \p \v 20 “Yagu na-God nigaayung ni-yamayn nigawi-wuy, ‘Nagang aadanu nuynjilg. Yagu nagang waajarina ana-wiri nugawi-wala, ana-yimbaj manaami-rruj mana-miyn.nganga. Marri aadanu nunggaarra-waṉagana-yinyung, marri yangi-nyung amburraarra-waṉagana aadanu?’ Dani-yung ni-yamayn na-God.” \p \v 21 Na-Jesus niga ni-magini-wugij. “Warrubawi-yung-maynji warra-wurruj amburraarra-waṉagana-wugij-maynji anaarrawindi anaarra, marri yagi wugurru waambalal-gi aniijgubulu na-God-guy, anubani-yung warrubawi-yung amburru-nguynju nubagi-yung-jii naambalal-yung-jii.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Anaani ngurraarra-waṉagana-yinyung. \r Matthew 6:22-34 \p \v 22 Anubani-yung ngijang na-Jesus niga wani-magaa warruburru-yung nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-maa-wuy, “Ngaya ngana-magana nugurru, yagi nurraarra-yangi ana-marrya marri nurraarra-yabina-yinyung yagi nurraarra-yangi. \v 23 Yagu nugurri-nyinyung yamba ana-wiri wu-runggal-wina aadanu. Waari ana-marrya-yii anggu-yamang yamba wugurru. Marri nugurri-nyinyung ana-ngun.gu mana-yaaḻi-yii waari anggu-yamang wugurru. \p \v 24 “Numburru-wijangayii yaga yiibagi yii-warbarg. Niga waari aniwu-wanuynjungang anu-ḏal. Waari nubagi ani-rumang ani-muṉḏugang anubani ana-marrya. Waari aniwu-waṉagang ana-wumurrng, anubagu ani-warra-yabijgang yungguyung aadanu ana-marrya. Yagu God niga-waj ni-marrya-wuyii. Yagu ni-wijangayii niga nugurri-wuy, nugurru nurru-runggal, waari anubani-yung-jii ana-ngurudhu-yii, numbuu-yamang. \v 25 Nugurru nurru-ramarr-ruwi-ruwina-maynji, yuga nugurru numburru-burraa malanga-baḏag aadanu, nugurri-nyinyung-mirri ana-wiri? Girrjag nga! \v 26 Yagu anubani-yung winyig-bindiyung, yagu yagi anubani nurru-waṉbi aḏaba. Yuga a-yangi yungguyung nugurru nirriijanga-yangayii anubani-yung aniij-ḏunggal aadanu?” \p \v 27 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij. “Numburraawanggina wubani wu-lhababidii-yii a-maḏa yaga. Waari anubani anggu-mijgalmiyn wugurru, yagu maṉdhang magurru waari mana-yaaḻi. Anaani ngana-magana, nubagi-yung na-runggal-yung na-king na-Solomon niga, manaama-yung nimaarra-waṉagaa mana-yaaḻi mamanunggu-yinyung. Yagu waari ama-mamanunggu-magaa wubani-yung-jii yaga wu-lhababidii-yii a-maḏa. \v 28 Ana-maḏa anaani wu-lhababidii ana-yimbaj, marri wurrugu wu-ngawina aḏaba, marri wirri-barawudii wubani-wuy a-ngura-wuy. Yagu God niga-waj niini nguynju amudamu-yung-jii ama-yaaḻi-yii. Yijgubulu-windiyung nambaniiyii manubama-yung mana-yaaḻi nugurri-wuy. Yagu nugurru waari numburru-jambarrgiiyn-bindiyung aadanu. \p \v 29 “Yagi nugurru nurru-wurrij-galadi-wi, anubani-yung ana-marrya yungguyung, aniga-yung yuga numburru-nguyii, yagi nugurru nurru-wiji-wijangi ana-marrya-wuy, yagu anaa-gugu-wuy, marri nurru-ramarr-ruwi-ruwi yagi. \v 30 Warruburru-yung warraarrawindi waari-yinyung amburru-jambarrgiyn-jinyung na-God-guy, warruburru-yung wugurru wurru-rama-ramarr-ruwi-ruwina-wugij, wubujumbaj a-marrya-waj, wurraandha-wuguuguni-wugij wugurru. Yagu nugurru aadanu yagi nurru-yami wugurri-yii. Nugurri-nyinyung na-Baba niga ni-marrbuy anaani ana-marrya nurru-ngaynbandii-yinyung nugurru. \v 31 Nugurru numburru-wuguuguni-wugij numburru-wijangayii na-God-jinyung nambani-magana-yinyung niga, marri niga nambaniiyii anubani-yung nurraarra-ngaynbandii-yinyung, anubani anaarrawindi-lhangu.” \p \v 32 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nugurraaj-bugij nga nurraadharra aadanu, yagu yagi nurru-ḏirrngawi aadanu. Nugurri-nyinyung na-Ninyarra niga nani-rangarrii nugurru, nigawi-nyinyung aadanu warru-mandag. Aadanu niga ni-waḻaaḻarrii, anubani-yung nambanii-gaṉbina-yinyung nugurru. \v 33 Nugurru numburraarra-waṉagana-maynji, yagi nurraarra-waṉagi nugurraa-mirri, yagu nambarriiyii warruburru-yung-guy warraambalalari-wuy. Bani-yung marri, numburraarra-waṉagana nugurru arrawindi arraambaḻaman-jinyung anuwaani anaarrwar. Yagu anaaji anaaban-duj danu yaga big wirri-yaba-yabijgana-yinyung a-wuṉuga, manubami-yung-maynji ama-nungguḏaaba-dhang, marri anubani amaarra-ḻaḻma-ḻaḻmana magurru. Yagu magurraayung anuwaani anaarrwar mana-big-maynji nimbirrima-waṉagana ama-burraa, manubama-yung yagi maarra-ḻaḻma-ḻaḻmi magurru. Ama-yamana-wugij ama-burraa amaama-magaa-wugij. Nubagi-yung ni-wamaamajaa-yinyung niga yagi anubuguni ni-rumi ni-wamajangi. Marri ana-lhalawag yagi anubuguni wu-rumi, anubagu wi. \v 34 Numburraambalal-gina-maynji anaani-rruj ana-lhal, nugurri-nyinyung nurru-wijangayii-yinyung marri nurraaṉbina-yinyung yaaju-wugij anggu-warra-ngu-burraa, yagu yagi na-Baba-rruj anaarrwar.” \s1 Ngagurru ngaambu-dhi-maṉdhina aḏaba. \p \v 35 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nugurru numburru-dhi-maṉdhina aḏaba. Wurrugu ngaya ngandaagiyn-maynji, nguynju yungguyung yagi nurru-wurri-ḻaḻmi ngaya. Anaani wiijamana, nguynju yaga warruburru wurru-mijgalmina-yinyung, wugurru wurraarraalgaalgurmani. Anubani yaga wu-lhalmbaarrii-yinyung, wirri-lhalmbaarrijgana wugurru. \v 36 Anaani wiijamana. Aynjaabu-nyung yaga waḻyinyung ni-yanggi wubani-wuy wurru-nguni-yinyung a-marrya yaga. Yagu warruburru-yung wurru-mijgalmini-yinyung wurrugu wunu-rangarrangi niga. Wurrugu marri niga anubani niwu-waḏbaḏiyn anu-dhawang-duj anuwaagu. Nga wugurraayung wirri-gara-wawalhijgayn anubani lhugaajgiyalawaj wugurru. Nugurru aadanu, numbuu-yamana, numburraambu-narrina-wugij wurrugu. \v 37 Nubagi-yung-maynji na-waḻyinyung anubani-yumbaa niga ani-yaarri, warruburru-yung-maynji amburru-wanggirraa-maynji marri ambunu-rangarrii niga, marri bani-yung ani-waḻaaḻarrii niga nubagi-yung. Anaani ngana-magana yijgubulu ngubindi, niga-waj ani-yabiyn maadamu mana-yaaḻi nguynju yadhu anubani ani-mijgalmina niga. Niga-waj aḏaba ambani-magana, ‘Nugurru-waj aadaju numburru-biḻaj-gudhangang aḏaba.’ Niga-waj ambaniiyii aḏaba anubani ana-marrya marri niga-waj nubagi ambani-rangarrii wugurru! \p \v 38 “Yagu nubagi-yung na-waḻyinyung niga ani-yaarri miyn.giyn.gurarra yagu yuwaagala anggu-biyarrarramana-wala aḏaba. Warruburru-yung-maynji wugurru amburru-wanggirraa, yagu anubagu ambani-lhangarrmang nubagi-yung, ani-waḻaaḻarrii niga warruburru-wuy, nga warruburru-yung wugurru wurru-mijgalmina-yinyung yamba.” \p \v 39 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Nugurru anaani numburraawanggina aḏaba. Anaani wiijamana. Nubagi-yung ni-wamaamajaa-yinyung yagi niga nani-magi, lhal-ngargu ari anubuguni ani-yaarri nga aniwu-wagiwana nugurri-nyinyung ana-wumurrng. Niga-maynji nambani-magana-maynji nugurru, anubani-yung numburru-wanggirraa-wugij, numburru-burraa anubani-rruj nugurri-rruj anaanga-rruj. Yagu yagi-maynji niga nani-magi aniijgubulu, nugurru numburru-maḻaḻadi aadanu lhal-ngargu ari ani-yaarri niga. \p \v 40 “Anaani wiij-nguynju aḏaba, ngaya na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngaynjaarri, nurru-maḻaḻadi lhal-ngargu ari anubani ngandaagiyn ngaya. Numburru-yamana nugurru numburru-burraa, numburru-wanggirraa. Numburru-burraa, ngirrii-garranggana ngaya.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, ni-magini niga. \p \v 41 Nigaayung na-Peter ni-yamayn, “Buunggawa yuga aadanu nagang nimba-magana nurru wiij-bulawaa-wala, yagu nurraa-wugij aadanu, yagu warraarraarrawindi-wuy?” Dani-yung ni-yamayn nigaayung nu-yambalmayn. \p \v 42 Nigaayung na-Buunggawa ni-yamayn, “Anaani wiijamana. Nugurru numburraawanggina aḏaba. Yangi-nyung yuga nubagi-yung na-waḻyinyung ni-mijgalmina-yinyung, marri ni-jambarrgina-yinyung niga, marri na-yina-mamaaḻang-jung niga? Nubagi-yung na-runggal-yung niga anu-magang, nubagi-yung ni-mijgalmina-yinyung, nguynju yadhu ambani-rangarrii yungguyung niga, warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wurru-mijgalmina-yinyung anubani-rruj-jinyung ana-wumurrng. Marri nubagi ambaniiyii ana-marrya niga maaḻamburrg-galawaj. \v 43 Wurrugu nigaayung naabalijung ani-yaarri, nga ambani-nayii warruburru wugurru wurru-mijgalmina-yinyung. Nubagi-yung-maynji ani-mijgalmina-yinyung niga ani-waṉbina maaḻamburrg-galawaj, nubagi-yung naabalijung niga nubagi-yung ani-waḻaaḻarrii, marri anaagajij-majgana niga. \p \v 44 “Anaani ngana-magana windiyung nugurru, nubagi-yung na-runggal-yung anu-magang-maynji, nubagi na-wurrujung, nguynju yadhu ani-warra-rangarrii anubani ani-warra-waṉagana nubagi na-runggal-yung niga. \v 45 Yagu nubagi-yung-maynji niga ani-mijgalmina-yinyung ani-yamijgina niga, ‘Nubagi na-runggal-yung aniigiyn-maynji, yagu ani-jirrmiṉḏidhang niga aḏaba, nga ani-walang wurrugu marri,’ dani-yung niga ani-yamana, marri ambaniimana-maynji warruburru-yung-guy warraaynbaj-guy wurru-mijgalmina-wuy, warra-waḻya-waḻya wugurru marri warra-maṉaṉung, marri ani-nguyii-maynji nubagi-yung marri ani-bungurru-dhang-bindiyung niga, \v 46 anubani-yung niga ani-maḻaḻadi lhal-ngargu nubagi-yung na-buunggawa aniigiyn. Ngarrubagi-yung ngiga ngarraaḻirr lhal-ngargu marri, aniigiyn niga? Nubagi-yung niga anu-guldhang nguynju warruburru-yung-jii yaga waari-yinyung amburru-jambarrg-mang, marri anu-barawudang wugurri-wuy niga.” \p \v 47 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Yagu nubagi-yung anaa-maa-mijgalmina-yinyung niga ani-marrbuy-maynji nubagi-yung niga na-buunggawa-yung nu-ngaynbandii-yinyung, yagu yagi-maynji niga naa-gaṉbi nubagi-yung-guy na-buunggawa-yung-guy, yagu yagi-maynji nu-narri niga na-buunggawa-yung, yagu nubagi ambunu-lharrbadjii niga rangag-mirri, malgarrawindi niga. \v 48 Yagu nubagi-yung-maynji anaa-maa-mijgalmina-yinyung niga nubagi-yung ani-maḻaḻadi-maynji, yagu anubani ani-waṉbina aladi yagu anubani-yung ani-maḻaḻadi-wina yamba niga, marri amburru-yaarri ambunuumana anggu-mal-bulaynbaj-gala niga. Na-God-maynji niga nambani-magana nugurri-wuy, numbunaa-mijgalmina yungguyung, anubani-yung numburru-waṉbina nugurru, numburru-mijgalmina maaḻamburrg-galawaj nigawi-wuy. Ari nambani-magana niga, numbunaa-mijgalmina runggal-windiyung nugurru. Anubani-yung numburraaṉbina nugurru, yagu numbunu-yandhurrbangana, niga yamba nani-magaa nugurri-wuy.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, wani-magaa ana-lhaawu. \p \v 49 Marri ngijang ni-yamayn niga, “Anaani nga-yanggi yaanuwuy, nguynju yadhu wugurru nganggu-jadugang anubani anaaladi. Anaani wu-yamana nguynju yadhu nganggu-barawudang anubani ana-ngura aani-wuy aaban-guy. Anaani ngawu-ngaynbandii ngaya anubani wugurru anaaladi nganggu-nangana ngaya. \v 50 Yagu wurrugu, raga-ragij-gaj, anubani runggal-windiyung aladi anggu-waṉina ngayawi-wuy wugurru. Ngaya anaani nga-wurrij-galadi-wina-wugij, aadani-yung yamba anaaladi waari anggu-jadugini wurrugu. \p \v 51 “Nugurru aadanu yuga nurru-wijangayii nugurru ngaya nga-yanggi aani-wuy a-lhal-wuy nguynju yadhu numburru-lhambaamburrg? Waari. Anaani ngana-magana nugurru yijgubulu, anaani nga-yanggi anaani nganamba-rajaarrijgana nugurru. \v 52 Anaanila-wala, anaani anggiijamana, warraawurru-yung marang-aynjaabugij-maynji warruburru-yung amburru-burraa wugurru, yagu anubanila-wala ngamba-rajaarrijgana, ari amburru-wulaynbaj yuuguni, wugurraayung ambini-wulawaa yaanuwuy wuguṉiiyung. Yagu ari ambini-wulawaa yuuguni ambini-yaarri, wugurraayung amburru-wulaynbaj yaanuwuy, amburraabalguyungaynjina yamba wugurru. \p \v 53 “Anubani-yung amburru-mulu-ḻibawiiyn, ambuu-dhalbaarriynjang wugurru. Na-ninyarra-yung niga yuuguni ani-waḻgaḻ, yagu nigaayung na-niwiyayung yaanuwuy, ani-waḻgaḻ. Yagu na-niwiyayung niga yuuguni, niga na-ninyarra-yung yaanuwuy. Ngarriibi-yung ngiga yuuguni angi-yaarri, ngigaayung ngarra-ngarrimarayung yaanuwuy angi-yaarri. Yagu ngarra-ngarrimarayung ngiga yuuguni, ngigaayung nga-rriibi-yung yaanuwuy. Ngarrubagi-yung ngarra-maṉinyung nga-rangan.ngarri-yung yuuguni, marri ngigawi-nyinyung nga-rangan.ngarri-yung yaanuwuy.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus niga, ana-lhaawu. \s1 Warra-Pharisee-yinyung marri warra-Saducee-yinyung ana-lhaawu. \r Matthew 16:1-4, Mark 8:11-13 \p \v 54 Anaani-yung wani-magaa niga warruburru-wuy warraarrawindi-wuy warra-wurru-wurruj-guy, “Nugurru-maynji nimbirri-nayii anubani ana-ngubunung, wugurru anggu-rijbina, anaajila anaarrgaḻila, anubani-yung lhugaajgiyalawaj nugurru numburru-yamana ‘Anaanila aḏaba aṉbana anggu-warra-rabang.’ Marri ngubindi, anaani anggu-warra-rabina wugurru. \v 55 Ana-wudhanguyn-maynji anuwagala anggu-wayamani wugurru ana-wagiyangu, yagu anubani-yung numburru-yamana ‘Anggaa-murrmbulii wugurru’. Marri anggu-waṉbina aḏaba. \v 56 Nugurru yamba aadanu nurru-lhama-lhamina! Nurru-marrbuy aadanu nugurru anubani ana-wumala marri anaani anaaban-duj. Yagu waaṉbina-rruj-jinyung wugurru anaani-rruj ana-yimbaj, yuga yagi nurru-marrbuy-mi anaani nugurru? \p \v 57 “Nugurru aadanu numburru-wijangayii nugurraajbaj, aniga-yung aniij-mamaaḻang. Anaani wiijamana. \v 58 Warraaynbaj-maynji nagang warrubawi-yung ambi-lhajbiyn, nga nagang ambi-yarrijgiyn nubagi-wuy wani-nguynju-nguynjijgana-wuy, anubani-yung-maynji nimbini-yaarri, nga bagu-mirri nagang banu-yandhawiwana nigawi-wuy, nubagi niga nini-lhajbang-jinyung nagang, nga banu-yambina yaynjaalul-mirri nagang. Nimbini-yambiynjang nagang, aniga-yung anggiij-maṉdhiiyn wugurru. Anubanila aniirruyn niga, ani-yaarri. Yagu yagi-maynji nunu-guwaj-gi, nagang aniiyn nubagi na-runggal-yung-guy a-court-duj, marri nubagi na-runggal-yung aniiyn nubagi wani-radba-radbumana-yinyung, marri nagang nubagi wani-radba-radbumana-yinyung ani-burrang wu-dhi-dhidina-rruj. \v 59 Ngaya ngunu-magana yijgubulu-windiyung, yagi nuṉḏabali, murrubu bambiiyii ana-bayarra, bawu-jadugang nugawi-nyinyung anubani anu-ṉuga anaarrawindi-lhangu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \c 13 \s1 Ngagurru ngaanggiij-garruna aniij-galaaladi. \p \v 1 Ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr, warraawurru warra-wurru-wurruj wurraanggarra-yanggi-yinyung niga naagi-yung na-Jesus, wunu-magaa niga, nga wurru-yamayn, “Nu-marrbuy yuga nagang warruburru ana-Galilee-yinyung, wurru-yanggi yuuguni Jerusalem-guy anubani-yunggaj, nga anubani ana-bulugi wunuuni nigawi-wuy na-God-guy, wurru-nangaa wugurru? Yagu nigaayung naadagu na-Pontius Pilate wani-lharrgandi wugurru warruburru wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, warruburru-wuy warra-wini waadurru-yung warra-wurru-wurruj ana-Galilee-yinyung, nga aḏaba wuu-lhagarra-ngawini wugurru.” Dani-yung wurru-yamaa wugurru, yaani-yung ana-lhaawu. \p \v 2 Yagu nigaayung na-Jesus wani-yambalmayn niga, “Warruburru warra-wurru-wurruj ana-Galilee-yinyung, dani-yung nga wugurru wurraarragayangi. Yuga nugurru nurraawanggini warruburru wugurru wurraalaaladi runggal-windiyung, warruburru-yung, waari yaga nguynju warruburru warra-mulung-aynbaj yaga ana-Galilee-yinyung wurru-burraa wugurru? \v 3 Yagu ngaya anaani ngana-magana nugurri-wuy, waari nga. Yagu nugurru-maynji aadanu waari nirriij-garru aniij-galaaladi aadanu, ari numburru-jadugiiyn aḏaba aadanu nguynju yaga warruburru-yung-jii. \v 4 Marri nugurru nurru-marrbuy, anubani-yumbaa manubama-yung wirrima-muṉḏugaa mana-ṉuga marri nga arrwiyaj maambara-yarrmayarrmaj magurru yuwaagu, anubani-rruj ana-lhal anu-muwaj wu-mayini Siloam, manubama-yung ma-rabini magurru nga bagu wurru-burri 18 warruburru-yung, wama-mulhiyn, wuu-lhagarra-ngawini warra-wurru-wurruj wugurru. Warraawurru-yung 18, yuga nugurru nurraawanggini waadurru-yung yuga wurraalaaladi-windiyung, waari nguynju yuga warruburru-yung-jii warra-mulung-arrgi-yung-jii anubani-rruj ana-Jerusalem-duj yaga? \v 5 Anaani ngana-magana wugurru, waari-windiyung. Yagu yagi-maynji nugurru aadanu nirriij-garru aniij-galaaladi, na-God nambani-jadugang aadanu nugurru, nguynju warruburru-yung-jii yaga.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 6 Anaani-yung bagu nga niga wani-magaa wiij-bulawaa-wala wugurru. “Naagi-yung waḻyinyung niga nimaanuynjungaa nunganyang nigawi-rruj wubani-rruj aaban. Naagi-yung ni-yanggi nga nimaagalhaga-lharrmangi ama-mangugulmung. Yagu waari niga anima-lhangarrmaa. \v 7 Nga nubagi nu-yamijgayn nu-yandhurrbangaa-yinyung niga, nubagi-yung nima-rangarrangi-yinyung manubama-yung mana-nunganyang, ‘Anaani-yung nga-yanggi wulaynbaj-gala anaagalhal-aṉbana. Yagu waari ngaya ngama-gulmung-dhangarrmang ngijang amaarradangi magurru. Bama-wal-wuldhii aḏaba. Manaama arrbidi ma-wal-lhara yamba magurru anaani-rruj anaaban-duj,’ ni-yamayn niga. \p \v 8 “Yagu naagi-yung nigaayung nu-yandhurrbangaa-yinyung ni-yamayn nu-yambalmayn, ‘Buunggawa, manaama ama-burraa bamaarruyn anaani-rruj anaagalhal-aṉbana yaaji-wugij ama-burraa. Manaama ngama-jang-ḏiganjii marri daju ngama-muṉḏugana magurru mana-manure. \v 9 Wugurraayung anaaynbaj-duj-maynji anaagalhal-aṉbana, maadamu waṉagana mangugulmung aḏaba. Yagu yagi-maynji magurru, bani-yung marri nimba-magang, marri nga ngama-wal-wuldhii aḏaba.’” Dani-yung na-Jesus anaani-yung ni-yambini ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus angu-maji-wana ngarra-maṉinyung. \p \v 10 Anubani-yumbaa ngarrubagi ngarraaḻirr-maṉngulg ngarraaḻirr, anaani-yung ni-yanggi buguni, nga wani-magaa wubani-rruj a-synagog-duj. \v 11 Ngarraagi-yung bagu ngi-burri maṉinyung. Ngarraagi-yung ngi-lhangurrngang ngiga ngi-waṉagaa man.gurrg ngigawi-rruj. Ngarraagi-yung ngi-burri ngi-waṉagaa 18 anaagalhal-aṉbana. Ngarraagi-yung ngi-janda-wulun-gulundangi-wugij, nga ngiga waari angi-janda-lharraalhangi ngarraagi-yung. \v 12 Yagu na-Jesus ni-warranggayn nga ngu-nayn. Marri ngaa-gaḏiyn ngigawi-wuy, nga ni-yamayn, “Maṉinyung, aḏaba nagang nundaarrbidi aadanu ana-wudhangurrg-gala, nunggaarruyn aḏaba.” \v 13 Marri ni-marang-ngu-burrangayn ana-marang ngigawi-rruj, ngu-waṉagayn. Nga anubani-yung lhugaajgiyalawaj ngiga ngi-lharraalhiyn, nga ngi-malayn-baḏa-waḏaḏ-mayn ngiga. Marri ngunu-warraarriwaa nigawi-wuy na-God-guy. \p \v 14 Yagu nubagi-yung na-waḻyinyung ni-buunggawa-maa-yinyung niga ana-synagog-duj anubani-yung, naagi-yung ni-yambini yang-bungu-wungarri-mirri, anaani-yung yamba Jesus yamba dagi-yung ngu-maji-waa ngiga anubani-rruj ngarraagi-yung ngarraaḻirr-maṉngulg-duj. Nubagi-yung niga na-waḻyinyung wani-magayn warruburru-yung-guy warra-wurru-wurruj-guy, “Anaani ngagurru ngurru-mijgalmina yamba marang-aynjaabugij marri jarranggay ngarraagi ngarraaḻirr-uj. Anaani yamba wiij-maṉdhina. Nugurru aadanu numburru-yaarri yirraagi-rruj yi-waḻirr-uj, bani-yung marri nga numburru-maṉdhina nugurru. Yagi ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj ngiga.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 15 Yagu nigaayung na-Buunggawa nu-yambalmayn, nga ni-yamayn, “Nugurru aadanu nurru-yaal-arrawindi aadanu! Ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, nugurru nurru-waḻa-ḏadbumana-yinyung aḏaba ana-bulugi marri ana-dunggi marri aadanu aḏaba numburraarra-lharrina wugurru. Aḏaba marri numburraarra-yarrijgina yuuguni numburraarra-lhamunu-warrgina marri yuuguni aa-gugu-wuy numbuu-yarrijgina wugurru. \v 16 Anaani wiijamana wugurru, nguynju yaga ngarrubagi ngarra-ngarriwiyayung na-Abraham-jinyung, nguynju yaga nubagi na-baḏirrnya-yung ngu-radbini anaani-yung 18 anaagalhal-aṉbana ngiga. Yuga anaani wiij-maṉdhina yuga, ngiga ngarraagi angi-muḻugu-mang, ngigaayunggaj yuga, ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj?” Dani-yung ni-yamayn niga, ana-lhaawu. \p \v 17 Wugurraayung warruburru-yung wunaabalguyungaa-yinyung niga, anaani-yung wurraambuliyn-bindiyung, anaani-yung-gala ana-lhaawu ni-yambini-wala niga. Yagu wugurraayung warruburru-yung warraarraarrawindi anaani-yung wuu-ḏinggini-windiyung wugurru, anaani-yung-gala wu-mamanunggu-windiyung yamba wugurru ni-waṉbini-yinyung niga. \s1 Anaani ana-lhaawu a-mustard-jinyung a-wuḏal. \r Matthew 13:31-32 \p \v 18 Anubanila-wala, anaani-yung ni-yambini na-Jesus niga. “Warruburru-yung yuga warru-mandag wugurru na-God-jinyung, wurru-yaminggarrina? Yuga yangi-mirri aadanu ngaya ngambaagajij-nguynju-nguynjijgana ngaya? \v 19 Warruburru-yung wurru-yamana nguynju a-winyig wuḏal, wubani wu-mayini mustard. Anubani-yung nubagi na-wurrujung ni-ral-miyn nga ni-ral-yarrijgini nigawi-wuy wubani-wuy aaban-guy marri ni-ral-wurrdhangi. Anubani-yung yingga waanundhangaḏbiyn nga aḏaba wu-wal-warradangi wugurru. Anaani-yung ana-ngurudhu wugurru wu-ngarra-guṉmaa marri nga bagu maṉdhangi wu-wayayarrangi wugurru.” Dani-yung ni-yamaa niga na-Jesus. \s1 Marri wu-lhaawu-wulawaa-waj ana-yeast-jinyung. \r Matthew 13:33 \p \v 20 Marri yaani-yung ngijang ni-yamayn niga, “Warruburru-yung warru-mandag na-God-jinyung, yuga yangi-mirri ngambaagajij-nguynju-nguynjijgana ngaya? \v 21 Nguynju yaga wubani wurru-burrii wu-gulmung-buḻbuḻwanjii yaga. Ngarraagi-yung ngarra-maṉinyung ngiga ngi-mangi anubani-yung ana-marrya, nga ngi-burrangi ama-gaṉdharra-wuy. Anubani-yung ana-marrya aḏaba ngiirruyn nga bagu wu-burri nga wu-ḻuḻḏuḻwaa wugurraajbaj.” Dani-yung ni-yamaa niga. \s1 Maadi-wulawaa manaadi. \r Matthew 7:13-14,21-23 \p \v 22 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yanggi-wugij, aḏaba ni-guwaṉawaṉaa wubani-wuy a-Jerusalem-guy niga. Ni-yanggi… wubani a-lhal-wurraayung-baj, niwu-lhal-milgayn. Ni-yanggi… nga daji wani-magaa. \v 23 Aynbajung nu-yamijgayn nigawi-wuy, nga ni-yamayn “Buunggawa, yuga amburru-ngargu waadurru amburru-wiri-mang? Yuga amburraadharra wugurru?” ni-yamayn. \p Yagu nigaayung wani-yambalmayn wugurri-wuy, \v 24 “Numburru-waṉbina angaḏajung, nguynju yadhu numburru-yabina yungguyung wubani-wuy wudhawang a-gara-ngu-jiibug-guy, wubani a-God-jinyung a-wumurrng. Anaani ngana-magana nugurri-wuy, warruburru warraarrawindi-maynji wubani-wuy amburru-yaarri, yagu yagi wurru-yabi wugurru. \p \v 25 “Yaani anaani wiijamana wugurru. Nubagi-yung na-waḻyinyung niwu-waṉagana-maynji ana-wumurrng. Anubani-maynji niga anu-dhawang aniwu-dhidang, nugurru numburru-yaarri nga bagu numburru-lhara aarabarabalu-rruj nga bagu anubani nimbirri-waḏbaḏii. Numburru-yamana, ‘Buunggawa, nimbaa-ngu-gara-wawalhijgang aḏaba anaani anu-dhawang nugawi-nyinyung!’ Nga nigaayung ani-yamang, ‘Aadanu ngaya nga-maḻaḻadi nugurru ajigala nurru-yanggi.’ \v 26 Nga aḏaba nugurraayung numburru-yamang, ‘Nurru anaani nurru-nguni marri nurru-waḻ-nguni nugawi-rruj anaani. Nga nugawaj danu nimba-yiyini anaani nurru, maadamu-rruj manaadi.’ \v 27 Nga nigaayung ani-yamang ‘Anaani ngana-magana, ngaya nga-maḻaḻadi nugurru, yuga nuu-nunggajigala-wayangu aadanu? Juy! Numbuu-yaarri ngayawi-wala nugurru aadanu nurru-waṉbina-yinyung anaaladi,’ ani-yamang niga. \p \v 28 “Nugurraayung aḏaba numbuu-ruguna marri numbuu-ra-bangaynjina, numburraarragayii yamba nugurru. Marri nambarra-nayii na-Abraham marri na-Isaac marri na-Jacob, marri warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, wubani-rruj wurru-burraa-rruj na-God-jinyung aanga. Yagu nugurru-waj danu, na-God nambani-barawudang niga. \v 29 Arrawindi aḏaba amburru-yaarri wugurru yaajila ramalila marri arrgaḻila marri wunumbiyala marri yuwaagala wagiyangu. Marri warraawurru amburru-burraa amburru-nguyii nigawi-rruj na-God-duj wubani aanga. \v 30 Nga warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wugurru wuu-ragaani-yinyung warruburru-yung wugurru ambuu-lhamarrang. Yagu wugurraayung warruburru-yung wuu-lhamarrangi-yinyung, burru-yung nga aḏaba ambuu-ragaana.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus ambani-warrngayungana warra-wurru-wurruj ana-Jerusalem-jinyung. \r Matthew 23:37-39 \p \v 31 Wugurraayung aḏaba waadurru-yung warra-Pharisee wurru-yanggi. Nga bagu wunu-yamijgayn nigawi-wuy, “Ba-yaarri aḏaba anaanila-wala, yagu yamba naagi niga na-Herod aniimana yamba nagang.” \p \v 32 Nigaayung naagi-yung ni-yamayn, “Numburru-yaarri buguni, nga numbunu-magana nigawi-wuy, nubagi-wuy na-yanggaḻijung-guy, ‘Baawanggina aadanu, ngaya nga-warra-yarraana anaani ana-man.gurrg, marri anaani ngarra-maji-wana-wugij warraawurru anaani ana-yimbaj marri ngijang anaagaray ngaya ngandhuḏ-buguuguni-wugij anaani. Marri yingga ngarrubagi-rruj ngarraaynbaj-duj ngarraaḻirr, bani-yung aḏaba ngaya nganggu-jadugang anaani.’ Dani-yung numbunu-yamijgang numbunu-magang nubagi na-Herod-guy. \v 33 Wiiya aadanu ni-yambina-yinyung niga. Ngaya yamba anaani ngaynjaarri-wugij ngayawi-nyinyung-guy amaadi-wugij, anaani ana-yimbaj marri anaagaray marri manubami-rruj manaaynbaj-duj mana-miyn.nganga. Warruburru-yung yamba warraarrawindi wunaa-ja-jambini-yinyung niga na-God, warra-jadugaa yamba wugurru anubani-rruj ana-Jerusalem-duj, waari anaaynbaj-duj yamba ana-lhal. Marri nga bagu ngaayunggaj anaani ngambambiimana, ngaayunggaj. \p \v 34 “Jerusalem, nugurru aadanu warra-wurru-wurruj ana-Jerusalem-jinyung aadanu! Malgarrawindi aḏaba nugurru narra-lhagarra-ngawijgana warruburru wunaa-ja-jambina-yinyung na-God, marri warruburru-yung wani-lharrgandi-yinyung niga na-God, nugurru narraambaḻgana ṉuga-mirri aadanu. Ngana-ngaynbandangi anaani ngaya malgarrawindi numburru-muṉḏugaa aḏaba ngayawi-rruj, nguynju yaga yiibagi-yung-jii yi-baawul-jii, ngi-muṉḏugijgana yaga ngigawi-nyinyung ana-wurraayung lhirribala ngigawi-rruj yi-ngarri-baṉja-rruj. Yagu nugurru waari ngirri-ngaynbandangi ngaya anaani. \v 35 Ngubindi aḏaba, niga na-God niga-waj yamba nanii-garruyn aadanu, nugurri-nyinyung-jinyung anaanga niga yamba niwaarruyn. Anaani ngana-magana ngaya, yagi anaani aḏaba ngaya ngirri-ni, marri wurrugu anaani ana-lhaawu numburru-yambina nga numburru-yamang, ‘Naadagilu ni-yaarri, nigawi yungguyung aḏaba na-Buunggawa na-God. Naadagilu, na-God naagajij-majgaa niga.’ Dani-yung numburru-yambina, ngirrii-jambina ngaya.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, na-nidhaawu-yung niga. \c 14 \s1 Na-Jesus anu-maji-wana waḻyinyung ngarraaḻirr-maṉngulg-duj. \p \v 1 Ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, anubani na-Jesus marri warruburru-yung wurraanggarra-yanggi-yinyung, wurru-yanggi wugurru, marri wurru-nguni ana-marrya nubagi-yung-duj na-waḻyinyung-duj, wubani a-wumurrng-duj ni-buunggawa-maa-yinyung naagi-yung na-Pharisee-yung. Yagu warruburru-yung wugurru warra-mulung-arrgi-yung wunu-ru-nani niga. \p \v 2 Naagi-yung waḻyinyung bagu ni-burri raga-ragij. Marri naagi-yung ni-warra-wuḻbuḻwandi naagi-yung niga. \v 3 Aḏaba na-Jesus wani-magayn niga warruburru-wuy warra-yiyini-yinyung-guy ana-lhaawu-runggal, marri warruburru-wuy warra-Pharisee-wuy. Yaani-yung nga wani-magayn, “Yuga anaani wiij-maṉdhina wugurru aḏaba ana-lhaawu-runggal, yuga anaani ambarra-maji-wang-jinyung wugurru ngarraagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj aḏaba? Yagu waari?” \v 4 Yagu warruburru-yung wugurraayung waari amburru-yambini nigawi-wuy. Nga anubani-yung naagi-yung na-Jesus niga nu-miyn nga nubagi-yung na-wurrujung niga nu-maji-wayn aḏaba. Marri anubani-yung aḏaba niga nu-lharrgang naagi-yung. \p \v 5 Nga aḏaba warruburru-yung-guy niga wani-magayn aḏaba, “Yuga daju dunggi marri bulugi yuga nugurru nurru-waṉagana, marri anubani-yung anggu-rabina-maynji anubuguni anubani-wuy ana-gara-wuy, yuga anubani-yung nugurru lhugaajgiyalawaj numburru-yaarri ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj, marri numburru-ngarrgiwana, yuga? Yagu waari?” \v 6 Yagu waari warruburru-yung ambunu-yambalmaa niga. Waari yamba ambirri-waṉagaa ana-lhaawu wugurru. \s1 Ngagurru yagi ngurru-runggal-mi. \p \v 7 Yagu mulung-arrgi-yung wugurru bagu wurru-burri na-Pharisee-yung-duj anubani-rruj ana-wumurrng-duj, warruburru-yung yamba wani-yandhawiwandi niga ana-wulhu-wulhurr. Na-Jesus wani-nayn warruburru-yung-guy, nga anaani-yung wugurru wurru-wajbarini yamba wugurru wubani-rruj yamba a-mamanunggu-rruj, wurru-burri-yinyung warraawurru-yung, yagu yamba anaani-yung, anubani-yung-gala wugurru wani-magaa bagu wiij-bulawaa-wala wugurru. Yaani-yung nga ni-yamaa niga. \p \v 8 “Nubagi-yung-maynji na-waḻyinyung marri ngarrubagi-yung ngarra-maṉinyung nubiṉi-yung-maynji wuguṉi ambini-yara, marri anubani-yung niga ani-yandhawiwanjii-maynji, ‘Baaṉina, ngaambu-nguyii ngagurru,’ nga ba-yaarri-maynji, nga yagi nu-ngu-burrangi nagang anubani-rruj ana-mamanunggu-rruj aadanu. Yagu ari nubagi-yung na-runggal-yung niga buguni ani-yaarri wudanu-wuy niga. \v 9 Marri nubagi-yung na-wurrujung nini-yandhawiwandi-yinyung niga anubani-yunggaj, nga ani-yaarri niga nga bagu ani-yamijgang, ‘Waari anaani nugawi-nyinyung-magaa anaani ana-lhal, nubagi naaynbajung-jinyung nigawi, anaani ani-burraa niga ana-lhal.’ Anubanila-wala nagang baambulang aḏaba, ngijang baagiyn wubani-wuy a-lhal-wirrig-guy, buguni nga. \p \v 10 “Yagu warrubawi-yung-maynji warraaynbaj nagang ambi-magang, anubani-yung-jinyung ana-marrya, baaṉbina aḏaba anaani. Ba-yaarri nga ba-burraa wubani-rruj a-winyig-duj nagang. Marri nubagi-yung nini-yandhawiwandi-yinyung nubagi-yung ari ani-yaarri, nga ani-magang, ‘Guwaj, aḏaba baadadang wubani a-runggal-wuy nagang.’ Anubani-yung warruburru-yung warraarrawindi amburru-nguyii-yinyung anubani ana-marrya, yagu anubani-yung ambi-nayii nagang wugurri-nyinyung-mirri-maynji mana-muṉbarrg-gala. Anubani-yung amburru-marrbuy, nagang nuṉḏunggal aadanu. \v 11 Nugurru-maynji aadanu numburru-runggal-wina, nubagi na-God nambani-winyig-gna nugurru aadanu niga. Yagu nugurru-maynji numburru-winyig-gina-maynji, marri numburru-yaal-murramurra-maynji, niga na-God nambani-runggal-wana aadanu nugurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, ana-lhaawu. \s1 Ngagurru ngaamba-man.galagana warruburru warraambalalari. \p \v 12 Naagi-yung na-Jesus niga nu-yamijgayn nubagi-yung nu-yandhawiwandi-yinyung anubani ana-wulhu-wulhurr anubani ana-wumurrng-duj, nga ni-yamayn, “Warrubawi-yung-maynji bamba-yandhawiwanjii, ‘Numburraaṉiyn ngayawi-wuy aanga-wuy, nga bagu ngagurru ngaambu-nguyii ana-marrya,’ ari angi-waḻirr-lhangang-duj yagu adhaadharrwara-wuy. Ari bamba-yandhawiwanjii warruburru nurru-guwaj-gaynjina-yinyung nugurru marri nugawi-nyinyung warra-minilharri-wuy, marri nugawi-nyinyung-guy nurraalgurmaynjini-wuy, marri warruburru-yung-guy warraambaambalal-wuy. Ari nagang bamba-yandhawiwanjii durru-yung-bugij. Yagu yagi nuynjami nagang. Ari wugurru yamba anubani-yung ari ambi-yandhawiwanjii nagang ngijang ari wugurri-wuy a-wumurrng-guy, marri ari anubani-yung ambii-gaagijgiyn nagang. \v 13 Anubani-maynji ana-marrya warraaynbaj-jinyung ba-waṉagana-maynji nagang, bamba-yandhawiwanjii wurrugu warruburru warraambaambalalari-wuy, marri warruburru-yung-guy wurru-babaaḏii-yinyung-guy, marri warruburru-yung waari-yinyung amburraarranggang-jinyung mana-bagaḻang. \v 14 Yagu naagi-yung na-God niga aniigajij-majgana nagang. Warraawurru yamba waari nimbii-gaagijgi nagang. Nga God niga-waj anii-gaagijgiyn nagang aadanu, anubani-yung-maynji warruburru-yung warra-mamanunggu-yinyung ambani-ḻaḻagang niga anubani ana-ngawij-gala.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Ana-lhaawu ana-marrya-yinyung. \r Matthew 22:1-10 \p \v 15 Bagi-yung niga waḻyinyung ni-ngunu-nguni-yinyung ana-marrya nigawi-rruj na-Jesus-duj, anubani-yung niga ni-wawanggini anaani ana-lhaawu. Nga aḏaba nigawi-wuy nu-yamijgayn, “Warraaynbaj-maynji warrubawi-yung warra-wurruj ambu-nguyii ana-marrya nigawi-rruj na-God-duj anaanga, anubani-yung-maynji niga na-God ambani-muṉḏugijgana nigawi-nyinyung-jinyung warru-mandag, yagu God niga-waj ambaniigajij-majgana wugurru niga.” \p \v 16 Yagu nigaayung na-Jesus nu-magayn aḏaba nigawi-wuy, “Nubagi-yung aynjaabu-nyung waḻyinyung niga ni-warra-waṉagaa arrawindi ana-marrya, marri nguynju yadhu warruburru-yung warraarrawindi amburru-nguni yadhu wugurru. Niwu-lharrgang niga lhaawu warruburru-yung-guy, ‘Numburraaṉina malg-aynbaj marri, numburru-yaarri ngayawi-wuy, marri numburru-nguyii nugurru.’ Dani-yung ni-yamaa niga. \p \v 17 “Anubanila-wala, wugurru anubani-yung ana-marrya wu-warra-lharang aḏaba, wu-warra-ngu-burri. Nga naagi-yung nu-yandhurrbangaa-yinyung niga nu-lharrgang warruburru-yung-guy. Ni-yanggi nga bagu ni-yamayn, ‘Numburraaṉina aḏaba, bani aḏaba wu-warra-ngu-burraa ana-marrya.’ \p \v 18 “Yagu warraawurru-yung aḏaba wugurraayung wurru-ḻiyn.giwini ana-lhaawu. Nga bagi-yung aynbajung wurrujung ni-yamayn, ‘Ngaya anaani aban anubani-yung ngawu-mangi, marri ngaya ngaynjaarri marri nganggu-nayii aḏaba ngaya. Anaani ngunu-yandhawiwanjii nugawi-wuy, nimba-lharrgang ngaya anaani, ngaynjaarri.’ \p \v 19 “Marri nigaayung naaynbajung ni-yamayn nubagi-yung, ‘Ngaya anaani ngaarra-mangi 10 bulugi, nguynju yadhu ngaynjaarri buguni marri ngaṉḏawumana yungguyung ngaya. Marri ngaya ngunu-yandhawiwanjii anaani, nimba-lharrgang aḏaba, ngaynjaarri.’ \p \v 20 “Nigaayung bagu aynjaabu-nyung ni-yamayn, ‘Ngayawi-nyinyung yamba ngarra-guḻgu ngi-yaarri dagila aḏaba, marri naani-yara yungguyung. Yagi ngaya anaani nga-rumi aadanu-wuy.’ Waadurru-yung wugurru warra-wulu-wulaynbaj wurru-wawaḻangi yamba, waari yamba ambirri-ngaynbandangi wugurru amburru-yanggi, waadurru-yung anubuguni. \p \v 21 “Yagu nubagi-yung nu-yandhurrbangaa-yinyung niga anubani-yung niigiyn niga, nga anubani-yung niga nu-magaa nubagi-yung-guy na-buunggawa-yung-guy niga. Yagu nigaayung na-buunggawa-yung, niwu-waṉagaa-yinyung anubani-yung ana-wumurrng, naagi-yung niga ni-riyaldhiyn-bindiyung niga. Nubagi-yung-guy nu-yandhurrbangaa-yinyung-guy nga nu-magayn niga, ‘Ba-yaarri ba-nguḻu-nguḻubina aḏaba, wubami-wuy amaaynba-gaynbaj-jinyung-guy amaadi-wuy, wubani-wuy a-wumurrng-guy maadi-yaarri-yinyung yaga. Aḏaba ba-yaarri nga warruburru-yung bamba-yandhawiwang nagang warruburru-wuy warraambaambalalari-wuy aadanu, marri warruburru-yung wurru-babaḏii-yinyung, marri warruburru-yung waari-yinyung amburraarranggang-jinyung wugurru. Warruburru-yung aḏaba bambaarra-ngu-jadugang bamba-yarrijgina bagala yaanuwuy.’ Dani-yung ni-yamaa. \p \v 22 “Nga nubagi-yung niga nu-yandhurrbangaa-yinyung ni-yanggi. Nga bagala niigiyn. Nga ni-yamayn, ‘Aadanu aḏaba ngaya ngaaṉbini anaani, yagu wugurru waa-walbalg yamba, yaani wu-burraa-wugij wugurru wu-gara-maynmajii wugurru.’ \p \v 23 “Yagu nubagi-yung na-buunggawa-yung niga ni-yamayn, ‘Nagang ba-yaarri nga ba-rabalang wubani-wala a-wumurrng-gala, nga ba-yaarri amaadi-wuy. Nga nagang ba-yaarri wubani-wuy a-ruluj-guy, nga warruburru-yung-guy wuu-ngarra-gandhadhaa-wuy warruburru-wuy warraambaambalalari-wuy. Nga ba-yaarri, nga bagu bamba-magana anggu-waḏa-waḏaḏ-bindiyung anaani ana-lhaawu. Bamba-yamijgana wugurru, “Numburraaṉina numburru-yaarri.” Nguynju yadhu ngayawi-nyinyung anaani ana-wumurrng anggaandharwiiyn, wurru-wurruj-bugij aḏaba anggu-dhaṉmang yungguyung. \v 24 Ngaya anaani ngunu-magana nugawi-wuy aḏaba, warraawurru-yung yaga anubani-yunggaj ngaya ngambi-yandhawiwandi, yagi yaga wurru-ngi ngayawi-nyinyung ana-marrya.’” Dani-yung na-Jesus ni-yambini, ana-lhaawu. \s1 Ngagurru-maynji ngaanu-garrindharrmani na-Jesus, wurrugu, anubani ana-raga-ragij ngaambu-wijangayii anaani. \p \v 25 Arraarrawindi wugurru wurru-wurruj wuu-yagaynjini wurru-yanggi. Ni-yanggi… nga ni-wiḻibiḻingiyn niga, nga bagu wani-magaa. \v 26 Nga ni-yamayn niga, “Nugurru-maynji aadanu numburru-yaarri ngayawi-wuy, numburru-lhaabina aḏaba na-ninyarra marri nga-rriibi marri nga-rangarrinaaj marri warruburru-yung nugurri-nyinyung warra-mijburrayung, marri warra-minilharri marri warra-miyn.ngarrilharri-wuy, marri ngijang, nugurru numburru-lhaabina nugurri-nyinyung aadanu ana-wiri nga. Yagi-maynji nurru-waṉbi aadanu, yagu waari ngayawi-nyinyung-magaa anaani numburru-marrbuy-mang-jinyung ngaya. \p \v 27 “Nugurru aadanu nimbirri-warrgu anubani ana-rangag, marri ngaya ngirri-garrindharrmani. Yagi-maynji nurru-waṉbi aadanu, waari ngayawi-nyinyung-magaa anaani numburru-marrbuy-mang-jinyung ngaya.” \p \v 28 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Nugurru-maynji ngirri-garrindharrmani, wurrugu, anubani ana-raga-ragij numburru-wijangayii wurrugu ngayawi-nyinyung. Marri yuga nugurru ngirri-ngaynbandii-windiyung anaani ngirri-garrindharrmani ngaya, yagu waari? Anaani wugurru wiijamana, aadanu nugurru yuga warraaynjaaynjaabugij-gaj-jinyung, nimbirri-maṉdhii-maynji anubani-yung ana-wumurrng, anubani-yung nugurru numburraambargalang nga nimbirri-nguynmawana anu-ṉuga, nga aniga-yung anggu-ngargu, nimbii-jadugang yungguyung wugurru? \v 29 Yagi-maynji nugurru nurru-waṉbi aadanu, ari nimbirriiban-baḻii wubami-rruj ama-ṉuga-rruj, marri yagi aadanu wu-jadugi wugurru aḏaba. Warraarrawindi-maynji warra-wurru-wurruj aadanu ambirri-nayii, anubani-yung wugurru nambambi-rajburrnayii aadanu. \v 30 Amburru-yamang wugurru, ‘Naagi-yung niga na-waḻyinyung niwu-maṉdhangi, yagu waari aniwu-jadugaa niga!’ Dani-yung amburru-yamana wugurru. \p \v 31 “Marri ari anaani wiij-nguynju. Nubagi na-runggal-yung-maynji na-king-jung, nubiṉi-yung-maynji ambini-wiynjina wuguṉi ana-wungarri naaynbajung-guy na-king-guy, anubani-yung ana-wulhu-wulhurr wurrugu niga-waj aniindhadhangang, marri ambani-nguynmawana nigawi-nyinyung wurru-wiynji-wiynjina-yinyung. Marri nga ani-yamang, ‘Ngaya warraawurru ngarra-waṉagana warra-waḻya-waḻya 10,000, nigaayung naaynbajung warruburru wani-waṉagana 20,000 warra-waḻya-waḻya. Yuga ngaya-waj anaani ngandhuḏ-jaarri yuga?’ \v 32 Ari ani-yamang niga ‘Yagi ngaya nga-lhuḏ-ḏumi, ari arraarrawindi yamba wani-waṉagana niga!’ Nga anubanila, nubagi anu-lharrgang nubagi naa-ja-jambina-yinyung ari nubagi-wuy naaynbajung-guy na-king-guy. Ari nigaayung nubagi-yung naaynbajung ni-burraa-waj wurrugu yuwaagu jujuu…j. Nga buguni niga ani-yaarri nga anu-yandhawiwanjii anubani-yung aḏaba amburru-burraa wugurru amburru-lhamaamura.” \p \v 33 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Yagu anaani-yung wiijamana, nugurru-maynji aadanu yagi nurraarra-garraarru-maynji anubani-yung anaarrawindi-lhangu anaani-rruj-jinyung wu-warra-ngu-burraa-yinyung, waari ngayawi-nyinyung-magaa anaani numburru-marrbuy-mang-jinyung ngaya. \p \v 34 “Naagi-yung niga na-lhanganig ni-lhami-mamaaḻang. Yagu naagi-yung na-lhanganig-maynji yagi waṉagi na-nidhamij, numburru-yaminggarrang nimbiniigijgiyn nubagi na-nidhamij? \v 35 Naadagu aḏaba niga ni-lhamij-galadi. Anaani aḏaba aniwaaban-galadi-wana anaani anaaban, yagu animaaladi-wana magurru mana-manure. Yagu warra-wurru-wurruj naagi niga ambini-warra-yarraana aḏaba. \p “Gurruwaj, nugurru-maynji aadanu numburraan-bawalhang, anubani-yung numburraawanggina-windiyung nugurru!” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, na-nidhaawu-yung. \c 15 \s1 A-jib-jinyung waaṉibiyn. \r Matthew 18:10-14 \p \v 1 Anubani-yumbaa warraawurru-yung wugurru wirri-nguynmu-nguynmawaa-yinyung anu-ṉuga marri warruburru-yung wugurraayung warra-mulung-arrgi-yung warraalaaladi-yinyung, anubani-yung wurru-yanggi marri nga bagu wurru-muṉḏugaa nigawi-wuy na-Jesus-guy. \v 2 Yagu warruburru-yung warra-Pharisee marri warruburru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, warraawurru-yung wugurru warriirrimarrdiyn. “Yagu niga naagi aḏaba ni-malngawina warraawurru-wuy warraalaaladi-wuy, nga anubani niga ni-nguyii bagu-rruj wugurri-rruj ana-marrya.” Dani-yung wurru-yambini wugurru. \p \v 3 Yagu yamba aḏaba anaani-yung, wani-magaa bagu wiij-bulawaa-wala ana-lhaawu. \v 4 “Nugurru-maynji aadanu numburru-waṉagana anubani-yung ana-jib yagu 100 ari. Yagu anaaynjaabugij-maynji wugurru anggaaṉibiyn. Nugurru yuga numburru-yaminggarrina aadanu aḏaba? Anubani-yung numburraarruyn wugurru 99 anubani-yung bagu anggu-ngarra-ngu-burraa, anubagu a-lhal-maḏa-rruj, marri anubani-yung ngijang numburraagalhaga-lharrmani wubani-yung wugurru waaṉibiyn-inyung. Numburraagalhaga-lharrmani wugurru… nga numburru-lhangarrmang. \v 5 Anubani-yung numburru-lhangarrmang-maynji ana-jib wugurru, anubani-yung nugurru numburru-mang, marri numburru-ḻaḻagang marri numburru-warrgurrang, a-nyaḻaj-guy, marri numburru-yarrijgina aanga-wuy. Anubani nugurru numburru-ḏinggina. \v 6 Numburraaḏii nugurru, warruburru-yung-guy nurru-ga-gaḻijgaynjina-wuy marri warruburru-yung-guy warra-mijgalgur-wuy. Nga numburru-yamang wugurri-wuy, ‘Numburru-waḻaaḻarrii aḏaba ngayawi-wuy, ngaya yamba anaani nga-lhangarrmayn anaani ana-jib, anubani-yung waaṉibiyn-jinyung wugurru anubani-yunggaj, anaani-yung.’ \p \v 7 “Yagu anaani wiijamana wugurru, ngana-magana anaani nugurri-wuy, nubagi-yung-maynji naaynjaabu-nyung naaladi-nyung niga ani-wurrij-biḻibiḻingiyn-maynji, warruburru-yung wugurru wurru-burraa-yinyung anuwaani anaarrwar, warruburru-yung amburru-ḏinggina-windiyung runggal. Yagu warruburru-yung wurru-ḏinggina wirrig, warruburru-yung yamba warru-mulung wugurru 99 waari yamba wugurru amburru-wurrij-biḻibiḻingini wugurru, anubani-yung yamba wugurru wurru-maaḻamburrg. Yagu nubagi-yung-maynji naaladi-nyung niga ani-wurrij-biḻibiḻingiyn-maynji, warruburru-yung amburru-ḏinggina runggal-windiyung wugurru.” \s1 Ana-lhaawu ngarrubagi-yung-jinyung ngarra-maṉinyung angiwaaṉibijgang-jinyung anaaynjaabugij anu-ṉuga. \p \v 8 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Ngarrubagi-yung-maynji ngarra-maṉinyung angiwu-waṉagana 10 anu-ṉuga wugurru yi-yiiḻi-yii, yagu anubani-yung angiwaaṉibijgang-maynji ngiga anaaynjaabugij, marri angiwu-lhalmbaarrijgang-maynji ana-ngura marri ngiga angi-waalhudii anubani-yung. Marri anubani wugurru angiwaagalhaga-lharrmani wubani-rruj a-lhirribala a-wumurrng-duj. Angiwaagalhaga-lharrmani… marri angiwu-nang ngiga, angiwu-lhangarrmang anubani-yung. Yijgubulu, anaani angi-yamang ngiga. \v 9 Anubani-yung-maynji angiwu-lhangarrmang ngiga, nga anubani-yung ambangii-gaḏang warruburru-yung-guy wurru-ga-gaḻijgaynjina-yinyung marri ngigawi-nyinyung-guy warra-mijgalgur-yung-guy. Marri anubani angi-yamang, ‘Numburru-ḏinggina nugurru ngayawi-wuy, anubani-yung ngawu-lhangarrmayn waaṉibiyn-jinyung anu-ṉuga,’ angi-yamang ngiga. \v 10 Anaani ngana-magana nugurri-wuy, anaani wiij-nguynju aḏaba, nubagi-yung-maynji naaladi-nyung naaynjaabu-nyung, anubani anaaladi-maynji ani-wij-garru-maynji niga, anubani-yung ana-angel na-God-jinyung, anubani anggu-ḏinggina windiyung.” Dani-yung na-Jesus niga ni-yambini. \s1 Ana-lhaawu nubiṉi-yung-jinyung na-niwiyayung-biiyung. \p \v 11 Ngijang yaani-yung ni-yambini anaaynbaj ana-lhaawu. “Nubagi-yung waḻyinyung, wini-wulawaa niwiyayung-biiyung wani-waṉagaa. \v 12 Nubagi-yung niga na-yabaḏi-nyung nu-yamijgayn na-ninyarra-yung-guy, ‘Baba, anaarrgi-yung nugawi-nyinyung anaarra yagu nganggaarra-mani wurrugu. Yagu nagang numbiiyn-bugij aḏaba anaani.’ Nigaayung na-ninyarra-yung aḏaba nigaayung ni-warra-munduwaa niga anubani-yung anaarra, nga waniini niga nubiṉi-yung-guy. \p \v 13 “Wurrugu marri mal-dhamurrug nubagi-yung na-niwiyayung na-yabaḏi-nyung niga ni-warra-mangi aḏaba anaarra. Aḏaba nubagi-yung niga ni-yanggi wubani-wuy a-lhal-aynbaj-guy a-lhal jujuu…j malanganyanay, niga ni-yanggi. Nga bagu anubani-yung ni-warra-lhaladangi anaarra, ni-warra-nguḻu-nguḻugayn-bindiyung niga, ni-warra-ngu-jadugayn, anubani-yung niga yij-galaaladi-windiyung yamba ni-waṉbini naadagi-yung. \p \v 14 “Anubani-yung aḏaba ni-burri anubagu ni-mamar niga. Anubani-rruj ana-lhal, waari ana-marrya, maarmag-galadi aḏaba. Warruburru-yung wugurru wurru-marryaadangi anubani-rruj ana-lhal. Nigaayung naadagi-yung na-wurrujung, nigaayung ni-marryaadangi. \v 15 Aḏaba ni-yanggi nubagi-wuy na-wurrujung-guy anubani-rruj-jinyung ana-lhal, ani-mijgalmini yungguyung niga. Yagu nigaayung na-waḻyinyung anubani nu-magayn, ‘Nagang ba-rangarrii wubani a-bigi-bigi-wuy,’ niga ni-yamayn. \v 16 Nga naagi-yung na-waḻyinyung ni-yanggi, ni-rangarrangi aḏaba ana-bigi-bigi. Naagi-yung ni-ngaynbandangi-windiyung niga anubani ani-nguni a-bigi-bigi-yinyung ngunu-nguni a-marrya. Warraaynbaj yamba waari niga ambunu-marrya-wini wugurru ana-marrya naagi-yung. \p \v 17 “Anubani-yung niga ni-dhi-maṉdhini aḏaba nigaajbaj, nga bagu niga ni-yamijgaynjini niga, ‘Warruburru-yung warra-wurru-wurruj niga wunaa-mijgalmina-yinyung ngayawi-nyinyung na-baba, ari wugurru wurru-waḻarranjii, marri ngijang. Yagu ngaya yaani aḏaba, nga-ngu-jadugiiyn, ari nga-ngawang, ngaya yamba anaani nga-gaj-marryaadiyn yaani. \v 18 Aḏaba nga-ḻaḻagiiyn marri ngaynjaarri ngayawi-wuy na-baba-wuy. Marri ngaynjamang ngaya nigawi-wuy, “Baba, anaani ngaya ngaaṉbini aladi nigawi-wuy na-God-guy yagu marri nugawi-wuy. \v 19 Ngaaladi yamba ngaya anaani, yagi numba-mayi marri numba-nigi-wi ngaya. Nimba-lharrgang ngaya, waa-mijgalmina yungguyung aḏaba.” ’ Dani-yung ni-yamaa niga. \v 20 Anubani-yung ni-ḻaḻagiiyn, aḏaba ni-jarrarriyn na-ninyarra-yung-guy. \p “Aadani-yumbaa niga na-ninyarra-yung ni-warranggaa nga ni-malnguj-ngaḏba-ngaḏbangi anuwagala ni-yanggi-yinyung niga. Anubani-yumbaa niga nu-warrngayuyn-bindiyung naadagi-yung. Marri ni-yarbiyn nga nu-bilhargayn, nga nu-lhaawuynjayn niga. \v 21 Anubani-yung niga na-niwiyayung nu-magayn, nga ni-yamayn ‘Baba, anaani ngaya ngaaṉbini aladi nigawi-wuy na-God-guy yagu marri nugawi-wuy. Ngaaladi ngaya anaani, yagi nimba-mayi ngaya nimba-nigi-wi.’ Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 22 “Yagu nigaayung na-ninyarra-yung niga wani-magayn warruburru-yung-guy wunu-yandhurrbangaa-yinyung, ‘Gurruwaj, numburru-nguḻu-nguḻubiyn bagalu nimbirrima-yarrijgiyn maadamu mana-yaaḻi, marri numbunu-yabijgang niga. Marri anubani dajilu nimbirri-mang marri nimbirri-waṉagana numbunu-marang-jadang yadhu niga. Marri dajilu nimbirrima-mang, nimbirrima-waṉagana, marri numbunu-mun-jabijgang yungguyung niga. \v 23 Marri nugurru numburraagalhaga-lharrmani aḏaba a-bulugi a-mangaj, marri numburruumana wugurru. Marri anubani-yung ngaambu-nguyii yadhu, ngaambu-ḏinggina. \v 24 Naagi-yung yamba na-nigi niga yaga ni-ngawiiyn yagu niga ni-wiri-wugij niga. Niiṉibiyn mirraadhu, yagu nguunu-lhangarrmayn niga.’ Dani-yung ni-yamaa. Anubani wurru-ḏinggini wugurru. \p \v 25 “Yagu niga nubagi-yung nu-ngambara-gayn-jinyung niga na-niwiyayung, yuwaagu niga ni-burri marri ni-mijgalmini aarabarabalu-rruj. Nga anubani-yung ni-yanggi niga wubani a-wumurrng-guy. Yagu niga ni-wawanggiyn nga anubani-yung wugurru wurraayigini, wurru-wan.ngaa anubagu. \v 26 Nga bagala niga niiḏiyn nubagi-yung-guy na-wurrujung-guy nubagi nu-yandhurrbangaa-yinyung niga. Nu-yamijgayn, ‘A-yangi yungguyung yuga aadanu wugurru wurru-waṉbina wurru-ḏinggina waadurru?’ \p \v 27 “Nga nigaayung nubagi nu-yambalmayn nu-magayn, ‘Nugawi-nyinyung yaga na-nilharri aḏaba yaagi niigiyn niga. Niigiyn aḏaba nugawi-wuy na-ninyarra-wuy. Niga na-ninyarra anaani ni-wini aḏaba mangaj bulugi. Na-nilharri yamba nagang niga ni-wiri-wugij marri niga ni-maaḻamburrg niigiyn.’ Dani-yung ni-yamayn naagi-yung na-wurrujung. \p \v 28 “Yagu naagi-yung na-ngambari-nyung niga aḏaba ni-riyaldhiyn. Waari anubuguni ani-yabini, nu-wurrij-marrdiyn-bindiyung niga naadagi-yung. Yagu nubagi na-ninyarra-yung ni-rabaliyn marri nu-yandhawiwandi niga. \v 29 Yagu nigaayung na-ninyarra-yung-guy nu-yambalmayn, ‘Anaani-yung ngaya anaarrawindi-lhangu anaagalhal-aṉbana anaani-yung ngunu-yandhurrbangaa nagang. Yagu waari nimbiini ngaya anaaynjaabugij ana-naniguḏ ana-wirrig nguynju yadhu ngaayunggaj nga-ngu-ḏinggini yungguyung warraawurru yaga nurru-guwaj-gaynjina-yinyung nurru. \v 30 Yagu naadagu naaynbajung nugawi-yinyung na-niwiyaay yaga, anuwagala niigiyn-jinyung, anubani-yung niwu-lhaladangi anubani-yung yaga anu-ṉuga, warruburru-yung-guy warraalaaladi-wuy yaga warra-maṉaṉung-guy. Marri ngijang niga nunaa-bini aadanu ana-bulugi ana-mangaj.’ Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 31 “Yagu nigaayung na-ninyarra-yung nu-yamijgayn nigawi-wuy, ‘Nigi, nagawaa yaani na-burri na-yagaynjini na-wuguuguni-wugij nagawaa, naanggarra-ngu-burri yaaji. Anaani anaarrawindi-lhangu nagang baarra-waṉagana, nugawi, wurrugu marri. \v 32 Yagu anaani aḏaba ngagurru ngaambu-waḻaaḻarrii marri ngaambu-ḏinggina. Anaani wiij-maṉdhiiyn aḏaba. Naagi yamba nugawi-nyinyung na-nilharri ni-ngawiiyn, yagu ni-wiri-mayn ngijang. Niiṉibiyn, yagu ngijang nguunu-lhangarrmayn niga.’” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, na-nidhaawu-yung. \c 16 \s1 Nubagi-yung-jinyung na-waḻyinyung na-yina-mamaaḻang-jung anaani-rruj ana-lhal. \p \v 1 Anubanila-wala, na-Jesus wani-magayn niga warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy, “Nubagi-yung yaga waḻyinyung ambalal-yung. Marri nubagi-yung naaynbajung naa-mijgalmini-yinyung naagi-yung niga. Nubagi-yung naa-garra-rangarrangi-yinyung wubani-yung aarra. Nga aḏaba aynbajung nu-magayn nubagi-yung naambalalijung, ‘Nubagi ninii-mijgalmina-yinyung niga, anubani-yung niga ni-warra-lhaladangi aḏaba anubani anaarra,’ ni-yamayn. \p \v 2 “Nigaayung nubagi naa-gaḏiyn aḏaba yuuguni naa-maa-mijgalmini-wuy. Ni-yamayn nga nu-yamijgayn ‘Aadanu ngaya ngaawanggini nugawi-nyinyung ana-lhaawu,’ ni-yamayn. ‘Yuga ngubindi aadanu? Ba-warrarrii a-wubiba-wuy, nga anubani-yung barriini-yinyung marri barraa-gaagijgini-yinyung warruburru-yung-guy. Nimbiiyn aḏaba bagalu aadanu ana-wubiba. Yagi yamba nagang nimbaa-garra-rangarri aadanu ngayawi-nyinyung anaani anaarra.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 3 “Nubagi-yung niga naa-maa-mijgalmini-yinyung na-waḻyinyung nigaajbaj ni-yamijgini. Ni-yamayn, ‘Yuga ngaya ngaynjaminggarrina anaani, aḏaba ngaya ngani-lhambang yamba naagi na-buunggawa-yung, ngaya nganaa-ba-bardhii-yinyung nigawi-nyinyung? Waari yamba ngaya ngambaḏa-waḏaḏ-magaa, yagi ngaya anaani nga-rigi ana-gara. Ngaya anaani ngaambuliyn, yagi ngaya nga-lhangayi anu-ṉuga. \v 4 Nga-marrbuy anaani nganggaṉbina-yinyung. Nguynju warra-mulung-arrgi-yung ngambambi-yarrijgina yadhu wubani wugurri-wuy a-wumurrng-guy, naagi-maynji ngaya anaani ngambani-lharrgang.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 5 “Anubanila-wala, wanii-gaḏiyn warruburru-yung-guy warra-mulung-arrgi-yung-guy, warruburru-yung-jinyung wani-lhalamayaa-yinyung niga anubani anu-ṉuga nubagi-wuy niga na-buunggawa-yung-guy. Wanii-gaḏangi aynjaaynjaabugij-gaj niga. Ana-wulhu-wulhurr-inyung niga nubagi-yung nu-magayn, ‘Nagang yuga wu-ngargu aadanu banaa-gaagijgina anu-ṉuga, ngayawi-nyinyung na-buunggawa-yung-guy?’ \p \v 6 “Nigaayung ni-yamayn, ‘Anaani 4000 lita anubani-yung anu-gargayag, anaani.’ Nigaayung ni-yamayn, ‘Yaani ana-wubiba nugaayung. Ba-burrangang daju. Marri ba-warrarrii anubani anggu-malnguj-garrarrina anubagu 2000.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 7 “Ngijang nu-yambini naaynbajung-guy, ‘Yuga wu-ngargu nagang aadanu banaa-gaagijgiyn, nubagi na-buunggawa-yung-guy?’ Nigaayung ni-yamayn, ‘Anaani 4000 lita anubani-yung wuḏal-inyung, anaani a-marrya.’ Nigaayung ni-yamayn, ‘Daju baandhadhangang, marri ba-warrarrii aadanu ana-wubiba, anggu-malnguj-garrarrina anubagu 3000.’ Dani-yung ni-yamayn.” \p \v 8 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Nubagi-yung niga naaladi-nyung naa-maa-mijgalmini-yinyung, dani-yung ni-waṉbini niga. Yagu niga nubagi-yung na-buunggawa-yung nigawi-nyinyung, nubagi-yung nu-warraarriwaa niga! ‘Aadanu nagang nuynjina-mamaaḻang,’ ni-yamayn. Anaani wiijamana, warruburru-yung warra-wurru-wurruj anaani-rruj-jinyung wurru-burraa ana-lhal, anaani wurru-yina-mamaaḻang anaani-rruj-jinyung ana-lhal, wugurraayung warruburru-yung warra-mulung-aynbaj warra-wurru-wurruj wu-lhalmbaarrii-yinyung wurru-burraa wugurru, warraawurru-yung warra-mijburrayung na-God-jinyung, waari amburru-yamang wugurri-yii. \v 9 Marri ngana-magana anaani nugurri-wuy, anubani-yung numburru-guwaj-gaynjina nugurru warra-mulung-arrgi-yung-guy. Nambarriiyii nugurru anubani anu-ṉuga marri anubani-yung anaarrgi-yung ana-ngurrji, anaani-rruj-jinyung ana-lhal. Anubani-yung-maynji anu-ṉuga anggu-jadugiiyn wugurru, anggaari, yagu God niga-waj nambani-yarrijgina anuguni anaarrwiyaj nigawi-wuy, anubani anggu-wuguuguni anubani-rruj anaanga.” \p \v 10 Na-Jesus ni-yambini-wugij niga. Ni-yamayn, “Nugurru-maynji aadanu numburraarra-waṉagana ana-winyig, marri anubani-yung numburru-warraaṉbina maaḻamburrg, anubani-yung numburraarra-waṉagana-maynji anaarrawindi, anubani-yung ari numburraarra-waṉbina wugurru maaḻamburrg. Yagu nugurru-maynji numburraarra-waṉagana ana-winyig, marri anubani-yung numburru-waṉbina-maynji wugurru anaaladi, anubani-yung numburraarra-waṉagana-maynji anaarrawindi, anubani-yung ari numburru-waṉbina aladi. \p \v 11 “Nugurru-maynji yagi-maynji narra-yu anu-ṉuga warruburru-wuy ana-maaḻamburrg-galawaj, marri anubani-yung anaarrgi-yung wugurru ana-ngurrji, anaani-rruj-jinyung ana-lhal, yagi-maynji nurru-waṉbi nugurru ana-maaḻamburrg, niga na-God yagi nani-yu nugurru anubani anaarrawindi ana-mamanunggu-yinyung anaarrwar-wala. \v 12 Yagi-maynji nugurru nurraarra-waṉbi ana-maaḻamburrg anubani anaarra warra-mulung-arrgi-yung-jinyung, yagu waari nugurru aadanu nambii-ngu-jambarrg-gi, aadanu waari numburru-mamanunggu-magaa nugurru. Marri yagi nambi-yu aadanu nugurri-wuy anubani anaarra yagu ana-ngurrji. \p \v 13 “Waari narra-waṉagi na-wulawaa na-buunggawa-waa. Nugurru-maynji nambarra-waṉagana ambini-wulawaa na-buunggawa-waa, numbunu-margirang naaynbajung yagu naaynbajung numbunu-ngaynbandii. Numbunaa-garra-galgaalgurmani ari yijgubulu nubagi naaynbajung, ari yagi niga naaynbajung nuunaa-garra-galgaalgurmi ana-maaḻamburrg. Nguynju yunggaj, nugurru yagi nuunu-waṉagi na-God marri anaaynbaj yagi wu-buunggawa-mi.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, wani-magaa warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy, ana-lhaawu. \s1 Ana-lhaawu nubiṉi-yung-jinyung na-Lazarus marri naambalal-ijung. \p \v 14 Wugurraayung warra-Pharisee warraawurru-yung wirrii-ḏamarr-ngu-burri windiyung anaani-yung anu-ṉuga wugurru. Yagu anubani yingga wurraawanggini anaani ana-lhaawu, marri anubani wunu-rajburrnani niga na-Jesus. \v 15 Yagu nigaayung wani-yamijgayn wugurri-wuy, “Nugurru aadanu nurru-mamanunggu-wina, nguynju yadhu warraarrawindi warra-wurru-wurruj nambambi-nayii nugurru aadanu. Yagu God ni-marrbuy niga-waj anaani ana-lhirribala anaandhiri-rruj, niwu-nayii niga. Warra-wurru-wurruj-maynji nugurru aadanu nambambi-warraarriwana, yagu God niga-waj nambani-nayii nugurri-wuy. Ni-marrbuy niga nugurru nurraalaaladi-windiyung aadanu. \p \v 16 “Anaani wugurru anu…bani-yunggaj anaani-yung nga anubuguni na-John-guy nubagi yaga waniimbaambara-ngambijgaa-yinyung niga, warruburru-yung wurraawanggini anaani-yung ana-lhaawu-runggal marri anubani-yung anaaynbaj ana-lhaawu warruburru-yung-jinyung wugurru wunaa-ja-jambini-yinyung na-God. Nga anubani-yung malgadhaadharri wurrugu, nga anubani-yung ana-lhaawu anubani-yung-jinyung na-God niga wani-rangarrii-yinyung nigawi-nyinyung warruburru-yung warru-mandag, anaani-yung ana-lhaawu aḏaba wu-rajaarrii. Yagu warraawurru-yung warraarrawindi-lhangu warra-wurru-wurruj wugurru wurru-yaarri angaḏajung nigawi-wuy. \v 17 Anuwaani anaarrwar marri anaani ana-lhirribala ngurru-burraa-rruj ngagurru, anaani ari anggu-jadugiiyn aḏaba. Yagu anaani wiij-baḏa-waḏaḏ-bindiyung wugurru, yagi anubani ana-lhaawu-runggal wu-warrbidi-mi wugurru. Anaani-rruj wugurru yagi anubagu anaaynbaj anu-mari wu-mari-warrarrii, yagi wugurru wu-jadugi.” \p \v 18 Na-Jesus naagi-yung ni-yambini-wugij niga. “Nagang-maynji bangaarruyn-maynji nugawi-nyinyung nga-rangarrinaaj, marri baaynji-yara ngarraaynbajung-guy, ba-waṉbina aladi-windiyung. Marri, nubagi-yung-maynji na-waḻyinyung marri ngarrubagi ngarra-maṉinyung ambiniirruynjang-maynji, yagu naaynbajung-maynji ngarrubagi-yung ambini-yara, ngarra-maṉinyung, bagi-yung niga ani-waṉbina aladi-windiyung.” \p \v 19 Naagi-yung ni-yambini-wugij. “Nga bagi-yung ambalal-ijung wurrujung, manubami-yung ni-yabini yaaḻi-mamaaḻang-jinyung, ma-mamanunggu-windiyung, manaama waṉagana runggal anu-ṉuga. Naagi-yung na-waḻyinyung ni-ngunu-nguni ana-marrya arraambaḻaman-jinyung, ni-wuguuguni. \v 20 Nigaayung naagi-yung naambalalari-nyung, na-nimuwaj-jung Lazarus ni-mayini. Bagu aarabarabalu-rruj ni-murrgu-murrgulhi bagu wu-dhawang-duj naambalalijung-duj anaanga. Naagi-yung niga ni-warra-guṉḏa-guṉḏa. \v 21 Naagi-yung ni-ngaynbandangi-windiyung ani-nguni anu-gamuymuy, nubagi-yung-gala naambalalijung-gala ni-nguni-wala. Marri anuwagala-magaa waa-ḻandhurrg wu-yanggi, nga wunu-lhaṉ-buynjaa anubani ana-jiji. \p \v 22 “Wurrugu nubagi ni-ngawiiyn naagi-yung naambalalari-nyung. Anubani wu-yanggi ana-angel ninggu-miyn, ninggu-warrgurriyn. Naagi-yung ninggu-yarrijgini na-Abraham-guy, bagu ninggu-burriyn, marri wini-yagaynjini aḏaba. Nigaayung malgadhaadharri ni-ngawiiyn naagi-yung naambalalijung. Nga naagi-yung wunu-wurrdhangi. \v 23 Naagi ni-yanggi wubani wu-naga-nagina-wuy a-ngura-wuy. Nga bagu ni-burri, wubani-rruj a-ngura-rruj, ni-warragayangi-windiyung. Nga yuuguni ni-ba-jaḻdhiyn arrwiyaj, ni-warranggayn bagila nu-nayn na-Abraham, jujuu…j ni-burri. Ni-warranggayn bagu nigaayung niindhadhi naagi-yung na-Lazarus nigaayunggaj, wini-yagaynjini. \v 24 Anubagala niiḏangi, ni-yamayn ‘Baba! Abraham! Nimba-man.galagang! Naadagu banu-lharrgang na-Lazarus. Naadagu ani-yaarri nga ni-marang-dhalwulangang nga ni-yaarri nga bagala ngambani-lhaynjajgang, ngambani-lhayn-mawuraadijgang nguynju yadhu. Anaani yamba waa-lhanga-lhangalmbaliyn nga-burraa a-ngura-rruj, ngaarragayii,’ ni-yamayn. \p \v 25 “Yagu nigaayung na-Abraham nu-yamijgayn ‘Nigi, baawanggina, aadanu anu…bani-yunggaj nagang numbiri-waj, aadanu nunggarra-mangi arraambaḻaman-jinyung anaarra, nunggarra-waṉagaa. Nigaayung naagi-yung na-Lazarus nigaayung ni-warra-mangi alaaladi-yinyung. Yagu anaani nurru naagi aḏaba nuunu-man.galagana, nurri-rruj ni-burraa. Yagu nugaayung aadanu danu nga aḏaba nunggarragayii. \v 26 Marri ngijang, nugurru aadanu marri nurru anaani, danu yamba waaḻadhaa runggal. Warraaynbaj-maynji anaajili ambu-yaarri nugawi-wuy-maynji aadanu-wuy, yagi aadanu-wuy yamba wu-rumi. Warraaynbaj yamba yagi anaadajilu wu-garraji nugurri-wala anaanu-wuy,’ ni-yamayn na-Abraham. \p \v 27 “Nigaayung ni-yamayn, ‘Ngunu-lhangayaana anaani baba, banu-lharrgang naadagu na-Lazarus, ani-yaarri ngayawi-wuy warra-mijgalgur-yung-guy. \v 28 Ngaya anaani ngarra-waṉagana marang-aynjaabugij naa-murruyung-gaang warruburru. Nguynju yadhu bagu ambani-magana, ambani-ru-maṉdhii warruburru, nguynju yungguyung waari wuu-rumi anaanu-wuy, nguynju yadhu yagi yungguyung wurraarragayi,’ ni-yamayn. \p \v 29 “Yagu nigaayung na-Abraham ni-yamayn, ‘Yagu warruburru wugurraayung wirri-waṉagana bani lhaawu na-Moses-jinyung marri warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, anu…bani-yunggaj-jinyung. Wugurru warruburru amburraawanggina wubani a-lhaawu,’ ni-yamayn. \p \v 30 “Yagu nigaayung anubani-yumbaa ni-yamayn, ‘Yagi, baba Abraham. Warraaynbaj-maynji warrubawi-yung ambu-yaarri anubani ana-ngawij-gala, bani-yung marri anubani amburru-wurrij-biḻibiḻingiyn.’ \p \v 31 “Nigaayung anubani na-Abraham ni-yamayn, ‘Warrubawi-yung-maynji yagi wii-yandhurrbi anubani ana-lhaawu na-Moses-jinyung marri warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, warrubawi-yung-maynji warraaynbaj ana-ngawij-gala-maynji ambu-ḻaḻagiiyn, warrubawi-yung yagi-wugij wu-jambarrgi.’” Yaani-yung ni-yamaa na-Jesus. \c 17 \s1 Na-Jesus ani-yambina warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy. \r Matthew 18:6-7,21-22, Mark 9:42 \p \v 1 Anubanila-wala, naagi-yung na-Jesus wani-magayn niga warruburru-yung-guy wurru-marrbuy-maa-wuy, “Anaani ngubindi-windiyung warraarrawindi-lhangu nugurri-wuy. Warrubawi-yung warraaynbaj nambambi-dhangu-jujurii-maynji, nguynju yadhu nugurraayung ari numburraaṉbina aladi. Yagu anubani-yung runggal windiyung aladi anubani anggu-waṉina wugurri-wuy nambambiidhangu-jujurii-yinyung-maynji. \v 2 Nubagi-yung-maynji na-wurrujung, nubagi-yung ambani-magang-maynji warruburru-wuy warra-mijburrayung-guy, ambaniidhangu-jujurii-maynji, anubani-yung ana-wulhu-wulhurr warraaynbaj ambirrima-ṉuga-radbiyn ṉuga runggal-windiyung, nubagi-yung-guy ambunu-waḻwag-ḏadbiyn marri anubani-yung ambunu-barawudang anubuguni mana-lhagayag-guy! Aadanu anggiij-maṉdhiiyn, yagi yadhu waniidhangu-ju-juri warra-mijburrayung, marri wurru-waṉbi anaaladi wugurru. \p \v 3 “Nugurru aadanu aḏaba numburru-dhi-maṉdhina. Na-nilharri-maynji nubagi ani-waṉbina anaaladi, anubani-yung banu-magana niga, ‘Aadanu wiij-galadi-wina wugurru.’ Yagu nubagi-yung-maynji ani-wurrij-biḻibiḻingiyn niga, anubani-yung nagang banaagajij-garruyn aadanu. \v 4 Nubagi-yung-maynji ani-waṉbina-maynji niga anaaladi nugawi-wuy, anubani-yung marang-aynjaabugij marri wulawaa, anubani-yung ani-waṉbina, ngarrubagi-rruj ngarraaynjaabugij ngarraaḻirr niga, anubani-yung-maynji marang-aynjaabugij marri anggiij-bulawaa-maynji naagi-yung ani-wiḻibiḻingiyn nugawi-wuy, nga ani-yamang aḏaba ‘Anaani ngaya nga-wij-garruyn aḏaba. Marri ngaya anaani nimbaagajij-garruyn nagang.’ Ani-yamana-maynji, marri nugaayung banaagajij-garruyn nubagi-yung niga.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, ana-lhaawu. \p \v 5 Warraawurru-yung wirri-lhaawu-yarrijgini-yinyung, wunu-magayn nigawi-wuy na-Buunggawa-wuy, wurru-yamayn “Nurru aḏaba anaani nuu-jambarrgiiyn. Nimba-maṉmang, nguynju yadhu naambu-jambarrgina yungguyung angudu.” \p \v 6 Yagu nigaayung na-Buunggawa ni-yamayn, “Nugurru-maynji anubani numburru-jambarrgiiyn winyig-bindiyung, ari numburru-yamang-maynji aani-yung-guy wubal-wuy a-mulberry-wuy, numburru-yamijgang anubani ‘Ba-ḻaḻagiiyn, nagang aadanu anu-bal, ba-yaarri nga yuwaagu baanuynjungina ama-lhagayag-duj’ marri anubani nambanggu-yandhurrbang nugurru.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 7 Ni-yambini-wugij naagi-yung na-Jesus. “Nubagi-yung niga nini-yandhurrbangana-yinyung, nubagi-yung-maynji ani-riganjii anaaban nguynju ani-wanuynjungana yungguyung, yagu anubani-yung anii-ḏangarrii ana-jib nugawi-nyinyung. Anubani-yung anubagala-maynji ani-yaarri anubuguni ana-wumurrng-guy, yuga ba-yamana ‘Baaṉina, ba-yaarri ba-nguyii’? Yuga anaani-yung ba-yamang nigawi-wuy? \v 8 Girrjag! Banu-yamijgang ba-yamang, ‘Ba-yaarri ba-mani ana-marrya ba-burrii, baarraalgaalgurmani, nga ba-yarrijgina ana-marrya ngayawi-wuy. Anubani-yung nga-nguyii, marri nganggaḻ-nguyii, anubani-yung nganggaarra-ngu-jadugang. Adhaadharri wurrugu nugaayung ba-nguyii marri baaḻ-nguyii.’ Aadanu ba-yambina. \v 9 Yuga ‘Yuu, nga’ ba-yamang nigawi-wuy nubagi nini-yandhurrbangana-yinyung? Girrjag! \v 10 Anaani wiij-nguynju, anaani anaarrawindi-lhangu anubani-yung ngana-magana-yinyung, anubani-yung numburraaṉbina. Anubanila, numburru-yamang, ‘Nurru anaani ngunu-yandhurrbangana-yinyung, nurru anaani nurru-winyig. Nurru anubani-yung nurraaṉbini, waari anaaynbaj. Anubani-yung wiij-maṉdhiiyn.’ Dani-yung numburru-yamang.” Ni-yamayn yaani-yung na-Jesus. \s1 10 waḻya-waḻya arraarra-guṉḏa-guṉḏa. \p \v 11 Anubani-yung ani-yanggi niga buguni Jerusalem-guy. Aḏaba ni-yanggi Galilee-wala, aḏaba niwu-lhal-wambaḻalhiyn ana-Samaria. \v 12 Nga ni-yanggi buguni wubani-wuy a-wumurrng-guy, aanga-wuy. Ni-yanggi… nga bagu, ni-warranggayn, nga yaawurru 10 warruburru arraarra-guṉḏa-guṉḏa, wurraarragarra-lhi, yuwaagu waḻya-waḻya. \v 13 Warraawurru-yung bagala wurraaḏiyn, wurru-yamayn, “Jesus Buunggawa-yung, nurru anaani nimba-man.galagang nurru!” wurru-yamayn. \p \v 14 Nga nigaayung ni-warranggayn wani-nayn, nga buguni wani-magayn, “Nugurru numburru-yaarri nga bagu numbunu-bajiyina, nubagi-yung-guy ni-yamba-yambina-yinyung, na-priest-jung numburru-yiyijgina nugurri-nyinyung warru-gu-gudhar.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \p Warraawurru-yung wuu-yanggi… nga aḻagaḻa aḏaba. Wurraarranggayn, wurru-maji-mayn. \v 15 Yagu bagu aynjaabu-nyung waḻyinyung ni-yamayn ni-warranggayn, ni-warra-niini anubani-yung, ni-maji-mayn. Anubanila-wala niigiyn yuuguni na-Jesus-guy. Anubani ni-yanggi bagu, nu-warraarriwaa na-God-guy, yanggarrwar-mirri ni-yambini. \v 16 Anubani-yung ni-yanggi ni-ḻandharrdhangayn ni-burrdangayn anaani ana-yilhal yuuguni aaban-guy, yarrdiyn. “Yuu, nga,” ni-yamayn na-Jesus-guy. Yagu naagi-yung a-Samaria-yinyung niga na-waḻyinyung. \p \v 17 Naagi-yung na-Jesus ni-yamayn, “Warruburru-yung 10 yuga nurru-maji-maa warraawurru warra-waḻya-waḻya? Yagu awurruga warruburru-yung marang-aynjaabugij marri wurru-wulal-wulal awurruga? \v 18 Naagi-yung niga wubani a-lhal-aynbaj-gala-yinyung a-lhal, yuga naagi-yung-bugij niigiyn, niga nu-warraarriwaa na-God-guy?” \v 19 Nubagi-yung-guy nu-yamijgayn, “Ba-ḻaḻagiiyn aḏaba ba-yaarri. Aadanu yamba nagang nu-ngu-jambarrgiiyn, anaanila-wala aḏaba nu-maṉdhiiyn-bindiyung,” ni-yamayn. \s1 Lhal-ngargu na-Jesus aniigiyn? \r Matthew 24:23-28,37-41 \p \v 20 Anubanila-wala, warruburru warra-Pharisee wunu-yandhawiwandi, “Anubani-yung na-God ambani-rangarrii nigawi-nyinyung warru-mandag, lhal-ngargu anubani-yung?” wurru-yamayn. \p Anubani-yung wani-yambalmayn, “Waari anaaji ana-malnguj, nanggu-bajiyi ana-raga-ragij. \v 21 Marri waari wurru-yambi ‘Yigaj, anaani-yung aḏaba!’ yagu ‘Yuwaagila!’ anubani waari wurru-yambi. Yagu numburraawanggina. Na-God yaagi aḏaba wani-rangarrii, aani-rruj.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 22 Anubani wani-magayn wurru-marrbuy-maa-wuy, “Wurrugu amaaynbaj-duj, wurrugu ngirri-ngaynbandii ngirri-nayii ngaya, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, numburru-yamana ‘Lhal-ngargu aniigiyn?’ Yagu yagi ngirri-ni. \v 23 Anubani-yung nambambi-yambina, ‘Numburraarranggang yuuguni!’ yagu ‘Numburraarranggang yaanuwuy!’ Yagi nurru-rumi, yagi narra-garrindharrmi. \v 24 Yagu yamba ngaya anaani, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, ngandaagiyn-maynji, ngubindi-windiyung nga-milhiynjina ana-wumala-rruj, aajila ramalila marri yuuguni arrgaḻinyi nga-milhiynjina. Nguynju yaga yi-yamiynji ni-mindhii, anggiijamana wugurru. \v 25 Yagu anubani-yumbaa ana-wulhu-wulhurr-waj, malgarrawindi nganggarragayii. Marri warraawurru warra-wurru-wurruj anaani-rruj, ngambambiindirrii ngaya.” \p \v 26 Marri ni-yambini-wugij na-Jesus. “Anubani-yung-maynji ngaya ngandaagiyn, ngaya na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung anggu-waṉbina nguynju yaga na-Noah-yii anu…bani-yunggaj. \v 27 Anubani wurru-nguni ana-marrya, marri anaani wurraaḻ-nguni. Marri wuu-lhalamayiynjini, marri wurru-maranguynjini. Wurrugu, niga na-Noah ni-yabiyn amubama-wuy ama-barrawu-wuy. Manubama-yung mana-ngugu ma-waṉiyn, marri wama-jadugayn, marri wama-rubang magurru. \p \v 28 “Anaani wubani-yunggaj wugurru, niga na-Lot-jinyung, anubani-yumbaa wurru-nguni ana-marrya, marri wurraaḻ-nguni, marri anubani wurru-yiynjini, marri warriini, marri wurraanuynjungaa, marri wirri-raani ana-wumurrng, anaani wiijamaa. Wugurru wunaa-gaminij-gaandirrangi niga na-God waadurru-yung. \v 29 Nga anubani-yung na-Lot naagi-yung ni-rabaliyn anubanila-wala ana-Sodom-gala. Nga anaani-yung ngura yuwaagala arrwar-wala wu-dhirridangi, manaami-yung mana-ṉuga ma-ṉuga-lhalmbaarrangi ma-ṉuga-nagini-windiyung magurraayunggaj ma-ngarrgan-jarramayn ma-rabini. Wanggu-jadugayn anaani-yung, gamuyumuyu wugurru.” \p \v 30 Niga ni-yambini-wugij, naagi-yung na-Jesus. “Anaani anggiijamang wurrugu, na-God niga anubani-yung nambani-bajiyina yaani nga ngaya-waj, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. \v 31 Anubani-yumbaa, ngarrubagi-yung ngarraaḻirr, nugurru-maynji numburru-burraa wubani-rruj arabarabalu-rruj, yagu nugurri-nyinyung anaarra anubani ana-lhirribala-maynji anggu-warra-ngu-burraa, yagi nugurru nurru-yabi, yagi nurraarra-mi ana-wumurrng-gala. Marri nguynju-waj, nugurru-maynji ana-malanganyanay-wala anaanga-wala, yagi nurraagi nugurru. \v 32 Nugurru aadanu aḏaba, numburru-wijangayii marri numburraawanggina ngarrubagi-yung yaga na-Lot-jinyung nga-rangarrina-yung yaga ngiga. \v 33 Nugurru-maynji nimbirri-waṉagana-maynji nugurri-nyinyung ana-wiri, yagu anubani-yung nimbirriij-gajarrgang nugurru aadanu. Yagu nimbirriirruyn-maynji nugurri-nyinyung ana-wiri, yagu nimbirri-waṉagana aadanu. \p \v 34 “Anaani ngana-magana nugurri-wuy, anubani-yung-maynji ana-miyn.ngu wugurru, ambini-wulawaa waḻya-waa ambini-yara wubani-rruj wuguṉi aanga-rruj. Naaynbajung niga anu-yarina na-God, yagu naaynbajung bagu-waj niga ani-murrgulhaa-wugij. \v 35-36 Marri wugurrngiiyung ngarrubirrngi-yumbaa ambingi-wulawaa maṉumbaa, ambingi-yibana, anubani anu-ḏal. Nga na-God ngarrubagi angu-yarina aynjaabu-nyung, ngarraaynbajung angaarruyn ngiga.” Dani-yung niga na-Jesus ni-yambini ana-lhaawu. \p \v 37 Wugurraayung wurru-yamayn warraawurru-yung “Yuga aniga-yung, Buunggawa?” \p Nigaayung ni-yamayn, “Wubani-rruj yaga wu-ngawina-yinyung ana-wubulu, bagu yaga ngiga ngarrubagi ngarra-marrgij yaga ngiga angi-muṉḏugana.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \c 18 \s1 Ngagurru ngaanu-yambina na-God-guy, yagi ngurru-lhuṉdhi. \p \v 1 Naagi-yung na-Jesus wani-ngaynbandangi niga, nguynju yadhu wugurru ambunu-yambina yadhu nigawi-wuy na-God-guy, amburraandha-wuguuguni, yagi yungguyung wurru-lhuṉdhi wugurru. Marri wani-magaa yaani-yung anaani wiij-bulawaa-wala wugurru. \v 2 Ni-yamayn niga, “Anubani-rruj ana-wumurrng, nga nubagi-yung bagu-rruj wani-nguynju-nguynjijgana-yinyung ni-burraa raga-ragij niga. Waari naagi-yung niga ani-ḏirrngawini na-God-guy marri warraawurru-yung niga waniigaminij-gaandirrangi warruburru-yung-guy warra-wurru-wurruj-guy niga. \v 3 Ngigaayung ngarrubagi-yung bagu ngayi-nyung ngi-burri. Ngarraagi-yung ngiga ngi-yanggi-wugij nigawi-wuy. Yaani-yung-bugij ngiga ngi-yamaa, ‘Nubagi niga na-waḻyinyung ni-waṉbina-wugij aladi ngayawi-wuy. Nagang nimba-maṉmang, banu-lhambiyn niga, nimbaagajij-majgana ngaya.’ Dani-yung nga, ngiga ngi-yamaa-wugij, ngi-wandha-wuguuguni ngi-yambini ngiga. \p \v 4 “Wurrugu niga mal-dhamurrug naagi-yung ni-lhaabini niga. Yagu wurrugu ngijang anubanila-wala ni-yamijgini nigaajbaj, ‘Ngarraagi ngiga aḏaba ngangu-maṉmang. Yagu ngaya anaani waari nga-ngu-ḏirrngawiiyn na-God-guy, marri ngarraagaminij-gaandirrii warruburru-wuy warra-wurru-wurruj-guy. \v 5 Yagu wiiya aḏaba anaani. Ngarraagi-yung ngarra-ngayi-nyung ngayawi-wugij ngiga ngi-yangga-yanggi, ngangi-yambini-wugij ngayawi-wuy. Ngiga ngangaa-gaṉbina, marri ngangaagajij-majgana. Nguynju yadhu ari yagi ngi-rumi yungguyung, yagi yungguyung ngangi-yandhawiwi, ngangi-yaal-ngawijgi-magi ngaya.’ Dani-yung ni-yamijgaynjini niga naagi-yung na-waḻyinyung.” \p \v 6 Yaani-yung na-Buunggawa niga ni-yambini-wugij, “Numburraawanggina anaani ana-lhaawu, nubagila-wala naaladi-nyung-gala na-waḻyinyung nubagi-yung wani-nguynju-nguynjijgana-yinyung niga. \v 7 Yagu niga-waj God anubani ani-waṉbina runggal-windiyung, nugurri-wuy warra-wurru-wurruj-guy ni-wajbarini-yinyung niga, nugurru yamba aadanu nuunaa-gaḏii miyn.ngu marri arrarra nigawi-wuy. Niga-waj nambaniigajij-majgana nugurru aadanu. Yuga baḏag aadanu ani-narrii? Yagi! \v 8 Anaani ngana-magana, aadanu ani-waṉbang anggiiyn-nguḻu-nguḻug-bugij, nambaniigajij-majgana nugurru aadanu. Yagu anaani ngaya ngandaagiiyn-maynji, ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, yuga ngamba-lhangarrmang ngaya warruburru-yung ambuu-jambarrgina-wugij, anaani-rruj ana-lhal?” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, na-nidhaawu-yung. \s1 Ana-lhaawu nubiṉi-yung-jinyung na-Pharisee-yung marri naaynbajung niwu-mana-mani-yinyung anu-ṉuga. \p \v 9 Wugurraayung mulung-arrgi-yung wurru-wurruj bagu, warraawurru-yung yingga wurraaḻamin-jamijgini wugurru anubani-yung yingga wurru-dhi-maṉdhini wugurraajbaj. Yagu waari. Marri warraagaminij-gaandirrangi warra-mulung-arrgi-yung-guy wugurru. Anaanila-wala, na-Jesus wani-magaa anaani-yung wiij-bulawaa-wala wugurru. \p \v 10 Niga ni-yamayn, “Wini-wulawaa naawiṉi-yung waḻya-waa wini-yanggi wubani-wuy a-Temple-Maṉngulg-guy, nguynju yadhu wunu-yambini yungguyung na-God-guy. Naaynbajung niga Pharisee-yung, nigaayung naaynbajung niwu-mana-mani-yinyung wuṉuga. \v 11 Niga naagi-yung na-Pharisee-yung bagu ni-lhaay, nga ni-yambini nigaajbaj. Ni-yamaa, ‘God, ngunu-warraarriwana nagang, ngaya yamba waari ngaynjamang warruburru-yung-jii warra-mulung-arrgi-yung-jii. Ngaya waari ngaynjamang warruburru-yung-jii wurraamaamajaa-yii, yagu warra-dhaayurrii-yinyung, yagu wurraamaji-yinyung warrubawi-yung warra-maṉung. Yagu ngaya waari ngaynjamang nguynju naagi-yung-jii niwu-mundu-munduwaa-yinyung anu-ṉuga niga. \v 12 Ngaya anaani malgarrawindi waari nga-ngang ana-marrya ngaya, nguynju yadhu nga-yambina arrwiyaj. Anubani-yung-maynji 10 anubani-yung nga-mani-maynji, anubani-yung aynjaabugij ngaya ngunuuyii nugawi-wuy.’ Dani-yung ni-yamaa, na-Pharisee-yung niga. \p \v 13 “Yagu nubagi-yung niga niwu-mundu-munduwaa-yinyung anu-ṉuga, yuwaagu-wajgaj ni-lhaay niga malanganyanay. Waari niga ani-warranggaa anaarrwiyaj, yuuguni ni-waban-nani aaban-guy. Ni-wurrij-baḻgini niga. Nga ni-yamayn, ‘God, nimba-man.galagana ngaya, anaani yamba ngaaladi-windiyung ngaya anaani.’” \p \v 14 Yaani-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Anaani ngana-magana nugurri-wuy, naagi-yung niwu-nguynmu-nguynmawaa-yinyung anu-ṉuga, niigiyn anubani anaanga-wuy. Nigaayung na-God naagajij-garruyn niga, marri ni-wandhurrg-giiyn yamba aḏaba niga. Yagu niga nubagi naaynbajung niga waari. Anaani wiijamana, nugurru-maynji numburru-runggal-wiiyn, na-God niga nubagi nambani-winyig-gang aadanu. Yagu nugurru-maynji numburru-winyig-gina, God niga-waj nambani-runggal-wana aadanu.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus niga. \s1 Warra-mijburrayung marri na-Jesus. \r Matthew 19:13-15, Mark 10:13-16 \p \v 15 Anubanila-wala, warraawurru-yung warra-wurru-wurruj waa-yarrijgini mulung-arrgi-yung nigawi-wuy. Marri mijburrayung waa-yarrijgini ngijang buguni, nguynju yadhu ambani-waṉagaa yungguyung wugurru. Yagu warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung warra-nayn wugurru. Nga warra-lhambini, “Yagi!” wurru-yamayn wugurri-wuy. \p \v 16 Yagu niga na-Jesus niiḏangi warruburru-yung-guy warra-mijburrayung-guy. Nga wani-magayn warruburru-yung-guy warra-mulung-aynbaj-guy, “Nambarra-lharrgang waadurru warra-mijburrayung ngayawi-wuy amburru-yaarri, yagi narra-lhambu. Yagu yamba anubani na-God-jinyung anaanga anaarrwar, anubani wugurri-nyinyung, marri warruburru waadurru-yung-jii. \p \v 17 “Ngaya ngana-magana yijgubulu-windiyung nugurru. Waari nurru-burrangi warruburru-rruj warru-mandag-duj na-God-jinyung. Yagu numburru-yamana-maynji nguynju warra-mijburrayung-jii, bani-yung numburru-burraa wugurri-rruj.” Dani-yung ni-yamaa niga. \s1 Naambalal-yung na-waḻyinyung. \r Matthew 19:16-30, Mark 10:17-31 \p \v 18 Nigaayung nubagi-yung ni-buunggawa-maa-yinyung wurrujung ni-burri bagu niga. Nga niga nu-yandhawiwandi na-Jesus-guy, ni-yamayn, “Barra-yiyina-yinyung nagang mamanunggu-yung, yuga ngaya nganggaṉbina, nguynju yungguyung nga-ngu-burraa anggu-wuguuguni ana-wiri?” ni-yamayn niga. \p \v 19 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn nigawi-wuy, “A-yangi yungguyung aadanu ngaya nimba-mayana nga-mamanunggu ngaya nuynjamana nagang? Nigaaj-bugij nga, God na-mamanunggu-yung, waari warraaynbaj warrubawi-yung. \v 20 Nagang nu-marrbuy anaani ana-lhaawu-runggal, yagi barraa-gamajangi warra-maṉung, yagi barra-mulunguwawi warra-wurru-wurruj, yagi barraa-gamajangi, yagi nunggawaḻi, nubiṉi-yung bamba-yandhurrbangana nga-rriibi marri na-ninyarra.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 21 Nigaayung nubagi-yung nu-yambalmayn nigaayung, “Anubani-yung nga-gadhuwa-waj ngaya, anaani-yung ngawu-yandhurrbangaa ana-lhaawu, nga anaani-rruj murrubu,” ni-yamayn niga. \p \v 22 Nigaayung na-Jesus anaani ni-wawanggiiyn aḏaba. Nga yaani-yung ni-yamayn, “Nagang aynjaabugij baaṉbina-yinyung nagang. Ba-yaarri bambarriiyii nugawi-nyinyung anaarrawindi-lhangu marri bambiiyii anu-ṉuga warraambalalari-wuy, marri nagang bawu-waṉagana runggal-windiyung anaarrwar. Aḏaba nagang baaṉiyn, numba-garrindharrmani ngaya.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 23 Naadagi-yung na-waḻyinyung ni-wawanggiyn niga aḏaba anaani. Anubanila-wala niga aḏaba ni-yimurr-jiwuriyn, anaani-yung yamba ni-warra-waṉagaa arrawindi, niimbalal-windiyung naagi-yung na-waḻyinyung. \p \v 24 Na-Jesus anubani nu-nani. Nga ni-yamayn “Aadanu wugurru wiij-baḏa-waḏaḏ, warrubawi-yung warraambalal, yagi anubani wu-rumi na-God-guy anaanga. \v 25 Anaani wiijamana. Ari anubani ana-gamul anggu-yaarri marri anggu-yabiyn ngarrubagi-yung-guy ngarra-jaarru-wuy ngarra-ngarri-ngu-bagaḻang, ngi-ba-ngu-gara-wawalhii-wuy. Aadanu ari wiij-maṉdhina! Yagu anaani wiij-baḏa-waḏaḏ-bindiyung, warrubawi-yung warraambalal yagi wu-rumi anubani-yung na-God-guy anaanga-wuy.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus niga. \p \v 26 Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wurraawanggini anaani. Nga wurru-yamayn, “Yuga yangi-nyung naadagi na-God ambani-wiri-gana-yinyung wugurru?” \p \v 27 Nigaayung ni-yamayn, “Wugurru warra-wurru-wurruj waari wurru-wiri-gi wugurraajbaj ana-yimbaj. Yagu God-bugij nigaaj-bugij ambani-wiri-gana-yinyung wugurru,” ni-yamayn. \p \v 28 Nigaayung na-Peter nu-yambalmayn, “Yigaj, nurru anaani nirriirruyn nurri-nyinyung anaanga aḏaba, marri anaani ngunu-garrindharrmangi nagang,” ni-yamayn. \p \v 29 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn wugurri-wuy, “Anaani ngana-magana ngubindi, nagang-maynji bawaarruyn anaanga, yagu nugawi-nyinyung ana-lhal, yagu bangaarruyn-maynji nga-rangarrinaaj yagu na-nilharri yagu na-ninyarra marri nga-rriibi, yagu nugawi-nyinyung warra-mijburrayung, wugurraa yungguyung yadhu warruburru-yung warru-mandag na-God-jinyung, \v 30 anubani-yung aḏaba ba-warra-mani nagang anaani-rruj ana-yimbaj arrawindi bayarra. Wurrugu marri ngijang malgadhaadharri aḏaba, nagang ba-wiri anggu-wuguuguni-yinyung.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus niga. \s1 Naagi-yung na-Jesus ani-yambina anubani-yung nigawi-nyinyung ani-ngawiiyn-jinyung. \r Matthew 20:17-19, Mark 10:32-34 \p \v 31 Warruburru-yung wanii-gaḏiyn warra-12, nigawi-wuy wurru-yanggi aḏaba wugurru. Nga ni-yamayn, “Nugurru aadanu numburraawanggina. Anaani ngaambu-yaarri nga ngaambaadadii aḏaba Jerusalem-guy. Warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung wugurru niga na-God, anubani-yung wirriirrarrangi yamba arrawindi lhaawu ngayawi-nyinyung, ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Anaani-rruj anubani wirriirrarrangi-yinyung wugurru, anaani anaarrawindi-lhangu anggu-waṉbina wugurru. \v 32 Ngaya anaani, warra-mulung-arrgi-yung aḏaba ambarriiyn warra-mulung-aynbaj-guy, waari-yinyung amburru-Jew-magaa. Nga warraawurru-yung ngambambi-gaḻij-gana marri ngambambi-rajburrnayii marri ngambambi-rraana marri ngambambi-yudii. \v 33 Marri ngambambi-warra-waḏjiwumana marri ngambambiimana. Wurrugu amuulawaa-wala mana-miyn.nganga, ngaya anaani nga-ḻaḻagiiyn.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 34 Yagu warraawurru-yung wugurru waari anaani-yung amburru-marrbuy-maa. Anaani-yung ana-lhaawu anaani wiij-miḏaamimi yamba wugurri-wuy. Waari anaani-yung amburru-marrbuy-maa ni-yambini-yinyung niga na-Jesus. \s1 Bartimaeus, nubagi-yung na-bagaḻang-aladi-nyung. \r Matthew 20:29-34, Mark 10:46-52 \p \v 35 Anubanila-wala aḏaba, warraawurru-yung wuu-yanggi Jericho-wuy, wirri-warubaj-gaa aḏaba. Wurru-yanggi, bagu naagi-yung ni-bagaḻang-aladi ni-burri niga bagu amaadi-rruj. Bagu wani-lhanga-lhangayaani-yinyung niga wuṉuga. \v 36 Ni-wawanggini naagi-yung warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wuu-mayn.ngunu-ngunaynjini wuu-yambiynjini wugurru wuu-ngarra-janggi. Marri niga wani-yandhawiwandi “Yuga anubani nuu-yaminggarrina aadanu nugurru? Yangi yuga anubani? Yingga!” \p \v 37 Wugurraayung wunu-magayn, wurru-yamayn “Jesus a-Nazareth-jinyung, yaajila-yung ani-yaḻdhii.” \p \v 38 Nigaayung naagi-yung yanggarrwar niiḏangi aḏaba. Ni-yamayn “Jesus, na-niwiyayung na-David-jinyung, nimba-man.galagang anaani ngaayung!” \p \v 39 Yagu warruburru-yung anubagu-yinyung warra-wurru-wurruj anuwaagu wuu-ngarra-janggi-yinyung wugurru warruburru-yung ana-raga-ragij, warraawurru-yung wugurru wunu-yingarraḏdhangi-windiyung niga naagi-yung, wunu-muḏaḏbijgaa niga. \p Yagu nigaayung niiḏangi-wugij ngijang ngijang ni-yamaa, “Na-niwiyayung na-David-jinyung, nimba-man.galagang ngaya anaani!” ni-yamaa-wugij niga. \p \v 40 Bani-yung marri na-Jesus ni-lhangayn. Warruburru-yung wani-magayn warra-wurru-wurruj-guy, nga ni-yamayn, “Numbunu-mang, nga numbunu-yarrijgina bagalu ngayawi-wuy.” Wunu-yarrijgini, nga wunu-burriyn na-Jesus-duj. Niga na-Jesus ni-yamayn, \v 41 “Yangi yuga ngaya anubani nimba-ngaynbandiyn marri waa-gaṉbang nagang?” ni-yamayn. \p Nigaayung ni-yamayn, “Buunggawa, nimba-maṉdhang ngaya, nguynju yadhu anubani-yung aḏaba nganggarranggang yadhu ngaya.” \p \v 42 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Baarranggang nagang. Aadanu yamba nu-ngu-jambarrgiiyn, marri aḏaba nu-maṉdhiiyn nagang,” ni-yamayn. \p \v 43 Nga anubani lhugaajgiyalawaj ni-warranggayn niga. Marri anubani ni-yanggi aḏaba, nu-garrindharrmiyn na-Jesus-guy. Marri nu-warraarriwaa niga na-God-guy. Wugurraayung warruburru-yung warra-wurru-wurruj wunu-nayn-maynji, wugurraayunggaj wunu-warraarriwaa na-God-guy wugurru. \c 19 \s1 Na-Jesus marri na-Zacchaeus. \p \v 1 Na-Jesus naagi-yung ni-yanggi Jericho-wuy. Buguni ni-lharug-janggi niga. \v 2 Nubagi-yung wurrujung bagu ni-burri, na-nimuwaj-jung ni-mayini Zacchaeus. Naagi-yung ni-buunggawa-maa-yinyung niga niwu-mundu-munduwaa-yinyung a-wuṉuga. Naagi-yung niimbalal-windiyung niga. \v 3 Naagi-yung nu-ngaynbandangi-windiyung anu-nani na-Jesus. “Yangi-nyung yuga naagi?” ni-yamayn. Yagu naagi-yung niimbara-lhamun.gurrg yamba, yingga ni-yamaa ni-madhangaḏangi yagu waari anu-nani, wurru-wurruj yamba. \p \v 4 Anubanila-wala niga waniirruyn, ni-wuwaḻgayn yuuguni raga-ragij. Ni-wayamangi niga, nga ni-warranggayn, nima-nayn nunggurrdha. Amubama-rruj amaadi bagu manaami ma-lhaay magurru. Nga bagu niga ni-wiḏangi nga ni-walamalhangayn niga. \p \v 5 Nga bagala-yung nigaayung banila-yung na-Jesus ni-yanggi, nimaadi-lharrmangi niga. Ni-warranggayn, nga ni-mal-nayn. Nga nu-yamijgayn, “Zacchaeus, ba-dhirridang nagang, ba-nguḻu-nguḻubiyn. Ana-yimbaj yamba ngaya nga-ngu-burraa nugawi-rruj aanga-rruj.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 6 Nigaayung naadagi-yung na-Zacchaeus ni-dhirridiyn-bindiyung ni-nguḻu-nguḻubini. Anubani-yung yamba niga ni-waḻaaḻarrangi. Anubani-yung nu-lhala-miyn niga naagi-yung na-Jesus nu-yarrijgiyn aḏaba yuuguni nigawi-wuy a-wumurrng-guy. \p \v 7 Yagu warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wunu-nani naagi-yung, wuniirrimarrdangi-windiyung niga, wurru-yamayn, “Naagi na-Jesus ni-yaarri naagi-wuy naaladi-nyung-guy,” wurru-yamayn wugurru. \p \v 8 Anubani-rruj ana-wumurrng-duj, na-Zacchaeus niga bagu ni-lhangayn. Nu-yamijgayn na-Buunggawa-wuy, ni-yamayn “Baawanggina nagang anaani Buunggawa. Ngayawi-nyinyung anaani ana-ngurrji, anaarrgi-yung aḏaba ngarraarriini warruburru-wuy warraambaambalalari-wuy. Marri ngijang, ari ngaya ngarra-dhaayurrangi-yinyung warra-mulung-aynbaj, marri ngaarra-waṉagana anaani anaarra. Anubani-yung aḏaba ngambaa-gaagijgina anggu-mal-bulal-wulal-wala.” Dani-yung ni-yamaa niga. \p \v 9 Nigaayung na-Jesus nu-yambalmayn nigawi-wuy, ni-yamayn “Ana-yimbaj anaani-rruj, wugurru warra-wurru-wurruj anaani-rruj ana-wumurrng, na-God niga wani-wiri-gayn. Niga yamba naagi nigaayunggaj na-niwiyayung na-Abraham-jinyung niga. \v 10 Anaani wiijamana, ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anaani nga-yanggi warruburru-yung ngarraagalhaga-lharrmani wurraaṉibina-yinyung. Nguynju ngamba-wiri-gana yadhu ngaya.” Dani-yung ni-yamaa niga na-Jesus. \p \v 11 Wugurraayung warraawurru-yung wurraawanggini anaani ana-lhaawu ni-yambini-yinyung na-Jesus. Anubani-yung warubaj wubani-rruj a-Jerusalem-duj. Warraawurru-yung yingga wurraan-jamaa naagi-yung na-God ambani-bajiyiyn wugurru lhaalhag, ani-buunggawa-maa niga, marri warraarrawindi-lhangu nigawi-nyinyung warru-mandag wugurraayunggaj. Wudani-yung-gala aḏaba, naagi-yung niga na-Jesus ni-magini anaani-yung wiij-bulawaa-wala ana-lhaawu. \p \v 12 Ni-yamaa, “Naagi-yung na-runggal-yung niga ni-yanggi juju…j-gala malanganyanay wubani a-lhal-wuy. Nguynju yadhu naagi-yung ambunu-buunggawa-waa, ani-king-maa wubani-rruj nigawi-rruj a-lhal-uj. Wurrugu marri anubani aniigini ngijang niga. \v 13 Naagi-yung wanii-gaḏiyn warruburru-yung wunu-yandhurrbangaa-yinyung, 10. Anaani-yung waniini wuṉuga runggal niga, aynjaaynjaabugij-gaj, warruburru-yung-guy. Nga niga ni-yamayn, ‘Numburru-yaarri nga numburraarra-mani, marri ngijang ngirrii-gaagijgina nugurru ngayawi-wuy.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 14 “Yagu warruburru-yung anubani-rruj-jinyung ana-lhal naagi-yung wuniirrimarrdangi niga. Naagi-yung wunu-lharrgang niwu-lhaawu-yarrijgini-yinyung wurrugu. Anaani lhaawu wu-yamaa, ‘Waari naadagi-yung naanu-ngaynbandangi, waari niga ni-buunggawa-mi naadagu nurri-wuy,’ wu-yamaa anaani ana-lhaawu. \p \v 15 “Wurrugu marri naagi-yung wunu-runggal-wayn, bagi-yung aḏaba ni-burri ni-buunggawa-maa ni-king-maa niga anubani-rruj. Nga anubani niigiyn niga aḏaba. Nga ni-yamayn, ‘Bambaa-gaḏang warruburru ngambi-yandhurrbangana-yinyung ngaya, anubani-yung ngarriini anu-ṉuga anubani-yunggaj. Nguynju yadhu nga-marrbuy anubani-yung wu-ngargu anubani anu-ṉuga wirri-waṉagaa-yinyung wugurri-nyinyung, anubani-yung-jinyung wurraarra-mangi-yinyung marri wirriigijgini-yinyung wugurru.’ Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 16 “Nubagi-yung ana-raga-ragij-jinyung nubagi ni-yanggi buguni aḏaba nu-wagarangi nigawi-wuy. Ni-yamayn, ‘Buunggawa, anubani-yung anu-ṉuga numbiini-yinyung nagang, anaani anaarrgi-yung 10 ngaya ngawu-waṉagana anaani,’ ni-yamayn. \p \v 17 “Nigaayung ni-yamayn, ‘Aadanu nagang nunggaṉbini ambaḻaman,’ ni-yamayn. ‘Nagang yamba aadanu nunggaṉbini maaḻamburrg-galawaj, aynjaabugij-bugij anu-ṉuga, anaani ngaya wa-maṉdhii nagang, aḏaba ba-buunggawa-mana 10 anubani-rruj ana-wumurrng, nagang, ba-buunggawa-mana.’ Dani-yung nu-yamijgayn niga. \p \v 18 “Nga nigaayung nubagi naaynbajung niga nu-ga-garri-yurangi ngijang, waḻyinyung. Nga ni-yamayn, ‘Buunggawa, anubani-yung nimbiini-yinyung ngaya anu-ṉuga, anaani ngawu-waṉagana arrgi-yung ngijang marang-aynjaabugij,’ ni-yamayn. \p \v 19 “Nigaayung ni-yamayn, ‘Nagang aadanu ba-buunggawa-mana aḏaba marang-aynjaabugij-gala ana-wumurrng, bawu-rangarrii-yinyung nagang,’ ni-yamayn. \p \v 20 “Nigaayung nubagi-yung naaynbajung ngijang nu-ga-garri-yurangi niga ni-yanggi. Nga niga ni-yamayn, ‘Buunggawa, yaani nugawi-nyinyung anu-ṉuga. Anaani-yung ngaya ngawaarraabaabaa yaaḻi-mirri. \v 21 Ngaya yamba anaani ngunu-yamana nagang, nuynjaal-aynjaabugij yamba nagang. Anubani-yung waari nagang ba-burrangi, anubani-yung nu-mangi. Waari anubani-yung nagang baanuynjungaa yagu nu-mangi anubani-yung ana-marrya nagang.’ Dani-yung ni-yamayn na-wurrujung niga. \p \v 22 “Nigaayung na-buunggawa-yung ni-yamayn, ‘Aadanu nagang nuynjambini-wala ana-lhaawu, aadanu nugawi-wuy aḏaba ngaya ngunu-lhajbang, nagang yamba aadanu nundaaladi-windiyung! Aadanu nagang nu-marrbuy anaani ngaya nga-yaal-aynjaabugij. Anubani-yung waari ngaya nganggu-burrangi anaaban-guy yagu ngawu-mangi ngijang. Waari anubani ngangganuynjungaa ngaya anu-ḏal, yagu nga-mangi ana-marrya. \v 23 Yagu a-yangi yungguyung nagang waari bawu-burrangi ngayawi-nyinyung anu-ṉuga ana-bank-duj? Anubani-yumbaa yigaj ngaya ngaagiyn, aḏaba anubani-yung nganggu-mangi anu-ṉuga ngaya, anubanila-wala.’ Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 24 “Warruburru wani-magayn niga warruburru wurraarragarra-lhi-yinyung, ‘Naadagu-wala nimbirri-mang anubani anu-ṉuga, marri nubagi-wuy naaynbajung-guy numbunuuyn nigawi-wuy, niwu-waṉagana-yinyung 10 niga.’ Dani-yung ni-yamayn nubagi na-buunggawa-yung. \p \v 25 “Wugurraayung wurru-yamayn, ‘Buunggawa, niwu-waṉagana aḏaba anaani 10 yagu!’ \p \v 26 “Nigaayung ni-yamayn, ‘Anaani ngana-magana nugurri-wuy, nugurru numburru-marrbuy-yinyung anaani, anubani-yung God nambaniiyii nugurru, nguynju yadhu anubani numburru-marrbuy-wina windiyung nugurru. Yagu nugurru waari-yinyung numburru-marrbuy-mang-jinyung aadanu, yagu nugurru nurraaḻamin-jamana nurru-marrbuy, yagu aadanu na-God aniwu-yarina niga nugurri-wala. \v 27 Yagu warruburru-yung wugurraayung ngambi-wurrij-marrdii-yinyung ngaya, waari ngaya ngambambi-ngaynbandangi wugurraa yungguyung nga-ngu-buunggawa-maa ngaya, nambarraagina bagala marri nambarra-lhala-mani nambarra-yarrijgina yaaji, nambarruumana, ngayawi-rruj yaaji raga-ragij.’ Dani-yung ni-yamaa, nubagi na-buunggawa-yung niga.” Dani-yung na-Jesus ni-yambini, ana-lhaawu. \s1 Na-Jesus naagi-yung ani-yaarri buguni Jerusalem-guy. \r Matthew 21:1-11, Mark 11:1-11, John 12:12-19 \p \v 28 Anubanila-wala, aḏaba niga ni-yanggi-wugij yuuguni Jerusalem-guy, ni-ḻangudhudhurrbini buguni nga aḏaba niga. \v 29 Wubani-yung-guy ni-yanggi a-lhal-wulawaa-wuy a-lhal, wu-mayini Bethphage marri Bethany. marri buguni ma-ḻandhirrngindi-rruj ma-mayini Mount of Olives. \p Anubagu, wani-lharrgang wini-wulawaa nigawi-nyinyung wini-marrbuy-maa-yinyung. \v 30 Wani-yamijgayn, “Nimbini-yaarri wubani-wuy a-wumurrng-guy, nimbini-lhangarrmang bani wu-lhamunu-radbidhaa, wirrig dunggi. Waari anaani-yung ambanggu-warrgaay, ana-dunggi. Marri anubani-yung nimbini-lhamunu-lharrina, marri nimbini-lhamunu-warrgina anubagala ngayawi-wuy. \v 31 Warraaynbaj-maynji warrubawi-yung nambambi-magang nuguṉi-wuy, nambambi-yandhawawanjii, ‘Niini-yaminggarrina nuguṉi aadanu niini-lhamunu-ngarrgiwana, aadanu ana-dunggi?’ ambu-yamang-maynji, nimbini-yamang nuguṉi, ‘Anaani na-Buunggawa niga ni-ngaynbandii wugurru.’” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 32 Aḏaba wuguṉiiyung nubiṉi-yung waani-lharrgang aḏaba wini-yanggi wuguṉi. Wini-yanggi anaani-yung wini-lhangarrmayn ana-dunggi, wubanila-yung-galawaj yaga na-Jesus ni-yambini, na-nidhaawu-yung. \v 33 Anubani bagu wini-lhamunu-ngarrgiwaa wuguṉi. Aḏaba warruburru-yung wuu-rangarrangi-yinyung wugurru wurru-yamayn, “Niini-yaminggarrina nuguṉi aadanu niini-lhamunu-ngarrgiwana?” \p \v 34 Nga wuguṉiiyung wini-yamayn, “Niga yamba na-Buunggawa anaani ni-ngaynbandii wugurru,” wini-yamayn. \p \v 35 Anubani-yung wini-yarrijgini aḏaba naawiṉi-yung ana-dunggi wugurru. Wini-yanggi na-Jesus-guy. Anubanila, manubama-yung wirrima-ngarrgiwaa yaaḻi nga wuu-rulbu-wabaa. Anubani-yung wunu-maṉmangi naagi-yung niga na-Jesus, ni-wudhangayn arrwa-garrwar. \v 36 Anubani-yung aḏaba ninggu-warrgaay, ni-yanggi niga. Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wirrima-murrgulhangi wugurri-nyinyung mana-yaaḻi amaadi-waj. \p \v 37 Anubani-yung niga ni-yanggi buguni Jerusalem-guy. Aḏaba yuuguni ni-dhirridangi niga a-Mount of Olives-gala. Warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung aḏaba arraarrawindi wurru-wurruj, wurraaḏangi wugurru nigawi-wuy. Warraawurru-yung wurru-waḻaaḻarrangi, marri wunu-warraarriwaa na-God-guy. Anaani-yung ni-waṉbini yamba niga yij-mamaaḻang-bindiyung naagi-yung, lhuḏ-mirri, wunu-nani-yinyung niga. \v 38 Wugurru wurru-yamaa, \q1 “Naadagilu niga ni-yaarri, nigawi yungguyung na-Buunggawa na-God. \q1 Naadagilu na-God naagajij-majgana niga. \q2 Naadagilu ni-runggal-windiyung niga.” \q1 “Anubani wu-mamanunggu-windiyung anaarrwar-rruj. \q2 Anaani ngaanu-warraarriwana ngagurru naagila-yinyung anaarrwar-yinyung.”\x + \xo 19:38 \xt Psalms 118:26.\x* \m Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p \v 39 Warruburru-yung mulung-arrgi-yung bagu Pharisee wurraarra-garra-lhi warruburru-yung-duj. Wurru-yamayn nigawi-wuy na-Jesus-guy, “Barra-marrbuy-wana-yinyung nagang, waadurru bamba-lhambiyn wugurru nugawi-nyinyung wurru-marrbuy-mana-yinyung. Yagi anaani wuu-yambi anaani ana-lhaawu wugurru,” wurru-yamayn. \p \v 40 Nigaayung naagi na-Jesus wani-yambalmayn wugurri-wuy, “Anaani ngana-magana, ngaya ngamba-lhambiyn-maynji, yijgubulu magurraayung manaami mana-ṉuga amaaḏang magurru.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Na-Jesus ani-ruguna wubani-yung a-Jerusalem-jinyung. \p \v 41 Naagi-yung ni-yanggi aḏaba buguni ni-warubaj-gaa Jerusalem-guy. Naagi-yung ni-warranggaa, niwu-nani wubani a-wumurrng-guy. Anubani-yung niga ni-ruguni, niga yamba wani-warrngayungaa-windiyung warruburru-yung warra-wurru-wurruj ana-Jerusalem-jinyung wugurru. \v 42 Anaani-yung ni-yamayn, “Numburru-marrbuy-mang nugurru anaani ana-yimbaj, aniga-yung yuga numburru-lhamaamura-mang nugurru. Yagu aadanu wiij-miḏaamimi wugurru, nugurru yamba mana-muṉbarrg yagi nugurru nurru-warranggi aadanu. \p \v 43 “Anubani-yumbaa anggu-waṉina-maynji, wugurru, anaani anggu-waṉbang nugurri-wuy. Nugurri-nyinyung nurru-wurrij-bangaynjina-yinyung wugurru waadurru ambirrima-muṉḏugana magurru mangarag nga aadanu nambambi-dhawawarumang nugurri-rruj, aadanu nambambi-dhidang wugurru, nguynju yagi yungguyung nurru-yarrami nugurru aadanu. \v 44 Aadanu ana-wumurrng nugurri-nyinyung, ambirriimana wugurru, nga yuuguni aadanu ambirri-murrgulhang aaban-guy. Marri nugurru aadanu, nugurraayunggaj! Dani-yung warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjina-yinyung amburru-waṉbina wugurru. Yagi anubagu ma-murrgulhangi mana-ṉuga marri yagi maalamalhangi manaaynbaj, anubani-yung anggaa-mamaaḻang. Nugurru yamba aadanu waari numburru-marrbuy-maa anubani-yumbaa niga na-God ni-yanggi anaanuwuy ni-wagarangi niga ana-lhal.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, na-nidhaawu-yung. \s1 Na-Jesus ani-yaarri buguni a-Temple-Maṉngulg-guy. \r Matthew 21:12-17, Mark 11:15-19, John 2:13-22 \p \v 45 Anubanila-wala aḏaba ni-yanggi wubani a-Temple-Maṉngulg-guy ni-yanggi. Ni-yanggi, warraawurru-yung wani-man-jarramijgayn niga, anubani-yung yamba wurraarra-yabijgaa arra, wuu-yiynjini wugurru. \v 46 Naagi-yung wani-magaa, “Ana-wubiba na-God-jinyung wu-yamana, na-God ni-yamayn, \q1 ‘Ngayawi-nyinyung ana-wumurrng, nimbirri-mayana ana-wumurrng anaani ngambambi-yambina-yinyung,’\x + \xo 19:46 \xt Isaiah 56:7, Jeremiah 7:11.\x* \m Dani-yung ana-wubiba wu-yamana. Yagu nugurru nirriiynbijgana anaani ana-wumurrng, \it (Jeremiah 7:11) ‘nguynju yaga warrubawa-yung wurraamajaa marri wu-julubina,’\it* nurru-yamana.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 47 Naagi-yung ni-yanggi anubani-wuy ana-wumurrng-guy, wani-magaa malgarrawindi niga. Wugurraayung warruburru-yung wuu-yamba-yambini-yinyung warra-priest waa-runggu-runggal, marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warruburru-yung wuu-raga-ragaani-yinyung warra-wurru-wurruj, warraawurru-yung wurru-wijangani-windiyung ambunu-jadugang yungguyung wugurru niga. \v 48 Yagu waari ambirriij-dhangarrmaa wugurru. Yagu waari amburru-waṉbini. Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj yamba wunu-yaynjangani niga. Warraawurru-yung wirri-ngaynbandangi windiyung anaani nigawi-nyinyung ana-lhaawu. \c 20 \s1 Warra-runggu-runggal waari wurru-jambarrgi. \r Matthew 21:23-27, Mark 11:27-33 \p \v 1 Anubani-yumbaa naagi-yung na-Jesus wani-magaa bagu a-Temple-Maṉngulg-duj, niga wani-yiyini. Wani-magaa aani-yung a-mamanunggu a-lhaawu. Warraawurru-yung waa-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri warruburru-yung warra-mijiwanggu, warraawurru-yung wuu-yanggi nigawi-wuy, wunu-wagarangi. \v 2 Nga bagu wunu-yamijgayn, “Ajigala nagang aadanu nunggaṉbina anaani anaarrawindi-lhangu? Yangi-nyung nagang nimbi-lharrgang, marri nunggaṉbini anaani-rruj?” wurru-yamayn. \p \v 3 Nigaayung wani-yambalmayn, “Marri ngaayung anaani nganamba-yandhawiwana nugurri-wuy. Nugurru-waj ngirri-magana danu. \v 4 Ajigala naagi-yung na-John waniimbara-ngambijgaa? Nubagila na-God-gala yagu nugurri-wala warra-wurru-wurruj-gala?” ni-yamaa. \p \v 5 Anaani-yumbaa, aḏaba wuu-yambiynjini wugurraajbaj-balij. “Ngagurru-maynji ngaambu-yamana-maynji ‘anuwagala anaarrwar-inyung,’ nigaayung ani-yamang ‘Nugurru a-yangi yungguyung naagi-yung waari numbunaa-ngu-jambarrgini na-John niga?’ \v 6 Yagu ngaambu-yamana-maynji ‘Warra-wurru-wurruj-gala’, yagu anubani-yung mana-ṉuga warruburru-yung ngambambiimbaḻ-gana, warra-wurru-wurruj. Wurraaḻamin-jamana wugurru, naadagu na-John naa-ja-jambini-yinyung na-God.” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p \v 7 Wudani-yung-gala, warraawurru-yung wurru-yamayn, “Nurru-maḻaḻadi nurru,” wurru-yamayn. \p \v 8 Nigaayung na-Jesus wani-yamijgayn, “Waari yamba nugurru ngirri-magaa, ngaayung yagi ngana-magi nugurri-wuy, yangi-nyung ngaya ngambi-lharrgang, marri anaani ngaaṉbina.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Ana-lhaawu na-God-inyung na-niwiyayung. \r Matthew 21:33-46, Mark 12:1-12 \p \v 9 Ngijang anubanila, ni-magini anaani-yung aḏaba, wiij-bulawaa-wala. Anaani-yung ni-yamayn, “Na-waḻyinyung yaga ni-wanuynjungaa wubani-yung a-wuyarrangaḻ nguynju yungguyung aniwu-maṉdhangi wugargayag. Marri wani-lhangarrmayn waḻya-waḻya, warruburru-yung ambirri-rangarrangi ana-lhal, marri anubani-yung ni-yanggi yuuguni a-lhal-aynbaj-guy niga. Nga ni-burri bagu baḏag wurrugu, wubani a-lhal-aynbaj-duj niga. \p \v 10 “Anubani-yung lhangarrmayn-jinyung anubani-yung wu-warradangi ana-wuyarrangaḻ. Nu-lharrgang waḻyinyung naa-mijgalmini-yinyung, warruburru-yung-guy wirri-rangarrangi-yinyung-guy, nguynju yadhu waadurru-yung ambunuuni yungguyung bani arrgi wuyarrangaḻ, wubanila-wala wubal. Yagu warruburru-yung wirri-rangarrangi-yinyung, nubagi wunu-bilhargayn na-waḻyinyung, marri wunu-wini naagi-yung, nga wunu-lharrgang, waari ambunuuni, ni-mamar niigiyn niga. \p \v 11 “Nigaayung naagi-yung na-buunggawa-yung nubagi aynbajung nu-lharrgang nu-yandhurrbangaa-yinyung niga ngijang. Ni-yanggi anubagu niga. Ngijang wuu-yamayn-bugij wunu-wini naagi-yung, wunaambulijgayn niga. Nga naagi-yung wunu-lharrgang niigiyn ni-mamar niga. \p \v 12 “Ngijang naagi-yung na-buunggawa-yung, ngijang aynbajung nu-lharrgang, waḻyinyung. Naagi-yung wunu-miyn, wunu-wini, nga naagi-yung wunu-numaaḏu-wayn aḏaba wunu-barawudiyn niga. \p \v 13 “Naagi-yung na-buunggawa-yung, niwaaban-baṉagaa-yinyung anubani anaaban, ni-yamayn ‘Anaani yuga ngaya ngaynjaminggarrang anaani? Ari nganu-lharrgang ngayawi-nyinyung na-nigi, nganaa-ḏamarr-ngu-burraa-yinyung. Niga-waj ari ambunu-yandhurrbang.’ Dani-yung ni-yamayn. \p \v 14 “Yagu warraawurru-yung wunu-nayn naagi-yung na-niwiyayung ni-rabaliyn, nga wuu-yamijgaynjini wugurraajbaj, ‘Numburraarranggang, yaagila na-niwiyayung. Aniwu-mang ari anaani ana-lhal, malgadhaadharri wurrugu nubagi-yung-gala na-yiwanggu-nyung-gala. Numburraaṉiyn, ngaanuumana naagila. Ngagurru-waj anaani ngaanggu-lhal-waṉagana anaani ana-lhal.’ Dani-yung wurru-yamijgaynjini. \v 15 Aḏaba naagi-yung wunu-barawudiyn aḏaba, nga wunu-wini, wunu-ngawijgayn niga.” \p Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Naagi-yung na-buunggawa-yung naagi ani-yaminggarrina anubagu ari? \v 16 Aniigiyn anubagala waadurru-yung-guy, nga ambani-jadugang, warra-waḻya-waḻya. Anubani ari ana-lhal, ambaniiyn warra-mulung-aynbaj-guy.” Dani-yung ni-yambini anaani ana-lhaawu, na-Jesus niga. \p Warraawurru-yung wurraawanggini ana-lhaawu. Warraawurru-yung wurru-yamayn wugurru “Girrjag!” \p \v 17 Nigaayung wani-nayn warruburru-wuy warra-wurru-wurruj-guy. Anubani-yung ni-yamayn niga, “Anaani wiijaminggarrina yuga anaani ana-lhaawu waarrarrina, \q1 ‘Warruburru yaga wirri-maṉdhangi wumurrng. Anubagala wirrima-barawudiyn aynjaabugij ṉuga. \q2 Yagu manubama mana-ṉuga ma-burraa aḏaba anuwaagu anu-nguḏuṉ-duj, ma-runggal-windiyung magurru.’\x + \xo 20:17 \xt Psalms 118:22.\x* \m Dani-yung wu-yamana ana-wubiba.” \p \v 18 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Warruburru-yung-maynji warraarrawindi ambuu-rabina manubama-rruj mana-ṉuga-wuy, warruburru-yung amburraarra-wada-wadii, amburru-jadugiiyn wugurru. Yagu mana-ṉuga-maynji anuwagala ama-rabina warruburru-yung ambama-mulhang, manubama-yung ambama-munyurrgang magurru.” Dani-yung ni-yambini na-Jesus, na-nidhaawu-yung niga. \s1 Anu-ṉuga na-runggal-yung-jinyung na-Caesar-yinyung. \r Matthew 22:15-22, Mark 12:13-17 \p \v 19 Wugurraayung warraawurru-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal marri waa-runggu-runggal warra-priest, naagi wunu-ngaynbandangi ambunu-bilhargaa niga bagu. Anubani-yung wurru-marrbuy yamba wugurru wani-magaa anaani ana-lhaawu wugurri-nyinyung niga. Yagu waadurru yamba wugurru wuu-ḏirrngawini warra-wurru-wurruj-gala, yagu waari anaani amburru-waṉbini wugurru. \v 20 Warraawurru-yung wunu-nani-wugij niga. “Ari ani-yambina aladi,” wurru-yamaa. Wunu-ngaynbandangi ambunu-bilhargaa, marri nubagi ambunuuni na-buunggawa-yung, na-Pontius Pilate-guy, na-nimuwaj-jung. Bagi-yung nga buunggawa-yung ana-lhuḏ aniwu-waṉagaa niga naadagi na-Jesus-inyung. \p Anubanila warra-lharrgang warruburru-yung warra-waḻya-waḻya. Wurru-yanggi wugurru, wurru-guwaj-gaynjini na-Jesus. Yagu warraawurru-yung wurraawaḻangi wugurru. Wunu-waḻamin-nani. Waadurru-yung wugurru wunu-waḻamin-nguynju-nguynjijgaa niga. Marri anubani wurraawanggini anaani ana-lhaawu, marri ari waadurru-yung yungguyung wugurru ambunu-dhaayurrangi nigawi-wuy, ari ani-yambini yungguyung aladi. \p \v 21 Marri wunu-yandhawiwandi wugurru, “Barra-yiyina-yinyung, nurru anaani nurru-marrbuy, nagang nuynjambina maaḻamburrg marri numba-yiyina nagang andhurrg. Marri nunggaṉbina andhurrg warruburru warra-wurru-wurruj-guy. Ngubindi, nagang numba-yiyina aniga-yung na-God ngarrani-ngaynbandii-yinyung niga. \v 22 Yuga wiij-maṉdhina, ngagurru nganuuyii-yinyung nubagi-wuy na-runggal-yung na-Caesar anu-ṉuga, yagu waari?” Dani-yung wurru-yamayn wugurru. \p \v 23 Nigaayung ni-marrbuy anaani-yung wunu-dhaayurrijgaa niga. Niga wani-yambalmayn wugurri-wuy, \v 24 “Nimbirri-yarrijgina bagalu aadanu anu-ṉuga,” ni-yamayn. Nga wirri-yarrijgini wugurru. Anubani-yung ni-yamayn, “Wa-yangi-nyung anu-malnguj marri ana-muwaj anu-ṉuga-rruj?” ni-yamayn. \p Wugurraayung wurru-yamayn, “Yagu nubagi na-Caesar niga.” \p \v 25 Nigaayung ni-yamayn, “Na-Caesar-yinyung anubani-yung, nugurru numbunaa-gaagijgiyn numbunuuyn nigawi-wuy. Marri anubani na-God-jinyung wugurraayunggaj numbunuuyii-wugij.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 26 Yagu warruburru-yung warra-wurru-wurruj wugurraayung wurraawanggini. Yagu warruburru-yung warra-waḻya-waḻya anaani-yung waari ambunu-dhaayurrangi niga, wudani-yung-gala aani-yung a-lhaawu. Warraawurru-yung wurru-wurri-ḻaḻmayn aḏaba, anubani-yung-jinyung wani-yambalmayn-jinyung wugurri-wuy niga. Waari ambuu-yambini ana-lhaawu wugurru. \s1 Anubani-yung amburru-ḻaḻagina-yinyung ana-ngawij-gala. \r Matthew 22:23-33, Mark 12:18-27 \p \v 27 Warruburru-yung mulung-arrgi-yung warra-Sadducee wuu-yanggi. Warraawurru-yung waari ambuu-jambarrgini warrubawi-yung wu-ngawina-yinyung waari wu-wiri-mi wugurru ngijang. \v 28 Wurru-yanggi bagu, wunu-yambiḻibiḻingaani, naagi-yung na-Jesus niga. Nga wurru-yamayn “Barra-yiyina-yinyung, na-Moses anaani-yung ni-warrarrangi ana-lhaawu, ngagurraa yungguyung. Na-waḻyinyung-maynji nubagi-yung yagi-maynji wani-waṉagi warra-mijburrayung, marri ani-ngawang, nga-rangarrina-yung ngarrubagi-yung angi-wiri, ari bagi-yung nilharri-yung ngijang aniiynji-yara, nguynju yungguyung ari ambangi-yabana mijburrayung nigawi yadhu ni-ngawiiyn-jinyung niga.” \p \v 29 Warraawurru-yung warra-Saducee wurru-yambini-wugij. “Warraawurru-yung 7 wuu-dharrmaynjini-yinyung wugurru. Naagi-yung na-wulhu-wulhurr-yung niiynji-yaay, yagu ni-ngawiiyn, waari ambani-lhamaa warra-mijburrayung. \v 30 Ngijang naadhaadharri-nyung niiynji-yaay, ngarrubagi-yung-bugij ngarra-maṉinyung. Waari ambani-lhamaa. \v 31 Ngijang nubagi-yung naadhaadharrila-yung niga ngijang niiynji-yaay-wugij, ngarrubagi-yung-bugij. Warraawurru-yung warra-7, ngarraagi-yung wurraaynji-yaay ngiga aynjaabu-nyung-bugij ngarra-maṉinyung. Waari ngarraagi-yung ambangii-jabaa waadurru-yung. Warraawurru-yung wuu-lhagarra-ngawini aḏaba. \v 32 Anubanila, ngigaayung ngarra-maṉinyung adhaadharri-windiyung ngi-man-dhamarriyn, ngi-ngawiiyn ngiga. \v 33 Anubani-yung-maynji warra-wurruj-wurruj amburru-ḻaḻagina anubanila ana-ngawij-gala, wa-yangi-nyung-jinyung ngarra-rangarrina-yung, ngiga yamba ngiiynji-yaay warraarrawindi ngaadagi-yung?” Dani-yung wurru-yamaa, warruburru-yung warra-Saducee. \p \v 34 Nigaayung na-Jesus wani-yambalmayn niga, “Nugurru aadanu warra-wurru-wurruj anaani-rruj-jinyung ana-lhal-lhangu-yinyung, nurraaynji-yara nugurru. \v 35 Yagu na-God nigaajbaj ni-wijangayii, warruburru-yung wugurru wurru-maaḻamburrg-jinyung, burru-yung nga ambu-ḻaḻagina ana-ngawij-gala wurrugu marri. Anubani-yung waari wugurru wurraaynji-yingi. \v 36 Yagi yamba wugurru anubani-yung wurru-ngawi wurru-malgaagijgi ngijang. Amburru-burraa yamba ambuu-yamana nguynju aani a-angel-yii yaga. Warruburru-yung warra-mijburrayung na-God-jinyung, wugurru yamba amburraanggarra-ḻaḻagina yamba wugurru ana-ngawij-gala. \p \v 37 “Anaani ngubindi, nga-yamana, warruburru-yung wurru-ngawini-yinyung marri amburru-ḻaḻagiiyn wugurru ngijang. Na-Moses niga anaani ngarrani-yiyina ngagurru. Anaani-rruj ana-wubiba wu-yamana wubani yaga ni-yanggi ni-lhalga-waj yaga, wubani-yung yaga wu-nagini a-rangag. Nga anubani-yung niga ni-yambini na-Buunggawa-wuy, marri nu-mayaa niga anubani-yung ‘Nagang aadanu na-God na-Abraham-jinyung marri na-Isaac-jinyung marri na-Jacob-jinyung,’ ana-wubiba anaani wu-yamana. \v 38 Na-God-jinyung warra-wurru-wurruj, warruburru-yung waari-yinyung amburru-ngawini, warruburru-yung wurru-wiri. Warraarrawindi yamba wurru-burraa, wurru-wiri wugurru, nigawi-rruj na-God-duj aḏaba.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 39 Wugurraayung warra-mulung-arrgi-yung warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal wunu-yambalmayn niga, “Barra-yiyina-yinyung, nagang aadanu nuynjambini yij-mamaaḻang nagang ana-lhaawu,” wurru-yamayn. \p \v 40 Anubanila-wala, waari warraaynbaj wugurru amburru-wurrij-baabara-maa. Yagu waari anaani ambunu-yambiḻibiḻingaani niga ngijang. \s1 Na-Jesus ambani-yandhawiwana warra-Pharisee. \r Matthew 22:41-46, Mark 12:35-37 \p \v 41 Yagu niga wani-magayn wugurri-wuy, “Warra-wurru-wurruj wurru-yamana, naadagu na-Messiah, nubagi na-runggal-yung na-God-gala, naadagu na-niwiyayung na-David-jinyung niga. Anaani anggiijaminggarrina wugurru anggiij-maṉdhiiyn? \v 42 Niga-waj yamba David ni-yambini anubani-yung ana-wubiba-wuy anu-muwaj wu-mayina wugurru Psalms, anu-ngubal, ni-yamayn niga, \q1 ‘Na-God nu-magaa na-king-guy, ngayawi-nyinyung-guy na-buunggawa-wuy, \q2 “Ba-burrangang yaaji ngayawi-rruj a-walawalama-rruj. \q1 \v 43 Wurrugu marri, nugawi-nyinyung warruburru nurru-wurrij-marrdiynjini-yinyung, \q2 wurrugu ngamba-burrang nugawi-rruj a-mun-duj, bamba-mun-ban.ngang.” ’\x + \xo 20:43 \xt Psalms 110:1.\x* \m Dani-yung na-David ni-yamaa niga, anaani waarrarrina ana-wubiba-rruj.” \p \v 44 Na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Na-David niga-waj nu-mayaa nubagi-yung na-king, na-Messiah, ‘Buunggawa’, ni-yamaa. Yuga na-David-jinyung na-niwiyayung, nubagi na-David-jinyung na-buunggawa-yung?” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Na-Jesus ambani-lhajbumana warra-mulung-arrgi-yung warra-runggu-runggal. \r Matthew 23:1-36, Mark 12:38-39, Luke 11:43,46 \p \v 45 Anubanila-wala, ni-yambini warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy. Wugurraayunggaj warraarrawindi-lhangu warra-wurru-wurruj wunu-yaynjangani niga. \v 46 Niga ni-yamayn “Gurruwaj, numburru-dhi-maṉdhina aḏaba warruburrala-wala warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal-ala. Waadurru wugurru wurru-yabina yaaḻi-yarrmayarrmaj wurru-yaarri-yinyung wugurru. Marri warra-ngaynbandii warruburru warra-wurru-wurruj amburru-yambina mamanunggu-waj ana-lhaawu wugurri-wuy anubani-rruj wurru-yambiynjina-rruj wugurru. Marri anubani wurru-yaarri nga wurru-burraa wubani-yung a-mamanunggu, wubani a-synagog-duj. Marri anubani-rruj wurru-nguyu-nguyii-rruj, wurru-burraa-wugij wubani-rruj a-mamanunggu-rruj wugurru. Dani-yung wurru-yamana-wugij wugurru, wurraandha-wuguuguni. \p \v 47 “Yagu warruburru-yung wugurru wurraarra-yarina anaarrawindi wugurri-wala warra-ngaya-ngayi-wala. Marri anubani-yung wuu-yambina-wugij wu-jarrmayarrmaj-bindiyung wu-yambina anaarrwiyaj ana-lhaawu, wugurraajbaj yamba wurraambaḻaman-gina, nguynju yungguyung warra-mulung-aynbaj warruburru-yung ari ambarraarraarriwana yungguyung wugurru. Yagu na-God niga ambani-lhajbumana warruburru-yung niga. Niga-waj nga anubani-yung ambani-guldhijgang waadurru.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \c 21 \s1 Ngarra-ngayi-nyung angiwu-burrang anu-ṉuga. \r Mark 12:41-44 \p \v 1 Naagi-yung na-Jesus marri warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wugurru wurru-burri wubani a-Temple-Maṉngulg-duj. Nga naagi-yung wani-nani warruburru-yung warraambaambalal, wugurru. Anubani wurru-yanggi nga wirri-burrangi anu-ṉuga wubani-wuy a-lhabara-wuy, wunuuni na-God-guy wugurru. \v 2 Ngigaayung ngarraagi-yung ngarra-ngayi-nyung, anuwagala ngi-yanggi aḏaba. Ngarraagi-yung ngiimbalalari-windiyung. Anaani-yung ngiwu-yurangi wulawaa wuṉuga winyig-baa. Nga ngiwu-burriyn ngiga. \p \v 3 Nigaayung anaani-yung ni-yambini, ni-yamayn “Anaani ngana-magana yijgubulu nugurru, ngaadagu ngiga ngarraambalalari-nyung ngarra-ngayi-nyung, ngarraagi-yung ngiga ngiwu-burriyn anaani anu-ṉuga arrawindi, wugurraayung warruburru-yung warra-mulung-aynbaj wirri-burrangi winyig wugurru. \v 4 Wugurru yamba warruburru-yung wirri-waṉagana anu-ṉuga a…rrawindi windiyung. Arrgi-waj wirri-burrangi, arrgi-waj wirri-waṉagaa wugurru. Yagu ngarraagi-yung ngiga ngiwu-waṉagaa waadharra yamba, yagu anubani-yung ngiwu-burriyn ngiwu-jadugayn, waari angiwaagijgini. Waari angi-waṉagang anu-ṉuga, waari ngi-mi ana-marrya aḏaba.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \s1 Ana-Temple-Maṉngulg anggu-jadugiiyn. \r Matthew 24:1-2, Mark 13:1-2 \p \v 5 Warra-mulung-arrgi-yung warraawurru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung wuu-yambiynjini wubani-yung-jinyung a-Temple-Maṉngulg-jinyung. Wurru-yamayn “Anaani-yung wugurru waa-mamaaḻang! Warruburru-yung wirrima-burriyn ṉuga-mamanunggu, wirrima-muṉḏugaa! Marri anubani-yung wunuuni wubani runggal bayarra na-God-guy, aani yungguyung yadhu a-wumurrng!” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p Nigaayung na-Jesus wudani-yung-gala wani-yambalmayn niga, \v 6 “Manaama mana-ṉuga nirrima-nayii. Wurrugu malgadhaadharri, warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung manaama ambirrimaarra-yarraana aḏaba. Yagi anubagu ma-murrgulhangi mana-ṉuga marri yagi ma-walamalhangi manaaynbaj, anubani-yung anggaa-mamaaḻang. Aadanu aḏaba anggu-jadugiiyn!” Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 7 Wugurraayung wunu-yandhawiwandi, “Barra-yiyina-yinyung, yuga lhal-ngargu anaani anggu-waṉbina wugurru? Anaani-maynji anaani anggiij-barubaj-mana aḏaba, yuga yangi anubani nurru nambanggu-bajiyina anaani?” Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 8 Nigaayung ni-yamayn, “Nugurru numburru-dhi-maṉdhina, warraaynbaj yungguyung nguynju yagi yungguyung nambi-dhaayurri. Arraarrawindi yamba amburru-yaarri nugurri-wuy, marri amburru-yambina ngayawi-nyinyung-mirri ana-muwaj. Marri amburru-yamana, ‘Yagu ngaya-waj anaani!’ amburru-yamang, marri, ‘Anubani-yumbaa aḏaba anaani anggiij-barubaj-mana yamba!’ amburru-yamang wugurru. Yagu yagi warruburru-wuy narra-garrindharrmi aḏaba nugurru aadanu. \v 9 Nugurru numburraawanggina-maynji anubani-yung amburru-wiynjina marri mana-magarrangaynji-maynji manubama ama-waṉina, yagi anubani nurru-ḏirrngawi nugurru. Aadanu anggu-waṉbina raga-ragij-gaj. Anaani wiij-maṉdhina. Aadanu anubani-rruj wu-dhaag-mana-rruj wurrugu marri aḏaba aadanu.” \p \v 10 Naagi-yung na-Jesus wani-magaa-wugij niga. “Anubani-rruj ana-lhal-aynbaj-gala marri anuwagala anaaynbaj-gala warruburru-yung warra-wurru-wurruj wugurru amburru-wiynjina. Marri warruburru wugurru warru-mandag anuwaagu amburru-burraa, yagu anuwaagu warra-mulung-arrgi warru-mandag warruburru-yung amburru-wiynjina wugurru. \v 11 Anubani wugurru runggal-windiyung anaani anggaaban-galalii. Anubani-rruj ana-lhal-aynbaj-duj yagi ana-marrya wu-burrangi wugurru. Marri arraarrawindi warruburru amburru-lhangurrnganjii-windiyung wugurru. Anubani-rruj runggal-windiyung anggu-waṉbina yaaji arrwa-garrwar a-wumala-rruj wugurru. Anubani-yung ambanggu-ḏirrngawijgana warra-wurru-wurruj wugurru.” \p \v 12 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Yagu anubani-yumbaa raga-ragij, nugurru aadanu anubani-yung nambambi-bilhargana marri nambambi-wungarri-dhijgana nugurru. Warruburru-yung nambambi-yarrijgina wubani a-synagog-guy marri wubani wu-radba-radbidhaa-wuy, nga bagu nambambi-dhidii nugurru aadanu. Marri nambambi-yarrijgina warruburru-wuy raga-ragij warra-ki-king-guy, marri warruburru-wuy waa-runggu-runggal-wuy. Nugurru yamba nuu-jambarrgiiyn ngayawi-nyinyung ana-muwaj aadanu. \v 13 Anubani-yung nugurru numburru-yambina ngubindi-windiyung ngayawi-nyinyung ana-lhaawu, dani-yung anggiij-maṉdhina wugurru. \p \v 14 “Yagu nugurru yagi nurru-ramarr-ruwi-ruwi aadanu. Anubani naambu-yambina-yinyung, aadanu yagi nurru-wijangi ana-raga-ragij, anaani ana-lhaawu nugurru. \v 15 Ngaya-waj yamba nganambiiyii nugurru aadanu anubani ana-lhaawu. Marri nganamba-yina-mamaaḻang-gana nugurru. Nguynju yadhu nugurri-nyinyung warruburru nurraabalguyungaynjina-yinyung, yagi warruburru-yung nambi-yambi aadanu nguynju nugurri-yii naambu-yambina-yii nugurru, aniij-mamaaḻang wugurru. \p \v 16 “Anubani-yumbaa, nugurri-nyinyung warruburru-yung warra-mijgalgur nambambiindirrii nugurru aadanu. Nugurri-nyinyung warra-mininyarra marri warra-mijbiibi marri warra-minilharri marri nugurri-nyinyung nurraalgurmaynjina-yinyung marri warrubawi nurru-guwaj-gaynjina-yinyung, burru-yung nga nambambi-yarrijgina nugurru warruburru-wuy wurru-wiynji-wiynjina-wuy. Ari bagu nambambiimana nugurru, yagu mulung-arrgi-yung ari numbuu-lhagarra-ngawina aadanu. \v 17 Warruburru warraa…rrawindi-lhangu, aadanu nambambi-wurrij-bangana, yagu yamba nugurru nurru-jambarrgiiyn ngayawi-wuy. \v 18 Yagu waari aadanu nurru-jadugi. Waari magurru ma-jadugi anaajila-wala ana-yinag-gala manubama-yung mana-mung nirrima-waṉagana-yinyung nugurru, manaaynjaabugij manubama-yung. \v 19 Nugurru numburru-lhara-wugij andhurrg aadanu, yagi nurru-lhuṉdhi. God nigawaj nambani-wiri-gana nugurru aadanu.” \s1 Gangganyung \r Matthew 24:15-21, Mark 13:14-23 \p \v 20 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Wurrugu marri, anubani nimbirri-nayii anubani ana-Jerusalem, warruburru-yung warraarrawindi wurru-wiynji-wiynjina-yinyung anubani ambii-dhawawarumang wugurru anubani ana-wumurrng. Anubani-yung numburru-marrbuy aḏaba, yaani nga, anggu-jadugiiyn-jinyung anubani ana-Jerusalem wugurru. \p \v 21 “Nugurru anaani-yinyung ana-lhal ana-Judea, numburru-yarramang amubama-wuy ma-ḻandhirrngindaa-wuy. Nugurru aadanu anubani ana-lhirribala-yinyung ana-wumurrng-duj ana-Jerusalem-duj, numburru-yaarri, marri anubani numburru-yarramang ana-wumurrng-gala wugurru. Nugurraayung aadanu anaarabarabalu-yinyung nurru-burraa nugurru ana-wumurrng-gala, yagi anubuguni nuu-yabi aadanu. \p \v 22 “Warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj, anaani-yung wirriirrarrangi anaani-yung-jinyung wugurru. God nigawaj anaani aniwu-wandhurrg-gana wurrugu, anubani ana-lhaawu. Anubani ambanii-gaagijgina wugurru, warruburru-yung wurraaṉbini-yinyung anaaladi. \v 23 Ngarra-maṉinyung-maynji ngarrubagi-yung angi-wurrij-muṉḏurr yagu ngarrubagi-yung-maynji ambangi-wuynjijgana, anubani-yung anggu-waṉina-maynji, anggiij-miḏaamimi wugurri-wuy. Anaani-rruj yamba ma-waṉina runggal magurru magarrangaynji, anaani-rruj ana-lhal. Yagu yamba niga na-God waadurru ambani-wurrij-bang warra-wurru-wurruj wugurru. \v 24 Warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung wugurru ambarra-lhani galiwanga-mirri. Wugurraayung warra-mulung-aynbaj warruburru-yung ambarra-radbumana, marri ambarra-yarrijgina wugurri-wuy a-lhal-wuy. Marri warruburru warra-Gentile aadanu ambirri-rabijgana anaani ana-wumurrng ana-Jerusalem wugurru. Manubami manaarmag wugurri-nyinyung, warra-Gentile-yinyung warruburru-yung. Anubani-yung ambuu-yaarri ambii-warragarra-wan.ngana wugurru anubani ana-Jerusalem. Wurrugu marri, manubami-rruj manaarmag ama-jadugiiyn marri magurru.” \s1 Na-Jesus aniigiyn ana-wumala-wala. \r Matthew 24:29-31, Mark 13:24-27 \p \v 25 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Wurrugu marri anubani ambirri-nayii anubani anaaynbaj ambanggu-bajiyina-yinyung anubani-rruj ngarraaḻirr marri na-ḻabama marri ngarra-miyiri, anggu-waṉbina aḏaba wugurru. Warruburru-yung warraarrawindi anubani-rruj ana-lhal-aynbaj-gala-yinyung ana-lhal, anubani-yung wugurru amburru-wurrij-galadi-wina, wugurru yamba anaani amburraalharaguna aḏaba. Wugurru amburraawanggina ambirrima-yaynjangayii aḏaba mana-lhagayag ama-waḏbarrina. \v 26 Warra-wurru-wurruj danu amburru-ḏirrngawina, marri amburraalharaguna yamba amburru-rabina wugurru. Aadanu yamba wugurru anubani anggu-waṉina yamba aani-wuy a-lhal-wuy. Anubagu anaarrwar-yinyung anubani-yung ana-waḏa-waḏaḏ-jinyung wu-burraa, anubani-yung anggu-warra-galalang. \v 27 Wurrugu marri, warra-wurru-wurruj ngaya ngambambi-nayii anaani ngaya-waj, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung. Ngaya nga-ngu-dhirridii wubani-rruj a-ngubunung-duj. Anubani nganggu-waṉagana ngaya lhuḏ, marri nga-milhiynjina anuwagala ngaynjaarri-maynji ngaya. \v 28 Anubani-yumbaa anaani-rruj anggu-waṉbina, nugurru aadanu numburru-mal-nang arrwiyaj, yagi nurraambuluguludi, numburru-waḻaaḻarrang nugurru aḏaba. Yagu yamba nubagi na-God niga nambani-wiri-gana niga lhaalhag.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, ana-lhaawu. \s1 Ana-lhaawu ama-nunganyang-jinyung. \r Matthew 24:32-35, Mark 13:28-31 \p \v 29 Marri anaani-yung wani-magaa wiij-bulawaa-wala ana-lhaawu. “Nugurru nurru-marrbuy aadanu, mana-nunganyang marri anaarrgi-yung ana-rangag yuga? \v 30 Anubani-yung-maynji ana-manjarr anggu-manjarr-warradang wugurru, anubani-yung numburru-marrbuy anubani aḏaba anggu-warubaj-gina anaagalhal-aṉbana wugurru. \v 31 Wudani-yung-jii, anubani-yung numburraarra-nayii anaarrawindi anggu-waṉbina, numburru-marrbuy, na-God niga ani-yaarri, niga ani-buunggawa-mana lhuḏ-mirri aḏaba. \v 32 Anaani ngana-magana yijgubulu, warra-wurru-wurruj ana-yimbaj wurru-wiri, anubani-yung-maynji anggu-waṉbina-maynji, warruburru-yung yagi wuu-jadugi, amburru-wiri-wugij wugurru. \v 33 Ari ana-wumala marri anaani ana-lhal anggu-jadugiiyn, yagu ngayawi-nyinyung ana-lhaawu yagi wu-jadugi wugurru.” \s1 Ngagurru ngaambu-dhi-maṉdhina. \p \v 34 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Nugurru aadanu numburru-dhi-maṉdhina aḏaba. Yagi nirri-waṉagi anubani-yung aniij-galaaladi-yinyung nugurru. Marri yagi anubani-yung nurru-bungurru-dhi nugurru. Yagi nirriijanga-yangi-wugij anaani-rruj ana-lhal-uj. Anaani nurru-wurri-ḻaḻmi-magi nugurru ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-magi. Nguynju yaga danu wurru-bilhargana a-ngurudhu yaga, wu-yami-magi aadanu. \p \v 35 “Ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr, anggu-dhaag-mana-rruj wubani-rruj, anaani nugurri-wuy anggu-waṉina, nugurru warraarrawindi-lhangu anaani-rruj-jinyung nurru-burraa-yinyung ana-lhal-lhangu. \v 36 Nugurru aḏaba numburru-dhi-maṉdhina aadanu wudani-waj. Nugurru numbunu-yambina wudani-waj nigawi-wuy, nguynju yadhu anubani numburru-lhara andhurrg nugurru, anubani-yung-maynji anaani anaaladi anggu-waṉina-maynji wugurru. Marri numburru-lhara raga-ragij ngayawi-rruj, na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, yagi nurraambuli nugurru aadanu.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus, na-nidhaawu-yung. \p \v 37 Anaani malgarrawindi aḏaba wani-magaa wubani-rruj a-Temple-Maṉngulg-duj. Ana-miyn.ngu-magaa ni-yanggi-magaa yuuguni niga ni-rabalangi. Nga yuwaagu niga ni-yaay anaanga wubani a-Mount of Olives-duj, ama-ṉuga-rruj bagu. \v 38 Marri anuwagala ana-ngamugijgaj niga ni-dhirri-dhirridangi anuuguni anubani-wuy ana-Temple-Maṉngulg-guy, ni-yanggi-magaa niga. Warra-wurru-wurruj wuu-yanggi-magaa nga bagu wunu-yaynjangani-magaa, ni-yambini-yinyung niga. \c 22 \s1 Warra-runggu-runggal amburru-wijangayii, na-Jesus ambunu-ngawijgang. \r Matthew 26:1-5, Mark 14:1-2, John 11:45-53 \p \v 1 Anubani aḏaba wurru-nguni-yinyung ana-marrya, wiij-barubaj-maa wugurru. Anaani-yung wiijamaa, anubani-yunggaj warraawurru-yung warra-Jew wanggu-rangga-ḻaabini, wurru-yaay-maynji mana-miyn.nganga. Anaani ana-angel wu-yaḻdhangi, marri na-God wani-wiri-gaa. Warraawurru-yung warra-Jew wurraawanggini wubani-yung-gala wu-yaḻdhangi-yinyung angel, wirriij-baṉagaa-wugij anaani-yung. Marri anaani-yung wirri-mayayn anu-muwaj “wu-yaḻdhangi-yinyung”. \p \v 2 Warraawurru waa-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, warraawurru-yung wurru-yamayn, “Ngaambu-yaminggarrina yuga naagi ani-ngawang-jinyung?” wurru-yamayn. Wugurru yamba warraawurru-yung warra-yamaa warruburru-yung warra-wurru-wurruj-guy. \s1 Na-Judas anu-minbiyn na-Jesus. \r Matthew 26:14-16, Mark 14:10-11 \p \v 3 Naagi na-baḏirrnya-yung ni-yanggi, nga ni-yabiyn na-Judas-guy, naa-dhangu-jujurangi niga. Na-mij-gaynbajung niga anaaynbaj Iscariot. Naagi-yung warruburru-yung-jinyung 12-jinyung, wurru-marrbuy-maa-yinyung niga. \v 4 Nga anubanila-wala ni-yanggi yuuguni waa-runggu-runggal warra-priest-guy, marri warruburru-wuy warra-bu-buunggawa-wuy wurru-mijgalmini-yinyung wubani a-Temple-Maṉngulg-jinyung. Ni-yanggi bagu, wani-magaa anubani-yung-jinyung anaa-dhaawu-rarrjangi yungguyung na-Jesus-inyung niga. \p \v 5 Nga warraawurru-yung wurraaḻaaḻarriyn. Marri wurru-yamayn, “Wiiyn nagang wuṉuga,” wurru-yamayn. \v 6 Nga nigaayung ni-yamayn “Yuu!” niiṉḏarrmayn. Anubani-yung niwu-rangarrangi lhal-ngargu ari anaa-dhaawu-rarrjangi, nguynju yungguyung ambunu-bilhargang niga, anubani-rruj waari wurrugu warra-wurru-wurruj anubagu. \s1 Jesus marri warra-12 amburru-nguyii anubani wu-rangga-ḻaabini-yinyung. \r Matthew 26:17-30, Mark 14:12-26, John 13:21-30, 1 Corinthians 11:23-25 \p \v 7 Anubanila-wala, ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr wurru-mijgalmini-rruj, ngarraagi-rruj ngarraaḻirr ngi-mayini “waari anggu-wuḻbuḻwandi anu-ḏayn”. Anubani-yumbaa, anaani-yung wurru-wini jib, anubani-rruj wiij-maṉdhini anaani-yung. Marri wurraawanggini, anaani-yung-jinyung ana-angel wu-rangga-ḻaabini bagala-yung wugurri-waj, anubani-yunggaj, anubani ana-lhal Egypt. \p \v 8 Yagu yamba anaani-yung, wani-magayn na-Jesus naawiṉi-yung na-Peter marri na-John. Ni-yamayn, “Nimbini-yaarri, nga bagu nimbini-warra-ngu-bu-burrii anubani-yung ana-marrya, wu-yaḻdhangi-yinyung, nguynju yadhu ngagurru ngaambu-nguyii bagu.” Dani-yung ni-yambini niga. \p \v 9 Wuguṉiiyung nubiṉi-yung wunu-yambalmayn wini-yamayn, “Yuga ajiga-rruj anaani?” \p \v 10 Nigaayung ni-yamayn, “Nimbini-wawanggina aadanu. Nuguṉi-maynji aadanu nimbini-yaarri wubani a-wumurrng-guy, nga nubagi numbunu-nang waḻyinyung, anima-warrguu gaṉdharra, nga anubani guugu ani-war-warrguu niga. Anaani bagu nambani-lhangarrmang nuguṉi. Nga nubagi-wuy numbunu-garrindharrmani nuguṉi nimbini-yaarri. Anubani nga ani-yaarri a-wumurrng-guy niga. Nuguṉi buguni nimbini-yaarri aadanu. \v 11 Nga bagu numbunu-yambina nubagi-yung-guy niwu-rangarrii-yinyung a-wumurrng, ‘Nubagi wani-yiyina-yinyung, nugawi-wuy nini-yandhawiwana, yuga aniga ana-gara wugurru, nguynju yungguyung ani-nguyii ana-marrya yaaji, anubani-yung wu-rangga-ḻaabini-yinyung, marri nigawi-nyinyung wurru-marrbuy-mana-yinyung, amburru-nguyii yungguyung wugurru?’ Dani-yung nimbini-yamana nuguṉi. \v 12 Anubani-yung nambani-bajiyina nuguṉi anubani-yung runggal gara yuwaagu arrwar wu-burraa. Anubagu wu-warra-ngu-burraa aḏaba baadhi marri aynba-gaynbaj-jinyung. Nga bagu anubani ana-marrya nimbini-warra-ngu-burrii nuguṉi.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 13 Anubani wini-yanggi naawiṉi-yung. Wubanila-yung-gala-waj ni-yambini-yinyung na-Jesus wini-warra-lhangarrmayn bagu wuguṉi. Anubagu wini-warraalgaalgurmangi wurru-mijgalmini-yinyung wu-rangga-ḻaabini-yinyung ana-marrya. \p \v 14 Wurrugu marri anubani-yung waadhaadharrwara-maa, na-Jesus marri warruburru-yung wirri-lhaawu-yarrijgini-yinyung, wurru-yanggi buguni. Nga wurru-burri bagu wugurru. \p \v 15 Nga ni-yamayn wugurri-wuy, “Anaani ngubindi-windiyung ngana-magana, ngaya ngawu-ngaynbandangi-windiyung, ngaambu-nguyii ana-marrya anaani, nugurri-rruj. Wurrugu anaani ngambambi-warragayangijgana ngaya wugurru. \v 16 Ngana-magana nugurri-wuy aḏaba, anaani ngurru-nguyii ngagurru, yagu yagi ngaya nga-malgaagijgi nga-ngi yagi anaani ngaya, wiijami aḏaba. Wurrugu marri, anubani anggu-wandhurrg-giiyn, anubani-yung-maynji na-God niga nambani-rangarrii nugurru aadanu, nigawi-nyinyung warru-mandag.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus niga. \p \v 17 Anubanila, nima-miyn mana-gaṉdharra, nga ni-yamayn niga “Yuu, nga,” nigawi-wuy na-God-guy. Marri ni-yamayn “Nugurru manaama mana-gaṉdharra nimbirrima-mang marri numburraaḻ-nguyii nugurru warraaynjaaynjaabugij-gaj aadanu,” ni-yamayn. \v 18 “Anaani ngana-magana nugurri-wuy, yagi aḏaba ngaaḻ-ngi anubanila anu-gargayag ana-wuyarrangaḻ-wala. Wurrugu marri na-God ani-waṉiyn marri nambani-rangarrii nugurru aadanu, nigawi-nyinyung warru-mandag.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 19 Anubani-yung ni-miyn anu-ḏayn, marri ni-yambini na-God-guy, marri ni-rayn-bagiwayn aḏaba. Niga waniini wugurru. Marri ni-yamayn, “Anaani ngayawi-nyinyung a-ngun.gu, wu-yamana. Anaani nganiiyii nugurri-wuy. Nugurru numburraaṉbina-wugij, marri numburru-wijangayii yungguyung ngaya.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 20 Marri wurru-nguni ana-marrya. Anubanila anaani wiij-nguynju, marri nima-miyn mana-gaṉdharra, wubani wugargayag wu-burri. Nga ni-yamayn “Anaani wu-yamana nguynju ngayawi-yii manaami mana-wulang. Ngamaadbarrwumana ngaya nugurraa yungguyung. Anaani wiijamana, na-God nani-lhalamayana nugurri-wuy, anu-gadhuwa wugurru anaani. \p \v 21 “Yagu anaani numburraawanggina. Aynjaabu-nyung waḻyinyung ngaya ngambani-minbumana anaanila-wala. Yaagi nga ni-burraa ngagurri-rruj niga. \v 22 Wiijamana, ngaya-waj na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung anggu-waṉbina ngayawi-wuy, God yamba nigaajbaj ni-wijangani. Yagu nubagi-yung-maynji ngaya ngambani-minbumana, ari ani-warragayii runggal-windiyung niga.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 23 Wugurraayung warruburru-yung aḏaba wuu-yandhawiwaynjini, “Yangi-nyung yuga naadagi ani-waṉbina niga?” wurru-yamaa. \p \v 24 Warraawurru-yung bagu wuu-yang-guḏuwuḏiynjini wugurru wugurraajbaj-balij, ajiga-yung yuga ambunu-mayana nubagi na-runggal-yung niga. \v 25 Yagu nigaayung na-Jesus warruburru-yung wani-yambalmayn warruburru-wuy, “Yagu warruburru warra-bu-buunggawa ana-lhal-lhangu-inyung, wurru-buunggawa-mana-wugij wugurri-wuy. Marri warruburru waa-runggu-runggal, wugurraajbaj-mirri wurru-mayina ‘ngarra-walgaṉmana-yinyung ngaya anaani,’ wurru-yamana, wurraawaḻii wugurru aadanu. \v 26 Yagu nugurru aadanu yagi nurraaḻamin-jami wugurri-yii. Yaani-yung numburraaṉbina nugurru. Naadagu na-runggal-yung nugurri-nyinyung, ani-yamana nguynju nubagi-yung-jii na-wirrinyung-jii niga. Nubagi ni-ragaana-yinyung, ani-yamana nubagi nambani-yandhurrbangana niga.” \p \v 27 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Gurruwaj, yuga nugurru ngirri-magana ngaya, yangi-nyung yuga naadagi na-runggal-yung niga? Naaynbajung niga ni-nguyii-yinyung ana-marrya, yagu nubagi naaynbajung nuuyii-yinyung niga nigawi-wuy? Dagu nga ni-burraa ni-nguyii-yinyung, niga na-runggal-yung. Yagu anaani ngana-magana ngaya nugurri-wuy, ngaya yaani nga nga-burraa nugurri-rruj, nguynju yaga ngaya anaani nganiiyii-yinyung nugurru ana-marrya yaga. \p \v 28 “Nugurru aadanu ngurraanggarra-yanggi ngayawi-rruj. Wiiya anubani ngambiiladi-yamawaa ngaya, yagu nugurru waari ngirriirru ngaya anaani. \v 29 Na-Baba niga ngaya anaani nganiini, wurru-wurruj, ngayawi-wuy. Ngaya-waj nga yaani ngamba-rangarrii wugurru. Anaani wiij-nguynju, ngaayung nganiiyii nugurri-wuy, nambarra-rangarrii yungguyung wugurru. \v 30 Nugurru aadanu numburru-nguyii marri numburru-waḻ-nguyii anaani-rruj ngayawi-rruj anaanga nugurru. Marri anubani-yung nugurru nambarra-nguynju-nguynjijgana warruburru-yung warra-Israel, warra-12 warru-mandag wugurru.” \s1 Na-Jesus ani-yambina amburru-man-jarramana-yinyung. \r Matthew 26:31-35, Mark 14:27-31, John 13:36-38 \p \v 31 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij, nu-magaa na-Simon Peter-wuy. “Simon, Simon, baawanggina nagang! Nugurru aadanu, na-Satan, na-baḏirrnya-yung naadagu niga nu-yandhawiwaa na-God-guy. Niga na-Satan aadanu nani-ngaynbandii nambani-rawumana nugurru, nguynju yadhu ari ngirriirruyn ngaya. \v 32 Yagu ngaya ngunaa-jambini aadanu nagang Simon, nguynju yadhu ba-wuguuguni-wugij nagang ba-jambarrgina, yagi yadhu nundhuṉdhi nagang. Marri baagiyn-maynji aadanu nagang, bamba-waḏa-waḏaḏ-gana nagang warra-minilharri aadanu.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 33 Nga nigaayung na-Simon Peter nu-yambalmayn, “Buunggawa, ngaya anaani yagi ngunaarru nagang! Wiiya nagang ba-yaarri anuuguni yagu anubani-yung ambi-radbumana, marri ba-ngawang-maynji, ngaya anaani nandaanggarra-yaarri-wugij.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 34 Nigaayung ni-yamayn, “Peter, anaani ngunu-magana, ana-yimbaj, ngubindi ba-yambina anggu-mal-bulaynbaj-gala, ‘Naadagu ngaya nga-maḻaḻadi niga na-Jesus.’ Bani-yung marri angiiḏang ngarrubagi ngarra-baawul.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 35 Anubani-yung warruburru-wuy wani-magaa, “Anubani-yumbaa yaga nugurru ngana-lharrgandi anubani-yung ana-lharug-jinyung, waari anu-ṉuga, marri waari mana-big, marri waari nimbirrima-waṉagaa manaaynbaj nurru-mun-jabina-yinyung nugurru. Yuga nugurru nurraarra-ngaynbandangi aadanu?” \p Wugurraayung wurru-yamayn “Waari.” \p \v 36 Nigaayung ni-yamayn, “Yagu anubanila-wala, nimbirri-waṉagana-maynji anu-ṉuga, aadanu nimbirri-yarrijgina anubuguni. Marri nguynju-waj, maadamu mana-big. Marri nugurru-maynji yagi-maynji nirri-waṉagi anubani ana-galiwanga, ari maadamu nambarriiyii yaaḻi, marri ari nimbirri-mang anubani-yung ana-galiwanga. \v 37 Anaani ngana-magana nugurri-wuy, anaani yamba ana-lhaawu waarrarrina ana-wubiba-rruj, anggu-waṉbina yadhu ngayawi-wuy. Ari wu-yamana wugurru, \q1 ‘Warruburru-yung wurraan-jamaa, nubagi-yung niga ari niiladi, marri wunu-ngawijgaa wugurru niga.’ \m Dani-yung wu-yamana wugurru anaani ana-wubiba. Anaani ana-lhaawu ari ngayawi-nyinyung, wu-magina andhurrg.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus.\x + \xo 22:37 \xt Isaiah 53:12.\x* \p \v 38 Wugurraayung wurru-yamayn, “Buunggawa, yaani wulawaa ana-galiwanga.” \p Nigaayung ni-yamayn, “Wiiya aḏaba, nimbirriirruyn,” ni-yamayn. \s1 Na-Jesus ani-yambina ani-wiri-wiri. \r Matthew 26:36-46, Mark 14:32-42 \p \v 39 Anaani aḏaba miyn.ngu, waangamudi. Anubani-yung ni-rabalangi ana-Jerusalem-gala, nga yuuguni ni-yanggi niidadangi Mount of Olives-guy. Anaani-yung ni-yamaa-wugij niga. Warruburru-yung wurru-marrbuy-maa-yinyung, wugurru naagi-yung wunu-garrindharrmangi niga. \v 40 Anubani-rruj aḏaba wurru-waliyn. Nga bagu wani-magayn wugurri-wuy, “Nugurru aḏaba aadanu, numburru-yambina a-lhuḏ yungguyung, nguynju anubani anaaladi yagi nanggu-rawu anaangaḏajung.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 41 Anubanila-wala ni-yanggi malanganyanay nguynju yaga ama-ṉuga wudamu ngirrima-barawudii yaga. Marri anubani-yung niga ni-ḻandharrdhangayn bagu, marri ni-yambini na-ninyarra-yung-guy niga. \v 42-44 Ni-yamayn “Baba, bawu-ngaynbandang-maynji anaani, manaama mana-gaṉdharra bama-mang ngayawi-wala, nguynju yagi ngaarragayi yadhu. Yagu ba-wijangayii nugaajbaj nagang, waari anubani ngaarra-ngaynbandii ngaya.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 45 Anubani-yung ni-yambini-wala, ni-ḻaḻagiiyn, marri niigiyn warruburru-wuy warra-wulu-wulaynbaj-guy. Yagu wani-rangga-lhangarrmayn wugurru wu-lhagarra-yingayn, warraawurru-yung yamba wurru-wurrij-galadi-wiiyn, marri wurru-yaal-ngawiiyn wugurru. \v 46 Nga ni-yamayn wugurri-wuy, “Yuga a-yangi yungguyung nugurru aadanu nuu-lhagarra-yingayn? Numbuu-ḻaḻagiiyn nugurru, nga numburru-yambina a-lhuḏ yungguyung, nguynju anubani anaaladi yagi nanggu-rawu anaangaḏajung.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Warruburru-yung ambunu-bilhargang na-Jesus. \r Matthew 26:47-56, Mark 14:43-50, John 18:1-12 \p \v 47 Anubani-yung wani-magaa-wugij niga. Bagu-mirri anubani-yung garnyirrimba aḏaba wurru-yanggi. Nubagi-yung na-nimuwaj-jung Judas, naagi-yung warruburru-yung-jinyung warra-12. Dagi-yung nga, wanii-ḏagaani niga. Ni-yanggi-wugij niga na-Jesus-guy nu-wagarangi-wugij, nga marri nu-bilhargayn niga. \p \v 48 Yagu nigaayung na-Jesus nu-yamijgayn, “Nagang aadanu nuynjanggi yuga nimba-bilhargayn ngaya, yagu yuga nagang barra-bajiyini warruburru-wuy yuga waa-radba-radbumana-yinyung-guy, ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung?” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 49 Warruburru wurru-marrbuy-maa-yinyung wugurru bagu warubaj wurru-burri. Warruburru-yung wunu-nani naagi-yung na-Jesus. Anubani wurru-marrbuy wugurru anaani anggu-waṉbini-yinyung lhaalhag. Wurru-yamayn “Buunggawa, yuga naamba-lhaani yaani-mirri galiwanga-mirri yuga?” wuu-ngarra-jamayn. \v 50 Aḏaba naaynjaabu-nyung niga ni-jarrarriyn nubagi-wuy na-waḻyinyung-guy naa-mijgalmini-yinyung na-runggal-yung na-priest-jung. Niga ni-jarrarriyn-bugij, marri dhiḏ! Nu-lhiyn! Naa-guldhiyn manubama-yung mana-warang mana-walawalama-wala. \p \v 51 Nga niga na-Jesus nu-nayn, nga “Wiiya aḏaba!” ni-yamayn, nu-lhambang niga. Niga na-Jesus ni-jarrarriyn, nga nu-warang-baṉagayn naagi-yung, marri ni-maji-mayn aḏaba niga. \p \v 52 Anubani-yung warruburru-yung waa-runggu-runggal warra-priest marri warruburru-yung waa-radba-radbumana-yinyung wurru-burri-yinyung anubani-rruj wugurru ana-Temple-Maṉngulg-duj, marri warruburru-yung warra-mijiwanggu, warruburru-yung wuu-rabalangi-yinyung anuwagala ana-Jerusalem-gala, ambunu-bilhargaa yungguyung niga. Niga na-Jesus wani-yamijgayn wugurri-wuy, “Yuga nugurru aadanu nuu-yanggi galiwanga nii-warra-waṉagana marri yuga majirrijirri nirrima-waṉagana nugurru, yuga anaani ngaya ngaamaji yamba? \v 53 Ngaya anaani nga-burri malgarrawindi anubani-rruj ana-Temple-Maṉngulg-duj. Yagu anubagu waari ngirri-bilhargaa ngaya. Yagu anaani aḏaba wiij-gandhurrg-bindiyung nugurri-nyinyung, marri anaani wiij-gandhurrg ana-baḏirrnya-yinyung, wugurru waangamudii-rruj.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \s1 Na-Peter ani-yamana ni-maḻaḻadi na-Jesus. \r Matthew 26:57-58,69-75, Mark 14:53-54,66-72, John 18:12-18,25-27 \p \v 54 Anubani wunu-bilhargayn naagi-yung, marri wunu-radbini aḏaba, marri wunu-yarini niga. Naagi wunu-yarrijgini buguni, aynjaabu-nyung wurrujung bagu ni-burri, nubagi na-runggal-yung na-priest-jung-guy. Nigaayung naagi-yung na-Peter bagu nga wani-ḻi-lharrmangi-wugij adhaadharri. \p \v 55 Nga wurru-waliyn anubagu. Nga wugurraayung warraawurru-yung mulung-arrgi-yung wurru-wilngiynjangi ngura aarabarabalu-rruj. Warraawurru-yung bagu wuu-ralmaa. Niga na-Peter ni-yanggi bagu niindhadhangayn, ni-ralmaa waadurru-rruj niga. \p \v 56 Ngaadagi-yung ngarra-maṉinyung ngaadagi-yung wangi-yandhurrbangaa-yinyung ngigaayung, anubani-yung ngunu-nani bagu, wu-lhalmbaarrangi yamba naagi-yung, niga ninggu-yi-milhangi. Ngarraagi-yung ngi-ba-ngarrdiyn, nga ngunu-nani wurrugu. Ngunu-nguynju-nguynjijgaa. “Naagi niga-waj nga, winiinggaanggarra-yanggi-yinyung!” ngi-yamayn. \p \v 57 Nigaayung na-Peter ni-yamayn, “Maṉinyung, ngaya anaani nga-maḻaḻadi niga,” ni-yamayn. \p \v 58 Wurrugu marri anubani-yung mal-dhamurrug, nigaayung nubagi aynbajung nu-nayn ngijang. Niga ni-yamayn, “Nugaayunggaj aadanu, nubagi niini-yagaynjini-yinyung nagang” ni-yamayn. \p Nigaayung nu-yambalmayn, “Guwaj, nubagi waari niiṉi naani-yagaynjini anaani,” ni-yamayn. \p \v 59 Wurrugu mal-dhamurrug, ngijang aḏaba niga aynbajung yuwaagala ni-yanggi nu-nayn. Ni-yamayn “Naagi yijgubulu niga-waj wini-yagaynjini-yinyung. Naagi niga a-Galilee-wala-yinyung,” ni-yamayn. \p \v 60 Nigaayung na-Peter nu-yambalmayn ni-yamayn, “Guwaj, aadanu ngaya nuynjaminggarrina nuynjambina aadanu nga-maḻaḻadi ngaya,” ni-yamayn. \p Bagu-mirri, ni-yambini-waj, ngarraagi-yung aḏaba ngarra-baawul ngiga ngiiḏiyn. \p \v 61 Na-Buunggawa ni-wiḻibiḻingiyn nga nu-nayn na-Peter-wuy. Na-Peter anubani-yung ni-marrbuy anubani yaga ni-yambini-yinyung na-Buunggawa, “Aadanu ba-yambina anggu-mal-bulaynbaj-gala, ‘Ngaya nga-maḻaḻadi niga.’ Wurrugu ngarrubagi-yung ngarra-baawul angiiḏang.” \v 62 Anubani-yung na-Peter ni-rabaliyn, anubani-yung ni-ruguni-windiyung niga. \p \v 63 Warruburru-yung warra-waḻya-waḻya naagi-yung wunu-waṉagaa-yinyung na-Jesus, warraawurru-yung wunu-rajburrnani marri wunu-warra-wadjangi niga. \v 64 Marri wunu-ba-gambamadhiyn yaaḻi-mirri. Warruburru-yung warraaynjaaynjaabugij-gaj warraawurru-yung wunu-wini niga. “Nagang ba-yambina lhaawu na-God-gala, numba-magang nurru, yangi-nyung nimbi-wang nagang!” wurru-yamayn. \v 65 Na-Jesus naagi-yung wunu-warra-yamawaa yij-maaḻang, waadurru-yung wunu-rraani niga. \s1 Warra-runggu-runggal ambunu-yambiḻiwiḻingayii na-Jesus. \r Matthew 26:57-66, Mark 14:55-64, John 18:12-14,19-24 \p \v 66 Anubani-yung aḏaba waabirrarra-maa wu-ḻaḻmaa anuwagala, waarrarra-maa. Warruburru-yung wurru-waliynjiyn, warruburru-yung warra-mijiwanggu, wurru-buunggawa-maa-yinyung warra-wurru-wurruj, marri waa-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal, wurru-waliynjiyn warraawurru-yung wugurru. Naagi-yung wunu-miyn, aḏaba yuuguni wunu-yarrijgini, nga yuwaagu wurru-muṉḏugaa wuu-yambiynjini wugurru. \v 67 “Nagang aadanu, nimba-magana aḏaba. Yuga nagang aadanu na-Messiah, nuṉḏagaana-yinyug?” wurru-yamayn. \p Nigaayung wani-yambalmayn, “Ngaya-maynji anamba-magana nugurru, yagi ngaya aadanu ngirri-ngu-jambarrgi ngaya. \v 68 Yagu ngaya-maynji anamba-yandhawiwanjii nugurri-wuy, nugurru yagi anubani-yung ngii-yambalmi ngaya. \v 69 Yagu anaanila-wala, nubagi na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, anubani-yung ani-burraa wubani a-walawalama na-God-duj, niwu-waṉagana-yinyung niga ana-lhuḏ.” Dani-yung niga ni-yamayn na-Jesus. \p \v 70 Wugurraayung wurru-yamayn, “Yagu nugawaj aadanu, yuga nagang na-Niwiyayung na-God-jinyung aadanu?” \p Nigaayung wani-yambalmayn, “Yijgubulu aadanu nuu-yambina nugurru,” ni-yamayn. \p \v 71 Wugurraayung wurru-yamayn, “Ngagurru anaani ngurraawanggini ana-lhaawu, nigawi-nyinyung-gala a-lhaguḻa. Waari ngaamba-ngaynbandang warra-mulung-arrgi-yung ngagurru ngarrambi-magi, niga yamba ni-lhajbini nigaajbaj niga!” Dani-yung wurru-yamayn. \c 23 \s1 Ambunu-yarrijgina na-Jesus nubagi-yung-guy na-Pilate-guy. \r Matthew 27:1-2, Mark 15:1-5, John 18:28-38 \p \v 1 Warraawurru-yung warra-mijiwanggu wurru-ḻaḻagiiyn, nga wurraarragarra-lhangayn nga naagi-yung wunu-miyn, nga wunu-yarrijgini nubagi-yung-wuy na-runggal-yung na-Pilate-guy. \v 2 Wurru-yanggi bagu, nga wunu-magaa na-Pilate, niga na-Jesus wunu-lhajbang niga. “Naagi nurru nuunu-lhangarrmayn yuwaagu. Naagi-yung warruburru-yung warra-Israel waniiladi-waa, wanii-dhangu-jujurangi niga. Marri nani-magaa naagi, ‘Yagi nuunu-yu niga anu-ṉuga na-Caesar-wuy.’ Marri ni-yamaa, ‘Ngaya-waj anaani nga-Buunggawa.’” Warraawurru-yung wurraawaḻangi wugurru, dani-yung wurru-yamayn. \p \v 3 Nigaayung na-Pilate naagi-yung nu-yambiḻibiḻingaani, “Nugawaj yuga na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung?” ni-yamayn. \p Na-Jesus nigaayung ni-yamayn “Anaani nugawi-nyinyung ana-lhaawu,” ni-yamayn. \p \v 4 Nigaayung na-Pilate wani-yambini warruburru-yung waa-runggu-runggal warra-priest marri warruburru warra-garnyirrimba-wuy, ni-yamayn “Waari anaani nganaa-dhangarrmaa ngaya naagi anaaladi,” ni-yamayn. \p \v 5 Warraawurru-yung wugurraayung wurru-wuguuguni-wugij wuu-yaynjirrbini, wuu-yambini-wugij, “Naadagu niga wanii-dhangu-jujurangi warraawurru-yung warra-wurru-wurruj, marri naadagu wani-yiyini wugurru ana-lhal-lhangu anaani-rruj ana-Judea, marri anuwagala ana-Galilee-wala nga anaanu-wuy wugurru.” Dani-yung wurru-yamayn. \p \v 6 Na-Pilate nigaayung ni-wawanggini aadani-yung nga wani-yandhawiwandi wugurru, “Yuga naagi niga a-Galilee-yinyung?” ni-yamayn na-Pilate niga. \p \v 7 Marri wunu-magaa niga naagi na-Jesus, wubagala-wala-yinyung niga. Marri niga nubagi-yung na-Herod, ni-buunggawa-maa-yinyung wubani a-lhal a-Galilee-yinyung, nigaayung na-Herod anubani-yumbaa ni-burri bagu Jerusalem-duj niga. Yagu naagi-yung na-Pilate niga nu-lharrgang na-Jesus na-Herod-guy. \p \v 8 Nigaayung na-Herod bagu aḏaba nu-nani niga naagi-yung na-Jesus. Anubani nu-nayn-gala naagi-yung, marri niga ni-waḻaaḻarriyn. Anubani-yunggaj yamba niga nu-lharra-yangani marri ni-wawanggini naagi-yung ana-lhaawu, marri naagi-yung nu-ngaynbandangi anu-nani yungguyung niga na-Jesus. Nu-ngaynbandangi niga anaa-gaṉbini yungguyung yij-mamaaḻang niga. \p \v 9 Aadanila-wala aḏaba nu-yambiḻibiḻingaani niga. Yagu nigaayung naagi-yung na-Jesus waari anubani-yung anu-yambalmaa niga ana-lhaawu. \v 10 Warraawurru-yung waa-runggu-runggal warra-priest marri warra-yiyini-yinyung ana-lhaawu-runggal bagu wurraarragarra-lhi warubaj. Naagi-yung wunu-lhajbang-bindiyung runggal, wunu-rraani niga. \v 11 Na-Herod naagi-yung marri warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung nigawi-nyinyung wugurru, wunaandirriyn niga aḏaba, wunu-ngarrmijgaa runggal-windiyung nigawi-wuy, wunu-gaḻij-gaa naagi-yung niga. Na-Herod nima-miyn manubama-yung mana-yaaḻi marri nu-yabijgayn na-Jesus-guy, mamanunggu-windiyung mana-yaaḻi manubama-yung, nguynju na-king-jii ni-yaba-yabina-yii yaga, ma-yamaa. Nga naagijgiyn niga buguni na-Pilate-guy. \p \v 12 Anubani-yumbaa na-Herod marri na-Pilate, naawiṉi-yung aḏaba anubanila-wala wini-guwaj-gaynjiyn wuguṉi. Anubani-yunggaj naawiṉi-yung wini-wurrij-bangaynjini wuguṉi. \s1 Na-Pilate anu-lharrgang na-Jesus. \r Matthew 27:15-26, Mark 15:6-15, John 18:39—19:16 \p \v 13 Niga naagi-yung na-Pilate wanii-gaḏiyn warruburru-yung waa-runggu-runggal warra-priest marri warruburru-yung warra-bu-buunggawa warra-wurru-wurruj-jinyung, nga wugurru aḏaba wurru-waliynjiyn waadurru-yung. \v 14 Nga wani-yamijgayn “Naagi nuunu-yarrijgini a-yangi ngayawi-wuy? Marri naagi-yung nurru-yamaa nugurru waniiladi-waa warruburru-wuy warra-wurru-wurruj-guy naagi-yung niga? Yagu ngaya anaani nganu-yambiḻibiḻingaani niga, yaani aḏaba nugurri-rruj. Numburraawanggina, ngaya anaani waari nganaa-dhangarrmaa anaaladi niga, anubani-yung nuunu-lhajbini-yinyung naagi niga. \v 15 Nigaayunggaj naagi na-Herod, waari anubani anaa-dhangarrmaa anaaladi niga. Yagu naagi-yung naagijgiyn aḏaba ngagurri-wuy. Yigaj! Waari anaani ani-waṉbini anaaladi niga. Waari anggiij-maṉdhiiyn anaani, yagi naagi nguunu niga. \v 16-17 Anaani ngamba-magana, warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjina-yinyung, marri ambunu-warra-waḏjiwumana marri ambunu-lharrgang niga.” Dani-yung ni-yamayn na-Pilate. \p \v 18 Wugurraayung warraawurru-yung wurraaḏangi-windiyung aynjaabu, wurru-yamayn “Naagi banu-yarrijgina nagang! Niga na-Barabbas naadagu banu-lharrgang niga!” wurru-yamayn wugurru. \p \v 19 Naagi-yung na-Barabbas naagi-yung ni-bu-burri ni-radba-radbidhi niga bagu lhirribala. Naagi-yung niga nima-maṉdhangi runggal-windiyung magarrangaynji aḏaba, anubani-yunggaj, ni-bu-burri naagi-yung wu-dhi-dhidini-rruj yamba niga. Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wugurru anubani-rruj ana-wumurrng-duj warraawurru-yung warra-wurrij-bangaa warruburru-yung warra-Roman warra-bu-buunggawa. Warraawurru-yung wugurru wurru-wiynjini runggal-windiyung anubani-yunggaj. Nga naagi-yung na-Barabbas bagu wani-mulunguwawaa wurruj, wani-wini niga. \p \v 20 Nigaayung naagi-yung na-Pilate ngijang wani-yambiḻibiḻingaani niga warruburru wani-yambini wugurru. Naagi-yung nu-ngaynbandangi na-Jesus anu-lharrgandi, anu-warrbidi-waa niga. \v 21 Yagu wugurraayung anuwaagala wurraaḏangi warraawurru-yung, wurru-yamaa “Numbunu-ngawijgang! Numbunu-wudhii wuḏangag-duj niga!” wurru-yamayn. \p \v 22 Anaani-yung aḏaba mal-bulaynbaj-gala ni-yambini na-Pilate, ni-yamayn, “A-yangi-yungguyung? Waari anaaladi niga ani-waṉbini! Ngaya yamba waari anaani nganggiij-dhangarrmaa anubani ani-waṉbini-yinyung niga anaaladi, naagi. Waari anggiij-gandhurrg-gini naagi niga ana-ngawij yungguyung. Wudani-yung yamba, anaani ngaya ngamba-magana, ambunu-warra-waḏjiwumana-wugij marri ambunu-lharrgang niga.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 23 Yagu warraawurru-yung wugurru wurru-wuguuguni-wugij wurraaḏangi yanggarrwar-mirri wugurru, “Numbunu-ngawijgang niga!” wurru-yamaa. Warraawurru-yung wurru-wuguuguni-wugij wurraaḏangi wugurru. Aadani-yung-gala anaani-yung aḏaba wuu-lhuḏ-janggi, wugurru-waj, wurraaḏangi-yinyung. \v 24 Nigaayung naagi na-Pilate niwu-maṉdhangi aḏaba lhaawu. Anubani-yung aḏaba wirriij-ngaynbandangi-yinyung wugurru, aadani anggiijamaa yungguyung aḏaba. \v 25 Nubagi-yung na-Barabbas aḏaba nu-lharrgang, wugurru yamba wunu-ngaynbandangi niga, nubagi-yung yaga na-lhamugarrijung, ni-dhidini-yinyung anubani yaga ana-wumurrng-duj, naagi-yung yamba nima-maṉdhangi niga mana-magarrangaynji anubani-yunggaj, nga nubagi wani-mulunguwawaa ngijang naagi. Yagu naagi-yung na-Jesus, nigaayung na-Pilate wani-yayn warruburru-wuy wurru-wiynji-wiynjini-wuy, ambunu-ngawijgaa yungguyung niga. Dani-yung wirri-ngaynbandangi warra-runggu-runggal warra-priest wugurru. \s1 Na-Jesus ambunu-marang-barra-rayii. \r Matthew 27:32-44, Mark 15:21-32, John 19:17-27 \p \v 26 Aḏaba naagi-yung wunu-miyn, wunaaṉa-ṉimaa niga. Nga nubagi aynjaabu-nyung bagu wurrujung na-nimuwaj-jung Simon, nubagi ana-lhal a-Cyrene-wala-yinyung niga, anubani-yung juju…j-gala ni-yanggi, buguni Jerusalem-guy. Nga naagi wunu-bilhargayn niga. Anubani-yung na-Jesus-inyung anu-ḏangag, nga naadagi-yung wunu-bilhargayn marri wunu-yarrijgini niga, nga nigawi-wuy wunaa-ngu-burriyn, nga niwu-warrgurriyn niga. Nga nu-ga-garri-yurangi na-Jesus-guy niga. \p \v 27 Yagu warraawurru-yung arraarrawindi wurru-wurruj wunu-garrindharrmangi, niga naagi-yung na-Jesus. Marri arraarrawindi-yung maṉaṉung wurru-yanggi. Warraawurru-yung wurraaḏangi wurru-nyadangi, nigawi yungguyung. \p \v 28 Naagi-yung na-Jesus ni-wiḻibiḻingiyn nga wani-yamijgaa wugurri-wuy, “Nugurru aadanu warra-maṉaṉung ana-Jerusalem-jinyung, yagi nugurru nurru-rugi ngayawi yungguyung. Numbuu-ruguna nugurraajbaj numbuu-rawina aadanu, yagu nambarra-rawana nugurri-nyinyung warra-mijburrayung-guy. \v 29 Numburraawanggina, anaani aḏaba wiij-barubaj-mana yamba, marri numburru-yamana anaani, ‘Warruburru-yung warra-maṉaṉung waari-yinyung ambarra-waṉagang warra-gujuju, marri waari-yinyung ambarra-rangarrang warruburru-yung wugurru warra-mijburrayung, marri waari-yinyung ambarra-wuynjijgang warra-mijburrayung wugurru, burru-yung nga wurru-mamanunggu wugurru.’ Dani-yung numburru-yamana nugurru.” \p \v 30 Naagi-yung na-Jesus ni-yambini-wugij niga. “Anubani-yumbaa, warruburru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj wugurru amburru-yambina, amubama-wuy ama-ṉuga-wuy ma-ḻandhirrngindaa-wuy magurru, amburru-yamang ‘Baadbarrwiiyn aadajilu nagang, nga nimba-mulii nurru anaani.’ Manubama-yung ambirrima-yamijgang mana-ṉuga magurru, ‘Nimbaambamadhang nurru,’ danu amburru-yamana wugurru.” \p \v 31 Na-Jesus ni-yambini-wugij anaani-yung niga, “Warruburru ngambii-gaṉbina ngaya anaani, nga-yamana nguynju wudanu a-rangag-nyala-nyalig-jii a-rangag. Yuga nugurru amburru-yaminggarrina nugurri-wuy aadanu? Nugurru yamba aadanu nuu-yamana nguynju wudanu a-ḏaḏarrg-jii a-rangag.” Dani-yung ni-yamaa na-Jesus. \p \v 32 Ngijang wuguṉiiyunggaj nubiṉi-yumbaa na-wulawaa bagu warra-yarrijgini, wuguṉiiyunggaj, naawiṉi yamba wini-waṉbini aladi. Naawiṉi ambarra-wini wuguṉiiyunggaj bagu. \p \v 33 Anaani wurru-yanggi aḏaba buguni wubani-wuy a-lhal wu-mayini A-ngagara-yii Ana-yinag, wu-yamaa. Nga bagu wunu-raani niga wubani-wuy wuḏangag-guy, wunu-walamalhiyn niga naagi-yung na-Jesus. Wuguṉiiyunggaj nubiṉi-yung wini-wulawaa wini-wungarri-dhini-yinyung warraanggarra-walamalhiyn warubaj na-Jesus-duj, aynjaabu-nyung walawalama-wala marri naaynbajung mangaṉḏayayaagu-wala. \p \v 34 Nigaayung na-Jesus nu-magayn na-ninyarra-yung-guy, “Baba, bambaagajij-garruyn wugurru, wurru-maḻaḻadi yamba wuu-yaminggarrina wurru-waṉbina ngayawi-wuy, warraawurru.” Dani-yung ni-yamayn. Manaama-yung mana-yaaḻi na-Jesus-inyung ni-yaba-yabini-yinyung wurraayajarrangi aḏaba, warruburru-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung. Amudama-yung yungguyung wurraayigini ama-yaaḻi, yangi-nyung anima-mangi niga magurru. \p \v 35 Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj bagu wurru-lhaay, wurraarranggaa. Yagu warraawurru-yung wugurraayung warra-bu-buunggawa wunu-rajburrnani nigawi-wuy wugurru. Wurru-yamaa “Naagi wani-maṉmangi warra-mulung-aynbaj. Yagu niga yingga ni-waḻamin-jamaa naagi na-Messiah niga na-God-gala, na-God-jinyung niga ni-wajbarini-yinyung naagi! Yagu niga ani-maṉmiiyn nigaajbaj aḏaba!” Dani-yung wurru-yamaa wugurru. \p \v 36 Yagu wugurraayung warruburru wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, warraawurru-yung wunu-rajburrnani niga, warraawurru-yung wunu-gaḻij-gaa, nigawi-wuy. Warraawurru-yung wirri-miyn wugargayag, vinegar, nga wirri-yarrijgini buguni nigawi-wuy na-Jesus-guy, nguynju ani-waḻ-nguni yungguyung niga. \v 37 Wurru-yamayn, “Nagang yuga nunggaḻamin-jamana nugawaj na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung yuga? Nagang ba-maṉmiiyn aḏaba nugaajbaj!” wurru-yamayn. \p \v 38 Nga anubani lhaawu bagu waarrarrini nigawi-rruj a-yinag-duj arrwa-garrwar. Wu-yamaa anubani “Naagi na-Runggal-yung warra-Jew-yinyung.” \p \v 39 Nubagi-yung naaynjaabu-nyung naaladi-nyung, anubagu-yinyung ni-walamalhi niga nigawi-rruj, naaladi-yamawaa na-Jesus-guy niga, nga ni-yamayn “Yuga nagang aadanu nu-Messiah na-God-gala? Nagang ba-wiri-gina nagang, marri niiṉiiyunggaj nimba-wiri-gang anaani!” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 40-41 Yagu nigaayung nubagi-yung naaynbajung naaladi-nyung nu-muḏaḏbijgayn. Ni-yamayn, “Yuga waari ba-ḏirrngawiiyn na-God-guy? Yagi nunaaladi-yamawi naagi-wuy na-waḻyinyung-guy. Ngagurru anaani ngaambu-ngawang. Yagu nagawaa anaani naaṉbini aladi-windiyung yamba. Marri nagawaa aadanu nambii-gaagijgina, wubani aaladi-wala naaṉbini yamba nagawaa anaani. Yagu niga naagi-yung ani-waṉbini anaaladi waari. Yagi nagang nunaaladi-yamawi naagi.” Dani-yung ni-yamayn niga. \p \v 42 Nga nu-yamijgayn na-Jesus-guy niga, “Ba-yaarri-maynji nagang nugawi-wuy ana-lhal-wuy, nga ba-buunggawa-mana-maynji, ngaayung nimba-yangayii anaani ngaya.” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 43 Nigaayung na-Jesus ni-yamayn, “Ngaya anaani ngubindi ngunu-magana, ana-yimbaj anubani ba-burraa wubani-rruj a-mamanunggu-rruj a-lhal, ngayawi-rruj nagang.” Dani-yung ni-yamayn. \s1 Na-Jesus ani-ngawang. \r Matthew 27:45-56, Mark 15:33-41, John 19:28-30 \p \v 44 Aḏaba yaaji arrwar ngi-waḻirr-wadadiyn, anubani-yung aḏaba waangamudiyn anubani-rruj ana-lhal, wurrugu waangamudangi-wugij nga yaajijila arrgarrgaḻi ngi-waḻirr-wiḻibiḻingiyn. \v 45 Ngarraaḻirr ngarraagi waari angi-wabarra-milhangi ngiga. \p Manubama-yung mana-yaaḻi maalamalhi-yinyung ana-Temple-Maṉngulg-duj, yuwaagala magurru ma-ḻaḻmayn arrwar-wala nga yuuguni ma-jarrarrambini lhirribala-wuy magurru. \v 46 Nga naagi-yung na-Jesus niiḏangi yanggarrwar niga, ni-yamayn “Baba, ngayawi-nyinyung anaani ana-wiri ngunu-warriiyii aḏaba nugawi-wuy a-marang-guy,” ni-yamayn. Anubani-yumbaa ni-wurrij-muḏaḏbiyn aḏaba waari ani-ngayn.gaani niga. \p \v 47 Aynjaabu-nyung runggal-yung wurru-wiynji-wiynjini-yinyung, naagi-yung nu-nani anubani-yung. Anubani-yumbaa ni-yambini na-God-jinyung maaḻamburrg. Naagi-yung yamba ni-yamayn, “Ngubindi, waari ani-waṉbini anaaladi, naagi-yung na-waḻyinyung,” ni-yamayn. \p \v 48 Warruburru-yung warraarrawindi warra-wurru-wurruj, wurru-muṉḏugini bagu wunu-nani niga. Wirri-nani anubani wu-waṉbini-yinyung wugurru. Anubani-yung wurraagiyn aḏaba anubani anaanga-wuy, wurru-wurrij-baḻgini warraawurru-yung wurru-wurrij-galadi-wiiyn yamba wugurru. \v 49 Warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung anubani wurru-marrbuy-yinyung na-Jesus, marri warraawurru-yung warra-maṉaṉung wunu-ga-garrindharrmangi-yinyung na-Jesus anubanila-wala ana-Galilee, yuwaagala wurraarragarra-lhi wugurru malanganyanay. Nga bagala wurraarranggaa, wunu-nani niga. \s1 Na-Jesus ambunu-wurrdhii. \r Matthew 27:57-61, Mark 15:42-47, John 19:38-42 \p \v 50 Naadagi-yung aynbajung bagu waḻyinyung naagi na-nimuwaj-jung Joseph, wubani aanga warruburru warra-Jew-yinyung, anubani ana-lhal wu-mayini Arimathea. Naagi-yung, wurru-yamba-yambiynjini-yinyung warruburru-yung-jinyung, waa-runggu-runggal. Naagi-yung ni-mamanunggu naagi-yung marri ni-waṉbini maaḻamburrg-galawaj niga. \v 51 Waari anubani aniwu-ngaynbandangi ana-lhaawu warruburru warra-mulung-arrgi-yung-jinyung wuu-yambini-yinyung marri anubani wurru-waṉbini-yinyung wugurru. Naagi-yung nu-rangarrangi niga na-God, marri anubani-yung ambani-rangarrii-yinyung nigawi-nyinyung warruburru-yung warru-mandag niga. \p \v 52 Naagi-yung ni-yanggi na-Pilate-guy niga. Ni-yanggi bagu, nu-yandhawiwandi wubani-yung a-ngun.gu na-Jesus-inyung niga. \v 53 Nga aḏaba naagi-yung na-Joseph niwu-miyn anubani ana-wubulu ana-rangag-gala, marri niwu-warraabaabaa yaaḻi-mirri. Naagi-yung niwu-yurangi nga niwu-burriyn bagu ama-gara-rruj ama-ṉuga-rruj. Waari anubagu ambu-burri warrubawi-yung wu-ngawa-ngawini-yinyung ana-ngagara, ambu-ngagara-muynmulhi wugurru. \p \v 54 Ana-yimbaj anaani Friday. Anubani-yung wiij-barubaj-maa wugurru ngarraaḻirr-maṉngulg-duj ngarraaḻirr. \p \v 55 Nga warraawurru-yung warra-maṉaṉung, warraawurru-yung wunu-garrindharrmangi-yinyung anubani-yunggaj, a-Galilee-wala-yinyung, wurru-yanggi bagu, naagi-yung-guy ni-wurrdhini-wuy wirri-nani wugurru. Wunu-nani naagi-yung na-Joseph naagi-yung nu-burriyn-jinyung anubani-rruj niga. \v 56 Nga warraawurru-yung wurraagiyn Jerusalem-guy aḏaba. Anubani arrawuj-mamaaḻang-jinyung marri wugargayag, anaani wirri-burriyn bagu aḏaba wu-burri wugurru ragij. \p Anubani-yung wuu-yanga-yangini ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr-maṉngulg-duj. Anaani-yung yamba wiijamaa waarrarrini anubani ana-lhaawu-runggal wugurru. \c 24 \s1 Na-Jesus ani-ḻaḻagiiyn ana-ngawij-gala. \r Matthew 28:1-10, Mark 16:1-8, John 20:1-10 \p \v 1 Ngarrubagi-yung-duj ngarraaynbaj-duj ngarraaḻirr anubani-yung ana-Sunday. Ngarraagi-yung awaagala yaga ngi-magarribadi ngi-ḻambali ngiga. Nga warraawurru-yung warra-maṉaṉung wurru-yanggi wubani-wuy ni-wurrdhini-wuy. Anubani-yung anaarrawuj-mamaaḻang wirri-maṉdhangi-yinyung, wirri-waṉagaa bagu aḏaba. \p \v 2 Warraawurru-yung wurru-yanggi, nga wurraarranggayn, yagu manubama mana-ṉuga waari anubagu ama-dhidini, aḏaba yamarr-ḻibiḻibala ma-burri magurru ma-gara-wawalhangi. \v 3 Nga warraawurru-yung wurru-yanggi nga wurru-yabiyn, nga wurraarranggayn, yagu waari anubagu ana-ngun.gu anggu-murrgulhi, na-Buunggawa-yinyung na-Jesus-inyung ana-wubulu. \v 4 Warraawurru-yung wugurru wurraalharaguni anubagu. \p Nga anubani-yung lhugaajgiyalawaj bagu wini-lhaay wini-wulawaa waḻya-waa, wugurri-rruj. Manubama-yung mana-yaaḻi magurru ma-ngalngalangi, marri ma-milhiynjini-windiyung. \v 5 Warraawurru-yung wugurru wurru-ḏirrngawiiyn-bindiyung aḏaba. Nga warraawurru-yung wurru-burrdangayn, wugurru wirriiban-jarrdangi anubani-yung anaaban. \p Nga naawiṉi-yung wini-yamayn wugurri-wuy, “A-yangi yungguyung yuga nugurru nurraalhaga-lharrmani aadanu, nubagi-yung na-wiri-nyung-jinyung, anaani yamba ana-lhal wugurru wu-ngawa-ngawina-yinyung? Yagu niiri niga anaaji, ni-ḻaḻagiiyn aḏaba! \v 6 Yuga nugurru nurru-marrbuy aḏaba anubani-yumbaa nani-magaa-yinyung niga ana-lhaawu, anubani-yung-duj ana-Galilee niga? \v 7 Niga ni-yamaa, ‘Ngaya anaani na-Niwiyayung na-Wurrujung-jinyung, aynbajung nubagi niga ambaniiyn warruburru-wuy warraalaaladi-yinyung-guy. Marri ngaya ngambambiimana wuḏangag-duj. Marri ngijang, ngarrubagi-yung-duj ngarra-wulaynbaj-duj ngarraaḻirr, ngijang ngaya nga-ḻaḻagiiyn aḏaba.’” Dani-yung wini-yamaa naawiṉi-yung na-waḻya-waa wuguṉi. \p \v 8 Warraawurru-yung wugurru warruburru-yung warra-maṉaṉung wurraawanggini anubani-yung ana-lhaawu anubani-yunggaj-jinyung ni-yambini niga. \p \v 9 Anubanila wurru-wurrdhu-wurrdhini-wala aḏaba wurraagiyn wugurru. Nga warraawurru-yung wurru-yanggi, nga bagu warra-magaa warruburru-yung warra-11, marri warruburru-yung wugurraayung warra-mulung-aynbaj, warruburru-yung wurru-burri-yinyung anubagu. \v 10 Warraawurru-yung warra-maṉaṉung, warru-mu-muwaj Mary Magdalene, marri ngarra-Joanna, marri ngarra-Mary, nga-rriibi-yung na-James-inyung, marri mulung-arrgi-yung maṉaṉung wugurraayunggaj bagu wurru-yanggi. Warruburru-yung warra-magaa warruburru-yung-guy wirri-lhaawu-yarrijgini-wuy. \p \v 11 Yagu wugurraayung warruburru-yung anubani-yung wurru-wurrij-gadhaarimini wugurru. Wugurru wurraan-jamayn wiijanggaḻij, anaani ana-lhaawu. Waari anubani ambuu-jambarrgini wugurru. \p \v 12 Yagu naagi na-Peter ni-ḻaḻagiiyn, anubanila ni-wayamangi yuuguni wubani wurru-wurrdhu-wurrdhini-wuy. Ni-wayamangi nga ni-lhangayn, ni-burrdi, ni-majurrangi. Manubama-yung mana-yaaḻi ma-murrgulhi bagu ma-lhalga. Anubanila-wala niigiyn aḏaba aanga-wuy. “Yangi anubani wiijaminggarrina anaani?” ni-yamaa. \s1 Na-Jesus ani-rabalang nubiṉi-wuy wini-wulawaa. \p \v 13 Anubanila-wala, ngarrubagi-rruj ngarraaynjaabugij ngarraaḻirr, anubani-yumbaa wini-wulawaa naawiṉi-yung wini-yanggi yuwaagala Jerusalem-gala, buguni wubani-wuy a-wumurrng-guy, wu-mayini Emmaus, anubanila-wala 11 kilomita, lharug-jarrmayarrmaj naadiṉi-yung wini-yanggi wuguṉi. \v 14 Wudani-yung-jinyung nga, wini-wij-burryuwini wuguṉi, wu-waṉbini-yinyung wudani-yung. \v 15 Wini-yanggi… wini-wij-burryuwini wini-yambiynjini… nga nigaayung na-Jesus bagu ni-yanggi wuguṉi-rruj naawiṉi-yung-duj. Wurru-yagaynjini wugurru wurraanggarra-yanggi. \v 16 Yagu waari naadiṉi-yung wuguṉi ambunu-nguynju-gaa naadiṉi-yung. Na-God yamba wuguṉi wani-ba-gaynbijgayn naadiṉi-yung, waari ambunu-nguynju-gaa wuguṉi niga. \p \v 17 Nga nigaayung wani-yamijgayn, “A-yangi yuga nuguṉi aadanu niini-yambiynjina ana-lhaawu, niini-yaarri-waj nuguṉi?” wani-yamijgayn niga. \p Nga anubagu yingga wini-warragarra-lhangayn, anubani-yung naawiṉi-yung waari ambini-waḻaaḻarrangi wuguṉi. \v 18 Naaynbajung, na-nimuwaj-jung Cleopas, ni-yamayn “Anaani anaarrawindi-lhangu wu-waṉbini-yinyung bagu Jerusalem-duj ari ngi-ngargu-wala ngarraaḻirr ngaadagi-yung. Warraarrawindi anubani wurru-yanggi ana-Jerusalem-guy, yagu ari nugaaj-bugij danu waari ba-marrbuy-maa, yuga nagang?” Dani-yung ni-yamayn. \p \v 19 Nigaayung ni-yamayn, “Yangi wiijaminggarrini aadani-yung?” \p Wuguṉiiyung wini-yamayn, “Anaani na-Jesus-inyung wubani-yung yaga a-Nazareth-gala-yinyung. Naagi-yung naa-ja-jambini-yinyung na-God niga. Anubani-yung ni-waṉbini-yinyung marri ni-yambini-yinyung, anubani-yung wiij-ḏunggal na-God-jinyung. Warraawurru-yung warra-wurru-wurruj wunu-nani, naagi niwu-waṉagaa lhuḏ niga. \v 20 Marri nurri-nyinyung waa-runggu-runggal warra-priest marri warra-bu-buunggawa, naagi-yung wugurru wunu-yayn nubagi-yung-guy na-runggal-yung na-Pilate. Naagi-yung anubagu ni-wijangani naagi-yung nguynju yadhu ani-ngawang yungguyung, naadagi-yung niga wunu-walamalhiyn wubani-rruj a-rangag-guy. \p \v 21 “Yagu ana-wulhu-wulhurr, anubani-yung nurru anaani nurraan-jamaa, niga nubagi yingga ni-Messiah niga na-God-gala yingga. Anaani aḏaba nurraayung nurru-wurri-dhaḻagini nguynju yadhu anubani-yung ngaambani-muḻugu-waa yadhu, ngagurru anaani warra-Israel. \p “Marri anaani ana-yimbaj, ngi-waḻirr-wulaynbaj-gala ngarraaḻirr aḏaba. \v 22 Marri warruburru-yung warra-mulung-arrgi-yung warra-maṉaṉung nurri-nyinyung nurraalgurmaynjini-yinyung, nurru anubani-yung nambi-wurri-ḻaḻbang aḏaba anaani. Anubani-yung aḏaba wurru-yanggi ngama-ngamu…gijgaj-gaj anubani wurru-wurrdhu-wurrdhina-wuy. \v 23 Nga yagu anubagu waari ambunu-lhangarrmaa niga na-ni-gubulu-nyung. Marri wurraagiyn anuwagala, anubani-yung nambi-magayn nurru, wurru-nani angel! Nga wugurru wanggu-magayn, niga ni-wiri-mayn aḏaba! Dani-yung nga nambi-yamijgayn nurru anaani, warruburru-yung warra-maṉaṉung wugurru. \p \v 24 “Yagu warra-mulung-arrgi-yung warruburru-yung nurri-nyinyung, na-guwaj-gaang, wurru-yanggi wubani wuu-wurrdhu-wurrdhina-wuy. Anubani wurraarranggayn, warruburru-yung-jii warra-maṉaṉung-jii wuu-yambini-yii, wugurraayung wiijamaa-wugij, wurru-nani anubani-yung. Yagu niga niiri aḏaba, waari ambunu-nani niga.” Dani-yung ni-yamayn na-Cleopas niga. \p \v 25 Nigaayung na-Jesus niga wani-yamijgayn, nga ni-yambini wuguṉi-wuy, “Aadanu nuguṉi niini-yilg-baliyn yuga? Nuguṉi yuga aadanu waari nimbini-marrbuy-magaa anaani? Warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, anubani-yunggaj, warruburru-yung wirriirrarrangi anubani-yunggaj, anubani anaarrawindi ana-lhaawu. Yagu nuguṉi aadanu niini-wijangayii wunyugunyig nuguṉi. Waari nuguṉi nimbini-jambarrgini anubani ana-lhaawu ari. \v 26 Niga naagi-yung na-Messiah ni-warragayangi, ni-yanggi nigawi-wuy wubani wu-milhiynjina-wuy. Anaani aḏaba wiij-maṉdhiiyn.” Dani-yung ni-yamayn. \v 27 Naagi-yung niga ni-wij-burryuwini ni-yambini na-Moses-inyung marri warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God anu…bani-yunggaj ana-lhaawu. Anaani-yung ni-wij-burryuwini nigawi-nyinyung-jinyung, wubani a-lhaawu a-wubiba-rruj-jinyung waarrarrini. \p \v 28 Warraawurru-yung aḏaba wuu-yanggi wubani aanga-wuy, wirri-warubaj-gaa. Nga wurru-waliyn aḏaba. Nigaayung na-Jesus naagi-yung ani-yanggi-wugij. \v 29 Yagu naawiṉi-yung wini-yamayn wunu-lhambang niga. Naawiṉi-yung wini-yamayn “Yaaji aḏaba ngaambaanggarra-ngu-burraa, waadhaadharrwara-mana yamba aḏaba, ngarraagi yamba aḏaba ngarraaḻirr ngi-biyirrimiḻii ngiga,” wini-yamayn. Anubani wurraanggarra-yabiyn aḏaba, ni-yanggi buguni wuu-yagaynjini, naawiṉi-yung-duj. \p \v 30 Nga anubani-yung lhaalhag amburru-nguni yungguyung ana-marrya. Anubani-yung ni-miyn anu-ḏayn, anubani-yung “Yuu, nga” ni-yamayn na-God-guy, marri anubani-yung ni-wagiwayn, marri nubiṉi-wuy waniini. \v 31 Bani-yung aḏaba na-God ngijang wani-ba-gaynbijgayn, wunu-nani naagi-yung na-Jesus, wini-marrbuy-mayn, wunu-nguynju-gayn aḏaba. Anubanila-wala aḏaba niiṉibiyn. Waari anubani ambunu-nani niga. \p \v 32 Anubani-yung wini-yambiynjini, “Anubani-yumbaa nagawaa na-wurrij-dhaḻagini, anubani-yumbaa ngurraanggarra-yanggi-maynji, ngurru-yambiynjini amaadi-waj, anaani-yung ni-wij-burryuwini ana-wubiba-wala,” wini-yamayn wuguṉi. \p \v 33 Naawiṉi-yung lhugaajgiyalawaj-gaj wini-ḻaḻagiiyn, winiigiyn aḏaba Jerusalem-guy. Wini-yanggi… nga bagu waa-lhangarrmayn waadurru-yung wurru-burri-yinyung warra-11 warra-waḻya-waḻya, marri warruburru-yung warra-mulung-aynbaj wugurri-rruj-jinyung, wurru-waliynjini, wurru-burri anubagu. \v 34 Anubani-yung wurru-yamayn “Yijgubulu, na-Buunggawa ni-ḻaḻagiiyn! Anubani ni-rabaliyn na-Simon-guy,” wurru-yamayn. \p \v 35 Anubani-yung waani-magaa, anubani-yung wini-yanggi-yinyung wubami-waj-jinyung amaadi-waj, marri a-marrya-yinyung wubani-yung ni-rayn-bawaayuwaa-yinyung, marri wunu-nguynju-gayn-jinyung niga, anaani-yung ana-lhaawu waani-magaa. \s1 Na-Jesus ani-rabalang warruburru-wuy wurru-marrbuy-maa-wuy. \r Matthew 28:16-20, Mark 16:14-18, John 20:19-23, Acts 1:6-8 \p \v 36 Anubani-yung waani-maga-magaa-waj anaani ana-lhaawu. Aḏaba nigaayung bagu ni-lhangayn na-Jesus, ni-rabaliyn. Anubani-yung ni-yamayn, “Guwaj-gaang, numburru-lhamaamura nugurru,” wani-magayn. \p \v 37 Warruburru-yung wurru-wurrij-barrwarrangi windiyung. Waadurru-yung wurraan-jamayn, naagi-yung ni-baḏirrnya yingga. \p \v 38 Nga nigaayung ni-yamayn, “Yagi nugurru nurru-ḏirrngawi. A-yangi yungguyung nugurru nurru-wijangayii waari anubani-yung anaani aniijgubulu-magaa? \v 39 Numburraarranggang, ngirri-marang-nayii ana-marang, marri ana-mun-guy, numburraarranggana. Ngubindi, ngaya-waj anaani. Numburraaṉina, ngirri-warra-waṉagana, ngirri-nayii. Ana-baḏirrnya wugurru waari arra-waṉagang ana-maguḻag marri anubani ana-ngagara. Yagu ngaarra-waṉagana, ngirri-nayii ngaya.” Dani-yung ni-yamaa. \v 40 Anubani wani-bajiyini anaani ana-marang marri anubani ana-mun. \p \v 41 Warraawurru-yung wunu-nani wulguy, yagu anubani waari amburru-jambarrgini, anaani yamba yij-mamaaḻang-bindiyung. Yagu warraawurru-yung wugurru wurru-waḻaaḻarrangi windiyung wugurru. \p Nga bagu ni-yamayn wugurri-wuy, “Yuga daju nurru-waṉagana marrya?” \v 42 Warraawurru-yung wunu-yayn ngujija, anubani wu-lharang. \v 43 Anubani-yung ni-miyn, nga bagu ni-nguni wugurri-rruj raga-ragij. \p \v 44 Anubanila-wala wani-magayn, “Ngayawi-nyinyung anaani ana-lhaawu, anaani ngana-magaa wubani-yunggaj nugurri-wuy. Anubani-yunggaj anaani-yung na-Moses marri warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung na-God, anaani-yung wirriirrarrangi ngayawi-nyinyung, marri anaani ana-lhaawu wugurru anggu-wandhurrg. Marri wugurraayunggaj, ngayawi-nyinyung ana-lhaawu anaani anu-ngubal, anaani anggu-wandhurrg, anaarrawindi-lhangu. Nga-yambini wubani-yunggaj.” Dani-yung ni-yamayn na-Jesus. \p \v 45 Ngijang anubanila-wala, wani-yina-bawawalhijgayn, anaani-yung aḏaba wurraawanggini maaḻamburrg-galawaj, anubani waarrarrini-yinyung ana-wubiba-rruj. \v 46 Yaani-yung anubani-yung wani-magaa, “Yaani anaani ana-wubiba waarrarrina. Wu-yambina ngayawi-nyinyung, ngaya anaani na-Messiah. Wu-yamana, naagi-yung na-Messiah anaani ani-warragayii niga. Ngarrubagi-yung ngi-waḻirr-wulaynbaj ngarraaḻirr, anubani ani-ḻaḻagiiyn ngijang ana-ngawij-gala. Anaani wiij-maṉdhina wugurru aḏaba. \v 47 Marri ngayawi-nyinyung anaani ana-lhaawu anggu-rajaarrijgina aḏaba, nguynju yadhu warra-wurru-wurruj amburraagina anubani anaaladi-wala-yinyung, marri anubani God ambaniigajij-garruyn wugurri-nyinyung aniij-galaaladi-wala. Anubani-yung anggu-rajaarrijgina anaani ana-lhaawu, anaani-rruj ana-Jerusalem ana-wulhu-wulhurr, marri anubanila-wala ana-lhaawu anaani-yung anggu-rajaarrang wubani a-lhal-lhangu-wuy wugurru. \v 48 Nugurru aadanu ngirri-nani anaani ngaya, marri nugurru nimbirri-rajaarrijgana anaani ana-lhaawu, nambarra-magana warruburru-yung, ngayawi-nyinyung ana-lhaawu.” \p \v 49 Naagi-yung na-Jesus niga ni-yambini-wugij. “Numburraawanggina. Anubani-yung na-Baba-yinyung nani-lhalamayaa, anubani-yung nganggu-lharrgang nugurri-wuy. Yagu numburru-burraa aani-rruj a-wumurrng-duj. Wurrugu marri, anubani ana-lhuḏ anggu-waṉiyn anaarrwar-wala anaanu-wuy nugurri-wuy.” Dani-yung ni-magini na-Jesus. \s1 Na-Jesus aniidadii arrwiyaj. \r Acts 1:9-11 \p \v 50 Anubanila-wala, wanii-ḏagaani, wurraanggarra-yanggi Bethany-wuy. Anubani-yung wurru-yanggi anubagu, nga aḏaba ni-marang-dharrarrangayn anubani ana-marang, niwu-ḻaḻagayn, anubani-yung waniigajij-majgaa wugurru. \v 51 Anubani-rruj waniigajij-majgaa, waniirruyn, niidadangi aḏaba arrwiyaj niga. \v 52 Marri warruburru-yung wunu-warraarriwaa. Warruburru-yung wurraagiyn Jerusalem-guy, anubani-yumbaa wurru-waḻaaḻarrangi windiyung. \p \v 53 Wurrugu, malgarrawindi warraawurru-yung wurru-burri anubani-rruj ana-Temple-Maṉngulg-duj, wunu-warraarriwaa na-God-guy wugurru. \mte1 Wiiya.