\id 1PE \h 1 Peter \toc1 1 PETER Ana-wubiba na-Peter-inyung \toc2 1 Peter \mt1 1 PETER \mt2 Ana-wubiba na-Peter-inyung \ip Nubagi-yung na-Peter ni-yandharrgina anaani ana-lhaawu, marri niwu-lharrgang warra-mulung-arrgi-wuy wurru-jambarrgini-yinyung-guy, wirri-waṉagaa-yinyung wungarri. Anubani ana-wungarri wu-yanggi wugurri-wuy, yagu yamba wurru-jambarrgini na-Jesus-inyung. Na-Peter wani-magaa, amburru-lhara-wugij andhurrg, marri waari amburru-lhuṉdhangi wugurru. \c 1 \s1 Na-Peter anaani-yung ni-yandharrgina ana-lhaawu. \p \v 1 Ngaya-waj nga, yaani Peter. Ngaya anaani ngawu-lhaawu-yarrijgina-yinyung na-Jesus-inyung na-Christ. Marri anaani nga-warrarrii ana-wubiba nugurri-wuy, na-God-jinyung warra-wurru-wurruj, nurru-burri-yinyung nurru-lhalmarr, marri nuu-ngarra-ḏajarrangi-yinyung ana-lhal-waj Pontus, Galatia, Cappadocia, Asia marri Bithynia. \p \v 2 Na-God na-Baba ni-wajbarini nugurru anubani-yunggaj, ni-marrbuy nugurru-waj, marri ni-wij-maṉdhangi nugurri-wuy, nurru-maṉngulg nigawi-nyinyung, wugurru-mirri ana-Maṉngulg Mawurr. Nguynju yadhu nugurru numbunu-yandhurrbangana na-Jesus Christ, marri niga na-God naniigajij-garruyn nugurri-nyinyung aniij-galaaladi, niga yamba na-Jesus ni-ngawiiyn, marri nimaadbarrwini nigawi-nyinyung mana-wulang. \p Ngaya nganu-yandhawiwana na-God, niga nambani-walgaṉmana nugurru, marri nambani-lhamaamura-gang, runggal-windiyung. \s1 Ngagurru ngurru-wurrij-dhaḻagina. \p \v 3 Ngagurru ngaanu-warraarriwana nubagi na-God na-Ninyarra-yung ngagurri-yinyung na-Runggal-yung na-Jesus Christ. Niga ngarrani-man.galagana-windiyung. Marri wudani-yung-gala, ngagurru ngurraambuḻwiyn ngijang. Marri ngurru-wurrij-dhaḻagina, ngurru-marrbuy yamba, ngaambu-burraa nigawi-nyinyung, anggu-wuguuguni. Niga yamba na-Jesus Christ ni-ḻaḻagiiyn anubanila-wala ana-ngawij-gala. \v 4 Ngagurru anaani ngirri-waṉagana ana-bayarra na-God-gala, ngagurri-nyinyung na-Baba. Anaani ana-bayarra waari wu-jadugi, wu-mamanunggu-windiyung, waari wu-nungguḏaaba-mi wugurru. Anaani wu-burraa anubani-rruj anaarrwar, niga na-God niwu-waṉagana ngagurraa yungguyung. \p \v 5 Ngagurru anaani ngurru-jambarrgina nigawi-wuy. Wudani-yung-gala nga, na-God ngarraniiban-ngarrayina, nigawi-nyinyung-mirri lhuḏ. Marri ngarrani-wiri-gana, yingga anu-dhagmana-rruj, anubani-yung ani-wij-garrarra-gana ana-bayarra wugurru. \p \v 6 Wudani-yung-gala nga, nugurru numburru-waḻaaḻarrii. Yagu anaani aḏaba ana-yimbaj, anggu-mal-dhamun.gurrg, ari aynba-gaynbaj-jinyung ana-wungarri anggu-waṉiyn nugurri-wuy, nambanggu-wurrij-galadi-wana. \p \v 7 Nugurru numburru-wijangayii wubani a-gold. Warruburru-yung wirri-burrii a-ngura-rruj, nguynju anubani anaaladi anggu-jadugiiyn, marri anubani ana-gold anggu-ngalngalii-windiyung. \p Nugurru nurru-marrbuy? Anubani ana-gold waari anggu-runggal-magaa, wugurru yamba anggu-jadugina wurrugu. Yagu nugurri-nyinyung nurru-jambarrgina-yinyung, anubani wu-runggal-windiyung. Nugurru nurru-jambarrgina nigawi-wuy, yagu anaani-yung-maynji ana-wungarri ari anggu-waṉiyn nugurri-wuy, anubani-yung niga nambani-rawumana nugurru, ani-marrbuy yungguyung anubani-yung numburru-jambarrgina-wugij aadanu. Marri anubani-yung-maynji na-Jesus Christ aniirrarra-giiyn, God niga-waj nambani-warraarriwana nugurru, marri nambani-runggal-wana nugurru aadanu. \p \v 8 Wiiya nugurru waari numbunu-nani na-Christ, yagu nugurru nuunaa-ḏamarr-ngu-burraa-wugij niga. Wiiya nugurru waari numbunu-nang niga ana-yimbaj, yagu nugurru nuunaa-ngu-jambarrgiyn niga, nguynju yadhu nugurru nurru-waḻaaḻarri runggal-windiyung, waari naambu-yambang-jinyung, wu-runggal yamba. \v 9 Nugurru nurru-wurrij-gaḻaaḻarri, niga yamba na-God nani-wiri-gayn aadanu, nugurru yamba nurru-jambarrgiyn nigawi-wuy. \p \v 10 Wugurraayung warruburru-yung wunaa-ja-jambini-yinyung anu…bani-yunggaj, wugurru wurru-yamba-yambini, anubani-yung-jinyung na-God nani-walgaṉmana-yinyung nugurru. Marri wurraagalhaga-lharrmangi maaḻamburrg-waj, marri wurru-marrbuy-dhini, anubani-yung-jinyung nani-wiri-gana-yinyung nugurru. \v 11 Wurru-yamayn, “Yangi-nyung warrubawa-yung ambu-waṉbina? Lhal-ngargu?” wurru-yamayn. Anubani ana-Mawurr na-Christ-jinyung wu-burri lhirribala wugurri-rruj, marri wanggu-magaa, anubani-yung-jinyung ani-ngawang-jinyung na-Christ marri anaarrawindi-lhangu aniij-mamaaḻang anggu-waṉbina-yinyung wurrugu. \p \v 12 Anubani-yung ana-Mawurr wanggu-bajiyini, wugurru waari amburru-maṉmini wugurraajbaj. Nugurru-waj nga, nambi-maṉmangi wugurru, wurru-magini yamba anubani-yung ana-lhaawu nugurru nurraawanggini-yinyung. Wugurraayung warruburru-yung nambi-magaa-yinyung ana-mamanunggu ana-lhaawu nugurri-wuy, wugurru wurru-yambini anubanila ana-Maṉngulg Mawurr-wala. Anaani ana-Mawurr na-God niwu-lharrgang anaarrwar-wala. Anaani ana-mamanunggu ana-lhaawu, wugurru anaarrawindi ana-angel arra-ngaynbandii anggu-marrbuy-mana yungguyung wugurri-wuy. \s1 Ngaambu-maṉngulg, nguynju na-God-jii. \p \v 13 Wudani-yung-gala nga, nugurru numburru-wandhurrg-gina nugurri-nyinyung numburru-wijangayii-yinyung, marri numburraalgaalgurmani. Numburru-wijangayii, na-God nambani-walgaṉmana, anubani-yung-maynji na-Jesus Christ aniirrarra-giiyn. Marri nugurru numburru-wurrij-dhaḻagina-wugij nigawi-wuy. \p \v 14 Nugurru numbunu-yandhurrbangana na-God, nugurru yamba nigawi-nyinyung warra-mijburrayung aadanu. Yagi nurru-yami nguynju nugurru nurru-waṉbini-yii anubani-yunggaj, nugurru yamba waari numburru-marrbuy-maa. Nugurru nurru-waṉbini aladi-windiyung, anaarrawindi-lhangu nugurru nurru-ngaynbandangi-yinyung. \p \v 15 Na-God niga nanii-gaḏangi nigawi-wuy. Niga ni-maṉngulg, marri nugurru-waj numburru-yamana nigawi-yii, numburru-maṉngulg, anaarrawindi nugurru nurru-waṉbina-yinyung. \v 16 Anaani wiijamana waarrarrini ana-wubiba-rruj \mi “Nugurru numburru-maṉngulg, nguynju-waj ngaya anaani nga-maṉngulg,”\x + \xo 1:16 \xt Leviticus 11:44-45, 19:2, 20:7.\x* \m wu-yamana ana-wubiba. \p \v 17 Nugurru nurru-yambina na-God-guy marri nuunu-mayana niga Baba. Yagu niga ambani-nguynju-nguynjijgana warraarrawindi-lhangu wurraaynjaabu, anubani-yung-jinyung wurru-waṉbini-yinyung. Nguynju-waj, nugurru nurru-burraa-waj yaaji ana-lhal-uj nguynju warra-lhalmarr-yii, numbunu-yandhurrbangana marri numburru-marrbuy niga ni-runggal-windiyung. \v 18 Nugurru nurru-marrbuy, na-God nani-wiri-gaa, anubani-yung-gala anaaladi-wala nurru-waṉbini-yinyung anubani-yunggaj. Anaani wiij-nguynju, nugurri-nyinyung warra-miyn-ngambara wurru-waṉbini anubani-yunggaj, yagu anubani-yung waari nambanggu-maṉmangi nugurru. God-bugij, niga nani-bayarra-gayn nugurru. Yagu waari ana-gold yagu ana-silver, wugurru yamba anubani-yung waaladi wugurru. \v 19 Yagu niga nani-bayarra-gayn wulang-mirri na-Christ-jinyung. Niga ni-yamaa nguynju ana-mamanunggu ana-jib anu-gadhuwa, waari waṉagang-jinyung anaaladi wugurri-rruj. \v 20 Na-God ni-wijangani anaarrawindi-lhangu, anu…bani-yunggaj, raga-ragij ana-lhal wu-maṉdhini-waj. Yagu niga waari ambani-bajiyini warruburru-yung anubani-yunggaj, yingga anaani wu-dhaagmana-rruj. Bani-yung marri ngarrani-bajiyini ngagurri-wuy niga na-Christ, nugurraa yungguyung aadanu. \v 21 Niga yamba na-Christ nugurru nurru-jambarrgina na-God, niga nu-ḻaḻagayn-jinyung na-Christ anubanila-wala ana-ngawij. Marri nu-yayn niga anubani-yung wu-milhiynjina-rruj, nguynju yadhu nugurru nurru-jambarrgina-wugij, marri nurru-wurrij-dhaḻagina na-God-jinyung. \p \v 22 Aḏaba nugurru nurru-yarrbini nugurraajbaj, yagu waari anaa-gugu-mirri, nugurru nurraawanggini ana-lhaawu, marri nirri-yandhurrbangaa wugurru. Marri nurraa-ḏamarr-ngu-burrangijgaynjina warra-mulung-aynbaj wurru-jambarrgina-yinyung. Numburraaṉbina-wugij, numburraa-ḏamarr-ngu-burrangijgaynjina-wugij, yijgubulu-windiyung nugurru. \p \v 23 Nugurru nurraambuḻwiyn ngijang, anubanila-wala ana-lhaawu na-God-jinyung. Anaani ana-lhaawu waari wu-ngawi, anaani anggu-wiri-wugij, anaani anggu-wuguuguni-wugij. \v 24 Anaani wiijamana, ana-wubiba waarrarrini, \q1 “Warra-wurru-wurruj wurru-yamana nguynju a-maḏa-yii. \q2 Wiiya wugurru wurru-runggal, yagu wurru-yamana-wugij nguynju wu-lhababidii-yinyung-jii wugurru. \q1 Anubani ana-maḏa anggu-ngawiiyn, marri anaani wu-lhababidii-yinyung anggu-rabina. \q2 \v 25 Yagu ana-lhaawu na-Runggal-yung anaani wu-wiri anggu-wuguuguni wugurru.” Dani-yung wu-yamana ana-wubiba. \m Yaani-yung nga, ana-lhaawu warruburru-yung nambi-magaa nugurru anubani-yunggaj.\x + \xo 1:25 \xt Isaiah 40:6-8.\x* \c 2 \s1 Na-Jesus ni-yamana nguynju ama-ṉuga-yii. \p \v 1 Nguynju-waj, nugurru aadanu nimbirriij-garruyn anubani anaaladi. Yagi narra-dhaayurri warra-mulung-arrgi-yung. Yagi nurraawaḻi, yagi nurraambaḻaman-gi, yagi nurru-margirajangi, yagi nurraaladi-yamawi. \p \v 2 Nugurru numburru-wijangayii, warra-gadhuwa waambuḻwina warra-gujuju wirri-ngaynbandii a-mimi-yii. Nugurru aadanu numburru-yamana, nimbirri-ngaynbandii ana-mamanunggu ana-lhaawu. Anaanila-wala ana-lhaawu, nugurru numburru-ngambara-mana, numburru-yaal-waḏbirr marri numburru-wiri-mana wudani-yung-jii. \v 3 Nugurru yamba \it (Psalm 34:8) “Nurru-marrbuy-dhina, na-Runggal-yung ni-mamanunggu-windiyung niga.”\it* \p \v 4 Numburraaṉina na-Jesus-guy. Nubagi-yung ni-yamana nguynju ama-ṉuga-yii, maadamu ma-wiri. Warra-wurru-wurruj anaani-yinyung ana-lhal waari ambirrima-ngaynbandangi manaami mana-ṉuga yagu nigaayung na-God ni-wajbariyn marri ni-marrbuy, manaami mana-ṉuga ma-mamanunggu-windiyung. \v 5 Nugurru aadanu nguynju-waj nurru-yamana ama-ṉuga-yii, nugurraayunggaj. Numburraaṉina na-God-guy, marri nguynju yaga niga nambani-maṉdhii, nugurru numburru-yamana ana-wumurrng ana-maṉngulg-jii, wu-wiri-yinyung marri nugurru numburru-burraa numburru-priest, marri numbunuuyii na-God-guy ana-mamanunggu anu-jiigurung. Dani-yung numburru-yamana, yagu yamba na-Jesus Christ. \v 6 Anaani wiijamana, ana-wubiba-rruj, na-God ni-yamaa, \q1 “Numburraawanggina nugurru, ngaya nganu-lharrganjii nubagi na-wurrujung, wubani-wuy a-lhal Zion. \q2 Niga nubagi-yung nguynju yaga wubama ama-ṉuga-yii. \q1 Warraaynbaj-maynji ambu-jambarrgina nigawi-wuy, waari warrubawi-yung ngarraambulijgi ngaya anaani.”\x + \xo 2:6 \xt Isaiah 28:16.\x* \m \v 7 Nugurru nurru-marrbuy? Na-Jesus Christ niga-waj nga ni-yamana amubami ama-ṉuga-yii. Nugurru aadanu yamba nurru-jambarrgiyn yamba, marri nurru-marrbuy, manaami mana-ṉuga ma-mamanunggu-windiyung. Anaani yamba ana-wubiba wu-yamana, \q1 “Warruburru yaga wirri-maṉdhangi wumurrng. Anubagala wirrima-barawudiyn aynjaabugij ṉuga. \q2 Yagu manubama mana-ṉuga ma-burraa aḏaba anuwaagu anunguḏuṉ-duj, ma-runggal-windiyung magurru.”\x + \xo 2:7 \xt Psalms 118:22.\x* \m \v 8 Marri anaaynbaj wu-yamana, \q1 “Anubani warra-wurru-wurruj anubani-rruj wugurru amburru-dhabaḻayidii wubama ama-ṉuga-rruj, anubani ambuu-rabina.” \m Nugurru nurru-marrbuy? Wugurru wurru-rabina yagu yamba waari amburru-jambarrgini anubani-yung na-God ni-yambini-yinyung. Yaani-yung na-God ni-wijangani anggu-waṉbini-yinyung wugurri-wuy.\x + \xo 2:8 \xt Isaiah 8:14-15.\x* \p \v 9 Yagu nugurru-waj aadanu, na-God ni-wajbarini nigawi-nyinyung warra-wurru-wurruj, nugurru warra-priest, nugurru nurru-maṉngulg warru-mandag, warra-wurru-wurruj na-God-jinyung nigawi-nyinyung. Nguynju yadhu nugurru nambarra-magana anubani-yung ana-mamanunggu-yinyung na-God ni-waṉbina-yinyung. Niga yamba nanii-gaḏangi nugurru anubani-yung-gala waangudumana-wala, buguni nigawi-yinyung-guy a-mamanunggu-wuy wu-lhalmbaarrii-wuy.\x + \xo 2:9 \xt Exodus 19:5-6, Isaiah 43:20,21, Deuteronomy 4:20, 7:6, 14:2, Titus 2:14, Isaiah 9:2.\x* \v 10 Anaani wiijamana, waarrarrini ana-wubiba-rruj, \q1 “Anubani-yunggaj, nugurru waari nigawi-nyinyung warra-wurru-wurruj, \q2 yagu anaani aḏaba nugurru na-God-jinyung warra-wurru-wurruj. \q1 Anubani-yung nugurru waari nambani-man.galagaa, \q2 yagu anaani aḏaba nugurru nani-man.galagana na-God niga.”\x + \xo 2:10 \xt Hosea 2:23.\x* \m Dani-yung wu-yamana ana-wubiba. \p \v 11 Guwaj-gaang, nugurru nurru-yamana nguynju warra-wandha-wandhalga-yii marri warra-lhalmarr-yii anaani-rruj ana-lhal. Ngaya ngana-yandhawiwana nugurru nimbirriij-garra-garraarruyn anaalaaladi-yinyung anaarrawindi-lhangu nugurri-nyinyung-duj ana-wubulu ngaynbandii-yinyung. Anubani anaalaaladi wu-wiynjina, nugurri-nyinyung-guy ana-wiri. \p \v 12 Nugurru numburru-burraa mamanunggu-waj. Wugurraayung warra-mulung-aynbaj warruburru-yung waari-yinyung amburru-jambarrgiyn-jinyung, wugurru amburraarra-nayii ana-mamanunggu-yinyung anaarrawindi-lhangu nugurru numburru-waṉbina-yinyung. Wiiya warruburru-yung wurraawaḻii marri wurru-yamana anubani-yung nugurru nurraaṉbina anaaladi. Yagu wugurru amburru-wijangayii ana-mamanunggu-yinyung nurru-waṉbina-yinyung, marri wugurru ambunu-warraarriwana na-God, ngarrubagi-rruj ngarraaḻirr anubani-yung na-Christ aniigiyn-jinyung ngijang. \s1 Nambarra-yandhurrbangana waa-runggu-runggal. \p \v 13 Nugurru aadanu nuunu-yandhurrbangana na-Runggal-yung. Marri wugurraayunggaj, nambarra-yandhurrbangana warra-wurru-wurruj warruburru-yung wirri-waṉagana-yinyung ana-lhuḏ anaani-rruj ana-lhal. Na-king nubagi-yung niwu-waṉagana-yinyung runggal ana-lhuḏ. \v 14 Marri wurru-ragaana-yinyung warruburru-yung, niga-waj yamba wani-lharrganjii ambarra-jadugang-jinyung warruburru-yung wurru-waṉbini-yinyung anaaladi marri ambarra-warraarriwana warruburru-yung wurru-waṉbina-yinyung ana-maaḻamburrg. \p \v 15 Niga yamba na-God nani-ngaynbandii, numburru-waṉbina-wugij mamanunggu-waj. Wugurraayung warruburru-yung wurru-maḻaḻadi-yinyung na-God, wiiya wugurru nambiiladi-yamawana nugurru, yagu amburru-wijangayii-maynji anubani-yung ana-mamanunggu-yinyung nurru-waṉbina-yinyung, warruburru-yung amburru-muḏaḏbang wugurru. \p \v 16 Nugurru nurru-burraa nurru-warrgarrga. Yagu wiiya nugurru nurru-warrgarrga, yagi nugurru nurru-waṉbi anaalaaladi. Numbunu-yandhurrbangana-wugij niga na-God. \v 17 Nambarraa-gurrij-ngu-burraa warra-mulung-aynbaj-guy, Numburru-waṉbina maaḻamburrg-galawaj, warraarrawindi-lhangu-wuy warra-wurru-wurruj. Marri nambarraa-ḏamarr-ngu-burraa warruburru-yung wurru-jambarrgina-yinyung, na-God-jinyung warra-mijgalgur-yung wugurru. Marri numbunaa-gurrij-ngu-burraa na-God, marri numbunu-yandhurrbangana na-king niga. \s1 Nugurru numburru-waṉbina nguynju na-Christ-jii ni-waṉbini-yii. \p \v 18 Nugurru aadanu narra-yandhurrbangana-yinyung, warruburru-yung nambi-waṉagana-yinyung, nambarra-yandhurrbangana wugurru, maaḻamburrg-galawaj. Waari warruburru-yung-bugij nambi-man.galagana-yinyung, yagu wugurraayunggaj warruburru-yung waari-yinyung nambambi-man.galagang-jinyung nugurru, nambarra-yandhurrbangana-wugij wugurru. \v 19 Nugurru-maynji nambambi-lharrbadjii, yagu nugurru nurru-waṉbina-wugij maaḻamburrg-galawaj, marri numburru-lhara-maynji andhurrg, niga na-God nambaniigajij-majgana nugurru, yagu yamba nurraawanggina-wugij nigawi-wuy. \p \v 20 Yigaj! Nugurru-maynji nambambi-lharrbadji nurru-waṉbini yamba aladi, marri nugurru numburru-lhara-maynji andhurrg, waari wiij-maṉdhi. Yagu nugurru-maynji numburraarragayii nurru-waṉbina-yinyung mamanunggu-waj, marri nugurru-maynji numburru-lhara andhurrg, niga na-God nambaniigajij-majgana nugurru. \p \v 21 Anaani anubani-yung nugurru nanii-gaḏiyn-jinyung, yagu yamba na-Christ nanii-ngawiiyn nugurraa yungguyung, marri nani-yayn nugurru nimbirri-garrindharrmani-yinyung, yagu numburru-waṉbina nugurru nguynju nigawi-yii ni-waṉbini-yii. \v 22 Anaani wiijamana, waarrarrini ana-wubiba-rruj, \q1 “Niga waari ani-waṉbini anaaladi marri niga waari ani-wawaḻangi.”\x + \xo 2:22 \xt Isaiah 53:9.\x* \m \v 23 \it (Isaiah 53:7)\it* Warra-wurru-wurruj wunaaladi-yamawaa nigawi-wuy, yagu niga waari ambaniigagij-gini wugurri-wuy. Niga ni-warragayangi, yagu niga waari ambanii-ḏiyaldhangi wugurri-wuy. Niga nu-waḻamin-dharrgang na-God ambani-nguynju-nguynjijgana-yinyung maaḻamburrg-waj niga. \p \v 24 Na-Christ niwu-warrgaay ngagurri-nyinyung anaalaaladi nigawi-yinyung-duj ana-wubulu anu-ḏangag-guy, nguynju yadhu ngagurru ngaambu-muḏaḏbang, yagi ngurru-burrangi anaaladi-waj marri ngaambu-burraa anubani-yung maaḻamburrg-waj. Marri nugurru nani-maji-waa, yagu yamba nigawi-nyinyung ni-warragayangi-yinyung.\x + \xo 2:24 \xt Isaiah 53:5.\x* \p \v 25 Nugurru nurru-yamaa nguynju a-jib-jii, anubani-yung nurraalharaguni, yagu anaani ana-yimbaj nugurru nurraagiyn aḏaba nubagi-wuy nambani-rangarrii-yinyung, nubagi-yung nani-maṉmani-yinyung nugurri-nyinyung ana-wiri.\x + \xo 2:25 \xt Isaiah 53:6.\x* \c 3 \s1 Warra-miḏangarrina-yung marri warra-miḏaṉngina-yung. \p \v 1 Nguynju-waj, nugurru aadanu warra-miḏangarrina-yung, nambaa-yandhurrbangana nugurri-nyinyung warra-miḏaṉnginaaj. Ari warraawurru-yung waari ambirri-yandhurrbang na-God-jinyung ana-lhaawu. Yagu nugurru-maynji numburru-waṉbina yij-mamaaḻang-galawaj, ari amburru-jambarrgina wugurru. Wiiya nugurru waari nurru-yambi ana-lhaawu, \v 2 yagu wugurru nambambi-nayii, nugurru numburraaṉbina-yinyung maaḻamburrg-waj, marri numbunaa-gurrij-ngu-burraa na-God. Wudani-yung-gala nga, ari wugurru amburru-jambarrgina nigawi-wuy. \p \v 3 Nugurru nurru-marrbuy? Nugurru warra-maṉaṉung, yagi numburru-milagaga-mi arabarabalu-waj. Yagi nirrimaarraaynbijgi mana-mung, yagi nurru-yabi manubami-yung mana-yaaḻi-alaaladi-yinyung mana-yaaḻi, marri runggal gold marri aniijiijung. \v 4 Yagu nugurri-nyinyung ana-mamanunggu, yaani anggiijamana, a-lhirribala-yii. Nugurru numburru-yaal-murramurra marri numburru-lhamaamura nugurru. Yaani-yung waari wu-jadugi, marri niga na-God niwu-ngaynbandii-windiyung. \p \v 5 Anaani-yinyung wiijamaa, anubani-yunggaj, warruburru-yung warra-maṉaṉung wurru-jambarrgini-yinyung na-God, wugurru wunu-garrindharrmangi niga, marri wurru-mamanunggu, anaani wiijamaa, wugurru warra-yandhurrbangaa wugurri-nyinyung warra-miḏaṉngina-yung. \v 6 Nugurru nurru-marrbuy ngiga ngarra-Sarah. Ngiga ngunu-yandhurrbangaa na-Abraham, ngigawi-yinyung naaṉngina-yung, marri ngunu-mayaa niga runggal-yung. Nugurru aadanu numburru-yamana ngigawi-yii, numburru-waṉbina maaḻamburrg-waj marri yagi nurru-ḏirrngawi, marri nugurru numburru-burraa warra-mijburrayung ngarra-Sarah-yinyung. \p \v 7 Nugurru aadanu warra-miḏaṉngina-yung, numburru-burraa maaḻamburrg-galawaj nugurri-nyinyung-duj warra-miḏangarrinaaj. Numburru-dhi-maṉdhina wugurri-wuy, wugurru yamba wurru-bilwilwiluj, marri niga na-God wani-walgaṉmaa wugurri-wuy, nguynju nugurri-yii. Nguynju yadhu yagi wu-muḏaḏbi nugurri-nyinyung ana-lhaawu, numburru-yambina-yinyung na-God-guy. \p \v 8 Yaani aḏaba wu-jadugina ngana-magana-yinyung. Nugurru warraarrawindi-lhangu, numburru-lhamaamura numburru-burraa. Marri numburru-man.galagaynjina nugurraajbaj, marri numburraa-ḏamarr-ngu-burrangijgaynjina, marri numburru-yaal-murramurra aadanu. \v 9 Warraaynbaj-maynji ambu-waṉbina anaaladi nugurri-wuy, yagi narraagagijgi. Wugurru-maynji nambambiiladi-yamawana nugurri-wuy, yagi nugurru narraaladi-yamawi wugurru. Yagi. Nugurru numbunu-yambina na-God-guy, nguynju yadhu ambaniigajij-majgana wugurru. Niga yamba na-God, nanii-gaḏangi nugurru, nguynju yadhu niga nambaniigajij-majgana nugurru. \v 10 Waarrarrini-yinyung anaani ana-lhaawu wu-yamana ana-mamanunggu ana-wubiba-rruj, \q1 “Nugurru-maynji nimbirri-ngaynbandii ana-wiri \q2 marri numburru-ngaynbandii-maynji numburru-waḻaaḻarrii, \q1 Nugurru waari nurru-yambi anaaladi-yinyung \q2 marri yagi narra-magi nurraawaḻi. \q1 \v 11 Numburru-muḏaḏbang nurru-waṉbina-yinyung anaaladi marri numburru-waṉbina maaḻamburrg-galawaj, \q2 marri numburraandha-wuguuguni numburru-lhamaamura numburru-burraa. \q1 \v 12 Niga yamba na-Runggal-yung wani-nayii warra-mamanunggu-yinyung, \q2 marri ni-wawanggina niga wugurri-wuy ambunu-yambina-yinyung. \q1 Yagu wugurraayung wurru-waṉbina-yinyung anaaladi, niga rulbu waniiyii wugurri-wuy.”\x + \xo 3:12 \xt Psalms 34:12-16.\x* \m Dani-yung wu-yamana ana-wubiba. \p \v 13 Nugurru aadanu ngirri-magana ngaya. Nugurru-maynji numburru-ngaynbandii numburru-waṉbina-wugij mamanunggu-waj, yuga warraaynbaj nambambi-warragayijgana? Yagi nambi-warragayijgi! \v 14 Yagu ari warraaynbaj nambambi-warragayijgana, nugurru yamba numburru-waṉbina maaḻamburrg-waj. Yagu wiiya aadanu, \it (Isaiah 8:12) “Yagi nurru-ḏirrngawi, niga yamba na-God nambaniigajij-majgana nugurru. Yagi nurru-ramarr-ruwi-ruwi nugurru.”\it* \p \v 15 Nguynju-waj, numbunaa-gurrij-ngu-burraa na-Christ na-Runggal-yung nugurri-rruj anaandhiri. Marri warruburru-yung-maynji nambambi-yandhawiwana, a-yangi-yadhu nugurru nurru-wurrij-dhaḻagina, nugurru numburru-wuguuguni-wugij nambarra-yambalmana wugurri-wuy. \v 16 Nambarra-magana lhamaamura-waj marri yaynjaalul-mirri. Marri numburru-lhaal-maaḻang-bindiyung nugurru. Marri numburru-waṉbina-wugij maaḻamburrg-galawaj, nugurru yamba nuunaa-ngu-jambarrgina niga na-Christ. Wugurraayung warra-mulung-aynbaj ari nambambiiladi-yamawana nugurru, yagu yamba nugurru numburru-waṉbina ana-maaḻamburrg, yagu wurrugu, amburraambulang warruburru-yung. \p \v 17 Nugurru yuga nurru-marrbuy? Anubani-yung-maynji na-God ani-wijangayii, nugurru ari numburraarragayii, nugurru yamba numburru-waṉbina ana-maaḻamburrg. Anaani anggiij-maṉdhina. Yagu nugurru-maynji numburru-waṉbina anaaladi, marri wugurru nambambii-gaagijgina, anaani waari wiij-maṉdhi. \p \v 18 Nugurru yuga nurru-marrbuy? Niga na-Christ ni-ngawiiyn anaalaaladi yungguyung. Niga waari ani-waṉbini anaaladi, yagu niga ngarranii-ngawiiyn ngagurraa yungguyung, anaani ngurru-waṉbina-yinyung anaaladi. Niga nani-yarrijgini nugurru na-God-guy. Nigawi-yinyung ana-wubulu wunu-wini-yinyung, yagu nigawi-nyinyung na-ni-mawurr-yung, ni-wiri-wugij. \v 19 Marri niga na-ni-mawurr-yung ni-yanggi marri wani-yambini ana-mawurr warra-wurru-wurruj-guy, wurru-ngawini-yinyung, marri wurru-dhidini wugurru. \v 20 Anubani-yunggaj wugurru wurru-lhaabini, waari amburru-jambarrgini na-God-guy, anubani-yung-gaj anubani-yung na-Noah. Na-God wani-rangarrangi wugurri-wuy, wurrugu na-Noah nima-raani mana-barrawu. Wurraadharra warra-wurru-wurruj 8 wurru-wiri-mayn anaa-gugu-wala. \p \v 21 Wudanila-yung-galawaj, wu-yamana nguynju a-malnguj-jii, anaani wiijamana, ngagurru ngurraambara-ngambina, marri niga na-God ngarrani-wiri-gana ngagurru. \p Nugurru yuga nurru-marrbuy? Anubani-yumbaa nugurru nurraambara-ngambini, nugurru waari-wugij anggu-yarrbini ana-ngun.gu. Nugurru nuunu-lhalamayaa na-God-guy, marri nurru-lhaal-maaḻang aadanu. Marri niga nani-wiri-gayn, niga yamba na-Jesus Christ ni-ḻaḻagiiyn anubanila-wala ana-ngawij. \p \v 22 Aḏaba na-Jesus ni-yanggi buguni anaarrwiyaj, marri aḏaba ni-burraa na-God-duj a-walawalama-rruj. Marri niga ni-buunggawa-mana ana-angel marri anaarrawindi-lhangu waṉagana-yinyung ana-lhuḏ. \c 4 \s1 Numburru-waḏa-waḏaḏ nugurraajbaj. \p \v 1 Nugurru yuga nurru-marrbuy? Niga na-Christ ni-warragayangi, wubani-rruj wuḏangag-duj. Nugurraayung aadanu numburru-waḏa-waḏaḏ nugurraajbaj, numburru-wijangayii na-Christ ni-waṉbini-yinyung. Nugurru-maynji numburru-warragayii nugurri-nyinyung-mirri ana-wubulu, warruburru-yung warraarrawindi-lhangu amburru-marrbuy, nugurru nirriij-garruyn anubani aniij-galaaladi. \p \v 2 Wudani-yung-gala nga, nugurru numburru-burraa-waj anaani-rruj ana-lhal-rruj, numburru-waṉbina anubani-yung na-God nani-ngaynbandii-yinyung, waari anaaladi-yinyung anaarrawindi-lhangu warra-wurru-wurruj wurraarra-ngaynbandii-yinyung. \v 3 Warruburru-yung waari-yinyung amburru-jambarrgiyn-jinyung, wugurru wirri-ngaynbandii anubani anaaladi, marri anubani-yunggaj baḏag nugurraayunggaj nurru-waṉbini-wugij anubani-yung anaaladi. Nugurru nurraaṉbini-wugij aladi-windiyung, aladi nirri-ngaynbandangi, marri nurru-bungurru-dhini marri nurru-lhagararri, marri wurru-waṉbini ana-nguniyn, wurraaynjaaynji-yaay arrbidi, marri aynba-gaynbaj-jinyung ana-lhawadhawarra nugurru nirri-yandhurrbangaa nugurru. \p \v 4 Yagu nugurru aḏaba waari numburru-waṉbang anubujujung anaaladi, marri nugurru waari numburraanggarra-rumang warruburru-yung wugurru. Marri wugurraayung wurraan-jamana nugurru ari nurru-wan-gaagidhii! Marri wugurru nambiiladi-yamawana nugurru. \p \v 5 Yagu wurrugu marri, warruburru-yung ambirriij-jurrurrugana anaani na-God-guy, anubani-yung-jinyung anaalaaladi wurru-waṉbina-yinyung. Niga yamba na-God ambani-nguynju-nguynjijgana warraarrawindi-lhangu wurru-wiri-yinyung marri wurru-ngawini-yinyung. \p \v 6 Wudani-yung-gala nga, niga na-Christ ni-magini ana-mamanunggu ana-lhaawu warruburru-wuy wurru-ngawini-wuy. Wiiya niga na-God warruburru-yung wani-nguynju-nguynjijgaa, wurrugu warraawurru-yung amburru-burraa amburru-wiri nguynju na-God ni-burraa-yii. \p \v 7 Anaani wu-warubaj-mana aḏaba anaarrawindi-lhangu anaani anggu-jadugiiyn wugurru. Yagu nugurru-waj numburru-dhi-maṉdhina, numburru-wijangayii maaḻamburrg, nguynju yadhu anubani-yung nugurru numburru-yambina nigawi-wuy na-God-guy. \v 8 Marri anaani aniij-ḏunggal. Nugurru numburraa-ḏamarr-ngu-burrangijgaynjina nugurraajbaj, yijgubulu-windiyung, yagu yamba ngagurru-maynji ngaambaa-ḏamarr-ngu-burrangijgaynjina, ngagurru ngaambaagajij-garruynjina anaarrawindi-lhangu anaaladi ngurru-waṉbini-yinyung ngagurru. \v 9 Marri nugurru numburru-malngawina, marri yagi nurru-yang-gamiḏ-gamiḏ-bali. \v 10 Nugurru warraaynjaaynjaabugij-gaj nirri-miyn bayarra na-God-gala, nambarra-maṉmani yadhu warra-mulung-arrgi-yung-guy. Numburru-waṉbina maaḻamburrg-galawaj, niga yamba na-God nani-bayarra-gayn nugurru. \p \v 11 Nugurru yuga nurru-marrbuy? Nagang-maynji ba-yambina ana-lhaawu, nagang ba-yambina na-God-jinyung ana-lhaawu, maaḻamburrg-galawaj. Yagu nagang-maynji bamba-maṉmani warra-mulung-arrgi-yung-guy, ba-waṉbina, ana-lhuḏ-mirri na-God-gala. \p Nugurru yuga nurru-marrbuy? Nugurru aadanu nimbirri-mani ana-bayarra na-God-gala, marri numburru-waṉbina maaḻamburrg-galawaj, nguynju yadhu warruburru-yung warraarrawindi-lhangu ambunu-warraarriwana na-God, niga yamba na-Jesus Christ. Nubagi-yung yamba na-Christ niwu-waṉagana wu-milhiynjina-yinyung, marri ana-lhuḏ, anggu-wuguuguni. Yijgubulu. \s1 Mana-magarrangaynji ari ama-waṉina nugurri-wuy. \p \v 12 Ngayawi-nyinyung guwaj-gaang, manubami-yung manaaladi-yinyung mana-magarrangaynji ma-waṉina nugurri-wuy. Yagu yagi nurru-wurri-ḻaḻmi, nugurru yamba nurru-marrbuy anubani-yung-jinyung anaaladi. \v 13 Nugurru numburru-wurrij-gaḻaaḻarrii, niga yamba na-Christ ni-warragayangi, marri nugurraayung ari numburru-warragayii nguynju nigawi-yii. Marri anubani-yung-maynji na-Christ aniigiyn marri ani-milhiynjina, nugurru numburru-waḻaaḻarrii-windiyung marri numburru-ḏinggina. \p \v 14 Nugurru yuga nurru-marrbuy? Warraaynbaj-maynji nambambiiladi-yamawana nugurru niga yamba na-Christ, niga nambaniigajij-majgana nugurru. Yagu yamba ana-mamanunggu ana-Mawurr na-God-jinyung wu-burraa nugurri-rruj. \p \v 15 Yuga nugurru nurru-marrbuy aḏaba? Nugurru-maynji numburru-waṉbina anaaladi, marri wudani-yung-gala numburru-warragayii, waari aniij-mamaaḻang-magaa. Yagi nurru-waṉbi anubujujung. Yagi narra-mulunguwawi, yagi nurraamajangi, yagi nurru-waṉbi anaaynba-gaynbaj-jinyung anaaladi. Yagi nurru-mangala-lhangi warra-mulung-arrgi-yung-guy. \v 16 Yagu nugurru-maynji numburraarragayii yagu yamba nugurru nurru-Christian, yagi nurraambuli, numbunu-warraarriwana na-God yagu yamba nugurru nirri-waṉagana anubani-yung ana-muwaj. \p \v 17 Anubani-yung aḏaba ngaambani-nguynju-nguynjijgana, ngagurru na-God-jinyung warra-wurru-wurruj. Yagu yangi yuga anggu-waṉbina warruburru-yung-guy warra-wurru-wurruj warruburru-yung waari-yinyung ambirri-yandhurrbang ana-mamanunggu ana-lhaawu na-God-jinyung? Ngubindi, runggal-windiyung aladi anggu-waṉiyn wugurri-wuy! \v 18 Anaani wiijamana, ana-wubiba wu-yamana, \q1 “Anubani-yung anggiij-baḏa-waḏaḏ warra-mamanunggu-yinyung warra-wurruj ambani-wiri-gang-jinyung. \q2 Yagu wugurraayung warraaladi-yinyung yijgubulu-windiyung anaaladi anggaagiyn wugurri-wuy!”\x + \xo 4:18 \xt Proverbs 11:31.\x* \m Dani-yung wu-yamana ana-wubiba. \v 19 Nugurru yuga nurru-marrbuy? Ngagurru ari ngaambu-warragayii, niga yamba na-God ni-wijangayii. Yagu ngagurru ngaambu-jambarrgina-wugij nigawi-wuy, niga yamba ngarrani-maṉdhangi ngagurru, marri ni-jambarrg-bindiyung niga. Marri ngaambu-waṉbina-wugij anubani-yung maaḻamburrg-galawaj ngagurru. \c 5 \s1 Na-God-jinyung warru-mandag. \p \v 1 Aḏaba ngaya ngawu-waṉagana ana-lhaawu nugurri-wuy warra-miyn-ngambara-wuy nurru-ragaana-yinyung. Ngaya marri ngaayunggaj nga-ngambara. Marri ngaya nganu-nani na-Christ, anubani-yung-gaj ni-warragayangi, marri ngaya nga-marrbuy, wurrugu aniigiyn-maynji, ngaya nga-ngu-burraa wubani-rruj wu-milhiynjina-rruj. Aadanu ngaya ngana-magana nugurri-wuy. \p \v 2 Nambarraa-garranggana wugurru na-God-jinyung warru-mandag maaḻamburrg-galawaj. Numburru-waṉbina yagu yamba nugurru nirriij-ngaynbandii. Yaani-yung nga na-God nani-ngaynbandii nugurru. Yagi nurraadhuwi nugurru. Numburru-mijgalmina yagu yamba nugurru nurru-ḏinggina, waari nimbirri-ngaynbandang-jinyung anaarrawindi anu-ṉuga nugurru. \v 3 Yagi nugurru nurru-buunggawa-mi wugurri-wuy. Yagu nambarra-rangarrii. Marri numburru-waṉbina maaḻamburrg-galawaj, nguynju wugurru amburru-marrbuy, marri amburru-waṉbina maaḻamburrg-galawaj, wugurraayunggaj. \v 4 Nga anubani-yung-maynji na-Christ, niga ni-ragaana-yinyung ani-waṉiyn, nugurru nimbirri-mang ana-mamanunggu ana-bayarra, aadanu waari wu-lhaladi. \p \v 5 Nugurraayung aadanu warra-mijgulmurr marri warra-miyn-ngaḻaynji, anaani ngana-magana, nugurraayunggaj. Nugurru nambarra-yandhurrbangana warruburru-yung warra-miyn-ngambara. Nugurru aadanu warraarrawindi-lhangu, numburru-yaal-murra-murrarra nugurru. Anaani yamba ana-wubiba wu-yamana, waarrarrina, \q1 “Warrubawi-yung wu-lhama-lhamina-yinyung, niga na-God ambani-lhambiyn. \q2 Yagu warrubawi-yung wu-yaal-murra-murra-yinyung, burru-yung ambaniiyn ambani-walgaṉmana wugurru.”\x + \xo 5:5 \xt Proverbs 3:34.\x* \m Dani-yung wu-yamana ana-wubiba. \v 6 Nugurru numburru-yaal-murra-murrarra, ana-lhirribala na-God-jinyung ana-lhuḏ, nguynju-waj niga nambani-ḻaḻagang nugurru wurrugu marri.\x + \xo 5:6 \xt Matthew 23:12, Luke 14:11, 18:14.\x* \v 7 Yagi nurru-ramarr-ruwi-ruwi, numbunu-magana na-God-guy, nguynju nambanii-jarina nugurri-wala. Yagu yamba niga nanii-ḏamarr-ngu-burraa nugurru. \p \v 8 Nugurraaj-baj marri numburru-dhi-maṉdhina! Na-baḏirrnya-yung, niga naniibalguyungana-yinyung, niga ni-yaarri ni-dhawawarumina nguynju a-ngirri-ngirri-yii wu-walhaga-lharrmani warra-mulung-arrgi-yung ambanggu-nguyii yungguyung. \p \v 9 Numbunu-lhambumana niga, numburru-lhara numburru-waḏa-waḏaḏ, numburru-jambarrgina-wugij. Nugurru nurru-marrbuy aadanu nugurri-yinyung warra-Christian warru-mandag wurru-ngarra-ngu-burraa ana-lhal-waj wirri-waṉagana nguynju anaaynba-gaynbaj wurraarragayii wugurru, ama-magarrangaynji-wala. \p \v 10 Nugurru numburru-warragayii, anggu-dhamun.gurrg ana-malg, wurrugu na-God nambani-maṉmani nugurru. Niga ngarrani-walgaṉmana-windiyung ngagurru. Niga nanii-gaḏiyn nugurru, nguynju numburru-burraa anubani-rruj wu-milhiynjina-rruj, nigawi-rruj na-Christ-duj, anggu-wuguuguni. Niga na-God nambaniigajij-majgana, nambani-lhangijgana, nambaniiyii ana-lhuḏ, numburru-lhara yungguyung andhurrg nugurru. \p \v 11 Nigaaj-bugij na-God ni-runggal-windiyung, anggu-wuguuguni, yijgubulu. \s1 Na-Peter ani-yambina wiiyaw. \p \v 12 Ngaya nga-warrarrangi anaani dhamun.gurrg ana-wubiba, marri naagi na-Silas ngani-maṉmangi. Nga-marrbuy niga ni-jambarrg, naagi-yung. Ngaya nga-warrarrangi na-God-jinyung ngarrani-walgaṉmana-yinyung, nguynju numburru-marrbuy yungguyung nugurru, anaani aniijgubulu ana-lhaawu. Nugurru numburru-jambarrgina-wugij anaani-yung. \p \v 13 Yaawurru-yung wurru-jambarrgina-yinyung ana-Rome-duj, niga na-God ni-wajbarini nguynju nugurri-yi, nambii-dharrgang lhaawu nugurri-wuy. Nigaayunggaj na-Mark, ngayawi-yinyung na-nigi na-Christ-jinyung, nanii-dharrgang lhaawu. \p \v 14 Nugurru-waj, numburru-bilhargaynjina numburraa-ḏamarr-ngu-burrangijgaynjina yamba nugurru. Lhamaamura nugurri-wuy na-Christ-jinyung aadanu. \mte1 Wiiya.