\id LUK - Numanggang NT (with Gen, Ex, Ps) [nop] -Papua New Guinea 2005 (DBL 2017) \h Luk \toc1 Jesu’walaŋ Mede Momooŋ Lukdi youkuk \toc2 Luk \toc3 Luk \mt1 Jesu’walaŋ Mede Momooŋ Lukdi youkuk \imt1 Yodakale Mede \ip Lukdi Jesu’walaŋ Mede Momooŋ youlene metam Jesu keleyaugiŋ baigoŋ hinek yeninadiune mede kahat momooŋ hinek timimbune nadiŋa youkuk. Medeŋiŋ daŋiniŋ indiŋ kameeŋ youkuk. “Jesu adi Isilaehi’walaniŋ Tubuloda niŋ mintadok Bepaŋdi yofolok tubune halibuguk wondiniŋ folooŋ.” Ala Jesu adi Isilae metam hogok yehitubulodadok mu buguk. Adi yadi metam kwetkwet hatiyam indi maaŋ nihitubulodadok nadiŋa buguk. Ale Mede Momooŋ yohautaluguk adi Isilaehi metam fofoŋnitdok hogok moŋ. Mede Momooŋ uyadi noli indi’walaŋ baniŋnikdok maaŋ nadiŋa yoluguk. Tiŋa yonadifo mede fe youkuk. Tububihila Jesu minta tugukneniŋgoŋ nadifo mede youla uge uge kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilali hatigene kunum gineŋ logukneŋ uŋgoŋ youdapmaguk. Tiŋa undugoŋ Uŋgoniŋ Munabulidi fooŋ Jesu’walaŋ kayoŋbop nadisukilitihik tubukilitiguk. Ala me mede iŋoŋ youkukdigoŋ Aposel heki’walaŋ pepa maaŋ undiniŋgoŋ youkuk kayam. \ip Fiye 1, 2 eŋ 10 wooŋ 19 gineŋ mede hakiiŋ uye Lukdi pepa youkukneŋ hogok youkuk. Matiyu dut Makdi mede u mu youkumuk. Kahat uye indihi. Aŋelo hekidi Jesu mihi mintagukneŋ kap tonadifo tigiŋ. Dompa yabudoko hekidi Jesu mihi mintaaŋ hakuk u kane ugiŋ. Jesu mekuya-kabe gineŋ Siloŋyotneŋ hatiguk. Samalianiŋ me momooŋ diniŋ yoyout mede. Me wapum niŋ’walaŋ mihiŋiŋ mone kadakaaŋ fiile tuguk diniŋ yoyout mede. Agaŋ ninadidok mede adi gigine hinek tiŋa youla uguk. \ip Lukdi mede daŋiniŋ lufomkulitniŋ nimaaŋ indiŋ youkuk. Uŋgoniŋ Munabuli diniŋ mede, tamwoidi Jesu’walaŋ kwanai gineŋ tubulodagiŋ diniŋ mede, agaŋ Bepaŋdi yomnik tumolokutnimulak diniŋ mede. \iot Luk’walaŋ Mede diniŋ yohebet \ili 1.1–4 Yodakale \ili 1.5–2.52 Jon dut Jesu’walaŋ mintaminta eŋ kuyahi gineŋ hatigumuk \ili 3.1–20 Jon Imeyout Tububihit’walaŋ mede kahat \ili 3.21–4.13 Jesu Imeyout tuguk eŋ tikamanda mintamiŋguk \ili 4.14–9.50 Jesudi Galili kwetneŋ mintadakaleeŋ kwanai tuguk \ili 9.51–19.27 Galiliniŋ Jelusalemde uguk \ili 19.28–23.56 Jelusalem eŋ yokwet magimagi gineŋ kwanai tuguk \ili 24.1-53 Jesu kaikaaŋ pilakuk, agaŋ mintahebi tuguk, agaŋ kunum gineŋ loguk \c 1 \s1 Lukdi Jesu’walaŋ kahat noliŋiŋ Teopilodok youlimiŋguk \p \v 1 O notne Teopilo, mehinek feedi nemek indi’walaŋ iŋoŋ mintaguk wondiniŋ mede kahat youkiŋ. \v 2 Tiŋa adi nemek koom tububihit gineŋ mintaune me noli adi dauhikdi kaŋ gigitŋiŋ yohautaune nadiŋa youkiŋ. \v 3 Kaŋ nu maaŋ nemenemek tububihila mintagukneniŋgoŋ nadinadi kwanai baigoŋ hinek tiŋa didimeniŋgoŋ youkamulat. \v 4 Unduŋ tibe nemenemek ganindidimegiŋ u biyagoŋ hinek unduŋ nadiweŋ. \s1 Aŋelodi Sakaliya Siloŋyot maaneŋ mintamiŋguk \p \v 5 Helot adi Judiyahi’walaŋ mapme hatiguk nai uŋaniŋ me niŋ Siloŋyot diniŋ talitimeŋ hatiluguk wou Sakaliya. (Adi Abaisa diniŋ bop gineniŋ). Tamŋiŋ wou Elisabet, adi maaŋ Alon’walaŋ yalakiŋiŋ. \v 6 Memalam adi Bepaŋ’walaŋ Yodoko Mede didimeŋgoŋ hinek keleeŋ hatiyagumuk. \v 7 Tiŋa adi wapmihi nemu yehitubu-mintaaŋ hogok hatiŋa metam gawada hinek tugumuk. \p \v 8 Ala heleniŋ Sakaliya adi me Siloŋyot diniŋ talitimeŋ hekidi Siloŋyotneŋ fooŋ tagiŋ unduŋ titiŋdok naiŋiŋ dulaguk. \v 9 Ala nai uŋaniŋ Siloŋyot diniŋ talitimeŋ adi titiŋhik keleeŋ Sakaliya adi Siloŋyot maaneŋ fooŋ wahu munduŋ hemundumunduŋe kwanai tibek nindapmagiŋ. Kaŋ adi unduŋ tibe Wapum’walaŋ Siloŋyotneŋ folune \v 10 metam bop wapum adi ninadi kwanai fakaŋ ila tigiŋ. \p \v 11 Kaŋ Sakaliya adi hemundumunduŋe ha-tulu Wapum’walaŋ aŋelo niŋdi mintamiŋa alta gagayeŋ Sakaliya’walaŋ kohoŋ didimeniŋneŋkade yakuk. \v 12 Yalune Sakaliya adi aŋelo kaŋ nadibedi tiŋa munta tuguk. \v 13 Unduŋ tubune niŋguk, “Sakaliya, du munta mu tibeŋ, Bepaŋ adi yonadige agaŋ nadiguk, ala tamge Elisabet adi mihi niŋ tubumintagambaak. Kaŋ wou Jon youlaaŋ. \v 14-15 Adi Wapum’walaŋkade me loloŋnit tibaak doktiŋa mintaune du nadifo wapum hinek tibaaŋ kaŋ metam nolidi maaŋ nadifo undugoŋ tineeŋ. Mihi mintaune nai uŋaniŋgoŋ Uŋgoniŋ Munabulidi weleŋ maaneŋ fotokowaak tiŋa wain be ime fafaŋeniŋ nemu nawaak, moŋ hinek. \v 16 Adi Judahi metam fee kotigoŋ yanagilune Bepaŋ’walaŋkade uneeŋ. \v 17 Tiŋa adi timeŋ wooŋ saŋiniŋnit hinek polofet Ilaija dabugoŋ Wapum baakdok talik dobui timimbaak. Adi baŋ heki eŋ wapmihihiye tubukulamaune welekubugoŋ tineeŋ, eŋ metam mede wobu tiiŋ yanagila talik didimeniŋ keledok yenindidimewaak, tiŋa Wapum metamŋiye u Wapum ne buŋa yabudok yehitiulidokowaak.” \p \v 18 Unduŋ yoguk kaŋ Sakaliyadibo niŋguk, “Nu tiŋa tamne indi agaŋ metam gawadahi hinek tamut doktiŋa nemek i biyagoŋ nobu mintawaak u deti nadiwene folooŋ tibek?” \p \v 19 Unduŋ yobu aŋelodibo niŋguk, “Nu wotnene Gabiliye. Nu Bepaŋ’walaŋ namanda foloŋ yatat ale adigoŋ naniŋkulune gigitmede fofooŋ i tiŋa bu ganilat. \v 20 Iŋgoŋ du nemek naiŋiŋ foloŋ biyagoŋ mintawaak u ganimbe medene mu nadisukilitilaŋ doktiŋa du mage tehep tubune mede mu yoŋa hatibune wooŋ gigitmede ganiŋat wondi folooŋ mintaune mede kedem yobaaŋ.” \p \v 21 Sakaliya adi unduŋ ha-tulu metam adi dediŋ tiŋa Siloŋyotneŋ fooŋ yagigi hinek hatak yoŋa nadibedi tiŋa hakiŋ. \v 22 Ala fooŋ buŋa metam mede mu yeniŋa kohoŋdi welewele hogok tiyembune metam adi kaŋ yogiŋ, adi Siloŋyotneŋ uŋgoŋ kudi niŋ binek kaŋak doktiŋa tilak. \p \v 23 Unduŋ tiŋa kwanai uŋoŋ titiŋdok naiŋiŋ dapmaune yopmaŋde uguk. \v 24 Wooŋ muniniŋ hatilune tamŋiŋ Elisabet adi mihiwele ikuk. Unduŋ tiŋa muyakip 5 yopmaŋkadegoŋ kabup hebihatiluguk. \v 25 Yopmaŋ hali indiŋ yoguk, “Kobuk agaŋ Wapumdi tali indiŋ gineŋ nehitubu-lodalak. Tiŋa Bepaŋ adi metam namandahik gineŋ mekaŋgoŋ hatilat u agaŋ nolom moŋgokutnamulak.” \s1 Aŋelodi Maliya mintamiŋguk \p \v 26 Elisabet adi mihiwele ila muyakip 6 hatilu Bepaŋdi Gabiliye niŋkulune Galili kwetneŋ uŋoŋ yokwet wapum niŋ hatak, wou Nasalet, uŋoŋ foguk. \v 27 Uŋoŋ waabihem niŋ hatuguk, wou Maliya, adi Josepdok gigit nimbune hatiguk. Josep adi mapme Dewit’walaŋ yalaki. \v 28 Ala aŋelodi Maliya hakukneŋ fooŋ indiŋ niŋguk, “Du kulemaŋgoŋ hatibeŋ. Wapumdi dukut hatilak doktiŋa kahaŋ tigamulak.” \p \v 29 Unduŋ yobu Maliya adi nadibedi wapum hinek tiŋa mede u mebi dediŋdok unduŋ nilak yo nadiguk. \v 30 Kaŋ aŋelodi niŋguk, “Maliya, du Bepaŋdi momooŋ hinek tigamulak doktiŋa munta mu tibeŋ. \v 31 Du mihiwele ila mihi tubumintaaŋ wou Jesu youlaaŋ. \v 32 Adi loloŋnit hinek tibaak kaŋ Bepaŋ Loloŋnit mihiŋiŋ nineeŋ. Kaŋ Bepaŋ Wapumdi papaŋ Dewit dabugoŋ mapme wapum kameu ilaak. \v 33 Tiŋa adigoŋ Jekop yalakiŋiye’walaŋ mapme wapum fafaŋeniŋ hinek hatibaak, adi’walaŋ mapme kwanaiŋiŋ adi mu dapmawaak.” \p \v 34 Unduŋ yoguk kaŋ Maliyadibo niŋguk, “Nu yohone mu tugut iŋgoŋ mihi deti nagilaat yo nanilaŋ?” \p \v 35 Unduŋ yoguk kaŋ aŋelodibo niŋguk, “Uŋgoniŋ Munabulidi welege maaneŋ fotokoune Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋdi gehikufulawaak. Unduŋ doktiŋa Mihi Uŋgoniŋ u mintaune Bepaŋ Mihiŋiŋ nineeŋ. \v 36 Elisabet namage u nadiweŋ, adi wapmihi tuwot mu nagitdok iŋgoŋ mihiwele ilu muyakip 6 agaŋ tilak, tam gawadaŋ hinek iŋgoŋ unduŋ tilak. \v 37 Bepaŋ adi nemenemek tuwot mu tibek nemu hatak.” \p \v 38 Unduŋ yobu Maliyadibo yoguk, “Nu adi Wapum’walaŋ tipilapilaye tam doktiŋa yolaŋ undugoŋ hinek mintanambaak.” Unduŋ yobu aŋelodi bikabuŋa uguk. \s1 Maliyadi Elisabet nadifo mede niŋguk \p \v 39 Aŋelo uune Maliya adi tiulidoko tiŋa Nasalet bikabu wooŋ Judiyahi’walaŋ guyaŋneŋ uguk. \v 40 Wooŋ yokwet Sakaliya malam itowagumukneŋ wosuwaaŋ yohineŋ fooŋ Elisabet niutumba tuguk. \v 41 Kaŋ Elisabet adi Maliya’walaŋ youtumba mede ya-nadilune nai uŋaniŋgoŋ eyaŋ weleŋ maaneŋ hakuk u kayoŋ pilaŋ tuguk. Unduŋ tubune Elisabet adi Uŋgoniŋ Munabulidi fotokomimbune \v 42 mede wapum indiŋ yoguk, “Du Bepaŋdi tamwoi noli yalakapmeeŋ kahaŋ wapum tigamulak, tiŋa mihi tubumintawaaŋ u maaŋ kahaŋ wapum timilak.” \p \v 43 Unduŋ yoŋa yoguk, “Nu nedigoŋ hinek doktiŋa Wapumne’walaŋ miŋdi nabene bulak? \v 44 Nu du’walaŋ youtumba mede nadiwene eyaŋ welene maaneŋ hatakdi nadifo tiŋa kayoŋ pilaŋ tiŋak doktiŋa ganilat. \v 45 Bepaŋ adi nemek titiŋdok yoŋak wondok biyagoŋ nadisukilitilaŋ doktiŋa kahaŋ momooŋ hinek tigamulak.” \s1 Maliyadi Bepaŋ wou nintilooŋ niutumbaguk \p \v 46 Unduŋ yobu Maliyadi indiŋ yoguk, \q1 “Welenedi Wapum niutumbalak, \v 47 Bepaŋ adi nu’walaŋ Tubuloda me doktiŋa munabulinedi nadifo tilak. \v 48 Tipilapilaye waabiŋiŋ fofoŋnit nu kaule mu tinamulak doktiŋa kamiŋ tububihila kougoŋ kougoŋ bunit metam hogohogok adi Bepaŋdi kahaŋ tinamguk u nadineeŋ. \v 49 Bepaŋ saŋiniŋ molom adi nemek wapum i tinamuŋak doktiŋa wou adi uŋgoniŋ hinek. \v 50 Metam bebet hatitalabiiŋ tomboyoula hatitaloneeŋ indigoŋ Bepaŋ kaŋ gikiŋgoŋ timiiŋ adi kulema yemuluwaak. \v 51 Adi kohoŋ wapuhidi kihiwali metam sigitiŋalo tiiŋ adi nadihebethik bunit yehitubu-fiitak. \v 52 Adi me mapme wapuhi iithik foloŋ yanagi fooŋ yapmeeŋ metam fofoŋhinit yanagi loloŋ tilak. \v 53 Adi metam nemenemek lohi tiiŋ yemiŋa metam bomboŋhinit yeniŋkulu hogok wiiŋ. \v 54 Adi mamani-papaniye mede yofafaŋe tiyemguk u agaŋ yehitubu-lodalak. \v 55 Adi Abalaham tiŋa yalakiŋiye kulema fafaŋeniŋ tubumintayemdok yeniŋguk u kaule mu tuguk.” \p \v 56 Unduŋ yoŋa Maliya adi muyakip lufomkulitniŋ Elisabet dut uŋgoŋ hatiŋa kotigoŋ yolide uguk. \s1 Mihi Jon mintaguk \p \v 57 Kaŋ Elisabetdi eyaŋŋiŋ mintamindok nai tubune mihi nagikuk. \v 58 Metam noliŋiye adi Wapumdi nemek momooŋ timiŋguk u kaŋ nadifo noŋgoŋ tigiŋ. \v 59 Tiŋa melenai 8 dapmaune sigiŋ gitnem diki foloŋ Judahi’walaŋ fek timiŋa wou Sakaliya youtnim yogiŋ. \v 60 Kaŋ miŋdi moŋ yoguk, “Mihi wou adi Jon.” \p \v 61 Unduŋ yoguk kaŋ niŋgiŋ, “Du magemageye nebek wou unduŋ nemoŋ iŋgoŋ deti unduŋ youle yolaŋ.” \p \v 62 Unduŋ yoŋa metam adi Sakaliyadi mihi wou dediŋ yobek yoŋa welewele timiŋgiŋ. \v 63 Kaŋ Sakaliyadi tafedok yenimbu mimbune wou “Jon” youkuk. Unduŋ youlu metam adi u kaŋ boho tigiŋ. \v 64 Unduŋ tiŋa nai uŋaniŋgoŋ hinek Sakaliya maŋiŋ dilitombune mede yoŋa Bepaŋ niutumbaguk. \v 65 Unduŋ tuguk kaŋ meŋimeŋiye uŋoŋ yakiŋ adi u kaŋ muntaaŋ gigitŋiŋ yohautaune Judiya diniŋ kwet haŋgihaŋgi indigoŋ udapmaguk. \v 66 Kaŋ metam u nadigiŋ heki adi mihi u bedinaditomuŋa kougoŋ dediniŋgoŋ hinek hatibaak yoŋa nadigiŋ. Tiŋa undugoŋ mihi u Wapum’walaŋ saŋiniŋ adut hatak u miŋgoŋ dakalelak yo kagiŋ. \s1 Sakaliyadi kigili mede yoŋa Bepaŋ niutumbaguk \p \v 67 Jon beu Sakaliya adi Uŋgoniŋ Munabulidi weleŋ maaneŋ fotokoune Bepaŋ’walaŋ mede indiŋ yoguk, \q1 \v 68 “Indi Isilaehi’walaŋ Bepaŋ Wapum u niutumbayam. Adi metamŋiye buŋa yehitubu-lodaguk. \v 69 Adi Dewit’walaŋ yalaki niŋ inditok Tubuloda me kamenimiŋak. \v 70 Koomkwaha polofet uŋgoniŋiye yenimbu undugoŋ yogiŋ. \v 71 Adi metam momooŋ mu tinimiiŋ be memiknik fiyeŋ yoŋa nibudoko tibe yofafaŋe tuguk. \v 72 Mamani-papaniye dut yofolok tuguk u kaule mu titiŋdok yoŋa kulema tubumintayemguk. \v 73 Adi papanik Abalahamdok mede yofafaŋe tiŋa indiŋ niŋguk, \v 74 ‘Hidi memik fiyeŋ doktiŋa nu habudokowene muntanit mokit nu naniutumbayaneeŋ.’ \v 75 Unduŋ tiŋa helemahelemaŋ adi namanda foloŋ uŋgoniŋ eŋ didimeŋgoŋ yayatdok nadiŋa yoguk. \q1 \v 76 “Mihine, du adi Wapum baakdok talik dobui timimbaaŋ doktiŋa du adi Bepaŋ Loloŋnit Hinek’walaŋ polofet ganiŋdok. \v 77 Tiŋa talik dobui tiŋa metamŋiye kadakaniŋhik biyemiŋa yehitubu-lodadok gigit yohautawaaŋ. \v 78 Bepaŋnik’walaŋ kulemadi nibudokoune kunum diniŋ hautaŋiŋdi indi nihitubu-hautawaak, \v 79 tiŋa metam kumuŋ diniŋ mambip gineŋ hatiiŋ hogohogok yehitubu-hautaune kulema diniŋ talik didimeniŋgoŋ keleneeŋ.” \p \v 80 Unduŋ yobune Jon adi bedinaditombu munabulidi weleŋ maaneŋ fotokoune kwet fiileŋ wooŋ hatilune Isilaehi metam namandahik foloŋ mintayemdok nai tuguk. \c 2 \s1 Mihi Jesu mintaguk \r (Matiyu 1:18-25) \p \v 1 Nai uŋaniŋ Lomahi’walaŋ mapme wapum Sisa Ogastas adi kwetkwet memetam hogohogok wohiye youkudip tiyemdok yoguk. \v 2 Kwiliniya adi Siliya kwetneŋ kiyap wapum hatilugukneŋ kwanai u tububihikiŋ. \v 3 Ala metam hogohogok adi yokwet mebihik hayemtauguk indigoŋ tuwot youkudip uŋoŋ tine ugiŋ. \v 4 Kaŋ Josep adi Dewit’walaŋ yalakiŋiŋ doktiŋa Dewit’walaŋ yokwet mebineŋ Betelehem uŋoŋ youkudip titiŋdok yoŋa yokwet wapum Nasalet biŋa Judiya kwetneŋ Betelehemde uguk. \v 5 Tiŋa tamŋiŋ gigit niŋgiŋ wou Maliya adigut wohik youkudip tide ugumuk. Wooŋ tamŋiŋ mihiwelenit \v 6 ala Betelehem uŋgoŋ mintadok nai tuguk. \v 7 Kaŋ nalum hekidi wooŋ iitdok yotmaaŋ u tuwot tokiguk doktiŋa mihiŋiŋ Tuwo mintaune hauledi yauneeŋ makau heki muwagehik nanaŋe nayagiŋ gineŋ kameu hakuk. \s1 Aŋelo heki dompa yabudoko me heki gigit momooŋ yenimbihikiŋ \p \v 8 Kaŋ Betelehem yokwet gagayeŋ me noli dompa yabudokooŋ timiŋ damo mu deila hogok hakiŋ \v 9 kaŋ Wapum’walaŋ aŋelodi mintayembune Wapum’walaŋ hautadi yehitubu-hautaune munta kisaŋ tigiŋ. \p \v 10 Unduŋ tigiŋ kaŋ aŋelodi yeniŋguk, “Hidi munta mu tineŋ. Nu gigitmede momooŋ tihambulat. Metam hogohogok adi u nadiŋa nadifo wapum tineeŋ. \v 11 Kamiŋ Dewit’walaŋ yokwet mebineŋ hidi’walaŋ Tubuloda mehik, Wapum Kilisto mintalak. \v 12 Ala wooŋ eyaŋ hauledi tumula makau heki’walaŋ muwage gineŋ kameŋit kaŋ agaŋ uŋakoŋ yo nadineŋ.” \p \v 13 Unduŋ yenimbu pilap hinek kunum gineniŋ aŋelo mohok buŋa aŋelo nohik dut Bepaŋ indiŋ niutumbagiŋ. \q1 \v 14 “Bepaŋ kunum gineŋ nintiloloŋ titiŋdok, \q1 Adi me welesiloŋ tiyemulak, \q1 Adi’walaŋkade kulema mintalak.” \p \v 15 Unduŋ toŋa aŋelo heki kotigoŋ kunum gineŋ loune me dompa yabudoko tigiŋ heki adi yogiŋ, “Indi Betelehemde wooŋ Wapumdi nemek ninilak u kane.” \v 16 Unduŋ yoŋa pilap hinek wooŋ Maliya dut Josep makau yotneŋ ikagumuk yabuŋa eyaŋ muwage gineŋ deihakuk u kagiŋ. \p \v 17 U kaŋ wooŋ aŋelodi eyaŋ wondok yeniŋguk u metam yenimbu \v 18 nadiŋa boho tigiŋ. \v 19 Unduŋ yeniŋgiŋ kaŋ Maliya adi mede u nadiŋa kaule mu tuguk, adi weleŋdi mede u nadituwatuwale hinek tuguk. \v 20 Kaŋ dompa yabudoko tagiŋ adi nemek aŋelodi yeniŋguk wendok tuwot buŋa kaŋ nadiŋa Bepaŋ niutumbaaŋ nintilooŋ udaneeŋ kotigoŋ dompa yabudokone ugiŋ. \s1 Simion dut Ana adi mihi Jesu kagumuk \p \v 21 Mihi mintaaŋ halu melenai 8 dapmaune Judahi’walaŋ fek timiŋa wou koom miŋ weleŋ maaneŋ mu hatu aŋelodi yoguk uŋakoŋ, wou Jesu youkiŋ. \p \v 22 Moses’walaŋ Yodoko Mede hakuk uŋgoŋ takaliŋa yehitubu-walandadok nai tuguk, kaŋ Josep malam adi mihihik nagila Jelusalemde ugumuk. \v 23 Tiŋa undugoŋ Wapum’walaŋ Yodoko Mede gineŋ adi “Tuwo hogohogok mintaune Wapum siloŋ timindok,” youkiŋ wondoktiŋa nagila ugumuk. \v 24 Tiŋa Wapum’walaŋ Yodoko Mededi yolak unduŋ, butigili lufom be melebi lufom tuwaaŋ Bepaŋdok hemundumunduŋe tide ugumuk. \p \v 25 Nai uŋaniŋ Jelusalem uŋoŋ me niŋ hatiluguk wou Simion, adi me momooŋ tiŋa Bepaŋ nadisukilimiluguk, eŋ Uŋgoniŋ Munabuli adut hatiluguk, tiŋa adi Judahidi kedebadok nai wendok woomuluguk. \v 26 Doktiŋa indiŋ niŋguk, “Du hogok hatiŋa Wapumdi Kilisto kamewe yofafaŋe tuguk u buune kaŋ kumumbaaŋ.” \v 27 Nai uŋaniŋ Uŋgoniŋ Munabulidi Simion nimbune Siloŋyotneŋ foguk. Kaŋ Jesu miŋbeu adi Wapum’walaŋ Yodoko Mededi yolak unduŋ tide fogumuk kaŋ \v 28 Simion adi mihi u toboŋa Bepaŋ indiŋ niutumbaguk. \q1 \v 29 “Wapum, du yofafaŋe medege kameeŋ hali bulaŋ ale tipilapilayege nu kulemaŋgoŋ napmeu wit. \v 30 Nu daunedi hinek tubuloda-me du’walaaniŋ agaŋ kalat, \v 31 u metam hogohogokdi kaneeŋ yoŋa kamelaŋ. \v 32 Uyadi metam Judahi’walaŋ feknit mokit adi’walaŋ welehik gineŋ hauta wapum mintawaak. Eŋ Isilae metam’walaŋkade wohogegigit wapum hinek mintawaak.” \p \v 33 Mede unduŋ yobu Jesu miŋbeu adi nadiune uŋgoniŋ hinek tuguk. \v 34 Simion adi mede unduŋ yoŋa kahaŋ tiyemiŋa Maliya indiŋ niŋguk, “Eyaŋ i Isilaehi metam nolidi adut galiŋa hatihati fofooŋ kahileneeŋ e metam noli adut mu galineeŋ adi kadaka tineeŋ yoŋa Bepaŋdi tubumintaguk. Tiŋa adi yadi Bepaŋ’walaaniŋ kudi niŋ uŋakoŋ \v 35 doktiŋa metamdi nehi uŋgoŋ aditok siweneŋ nadinadihik kabup hatak u miŋgoŋ tubumintaune bulaniŋgoŋdi subalige duŋgoŋ hinek tamat titobune nadiwaaŋ.” \p \v 36 Koom polofet tam niŋ hatiguk wou Ana, adi Fanuwe waabiŋiŋ, eŋ Asa’walaŋ yalakiŋiŋ. Adi koom tamkuya yali me tiŋa gulet 7 hatiŋa yohoi kumuŋguk. \v 37 Kaŋ tam kahat hatibu gulet 84 tuguk. Ala adi helemahelemaŋ Siloŋyotneŋ fooŋ Bepaŋ niutumbaaŋ nanaŋe kamehep tiŋa hati Bepaŋ ninadi kwanai tuluguk. \v 38 Ala nai uŋaniŋgoŋ Simion mede yolune Anadi maaŋ Siloŋyotneŋ fooŋ Josep malam yehitubu-mintaaŋ Bepaŋ niutumbaguk. Unduŋ tiŋa Jelusalemhi Tubulodahik kameu bubuŋdok woom hatiyagiŋ adi Jesu mihi mintagukdok gigitŋiŋ yeniŋguk. \p \v 39 Jelusalem uŋoŋ nemenemek Wapum’walaŋ Yodoko Mededi yolak u keleeŋ tubudapmaaŋ yohikwehineŋ Nasaletde ugiŋ. \v 40 Uŋoŋ hatiŋa mihi u agaŋ Bepaŋdi kahaŋ timimbune saŋiniŋnit bediŋa nadinadinit tuguk. \s1 Gulet foloŋ mihi Jesu nagila Jelusalemde ugumuk \p \v 41 Gulet indigoŋ Jesu miŋbeu adi Aŋelodi Yabukiyondaaŋ Yalakapmegukdok hinamunide Jelusalemde yawagumuk. \v 42 Ala Jesu guletŋiŋ 12 tubune Aŋelodi Yabukiyondaaŋ Yalakapmeguk wendiniŋ gulet itne feŋ tagiŋ unduŋ Jelusalemde ugiŋ. \v 43 Gulet dapmaune Jesu adi uŋgoŋ hakuk kaŋ miŋbeu adi mu naditumbaaŋ yopmande ugumuk. \v 44 Adi metam noli dut wiiŋ yoŋa ugumuk ala hele kubugoŋ dapmaune mehimehiye gineŋ lohigumuk \v 45 iŋgoŋ mu kaŋ kotigoŋ Jelusalemde lohitaugumuk. \v 46 Wooŋ lohi hatibune kadehati lufomkulitniŋ dapmaune Siloŋyotneŋ looŋ kalune Jesu adi Judahi Yodoko Mede hinale heki’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ ila medehik nadiŋa yeninadi tuguk. \v 47 Kaŋ me noli adi Jesudi mede tubu-udaneyemguk u kaŋ nadiune beweniŋgoŋ hinek tuguk. \p \v 48 Unduŋ ha-tulu miŋbeu adi maaŋ wooŋ kaŋ boho tiŋa miŋdi niŋguk, “Mihine, du maŋgoŋde nilamulune baha indi nadibedi kisaŋ hinek tiŋa golohiyamut?” \p \v 49 Unduŋ nimbu adibo yeniŋguk, “Hidi maŋgoŋde nolohiyamuk? Nu batnedi kwanai indiŋ titiŋdegoŋ nanindapmaguk u hidi mube nadiyamuk?” \p \v 50 Mede u yeniŋguk uyadi mu nadidakalegumuk. \v 51 Tiŋa kotigoŋ noŋgoŋ Nasaletde ugiŋ, wooŋ hatiŋa Jesudi miŋbeu’walaŋ mede tiloloŋ kwanai tiyemiluguk. Miŋ adi nemenemek uŋoŋ mintaguk u kaŋ wooŋ kaule mu tuguk, u weleŋ gineŋ nadiŋale nadiŋale hatiluguk. \v 52 Kaŋ Jesu adi weleŋ be folooŋ wanaŋ saŋiniŋnit bediguk. Kaŋ me be Bepaŋ adi kaune utumba hogok tuluguk. \c 3 \s1 Jondi meeniŋ mute mede yeniŋila Imeyout tiyemguk \r (Matiyu 3:1-12; Mak 1:1-8; Jon 1:19-28) \p \v 1 Taibiliya adi Lomahi’walaŋ Mapme Wapum hatilune gulet 15 tubune Jon Imeyout Tububihit adi kwanaiŋiŋ tububihikuk. Nai uŋaniŋ Pontiyas Pailatdi Judiya kwetneŋ kiyap wapum hatiguk, kaŋ Helot adi Galili kwet kadokome hatiluguk, kaŋ kwayaŋ Filip adi Ituliya dut Telekonaitis’walaŋ me wapum hatiguk, eŋ Lisaniya adi Abilinihi’walaŋ me wapum hatiguk, \v 2 kaŋ Anas dut Kaifa adi Siloŋyot diniŋ Talitimeŋ Wapum hatigumuk. Kaŋ nai uŋaniŋ Sakaliya mihiŋiŋ Jon adi kwet fiileŋ hatilune Bepaŋ’walaŋ mededi adi’walaŋkade buguk. \v 3 Buune Jon adi Jodan Ime fukuniŋ be fukuniŋ yaudapmaaŋ metam indiŋ yenihautaluguk, “Hidi kadakaniŋhik sigilulum tiyemiŋa buune Imeyout tihambe Bepaŋdi kadakaniŋhik tumolokuhambek.” \p \v 4 Polofet Aisaiyadi Youkudip Mede gineŋ indiŋ youkuk wondok tuwot mintaguk, \q1 “Me niŋ kwet fiileŋ indiŋ kutilak, \q1 ‘Wapumdok tiulidoko tineŋ, tiŋa talik didimeŋgoŋ imindok. \v 5 Kwet loŋafoŋatnit u tubudidime hinek titiŋdok. Kweboboe wapuhi be kuyahi u fipupuheneune didimeŋgoŋ hinek mintawek. Talik gembugolohi u tubudidime tiŋa iiŋdok, tiŋa kwet tuntunehi hefulaŋa igumuta hinek titiŋdok. \v 6 Unduŋ tiŋa metam hogohogok adi Bepaŋdi metamŋiye yehitubu-lodaaŋ kadakaniŋ gineniŋ yanagilaak u kaneeŋ.’” \p \v 7 Metam fee adi Jondi Imeyout tiyembek yo bugiŋ kaŋ adi indiŋ yenintoguk, “Hidige! Miŋgembet miknit diniŋ yalakiŋiye hidi! Hidi Bepaŋ’walaŋ kwihita mintaune momonim be yo tiiŋ? \v 8 Kadakaniŋhik agaŋ sigilulum tiyemiiŋ habudok wendok kwanai tineŋ. Tiŋa hidegoŋ Abalaham’walaŋ yalakiŋiye mu yoneŋ. Nu biyagoŋ hinek hanilat, Bepaŋ adi kedem yobune kawade yendi Abalaham’walaŋ yalakiŋiye gitipmuŋ mintaneŋ. \v 9 Finaŋgon niŋ bem kiliki momooŋgoŋ mu foiŋ u mebi gineŋgoŋ fiyapmaaŋ kudup gineŋ yakutdok woom hatak.” \p \v 10 Unduŋ yeniŋguk kaŋ metamdibo ninadigiŋ, “Unduŋ yolaŋ ale indi dediŋ tinim?” \p \v 11 Unduŋ yobune yeniŋguk, “Nebek niŋ dahidahi lufom nobu moŋgo hatiluwek kaŋ noli me dahidahinit mokitdok mimbek, be nebek niŋ nanaŋenit kaŋ nanaŋe u dane tibek.” \p \v 12 Me takis muneeŋ moŋgomoŋgot tagiŋ me noli Imeyout tine buŋa niŋgiŋ, “Hinale, indi dediŋ tinim?” \p \v 13 Unduŋ niŋgiŋ kaŋ yeniŋguk, “Hidi muneeŋ dediŋ moŋgotdok yoŋit hatak u kalakapme mu tiŋa moŋgokaneeŋ.” \p \v 14 Kaŋ mikme hekidibo buŋa niŋgiŋ, “Kaŋ indiyoŋ, indi dediŋ tinim.” \p Unduŋ ninadigiŋ kaŋ yeniŋguk, “Metam muneeŋ hamdok yeniŋgigine mu taneeŋ, be metam yalaŋ yeniŋa yanagila yot fafaŋeniŋneŋ mu yapmeyaneeŋ. Kwanaihik diniŋ tuwaŋiŋ dediŋ moŋgokaneeŋ uŋakoŋ nadiune tuwot tiluwaak.” \p \v 15 Jon adi unduŋ yoŋa tubune metam adi kaŋ nadinadihik kaikaune nadibedi tiŋa indiŋ yogiŋ, “Me yadi Kilisto bidak.” \p \v 16 Unduŋ yogiŋ kaŋ Jondibo indiŋ yeniŋguk, “Nu adi imedi hogok Imeyout tihamulat iŋgoŋ me niŋ mindaŋ bulak adi yadi Uŋgoniŋ Munabuli dut kudupdi youhambaak. Adi loloŋnit, nu nalakapmeŋ tilak. Tiŋa nu aindiniŋdi tipilapilaye timindok tuwot moŋ. \v 17 Adi yadi yohumuŋnit buŋa nanaŋe yotŋiŋ tutumbawaak. Tiŋa nanaŋe nanaŋdok u daneeŋ yopmaŋ boiwaak eŋ figifigi u yohumuneeŋ wali wooŋ kudup gineŋ heune dawaak.” \p \v 18 Jon adi metam Mede Momooŋ yeniyeniŋ tiŋa metam weleyouyout mede tali fee gineŋ yeniŋguk. \v 19 Tiŋa Helot adi dali’walaŋ tam Helodiya lom nagikuk, eŋ nemek kadakaniŋ noli maaŋ tuguk doktiŋa Jondi kamehep mede niŋguk. \v 20 Kaŋ Helotdi kudi kadakaniŋ hinek niŋ indiŋ tuguk. Jon nagila yot fafaŋeniŋ gineŋ kameguk. \s1 Jesu Imeyout tulune Uŋgoniŋ Munabuli fotokomiŋguk \r (Matiyu 3:13-17; Mak 1:9-11) \p \v 21 Metam hogohogok adi Imeyout tigiŋ kaŋ Jesu maaŋ Imeyout tuguk. Tiŋa ninadi kwanai yatubune kunum dilitombune \v 22 Uŋgoniŋ Munabulidi butigili wele tiŋa adi’walaŋ folooŋ foloŋ foguk. Kaŋ kunum gineniŋ mede niŋ indiŋ foguk, “Du adi na’walaŋ mihine hinek, welenedi hinek gabukahilelat. Nu nadigambe utumba hinek tilak.” \s1 Jesu dadaŋiye’walaŋ wohiye hebet \r (Matiyu 1:1-17) \p \v 23 Jesu adi guletŋiŋ 30 tubune kwanaiŋiŋ tububihikuk. Kaŋ metamdi Jesudok nadimimbu Josep’walaŋ mihi tuguk, \q1 kaŋ Josep adi Heli mihiŋiŋ, \v 24 Heli adi Matat mihiŋiŋ, Matat adi Lewi mihiŋiŋ, Lewi adi Meliki mihiŋiŋ, Meliki adi Yanai mihiŋiŋ, Yanai adi Josep mihiŋiŋ, \v 25 Josep adi Matataiyas mihiŋiŋ, Matataiyas adi Amos mihiŋiŋ, Amos adi Nahum mihiŋiŋ, Nahum adi Esili mihiŋiŋ, Esili adi Nagai mihiŋiŋ, \v 26 Nagai adi Maat mihiŋiŋ, Maat adi Matataiyas mihiŋiŋ, Matataiyas adi Semein mihiŋiŋ, Semein adi Yosek mihiŋiŋ, Yosek adi Yoda mihiŋiŋ, \v 27 Yoda adi Yoanan mihiŋiŋ, Yoanan adi Lesa mihiŋiŋ, Lesa adi Selababel mihiŋiŋ, Selababel adi Siyatiyel mihiŋiŋ, Siyatiyel adi Neli mihiŋiŋ. \v 28 Neli adi Meliki mihiŋiŋ, Meliki adi Edi mihiŋiŋ, Edi adi Kosam mihiŋiŋ, Kosam adi Elimadam mihiŋiŋ, Elimadam adi Eya mihiŋiŋ, \v 29 Eya adi Josuwa mihiŋiŋ, Josuwa adi Eliyesa mihiŋiŋ, Eliyesa adi Yolim mihiŋiŋ, Yolim adi Matat mihiŋiŋ, Matat adi Lewi mihiŋiŋ, \v 30 Lewi adi Simion mihiŋiŋ, Simion adi Juda mihiŋiŋ, Juda adi Josep mihiŋiŋ, Josep adi Yonam mihiŋiŋ, Yonam adi Eliyakim mihiŋiŋ, \v 31 Eliyakim adi Meliya mihiŋiŋ, Meliya adi Mena mihiŋiŋ, Mena adi Matata mihiŋiŋ, Matata adi Neiten mihiŋiŋ, Neiten adi Dewit mihiŋiŋ, \v 32 Dewit adi Jesi mihiŋiŋ, Jesi adi Obet mihiŋiŋ, Obet adi Boas mihiŋiŋ, Boas adi Salmon mihiŋiŋ, Salmon adi Nason mihiŋiŋ, \v 33 Nason adi Aminadap mihiŋiŋ, Aminadap adi Atmin mihiŋiŋ, Atmin adi Lam mihiŋiŋ, Lam adi Hesolon mihiŋiŋ, Hesolon adi Peles mihiŋiŋ, Peles adi Juda mihiŋiŋ, \v 34 Juda adi Jekop mihiŋiŋ, Jekop adi Aisak mihiŋiŋ, Aisak adi Abalaham mihiŋiŋ, Abalaham adi Tela mihiŋiŋ, Tela adi Neho mihiŋiŋ, \v 35 Neho adi Selak mihiŋiŋ, Selak adi Leu mihiŋiŋ, Leu adi Pelek mihiŋiŋ, Pelek adi Iba mihiŋiŋ, Iba adi Sila mihiŋiŋ, \v 36 Sila adi Keinan mihiŋiŋ, Keinan adi Afaksat mihiŋiŋ, Afaksat adi Siem mihiŋiŋ, Siem adi Nowa mihiŋiŋ, Nowa adi Lemek mihiŋiŋ, \v 37 Lemek adi Metusala mihiŋiŋ, Metusala adi Inok mihiŋiŋ, Inok adi Yelet mihiŋiŋ, Yelet adi Mahalalel mihiŋiŋ, Mahalalel adi Keinan mihiŋiŋ, \v 38 Keinan adi Inos mihiŋiŋ, Inos adi Set mihiŋiŋ, Set adi Adam mihiŋiŋ, Adam adi Bepaŋ’walaaniŋ. \c 4 \s1 Jesudi Sadaŋ’walaŋ tikamanda kakiyondaaŋ kelekufakuk \r (Matiyu 4:1-11; Mak 1:12-13) \p \v 1 Jesu Jodan Imeneniŋ udaneune Uŋgoniŋ Munabuli weleŋ maaneŋ fotokooŋ nagilune kwet fiileŋ uguk. \v 2 Uŋoŋ wooŋ helebufa 40 wondok tuwot nanaŋe nemu naaŋ map hatilu Sadaŋdi tikamanda timiŋguk. \p \v 3 Sadaŋdi indiŋ niŋguk, “Du Bepaŋ mihiŋiŋ biyagoŋ nobu hatiliweŋ kaŋ kawade i yenimbu nanaŋe yageleneŋ.” \p \v 4 Unduŋ nimbu Jesudi yoguk, “Yodoko Mededi indiŋ yolak, ‘Mehinek adi nanaŋedok hogok mu hatidok.’” \p \v 5 Unduŋ yobune Sadaŋdi kotigoŋ nagilooŋ kweboboe wapum foloŋ yali pap hinek nimbune kwetkwet u kaguk, \v 6 kaune niŋguk, “Nemenemek yabulaŋ hogohogok wondiniŋ saŋiniŋ be wougigit hogohogok haliulak u dutok gamdapmait. U nu’walaŋ kohone foloŋ kameŋit doktiŋa nebek niŋdok mimbe nadiŋa kedem mimbit. \v 7 Unduŋ doktiŋa du mulelem tinamuŋa naniutumba tibeŋ kaŋ kedem gambit.” \p \v 8 Unduŋ nimbune Jesudibo yoguk, “Bepaŋ’walaŋ Mededi indiŋ yolak, ‘Wapumge Bepaŋ hogok niutumbaaŋ mulelem timiŋa adi’walaŋ falipmeŋ hogok hatibaaŋ.’” \p \v 9 Unduŋ yobune kotigoŋ nagila looŋ Jelusalem Siloŋyot ki foloŋ logumuk. Looŋ Sadaŋdi niŋguk, “Du Bepaŋ mihiŋiŋ biyagoŋ nobu hatiliweŋ kaŋ iŋaniŋ tatakula kwetfoloŋ foweŋ. \v 10 Bepaŋ’walaŋ Mededi indiŋ yolak doktiŋa tatakula foweŋ, \q1 ‘Bepaŋ adi aŋeloŋiye yapmeune buŋa gehitubu-lodaaŋ gabudokoneŋ.’ \m \v 11 Tiŋa indiŋ maaŋ yolak, \q1 ‘Adi kohoŋgoŋ gitagoŋ ganagi fooŋ gapmeune kawadedi kayoge-kabe nemu youlek.’” \p \v 12 Unduŋ yobune Jesudibo niŋguk, “Bepaŋ’walaŋ Mededi indiŋ maaŋ yolak, \q1 ‘Du Wapumge Bepaŋ tikamanda mu timimbeŋ.’” \p \v 13 Sadaŋ adi tikamanda mebimebi unduŋ timiŋa bikabuŋa uguk. Wooŋ nai niŋdok woomhatiguk. \s1 Jesu ne’walahi menot momooŋ mu timiŋgiŋ \r (Matiyu 4:12-17; 13:53-58; Mak 1:14-15; 6:1-6) \p \v 14 Unduŋ tiŋa Uŋgoniŋ Munabulidi miŋ-ikiliti timimbune Jesu Galilide uguk. Uune gigitŋiŋ Galili maaneŋ nadidapmagiŋ. \v 15 Kaŋ bopyotneŋ fooŋ Bepaŋ’walaŋ mede yoyo tubune metamdi nadiŋa nintiloloŋ tigiŋ. \p \v 16 Unduŋ tiŋa Jesu adi yolikwelide Nasaletde uguk. Uŋoŋ wooŋ feŋ tuluguk unduŋ Sabat foloŋ Judahi’walaŋ bopyotneŋ fooŋ Bepaŋ’walaŋ Youkudip Mede kunale pilali yakuk. \v 17 Kaŋ polofet Aisaiyadi pepa youkuk u tiŋa miŋgiŋ. Kaŋ pepa bilibetnit u tiŋa fiyali kudi indiŋ youkuk u kaŋ kunahautaguk, \q1 \v 18 “Metam fiyewakahi mede momooŋ yeniyeniŋ titiŋdok naniŋguk doktiŋa Wapum’walaŋ Munabuli nukut hatak. Nu adi meeniŋ kayohik kohohik tawadi ibikilitiŋit u fiyakuyemdok yoŋa napmeune bugut, tiŋa me dauhik sipmakahi u yehitubu-tomyemdok napmeune bugut, eŋ me yalaŋ yeniŋa kubo tiyemiiŋ u yehitubu-lodadok napmeune bugut. \v 19 Tiŋa undugoŋ gulet deniŋ hinek Wapumdi mehinekŋiye yehitubu-lodawaak yoguk u yohautadok yo napmeune bugut.” \p \v 20 Jesu adi mede unduŋ kunali pepa gwihiŋa tipilapilaye-me yakuk u miŋa fo ikuk. Kaŋ metam hogohogok uŋoŋ ikiŋ adi Jesu dautelet timiŋgiŋ. \v 21 Unduŋ tubune yeniŋguk, “Mede i kunale nadiŋit kamiŋ agaŋ folooŋ mintalak.” \p \v 22 Unduŋ yobune metam uŋoŋ ikiŋ adi medeŋiŋ nadiŋa boho tiŋa mede momooŋ yolak niŋgiŋ. Tiŋa indiŋ yogiŋ, “Me yadi Josep mihiŋiŋ. Detiŋa mede unduŋ yolak?” \p \v 23 Unduŋ yobu adibo tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Hidi mede indiŋ agaŋ nanineŋ hinek nadilat, ‘Haguwo me, du mebige be kudi Kafanaum gwaŋ tilaŋ undugoŋ da’walaŋ yokekwakeneŋ iŋgoŋ tubune gabunim.’” \p \v 24 Unduŋ yoŋa tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Polofet adi yolikwelineŋ meŋimeŋiyedi kahaŋinda tiiŋ. \v 25 I nadineŋ. Koom Ilaija’walaŋ nai foloŋ Judiya kwetneŋ uŋoŋ tam kahat fee hatigiŋ, kaŋ nai uŋaniŋ gwi mu ula hatibu gulet lufomkulitniŋ tiŋa muyakip 6 dapmaune Judiya kwet uŋoŋ map wapum hinek mintaguk. \v 26 Unduŋ tuguk iŋgoŋ Ilaija niŋkulune nebek ne’walahi yabe mu uguk, adi tobo niŋkulune tam kahat niŋ Saidon kwetneŋ Salefat uŋoŋ itouluguk kawe uguk. \v 27 Tiŋa undugoŋ polofet Ilaisa’walaŋ nai foloŋ Judiya uŋoŋ me wede hakihinit fee hatigiŋ iŋgoŋ me noli mu yehitubu-kedebaguk adi me Siliya niŋ me Naiman hogok buune tubukedebaguk.” \p \v 28 Unduŋ yenimbu metam bopyot maaneŋ ikiŋ hogohogok adi welehik kadakaune \v 29 pilali Jesu hamanti yokwet wapum magineŋ fogiŋ. Fooŋ nagila kweboboe foloŋ looŋ bebelineŋ silone tukutne logiŋ. \v 30 Iŋgoŋ Jesu adi metam baŋamhik gineŋ uŋgoŋ wooŋ wodimaaŋ uguk. \s1 Jesu adi Kafanaum yokwetneŋ uŋgoŋ kwanai tuguk \r (Mak 1:21-28) \p \v 31 Unduŋ tiŋa Jesudi wooŋ Galili kwetneŋ yokwet wapum niŋ Kafanaum uŋoŋ wooŋ Sabat foloŋ metam Bepaŋ’walaŋ mede yenindidime tuguk, \v 32 kaŋ metam uŋoŋ ikiŋ hogohogok adi mede molomdi fuluŋgoŋ hinek yoguk doktiŋa nadiŋa boho tigiŋ. \p \v 33 Tiŋa me niŋ bopyotneŋ uŋoŋ ikuk adi yabapnit ala kutifiyeeŋ indiŋ yoguk, \v 34 “Jesu Nasaletniŋ, du maŋgoŋ tinimbe buŋaŋ? Du nihitubu-kadaka be tibe buŋaŋ? Du Bepaŋ’walaaniŋ me uŋgoniŋ u agaŋ nadigamulat.” \p \v 35 Unduŋ tobune Jesudi yabap indiŋ nintoguk, “Kabup! Mede wabiŋa me adi’walaŋ weleŋ maaneŋniŋ labubuŋa weŋ.” Unduŋ nimbune yabapdi me u folofigita nemu miŋa hogok tukulune maaŋ halune labubuŋa uguk. \p \v 36 Kaŋ metam uŋoŋ ikiŋ adi boho tiŋa nehi uŋgoŋ indiŋ yonadigiŋ, “Mede i dediniŋgoŋ hinek yoŋak? Me ya yabap heki mede saŋiniŋnit hinek yenimbu mede nadiiŋ.” \p \v 37 Jesu adi unduŋ tubune gigitŋiŋdi yokwet wapum magimagi u tuwot udapmaguk. \s1 Jesudi Saimon yapmaŋ tam eŋ meeniŋ yagithinit noli yehitubu-kedebaguk \r (Matiyu 8:14-17; Mak 1:29-34) \p \v 38 Unduŋ tiŋa Jesu adi bopyot biŋa fowooŋ Saimon yolineŋ uguk. Saimon yapmaŋ tam adi yagit tiŋa folooŋ kudup daune hakuk. Kaŋ Jesu nimbune \v 39 fooŋ Saimon yapmaŋ deihakukneŋ yali yagit u niŋkulune Saimon yapmaŋ kedebaaŋ pilali nanaŋe noŋgoŋ nanaŋdok yoŋa tiulidokoguk. \p \v 40 Mele fohebiune metam nohiye yagithinit yanagila Jesu’walaŋ buune kohoŋ foloohik foloŋ kameeŋ yehitubu-kedebaguk. \v 41 Tiŋa yabap heki maaŋ yehikeleune mehinek welehik maaneŋniŋ fobuŋa wooŋ yakawe toŋa “Du Bepaŋ Mihiŋiŋ” niŋgiŋ. Tiŋa yabap heki Jesu adi Kilisto agaŋ nadigiŋ, doktiŋa unduŋ mu yodok yoŋa Jesudi yenihep tubune ugiŋ. \s1 Jesu adi yokwetkwet wanaŋ yauŋa Mede Momooŋ yohautaguk \r (Mak 1:35-39) \p \v 42 Helehelede Jesudi yot biŋa fooŋ wooŋ kwet mehinek mokit gineŋ uguk. Kaŋ helehautaune metam adi fooŋ lohigiŋ, lohiŋa tubumintaaŋ yokwet u mu bibiŋdok niŋgiŋ. \v 43 Nimbune yeniŋguk, “Nu Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋdok Mede Momooŋ yoyo yokwet noli gineŋ maaŋ tibit, tiŋa Bepaŋ adi wondegoŋ napmeu bugut.” \p \v 44 Unduŋ yoŋa Judiya kwetneŋ yauŋa Judahi’walaŋ bopyotneŋ foyauŋila Mede Momooŋ yohauta yauguk. \c 5 \s1 Jesu medeŋiŋ nadiŋa pisi fee moŋgokiŋ \r (Matiyu 4:18-22; Mak 1:16-20) \p \v 1 Heleniŋ Jesu adi Genesalet imeŋgwaŋ magineŋ yatune metam feedi Bepaŋ’walaŋ mede nadinim yoŋa Jesu yakukneŋ bugiŋ. \v 2 Metam fee wooŋ bopneune kwet kili tuguk kaŋ muwage lufom labu imeŋgwaŋ magineŋ yakumuk kaŋ me pisi kaliŋ tigiŋ adi umbenhik youtet tulu \v 3 Jesu adi muwage niŋ foloŋ loguk. Muwage u Saimon’walaŋ ala looŋ ilaŋa nimbune kabe-muniniŋ siloneune imeŋgwaŋ gineŋ uguk. Kaŋ Jesu adi uŋgoŋ ila Mede Momooŋ yeniyeniŋ tuguk. \p \v 4 Mede Momooŋ yeniŋdapmaaŋ Saimon niŋguk, “Hidi muwagehik-kabe siloneune uyeu umbenhik kotigoŋ kiyapmaaŋ kaneŋ.” \p \v 5 Unduŋ niŋguk kaŋ Saimondibo yoguk, “Bomboŋgi, indi timiŋ kwanaimiŋ wondegoŋ tiŋa folooŋ nemu kamun iŋgoŋ du yolaŋ doktiŋa umben kedem kiyapmaaŋ kawit.” \p \v 6 Unduŋ yoŋa umben kapmaune ime gineŋ foguk kaŋ pisi mohok gibitaŋ fotokoune umben dokodegoŋ tuguk. \v 7 Kaŋ me nohiye muwage noli foloŋ hakiŋ u kohowai kuyembune buŋa yehitubu-lodaaŋ pisi moŋgo boiune muwage lufomnikoŋ tokooŋ ime maaneŋ fofondegoŋ hinek tugumuk. \v 8 Kaŋ Saimon Pitadi u kaŋ Jesu hebeŋ foloŋ mulelem timiŋa niŋguk, “Wapum, nu me kadakaniŋnit ale binabuŋa weŋ.” \p \v 9 Saimon tiŋa me noliŋiye adi pisi gibita moŋgokiŋ u kaŋ boho tigiŋ. \v 10 Kaŋ Saimon noliŋiyat Jems dut Jon, adi maaŋ kaŋ boho tugumuk. Meyat u Sebedi mihiŋiyat. Unduŋ tigiŋ kaŋ Saimon niŋguk, “Munta mu tibeŋ, kamiŋ tububihila hatitalowaaŋ adi metam moŋgomoŋgot kwanai tuluwaaŋ.” \p \v 11 Unduŋ yenimbu muwagehik yehihamane labu kiŋ foloŋ boiŋa bomboŋhik uŋgoŋ biyabuŋa Jesu keleeŋ ugiŋ. \s1 Jesudi me wede hakinit tubukedebaguk \r (Matiyu 8:1-4; Mak 1:40-45) \p \v 12 Jesu adi yokwet wapum niŋ gineŋ hakuk. Uŋoŋ me niŋ wede hakinit itouluguk. Ala Jesu kaŋ kwetfoloŋ maaŋ hali niŋguk, “Me wapum, da nadilaŋ, nehitubu-lodawe kaŋ kedem nehitubu-kedebaweŋ.” \p \v 13 Unduŋ nimbune Jesudi kaŋ kohoŋ kihiwali honeeŋ niŋguk, “Kedem nadigamulat ale walandaweŋ.” Unduŋ nimbune nai uŋaniŋgoŋ me u kedebaguk. \v 14 Kedebaune Jesudi indiŋ niheguk, “Metam mu yenimbihilaaŋ. Siloŋyot diniŋ talitimeŋ’walaŋ didimeŋgoŋ weŋ kaŋ gabunadiwek. Kaŋ metamdi gabuŋa agaŋ kedebaŋaŋ unduŋ gabunadineŋdok wooŋ koom Mosesdi yoguk unduŋ Bepaŋdok kale dumuŋ hemundumunduŋe timimbeŋ.” \p \v 15 Unduŋ niheguk iŋgoŋ Jesu’walaŋ gigitŋiŋdi kwetkwet u hautadapmaune metam feedi buŋa medeŋiŋ nadiune yagit mebimebihinit yehitubu-kedebaŋ \v 16 metam biyabuŋa kwet fiileŋ wooŋ ninadi kwanai maaŋ tuluguk. \s1 Jesudi me niŋ kayoŋ kohoŋ kumuhi tubukedebaguk \r (Matiyu 9:1-8; Mak 2:1-12) \p \v 17 Heleniŋ Jesu adi Mede Momooŋ yoyo tulune Falisi tiŋa Yodoko Mede hinale Galili, Judiya, tiŋa Jelusalemhi adi buŋa ila nadigiŋ. Kaŋ yagithinit yehitubu-kedebadok Wapum’walaŋ saŋiniŋ u Jesu dut hakuk. \v 18 Kaŋ me noli adi me niŋ kayoŋ kohoŋ kumuhi falik foloŋ kameeŋ nagila bugiŋ. Buŋa yot maaneŋ fooŋ Jesu hebeŋ foloŋ kamenim yo tigiŋ \v 19 iŋgoŋ metam fee doktiŋa baŋam nemu hakuk kaŋ beemiŋa yot foloniŋ logiŋ. Looŋ ginaŋ kitomuŋa gulup gineŋ undugoŋ halu kapmaune foguk. Fooŋ metam baŋamhik gineŋ Jesu hebeŋ foloŋ hinek fooŋ hakuk. \p \v 20 Kaŋ Jesudi nadisukilitihik kanadiŋa niŋguk, “Notne, kadakaniŋge agaŋ tumolokutat.” \p \v 21 Unduŋ nimbune Falisi me eŋ Yodoko Mede hinale heki adi nadinadihik gineŋ indiŋ nadigiŋ, “Me i dediniŋgoŋ doktiŋa sigiŋ tiŋalooŋ Bepaŋ’walaŋ kwelikoŋ tilak. Kadakaniŋ bibiŋ adi Bepaŋdi hogok tilak.” \p \v 22 Unduŋ yonadigiŋ kaŋ Jesu adi nadisuhik agaŋ kaŋ yeniŋguk, “Hidi nadisu undihi maŋgoŋde tiiŋ? \v 23 Mede loŋgoŋ dediŋ yodok, kadakaniŋge tumolokutat, be pilali weŋ? \v 24 Unduŋ yoiŋ doktiŋa Me Kobumuŋ nu kwetfoloŋ iŋoŋ kadakaniŋ bibiŋdok saŋiniŋne hatnamulak u tibe kaneŋ.” \p Unduŋ yeniŋa me kayoŋ kohoŋ kumuhi u niŋguk, “Nu ganilat, pilali gulupge moŋgola yokede weŋ.” \p \v 25 Unduŋ nimbune nai uŋaniŋgoŋ me u pilali gulupŋiŋ moŋgola Bepaŋ niutumbaaŋ yolide mauguk. \v 26 Uune metam adi u kaŋ boho tiŋa muntaaŋ Bepaŋ niutumbaaŋ yogiŋ, “Kamiŋ nemek uŋgoniŋ hinek kayam.” \s1 Jesudi Lewi kahileeŋ adi keledok nihamaneguk \r (Matiyu 9:9-13; Mak 2:13-17) \p \v 27 Unduŋ tiŋa Jesu adi wooŋ takis moŋgomoŋgot me niŋ wou Lewi adi kwanai yotneŋ itune kaŋ niŋguk, “Nehikeleweŋ.” \p \v 28 Unduŋ niŋguk kaŋ Lewi adi pilali nemenemek biyabuŋa Jesu keleguk. \v 29 Tiŋa Lewi adi Jesudok yoŋa yolineŋ hinaŋ wapum tuguk kaŋ takis moŋgomoŋgot me fee tiŋa metam noli wanaŋ wooŋ nagiŋ. \p \v 30 Nanaŋe ila nalune Falisi tiŋa Yodoko Mede hinale noli adi Jesu mihiŋiye indiŋ yeninadigiŋ, “Hidi detiŋa me takis muneeŋ moŋgomoŋgot me heki tiŋa me kadakaniŋ titiŋ dut nanaŋe noŋgoŋ naiŋ?” \p \v 31 Unduŋ yonadigiŋ kaŋ Jesudibo yeniŋguk, “Haguwo me adi metam kedehi mu yehitubu-lodalak. Adi metam yagithinit yehitubu-lodalak. \v 32 Undugoŋ nu maaŋ me fofohi loloŋhinit yehitubu-lodadok mu bugut. Nu adi me kadakaniŋ titiŋ yehitubu-lodawe bugut.” \s1 Jesudi nanaŋe kameheŋa ninadi titiŋ diniŋ mede yoguk \r (Matiyu 9:14-17; Mak 2:18-22) \p \v 33 Metam nolidi Jesu indiŋ ninadigiŋ, “Jon Imeyout Tububihit mihiŋiye tiŋa Falisi heki mihihiye adi nanaŋe kamehep tiŋa map hali ninadi kwanai tiiŋ, kaŋ du mihigeye adi nanaŋe ime maŋgoŋde naiŋ?” \p \v 34 Unduŋ ninadigiŋ kaŋ Jesudibo yeniŋguk, “Hidi dediŋ nadiiŋ, me kohokukut titiŋdok adi hinamuni gineŋ uŋgoŋ halune me nanaŋe nanadifodok buneŋ adi nanaŋe kamehep kedembe tineŋ? U tuwot moŋ. \v 35 Iŋgoŋ nai niŋ me wapumhik yolom nagilune nai uŋaniŋ adigili kedem nanaŋe kameheŋa map hatineeŋ.” \p \v 36 Unduŋ yeniŋa tomboyoula yoyout mede indiŋ yeniŋguk, “Nebek niŋdi haule kobut dobuŋa dahidahi bumuŋ foloŋ mu kamegaliŋa tibinelak. Unduŋ tubune dahidahi kobuli u tubukadakafit tibek. Tiŋa komi be kobuli adi undihiyakiŋgoŋ moŋ. Unduŋ doktiŋa tuwot mu tibek. \v 37 Be nebek niŋdi wain ime gitipmuŋ tutumbaaŋ kale gitnemdi ime tout tibineyagiŋ uŋolok komi gineŋ tuwot mu ugolowek. Unduŋ tibek adi wain ime kobulidi tout komi tubutawaaŋ kwatne tibek. \v 38 Ale unduŋ mu titiŋdok, tobo wain ime kobuli adi tout kobuli gineŋ hogok ugolodok. \v 39 Kaŋ nebek niŋ wain ime komi nahatilak adi wain ime kobuli nakaaŋ indiŋ yobek, ‘Wain ime kobuli adi kobaŋ moŋ.’” \c 6 \s1 Jesudi Falisi heki Sabat diniŋ mede tubu-udaneeŋ yeniŋguk \r (Matiyu 12:1-8; Mak 2:23-28) \p \v 1 Sabat foloŋ Jesu adi mihiŋiye dut wit fiye gineŋ talik ugiŋ. Uŋila mihiŋiyedi wit folooŋ wootitiila fagihiŋa kaipmuŋ nagiŋ. \v 2 Kaŋ Falisi heki adi yabune tuwot mu tubune yenintoŋa indiŋ yeniŋgiŋ, “Yodoko Medenikdi Sabat foloŋ kwanai mu titiŋdok yolak kaŋ hidi maŋgoŋde unduŋ tiiŋ?” \p \v 3 Unduŋ yobune Jesudibo yeniŋguk, “Hidi Dewit tiŋa meŋiyedi map nadiŋa tigiŋ u mube kunali nadiiŋ? \v 4 Dewit adi wooŋ Bepaŋ’walaŋ Siloŋyotneŋ fooŋ Bepaŋdok belet uŋgoniŋ yoŋa kamegiŋ u tiŋa naaŋ meŋiye yembune nagiŋ. Kaŋ Yodoko Medenikdi unduŋ mu titiŋdok yoŋit, adi Siloŋyot diniŋ talitimeŋdi hogok nanaŋdok yoŋit.” \p \v 5 Tiŋa tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Unduŋ doktiŋa Me Kobumuŋ adi Sabat maaŋ kadokolak.” \s1 Jesudi Sabat foloŋ me niŋ kohoŋ kumuŋ tubukedebaguk \r (Matiyu 12:9-14; Mak 3:1-6) \p \v 6 Sabat noli foloŋ Jesu adi Judahi’walaŋ bopyotneŋ fooŋ Mede Momooŋ yoyo tuguk kaŋ me niŋ kohoŋ didimeniŋ kumuŋ tuguk adi uŋgoŋ ikuk. \v 7 Kaŋ Falisi tiŋa Yodoko Mede hinale heki adi Jesudi Sabat foloŋ nebek nenobu tubukedebaune kaŋ mede gineŋ kameŋdok yoŋa yamaŋgoŋ ila kakuwakiŋ. \p \v 8 Kaŋ Jesu adi nadinadihik u kanadiŋa me kohoŋ kadakaniŋ u niŋguk, “Pilali iŋgoŋ labeŋ.” Unduŋ niŋguk kaŋ me u pilali yakuk \v 9 kaŋ metam yeniŋguk, “Nu yonadi niŋ tibit. Yodoko Medenikdi Sabat foloŋ dediŋ titiŋdok yolak? Meeniŋ yehitubu-lodadok be yehitubu-kadakadok yolak? Be meeniŋ hatihatihik tomboyouyemdok be yehitubu-kadakayemdok yolak?” \p \v 10 Unduŋ yoŋa metam uŋoŋ ikiŋ yabudapmaaŋ me kohoŋ kumuŋ niŋguk, “Kohoge kihiwaleŋ.” Nimbune kohoŋ kihiwalune utumbahinakaguk. \p \v 11 Kaŋ Falisi heki adi kwihitaŋgoŋ hinek nadiŋa Jesu dediŋ timindok u nehi uŋgoŋ yonadigiŋ. \s1 Jesudi mihiŋiye 12 yehikahileeŋ yehidaneguk \r (Matiyu 10:1-4; Mak 3:13-19) \p \v 12 Nai uŋaniŋ Jesu adi kweboboe niŋ foloŋ looŋ timiŋ Bepaŋ ninadi kwanai hogok ha-timilune heleguk. \v 13 Kaŋ haniŋ metam Jesu keleyagiŋ yenimbu buŋa bopneune me 12 yehidaneeŋ wohik Aposel yeniŋguk. \v 14 Me yehidane tuguk wohik indiŋ: Saimon (wou noli Pita), agaŋ kwayaŋ Endulu, Jems, Jon, Filip, agaŋ Batolomi \v 15 Matiyu, Tomas, agaŋ Jems Alifiya mihiŋiŋ, agaŋ Saimon Selot, \v 16 eŋ Judas Jems mihiŋiŋ, tiŋa Judas Kaliotniŋ, adi kougoŋ hatigene Jesu memik kohohik foloŋ kameguk. \s1 Jesu’walaŋ saŋiniŋŋiŋdi metam fee yehitubu-kedebaguk \r (Matiyu 4:23-25) \p \v 17 Jesu adi unduŋ tiŋa mihiŋiye dut kwet gutuneŋ fooŋ metamŋiye fee gut hatilune metam Judiyahi, Jelusalemhi, tiŋa ime gagayeŋ Taiya dut Saidonhi \v 18 adi Jesu medeŋiŋ nadiune yagit mebimebihinit yehitubu-kedebadok yoŋa bugiŋ. \p Jesudi metam yabaphinit yehitubu-kedebaguk \v 19 tiŋa saŋiniŋŋiŋdi metam hogohogok yehitubu-kedebaguk doktiŋa metam feegoŋ nehi wehemila kedebadok gigine tigiŋ. \s1 Jesudi metam fofoŋhinit mede yeniŋkiliti tiŋa mute mede yeniŋguk \r (Matiyu 5:1-12) \p \v 20 Jesudi metam yabuŋa indiŋ yoguk, \q1 “Metam nai indinde fiyewakahi hatiiŋ, hidi Bepaŋdi kahaŋ tihamulak. Hatihati Uŋgoniŋ adi’walaŋ hebeŋ gineŋ hatak u hiditok gigit, wendoktiŋa hiditok adi nadiwene utumba tilak. \q1 \v 21 “Metam nai indinde map tiiŋ, hidi Bepaŋdi kahaŋ tihambune kougoŋ natoki tineeŋ. Wendoktiŋa hiditok adi nadiwene utumba tilak. \q1 “Metam nai indinde kobulabulaye tiiŋ, hidi Bepaŋdi kahaŋ tihambune kougoŋ nadifooŋ gege tineeŋ. Wendoktiŋa hiditok adi nadiwene utumba tilak. \p \v 22 “Hidi Me Kobumuŋ’walaŋ mede tiloloŋ tubune me nolidi habukwihitaaŋ hehikelekut tiŋa hanimpekit tineeŋ wendok nadibedi mu tineeŋ. Bepaŋdi kahaŋ tihambaak doktiŋa habunadiwene utumba tilak. \p \v 23 “Metam nemek undihi tihamneeŋ wondok nadibedi mu tineeŋ. Hidi kougoŋ kibikoŋ kunum gineŋ moŋgotneeŋ wondok nadifo tineŋ. Me unduŋ tiiŋ heki adi koom papahiyedi polofet hekidok undugoŋ tiyemagiŋ.” \p \v 24 Unduŋ yoŋa mute mede indiŋ yoguk, “Me muneeŋ bomboŋhinit hidi hatihati kulemaŋ agaŋ hatiiŋ doktiŋa habunadiwe tuwot mu tilak. \v 25 Me kobuk nai indidegoŋ natoki tiiŋ hidi kougoŋ map tineeŋ doktiŋa habunadiwe tuwot mu tilak. Me gegeham tiiŋ hidi malabumuŋ wapum hinek tubumintaaŋ kobulabulaye tineeŋ doktiŋa habunadiwe tuwot mu tilak. \p \v 26 “Me metamdi haniutumba tiiŋ hidi habunadiwe tuwot mu tilak. Koom papahiyedi polofet yalayalaŋ hekidok undugoŋ hinek tiyemagiŋ. Unduŋ dokti nadinadiŋale hatineeŋ.” \s1 Jesudi memikniye welenikdi yabukahileeŋ menot tiyemdok yoguk \r (Matiyu 5:38-48; 7:12) \p \v 27 “Metam medene nadiiŋ hidi indiŋ hanilat. Memikhiye yabukahileeŋ menot tiyemaneeŋ, tiŋa me habukwihita tiiŋ maaŋ undugoŋ momooŋ tiyemaneeŋ. \v 28 Me mede kadakaniŋ haniiŋ u not tiyemaneeŋ tiŋa me momooŋ mu tihamiiŋ aditok Bepaŋ ninadiyaneeŋ. \v 29 Nebek niŋ fauge foloŋ ulune kaŋ fambekeneŋ kotigoŋ fauge fukuniŋ maaŋ mimbune utuwaak. Be nebek niŋ dahidahi wahiniŋ golom tubune kaŋ dahidahi hinek\f + \fr 6:29 \ft Dahidahi wahiniŋ u saketdok yolak. Eŋ dahidahi hinek adi siŋgilis wendok yolak.\f* maaŋ kwihimiluwaaŋ. \v 30 Metam neeŋdi nemek niŋdok ganimbune u kedem miluwaaŋ, tiŋa nebek niŋdi nemek du’walaŋ golom beune kaŋ koti gamdok mu niluwaaŋ. \v 31 Metam nolidi titiŋ dediniŋ tihamdok nadiiŋ, undugoŋ hinek hidi maaŋ aditok tiyemaneeŋ. \p \v 32 “Hidi metam kibi momooŋ tihamiiŋ aditok hogok kibibo momooŋ nobu tiyemiŋa kahaŋ deti moŋgotneŋ? Me kadakaniŋhinit adi undugoŋ metam nolidi nadiyemiiŋ u kibimaaŋ undugoŋ tiyemiiŋ. \v 33 Tiŋa hidi metam momooŋ tihamiiŋ hekidok hogok kibimaaŋ momooŋ tiyemiŋa kahaŋ deti moŋgotneŋ? Metam kadakaniŋ titiŋ adi undugoŋ tiiŋ. \v 34 Tiŋa hidi nemek niŋ metam yembune kotigoŋ hamdok nadiŋa yemiiŋ aditok hogok yemiŋa kahaŋ detiŋa moŋgokaneeŋ? Me kadakaniŋhinit adi maaŋ nemek me nolidok yemiŋa undihigoŋ moŋgotdok nadiiŋ. \p \v 35 “Unduŋ adi mu taneeŋ, hidi adi memikhiyedok nadiyemiŋa momooŋ tiyemiŋa nemek yemaneeŋ u toboniŋ moŋgotdok mu nadiyaneeŋ, kibikoŋ adi kougoŋ moŋgotneeŋ, tiŋa Bepaŋ Loloŋnit’walaŋ wapmihi tineeŋ. Tiŋa metam noli mu nadimiiŋ be metam kadakahi u maaŋ momooŋ tiyemulak. \v 36 Unduŋ doktiŋa hidi Behikdi welekulema ha-tilak undugoŋ hidi maaŋ metam welehikdi hinek yabukahileeŋ welekulema tiyemaneeŋ.” \s1 Welekulemanit hatiŋa yom bibiŋ taneeŋ \r (Matiyu 7:1-5) \p \v 37 “Hidi metam yomhikdok kibikoŋ tiyemdok mede mu yodapmayaneeŋ kaŋ Bepaŋdibo kibi hide’walaŋ yomhikdok kibikoŋ tihamdok mede mu yodapmawaak. Tiŋa undugoŋ hidi meeniŋ yomhinit yenisilone mu tiyaneeŋ kaŋ Bepaŋdi maaŋ undugoŋ hide mu hanisilonewaak. Unduŋ doktiŋa hidi me noli’walaŋ kadakaniŋhik biyembune kedem Bepaŋdi hidi’walaŋ kadakaniŋhik maaŋ bihamuluwaak. \p \v 38 “Tiŋa hidi metam noli nemenemek yemaneeŋ kaŋ Bepaŋdi kibibo hamuluwaak. Iŋgoŋ hidi metam nolidok dediniŋgoŋ yemaneeŋ kaŋ Bepaŋ adi u kaŋ kabe-kalakapmeeŋ wapumgoŋ hamuluwaak.” \p \v 39 Unduŋ yeniŋa yoyout mede indiŋ yeniŋguk, “Me niŋ dawi sipmakaŋ adi noliŋiŋ tuwot mu nagila talik nindidimeeŋ udemek. Unduŋ tiŋa wooŋ adi ham gineŋ noŋgoŋ mademek. \v 40 Be pepayot wapmihi niŋdi hinaleŋiŋ kalakapme mu tilak, iŋgoŋ pepayot wapmihi adi pepayothik fodapmaaŋ mindaŋ hinale dut noŋgonoŋgoŋ tiiŋ. \p \v 41 “Du maŋgoŋde noke dawi gineŋ figifigi kaŋ da’walaŋ dauge gineŋ kwet muŋ wapum fooŋ ihelak u mu kadakalelaŋ? \v 42 Kwet muŋ wapum dauge gineŋ ihelune noke indiŋ detiŋa nimbeŋ: ‘Notne nadiune figifigi dauge gineŋ ihelak u tukulit.’ Yalaŋ-me du! Da’walaŋ dauge gineŋ kwet muŋ wapum itak u timeŋ tukulaŋa diwedakaleeŋ kedem noke’walaŋ dawi gineŋ figifigi u kaŋ tukulimimbeŋ.” \s1 Bem dediniŋgoŋ yetiiŋ adi folooŋ undiniŋgoŋ mintalak \r (Matiyu 7:17-20; 12:34-35) \p \v 43 “Bem fofooŋ foloŋ mindipmuŋ hogoli mu mintaiŋ, be bem hogoli foloŋ mindipmuŋ fofooŋ mu mintaiŋ. \v 44 Bem hogohogok kiliki mintaiŋ u agaŋ nadiyam. Hidi bim u ŋaso foloŋ mu youyapmaiŋ, be kopi u haut foloŋ mu tomiiŋ.\f + \fr 6:44 \ft Jesudi bem kilik fofooŋ yendok wain eŋ fik yoguk. \f* \v 45 Unduŋ doktiŋa me momooŋ adi weleŋ gineŋ nemek momooŋ hatak u miŋgoŋ yobihitak, eŋ me hogoli adi weleŋ maaneŋ nemek hogoli hatak u miŋgoŋ yobihiletik. Nemenemek welehik maaneŋ ikiiŋ u folooŋ mahikdi eŋ namandahik foloŋ yobihikiiŋ.” \s1 Yot mamaŋ diniŋ mede \r (Matiyu 7:24-27) \p \v 46 “Wapumne, Wapumne naniiŋ, hidi maŋgoŋde nu nemek titiŋdok hanilat u mu tiiŋ? \v 47 Metam hogohogok nu’walaŋkade buŋa medene nadiŋa keleŋ tiiŋ adi yadi indihi. \v 48 Me niŋ adi yot niŋ maguk, yot mawe kwet wenetafooŋ yot taka kawade foloŋ wenedaguk. U yot fafaŋeŋ maguk doktiŋa ime gabuŋ wapum buŋa yot foloŋ youkiŋgineeŋ uguk iŋgoŋ yot waliwali mu tuguk. \p \v 49 “Kaŋ me medene nadikabeleeŋ mu keleŋ tiiŋ adi indihi. Me niŋ adi yot kiŋ foloŋ maguk, kaŋ ime gabuŋ wapum buŋa yot foloŋ youkiŋgineune yot u maaŋ golomunumunuke tuguk. Me medene nadiŋa mu keleŋ tiiŋ adi undihi kuyoŋ.” \c 7 \s1 Jesudi mikme heki’walaŋ talitimeŋ diniŋ tipilapilaye-meŋiŋ tubukedebaguk \r (Matiyu 8:5-13) \p \v 1 Jesu adi metam mede unduŋ yenindapmaaŋ Kafanaumde uguk. \v 2 Uŋoŋ mikme’walaŋ talitimeŋ wapum niŋ hatiluguk ala adi tipilapilaye-meŋiŋ momooŋ hinek timiluguk adi yagit kisaŋ tiŋa kumundegoŋ tuguk. \v 3 Kaŋ adi Jesu buguk u nadiŋa Judahi me wapuhidi wooŋ Jesu nimbune buŋa tipilapilaye mihiŋiŋ tubukedebadok yeniŋguk. \v 4 Kaŋ Judahi me wapuhi adi wooŋ Jesu baigoŋ hinek indiŋ ninadigiŋ, “Me u fofooŋ doktiŋa tubuloda hinek tibeŋ nadiyam. \v 5 Adi adi Judahi indi weleŋdi nibukahileeŋ bopyot niŋ manimguk.” \p \v 6 Unduŋ niŋa nagila noŋgoŋ ugiŋ wooŋ yot tubudulaune mikme’walaŋ talitimeŋdi mede indiŋ kameu uguk, “Wapum, nu me loloŋnit bale nu yotneneŋ beŋ? \v 7 Tiŋa nu aindiniŋ doktiŋa mu wooŋ gabuŋat, ale hogok uŋgoŋ hali mede hogok yobeŋ kaŋ tipilapilaye-mene kedem kedebawek. \v 8 Nu na maaŋ me wapum diniŋ falipmeŋ hatilatdi mikme uneŋ yenimbe wiiŋ, be buneŋ yenimbe biiŋ, be tipilapilaye-meneye nemek u tineŋ yenimbe tiiŋ doktiŋa ganilat.” \p \v 9 Unduŋ nimbu Jesudi mede u nadiŋa boho tiŋa metam keletaugiŋ indiŋ yeniŋguk, “Nu nadisukiliti indiniŋ nemu kagut, Isilae kwetneŋ maaŋ nemu kagut.” \p \v 10 Unduŋ yobune me mede nai tiŋa bugiŋ u udaneeŋ yopmaŋ wooŋ kaune tipilapilaye-me agaŋ kedebaaŋ hakuk. \s1 Jesudi tam kahat niŋ’walaŋ mihiŋiŋ kumuŋ gineniŋ tubukaikaguk \p \v 11 Muniniŋ hatigene Jesu yokwet wapum niŋ wou Nain uŋoŋ uguk. Kaŋ mihiŋiye tiŋa metam bop wapum noŋgoŋ keletiŋa ugiŋ. \v 12 Wooŋ yokwet wapum’walaŋ yeme gineŋ wosuwalune me dabaŋ niŋ wenene bem bugiŋ. Me kumuŋ tuguk u tam kahat niŋ’walaŋ mihi, tam kahat u mihiŋiŋ kubugoŋ-kabe uŋakoŋ doktiŋa metam fee noŋgoŋ bugiŋ. \p \v 13 Kaŋ Jesudi tam kahat u kaŋ bulaniŋgoŋ hinek nadimiŋa niŋguk, “Makat mu koleŋ.” \v 14 Unduŋ niŋa wooŋ bogit honeune me bogit bem ugiŋ adi uŋgoŋ yakiŋ kaŋ yoguk, “Mekuya, nu ganilat ale pilat.” \v 15 Unduŋ nimbune me dabaŋ u pilali ila mede yoguk, kaŋ Jesudi miŋ dut kotigoŋ hatidok niŋguk. \p \v 16 Unduŋ tubune metam hogohogok adi munta tiŋa Bepaŋ niŋa tiloloŋ tiŋa yogiŋ, “Polofet wapum adi kamiŋ indi’walaŋ iŋoŋ mintalak, Bepaŋ adi mehinekŋiye yehitubu-lodawe buguk.” \v 17 Unduŋ tubu gigitŋiŋdi kwetkwet hautaguk. \s1 Jesu dut Jon’walaŋ mede \r (Matiyu 11:2-19) \p \v 18 Kaŋ Jon mihiŋiye adi wooŋ nemenemek mintaguk u nimbu nadiŋa \v 19 meyat lufom yenimbu buune indiŋ yeniŋguk, “Wooŋ Wapum indiŋ ninadidemek, ‘Du Jondi me bubuŋdok yoguk ukube, be nolidok woomuyaneem?’” \p \v 20 Unduŋ yenimbu ugumuk wooŋ Jesu hakukneŋ wosuwaaŋ niŋgumuk, “Indi Jon Imeyout Tububihitdi mede indiŋ ganinadidim yoŋa ninimbu bumut, ‘Du me adi niniŋguk ukube, be nolidok woomuyaneem?’” \p \v 21 Unduŋ buŋa nimbune nai uŋaniŋgoŋ Jesudi metam yagit mebimebihinit be yabaphinit be dauhik sipmakahi yehitubu-kedebaaŋ meyat indiŋ yeniŋguk, \v 22 “Hidi udaneeŋ udemek. Wooŋ nemenemek mintaune kanadi tamuk u Jon nimbune nadiwek. Me dauhik sipmakahidi dauhik diwetom tiiŋ, kayohik kadakahidi talik yawiiŋ, wede hakihinitdi walandaiŋ, be magihik kaulehidi mede nadiiŋ, kumuŋ tigiŋ koti kaikaiŋ, agaŋ fiyewakahi Mede Momooŋ nadiiŋ. \v 23 Me nediyeŋ nu’walaŋ titiŋne kaŋ nadikadaka mu tilak adi Bepaŋdi kaune utumba tilak.” \p \v 24 Jon mihiŋiyat udaneeŋ ulune Jesudi metam Jondok indiŋ yeniŋguk, “Hidi Jon kane kwet fiileŋ ugiŋ u maŋgoŋ kane ugiŋ? Hidi baniŋgip sububadi fedilu uŋambuŋat tilak ube kane ugiŋ? \v 25 Be me tinahukut kinonom tilak undiniŋbe kane ugiŋ? Me tinahukut undihi tinahukukiiŋ tiŋa momooŋ hatiiŋ adi mapme yohineŋ hogok hatiiŋ. \p \v 26 “Be polofet niŋ kane ugiŋ? Indiŋ hanimbe nadineŋ. Hidi me wooŋ kagiŋ adi yadi polofet noli yalakapme tilak, tiŋa adi yadi me uŋgoniŋ hinek. \v 27 Jondegoŋ Bepaŋ’walaŋ Mededi indiŋ yolak, \q1 ‘Nu kwanai-mene kamewe timeŋ wooŋ talik dobui tigambaak.’” \p \v 28 Unduŋ yoŋa tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Indiŋ hanilat, metam hogohogok kwetfoloŋ mintagiŋ nebek niŋdi Jon mu kalakapmeeŋ lolak, iŋgoŋ nebek Bepaŋ’walaŋ hebeŋ foloŋ Hatihati Kobuli gineŋ fofoŋnit-kabe hatilakdi Jon kalakapmeeŋ loloŋnit tilak.” \p \v 29 (Me takis moŋgomoŋgot tagiŋ tiŋa metam hogohogok, koom Jondi Imeyout tiyemguk adi Jesu’walaŋ mede nadiŋa yogiŋ, “Bepaŋ’walaŋ mede talii u didimeniŋ hinek.” \v 30 Iŋgoŋ Yodoko Mede hinale tiŋa Falisi heki adi Jondi Imeyout mu tinimbek yogiŋ doktiŋa Bepaŋ’walaŋ hebet aditok gigit tuguk u kelekut tigiŋ.) \p \v 31 Kaŋ Jesudi indiŋ yoguk, “Metam kobuhi i maŋgoŋ diniŋ tuwolit kamekaaŋ yenimbit? \v 32 Adi yadi wapmihidok tuwolit. Wapmihi adi yowawaliweŋ bopneŋ haliŋa nohiyedok indiŋ yeniiŋ, ‘Indi kap momooŋ togumun iŋgoŋ nadifo mu tigiŋ, be kap bulaniŋgoŋ togumun iŋgoŋ makat mu kokiŋ.’ \v 33 Jon Imeyout Tububihit ne adi buŋa nanaŋe kamehep tiŋa ime fafaŋeniŋ maaŋ mu naguk kaŋ ‘Me yabapnit’ niŋgiŋ. \v 34 Kaŋ Me Kobumuŋ adi buŋa nanaŋe ime naune kaŋ indiŋ yoiŋ ‘Me i nanaŋe molo tiŋa ime fafaŋeniŋ nanaŋ tilak doktiŋa me takis muneeŋ moŋgomoŋgot eŋ me kadakahi’walaŋ nohik.’ \p \v 35 “Hidi unduŋ hati yoiŋ, iŋgoŋ metam Bepaŋ’walaaniŋ nadinadi moŋgokiiŋ adi Bepaŋ’walaŋ nadinadi wendok nadiune folooŋ hinek tilak unduŋ tubudakalenimiiŋ.” \s1 Tam niŋ Jesu kayoŋ foloŋ haguwo munduŋnitdi yougomiŋguk \p \v 36 Tebele Jesu Falisi me niŋdi nanaŋe adut nanaŋdok niŋguk doktiŋa adi yolineŋ ugumuk. \v 37 Kaŋ yokwet uŋoŋ tam niŋ hatihatiŋiŋ kadakaniŋ hinek ala Jesu Falisi yolineŋ hatak nadiŋa ime munduŋ momooŋ toutŋiŋ kawadedi tigiŋ u tiŋa uguk. \v 38 Wooŋ Jesu sigiŋ gineŋ yali makat kolu dawi meeniŋdi Jesu kayoŋ foloŋ maaŋ youtelu ki hapmuŋdi kayoŋ tumolooŋ siŋgoŋgome tiŋa ime munduŋ momooŋdi yougomguk. \p \v 39 Kaŋ me Falisi Jesu nagi uguk adi indiŋ nadiŋa yakaguk. “Me i polofet biyagoŋ nobu kaŋ tam wehemit tilak i hatihatiŋiŋ kadakaniŋ u kedem kaŋ nadiluwek.” \p \v 40 Unduŋ ila nadiguk kaŋ Jesudi niŋguk, “Saimon, nu mede-kabe niŋ ganimbit.” \p Unduŋ nimbu Saimondibo yoguk, “Hinale, nemek u kedem nanimbeŋ.” \p \v 41 Unduŋ nimbune Jesudibo indiŋ niŋguk, “Meyat lufom adi me niŋ muneeŋ kibi kougoŋ tubu-udanemiŋdok yoŋa nimbu yemguk. Me noli 500 kina miŋguk agaŋ noli 50 kina miŋguk. \v 42 Kaŋ meyatdi muneeŋ kibikoŋ mu tubu-udanemiŋgumuk doktiŋa fiit wabi tuguk. Kaŋ meyat adi’walaaniŋ neeŋdi bomboŋgidok nadimimbune loloŋ hinek tuguk?” \p \v 43 Unduŋ nimbu Saimondi yoguk, “Me kadakaniŋŋiŋ wapum bimiŋgukdi.” \p Unduŋ yobune Jesudi yoguk, “U biyagoŋ.” \p \v 44 Unduŋ yoŋa udaneeŋ tam u kaŋ Saimon ninadiguk, “Tam i maaŋ be kaŋaŋ? Du yokeneŋ buŋat kaŋ kayone youtetdok ime nemu namuŋaŋ, kaŋ tam i dawi meeniŋdi kayone youtela ki hapmuŋdi tumoloŋak. \v 45 Du yokeneŋ bene nehisiŋgogome mu tiŋaŋ, iŋgoŋ tam i adi busuwa tiŋat uŋaniŋ kayone siŋgoŋgome tiŋak u mu wabiŋak. \v 46 Du kine foloŋ wel nemu yougomnamuŋaŋ iŋgoŋ adi yadi haguwo munduŋ momooŋdi kayone yougomnamuŋak. \v 47 Unduŋ doktiŋa indiŋ ganilat, adi weleŋdi nabukahile hinek tilak wondoktiŋa kadakaniŋŋiŋ hogohogok agaŋ dapmalak. Iŋgoŋ nebek niŋ kadakaniŋŋiŋ kuyaniŋgoŋ bimilat adi yadi weleŋdi kuyaniŋgoŋ nabukahilelak.” \p \v 48 Unduŋ yoŋa kotigoŋ tam u niŋguk, “Kadakaniŋge agaŋ tumolokutat.” \p \v 49 Unduŋ tubu me noli uŋoŋ ila kagiŋ adi nehi uŋgoŋ indiŋ yonadigiŋ, “Me i dediniŋ doktiŋa kadakaniŋ tumolo-tumolo tilak.” \p \v 50 Kaŋ Jesudi tam u niŋguk, “Nadisukilitigedi kadakaniŋ gineniŋ ganagila gehitubu-lodalak ale kulemaŋgoŋ wooŋ hatibaaŋ.” \c 8 \s1 Jesudi kwanai tiyaulune kayoŋbopŋiye adi maaŋ noŋgoŋ takaliŋa yaugiŋ \p \v 1 Muniniŋ hatigene Jesu yokwet indigoŋ yauŋa Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli diniŋ Mede Momooŋ yohautayauguk. Kaŋ mihiŋiye 12 noŋgoŋ yaugiŋ, \v 2 tiŋa tam noli yabaphinit eŋ yagithinit koom yehitubu-kedebaguk adi maaŋ noŋgoŋ yehikeletaugiŋ. \v 3 Tam indiŋdi yehikelegiŋ: Susana, eŋ Maliya Madalaniŋ (tam u Jesudi yabap 7 yehikelemiŋguk) tiŋa Yoana (yohoi wou Susa adi Helot’walaŋ yot kadokoluguk.) Adi tiŋa tam noli muneeŋ bomboŋhinit adi Jesu tiŋa mihiŋiye yemtoi tiyaugiŋ. \s1 Jesudi yoyout mede sayoli kilik foloŋ kamekaaŋ yoguk \r (Matiyu 13:1-9; Mak 4:1-9) \p \v 4 Tiŋa metam uŋaniŋ uŋaniŋ buŋa bop wapum tubune Jesudi yoyout mede niŋ indiŋ yeniŋguk. \v 5 “I nadineŋ. Me dinina molo niŋ adi nemek yeuli yetibe moŋgola uguk. Moŋgo wooŋ sayoli kilik kukam unduŋ kukuk. Kulune noli talipmeŋ magiŋ kaŋ metamdi yaliune bagi hekidi buŋa kunatnagiŋ. \v 6 Noli kwet kawade gineŋ maaŋ kadogiŋ iŋgoŋ ime moŋ doktiŋa kumuŋ tigiŋ. \v 7 Kaŋ noli haŋginep maaneŋ maaŋ labugiŋ iŋgoŋ haŋginepdi hefulagiŋ. \v 8 Noli kwet galikit foloŋ magiŋ adi kedem labuŋa folooŋ fee duhugiŋ. Tiŋa yeti tigiŋ diniŋ kunakunat u kalakapmeeŋ 100, 100 unduŋ mintagiŋ.” \p Unduŋ yeniŋa indiŋ yodapmaguk, “Nebek niŋ adi nadidakalewe kaŋ magi baigoŋ kametnadiŋa nadiwek.” \s1 Jesu mihiŋiyedi yoyout mede mebidok ninadigiŋ \r (Matiyu 13:10-17; Mak 4:10-12) \p \v 9 Unduŋ yenimbu Jesu mihiŋiye adi yoyout mede mebidok ninadigiŋ kaŋ yeniŋguk, \v 10 “Bepaŋ’walaŋ hebeŋ foloŋ Hatihati Kobuli diniŋ mede hebiniŋ hatak u Bepaŋdi agaŋ hanimbihitak, kaŋ mehinek noli adi yoyout mede foloŋ kamekaaŋ yenilat ala \q1 ‘Adi kanim yo kaiŋ iŋgoŋ tuwot mu kadakaleiŋ, eŋ nadinim yoŋa nadiiŋ iŋgoŋ tuwot mu nadidakaleiŋ.’” \s1 Jesudi yoyout mede diniŋ mebi yeniŋguk \r (Matiyu 13:18-23; Mak 4:13-20) \p \v 11 Unduŋ yoŋa tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Yoyout mede yoŋat wendiniŋ mebi indiŋ. Sayoli kilik u adi Bepaŋ’walaŋ mede. \v 12 Ala kiliki talipmeŋ kulune maune bagi hekidi nagiŋ u adi metam noli Mede Momooŋ nadiiŋ iŋgoŋ me kadakaniŋdi buŋa welehik gineŋ yolom moŋgotak. Metam Mede Momooŋ nadiŋa nadisukiliti tubune Bepaŋdi yanagilaakneŋ yoŋa unduŋ tilak. \p \v 13 “Kaŋ kawade gineŋ kulune magiŋ adi metam noli mede nadiŋa nadigalika tiiŋ iŋgoŋ welehik maaneŋ mu folak, ala tikamanda be malabumuŋ mintayembune pilap gweheyeiŋ. \p \v 14 “Kaŋ noli haŋginep gineŋ kulune magiŋ adi metam noli Mede Momooŋ nadiŋa hatiŋila hatihatihikdok nadibedi tiiŋ be muneeŋ bomboŋdok nadigigine tiiŋ, be kwetfoloŋ nemenemekdok siloda wapum tiiŋ doktiŋa Mede Momooŋ nadiiŋ u folooŋnit mokit tilak. \p \v 15 “Kaŋ noli kwet fofooŋ gineŋ kulune magiŋ adi metam momohi Mede Momooŋ nadiŋa welehikdi kahileeŋ hatiŋa folooŋ tubumintaiŋ.” \s1 Kamaŋ galiŋa kufulahebi mu tiiŋ \r (Mak 4:21-25) \p \v 16 Unduŋ yeniŋa noli indiŋ yoguk, “Nebek niŋdi kamaŋ galiŋa kufula mu tilak. Tobo galiŋa foloniŋgoŋ kameune metamdi hauta kaŋ yot maaneŋ foiŋ. \v 17 Biyagoŋ kuyoŋ, nemek kabup hatak u hakene nainiŋde miŋgoŋ mintawaak, eŋ nemek yawe tigiŋ u fiyataŋakiyeune miŋgoŋ mintawaak. \p \v 18 “Unduŋ doktiŋa nadinadiŋale hatiyaneeŋ. Nebek niŋ adi nemek miŋgiŋ u boiŋa hatibune kaŋ tomboyouli-mimbaak, eŋ nebek niŋ nemek miŋgiŋ u mu kame hatiŋa netok nadiune nemek hatnamulak nabugoŋ nadiwaak adi yadi nemek-kabe halimilak u lomtubune hogok hatiluwaak.” \s1 Jesu’walaŋ miŋ kwayaŋiye \r (Matiyu 12:46-50; Mak 3:31-35) \p \v 19 Jesu miŋ kwayaŋiye adi Jesu kane bugiŋ iŋgoŋ mehinek fee doktiŋa fakaŋ yakiŋ. \v 20 Kaŋ me niŋdi Jesu niŋguk, “Maaŋge kwayageye mede ganine fakaŋ woomgamiiŋ.” \p \v 21 Unduŋ nimbune Jesudibo yeniŋguk, “Nu maane kwayaneye adi metam Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa tagimneiŋ heki uŋak.” \s1 Sububa dut imeŋgwaŋdi Jesu’walaŋ medeŋiŋ tagimnegumuk \r (Matiyu 8:23-27; Mak 4:35-41) \p \v 22 Heleniŋ Jesu muwage foloŋ looŋ mihiŋiye imeŋgwaŋ fokolok lonim yeniŋguk kaŋ ila ugiŋ. \v 23 Ila wooŋ Jesu damo deikuk kaŋ fifiŋgobut tiŋa ime giyondaaŋ buŋa muwage maaneŋ fooŋ yehitubu-fambekenewe tuguk. \v 24 Kaŋ mihiŋiye adi Jesu talamsukuleeŋ indiŋ niŋgiŋ, “Wapum, Wapum, indi agaŋ ime gineŋ wopmabutne tam!” \p Unduŋ nimbune Jesu adi sukuleeŋ pilali sububa dut ime yenihep tubune kulemagumuk. \v 25 Kaŋ mihiŋiye yeniŋguk, “Hidi nadisukilitihik de?” \p Unduŋ yeniŋguk kaŋ adi boho tiŋa muntaaŋ nehi uŋgoŋ indiŋ yonadigiŋ, “Me i dediniŋ doktiŋa sububa dut imedi medeŋiŋ nadiyamuk.” \s1 Jesudi me yabapnit tubukedebaguk \r (Matiyu 8:28-34; Mak 5:1-20) \p \v 26 Wooŋ Galili ime meŋeŋa Gelasa wosuwaaŋ \v 27 Jesu adi tatakula kiŋ foloŋ foune me niŋ yabapnitdi buŋa kaguk. Me u tinahukutnit mokit hambiyek hatiluguk. Tiŋa yopmaŋ mu itouŋa meyotneŋ hogok itouluguk. \v 28 Ala Jesudi yabap niŋkulune me u kaŋ yakawe kadakaniŋ toŋa hebeŋ foloŋ maaŋ hali kutifiyeeŋ indiŋ nimbulabulayeguk, “Jesu, Bepaŋ Loloŋnit Mihiŋiŋ, du maŋgoŋ tinambe bulaŋ? Du folofigita kisaŋgoŋ mu nambeŋ ganilat.” \p \v 29 Me u yabap weleŋ maaneŋ hakiŋdi niŋgigineune hatigiyoŋgiyonda tiŋa hatiluguk doktiŋa nai fee tawa fafaŋeniŋdi (sendi) kayoŋ kohoŋ tehiŋa yot fafaŋeniŋneŋ kameyagiŋ iŋgoŋ tawa fafaŋeniŋ tubudokooŋ labu yabap hekidi niŋgigineeŋ nagilune kwet fiileŋ yauluguk. \v 30 Ala Jesudi niŋguk, “Du wohoge neeŋ?” \p Unduŋ nimbune, yabap feedi fomiŋgiŋ doktiŋa indiŋ yoguk, “Nu wotnene ‘Me Mohok.’” \v 31 Unduŋ niŋguk kaŋ yabap heki adi yeniŋkulune hamdok gigit mu titiŋdok yoŋa mede kwanai tigiŋ. \p \v 32 Tiŋa kweboboe hapmeneŋ uŋgoŋ makaye mohok heyemagiŋ ala yabap heki adi yeniŋkulune wooŋ makaye welehik maaneŋ fofoŋdok yoŋa Jesu nimbulabulayeeŋ ninadigiŋ. \p \v 33 Unduŋ ninadigiŋ kaŋ yabap heki yeniŋkulune wooŋ makaye heki welehik maaneŋ foune makaye heki kigoŋkula wooŋ maham gineŋ tatakula ime gineŋ fooŋ ime naaŋ nadilali kumuŋgiŋ. \p \v 34 Unduŋ tubune me makaye yabudoko tagiŋ adi nemek mintaguk u kaŋ momo wooŋ kahat yokwet wapumneŋ eŋ diniyeti tiŋa ikagiŋneŋ yohautagiŋ. \v 35 Kaŋ metamdi nemek mintaguk u kane ugiŋ. Wooŋ Jesu yakukneŋ kaune me yabapnit hatiluguk u yabap heki bikabugiŋ kaŋ tinahukut tiŋa nadinadiŋiŋ dakaleune ilu kaŋ munta tigiŋ. \v 36 Tiŋa mehinek noli kakaŋ tigiŋ adi dediŋ tiŋa kedebaguk u me noli yenimbune nadigiŋ. \p \v 37 Unduŋ tiŋa Gelasahi adi munta kisaŋ hinek tigiŋ doktiŋa Jesudi kwet u biŋa uuŋdok niŋgiŋ, kaŋ muwage foloŋ looŋ une tigiŋ. \v 38 Kaŋ me yabapnit hatiluguk adi Jesu indiŋ niŋguk, “Nu kedem be dukut wit?” \p Niŋguk kaŋ Jesudi moŋ niŋa indiŋ niŋguk, \v 39 “Yopmaŋde udaneeŋ wooŋ Bepaŋdi kudi uŋgoniŋ hinek tigamuŋak wendok kahat tiyembeŋ.” \p Unduŋ nimbune me u udaneeŋ wooŋ Jesudi nemek timiŋguk u metam hogohogok yenimbune nadigiŋ. \s1 Nadisukilitihik doktiŋa Jesudi yehitubulodaguk \r (Matiyu 9:18-26; Mak 5:21-43) \p \v 40 Jesu imeŋgwaŋ fokolok loune metam woom tigiŋ doktiŋa ninadifo tigiŋ. \v 41-42 Kaŋ Judahi’walaŋ bopyot diniŋ me wapum niŋ wou Jailas adi wosuwaaŋ Jesu kaŋ kayoŋ foloŋ maaŋ hali waabiŋiŋ kubugoŋ hinek guletŋiŋ 12 agaŋ kumumbe tubune yolineŋ uuŋdok baigoŋ hinek ninadiguk. \p Kaŋ Jesu talipmeŋ ulune metam feedi kutumula keletaugiŋ. \v 43 Tiŋa tam niŋ muyakip yagit tomboyoutnit ti hatibune gulet 12 tuguk adi wanaŋ uŋgoŋ uguk. Adi haguwo-me heki’walaŋ wooŋ muneeŋŋiŋ agaŋ kudapmaguk iŋgoŋ mu kedebaguk. \v 44 Ala adi metam baŋamhik gineŋ uŋgoŋ wooŋ Jesu sigineŋ dahidahiŋiŋ diki wehemila kedebaguk. \v 45 Kaŋ Jesudi yoguk, “Nu neeŋdi nohonelak?” \p Unduŋ yobune metam hogohogok adi moŋ yogiŋ kaŋ Pitadi niŋguk, “Wapum, du metam bop wapum indiniŋ gehikeleiŋ mube yabulaŋ.” \p \v 46 Unduŋ niŋguk iŋgoŋ Jesu adi gigine tiŋa yoguk, “Nebek nohoneune saŋiniŋne fofoye-tobune nadilat.” \p \v 47 Unduŋ yobune tam adi agaŋ nehitubu-mintalak yoŋa heheleeŋ buŋa Jesu kayoŋ foloŋ maaŋ hali metam namandahik foloŋ maŋgoŋde honeeŋ pilap hinek kedebaguk u nimbune nadiguk. \p \v 48 Unduŋ yobune Jesudi niŋguk, “Waabine, nadisukilitigedi gehitubu-kedebalak ale kulemaŋgoŋ weŋ.” \p \v 49 Jesu adi unduŋ yayolune me niŋ Jailas yolineŋkade mede tiŋa buguk buŋa Jailas indiŋ niŋguk, “Waabige agaŋ kumulak ale hinale nimbu uŋoŋ mu wek.” \p \v 50 Unduŋ nimbune Jesudi nadiŋa Jailas indiŋ niŋguk, “Du munta mu tibeŋ. Nadisukiliti hogok tibeŋ kaŋ kedem kedebawek.” \p \v 51 Unduŋ niŋa agaŋ Jailas yolineŋ wosuwaaŋ yot maaneŋ me fee mu fofoŋdok yoŋa Pita, Jon, Jems agaŋ Jailas malam hogok yanagila fogiŋ. \v 52 Kaŋ metam yot maaneŋ hakiŋ adi waabi kumuŋ tuguk wondoktiŋa matkunum ha-tigiŋ. Ha-tulune Jesudi fooŋ yeniŋguk, “Waabi i kumuŋ mu tiŋak ale makat wabineŋ, adi damo deihatak.” \p \v 53 Unduŋ yenimbune metam uŋoŋ hakiŋ adi waabi u agaŋ kumuŋguk doktiŋa Jesudi mede yoguk u nadihaŋindaaŋ gege tigiŋ. \p \v 54 Kaŋ Jesudi waabi u kohoŋ foloŋ honeeŋ niŋguk, “Waabi, pilat!” \v 55 Unduŋ nimbune waabi u nai uŋaniŋgoŋ munabuliŋiŋ udaneune pilali ikuk, kaŋ Jesudi nanaŋe neeŋ mimbu nawek yeniŋguk. \p \v 56 Unduŋ tubune Jailas malam adi kaŋ boho tugumuk kaŋ Jesudi nemek u mintaguk u nebek nemu nimbihitemek yeniŋguk. \c 9 \s1 Jesudi mihiŋiye 12 kwanai-mede yeniŋguk \r (Matiyu 10:5-15; Mak 6:7-13) \p \v 1 Jesudi mihiŋiye 12 yenimbu wooŋ bopnegiŋ kaŋ yabap yehikelekutdok eŋ yagit mebimebi yehitubu-kedebadok saŋiniŋ yemguk. \v 2 Yemuŋa Bepaŋ’walaŋ hebeŋ gineŋ hatihati uŋgoniŋdok Mede Momooŋ eŋ yagithinit yehitubu-kedebadok yauneeŋ yoŋa \v 3 indiŋ yeniŋa yeniŋkukuk, “Talik unene nemek nemu moŋgo uneeŋ. Tothik be lihik be nanaŋe be muneeŋ be dahidahi noli mu moŋgola uneeŋ. \v 4 Yokwet wapum gineŋ uune haniutumbaaŋ hanagila yot hapmeyaneeneŋ uŋgoŋ itawooŋ kwanai tubudapmaaŋ pilali yawaneeŋ. \v 5 Be yokwet niŋ gineŋ uune metam mu haniutumbaaŋ medehik mu nadiŋa tubune kaŋ yokwet u biŋa kayohik foloŋ figifigi uŋgoŋ metam namandahik foloŋ ulumamaŋeune foune yawaneeŋ. U metam’walaŋ mebihik nadidakaledok nadiŋa mute uŋakoŋ tiyembune kayaneeŋ.” \p \v 6 Unduŋ yenimbu mihiŋiye adi yokwet indigoŋ yauŋa Mede Momooŋ yoyo tiŋa metam yehitubu-kedebayaugiŋ. \p \v 7 Kaŋ Galilihi’walaŋ me mapme Helot adi nemenemek u mintaune metamdi mede fee yobune nadigiyoŋgiyone tuguk. Metam nolidi indiŋ yoyagiŋ, “Me ya Jon Imeyout Tububihit kotigoŋ kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilakuk.” \v 8 Unduŋ yogiŋ kaŋ noliyeŋ Ilaija kotigoŋ mintaguk yolu noliyeŋ polofet komi kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilakuk yogiŋ. \p \v 9 Kaŋ Helotdi yoguk, “Jon kodi agaŋ udokogut kaŋ i me nedigoŋ’walaŋ gigitŋiŋ nadilat.” Unduŋ yoŋa Jesu kakaŋdok kwanaimiŋ hinek tuguk. \s1 Jesudi meeniŋ 5 tausen nanaŋe yemtoiguk \r (Matiyu 14:13-21; Mak 6:30-44; Jon 6:1-14) \p \v 10 Aposel heki kwanaide yeniŋkulu ugiŋdi kwanai tubudapmaaŋ udaneeŋ buŋa nemenemek tigiŋ hogohogok u Jesu nimbu nadiguk. Nimbu nadiŋa mihiŋiye yanagila nehi hogok Besaidade ugiŋ. \v 11 Kaŋ metamdi u nadiŋa yehikeletaugiŋ kaŋ Jesudi yeninadifo tiŋa Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobulidok yeniŋa metam yagithinit noli yehitubu-kedebaguk. \p \v 12 Unduŋ ha-tulu mele folune mihiŋiyedi wooŋ niŋgiŋ, “I kwet fiileŋ ale metam agaŋ yeniŋkulune yokwet gineŋ be diniyeti tiŋa ikiŋneŋ wooŋ yot, nanaŋe, ime yehitubu-mintaneŋ.” \p \v 13 Unduŋ yogiŋ kaŋ Jesudi yeniŋguk, “Hidi hide nemek nanaŋdok neeŋ yembu naneŋ.” \p Unduŋ yoguk kaŋ mewoidibo yogiŋ, “Indi adi belet yawe kohofukuŋ eŋ pisi lufom hogok boihakam. Tiŋa indi metam fee yendok nanaŋe deti tuwanim.” \v 14 (Mewoi hogok kunakunathik 5 tausen). \p \v 15 Unduŋ yogiŋ kaŋ Jesudi yeniŋguk, “Metam yehidaneu 50-di bop niŋ, 50-di bop niŋ tiŋa itneŋ.” \p \v 16 Unduŋ yenimbune mihiŋiye u tubudapmaune belet yawe kohofukuŋ eŋ pisi lufomuk u moŋgola dadiyeeŋ kunum foloŋ diweeŋ Bepaŋ niutumbaaŋ metam daneyemdok yoŋa wobuŋa mihiŋiye yembune daneeŋ yemtaugiŋ. \v 17 Kaŋ metam hogohogok naaŋ tuwot tubune mihiŋiyedi nadikidiki u bondibondi 12 kadahitokogiŋ. \s1 Pitadi Jesu’walaŋ mebi yobihikuk \r (Matiyu 16:13-28; Mak 8:27–9:1) \p \v 18 Heleniŋ Jesu adi mihiŋiye dut hatiŋa ne hogok ninadi kwanai tuguk. Tiŋa mihiŋiye indiŋ yeninadiguk, “Metamdi nutok dediŋ naniiŋ?” \p \v 19 Kaŋ adibo niŋgiŋ, “Nolidi Jon Imeyout Tububihit yoiŋ eŋ nolidi Ilaija yoiŋ, eŋ nolidi Jelemaiya yoiŋ, kaŋ nolidi polofet komi niŋ kaikaaŋ pilakuk yoiŋ.” \p \v 20 Unduŋ yobune nehibo yeninadiguk, “Kaŋ hidi hide nutok dediŋ naniiŋ?” \p Unduŋ yeninadiune Pitadi yoguk, “Du Bepaŋ’walaŋ Kilisto, kwetfoloŋ metamdok Tubuloda-me kameune bubundok yofafaŋeguk uŋakoŋ.” \p \v 21 Unduŋ yobune Jesudi mede i nebek nemu yenimbihitdok hinek yoŋa yenihep tiŋa indiŋ yeniŋguk, \v 22 “Siloŋyot diniŋ talitimeŋ wapum heki eŋ Yodoko Mede hinale heki tiŋa Judahi’walaŋ me wapuhi noli adi Me Kobumuŋ medeŋiŋ mu nadiŋa folofigita wapum miŋa ulukumuneeŋ, iŋgoŋ helebufa lufomkulitniŋ dapmaune kotigoŋ kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilalaak.” \p \v 23 Unduŋ yoŋa metam wanaŋ yenimbu buŋa bopneune tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Nebek niŋdi nu nehikelewe nadiŋa ne’walaŋ weleŋ diniŋ nadinadi be sigiŋ diniŋ nadinadi wabidapmaaŋ helemahelemaŋ koloŋdabekŋiŋ bemŋa nu nehikeleluwaak. \p \v 24 “Biyagoŋ hinek hanimbe nadineŋ. Nebek niŋdi hatihatiŋiŋ netok kahilewaak adi fiit timimbaak. Be nebek niŋdi nutok tiŋa hatihatiŋiŋ bikabaak adi hatihati folooŋ kahilewaak. \v 25 Me niŋ kwetfoloŋ diniŋ bomboŋdok nadigalika tiŋa weleŋ kuyaniŋdok mu nadiŋa, be Bepaŋ sigilulum timiŋa hatiŋa wooŋ hatihati folooŋ hinek deti kahilewaak. U tuwot moŋ hinek. \v 26 Eŋ nebek niŋ kobuk nai indidegoŋ na be medene indi sigilulum tinimbaak adi nu maaŋ udaneeŋ aŋelo uŋgoniŋ hekidut kunum namandap saŋiniŋ uŋgoniŋnit buneemneŋ, me be tam u sigilulum timimbaat. \v 27 Biyagoŋ hinek hanilat. Metam i ikiiŋ noli kumuŋ mu tiŋa hogok hatiŋa Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli mintadakaleune kaneeŋ.” \s1 Jesu adi folonamandap ne’walaŋ miŋgoŋ tubumintaguk \r (Matiyu 17:1-8; Mak 9:2-8) \p \v 28 Mede unduŋ yeniŋa hatibune Sonda kubugoŋ dapmaune Jesudi Pita, Jon, agaŋ Jems yanagila ninadi kwanai tine kweboboe foloŋ logiŋ. \v 29 Looŋ Bepaŋ ha-ninadilune Jesu namanda uŋgoniŋ tiŋa tinahukutŋiŋ adi fafau niyaniyaŋ holiholiŋenit hinek tuguk. \p \v 30 Unduŋ tubune nai uŋaniŋgoŋ meyat lufom dut mede yonadi ya tigiŋ. \v 31 Meyat u Moses dut Ilaija, adi kunum saŋiniŋ hautanit wanaŋ mintaaŋ yakumuk. Mintaaŋ yali Bepaŋdi yohebet timiŋguk wondok tuwot Jesudi keletawooŋ Jelusalem uŋoŋ tubudapmaaŋ kwet i bikabaak wondok yonadi yatigiŋ. \p \v 32 Kaŋ Pita tiŋa me noliŋiyat adi damo deihakiŋ ala pilali Jesu kunum diniŋ holiholiŋeŋiŋ kaŋ meyat lufom adi maaŋ Jesu dut noŋgoŋ yalune yabugiŋ. \v 33 Tiŋa meyat adi Jesu bikabuŋa uuŋdok tubune Pitadi Jesu indiŋ niŋguk, “Wapum, kedem hinek indi maaŋ iŋgoŋ hakam, ale yoholaŋ lufomkulitniŋ manim, noli dutok, noli Mosesdok agaŋ noli Ilaijadok.” (Mede u mu nadidakaleeŋ hogok yofit tuguk.) \p \v 34 Mede yayolune mulukwaŋdi buŋa yehitumulune Jesu mihiŋiye adi munta tigiŋ. \v 35 Munta tiŋa yanadilune mulukwaŋ gineŋ mede niŋ indiŋ mintaune nadigiŋ, “Yadi na’walaŋ Mihine hinek, ale hidi adi’walaŋ medeŋiŋ nadimiyaneeŋ. Adi kwanai wendogoŋ tubudakalegut.” \p \v 36 Mede unduŋ nadiŋa kaune uŋoŋ Jesu ne hogok yakuk. Kaŋ u kaŋ Pita heki adi nai uŋaniŋ nemek u mintaguk u nebek nemu yeniŋgiŋ. \s1 Jesu nadisukilitimiŋa yabap yeniŋkelekutdok yeniŋguk \r (Matiyu 17:14-23; Mak 9:14-32) \p \v 37 Kweboboe foloŋ hakiŋ ala heleune fogiŋ kaŋ metam bop wapumdi Jesu buŋa kagiŋ. \v 38 Kaŋ me niŋdi lekiŋgoŋhik gineŋ yali indiŋ katiguk, “Hinale, i kaweŋ. Nu mihine i fiit tubulodaweŋ yo ganilat, nu mihine kubugoŋ-kabe uŋakoŋ. \v 39 Ala yabap feŋ fomilak wendi fomimbune sukuleeŋ yakawe tolak, tiŋa kwetfoloŋ tukulune maaŋ hali maŋiŋ faik tilak. Tiŋa yabapdi folofigita wapum hinek miŋa pilap mu bikabulak. \v 40 Unduŋ doktiŋa mihigeyedi kelekutneŋ yeniŋat kaŋ niŋkelekuliŋit iŋgoŋ mu labu bu uŋak.” \p \v 41 Unduŋ yobune Jesudi indiŋ yenintoguk, “Gweheye bilakenehi hidi, detiŋa nadisukilitihik kuyaniŋ kabe! Nai dedigoŋ hidut hatiŋa hanimbe nadisukilitineeŋ? Mihige u nagila iŋgoŋ bu!” \p \v 42 Mihi u nagi bulune yabapdi pilap hinek tukulune maaŋ kwetfoloŋ hakuk. Kaŋ Jesudi yabap hogoli niŋkulune uune mihi u tubukedebaaŋ koti beudok miŋguk. \p \v 43 Unduŋ tubune metam hogohogok adi Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋ u kaŋ boho tigiŋ. Metam adi Jesudi nemenemek tuguk u kaŋ boho tiŋa tulune adi mihiŋiye indiŋ yeniŋguk, \v 44 “Nemek niŋ hanimbit u kaule mu tineeŋ. Me Kobumuŋ adi kwetfoloŋ me’walaŋ kohohik foloŋ kameneeŋ.” \v 45 Adi unduŋ yenimbune mede wendiniŋ mebi hebihat tuguk doktiŋa mu nadidakalegiŋ. Unduŋ tiŋa mede wendok ninadineŋ yo nadigiŋ iŋgoŋ munta tiŋa wabi tigiŋ. \s1 Jesu mihiŋiye nehi’walaaniŋ nediyeŋ loloŋnit hinek tilak yoŋa kiloŋkiloŋ tigiŋ \r (Matiyu 18:1-5; Mak 9:33-40) \p \v 46 Jesu mihiŋiye adi’walaaniŋ me nediyeŋ loloŋnit hinek tilak yoŋa nehi uŋgoŋ siwenegiŋ. \v 47 Kaŋ Jesudi maŋgoŋde siwenegiŋ u agaŋ nadiŋa wapmihi-kabe niŋ nagila buŋa lekiŋgoŋhik foloŋ kameune yalune indiŋ yeniŋguk, \v 48 “Nebek niŋ nu wotnene foloŋ wapmihi indiniŋ momooŋ timiluwaak u nu tinamuluwaak, eŋ nebek niŋ nu momooŋ tinamuluwaak u me napmeune bugut timiluwaak. Nebek niŋ hidi’walaaniŋ adi wougigitnit mokit eŋ fofoŋnit hinek adi yadi loloŋnit hinek tilak.” \p \v 49 Kaŋ Jondi indiŋ niŋguk, “Hinale, indi me niŋ du wohoge yoŋa yabap yehikeleune kamun, iŋgoŋ adi indut tomboyoula du wanaŋ mu gehekeleyaulak doktiŋa moŋ nihemun.” \p \v 50 Unduŋ yobune Jesudibo niŋguk, “Moŋ, mu nihedok. Nebek niŋ mik mu tihamulak adi yadi hidi’walaŋ nohik.” \s1 Samaliyahidi Jesu eŋ mihiŋiye yot kameheyemgiŋ \p \v 51 Jesu kotigoŋ kunum gineŋ udanedok naiŋiŋ dulaune Jelusalemde loloŋdok nadikwambundaŋ yoguk. \v 52 Unduŋ yoŋa me noli yeniŋkulune timeŋ ugiŋ, wooŋ Samaliyahi’walaŋ yokwet niŋ gineŋ nemenemek tiulidoko tine ugiŋ. \v 53 Iŋgoŋ uŋahi adi Jelusalemde we yoguk doktiŋa uŋoŋ mu uuŋdok yoŋa nihep tigiŋ. \p \v 54 Unduŋ tubune Jesu mihiŋiyat Jems dut Jondi u kaŋ Jesu niŋgumuk, “Wapum, du kedem yobeŋ kaŋ kunum gineniŋ kudup yodene fooŋ yehidadapmawek.” \p \v 55 Unduŋ yogumuk kaŋ Jesudi udaneeŋ unduŋ mu titiŋdok yoŋa moŋ yenintoŋa \v 56 yokwet noli gineŋ une ugiŋ. \s1 Inde’walaŋ titiŋ u ulatifooŋ Jesu didimeniŋgoŋ takalidok \r (Matiyu 8:19-22) \p \v 57 Talipmeŋ ulune me niŋdi Jesu niŋguk, “Nu du dambedambek waaŋ kaŋ wondok tuwot gehikeleyawaat.” \p \v 58 Unduŋ yobune Jesudibo niŋguk, “Kamo moiŋ heki adi kawade ginaneŋ ikiiŋ eŋ bagi heki adi yohineŋ ikiiŋ iŋgoŋ Me Kobumuŋ adi deila hakula titiŋdok kweli nemoŋ.” \p \v 59 Unduŋ niŋa me niŋbo nehikeleweŋ niŋguk, iŋgoŋ me u yoguk, “Wapum, nadiune timeŋ wooŋ batne wenefulaŋa bit.” \p \v 60 Unduŋ yobune Jesudi niŋguk, “Dabaŋ u biune dabahi noliyedi wenefulaneŋ. Eŋ du adi wooŋ Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobutdok gigit yohautaweŋ.” \p \v 61 Me niŋdibo yoguk, “Wapum, nu kedem gehikelewit iŋgoŋ timeŋ wooŋ wapmihi tamne, ‘agaŋ ulat’ yeniŋa bit.” \p \v 62 Unduŋ yobune Jesudi niŋguk, “Me niŋdi kwanai titawooŋ kotigoŋ udaneeŋ sigisigi diwelak undiniŋdi Bepaŋ’walaŋ hebeŋ gineŋ hatihati kobut diniŋ kwanai titiŋdok tuwot moŋ.” \c 10 \s1 Jesudi me nadisukilitinit 72 timeŋ yapmeune yokwetkwet wooŋ Hatihati Uŋgoniŋ diniŋ mede yeniŋgiŋ \p \v 1 Unduŋ tiŋa Jesudi me 72 yehidaneeŋ me lufom lufom yeniŋkulune yokwet indigoŋ ugiŋ. Ne kougoŋ wene nadiŋa me timeŋ yeniŋkulune ugiŋ. \v 2 Mede indiŋ yeniŋa yeniŋkukuk, “Nanaŋe moŋgotnadok fee kitaiŋ, iŋgoŋ nanaŋe moŋgotnadok-medi lufomgoŋ tilak. Unduŋ doktiŋa hidi dinina Molom ninadiune kwanai-me noli maaŋ yehitubu-mintaune kwanaiŋiŋ gineŋ uuŋdok. \p \v 3 “Unduŋ doktiŋa uneŋ, nu dompa heki kamo moiŋ gineŋ wiiŋ unduŋ dabugoŋ haniŋkutat ala nadinadiŋale uneŋ. \v 4 Ale unene muneeŋ, lik, eŋ kayoŋnamokop adi mu moŋgotneeŋ, tiŋa nebek niŋ talipmeŋ tubumintaaŋ niutumba mu tineeŋ. \v 5 Hogok wooŋ yot niŋ gineŋ looŋ timeŋ indiŋ yoyaneeŋ, ‘Kulema metam yot iŋoŋ ikiiŋ dut halek.’ \v 6 Tiŋa yot wondok gineŋ me kulemaŋ itoune kaŋ kulema mede u biune adut hatuwaak. Eŋ moŋ kaŋ kotigoŋ lomtaneeŋ. \p \v 7 “Eŋ kwanai-me adi tuwahik moŋgotne tiŋit doktiŋa yot daŋ hapmeyaneeneŋ uŋgoŋ hali nanaŋe ime maŋgoŋ uŋoŋ hamaneeŋ uŋakoŋ hogok naaŋ hakaneeŋ. Yot uŋoŋbo uŋoŋbo adi mu itneeŋ. \v 8 Tiŋa yokwet niŋ gineŋ uune haniutumbaaŋ nemek hamaneeŋ uŋakoŋ naaŋ \v 9 yagithinit yehitubu-kedebaaŋ metam indiŋ yeniyaneeŋ, ‘Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli agaŋ hehitubu-dulalak.’ \p \v 10 “Tiŋa yokwet wapum niŋ gineŋ uune mu haniutumbaune kaŋ talik kuyahikuyahi gineŋ wooŋ indiŋ yeniyaneeŋ, \v 11 ‘Yokwet wapumhik’walaŋ figifigi kayonik foloŋ ikiiŋ u hidetok ulumamaŋe-kuhamam. Iŋgoŋ Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli agaŋ hehitubu-dulalak u kaule mu tineŋ.’ \v 12 Nu hanimbe nadineŋ. Bepaŋ’walaŋ nai wapum mintawaakneŋ Bepaŋdi yodapmaune malabumuŋ metam yokwet uŋahidok mintayembaak wendi malabumuŋ Sodom gut Gomola mintayemguk u yalakapmeŋ tibaak.” \s1 Kwanai me’walaŋ mede nadilat yoŋa Jesu eŋ Bepaŋ ne’walaŋ mede nadidok \r (Matiyu 11:20-24) \p \v 13 “Hidige, Kolasinhi tiŋa Besaidahi, hidi’walaŋ uŋoŋ kudi tugut u Saidon dut Taiya uŋoŋ tibe tugut binek metam uŋahi adi kobulabulaye tiŋa kadakaniŋhik sigilulum tiyemne tigiŋ. \v 14 Unduŋ doktiŋa kougoŋ nai wapum foloŋ hidi’walaŋ malabumuŋdi adi’walaŋ yalakapme tibaak. \v 15 Tiŋa Kafanaumhi, hidi hidetok nadiune loloŋ tilak, iŋgoŋ oŋ, hidi adi hamdok gigit.” \p \v 16 Unduŋ yoŋa Jesudi mihiŋiye indiŋ yeniŋguk, “Nebek niŋ hidi’walaŋ mede nadiluwaak adi nu’walaŋ nadiluwaak, eŋ nebek niŋ hidi moŋ haniluwaak adi nutok moŋ naniluwaak, tiŋa nutok maaŋ moŋ naniluwaak adi me napmeune fogut u maaŋ moŋ niluwaak.” \s1 Jesudi me 72 wohiye hatihati pepa foloŋ youliŋit wondok yenimbihikuk \p \v 17 Me 72 adi kotigoŋ udaneeŋ nadifo foloŋ busuwaaŋ yogiŋ, “Wapum, indi yabap heki maaŋ du wohoge foloŋ mede yenine nadiŋit.” \p \v 18 Unduŋ yogiŋ kaŋ Jesudi yeniŋguk, “Nu Sadaŋ kawene filimpit tilak dabugoŋ tiŋa pilap hinek kunum gineniŋ diliteleeŋ foguk. \v 19 Ale i nadineŋ, nu miŋgembet mikhinit be maŋgitalita foloŋ yaliune mu hehisisiŋdok saŋiniŋ be me kadakaniŋ diniŋ saŋiniŋ ulatifofoŋdok saŋiniŋ maaŋ hamuŋat. Tiŋa nemek niŋdi tuwot mu hehitubu-kadakaluwaak. \v 20 Iŋgoŋ yabap hekidi medehik nadiŋit wondoktiŋa moŋ, hidi’walaŋ wohiye kunum gineŋ youliŋit hatak wondoktiŋa nadifo tineŋ.” \s1 Meeniŋ Jesu’walaŋkade kadiiŋ adi Jesu ne’walaŋ mebi nadiiŋ \r (Matiyu 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Nai uŋaniŋ Jesu, Uŋgoniŋ Munabuli’walaŋ welenadifodi fotokomimbune indiŋ yoguk, \q1 “O Me Baŋ, kunumkwet diniŋ Wapum, \q1 Du nemenemek i me nadinadihinit be nadidakalehinit’walaŋkade kamehebi tuguŋ. Tiŋa me nadinadihikdok nadiune wapmihidok tuwolit tilak aditok adi miŋgoŋ taŋakiyeyembune kaiŋ. O Me Baŋ, da unduŋ mintadok yokwambundaaŋ nadifo tuguŋ wondok tuwot mintalak doktiŋa nadifo tiŋa ganiutumbalat. \p \v 22 “Nu Batnedi nemenemek agaŋ namdapmalak tiŋa adi kubugoŋdi nadinamulak. Nebek noli nemoŋ. Kaŋ nebek niŋdi Me Baŋ mu nadimilak, Mihidi hogok nadimilak. Tiŋa me nediyeŋ Mihidi yehidanelak adi hogok yenindakaleune nadidakaleiŋ.” \p \v 23 Unduŋ yeniŋa Jesu udaneeŋ mihiŋiyedok hogok indiŋ yeniŋguk, “Nediyeŋ nemek hidi kaiŋ u kaneŋ adi Bepaŋdi yabunadiune utumba tilak doktiŋa kedem nadifo tineŋ. \v 24 Nu biyagoŋ hanilat. Polofet fee tiŋa Judahi’walaŋ mapme fee adi nemek hidi kaiŋ i kanim yoŋa gigine tigiŋ iŋgoŋ mu kagiŋ. Tiŋa nemek hidi kobuk nadiiŋ u nadinim yoŋa gigine tigiŋ iŋgoŋ mu nadigiŋ.” \s1 Samaliyaniŋ me niŋdi memikŋiŋ tubulodaguk \p \v 25 Yodoko Mede hinale niŋ nadinadiŋiŋ wapum hinek adi pilali Jesu’walaŋ nadinadi kameka kameka tibe indiŋ ninadiguk, “Hinale, nu dediŋ tiŋa Hatihati Fafaŋeniŋ kahilewaat?” \p \v 26 Unduŋ niŋguk kaŋ Jesudibo niŋguk, “Yodoko Mededi dediŋ yolak, kaŋ du metam dediŋ yenindidimelaŋ?” \p \v 27 Unduŋ ninadiune yoguk, “Du Wapum Bepaŋge welegedi be munabuligedi be saŋiniŋgedi be nadinadigedi aditok hogok nadimindapmaluwaaŋ. Tiŋa datok nadilaŋ undugoŋ hinek metam nolidok nadiyemiluwaaŋ.” \p \v 28 Unduŋ yobune Jesudi niŋguk, “U biyagoŋ hinek yolaŋ ale undugoŋ tiŋa kedem hatibaaŋ.” \p \v 29 Unduŋ yoguk kaŋ Yodoko Mede hinale adi nadimimbune me nadinadinit mokit tibaakneŋ yoŋa kotigoŋ indiŋ ninadiguk, “Nu notne neeŋ?” \p \v 30 Yoguk kaŋ Jesudi yoguk, “Heleniŋ me niŋ adi Jelusalem biŋa Jelikode wene uguk. Kaŋ kubome hekidi woom yali honeeŋ tinahukutŋiŋ kwihi lom moŋgodapmaaŋ kisaŋgoŋ ula utubukadaka hinek tigiŋ. Tiŋa uŋgoŋ bikabuŋa uune kumuŋdegoŋ hatuguk. \p \v 31 “Kaŋ Siloŋyot diniŋ talitimeŋ niŋdi talik uŋgoŋ wooŋ kaŋ kakabele tiŋa talik fukuniŋ kalakapmeeŋ uguk. \v 32 Kaŋ Siloŋyot diniŋ tipilapilaye-me niŋ adi maaŋ talik uŋakoŋ wooŋ kaŋ talik fukuniŋ yakaaŋ kalakapmeeŋ uguk. \p \v 33 “Kaŋ Samaliyaniŋ me niŋ adi talik uŋakoŋ wooŋ me u kaŋ bulaniŋgoŋ kisaŋ nadiŋa \v 34 haguwo moŋgo wooŋ utubukadaka tigiŋ foloŋ hafiyeeŋ ibimiŋa nagilooŋ doŋkiŋiŋ foloŋ kameeŋ nagi wooŋ yot tuwati ikiiŋneŋ kameeŋ kadokoguk. \v 35 Ala heleune weene me yot kadoko tulugukdok muneeŋ miŋa indiŋ niŋguk, ‘Kadokoune kougoŋ udaneeŋ buŋa kotigoŋ nemenemek tibaaŋ wondok gehituwawaat.’” \p \v 36 Unduŋ yoŋa Jesudi indiŋ yodapmaguk, “Du dediŋ nadilaŋ, me lufomkulitniŋ uŋit adi’walaaniŋ neeŋdi me noliŋiŋ hinek tiŋak?” \p \v 37 Unduŋ ninadiune Yodoko Mede hinaledi yoguk, “Me wooŋ tubuloda tiŋak adi.” \p Yoguk kaŋ Jesudi indiŋ niŋguk, “Du maaŋ wooŋ undugoŋ hinek tuluwaaŋ.” \s1 Jesu adi nemek tuwolit nimilak \p \v 38 Jesu tiŋa mihiŋiye adi wooŋ yokwet niŋ gineŋ wosuwaune tam niŋ wou Mata adi buŋa Jesu eŋ mihiŋiye yenihamaneeŋ yanagila yolineŋ ugiŋ. \v 39 Kaŋ uŋoŋ Mata deleŋ niŋ wou Maliya adi buŋa Jesu hebeŋ foloŋ ilaŋa Jesu’walaŋ mede nadinadi tuguk, \v 40 kaŋ Mata adi hinaŋ be yot tiulidoko wondok nadibedi tiŋa kwanai tuguk. \p Unduŋ tiŋa buŋa Jesu niŋguk, “Wapum, du dalane binabune kwanai na hogok tibe kaune dediŋ tilak? Fit nimbune buŋa nehitubu-lodawek.” \p \v 41 Unduŋ niŋguk kaŋ Jesudibo yoguk, “Mata, Mata, du nemek fee wondok nadibedi tilaŋ \v 42 iŋgoŋ nemek kubugoŋ hinek wondi folooŋ tilak. Nemek folooŋ hinek uyadi Maliyadi kahilelak u tuwot mu lomtidok.” \c 11 \s1 Jesudi mihiŋiye ninadi titiŋdok talii yenindidimeguk \r (Matiyu 6:9-15; 7:7-11) \p \v 1 Heleniŋ Jesu adi kwet niŋkade wooŋ Bepaŋ ninadi hatuguk. Tiŋa tubudapmaune mihiŋiŋ niŋdi indiŋ niŋguk, “Wapum, du Jondi mihiŋiye yenindidimeguk unduŋ dubo indi ninadi titiŋdok ninindidimeweŋ.” \p \v 2 Unduŋ yobune Jesudi yeniŋguk, “Ninadi tine kaŋ indiŋ yoyaneeŋ, \q1 ‘Me Baŋ, du’walaŋ woho uŋgoniŋ hinek u ganintiloloŋ tinene hatuwaak. \q1 Unduŋ doktiŋa du buŋa welenik tuwot eŋ kwet tuwot Wapumnik tinimbeŋ. \q1 \v 3 Melenai tuwolit nanaŋenik nimiluwaaŋ. \q1 \v 4 Indi me nolidi kadakaniŋ tinimbune yomhik biyemne nibuŋa dubo indi’walaŋ yomnik tumolokut-nimiluwaaŋ. \q1 Tiŋa tikamanda gineŋ mu nipmeweŋ.’” \p \v 5 Unduŋ yoŋa indiŋ yeniŋguk, “Nebek hidi’walaaniŋ niŋdi noliŋiŋ’walaŋ yolineŋ timiŋ lekiŋgoŋ wooŋ indiŋ nimbek, ‘Kedem be belet yawe lufomkulitniŋ nambeŋ ala kibibo tuwaaŋ gambaat. \v 6 Me notne niŋ timiŋ busuwalak, kaŋ nu nanaŋene moŋ doktiŋa buŋa ganilat.’ \v 7 Unduŋ yobeŋ kaŋ noke wondi yot maaneŋ uŋgoŋ hali indiŋ tuwot mu yobek, ‘Talik agaŋ tehekilitiŋa wapmihineye indi agaŋ deikam doktiŋa mu pilali gambit ale mede wapum mu tobeŋ.’ \v 8 I nadineŋ, noliŋiŋ doktiŋa mu pilali gamdok nadiwek iŋgoŋ fiit yogigine ha-tibaakneŋ yoŋa kedem pilali nemenemekdok yobeŋ u gambek. \p \v 9-10 “Unduŋ doktiŋa indiŋ nadineŋ. Yonadi tiiŋ adi folooŋ moŋgokiiŋ doktiŋa hidi gigine tiŋa yonadiyaneeŋ. Lohi tiiŋ adi folooŋ tubumintaiŋ doktiŋa gigine tiŋa lohiyaneeŋ. Yeme foloŋ youtnadiiŋ adi yeme dilitomyemulak doktiŋa gigineeŋ yeme youtnadiyaneeŋ. \p \v 11 “Nebek me wapmihihinit hidi mihihikdi pisidok hanimbu miŋgembet kedem be mineŋ? \v 12 Be pupup kilikdok hanimbu maŋgitalita kedembe mineŋ? \v 13 Hidi kadakaniŋ titiŋdi wapmihihiye nanaŋe fofohi yemiiŋ iŋgoŋ oŋ, Kunum Behik adi halakapme-dapmalakdi Uŋgoniŋ Munabulidok ninadi tubune kedem hamuluwaak.” \s1 Jesudi yabap yehikeleune meeniŋ nolidi niŋkadakagiŋ \r (Matiyu 12:22-30; Mak 3:20-27) \p \v 14 Me niŋ adi yabapdi fomimbune mede mu yoluguk ala Jesudi yabap u keleune me u mede yoguk. Kaŋ metam adi kaŋ boho tigiŋ. \v 15 Iŋgoŋ nolidi yogiŋ, “Me i yabap heki’walaŋ wapumhik, Belisibudi tubulodaune yabap yeniŋkelekuyaulak.” \p \v 16 Unduŋ yogiŋ kaŋ metam noliyeŋ indiŋ niŋgiŋ, “Du Bepaŋ’walaaniŋ biyagoŋ nobu foweŋ kaŋ kudi neeŋ tubune saŋiniŋge kanim.” \p \v 17 Iŋgoŋ Jesu adi nadinadihik u kanadiŋa indiŋ yeniŋguk, “Kwet wapum niŋ adi utawaaŋ bop molomolom tiŋa mindobuneŋ kaŋ kwet u pilap kadakawek. Be hekinolit niŋ adi daneeŋ molomolom hatiŋa mindobu tubune lekiŋgoŋhik foloŋ utawa utawa hali kadakawek. \p \v 18 “Hidi nu Belisibudi saŋiniŋ nambune yabap yehikelelat yoiŋ, iŋgoŋ Sadaŋ’walaŋ mebopdi utawaaŋ bop lufom tiŋa mindobu tubune adi’walaŋ kwanai deti saŋiniŋnit halek? \v 19 Ale nu undugoŋ nobu tilit kaŋ me hidut hatiiŋ adi dediŋ tiŋa yehikeleiŋ? Me hidut hatiiŋdi hidi yalaŋ yoiŋ u tubudakalelak. \v 20 Nu Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋŋiŋ gineŋ nobu yabap heki yehikelelit kaŋ hidi Bepaŋ’walaŋ hebeŋ foloŋ Hatihati Kobulidi agaŋ hehitubu-dulalak u agaŋ mintadakalelak. \p \v 21 “Me fafaŋeniŋ niŋdi mik diniŋ bomboŋ tiulidokooŋ yoli kadoko fafaŋeŋ tilakneŋ u bomboŋŋiŋ kedem ilimiiŋ, \v 22 iŋgoŋ me niŋ fafaŋeŋ hinek wondi bulakneŋ me u ulaŋa mik bomboŋŋiŋ moŋgola nemek noli kubonelak u daneeŋ me noliŋiye yemulak. \p \v 23 “Nebek niŋ nu menot mu tinamulak adi yadi mik tinamulak, be nebek niŋ nu mu nehitubu-lodaaŋ kwanaine kadokolak adi yadi yehitubu-pupuhene tilak.” \s1 Wele tubutakale tikaaŋ Jesu mu bikabudok \r (Matiyu 12:43-45) \p \v 24 Unduŋ yoŋa tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Yabap adi me niŋ weleŋ gineniŋ labuŋa wooŋ kwet ime moŋ gineŋ kwet fiileŋ hakula titiŋdok kwet lohitaulak. Lohitawooŋ moŋ lohikaaŋ indiŋ yolak, ‘Kotigoŋ udaneeŋ yotnede wit.’ \p \v 25 “Unduŋ yoŋa kotigoŋ udaneeŋ wooŋ kalune yot yohomuŋ tiŋa tutumbanit u kalak. \v 26 Tiŋa kotigoŋ wooŋ yabap kadakahi hinek 7 nimaaŋ yanagila buŋa uŋgoŋ noŋgoŋ itowiiŋ. Unduŋ tubune me u koom yabap kubugoŋdi fomimbu hatiguk undiniŋ u wabiŋa agaŋ kisaŋ hinek kadakalak.” \p \v 27 Jesudi mede unduŋ yobune tam niŋ metam bop gineŋ uŋgoŋ pilali indiŋ yoguk, “Tam gehitubu-mintaaŋ gabudokooŋ nom gamguk adi Bepaŋdi kaune utumba tilak.” \p \v 28 Unduŋ yoguk kaŋ Jesudibo indiŋ yoguk, “U kedem yolaŋ ala niŋ indiŋ, metam Bepaŋ medeŋiŋ nadiŋa tagimneiŋ adi Bepaŋdi yabunadiune utumba hinek tilak.” \s1 Meeniŋ mohok Jesudi Bepaŋ’walaŋ kudi tubune kakaŋdok yogigine tigiŋ \r (Matiyu 12:38-42; 5:15; 6:22-23; Mak 8:12) \p \v 29 Metam feedi bopnegiŋ kaŋ tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Metam kobuhi hidi kadakaniŋ titiŋdigoŋ kunum gineniŋ kudi titiŋdok naniiŋ. Iŋgoŋ kudi gitipmuŋ nemoŋ. \v 30 Jonadi Niniwehidok kudi tiyemguk unduŋ Me Kobumuŋ adi metam kobuhi kudi tiyembaak kaŋ kaneeŋ. \p \v 31 “Sebahi’walaŋ Tam Wapme loloŋnit adi yolikweli biŋa pilali Mapme Solomondi mede nadisuŋa nadidakalenit yoguk u nadiwene uguk. Ale indiŋ hanimbe nadineŋ. Kobuk hebehik foloŋ yatak adi Solomon kalakapme tilak doktiŋa Bepaŋ’walaŋ nai wapum foloŋ Sebahi’walaŋ Tam Wapme adi pilali metam kobuhi hidi’walaŋ mebihik yobihilune kadakaniŋhik diniŋ kibikoŋ beneeŋ. \p \v 32 “Niniwehi adi Jonadi yenimbune kadakaniŋhik sigilulum timiŋgiŋ. Eŋ kobuk yuku hidut yatak yoŋ adi Jonadok tuwot moŋ, ala nai wapum foloŋ metam kobuhi hidi mede gineŋ hapmeneeŋ. \p \v 33 “Nebek niŋdi kamaŋ galiŋa kamehebi mu tilak, tobo galiŋa foloniŋgoŋ kameu ila hautaune metamdi hauta u kaŋ yopmaŋ foiŋ. \v 34 Dauhik adi foloohik diniŋ hauta, ala dauhikdi kedem halune foloohikdi hauta gineŋ hatibetik eŋ dauhikdi sipmakaune foloohik adi mambip gineŋ hatibetik. \v 35 Unduŋ doktiŋa hautahik welehik gineŋ hatak u mambip tibaakneŋ doktiŋa nadinadiŋale hatiyaneeŋ. \v 36 Tiŋa welehik be sigihik gineŋ mambip nemu haletik adi foloohik wanaŋ hogok hautadapmawetik. U kamaŋdi galiu hautagamulak undiniŋ hautawetik.” \s1 Bepaŋ’walaŋ mede adi manikdi hogok mu yodok \r (Matiyu 23:1-36; Mak 12:38-40; Luk 20:45-47) \p \v 37 Jesu adi mede yodapmaune Falisi niŋdi nanaŋe noŋgoŋ nanaŋdok yoŋa niŋa nagila ugumuk. Wooŋ nanaŋe nanaŋdok ikumuk, \v 38 ilaŋa Jesudi kohoŋ mu youtela ikuk kaŋ Falisidi kaŋ boho tubune niŋguk, \v 39 “Falisi heki hidi adi maliŋ be ime utnaŋdok tout u sigihineŋ hogok youtewalandaiŋ, kaŋ maaneŋkade adi kadakaniŋ titiŋhikdi fotokooŋ hatak. \v 40 Kaulehi hidi, Bepaŋ nemek sigiŋ tuguk-digoŋ maaneŋ mube tuguk? \v 41 Unduŋ doktiŋa nanaŋe ime maliŋhik gineŋ ikiiŋ u fiyewakahidok yembune welehik walandawek. \p \v 42 “Hidige! Falisi heki, habunadiwe tuwot mu tilak! Hidi adi nemenemek-kabe diniyetiiŋ u faki Bepaŋdok kedem miiŋ, iŋgoŋ hidi welehikdi Bepaŋ mu kahileiŋ, tiŋa metam fiyewakahi’walaŋ malabumuŋ mintalak u mu yehitubu-lodaaŋ tubudidimeiŋ. Yodoko Mede yoŋ adi biyabu mu titiŋdok. Tiŋa noli dibek feŋ yehikeleiŋ u maaŋ kedem yehikeleeŋ titiŋdok, iŋgoŋ niŋ takaliŋa tiŋa niŋ mu bibiŋdok. \p \v 43 “Hidige! Falisi heki, habunadiwe tuwot mu tilak! Hidi adi bopyotneŋ me wohiyenit’walaŋ pop foloŋ iitdok hogok nadiiŋ tiŋa yowawaliweŋ haniutumbaaŋ habugikiŋgoŋ tihamdok nadiiŋ. \v 44 Hidi adi bom kumuhi yehiweneeŋ fek mu tiiŋ kaŋ metamdi sithik foloŋ uŋgoŋ yaliŋa yawiiŋ undihi. Unduŋ doktiŋa Bepaŋ namanda foloŋ nemek undihi wa geŋgeŋhinit.” \p \v 45 Unduŋ yobune me Yodoko Mede hinale niŋdi niŋguk, “Hinale, du unduŋ yoŋa indi maaŋ niniŋtifo tilaŋ.” \p \v 46 Unduŋ niŋguk kaŋ Jesudibo yoguk, “Hidige! Yodoko Mede hinale heki, habunadiwe tuwot mu tilak! Hidi adi metam Yodoko Mede malabumuŋ hinek yembune adi kwanaimiŋ tiiŋ kaŋ hidi yehitubu-lodadok kohohik mu kihiwakiiŋ. \v 47 Hidi papahiyedi polofet hogohogok widihikumuŋgiŋ kaŋ hidi agaŋ yabukiyondaaŋ sithik momooŋgoŋ tutumbaiŋ. \v 48 Unduŋ tiŋa papahiye’walaŋ kadakaniŋ u kaune utumba tilak. Adi widihikumuŋ tigiŋ kaŋ hidi sithik yabu-utumba tiiŋ. \p \v 49 “Bepaŋdi u agaŋ nadidakaleeŋ indiŋ yoguk, ‘Nu polofet be aposel aditok yeniŋkule uune noli widihikumuneeŋ eŋ noli widihi yehikele tineeŋ.’ \v 50 Unduŋ doktiŋa polofet hogohogok kwet tububihikukneniŋgoŋ widihikumuŋgiŋ wondok kibikoŋ metam kobuhi hidi hekineeŋ. \v 51 Tububihila Abel’walaaniŋ labugelabuge Sakaliya Siloŋyot maaneŋ alta eŋ Yotmaaŋ Uŋgoniŋ lekiŋgoŋhik foloŋ ulukumuŋgiŋ. Biyagoŋ hinek hanilat. Metam kobuhi hidi, polofet kumuŋgiŋ hogohogok adi’walaŋ naŋgathik diniŋ kibikoŋ hekineeŋ. \p \v 52 “Hidige! Yodoko Mede hinale heki, habunadiwe tuwot mu tilak! Hidi metamdi Yodoko Mede nadidakaledok talik u yolomti tiiŋ. Unduŋ tiŋa hidi hide mu foiŋ tiŋa metam nolidi fone nadiiŋ iŋgoŋ hidi kamehep tiyemiiŋ.” \p \v 53 Jesu adi unduŋ yoŋa yot u bikabuŋa ulune nai uŋaniŋgoŋ Yodoko Mede hinale tiŋa Falisi heki adi tububihila mik timiŋa yonadi fee timimbune \v 54 maŋgoŋ mede fai niŋ yobune nadiŋa nagila mede gineŋ kameŋdok yoŋa kakuwali keleyawagiŋ. \c 12 \s1 Nemek meeniŋdi kabup tihebiyam u kougoŋ miŋgoŋ mintadapmawaak \p \v 1 Adi unduŋ tulune metam fee hinekdi bopneeŋ kiyali tubune Jesudi timeŋ mihiŋiye indiŋ yeniŋguk, “Hidi Falisi heki’walaŋ belet tububedidok haguwo gineŋ foneeneŋ ala nadinadiŋale hatiyaneeŋ. Nu mede yolat adi meeniŋdi yabunadiune utumbadok hogok nadiŋa yalaŋ tiiŋ wondok nadi hanilat. \v 2 Biyagoŋ hinek nadineŋ, nemek tumut gineŋ hatak u naininde miŋgoŋ mintadakalewaak, eŋ nemek niŋ kabup yonadiiŋ u naininde miŋgoŋ nadidapmaneeŋ. \v 3 Ala nemek niŋ mambip gineŋ yoiŋ u miŋgoŋ hauta gineŋ nadidok, tiŋa nemek niŋ yot maaneŋ mede hamahamap yonadiiŋ u naininde miŋgilaŋgoŋ katihautaune nadidok.” \s1 Uŋgoniŋ Munabuli niŋkadaka mu titiŋdok \r (Matiyu 10:19-20) \p \v 4 “Notneye, hidi indiŋ nadineŋ. Hidi nebek niŋ sigihik gitnem hogok tubukumuŋa mindaŋkade nemek niŋ titiŋdok saŋiniŋŋiŋ baniŋ tilak, aditok munta mu taneeŋ. \v 5 Hidi kaŋ munta timiŋdok adi Bepaŋ hogok. Adi yadi kumumbune mindaŋkade ganiŋkulu ham gineŋ fofoŋdok saŋiniŋŋiŋ halimilak. \v 6 Bagi nandit-kabe 5 muneeŋ gimihi lufomdi kedem tuwawetiŋ. Iŋgoŋ bagi kuyahi-kabe undihi u Bepaŋdi kubugoŋ-kabe niŋ kaule mu timilak. \v 7 Be kinik hapmuŋ yokunat dedigoŋ u agaŋ nadidapmalak, doktiŋa munta mu taneeŋ. Hidi adi bagi nandit-kabe u yalakapme tiiŋ. \p \v 8 “Nu biyagoŋ hinek hanimbe nadineŋ. Nebek niŋdi metam namandahik foloŋ nu wotnene miŋgoŋ yohautawaak adi yadi Me Kobumuŋdi Bepaŋ’walaŋ aŋeloŋiye namandahik gineŋ kibibo adi’walaŋ wou miŋgoŋ yohautawaak. \v 9 Eŋ nebek niŋ metam namandahik foloŋ wotnene yokamehebi tibaak adi Me Kobumuŋdi Bepaŋ’walaŋ aŋeloŋiye namandahik gineŋ kibibo mu nadimilat yobaak. \v 10 Tiŋa nebek niŋ Me Kobumuŋ niŋkadaka tibaak adi Bepaŋdi kadakaniŋŋiŋ kedem bimimbaak iŋgoŋ nebek niŋ Uŋgoniŋ Munabuli niŋkadaka tibaak adi yadi kadakaniŋŋiŋ hogok kameu halaak. \v 11-12 Tiŋa undugoŋ mede gineŋ hapmeŋdok hanagila bopyotneŋbe, be mapme’walaŋbe, be me wapuhi noli’walaŋ uune munta tiŋa mede dediŋ yeninim yoŋa nadibedi mu tineeŋ. Nai uŋaniŋgoŋ Uŋgoniŋ Munabulidi mede dediŋ yodok u adi hanimbune yenineeŋ.” \s1 Muneeŋ bomboŋdok siloda mu titiŋdok \p \v 13 Me niŋ metam bop wapum gineŋ pilali Jesu indiŋ ninadiguk, “Hinale, datne nimbune betnikdi bomboŋ boihatiŋa kumuŋguk u ne hogok boihatilak ale daneeŋ neeŋ nambek.” \p \v 14 Unduŋ yobune Jesudi indiŋ ninadiguk, “Nu kiyap be talitimeŋ neeŋdi napmeguk ale bomboŋhik danehambit?” \p \v 15 Unduŋ ninadiŋa tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Me niŋ hatihati u bomboŋdi mu tubumintamimbu hatilak, be me muneeŋ bomboŋnit adi maaŋ undugoŋ, doktiŋa hidi nemenemek hidetok wapumgoŋ moŋgotneeneŋ ala nadinadiŋale hatiyaneeŋ.” \p \v 16 Unduŋ yeniŋa yoyout mede indiŋ yeniŋguk. “Me bomboŋnit niŋ adi kweli wapum gineŋ tite yetibu folooŋ wapuhi fee mintagiŋ. \v 17 Kaŋ weneeŋ yot daŋ boiwaat yoŋa nadibedi tuguk. \v 18 Tiŋa yoguk, ‘Wai komihi uyakulaŋa gitipmuŋ wapuhigoŋ maaŋ tite uŋgoŋ weneboiwaat. \v 19 Unduŋ tiŋa “Nu nemenemek agaŋ tuwot hinek itnamiiŋ” yobaat. Tiŋa bomboŋ fofooŋ gulet fee boi iitdok nadilat ale baigoŋ hatiŋa hinamuni tiŋa nanaŋe ime naaŋ nadifo foloŋ hatiluwaat.’ \p \v 20 “Unduŋ yoguk iŋgoŋ Bepaŋdi indiŋ niŋguk, ‘Du me kauleŋ, kamiŋ timiŋ kumuŋa bomboŋge boilaŋ u tuwot mu moŋgoleŋ.’” \p \v 21 Jesu adi unduŋ yoŋa indiŋ yeniŋguk, “Me muneeŋ bomboŋhik nehitok hogok duhuduhu wapum iyemdok tiyout tihatiiŋ adi yadi Bepaŋ’walaaniŋ bomboŋdok hambeep hatiiŋ.” \s1 Siginik ulihidok yonadibedi kisaŋ mu titiŋdok \r (Matiyu 6:25-34; 6:19-21) \p \v 22 Unduŋ yoŋa mihiŋiye indiŋ yeniŋguk, “Hidi nanaŋe nakilitiŋa hatidok be foloohik tinahukut timindok wondok nadibedi mu taneeŋ. \v 23 Hatihatidi nemek folooŋ tilak, nanaŋedi moŋ, be foloohikdi nemek folooŋ tilak, tinahukutdi moŋ. \v 24 Kalaŋkatak u yabuneŋ, adi nanaŋe diniyeti mu tiiŋ eŋ nanaŋe tiyout mu tiiŋ. Adi yadi Bepaŋdi nanaŋe yemtoi tubune naaŋ hatiiŋ. Hidi adi undihi moŋ. Hidi yadi momooŋ hinek tihamulak. \p \v 25 “Hidi nadibedi tiŋa hatihatihik kedembe tomboyoutneeŋ? \v 26 Hidi nemek kuyaniŋ-kabe i tuwot mu tineŋ doktiŋa nemek noli hogohogokdok nadibedi maŋgoŋde tiiŋ? \v 27 Wowoŋ gimiŋ behepneŋ ikiiŋ u yabuneŋ, adi dinina kwanai be tinahukut kaliŋ mu tiiŋ, iŋgoŋ adi Mapme Solomon’walaŋ tinahukut fofooŋ hinek tuluguk u kalakapmeŋ hinek tiiŋ. \v 28 Wowoŋ gimiŋ adi kobuk mintaaŋ haloŋ mele diweune daaŋ gweheyeeŋ golopmaŋ tiiŋ adi Bepaŋdi tinahukut fofooŋ unduŋ tiyemulak. Undugoŋ hinek hidi maaŋ kedem tinahuku-hamuluwaak. U kaŋ hidi deti nadisukiliti gilaŋgilaŋ tiiŋ? \p \v 29 “Unduŋ doktiŋa helemahelemaŋ maŋgoŋ nanim yoŋa welemulap mu taneeŋ. \v 30 Unduŋ adi metam kwetkwet Bepaŋ mu nadisukilitimiiŋdi wondegoŋ nadibedi hinek tiiŋ, iŋgoŋ hidi yadi Behikdi maŋgomaŋgoŋdok nadiiŋ u agaŋ nadilak. \v 31 Unduŋ doktiŋa hidi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli kahiledok gigine tubune nemenemek noli u kedem hamuluwaak. \p \v 32 “Mebop kuyaniŋ-kabe hidi, Behikdi Hatihati Kobuli hiditok tiulidokolak wendok nadifo tilak. Unduŋ doktiŋa hidi fafaŋe tiŋa hatiyaneeŋ. \v 33 Tiŋa bomboŋhik boiune metam nolidi buŋa tuwaune muneeŋ fiyewakahidok yemneeŋ. Unduŋ tineeŋ kaŋ muneeŋ bomboŋhik kunum gineŋ ihamuneeŋ u kubome hekidi kubo mu tineeŋ be dindilakidi sitomsitom mu tineeŋ. \v 34 Kaŋ welehik be nadisuhik adi bomboŋhik itneeneŋ uŋgoŋ halaak.” \s1 Welenikdi damodamo mu titiŋdok \p \v 35 “Tiulidoko tiŋa kamaŋhik galiŋa woom hatiyaneeŋ, \v 36 tipilapilaye-me hekidi bomboŋgihik kwet niŋkade uune woom hatiiŋ unduŋ. Ala busuwaaŋ yeme ulune pilap wooŋ dilitomiiŋ undiniŋ. \v 37 Tipilapilaye me damo mu deila tiulidokooŋ welehikdi kaipmuŋ hatibune bomboŋgihik buŋa yabulak adi nadifo tiiŋ. Indiŋ nadineŋ, bomboŋgihik adi udaneeŋ buŋa undiniŋ yehitubu-mintawaak adi dahidahi wahiniŋ kwihiŋa yenimbune buŋa bopneeŋ ilune nanaŋe noŋgoŋ nanaŋdok yenimbaak. \v 38 Tipilapilaye me undihi adi welehik kaipmuŋ hatilune timiŋ lekiŋgoŋ be helehelede busuwaaŋ yabaak adi momooŋ hinek nadiwaak. \p \v 39 “Tiŋa indiŋ maaŋ nadineŋ. Me niŋ adi kubome hekidi yoli ubulaginedok nai agaŋ binek nadilakneŋ damo tuwot mu deiletiŋak. Hogok damo kaipmuŋ halune me kubome hekidi yoli tuwot mu ubulagineeŋ fonetiŋit. \v 40 Wendok tuwot, hidi maaŋ undugoŋ welehik tiulidokooŋ hatiyaneeŋ. Me Kobumuŋ adi naininde hidi mu nadiŋa hogok hatifit tulune tobogoŋ busuwawaak. Unduŋ doktiŋa hidi tiulidokoŋila hatiyaneeŋ.” \s1 Tipilapilaye mihi haŋindaŋ \r (Matiyu 24:45-51) \p \v 41 Unduŋ yobune Pitadi indiŋ niŋguk, “Wapum, yoyout mede i inditok hogok be yoŋaŋ be metam hogohogok wanaŋdok?” \p \v 42 Unduŋ yobune Wapumdi niŋguk, “Me nadinadinit, me momooŋ adi bomboŋgidi me talitimeŋ kameune tipilapilaye-me noli nanaŋehik nai foloŋgoŋ daneyemuluwaak. \v 43 Unduŋ ti hatulune bomboŋgi busuwaaŋ kaŋ aditok nadifo tibaak. \v 44 Nu biyagoŋ hinek hanilat. Adi talitimeŋ loloŋnit kameeŋ nemenemekŋiŋ noli maaŋ yabudokodok nindapmawaak. \p \v 45 “Be me u kadokome hogoli hatiŋa indiŋ yobek: ‘Me bomboŋgine adi pilap mu baak ale.’ Unduŋ yoŋa tipilapilaye-metam noli widihiŋa nanaŋe naaŋ ime fafaŋeŋ maaŋ naaŋ tibubuye hatibaak. \v 46 Unduŋ tiŋa me bomboŋgiŋiŋ tiyaugene bek u nadinadinit mokit hogok bubuyeŋgoŋ hatilune bomboŋgi busuwawaak. Buŋa talitimeŋ u ulaŋa dobuhipihipik tiŋa tikulune metam nadisukilitinit mokitdi hatineeneŋ uŋoŋ fowaak. \p \v 47 “Tipilapilaye me adi bomboŋgiŋiŋdi nemek titiŋdok nilak u agaŋ nadikabeleŋ tilak adi kibikoŋ kwadi wapumdi wihitnadidok. \v 48 Kaŋ tipilapilaye-me niŋ adi bomboŋgidi nemek titiŋdok yoŋak u mu nadiŋa hogok hali nemek mu titiŋdok tiŋak adi yadi kisaŋgoŋ mu wihitnadidok. Metam Bepaŋdi duhuduhu wapum yemulak adi kwanai gigine tiŋa tubune Bepaŋdi kaune tuwot tibek.” \s1 Jesu adi hauta tiŋa foguk \r (Matiyu 10:34-36) \p \v 49 “Nu kwetfoloŋ iŋoŋ kudup hewe fogut doktiŋa kwanaine agaŋ tububihile tilat, \v 50 iŋgoŋ timeŋ folofigitadi Imeyout dabugoŋ foloone foloŋ buŋa lonambaak. Unduŋ doktiŋa welemulap naditauyeŋ kwanaine tubudapmawe u maaŋ dapmawaak. \v 51 Tiŋa nu adi kwetfoloŋ iŋoŋ kulema tubumintadok mu fogut, nu adi metam yehiulitawawene fogut. \v 52 Unduŋ doktiŋa kobuk nai indinde hekimimbet bop kubugoŋdi daneeŋ lufom toboniŋ eŋ lufomkulitniŋ toboniŋ tiŋa utawa-utawa tubumintaneeŋ. \v 53 Kaŋ me yabet adi kikakwihita tidemeek, eŋ waabi yamit adi maaŋ kikakwihita tidemeek, eŋ yanabuŋit adi maaŋ kikakwihita tidemeek.” \s1 Bepaŋ’walaŋ mede diniŋ mebi didimeniŋgoŋ nadidok \r (Matiyu 16:1-4; Mak 8:11-13; Matiyu 5:25-26) \p \v 54 Unduŋ yoŋa koti indiŋ yoguk, “Hidi mulukwaŋ mele fofoŋ gineŋkade galiune gwi utuwek yobune biyagoŋ utak. \v 55 Kaŋ sububa guyaŋkade fedila buŋa suwoŋkade folak kaŋ mele nai yobune meleyaŋ yatak. \v 56 Kaulehi hidi, gwi mele diniŋ nai u kedem yoiŋ iŋgoŋ dediŋ doktiŋa nai yendiniŋ mebi mu nadiiŋ? \p \v 57 “Hidi maŋgoŋde titiŋ fofohi deŋak eŋ titiŋ hogohi deŋak u mu yabudakaleiŋ? \v 58 Tiŋa du nebek niŋdi mede gineŋ gapmewene ganagila uune hide hogok talipmeŋ uŋila mede yotubudidime pilap tidemeek. Eŋ moŋ adi ganagila wooŋ me mede yodapmandapmaŋ’walaŋ uune adibo ganiŋdapmaune kumondulum hekidi ganagila wooŋ yot fafaŋeniŋneŋ gapmeneeŋ. \v 59 Nu biyagoŋ ganilat, du uŋoŋ hatiŋa hogok mu fooŋ baaŋ. Me noke’walaŋ kibikoŋ wobudapma-hinakaaŋ kedem fooŋ baaŋ.” \c 13 \s1 Welenik biyagoŋ tubutakalene Bepaŋdi yomnik tumolokutnimuŋa nibukahilelak \p \v 1 Nai uŋaniŋ metam nolidi Jesu indiŋ nimbihikiŋ, “Galilihidi Bepaŋdok hemundumunduŋe tulune Pailatdi widihikumuŋguk.” \p \v 2 Unduŋ nimbu nadiŋa yeniŋguk, “Metam widihikumuŋguk u Galilihi metam noli yalakapmeŋ tiŋa kadakaniŋ wapum tigiŋ be dediŋ? \v 3 Moŋ hinek, hanilat. Indiŋ nadineŋ, hidi kadakaniŋhik sigilulum mu tiyemneŋ adi metam u kumuŋgiŋ undugoŋ hinek hidi maaŋ kumuneeŋ. \p \v 4 “Kaŋ metam 18 Siloam gwaŋ kawade yot golooŋ fooŋ widihikumuŋguk u dediŋ nadiyemiiŋ? Adi kadakaniŋhik Jelusalemhi noli’walaŋ yalakapmelak be dediŋ? \v 5 Moŋ hinek. Indiŋ nadineŋ, hidi kadakaniŋhik sigilulum mu tiyemneŋ adi metam u kumuŋgiŋ undugoŋ hinek hidi maaŋ kumuneeŋ.” \s1 Bem gimiŋ mebi niŋ folooŋ mu wodiune figolokut titiŋdok \p \v 6 Unduŋ yoŋa yoyout mede indiŋ yeniŋguk, “Me niŋ adi wain fiyeŋiŋ gineŋ bim niŋ yetiguk. Ala wooŋ folooŋ kaliŋ diweguk iŋgoŋ nemu kaŋ \v 7 kwanai-meŋiŋ indiŋ niŋguk, ‘I kalaŋ, gulet lufomkulitniŋ wondok tuwot bem i folooŋnit mokit yatilak tiŋa kwet galiki hogok moŋgofit tilak ale figoloweŋ.’ \p \v 8 “Unduŋ nimbune kwanai-meŋiŋ adi indiŋ niŋguk, ‘Biune gulet kubugoŋ yalune mebineŋ kwet wenekelemadiŋa kwet diniŋ galiki neeŋ kikololi timimbene \v 9 gulet niŋ gwelendok folooŋ nobu tibaak kaŋ bine yalaak eŋ moŋ adi fikapmaŋ titiŋdok.’” \s1 Jesudi Sabat gulet foloŋ tam niŋ tubukedebaguk \p \v 10 Sabat niŋ foloŋ Jesu adi bopyotneŋ fooŋ Mede Momooŋ yoyo tuguk. \v 11 Kaŋ uŋoŋ tam niŋ yabap kadakaniŋdi fomimbu gulet 18 wondok tuwot sigiŋ mumuŋeneeŋ hatuluguk adi maaŋ uŋgoŋ ikuk. \v 12 Ala Jesudi kaŋ katinimbu buune niŋguk, “Tam, du yagitge agaŋ bigabulak.” \v 13 Unduŋ niŋa kohoŋ mebi foloŋ kameune nai uŋaniŋgoŋ sigiŋ didimeune Bepaŋ niŋa tiloloŋ tuguk. \p \v 14 Unduŋ tuguk kaŋ bop yot diniŋ talitimeŋ adi Jesu Sabat foloŋ kwanai tilak yoŋa nadikadaka tiŋa metam indiŋ yenintoguk, “Kadehati 6 hakiiŋ ala nai uŋaniŋ kedem buune hehitubu-kedebaluwaak, eŋ Sabat foloŋ adi mu baneeŋ.” \p \v 15 Unduŋ yobu Wapumdi niŋguk, “Yalaŋ-me hidi! Metam nolidi habunadiune utumba titiŋdok yoŋa yalaŋ yoiŋ. Hide hinek adi makauhik be doŋkihik Sabat foloŋ fiyali yanagi uune kilihikit be ime nanaŋ tiiŋ. \v 16 Iŋgoŋ kamiŋ Abalaham’walaŋ yalaki niŋ adi Sadaŋdi tehiguk u Sabat foloŋ mu fiyakulimindok naniiŋ.” \p \v 17 Unduŋ yobu metam adi nemek momooŋ tiŋak yoŋa nadifo tubune memikŋiye adi meka tigiŋ. \s1 Bepaŋ’walaŋ mede adi mastat kilik dabugoŋ eŋ belet tububedidok haguwo wondok tuwolit \r (Matiyu 13:31-33; Mak 4:30-32) \p \v 18 Unduŋ yoŋa indiŋ tomboyoula yeniŋguk, “Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli u dediniŋgoŋ? Maŋgoŋdut kamekaaŋ yobit kaŋ tuwot tibek? \v 19 Uyadi mastat\f + \fr 13:19 \ft Mastat diniŋ mebi kanadiwe nadiŋa pepa yendiniŋ dikiineŋ Diksineli gineŋ uŋoŋ kaweŋ.\f* kilik undiniŋ. Ala me niŋdi tiŋa wooŋ fiyeŋiŋ gineŋ yetiguk kaŋ labuŋa looŋ bem wapum tubune bagi heki adi buŋa taŋeniŋ foloŋ uŋgoŋ deipilat tigiŋ.” \p \v 20 Unduŋ yoŋa kotigoŋ indiŋ yeniŋguk, “Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli u dediniŋgoŋ yobit? \v 21 Uyadi indiŋ. Tam niŋdi belet tububedidok haguwo u palawa dut miŋobuŋa bikabune hali bedi tilak undiniŋ.” \s1 Gigine tiŋa kunum gineŋ loloŋdok \r (Matiyu 7:13-14, 21-23) \p \v 22 Jesu Jelusalemde wene talipmeŋ yokwet indigoŋ wooŋ metam Mede Momooŋ yeniyeniŋ titauguk. \v 23 Kaŋ me niŋdi indiŋ ninadiguk, “Wapum, Bepaŋdi metam lufom-kabe binek yehitubu-lodaaŋ yanagilaak be dediŋ?” \p Unduŋ ninadiune Jesudibo indiŋ yeniŋguk, \v 24 “Metam feedi taliyeme gidaŋ gineŋ fone tiiŋ iŋgoŋ moŋ tiiŋ doktiŋa hidi uŋoŋ fofoŋdok mahik sikilitiŋa fafaŋe tiŋa foyaneeŋ. \v 25 Tiŋa yot wondiniŋ wapumdi talik tehewaak kaŋ hidi wooŋ dilitomnimbek yoŋa yeme ulaŋa nineeŋ, ‘Wapum, kedembe taliyeme dilitomnimbeŋ.’ Unduŋ nineeŋ kaŋ hanimbaak, ‘Nu hidi mu nadihamulat.’ \v 26 Unduŋ hanimbaak kaŋ nineeŋ, ‘Du koom nanaŋe indut noŋgoŋ nagumun tiŋa du koom Mede Momooŋ indi yotnikwetnineŋ uŋgoŋ yoyauguŋ.’ \v 27 Unduŋ nineeŋ iŋgoŋ hanimbaak, ‘Nu hidi mu nadihamulat ale metam kadakaniŋ titiŋ hidi tabaut!’ \v 28 Hidi haniŋkulu kwet kadakaniŋ gineŋ fooŋ Abalaham, Aisak eŋ Jekop tiŋa polofet heki adi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli gineŋ ilune yabuŋa welehik kadakaune kobulabulaye tiŋa masiŋkilip taneeŋ. \v 29 Kaŋ metam mele labulabuneŋkade buneeŋ, agaŋ mele fofoŋneŋkade buneeŋ be uŋandiŋ be uŋandiŋ buŋa Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli gineŋ ilaŋa hinamuni tineeŋ. \v 30 Metam timeŋhi noli mindaŋ yapmewaak. Eŋ mindaŋhi noli timeŋ yapmewaak.” \s1 Jelusalemhi mute mede yeniŋguk \r (Matiyu 23:37-39) \p \v 31 Nai uŋaniŋgoŋ Falisi noli Jesu hakukneŋ buŋa niŋgiŋ, “Helot adi gulukumuŋ tibe yolak ale momoŋ tiŋa kwet niŋ weŋ.” \p \v 32 Unduŋ nimuntamuntayeune Jesudi yeniŋguk, “Kamo moiŋ u wooŋ indiŋ nineŋ. Kamiŋ dut haloŋ e metam yabap yehikelekuyemuŋa yagithinit yehitubu-kedebait, ala heleŋ agaŋ kwanai tubudapmaŋ tibaat. \v 33 Kuŋgoŋ oŋ, kamiŋ, haloŋ, be heleŋ kwanai titauŋila uŋoŋ usuwawaat. Tiyaugene polofet kwet yagadi hatilune ulukumuneeneŋ. Adi ulukumuŋdok kwet adi Jelusalem uŋoŋ yoŋit. \p \v 34 “Jelusalemhi kadayo! Hidi Bepaŋdi polofet fee hiditok yeniŋkukuk kaŋ widihikumuŋgiŋ. Kaŋ nu nai fee hinek pupupdi mihiniŋŋiye yehikwalanelak unduŋ kohonedi metamneye yehikwalanewe nadigut, iŋgoŋ hidi kamehep tinamagiŋ. \v 35 Unduŋ doktiŋa i kaneŋ. Bepaŋ agaŋ bihabulak. Yohikwehik u uyapupuheneune kwet hogok halaak. Biyagoŋ hinek hanilat. Hidi mu nabuŋa hatigene kougoŋ indiŋ yoŋa kotigoŋ nabuneeŋ, ‘Me i Wapum wou gineŋ bulak adi Bepaŋdi kahaŋ timimbek!’” \c 14 \s1 Jesudi Sabat gulet niŋ gineŋ me niŋ tubukedebaguk \p \v 1 Sabat niŋ foloŋ Jesu adi Falisi heki’walaŋ talitimeŋ niŋ dut nanaŋe nade ulune Falisi heki adi me yagitnit nenobu tubukedebawek yoŋa kakuwali ti ugiŋ. \v 2 Kaŋ me niŋ folobedibedinit yopmaŋ uŋgoŋ hakuk. \v 3 Kaŋ Jesudi me u kaŋ Yodoko Mede hinale tiŋa Falisi heki indiŋ yeninadiguk, “Yodoko Medenikdi Sabat foloŋ tubukedebakedeba kwanai kedem be titiŋdok yolak be dediŋ?” \p \v 4 Unduŋ yeninadiguk kaŋ adi nemek nemu yoŋa ikiŋ kaŋ Jesu adi me u honeeŋ tubukedebaaŋ niŋkulune yolide uguk. \v 5 Niŋkulune uune indiŋ yeniŋguk, “Hidi mihihik be makauhik niŋ adi ime koŋ gineŋ foune Sabat foloŋ doktiŋa kedembe bikabune uŋgoŋ halek?” \p \v 6 Unduŋ yeniŋguk kaŋ mede tubu-udanedok lohi tiŋa hogok ikiŋ. \p \v 7 Kaŋ nai uŋaniŋgoŋ metam feedi hinamuni tigiŋneŋ uŋoŋ kwet fofohi yabukahileeŋ ikiŋ kaŋ Jesudi u maaŋ yabuŋa yoyout mede niŋ indiŋ yeniŋguk. \p \v 8 “Me niŋdi hinamuni tiŋa nanaŋe noŋgoŋ nanaŋdok hanimbune kaŋ wooŋ kwet fofohi mu yabukahileeŋ ikaneeŋ, ti me loloŋnit niŋ buune \v 9 me nai kamehambek negoŋ indiŋ hanimbaakneŋ, ‘Du tabaune adi buŋa ilek.’ Unduŋ hanimbune hidi mindaŋ hinek wo ila metam dauhik gineŋ meka kisaŋ tineeneŋ \v 10 doktiŋa timeŋ wooŋ kwet hogoli gineŋ ilune me nanaŋe tiulidokoŋak ne buŋa habuŋa yoluwaak, ‘Notne, pilali kwet fofooŋ gineŋ ileŋ.’ Unduŋ hanimbu metam nohiye namandahik foloŋ welemomooŋ nadineŋ. \v 11 Biyagoŋ hinek nadineŋ, me netok nadiune loloŋ tilak adi nintiŋafofoŋ titiŋdok. Tiŋa me netok nadiune fofoŋ tilak adi nintiŋaloloŋ titiŋdok.” \p \v 12 Unduŋ yoŋa me hinamuni molomdok indiŋ niŋguk, “Me nokeye, be dake-kwayageye, be magemageye be me bomboŋhinit mu yehimaneluwaaŋ. Adi yadi kibikoŋ tigamdok nadiŋa yehimaneluwaaŋ doktiŋa tuwaŋiŋ agaŋ uŋgoŋ moŋgolune dapmaluwaak. \v 13 Unduŋ doktiŋa hinaŋ tiŋa me yehimanewe nadiŋa metam fiyewakahi, be kayohik kumiŋ talik mu yawiiŋ be dauhik sipmakahi yehimaneluwaaŋ. \v 14 Tiŋa adi undihidi kibikoŋ mu tigamaneeŋ doktiŋa Bepaŋdi kahaŋ tigamuluwaak. Tiŋa kougoŋ metam fofohi kumuŋ gineniŋ pilatneeneŋ nai uŋaniŋ Bepaŋdi kibikoŋ tigambaak.” \s1 Hinamuni gineŋ mu uuŋdok yogiŋ \r (Matiyu 22:1-10) \p \v 15 Unduŋ yobune me niŋ nanaŋe noŋgoŋ ila nagiŋdi mede u nadiŋa Jesu indiŋ niŋguk, “Metam Bepaŋ’walaŋ hebeŋ gineŋ Hatihati Fafaŋeniŋ gineŋ hali hinamuni naneeŋ adi nadifo wapum hinek tineeŋ.” \p \v 16 Unduŋ yobune Jesudi niŋguk, “Heleniŋ me niŋ adi hinamuni tiŋa metam fee hinek yehimaneguk. \v 17 Ala nanaŋe nanaŋ nai tubune tipilapilaye mihiŋiŋ niŋ niŋkulune wooŋ me medenai koom kameyemguk u indiŋ yeniŋguk, ‘Nemenemek agaŋ tiulidokomun ale buneŋ.’ \p \v 18 “Unduŋ yenimbune adi wanaŋ mu uuŋdok nadiŋa yotebitebi mede indiŋ niŋgiŋ. Me timeŋ kaguk adi indiŋ yoguk, ‘Nu kwet wapum niŋ tuwaŋat doktiŋa wooŋ kawit, ale fiit nadinamneŋ.’ \v 19 Kaŋ nolidi yoguk, ‘Nu makau 10 tuwaŋat doktiŋa yanagila yauka yauka tibit ale fiit nadinamneŋ.’ \v 20 Kaŋ nolidi yoguk, ‘Nu tam kobugoŋ tiŋat doktiŋa mu wit.’ \p \v 21 “Unduŋ hogok yodapmaune tipilapilaye mihi adi kotigoŋ udaneeŋ wooŋ bomboŋgi niŋguk kaŋ nadikadaka tiŋa yoguk, ‘Pilap hinek wooŋ talik foloŋ be yokwet maaneŋ metam fiyewakahi be kayohik kadakahi be dauhik sipmakahi yabuŋa yanagila buneŋ.’ \p \v 22 “Unduŋ yobune muniniŋ yali medeŋiŋ yoguk u agaŋ folooŋnit tuguk, kaŋ tipilapilaye mihidi niŋguk, ‘Bomboŋgi, medege agaŋ folooŋnit tilak iŋgoŋ yotmaaŋ tuwot mu tilak.’ \p \v 23 “Unduŋ yobune bomboŋgidi niŋguk, ‘Wooŋ talik giyoki tuwot yauŋa metam yabeŋ u yeniŋgigineune buŋa yotmaaŋ i fo itoko hinek tineŋ. \v 24 Tiŋa ganimbe nadiweŋ, me koom yeniyehimanegut adi nanaŋe-kabe nemu naaŋ kaneŋ.’” \s1 Meeniŋdi Jesu kelene nadiŋa kaŋ baigoŋ ila nadidakale-hinakaaŋ keledok \r (Matiyu 10:37-38; 5:13; Mak 9:50) \p \v 25 Heleniŋ metam feedi Jesu kelegiŋ kaŋ udaneeŋ indiŋ yeniŋguk. \v 26 “Nebek niŋ nu nehikelelak iŋgoŋ miŋbeu, be wapmihiŋiŋ tam be wiwi kwayaŋiye be ne’walaŋ hatihati hogohogok u sigilulum mu tiyemilak adi yadi nu’walaŋ mihine mu tibaak. \v 27 Eŋ nebek niŋdi koloŋdabekŋiŋ mu bemŋa nehikelewaak adi nu’walaŋ mihine mu tibaak. \p \v 28 “Nebek hidi’walaaniŋ niŋdi yot kweheyeniŋ niŋ mawe nadiŋa kaŋ timeŋ baigoŋ ilaŋa tuwaŋiŋ kanadi tilak, tiŋa kedem be mamaŋdok be moŋ u mindaŋ yodapmalak. \v 29 Moŋ nobu kaŋ yot taka heki timeŋ mu wenedahilak. Unduŋ tubune metamdi kaŋ gege tineeneŋ. \v 30 Tiŋa indiŋ yoneeneŋ, ‘Me i yot tububihifit tuguk, tiŋa mu madapmalak.’ \p \v 31 “Mapme niŋdi mapme noli dut mik tibene nadiŋa adi timeŋ baigoŋ ila kanadi tilak. Ne’walaŋ mikmeŋiye 10 tausen binek, kaŋ mapme toboniŋ bulak’walaŋ mikmeŋiye 20 tausen. Unduŋ doktiŋa mik gineŋ kedem be fafaŋeŋ mapme noli u kalakapmewek u kanadi tilak. \v 32 Tuwot moŋ nobu nadi kaŋ mede kameune mapme noli’walaŋ uune wabiŋa kulema tubumintaiŋ. \p \v 33 “Undugoŋ hinek hidi’walaaniŋ niŋdi nemenemekŋiŋ hogohogok sigilulum mu tiyembek adi nu’walaŋ mihine hinek tuwot mu hatibek? \p \v 34 “Feleŋ adi kobaŋ iŋgoŋ kobaŋiŋ dapmaune kotigoŋ koba mu tilak. \v 35 Hogoli doktiŋa nemek ube u titiŋdok moŋ. Adi tukulune gilem gineŋ uuŋdok.” \p Unduŋ yoŋa yoguk, “Nebek niŋ adi nadidakalewe kaŋ magi baigoŋ kametnadiŋa nadiwek.” \c 15 \s1 Dompa fikuk diniŋ yoyout mede \r (Matiyu 18:10-14) \p \v 1 Heleniŋ me kadakaniŋ titiŋ hekidi Jesu medeŋiŋ nadine bugiŋ. \v 2 Kaŋ Falisi tiŋa Yodoko Mede hinale heki adi kaŋ nadikadaka tiŋa indiŋ yogiŋ, “Me yadi me kadakaniŋ titiŋ yehimaneeŋ yeniutumbalak.” \p \v 3 Unduŋ yogiŋ kaŋ Jesudi yoyout mede indiŋ yeniŋguk. \v 4 “Hidi’walaaniŋ nebek niŋdi binek dompa 100 yabudokoluwek ala kubugoŋ niŋ filune dediŋ tibek? Dompa 99 u deit tiiŋneŋ uŋgoŋ biyabuŋa noli u lohiyaugeyauge \v 5 kaŋ nagila kaluwaŋŋiŋ foloŋ kameeŋ nadifo tiŋa nagila buŋa yopmaŋ busuwawetik. \v 6 Busuwaaŋ noliŋiye mede kameyembu buune yenimbetik, ‘Nu dompane niŋ filak agaŋ tubumintaaŋ nadifo tilat doktiŋa hinaŋ wapum tinim.’” \p \v 7 Jesudi unduŋ yoŋa indiŋ yeniŋguk, “Indiŋ hanimbe nadineŋ. Me fofohi 99 aditok kunum gineŋ nadifo tiyemiiŋ iŋgoŋ me niŋ kadakaniŋ titiŋdi weleŋ tubutakalelak aditok adi nadifo loloŋnit hinek tiiŋ.” \s1 Muneeŋ fikuk diniŋ yoyout mede \p \v 8 “Be tam niŋ adi 10 siliŋ boihatibek kaŋ kubugoŋ niŋ filek kaŋ tam u dediŋ tibek? Adi kamaŋ galiŋa yoli yohomuŋ tiŋa baigoŋ lohiŋa kaŋ tibetik. \v 9 Tiŋa noliŋiye yenimbune buune yenimbek, ‘Nu muneeŋne niŋ filak u agaŋ kaŋ tiŋat doktiŋa nadifo tilat ale hinaŋ tinim.’ \p \v 10 “Undugoŋ hinek Bepaŋ’walaŋ aŋelo heki adi me kadakaniŋ titiŋ niŋdi weleŋ tubutakaleeŋ udanelak doktiŋa adi nadifo wapum tiiŋ.” \s1 Mihi niŋ fikukneniŋ kotigoŋ udaneguk diniŋ yoyout mede \p \v 11 Unduŋ yoŋa tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Me niŋ hatiluguk adi mihiŋiyat lufomuk. \v 12 Ala Moneŋiŋdi beu indiŋ niŋguk, ‘Me baŋ, bomboŋ nutok u kamiŋ danenambeŋ.’ \v 13 Unduŋ nimbune danemiŋguk, kaŋ muniniŋ hatiŋa muneeŋ bomboŋŋiŋ moŋgola yokwet bikabuŋa uguk. Kwet niŋkade kweetniŋ hinek wooŋ, muneeŋŋiŋ nadi mu tiŋa kaka hinek kudapmaguk. \p \v 14 “Kaŋ nai uŋaniŋ nanaŋe map wapum hinek mintaguk kaŋ adi nanaŋenit mokit, hogok hatifit tuguk. \v 15 Unduŋ doktiŋa me uŋaniŋ niŋ wooŋ kaune tipilapilaye kwanai titiŋdok yoŋa niŋkulune wooŋ makaye nanaŋe yemyem tuluguk. \v 16 Uŋoŋ wooŋ makaye nanaŋe uŋakoŋ fiit nawit nadiŋa uguk. Iŋgoŋ u maaŋ kamehep timiŋgiŋ. \p \v 17 “Unduŋ timimbune hanadikunakunale-tauyeŋ indiŋ naditomguk, ‘Batne’walaŋ kwanai-me hogohogok adi nanaŋe wapum hinek naiŋ, kaŋ nu mihiŋiŋ hinekdi iŋoŋ map kisaŋ hinek tilat. \v 18 Unduŋ doktiŋa pilali batne’walaŋ wooŋ indiŋ nimbit, “O me baŋ, nu Bepaŋ sigilulum timiŋgut tiŋa du maaŋ sigilulum tigamuŋa kadakaniŋ tugut \v 19 doktiŋa nu du mihige hinek kotigoŋ mu nanimbu hatiluwaat. Kwanai mege hogok nanimbu hatiluwaat.”’ \v 20 Unduŋ yoŋa pilali beu kawe uguk. \p “Wooŋ yot tubudulalune beudi kaguk, kaŋ weleŋ goloune bulaniŋgoŋ hinek nadiŋa kiyaneeŋ wooŋ toboŋa siŋgoŋgome tuguk. \v 21 Kaŋ mihiŋiŋdi yoguk, ‘Me baŋ, nu Bepaŋ be du hidi sigilulum tihamuŋa kadakaniŋ tugut doktiŋa nu du mihige hinek kotigoŋ mu nanimbu hatiluwaat.’ \p \v 22 “Unduŋ niŋguk iŋgoŋ beu adi tipilapilaye mihiŋiye yeniŋguk, ‘Pilap hinek wooŋ dahidahi fofooŋ niŋ tineŋ, haluntuk niŋ tineŋ eŋ kayoŋnamokop moŋgotneŋ. Unduŋ moŋgola buŋa tinahukulimineŋ. \v 23 Tiŋa wooŋ makau mihiniŋ folooŋnit hinek uŋak ulune hinaŋ wapum tinim. \v 24 Mihine i agaŋ kumuŋgukneniŋ udanelak, tiŋa agaŋ fikuk iŋgoŋ tubumintayam doktiŋa hinaŋ tinim.’ Unduŋ yoŋa hinaŋ tububihikiŋ. \p \v 25 “Unduŋ ha-tulune Tuwo adi kade gineŋ hatiguk ala udaneeŋ buŋa yot tubudulaaŋ nadilune kap miyeeŋ tonadifo tigiŋ. \v 26 Nadiŋa tipilapilaye-me niŋ katinimbu uune niŋguk, ‘U maŋgoŋ tiŋa toiŋ?’ \p \v 27 “Unduŋ nimbune yoguk, ‘Kwayage koti kulemaŋgoŋ udaneeŋ buŋak kaŋ bahadi wendoktiŋa nadifooŋ makau mihiniŋ folooŋnit ulaŋa helak.’ \p \v 28 “Unduŋ nimbune nadiŋa kwihita tiŋa yot maaneŋ mu foune beudi buŋa yot maaneŋ fofoŋdok niŋkulemaguk. Kaŋ mihiŋiŋdi weleŋ kudup daune niŋguk, \v 29 ‘I kaweŋ, nu guletgulet hatitabam hogohogok adi me kwanai tuwaŋit mokit adi tiiŋ dabugoŋ tigamulat. Tiŋa mede wobu nemu tigamulat iŋgoŋ du meme bedikwambundaaŋ kabe nemu nambune notneye dut hina nadifo tugumun. \v 30 Iŋgoŋ mihigedi bomboŋge moŋgo wooŋ talitam heki dut hatiŋa tubudapmaaŋ buŋak kaŋ makau mihiniŋ folooŋnit hinek ula hinaŋ ya nadifo toiŋ.’ \p \v 31 “Unduŋ yobune beudi indiŋ niŋguk, ‘Mihine, du adi helemahelemaŋ nukut iŋgoŋ hatilaŋ doktiŋa nemenemek hogohogok u dutok. \v 32 Kaŋ kwayage adi agaŋ kumuŋgukneŋniŋ udaneŋak be fikukneniŋ tubumintayam doktiŋa hinaŋ wapum tiŋa nadifo tinene utumbawek.’” \c 16 \s1 Muneeŋ bomboŋ kadokome hogoli diniŋ yoyout mede \p \v 1 Jesudi mihiŋiye indiŋ yeniŋguk, “Me muneeŋ bomboŋnit niŋ hatiluguk adi tipilapilaye-meŋiŋ niŋ kameune bomboŋŋiŋ wondok me wapum ila yabudokoguk. Ala heleniŋ me niŋdi me bomboŋnit indiŋ niŋguk, ‘Du tipilapilaye-mege me wapum kameŋaŋ adi muneeŋge kaka hinek moŋgola kudapmaŋ tilak.’ \p \v 2 “Unduŋ niŋguk kaŋ me bomboŋgidi tipilapilaye-meŋiŋ katinimbu buune niŋguk, ‘Du muneeŋne moŋgo kaka tiŋaŋ yoŋit nadiŋat doktiŋa nu’walaŋ bomboŋ yabudokolaŋ u pepa foloŋ youdidimeeŋ namuŋa kwanai wabiweŋ.’ \p \v 3 “Unduŋ nimbune tipilapilaye-me wendibo indiŋ nadiguk, ‘Nu kwet youyout kwanai titiŋdok saŋiniŋne moŋneŋ nehikelekulune dediŋ tibaat, tiŋa nayo titiŋdok mekaŋgoŋ dediŋ tiŋa yobaat? \v 4 Iŋgoŋ agaŋ nadilat, kougoŋ kwanai wabiŋa wooŋ hatibaatneŋ metam feedi not tinambune yohineŋ wene naniutumbaaŋ momooŋ tinamaneeŋdok indiŋ tiyembit.’ \p \v 5 “Unduŋ yoŋa metam bomboŋ bomboŋgiŋiŋ’walaŋ tobogoŋ moŋgokiŋ katiyenimbune buune me niŋ niŋguk, ‘Du bomboŋgine’walaŋ bomboŋ tobogoŋ moŋgokuŋ u dediŋ hakamulak?’ \p \v 6 “Unduŋ ninadiguk kaŋ yoguk, ‘Wel dalam 100 moŋgokut’ yoguk kaŋ niŋguk, ‘Pepage bomboŋ tobogoŋ moŋgokuŋ diniŋ yoŋ, ale uŋgoŋ fooŋ ila 50 youleŋ.’ \p \v 7 “Unduŋ yoŋa me nolibo niŋguk, ‘Du’walaŋ dediŋ?’ niŋguk kaŋ yoguk, ‘Haŋgom bet 1000.’ Unduŋ yoguk kaŋ niŋguk, ‘Pepage bomboŋ tobogoŋ moŋgokuŋ diniŋ yoŋ, ale fooŋ ila 8 handelet youleŋ.’ \p \v 8 “Tipilapilaye me kadakaniŋ adi ne iitŋiŋ utumbadok nadiŋa kwanai unduŋ tubune bomboŋgidi u kaŋ nadiŋa nadinadiŋiŋdok niŋa tiloloŋ tuguk. Unduŋ doktiŋa hidi kwetfoloŋ memetam nadinadihinitdi metam hauta gineŋ hatiiŋ yalakapmedapmaaŋ gitagoŋ iutumba tiiŋ u kaŋ nadineŋ.” \p \v 9 Jesu adi unduŋ yeniŋa tomboyoula indiŋ yoguk, “Unduŋ doktiŋa indiŋ hanilat. Kwetfoloŋ diniŋ bomboŋ wondigoŋ menot titiŋdok siloŋ taneeŋ. Unduŋ tiŋa hatitulune kwet diniŋ nemenemek liweune kougoŋ hatihati dapmandapmaŋnit mokit gineŋ uune Bepaŋdi haniutumbaaŋ hanagilaak. \v 10 Be nebek niŋ adi bomboŋ lufom-kabe iŋgoŋ mohinek yabudokolak adi bomboŋ fee kedem yabudokowek. Kaŋ nebek niŋ adi bomboŋ lufom-kabe momooŋgoŋ mu yabudokolak adi bomboŋ fee tuwot mu yabudokowek. \v 11 Unduŋ gineŋ doktiŋa nebek niŋ kwetfoloŋ bomboŋ fofoŋgoŋ mu nobu yabudokoune bomboŋ folooŋ hinek deti mimbaak? \v 12 Tiŋa undugoŋ du me noli’walaŋ bomboŋ momooŋgoŋ mu yabudokoune datok detiŋa gambek? \p \v 13 “Me niŋ adi bomboŋgi lufomdok kwanai tuwot mu tibek. Unduŋ tibek adi niŋdok hogok nadiŋa niŋ adi lakata timimbek, be niŋdok momooŋ timiŋa niŋ kahaŋinda tibek. Unduŋ doktiŋa hidi Bepaŋ’walaŋ kwanai maaŋ eŋ muneeŋdok kwanai maaŋ mu taneeŋ.” \s1 Jesudi Falisi hekidok mute mede yeniŋguk \p \v 14 Unduŋ yobune Falisi heki adi muneeŋdok nadigalika tagiŋ, doktiŋa mede u nadiŋa nadihaŋinda tigiŋ. \v 15 Kaŋ Jesudi yeniŋguk, “Hidi yadi metamdi habuŋa nadihambu utumba titiŋdok nadiŋa kwanai tiiŋ iŋgoŋ Bepaŋdi welehik kaŋ nadiune tuwot mu tilak. Nemenemek kwetfoloŋ medi kaune momooŋ tilak u Bepaŋdi kaŋ madimadikeŋgoŋ nadilak. \v 16 Tiŋa Moses’walaŋ Yodoko Mede dut polofet hekidi youkudip tigiŋ u keleeŋ hatitalabune Jon Imeyout me mintagukneŋ uŋgoŋ dapmalak, kaŋ uŋaniŋ Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobut yohautaune metam nadiŋa fafaŋe tiŋa wondok maaneŋ foiŋ. \v 17 Biyagoŋ hinek kunumkwet adi kedem liwedemeek iŋgoŋ Yodoko Mede adi faki-kabe nemu liwewaak. \p \v 18 “Me niŋ adi tamŋiŋ kelekula gitipmuŋ tibaak adi yofolokhik fafaŋeŋ u ulopmadiwaak doktiŋa kefifile diniŋ malabumuŋ hekiwaak. Kaŋ me niŋdi tam kelekut tigiŋ u nagilaak adi maaŋ memalam diniŋ kifolok tubudokooŋ kadakaniŋ tibaak. \s1 Lasalus tiŋa me bomboŋnit diniŋ mede kahat \p \v 19 “Me muneeŋ bomboŋnit niŋ hatiluguk adi tinahukutŋiŋ muneeŋ wapumdi tuwaaŋ tinahukutuguk. Tiŋa helemahelemaŋ nanaŋe ime momooŋ naaŋ yot momooŋ gineŋ itouluguk. \v 20 Nai uŋaniŋ me fiyewakaŋ niŋ hatiluguk wou Lasalus, adi folooŋ foloŋ wede gitigitik. \v 21 Ala me bomboŋnitdi nanaŋe naune munamunam falik falipmeŋ mayagiŋ u mimbune nanaŋdok yoŋa nagila wooŋ yoli yeyemeŋ kameune ituguk. Kaŋ kamo hekidi maaŋ buŋa wedeŋiŋ himbitnayagiŋ. \p \v 22 “Unduŋ tiŋa hatigene Lasalus kumuŋguk kaŋ aŋelo hekidi buŋa nagila looŋ Abalaham dut kameune ikuk. Kaŋ me bomboŋnit adi maaŋ kumumbune wenegiŋ \v 23 kaŋ hamdok gigit tuguk. Tiŋa folofigita gineŋ hali diweeŋ Abalaham kweetniŋ gwaŋ kaguk, kaŋ Lasalus adi Abalaham gaga foloŋ ikuk. \v 24 Kaŋ katiguk, ‘O Abalaham, batne, nu kudupdi nehidaune folofigita kisaŋ hinek nadilat ale nutok bulaniŋgoŋ nadiŋa Lasalus nimbeŋ kaŋ kohoŋ ime gineŋ kapmaŋ tiŋa buŋa mebelemne foloŋ kameune kulemawek.’ \p \v 25 “Unduŋ niŋguk kaŋ Abalahamdi yoguk, ‘O mihine, du koom hogok hatiguŋneŋ uŋoŋ nemenemek fofooŋ tuguŋ kaŋ Lasalus adi tibulabulaye hati tuguk u kaule be tilaŋ? Unduŋ doktiŋa kobuk Lasalusdi iŋoŋ nadifo foloŋ hatak kaŋ du folofigita gineŋ hataŋ. \v 26 Tiŋa indiŋ maaŋ, kubali wapumdi du tiŋa indi lekiŋgoŋnik foloŋ hatak u nebek niŋdi iŋandiŋ yali lahula guŋandiŋ uuŋdok tuwot moŋ, be guŋandiŋ yali iŋandiŋ bubuŋdok u maaŋ tuwot moŋ.’ \p \v 27 “Unduŋ yobune me bomboŋnit wondi yoguk, ‘Batne Abalaham, fiit Lasalus niŋkulune batne yolineŋ wooŋ \v 28 kwayaneye 5 u folofigita kwetneŋ iŋoŋ mu bubuŋdok yenimbek.’ \p \v 29 “Unduŋ yobune Abalahamdibo yoguk, ‘Kwayageye mede yenindok adi Moses tiŋa polofet heki uŋgoŋ hatiiŋ doktiŋa adi yenimbune nadineeŋ.’ \p \v 30 “Unduŋ yobune me bomboŋnitdi yoguk, ‘Unduŋ adi tuwot moŋ, nebek niŋ kumuŋ gineniŋ pilali wooŋ yenimbune kedem kadakaniŋhik sigilulum tiŋa wele tubutakale tineŋ.’ \p \v 31 “Unduŋ yoguk kaŋ Abalahamdibo niŋguk, ‘Adi Moses tiŋa polofet heki’walaŋ Youkudip Mede mu nadiiŋ doktiŋa me kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilalek’walaŋ mede maaŋ mu nadineŋ.’” \c 17 \s1 Nemenemek titiŋdok u nadidakaleeŋ titiŋdok \r (Matiyu 18:6-7, 21-22; Mak 9:42) \p \v 1 Unduŋ yoŋa Jesu adi mihiŋiye indiŋ yeniŋguk, “Metam wanakaŋ hogohogok kadakaniŋ mebimebi mintayemulak. Iŋgoŋ me nediyeŋ kadakaniŋ titiŋdok weleyouyout tiyemulak adi moniŋ, adi kibikoŋ dediniŋgoŋ hinek timineeŋ! \v 2 Tiŋa undugoŋ me undiniŋ adi hatiŋa wapmihi kuyahi-kabe niŋ nihohokeneune kadakaniŋ tibaakneŋ doktiŋa timeŋgoŋ kawade bigim wapum wondi kodi foloŋ tehikapmamiŋa silonetikulune imeŋgwaŋ wapum gineŋ fooŋ kumuŋ tibaak. \v 3 Unduŋ doktiŋa nemenemek taneeŋ u baigoŋ kaŋ nadidakaleeŋ taneeŋ. \p “Be me nokedi kadakaniŋ tubune kaŋ mede baigoŋ nimbune weleŋ tubutakaleune kadakaniŋŋiŋ bimiluwaaŋ. \v 4 Be hele kubugoŋ maaneŋ kadakaniŋ 7 tigamuŋa wooŋ kotigoŋ udaneeŋ buŋa nai 7 wendok tuwot welebulaniŋgoŋ ganimbune kaŋ kadakaniŋŋiŋ bimiluwaaŋ.” \s1 Jesudi nadisukiliti titiŋ diniŋ mebi yodakaleguk \p \v 5 Aposel heki adi Wapum indiŋ niŋgiŋ, “Nadisukilitinik tububedinimbeŋ.” \p \v 6 Unduŋ niŋgiŋ kaŋ Wapumdi indiŋ tubu-udaneyemguk, “Nadisukilitihik-kabe mastat kilik\f + \fr 17:6 \ft Mastat diniŋ mebi kanadiwe nadiŋa pepa yendiniŋ dikiineŋ Diksineli gineŋ uŋoŋ kaweŋ.\f* undiniŋ halune kwele wapum gu madila labukadoŋa wooŋ imeŋgwaŋ gineŋ yaleŋ nimbune kedem tibek.” \s1 Jesudi tipilapilaye-me’walaŋ titiŋhikdok yoguk \p \v 7 “Nebek niŋ adi tipilapilaye-meŋiŋ niŋ hatiliwek ala adi dinina kwanai be dompa yabudoko tiyauŋa udaneeŋ yopmaŋ buune nanaŋeŋiŋ pilap wooŋ nanaŋdok tuwot mu nimbek. \v 8 Moŋ hinek. Tobo indiŋ nimbek, ‘Hinaŋ diniŋ tinahukut tiŋa nanaŋe tiulidokoune nu nadapmawe dabo kougoŋ hinaweŋ.’ \v 9 Adi kwanaiŋiŋ uŋakoŋ doktiŋa me wapumdi tipilapilayeŋiŋdok welemomooŋ mede mu nimbek. \v 10 Unduŋ doktiŋa hidi maaŋ undugoŋ hinek taneeŋ. Bepaŋdi nemenemek titiŋdok hanilak u tiŋa yoyaneeŋ, ‘Indi kwanai nimiŋak uŋakoŋ-kabe hogok tumun ale kwanai-me fofohi mu niniŋdok.’” \s1 Jesudi me wede hakihinit 10 yehitubu-kedebaguk \p \v 11 Jesu adi Jelusalemde wene Galili dut Samaliya kwet kimindep tamukneŋ talik uguk. \v 12 Wooŋ yokwet niŋ gineŋ fowe tulune me wede hakihinit 10-di tubumintaaŋ kabe-tamaigoŋ gwaŋ yali indiŋ kutiniŋgiŋ, \v 13 “O Jesu, me wapum, du inditok bulaniŋgoŋ nadiweŋ!” \p \v 14 Unduŋ kutiniŋgiŋ kaŋ Jesudi yabuŋa yeniŋguk, “Uneŋ kaŋ Siloŋyot diniŋ talitimeŋ hekidi habuŋa nadineŋ.” Unduŋ yenimbune wooŋ talipmeŋ kedebadapmagiŋ. \p \v 15 Unduŋ tiŋa adi’walaaniŋ me kubugoŋ niŋdi kedebadapmagiŋ u kaŋ nadiŋa kotigoŋ udaneeŋ Bepaŋ wou niutumbatabuguk. \v 16 Buŋa Jesu yakukneŋ kayoŋ gineŋ maaŋ hali welesiloŋ mede niŋguk. Me u yadi Samaliyaniŋ. \p \v 17 Doktiŋa Jesudi me u kaŋ indiŋ yoguk, “Me 10 binemek kedebaŋit yoŋa nadit, iŋgoŋ me 9 deŋgoŋ hakiiŋ? \v 18 Kaŋ me kubugoŋ kweetniŋniŋdi hogok udaneeŋ buŋa Bepaŋ niutumbalak.” \p \v 19 Unduŋ yoŋa indiŋ niŋguk, “Nadisukilitigedi gehitubu-kedebaŋak ale pilali weŋ.” \s1 Nai wapum diniŋ mede \r (Matiyu 24:23-28, 36-41) \p \v 20 Falisi nolidi Bepaŋ’walaŋ hebeŋ gineŋ Hatihati Fafaŋeniŋ deniŋ mintawaak yoŋa Jesu ninadigiŋ. Kaŋ indiŋ tubu-udaneyemguk, “Bepaŋ’walaŋ hebeŋ gineŋ Hatihati Fafaŋeniŋ adi daugedi tuwot mu kaweŋ. \v 21 Bepaŋ’walaŋ hebeŋ gineŋ Hatihati Fafaŋeniŋ adi hidi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ hatak doktiŋa nebek niŋdi gu bulak, gu kaweŋ be i bulak, i kaweŋ u tuwot mu yobek.” \p \v 22 Unduŋ yoŋa mihiŋiye indiŋ yeniŋguk, “Hidi nai niŋ mintawaakneŋ Me Kobumuŋ bubuŋdok naiŋiŋ kanim yo kaneeŋ iŋgoŋ tuwot mu kaneeŋ. \v 23 Nai uŋaniŋ me nolidi hanineeŋ, agaŋ gwaŋ mintalak be agaŋ iŋoŋ mintalak yobune lohitau mu tineeŋ, be biyagoŋ mu yo nadineeŋ. \v 24 Filimpit tubune kunum hautadapmalak unduniŋgoŋ Me Kobumuŋ naiŋiŋ foloŋ miŋgoŋ buune kaneeŋ. \v 25 Iŋgoŋ timeŋ adi metam kobuhidi kahaŋinda tineeŋ kaŋ mindaŋ folofigita nadiwaak. \p \v 26 “Me Kobumuŋ’walaŋ nai adi Nowa’walaŋ nai gineŋ mintaguk dabugoŋ mintawaak. \v 27 Metam hogohogok adi nanaŋe ime nanadifooŋ hekimalam tiŋa tilune Nowa adi muwageŋiŋ gineŋ foune ime gabuŋ wapumdi buŋa yehikufulaguk. \p \v 28 “Tiŋa undugoŋ Lot’walaŋ nai gineŋ mintaguk dabugoŋ mintawaak. Metam hogohogok adi nanaŋe ime naŋ, bomboŋ boiŋa tuwayagiŋ, be diniyeti tagiŋ, be yot mamaŋ tulune, \v 29 Lotdi Sodom yokwet biguk nai uŋaniŋ kudup fafaŋeniŋ kunum gineniŋ fooŋ yehidakumuŋdapmaguk. \v 30 Ala Me Kobumuŋ niŋkulune baakneŋ nemek unduŋ dabugoŋ mintaune kaneeŋ. \p \v 31 “Nai uŋaniŋ nebek me niŋ yot foloniŋ halaak adi bomboŋŋiŋ kaliŋ yot maaneŋ mu fowaak, be nebek niŋ kade gineŋ hatibaak adi yopmande mu waak. \v 32 Lot tamŋiŋ’walaŋ mintaguk u nadineŋ. \v 33 Nebek niŋdi hatihatiŋiŋ netok kahilewaak adi fiit timimbaak, eŋ nebek niŋdi nutok tiŋa hatihatiŋiŋ bikabaak adi hatihati folooŋ kahilewaak. \v 34 Nai uŋaniŋ timiŋ metam lufomdi gulup kubugoŋ foloŋ dahatune kubugoŋ niŋ bikabuŋa kubugoŋ hogok nagilaak. \v 35 Be tamyat lufom adi henaŋ noŋgoŋ ila tulune niŋ nagila niŋ bikabaak.” \p \v 36 Unduŋ yobu mihiŋiyedi u nadiŋa niŋgiŋ, “Wapum, u daŋ mintawaak?” \p \v 37 Unduŋ ninadigiŋ kaŋ yeniŋguk, “Dabaŋ daŋ hali bitakalakneŋ uŋoŋ kalaŋkatak hekidi bopneiŋ.” \c 18 \s1 Jesudi yonadi dediŋ titiŋdok u tam kahat niŋ foloŋ kamekaaŋ yoguk \p \v 1 Unduŋ yoŋa Jesu adi mihiŋiye ninadi kwanai fafaŋe tiŋa titiŋdok yoŋa yoyout mede foloŋ indiŋ yeniŋguk, \v 2 “Yokwet wapum niŋ gineŋ mede yodapmandapmaŋ me niŋ hatiluguk, adi Bepaŋ be kwetfoloŋ me yabuhaŋinda tuluguk. \v 3 Ala adi hatilugukneŋ uŋoŋ tam kahat niŋ hatiluguk adi helemahelemaŋ wooŋ mede nadiŋa yodapmandapmaŋ me wendi tubulodadok yoŋa indiŋ niluguk, ‘Nehitubu-lodaaŋ me toboniŋ dut mede didimeŋgoŋ hinek yodapmaweŋ.’ \p \v 4 “Nai fee hinek niluguk iŋgoŋ me mede nadiŋa yodapmaŋ me adi kibida tuluguk. Iŋgoŋ mindaŋkade indiŋ yoguk, ‘Nu Bepaŋdok munta mu tilat eŋ metamdok nadibedi mu tilat, \v 5 iŋgoŋ tam kahat i helehele buŋa nanimbaba tilak ale fiit tubulodaaŋ mede didimeŋgoŋ hinek yodapmawene bomboŋŋiŋ moŋgolek. Nu kwanai u mu tibit adi uŋambuŋat tiŋa nanilu nanilu lakata tibaatneŋ.’” \p \v 6 Unduŋ yoŋa Wapum adi tomboyoula indiŋ yoguk, “Me mede nadiŋa yodapmaŋ me hogolidi mede yolak u nadineŋ. \v 7 Bepaŋ adi metamŋiye netok yehikahilelak adi haniŋ tebele nimbulabulaye hati tiiŋ u yehitubu-lodaaŋ mede didimeŋgoŋ hinek yodapmalak. \v 8 Tiŋa undugoŋ baigoŋ mu tilak, adi pilap hinek yehitubu-lodalak. Iŋgoŋ Me Kobumuŋ baakneŋ metam nadisukilitihinit neeŋbe yehitubu-mintawaak be, be mokoŋ?” \s1 Jesudi yoyout mede meyat lufomdi Bepaŋ ninadi tugumuk foloŋ kamekaaŋ yoguk \p \v 9 Unduŋ yeniŋa me indihidok mede yoguk. Me nolidi nehitok nadiune utumba tilak kaŋ metam nolidok kadakaniŋ titiŋ nadiyemiiŋ. Aditok yoyout mede indiŋ yoguk. \v 10 “Heleniŋ meyat lufom Siloŋyotneŋ ninadi kwanai tide fogumuk, noli Falisi, agaŋ noli takis muneeŋ moŋgomoŋgot me. \p \v 11 “Ala Siloŋyotneŋ fooŋ Falisi adi tabaŋ yaliŋa netok indiŋ ninadiguk, ‘O Bepaŋ, metam hogohogok adi kadakaniŋ tiiŋ. Eŋ nu adi nemenemek natok hogok mu moŋgotat, be yalaŋ mu yolat, be me noli’walaŋ tam dut kefifile mu tilat wondoktiŋa welemomooŋ nadigamulat. Tiŋa undugoŋ nu muneeŋ moŋgomoŋgot me gu yatak adi undiniŋ moŋ, \v 12 eŋ Sonda kubugoŋ maaneŋ kadehati lufom nanaŋe kamehep tiŋa map hali ganinadi tiŋa muneeŋne faki utawaaŋ dutok gamulat doktiŋa welemomooŋ nadigamulat.’ \p \v 13 “Falisi adi unduŋ ninadiguk kaŋ takis moŋgomoŋgot me adi kadakaniŋŋiŋdok nadiŋa meka tiŋa tuneŋ duwokene yali indiŋ ninadiguk, ‘O Bepaŋ, du me kadakaniŋ titiŋ nutok bulaniŋgoŋ nadiweŋ.’” \p Jesudi kahat unduŋ tiyemiŋa yeniŋguk, \v 14 “Hanimbe nadineŋ. Takis moŋgomoŋgot me adi ninadi kwanai tiŋa yolide udaneguk nai uŋaniŋgoŋ hinek Bepaŋdi ninadiŋiŋ u nadiŋa kadakaniŋŋiŋ tumolokulimimbune me u walanda hinek tuguk. Bepaŋ ne unduŋ timimbune me didimeniŋ tuguk. Iŋgoŋ me noli adi ninadiŋiŋ u indiŋ doktiŋa mu nadimiŋguk. Meeniŋ nediyeŋ netok nadiune loloŋnit tilak adi yadi niŋa tifofoŋ titiŋdok, eŋ meeniŋ nediyeŋ netok nadiune fofoŋnit tilak adi yadi niŋa tiloloŋ titiŋdok.” \s1 Jesudi yoguk, “Wapmihi kuyahi biyabune nu’walaŋkade buneŋ” \r (Matiyu 19:13-15; Mak 10:13-16) \p \v 15 Metam noli adi wapmihihiye Jesudi kohoŋ kihik foloŋ kamewek yoŋa yanagila bugiŋ, kaŋ Jesu mihiŋiye adi yenihep tigiŋ. \v 16 Kaŋ Jesudi katiyenimbu buune yeniŋguk, “Wapmihi biyabune nu’walaŋkade buneŋ. Kamehep mu tiyemineŋ. Bepaŋ’walaŋ hebeŋ foloŋ Hatihati Uŋgoniŋ hatak uyadi wapmihi undihidegoŋ. \v 17 Nu biyagoŋ hinek hanilat. Nebek niŋ adi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋ u wapmihi-kabedi kahileiŋ unduŋ mu kahilewaak adi yadi maaneŋ uŋoŋ mu fowaak.” \s1 Me niŋ muneeŋ bomboŋ wapumnitdi Jesu takaliwe yoguk \r (Matiyu 19:16-30; Mak 10:17-31) \p \v 18 Unduŋ yobune Judame heki’walaŋ talitimeŋ niŋdi yoguk, “Hinale momooŋ, nu maŋgoŋ tiŋa hatihati dapmandapmaŋnit mokit kahilewaat?” \p \v 19 Unduŋ ninadiguk kaŋ Jesudibo niŋguk, “Maŋgoŋde nu momooŋ nanilaŋ? Nebek niŋdi momooŋ nemu hatilak, Bepaŋdi hogok. \v 20 Du Yodoko Mede indiŋ agaŋ nadilaŋ. ‘Hekimalam hidi kefifile mu taneeŋ, du me widihikumuŋ mu tuluwaaŋ, du kubo mu tuluwaaŋ, du menolidok yalaŋ mu yeniluwaaŋ, du maŋge baha’walaŋ mede tiloloŋ tuluwaaŋ.’” \p \v 21 Unduŋ yobune me wondi niŋguk, “Nu koom kuyanineŋgoŋ Yodoko Mede hogohogok u agaŋ tagimneeŋ tugutdi titabulat.” \p \v 22 Jesudi mede u nadiŋa niŋguk, “U kedem tilaŋ iŋgoŋ nemek kubugoŋ nimaaŋ titiŋdok hatak woŋ adi indiŋ. Bomboŋge hogohogok tuwadok boiune tuwaune muneeŋ fiyewakahidok yembeŋ. Unduŋ tibeŋ kaŋ nemenemek momohi kunum gineŋ uŋgoŋ boigambu itneeŋ. Ale unduŋ tiŋa buŋa nu nehikeleweŋ.” \p \v 23 Me u muneeŋ bomboŋ wapum hinek halimiŋguk doktiŋa mede u nadiŋa welemulap kisaŋ hinek tuguk. \v 24 Unduŋ tubu Jesudi u kaŋ yoguk, “Metam muneeŋ bomboŋhinit adi Bepaŋ’walaŋ hebeŋ gineŋ Hatihati Uŋgoniŋ u kahiledok kwanaimiŋ hinek tiiŋ. \v 25 Kale kamel\f + \fr 18:25 \ft Kamel adi kale wapum, makau dabugoŋ.\f* adi buŋi ginaneŋ fofoŋdok kwanaimiŋ hinek mu tibek, iŋgoŋ me muneeŋ bomboŋhinit adi Hatihati Uŋgoniŋ kahiledok kwanaimiŋ wapumgoŋ hinek tineeŋ.” \p \v 26 Unduŋ yobune metamdi nadiŋa yogiŋ, “Kei, unduŋ doktiŋa nediyeŋ kahilewaak?” \p \v 27 Kaŋ Jesudi yeniŋguk, “U meeniŋdi titiŋdok tuwot moŋ, iŋgoŋ Bepaŋ’walaŋkade adi nemek u be u titiŋdok kwanaimiŋ mu tilak.” \p \v 28 Unduŋ yenimbune Pitadibo niŋguk, “I kaweŋ, indi nemenemek hogohogok biyabudapmaaŋ du gehikeleyam.” \p \v 29 Yoguk kaŋ Jesudibo yeniŋguk, “Biyagoŋ hinek hanimbit. Nebek niŋ adi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Fafaŋeniŋ doktiŋa wapmihi tam be yolikweli, be miŋbeu, be dali kwayaŋiye biyabulak adi \v 30 nai indidegoŋ duhuduhu tubumintamilak, eŋ kougoŋ adi hatihati dapmandapmaŋnit mokit mimbaak.” \s1 Jesu ne kumuŋa kaikaaŋ pilalaak wondok yenimbune nai 3 tuguk \r (Matiyu 20:17-19; Mak 10:32-34) \p \v 31 Jesu mihiŋiye yanagi wooŋ nehi hogok yehibopneeŋ yeniŋguk, “I nadineŋ, ya agaŋ Jelusalemde loyam kaŋ uŋoŋ polofet hekidi Me Kobumuŋdok maŋgoŋ mintamindok yoŋa youkiŋ hogohogok u folooŋ mintawaak. \v 32 Me Kobumuŋ adi Loma me heki’walaŋ kohohik foloŋ kameneeŋ kaŋ nimpekit tiŋa nihaŋindaaŋ maluluk suwambali \v 33 kiyegelepdi utubukadakaaŋ ulukumuneeŋ, kaŋ helebufa lufomkulitniŋ hali kotigoŋ kaikaaŋ pilalaak.” \p \v 34 Unduŋ yenimbu mede u mu nadidakalegiŋ. Maŋgoŋde, mede mebidi hebihat tuguk doktiŋa mihiŋiyedi nadidakaledok kwanaimiŋ tigiŋ. \s1 Jesudi Jelikoniŋ me dawi sipmakaŋ niŋ tubutomiŋguk \r (Matiyu 20:29-34; Mak 10:46-52) \p \v 35 Jesu Jeliko tubudulalune me dausipmik niŋ talipmeŋ ila nayo tuluguk. \v 36 Ala unduŋ ila tulune metam feedi buŋa kalakapmelu nadiŋa yeniŋguk, “I maŋgoŋ tiiŋ?” \p Yobune niŋgiŋ, \v 37 “Jesu Nasaletniŋ buŋa ulak.” \p \v 38 Unduŋ yobune nadiŋa indiŋ kutiguk, “Jesu, Dewit’walaŋ yalaki, nutok bulaniŋgoŋ nadiweŋ.” \p \v 39 Unduŋ kutibune metamdi nintoŋa kabup ilek yoŋa nihep tigiŋ iŋgoŋ me yadi toboniŋ gigine tiŋa wapumgoŋ hinek kutiguk, “O Dewit’walaŋ yalaki, nutok bulaniŋgoŋ nadiweŋ.” \p \v 40 Kutibune Jesu uŋgoŋ yali yenimbune me dausipmik u nagila bugiŋ kaŋ Jesudi ninadiguk, \v 41 “Nu maŋgoŋ tigambit yoŋa kutinanilaŋ?” \p Unduŋ yoguk kaŋ dausipmikdibo niŋguk, “Wapum, nu dau diwediwe tibe nadilat.” \p \v 42 Unduŋ yobune Jesudi niŋguk, “Dauge kedem diiweweŋ! Nadisukilitigedi gehitubu-kedebalak.” \p \v 43 Unduŋ nimbune nai uŋaniŋgoŋ dawi diwedakaleeŋ Jesu keleeŋ Bepaŋ niutumbaguk. Kaŋ metamdi kudi u kaŋ adi maaŋ Bepaŋ niutumbagiŋ. \c 19 \s1 Sakiyasdi Jesu kawene bem foloniŋ loguk \p \v 1 Jesu adi Jeliko wosuwaaŋ yokwet lekiŋgoŋ uguk. \v 2 Yokwet uŋaniŋ me niŋ wou Sakiyas. Adi muneeŋ bomboŋnit tiŋa takis moŋgomoŋgot diniŋ talitimeŋ hatiluguk. \v 3 Ala Jesu uŋgoŋ ulune me u muniŋgoŋ-kabe doktiŋa kakaŋdok kwanaimiŋ tuguk. \v 4 Unduŋ doktiŋa kiyaneeŋ timeŋ wooŋ bem foloniŋ loguk. \v 5 Kaŋ Jesu adi bem u yakukneŋ wooŋ dadiyeeŋ diweeŋ Sakiyas kaŋ niŋguk, “Sakiyas, pilap fo! Nu kamiŋ du yokeneŋ wit.” \p \v 6 Unduŋ nimbune pilap hinek fooŋ Jesu nadifo foloŋ nagila uguk. \v 7 Kaŋ metam hogohogok adi u kaŋ nimunumunuŋeeŋ indiŋ yogiŋ, “Me i me kadakaniŋ titiŋ yolineŋ nalum ulak.” \p \v 8 Yopmaŋ wooŋ ila Sakiyas adi pilali yali indiŋ niŋguk, “Wapum, i nadiweŋ, nu kougoŋ muneeŋ bomboŋne lekiŋgoŋ daneeŋ faki fiyewakahidok yembit tiŋa metam yalaŋ yeniŋa bomboŋhik kubonegut u kedem kibikoŋ wapumgoŋ tubu-udaneyembit.” \p \v 9 Unduŋ yoguk kaŋ Jesudibo niŋguk, “Du maaŋ Abalaham’walaŋ yalaki iŋgoŋ. Unduŋ doktiŋa kamiŋ Bepaŋdi metam yot yendok maaneŋ ikiiŋ hidi hehitubu-lodaaŋ hanagitak. \v 10 Me Kobumuŋ adi me fiit tigiŋ yolohiŋa yehitubu-mintaaŋ yanagile buguk. Adi kwanai uŋakoŋ tibe buguk.” \s1 Mapmedi udaneeŋ buŋa kwanai-me tuwahik didimeniŋgoŋ yembaak \p \v 11 Jesu adi Jelusalem tubudulalune metam adi Bepaŋ’walaŋ hebeŋ gineŋ Hatihati Fafaŋeniŋ agaŋ mintawe tilak yo nadigiŋ. Tiŋa uŋgoŋ yali nadilu tomboyoula yoyout mede indiŋ yeniŋguk. \v 12 “Me niŋ wougigitnit hatiluguk ala heleniŋ kwet kweetniŋ uune mapme kameneŋ yoŋa uguk. \v 13 Ala wene tipilapilaye mihiŋiye 10 katiyenimbu buune muneeŋ tumut kubugoŋ kubugoŋ yemiŋa yeniŋguk, ‘Hidi muneeŋ yeŋgoŋ moŋgola kwanaineeŋ wapumgoŋ yehitubu-mintaneeŋ.’ \v 14 Unduŋ yeniŋa uune me noli adi mapme mu ilek nadigiŋ doktiŋa mebop niŋ mede indiŋ yeniŋa yeniŋkulune mindaŋ keleeŋ ugiŋ, ‘Indi me i mapme mu hatibek nadiyam.’ \p \v 15 “Kaŋ me u agaŋ wooŋ mapme iitdok nindapmaune udaneeŋ buŋa tipilapilaye mihiŋiye yenimbune bugiŋ. Kaŋ muneeŋ dediŋ yehitubu-mintaŋit yeninadiwene katiyeniŋguk. \v 16 Kaŋ me timeŋ yakukdi yoguk, ‘Wapum, nu muneeŋ namguŋ wondi kwanainewe muneeŋ tumut 10 nimaaŋ tomboyoula mintaguk.’ \p \v 17 “Unduŋ yobune niŋguk, ‘Kedem hinek tuguŋ. Kwanai me momooŋ. Du nemek kuyaniŋ u kedem kadokoguŋ doktiŋa ganindapmawe yokwet wapuhi 10 yabudokoluwaaŋ.’ \p \v 18 “Kaŋ me nolidibo buŋa niŋguk, ‘Nu muneeŋ namuŋa uguŋ wondi kwanainewe muneeŋ tumut 5 nimaaŋ tomboyoula mintaguk.’ \p \v 19 “Unduŋ yobune niŋguk, ‘Kedem hinek tuguŋ. Kwanai me momooŋ. Du nemek kuyaniŋ momooŋ kadokoguŋ doktiŋa ganindapmawe yokwet wapuhi 5 yabudokoluwaaŋ.’ \p \v 20-21 “Kaŋ me nolidibo buŋa niŋguk, ‘Muneeŋge tumut yoŋ. Du me koŋgolondaŋ tiŋa undugoŋ me niŋdi kwanai tubune folooŋ mintaune du hogok moŋgotdok nadilaŋ. Unduŋ doktiŋa muneeŋge tubufilaatneŋ yoŋa munta tiŋa haulebumdi yauneeŋ kamegambe hatak.’ \p \v 22 “Unduŋ yobune niŋguk, ‘Tipilapilaye me hogoli du, da’walaŋ medege wendigoŋ mede gineŋ gapmelak. Du nu me koŋgolondaŋ agaŋ nadinamulaŋ, nu nemek na’walaŋ mu moŋgotat tiŋa kwanai mu tilat iŋgoŋ folooŋ mintaune moŋgotat. \v 23 Ale du maŋgoŋde kamehafit tuguŋ? Muneeŋ yotneŋ tiŋa wooŋ kameune kwanaineeŋ noli neeŋ mintaune buŋa moŋgolit oŋ.’ \p \v 24 “Unduŋ yoŋa metam uŋoŋ yakiŋ yeniŋguk, ‘Adi unduŋ tuguk doktiŋa muneeŋ miŋgut u lomtiŋa me kwanai tiŋa muneeŋ tumut 10 yehitubumintaguk mineŋ.’ \p \v 25 “Kaŋ yogiŋ, ‘Wapum, adi agaŋ 10 moŋgolak.’ \p \v 26 “Unduŋ yogiŋ kaŋ yeniŋguk, ‘Nebek niŋ adi nemek miŋgiŋ u boiŋa hatibune kaŋ tomboyoulimimbaak, eŋ nebek niŋ nemek miŋgiŋ u mu kame hatibune kaŋ lomtubune hogok hatiluwaak. \v 27 Agaŋ ale me nediyeŋ nu me mapme mu hatidok nadinamgiŋ u yanagila namandatne foloŋ iŋgoŋ buŋa widihiliwe tineeŋ.’” \s1 Jesu doŋki foloŋ Jelusalemde loguk \r (Matiyu 21:1-11; Mak 11:1-11; Jon 12:12-19) \p \v 28 Jesu adi mede unduŋ yeniŋa Jelusalemde koom uguk. \v 29 Wooŋ Oliwa Tuwai gagayeŋ Betefage eŋ Betani yehitubu-dulaaŋ \v 30 mihiŋiyat lufom mede indiŋ yeniŋa yeniŋkulu timeŋ ugumuk: “Hidi yokwet gu hatakneŋ wooŋ doŋki mihiniŋ me nolidi koom nemu looŋ ila yaugiŋ uŋgoŋ tehiune yatak u fiyali nagi budemek. \v 31 Fiyalu nebek niŋdi maŋgoŋde fiyakamuk yobune kaŋ, ‘Wapumdi yendegoŋ yoŋak’ yodemek.” \p \v 32 Unduŋ yeniŋa yeniŋkulu meyat adi wosuwaaŋ nemenemek Jesudi yeniŋguk undugoŋ hinek tubumintagumuk. \v 33 Tiŋa doŋki mihiniŋ yafiyatu molomdi buŋa “Maŋgoŋde fiyakamuk?” yeniŋguk. \p \v 34 Kaŋ yogumuk, “Wapumdi yendegoŋ yoŋak,” \v 35 yoŋa fiyali hamantiŋa Jesu heki hakiŋneŋ ugumuk. Wosuwaaŋ dahidahihik wahiniŋ kwihiŋa doŋki foloŋ iŋa Jesu tubulodaune looŋ ikuk. \v 36 Ilaŋa ulune metamdi dahidahihik wahiniŋ kwihiŋa tali foloŋ gulup itaugiŋ. \p \v 37 Wooŋ Oliwa Tuwai koloneŋ foŋila Jelusalem tubudulaune metam Jesu keleyagiŋ bop wapumdi Jesudi nemenemek wapum tuguk wondok Bepaŋ welemomooŋ nadimiŋa niŋa tiloloŋ tigiŋ. \v 38 Tiŋa kakaliŋa indiŋ yogiŋ, \q1 “Mapme i Wapum wou gineŋ bulak, Bepaŋdi kahaŋ timimbek!” \q1 “Bepaŋdi welekulema tubumintanimilak doktiŋa adi wou niŋa tiloloŋ titiŋdok.” \p \v 39 Unduŋ togiŋ kaŋ Falisi noli metam baŋamhik gineŋ uŋgoŋ yali Jesu indiŋ nintogiŋ, “Hinale, du metamgeye yenimbune wabineŋ.” \p \v 40 Niŋgiŋ kaŋ Jesudibo yeniŋguk, “Nadiiŋ be. Adi wabineŋ kaŋ kawade hekidi toŋa Bepaŋ niutumbaneŋ.” \s1 Jesu adi Jelusalemdok bulaniŋgoŋ nadiguk \p \v 41 Unduŋ totabuŋa Jelusalem tubudulaaŋ Jesudi Judahi’walaŋ yokwet mebi Jelusalem u kaŋ makat kokuk. \v 42 Indiŋ nadiŋa koyemiŋguk, “Hidi kamiŋ nai yendok kulema gineŋ hatidok nadiŋa kadakalenetiŋit binek adi kedem, iŋgoŋ hidi adi dauhik sipmakahi doktiŋa mu kadakaleiŋ. \v 43 Unduŋ doktiŋa nai niŋ mintawaakneŋ memikhikdi mik bomboŋhinit buŋa hehikelemadiŋa yahedapmaaŋ \v 44 hidi be wapmihihiye fidihiŋa hehitapme-tukulune maaŋ hidihikumuneeŋ. Hidi Bepaŋdi hehitubu-kedebawe buguk nai u mu kakiyondagiŋ doktiŋa unduŋ tihamuneeŋ, tiŋa yokwet i tubuliwedapmaneeŋ.” \s1 Jesudi Siloŋyotŋiŋ uyadi uŋgoniŋ yoguk \r (Matiyu 21:12-17; Mak 11:15-19; Jon 2:13-22) \p \v 45 Mede u yodapmaaŋ Siloŋyot diniŋ hamuhe gineŋ fooŋ metam muneeŋ bomboŋ kibikibi tiŋa hatigiŋ u indiŋ yeniŋa yehikelepupuheneune foutelegiŋ, \v 46 “Youkudip gineŋ Bepaŋ’walaŋ mede indiŋ hatak, ‘Nu yotne uyadi ninadi yot unduŋ yoneeŋ.’ Unduŋ yolak iŋgoŋ hidi unduŋ tubune kubome heki’walaŋ hebihathik kwet dabugoŋ tilak!” \p \v 47-48 Helemahelemaŋ Jesu adi Siloŋyotneŋ Mede Momooŋ yoyo tuluguk kaŋ metam hogohogok adi medeŋiŋ nadiŋa nadigalika tagiŋ doktiŋa me Siloŋyot diniŋ talitimeŋ wapuhi, eŋ Yodoko Mede hinale heki, eŋ Judahi’walaŋ me wapuhi adi ulukumuŋdok nadigiŋ iŋgoŋ metam gineŋ doktiŋa nadibedi tiŋa wabigiŋ. \c 20 \s1 Judame talitimeŋhiye Jesudi yeninadiune mede lohigiŋ \r (Matiyu 21:23-27; Mak 11:27-33) \p \v 1 Heleniŋ Jesu adi Siloŋyot diniŋ hamuhe gineŋ fooŋ Mede Momooŋ yeniyeniŋ ha-tulune Siloŋyot diniŋ talitimeŋ wapum heki, eŋ Yodoko Mede hinale heki agaŋ me wapuhi noli adi indiŋ ninadigiŋ, \v 2 “Du nediyeŋdi kwanai i titiŋdok saŋiniŋ gamuŋa ganindapmaune tilaŋ u ninimbune nadinim?” \p \v 3 Ninadigiŋ kaŋ adibo yeniŋguk, “Unduŋ yoiŋ ale nubo haninadiwit. \v 4 Jon Imeyout kwanai tuguk u neeŋdi nindapmaguk. Bepaŋdibe, be kwetfoloŋ medi nindapmagiŋ u nanimbune nadiwit.” \p \v 5 Unduŋ yeninadiune adi mede toboniŋ dediŋ tubu-udanenim yoŋa nehi uŋgoŋ kiyonadi tigiŋ. Tiŋa yogiŋ, “Bepaŋ yonim adi ninimbek, ‘Kaŋ hidi maŋgoŋde medeŋiŋ mu nadisukilitigiŋ?’ \v 6 Tiŋa undugoŋ metam hogohogokdi Jondok polofet niiŋ doktiŋa kwetfoloŋ me yonene adi kawade moŋgola nindihineneŋ ale dediŋ yonim?” \v 7 Unduŋ yonadibediŋa moŋ kaŋ “Mu nadiyam” niŋgiŋ. \p \v 8 Kaŋ Jesudibo yeniŋguk, “Hidi mu yobihikiiŋ doktiŋa nu undugoŋ neeŋ nanindapmaune kwanai i tilat u nu maaŋ mu hanimbit.” \s1 Me kadakahidi wain fiye kadokogiŋ \r (Matiyu 21:33-44; Mak 12:1-11) \p \v 9 Unduŋ yeniŋa metam yoyout mede indiŋ yeniŋguk. “Me niŋ adi wain fiye diniŋa gimbahaŋ ibiŋa yetiŋa me kadokodok yehitubu-mintaaŋ yeniŋguk, ‘Hidi kadoko hatibune folooŋ mintaune daneeŋ natok niŋ boiŋa hidetok niŋ boineeŋ.’ Unduŋ yeniŋa biyabuŋa niŋkade uguk. \p \v 10 “Ala hatige hatige wain agaŋ folooŋ moŋgotdok nai tuguk kaŋ aditok nenobu boineŋ yoŋa tipilapilayeŋiŋ niŋ niŋkulune buguk. Kaŋ me wain fiye kadoko tigiŋ hekidi wihitnadiŋa hogok kameune udaneeŋ uguk. \v 11 Wosuwaune kotigoŋ tipilapilayeŋiŋ nolibo kameune buguk kaŋ u maaŋ utubufigitaaŋ nemek mekaŋmekaŋ timiŋa kameune hogok udaneguk. \v 12 Kaŋ kotigoŋ niŋbo kameune buguk kaŋ me wain fiye kadoko tagiŋ hekidi gibita ulaŋa toboti gimbahaŋ fatnak kulune foguk. \p \v 13 “Unduŋ tigiŋ kaŋ wain fiye molomdi dediŋ hinek tibit yo nadiŋa yoguk. ‘Kamiŋ na’walaŋ mihine welenedi kahilelat kamewe wek kaŋ momooŋ timineŋ.’ \p “Unduŋ yoŋa kameu buguk \v 14 iŋgoŋ me wain fiye kadoko tigiŋ heki adi kaŋ yogiŋ, ‘Adi kuyendi hatigene wain fiye i kahilewaak oŋ! Unduŋ doktiŋa ulukumuŋa wain fiye i indetok kahileneem.’ \v 15 Unduŋ yoŋa nagila gimbahaŋ fatnak kameeŋ ulukumuŋgiŋ.” \p Jesu adi unduŋ yenindapmaaŋ indiŋ yeninadiguk, “Unduŋ tubune wain fiye molom adi dediŋ tibek? \v 16 Wabiŋa ne buŋa me wain fiye kadoko tiiŋ u widihikumuŋa wain fiye u me nolidok yembek.” \p Jesudi unduŋ yobune metamdi nadiu tuwot mu tubune indiŋ yogiŋ, “Hidige! Unduŋ hinek mu titiŋdok!” \p \v 17 Unduŋ yolune yabuhohoŋe tiŋa indiŋ tubu-udaneyemguk, “Unduŋ iŋgoŋ, maŋgoŋde Youkudip Mededi indiŋ yolak? \q1 ‘Yot mamaŋme hekidi taka fofooŋ niŋ moŋ yo tukukiŋ, iŋgoŋ taka u mindaŋkade taka kobumuŋ mintaguk.’ \m \v 18 Unduŋ doktiŋa nediyeŋ taka kobumuŋ wendok foloŋ maaŋ ulaak adi umunumunuke tibaak. Eŋ taka kobumuŋ wendi me niŋ folooŋ foloŋ maaŋ utubukadakaaŋ ufilifiliye hinek tibaak.” \s1 Jesu takis muneeŋdok ninadigiŋ \r (Matiyu 21:45-46; 22:15-22; Mak 12:12-17) \p \v 19 Unduŋ yobune me Siloŋyot diniŋ talitimeŋ tiŋa Yodoko Mede hinale heki adi yoyout mede u aditok nadiŋa yenilak u agaŋ nadikiyondaaŋ nai uŋaniŋgoŋ honeeŋ uutdok nadigiŋ iŋgoŋ metam doktiŋa nadibediŋa wabigiŋ. \v 20 Wabiŋa kakuwali dediŋ tiŋa honeeŋ gapman heki’walaŋ kohohik foloŋ kamenim yoŋa talii lohigiŋ. Tiŋa me noli yeniŋkulune me momohi namandap tiŋa keleeŋ wanaŋ yaugiŋ. \p \v 21 Keletawooŋ Jesu indiŋ niŋgiŋ, “Hinale, indi du nemenemek yolaŋ u talii foloŋgoŋ biyagoŋ yolaŋ u agaŋ nadiyam, tiŋa kwetfoloŋ me loloŋfofoŋhinit yabumunta mu tiŋa Bepaŋ’walaŋ mede folooŋ ninilaŋ \v 22 doktiŋa ninimbeŋ. Indi Lomahi’walaŋ mapme Sisadok takis kameyam u du nadiune kedem be tilak be moŋ?” \p \v 23 Unduŋ yogiŋ kaŋ Jesudi welehik maaneŋ kadapmaaŋ muneeŋ niŋdok yenimbu miŋgiŋ kaŋ tiŋa looŋ kameyali indiŋ yeninadiguk, \v 24 “Welewele tiŋa kudi i nedi’walaŋ?” \p \v 25 Kaŋ yogiŋ, “Sisa’walaŋ.” \p Niŋgiŋ kaŋ yeniŋguk,” \p \v 26 Metam namandahik gineŋ unduŋ yenimbu honedok talii lohiŋa medeŋiŋ yoguk u nadiŋa boho tiŋa mede lohi tigiŋ. \s1 Sadusi hekidi kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilapilatdok Jesu ninadigiŋ \r (Matiyu 22:23-33; Mak 12:18-27) \p \v 27 Unduŋ tigiŋ kaŋ Sadusi hekidibo Jesu ninadine bugiŋ. Me heki u metam kumuŋa koti mu pilatneeŋ yoyagiŋ ala buŋa niŋgiŋ, \v 28 “Hinale, Mosesdi Yodoko Mede indiŋ youtnimguk, ‘Me niŋ adi tam tiŋa wapmihi nemu yehitubu-mintaaŋ kumumbune kaŋ me wendiniŋ kwayaŋdibo tam kahat uŋakoŋ nagila wapmihi me kumuŋ tugukdok yehitubu-mintamiluwaak.’ \v 29 Heleniŋ hekidalit 7 hatigiŋ ala Tuwodi tam niŋ nagikuk. Nagila wapmihi nemu yehitubu-mintaaŋ kumuŋguk \v 30 kaŋ Monedibo tam uŋakoŋ nagikuk. Adi maaŋ undugoŋ wapmihi nemu mintaune kumuŋguk, \v 31 kaŋ Gikdibo tam uŋakoŋ nagikuk. Unduŋ hogok titawooŋ kwayahik dikineŋdi nagila kumumbune \v 32 tam u maaŋ hogok hatiŋa kumuŋguk. \v 33 Me hekidalit 7 adi tam kubugoŋ uŋakoŋ nagikiŋ ala kougoŋ nai wapum foloŋ pilatneeneŋ tam u neditok tibaak?” \p \v 34 Unduŋ ninadigiŋ kaŋ yeniŋguk, “Kobuk nai yendok adi metam hekimalam tiiŋ \v 35 eŋ kougoŋ metam Bepaŋdi yabune tuwot tubune kumuŋ gineniŋ yehitubu-pilalu hatineeŋ uŋaniŋ adi hekimalam mu tineeŋ. \v 36 Adi kumuŋ gineniŋ pilali Bepaŋ’walaŋ wapmihi tineeŋ doktiŋa aŋelo heki dabugoŋ hatiŋa kumuŋ mu tineeŋ. \v 37 Tiŋa Mosesdi kumuŋa pilatdok biyagoŋ hinek yodakaleguk. Bepaŋ’walaŋ kudupdi bem daguk nai uŋaniŋ Wapumdi indiŋ yoguk, ‘Nu Abalaham eŋ Aisak tiŋa Jekop heki’walaŋ Bepaŋ.’ \v 38 Adi yadi kumuhi’walaŋ Bepaŋ moŋ. Adi yadi kaipmuhi’walaŋ Bepaŋ. Biyagoŋ hinek, adi’walaŋ metamŋiye kumuŋdapmaŋ mu tiiŋ, adi’walaŋkade adi kaipmuŋ hatiiŋ.” \p \v 39 Unduŋ yobune Yodoko Mede hinale heki adi niŋgiŋ, “Hinale, mede momooŋ hinek tubu-udanelaŋ.” \v 40 Tiŋa kotigoŋ ninadidok munta tiŋa wabigiŋ. \s1 Jesudi metam ne’niŋ mebidok yeninadiguk \r (Matiyu 22:41-46; Mak 12:35-37) \p \v 41 Jesudi indiŋ yeninadiguk, “Hidi maŋgoŋde Kilisto adi Dewit’walaŋ yalakiŋiŋ yoiŋ? \v 42 Dewit ne Kap gineŋ indiŋ youkuk, \q1 ‘Wapumdi nu’walaŋ Wapumne indiŋ niŋguk, “Du kohone didimeniŋneŋkade itune \v 43 me mikgeye kayoge falipmeŋ yapmewaat.”’ \m \v 44 Dewit adi ‘Wapumne’ niŋguk kaŋ dediŋ tiŋa Kilisto adi Dewit yalakiŋiŋ tilak?” \s1 Jesudi mihiŋiye mute mede yeniŋguk \r (Matiyu 23:1-36; Mak 12:38-40; Luk 11:37-54) \p \v 45 Metam fee adi uŋgoŋ yanadilu mihiŋiye indiŋ yeniŋguk, \v 46 “Yodoko Mede hinale heki fiyeŋ doktiŋa nadinadiŋila hatiyaneeŋ. Adi yadi tinahukut kweheyehi tiŋa yowawaliweŋ uune metamdi momooŋ tiyemiŋa yeniutumba titiŋdok nadiiŋ. Tiŋa hinamuni nai gineŋ be bopyotneŋ me wohiyenit’walaŋ pop foloŋ iitdok nadiiŋ. \v 47 Tiŋa adi yadi tam kahat heki yalaŋ yeniŋa bomboŋhik yolom moŋgokiŋdigoŋ metamdi yabudok yoŋa ninadi kweheyehi hati tiiŋ. Adi kougoŋ kibikoŋ malabumuŋ wapum mintayembaak.” \c 21 \s1 Tam kahat niŋdi muneeŋ-kabe behatiguk Bepaŋdok kamedapmaguk \r (Mak 12:41-44) \p \v 1 Unduŋ tiŋa Siloŋyotneŋ uŋgoŋ Jesudi yayabulune me muneeŋ bomboŋhinit adi siloŋ maliŋ foloŋ muneeŋ looŋ boigiŋ. \v 2 Kaŋ tam kahat fiyewakaŋ niŋ adi buŋa muneeŋ gimihi lufom boiguk kaŋ \v 3-4 Jesudi u kaŋ metam indiŋ yeniŋguk, “Biyagoŋ hinek hanilat, metam hogohogok noli muneeŋhik boiŋit iŋgoŋ dumuŋhikdok uŋgoŋ halune boiŋit. Kaŋ tam kahat fiyewakaŋ yeŋ adi ukabe boihatilak agaŋ boidapmaŋak doktiŋa adi boiŋak adi noli yalakapmeŋ tiŋa wapumgoŋ boiŋak.” \s1 Jesudi nai dapmawe tulune maŋgoŋ mintawaak wondok kigili mede yoguk \r (Matiyu 24:1-14; Mak 13:1-13) \p \v 5 Jesu mihiŋiye noli adi Siloŋyot kawade fofohidi magiŋ eŋ nemenemek fofohi siloŋdok boiyagiŋ u yabunadigalika tiŋa yogiŋ, kaŋ Jesudi yeniŋguk, \v 6 “Yot be nemenemek yabuŋa yoiŋ wendok hanimbit. Nai niŋ mintawaakneŋ uŋoŋ nemenemek yabu yoiŋ i memik hekidi ubulagineeŋ youpupuhene-kudapmaune molomolom mapupuheneeŋ ila uneeŋ.” \p \v 7 Unduŋ yenimbune niŋgiŋ, “Hinale, nemek u nai deniŋ mintawaak, tiŋa nai dulaune timeŋ maŋgoŋ mute mintawaak?” \p \v 8 Unduŋ yonadigiŋ kaŋ yeniŋguk, “Tikamanda tihamuŋa nadinadihik tubugiyondaneeneŋ ala nadinadiŋila hatiyaneeŋ. Metam feedi buŋa nu wotnene foloŋ yokamanda indiŋ tineeŋ, ‘Nu na iŋakoŋ.’ be ‘Nai agaŋ dulalak.’ Iŋgoŋ hidi adi u mu yehikeleneeŋ. \v 9 Hidi mik wapum mintaune gigilitŋiŋ nadineeŋ, be mik kwet niŋkade gwaŋ mintawe tubune gigitŋiŋ hogok nadiŋa munta mu tineeŋ. Nemenemek undihi timeŋ mintaneeŋ iŋgoŋ nai wapum adi pilap mu mintawaak.” \p \v 10 Tiŋa tomboyoula indiŋ yeniŋguk, “Kwetkwet metam bop wapum be bop kuyaniŋ adi nehi uŋgoŋ kibikibi mindobuneeŋ. \v 11 Kaŋ nai uŋaniŋ kenim wapuhi kwetkwet mintatawaak, eŋ map wapum mintawaak, eŋ yagit mebimebi mintawaak, eŋ kunum gineŋ adi nemek muntaŋ muntaŋ uŋgoniŋ mintawaak. \v 12 Nemek u kougoŋ mintaneeŋ yoŋa timeŋ adi hidi nutok tiŋa hanagila fidihiŋa folofigita hamneeŋ, tiŋa hanagila bopyotneŋ fooŋ medehik nadineeŋ. Yot fafaŋeniŋneŋ hapmeneeŋ, eŋ hanagila mapme be me wapuhi heki’walaŋ uneeŋ. \v 13 Kaŋ nai uŋaniŋ hidi Mede Momooŋ yohautadok naihik mintawaak. \v 14 Kaŋ hidi nai uŋaniŋ adi namandahik gineŋ yaliŋa mede dediŋ yonim yoŋa nadihebet mu tineeŋ. \v 15 Nu nai uŋaniŋgoŋ nadinadihik be mahik tubulodawene yoneeŋ kaŋ me tobohi adi medehik ulatifofoŋdok talii lohi tineeŋ. \v 16 Tiŋa nai uŋaniŋ mehim-behiye, be dahik-kwayahiye, be mehimehiye, be nohiye nehigoŋ maaŋ bolik tihamneeŋ kaŋ noli hidi fidihikumuŋ tineeŋ. \v 17 Tiŋa metam hogohogok nutok tiŋa hidi habukwihita tineeŋ, \v 18 iŋgoŋ nu habudokowe kihik hapmuŋ kubugoŋ-kabe nemu filaak. \v 19 Unduŋ doktiŋa fafaŋe tiŋa hatiŋa Hatihati Kobuli kahileneeŋ.” \s1 Jelusalem yot mebi diniŋ mede \r (Matiyu 24:15-21; Mak 13:14-19) \p \v 20 “Hatiŋa kaneeŋ, Jelusalem yokwet mikmedi buŋa yakelemadiune Jelusalem yokwet tubukadakadok nai agaŋ tilak nadineeŋ. \v 21 Unduŋ doktiŋa indiŋ tineeŋ. Me Judiya kwetneŋ hatineeŋ hidi momoŋ tuwai foloŋ loneeŋ, kaŋ me yokwet wapum maaneŋ hatneeŋ hidi momoŋ fooŋ bu uneeŋ, kaŋ me fakaŋ hatineeŋ hidi momoŋ tobo yokwet wapum maaneŋ mu foneeŋ. \v 22 U kadakaniŋhik diniŋ kibikoŋ tubu-udaneyemdok nai tibaak. Unduŋ tubune Yodoko Mededi yolak u folooŋ mintawaak. \v 23 Hidige! Nai uŋaniŋ, tam mihiwelehinit eŋ tam eyaŋhinit adi kada, dediŋ tineeŋ. Tiŋa undugoŋ kwet yendok malabumuŋ wapum hinek mintaune Bepaŋ’walaŋ kwihitadi metam yendok foloŋ mintayembaak. \v 24 Metam noli miknoŋdi widihikumuŋa noli kohohik ibikilitiŋa yanagila kwetkwet udapmaneeŋ. Kaŋ me Judahi’walaŋ feknit mokit heki Bepaŋ mu nadimiiŋ adi Jelusalem yokwet kahileeŋ tubukadakalune Bepaŋdi nai yoguk foloŋgoŋ dapmawaak.” \s1 Bepaŋ’walaŋ mede mu liwewaak \r (Matiyu 24:29-35; Mak 13:24-31) \p \v 25 “Nai uŋaniŋ mele, muyakip, bamholiŋa heki nemek uŋgoniŋ hinek mintayembaak. Kaŋ metam hogohogok adi imeŋgwaŋ wapumdi tiŋgiyondaaŋ muhila gigilit tobune nadiŋa munta tiŋa saŋiniŋ lohineeŋ. \v 26 Kaŋ kunum mahamulune nemenemek uŋoŋ ikiiŋ hogohogok iithik giyondaune kwetfoloŋ iŋoŋ metamdi ‘I maŋgoŋ mintalak’ yoŋa welemulap tiŋa kumuŋgweheye tiŋa tineeŋ. \v 27 Kaŋ nai uŋaniŋ Me Kobumuŋ adi mulukwaŋ foloŋ hauta holiholiŋe tiŋa saŋiniŋ wapumnit busuwaune kaneeŋ. \v 28 Ala nemek undihi mintaune ‘Ninigitdok nai agaŋ dulalak’ yoŋa dadiyeeŋ kunum gineŋ diweeŋ nadifo tiŋa yatneeŋ.” \p \v 29 Unduŋ yoŋa Jesudi kotigoŋ yoyout mede niŋ indiŋ yeniŋguk, “Bem kone u kaŋ nadineŋ. \v 30 Hapmuŋ maaŋ gitipmuŋ labune meleyaŋ nai yoyam. \v 31 Undugoŋ hinek nemek u mintaune kaŋ Bepaŋ’walaŋ Hatihati Fafaŋeniŋ agaŋ dulalak yoneeŋ. \v 32 Tiŋa i biyagoŋ hinek hanimbit, metam kumuŋdapmaŋ mu tulune nemenemek i mintawaak. \v 33 Kunumkwet adi liwedemeek iŋgoŋ nu’walaŋ medene adi tuwot mu liwewaak.” \s1 Hidi welehikdi damo kaipmuŋ hatiŋila ninadi kwanai youdihinit tiŋa hatiyaneeŋ \p \v 34 “Hidi kwetfoloŋdok nadinadi hogok hatiŋa kwetfoloŋ tinagalika tiŋa ime fafaŋeniŋ naaŋ nadibubuyeeŋ hati tolune nai wapumdi begep gineŋ kale widihiiŋ dabugoŋ fidihiwaakneŋ ale hidi nadinadiŋale hatiyaneeŋ. \v 35 Nai wapum adi metam hogohogokdok mintayembaak doktiŋa hanilat. \v 36 Ale gweheye bilinteletnit mokit hatiŋa nemenemek u yalakapmedapmaaŋ Me Kobumuŋ namanda foloŋ saŋiniŋnit mintayatneeŋdok ninadi kwanai taneeŋ.” \p \v 37 Jesu adi helemahelemaŋ hadapmo Siloŋyotneŋ fooŋ Mede Momooŋ yeniluguk ala bufaune Oliwa Tuwai foloŋ uŋoŋ deituguk. \v 38 Ala heleune haniŋ metam wooŋ Siloŋyotneŋ bopneune Mede Momooŋ yeniluguk. \c 22 \s1 Judasdi Jesu mikme kohohik foloŋ kameŋdok yofafaŋeguk \r (Matiyu 26:1-5, 14-16; Mak 14:1-2, 10-11; Jon 11:45-53) \p \v 1 Belet haguwonit mokit sipakaŋ diniŋ hinamuni titiŋdok eŋ Aŋelodi Yabukiyondaaŋ Yalakapmeguk wondiniŋ nai dulaguk. \v 2 Kaŋ Siloŋyot diniŋ talitimeŋ heki tiŋa Yodoko Mede hinale heki adi metamdok munta tiŋa Jesu dediŋ tiŋa ulukumunim yoŋa talii lohigiŋ. \v 3 Kaŋ Sadaŋdi Jesu mihiŋiŋ niŋ, Judas Kaliotniŋ adi weleŋ maaneŋ foguk. \v 4 Kaŋ Judasdibo Siloŋyot diniŋ talitimeŋ, eŋ mikme wapuhi Siloŋyot kadokoyagiŋ heki’walaŋ wooŋ mintayemiŋa Jesu adi kohohik foloŋ kameŋdok yeniŋguk. \v 5 Kaŋ adi u nadiŋa nadifo wapum hinek tiŋa muneeŋ mimiŋdok yogiŋ. \v 6 Judas adi mede u yofolokeneeŋ nai niŋ metam feedi mu bopneune nai uŋaniŋ Jesu kabup mikme heki kohohik foloŋ kameŋdok yoŋa woom hatiguk. \s1 Jesu mihiŋiye dut nanaŋe noŋgoŋ nanaŋdok tiulidokogiŋ \r (Matiyu 26:17-25; Mak 14:12-20; Jon 13:21-30) \p \v 7 Belet haguwonit mokit, sipakaŋ diniŋ hinamuni nai tubune Aŋelodi Yabukiyondaaŋ Yalakapmeguk wondok dompa widihigiŋ nai dulaune \v 8 Jesudi Pita dut Jon yeniŋkula indiŋ yeniŋguk. “Hidi udemek wooŋ nanaŋe muni tiulidokodemek kaŋ wooŋ habuŋa nanim.” \p \v 9 Kaŋ adibo ninadigumuk. “Daŋ tiulidokodim nadilaŋ?” \p Unduŋ ninadigumuk kaŋ adibo yeniŋguk, \v 10 “I nadidemek, hidi wooŋ yokwet wapumneŋ wosuwalune me niŋ ime kabotnit buŋa hehitubu-mintawek. Kaŋ me uŋakoŋ keletawooŋ adi yot daŋ fowekneŋ uŋgoŋ fodemek. \v 11 Fooŋ yot molom indiŋ nindemek, ‘Hinaledi indiŋ ganilak. Mihineye indi Aŋelodi Yabukiyondaaŋ Yalakapmegukdok nanaŋe nanimdok yotmaaŋ deŋak?’ \v 12 Unduŋ nindemek kaŋ adi yotmaaŋ wapum foloniŋ, kumopop eŋ falik ila nanaŋe nanaŋdok agaŋ koom tiulidokogiŋ u hanimbune nanaŋe uŋgoŋ tiulidokodemek.” \p \v 13 Unduŋ yenimbune wooŋ Jesudi yeniŋguk undugoŋ hinek tubumintaaŋ Aŋelodi Yabukiyondaaŋ Yalakapmegukdok nanaŋe tiulidokogumuk. \s1 Jesu mihiŋiye dut nanaŋe noŋgoŋ nagiŋ \r (Matiyu 26:26-30; Mak 14:21-26; 1 Kolin 11:23-26) \p \v 14 Agaŋ nai tubune Jesu adi mihiŋiye dut nanaŋe falik ikelemadiŋa nanaŋe nagiŋ. \v 15 Ila naŋila indiŋ yeniŋguk, “Nu tebele yendok Aŋelodi Yabukiyondaaŋ Yalakapmeguk wondok nanaŋe i hidigut nanaŋdok hinek nadilat. Nadapmaaŋ mindaŋkade adi folofigita foloŋ lowit. \v 16 Unduŋ doktiŋa indiŋ hanilat. Nu hinamuni indiniŋ kotigoŋ nemu naaŋ kaŋ hatigene kougoŋ Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli mintaune uŋoŋ nawaat.” \p \v 17 Unduŋ yoŋa ime tout tiŋa Bepaŋ niutumbaaŋ yeniŋguk, “I tiŋa ikiiŋ indigoŋ silotnaneŋ. \v 18 Tiŋa indiŋ hanimbe nadineŋ. Nu wain kwetfoloŋ iŋoŋ kotigoŋ nemu naaŋ hatibene kougoŋ Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋ mintaune nawaat.” \p \v 19 Unduŋ yoŋa beletbo tiŋa Bepaŋ niutumbaaŋ wobuŋa yemiŋa yeniŋguk. “I na’walaŋ foloone, hiditok gigit tibek yoŋa hamulat. Nu nadisunamuŋa unduŋ taneeŋ.” \p \v 20 Nanaŋe nadapmaaŋ koti koom tuguk undugoŋ wain tout tiŋa indiŋ yeniŋa yemguk, “Wain ime yoŋ adi na’niŋ naŋgatne u yofolok kobuli titiŋdok yoŋa kwatnelat. \v 21 Tiŋa indiŋ nadineŋ, nebek niŋ nu memik kohohik foloŋ napmewek adi nukut nanaŋe noŋgoŋ ila nayamut. \v 22 Me Kobumuŋ adi Bepaŋdi yohebet tuguk indigoŋ keleeŋ wooŋ kumumbek, iŋgoŋ me nagila memik kohohik foloŋ kamewek adi kada yadi malabumuŋ wapum hekiwaak.” \p \v 23 Unduŋ yobune nehi uŋgoŋ kiyonadi tiŋa indiŋ yogiŋ, “Kudi undiniŋ u me neeŋdi yo tibek.” \s1 Mewoidi talitimeŋ mintadok siwe tigiŋ \p \v 24 Jesu mihiŋiye adi, nehi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ nediyeŋ talitimeŋ tilak yoŋa siwe tigiŋ. \v 25 Kaŋ Jesudibo yeniŋguk. “Me nadisukilitihinit mokitdi mapme ila metam nadiyembu foune tipilapilaye kwanai titiŋdok yeniŋgigine tiiŋ, tiŋa adi metamdi yeniutumba tiiŋ doktiŋa wohiyenit. \v 26 Iŋgoŋ hidi yadi unduŋ mu taneeŋ. Me nediyeŋ loloŋnit hatibe nadiwaak adi yadi timeŋ fofoŋnit hatiluwaak. Kaŋ me talitimeŋ adi undugoŋ tipilapilaye-me wele hatiŋa hehitubulodaluwaak. \v 27 Hidi nanimbu nadiwit, neeŋdi me loloŋnit? Me kweliŋgoŋ ila nanaŋ hogok tibek u be, be me nanaŋe kidila timiŋa bek? Me kweliŋgoŋ ila nanaŋ hogok tibek adi me loloŋnit, uŋakoŋ. Kuŋgoŋ nu adi hidi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ tipilapilaye-mehik hatilat. \v 28 Tikamanda mintanamguk hogohogok u hidi mu binabugiŋ, wanaŋ hatine mintanamguk. \v 29 Nu batnedi kwet i kadokodok nanindapmaguk, undugoŋ nubo kwet i kadokoneeŋdok hanindapmalat. \v 30 Unduŋ dokti nu yotnekwetneneŋ nanaŋe ime noŋgoŋ naneem, tiŋa hidi mapme’walaŋ kumopop foloŋ ila Isilaehi metam bop 12 hatiiŋ hogohogok u yabudokoneeŋ.” \s1 Jesudi Pita mute mede niŋguk \r (Matiyu 26:31-35; Mak 14:27-31; Jon 13:36-38) \p \v 31 “Saimon, indiŋ nadiweŋ, Sadaŋ adi nadisukilitihik mahamule tiulidoko tilak, ala kopi utnene gitnem niŋ wiiŋ kaŋ folooŋ niŋ wiiŋ unduŋ dabugoŋ hehidanewe yoŋak. \v 32 Kuŋgoŋ nu du gehitubu-lodaaŋ nadisukilitigedi mu gweyehewekdok ninadi kwanai agaŋ tiŋat. Unduŋ doktiŋa nu’walaŋkade udaneeŋ buŋa nokeye saŋiniŋ yemiŋa yehitubu-kilitibaaŋ.” \p \v 33 Kaŋ Pitadibo niŋguk “Wapum, nu dukut noŋgoŋ yot fafaŋeniŋneŋ fofoŋdok be kumuŋ titiŋdok u kedem nadilat.” \p \v 34 Kaŋ Jesudibo yoguk, “Pita, indiŋ ganimbe nadiweŋ. Kamiŋ timiŋ yendok pupupdi mu kutilune du nu mu nadinamulaŋ nai lufomkulitniŋ yobeŋ.” \s1 Muneeŋ eŋ lik, tiŋa miknoŋ diniŋ kahat \p \v 35 Unduŋ yoŋa Jesudi mihiŋiye indiŋ yeninadiguk, “Koom haniŋkule muneeŋ be lihik be kayoŋnamokop mokit ugiŋ nai uŋaniŋ nemek nolidok lohilohi neeŋbe tigiŋ?” \p Kaŋ adibo yogiŋ, “Mokoŋ.” \p \v 36 Kaŋ Jesudibo indiŋ yeniŋguk, “Kamiŋ adi nebek niŋ muneeŋ be likŋiŋnit kaŋ u maaŋ moŋgolek. Kaŋ me nediyeŋ miknoŋŋiŋ moŋ kaŋ dahidahiŋiŋ me nolidok yembune tuwaune muneeŋ u moŋgola miknoŋŋiŋ tuwawek. \v 37 Yodoko Mededi indiŋ yolak doktiŋa hanimbe nadineŋ, ‘Adi me kadakaniŋ titiŋ nindapmaneŋ.’ U biyagoŋ hinek nu’walaŋ mintawek. Biyagoŋ hinek nemenemek Yodoko Mededi nutok yolak u agaŋ biyagoŋ mintawek.” \p \v 38 Kaŋ adibo yogiŋ, “Wapum, i kaweŋ indi miknoŋnik lufomuk.” \p Kaŋ adibo yeniŋguk, “U tuwot.” \s1 Jesudi Getsemani uŋoŋ ninadi kwanai tuguk \r (Matiyu 26:36-46; Mak 14:32-42) \p \v 39 Unduŋ tiŋa Jesu yokwet wapum bikabuŋa fooŋ wooŋ feŋ tuluguk unduŋ Oliwa Tuwai foloŋ loune mihiŋiye maaŋ kelegiŋ. \v 40 Wosuwaaŋ yeniŋguk, “Tigene tikamanda gineŋ gweheyeeŋ maneeneŋ doktiŋa ninadi kwanai tineŋ.” \p \v 41 Unduŋ yeniŋa ne kabe-kweetniŋ kawade kutne wooŋ maiŋ wendok tuwot wooŋ mulelem tiŋa ninadi kwanai tuguk. \v 42 Indiŋ ninadiguk, “Me baŋ, du nadiune tuwot tubune kaŋ folofigita i nolomtibeŋ. Iŋgoŋ nu yolat wondokti moŋ, da nadilaŋ unduŋ tibeŋ.” \v 43 Unduŋ yolune kunum gineniŋ aŋelo niŋ fooŋ saŋiniŋ miŋguk. \v 44 Kaŋ Jesu adi nadimalabuda tiŋa ninadi kwanai gibita tulune mimindiŋiŋ adi naŋgat dabugoŋ kwetfoloŋ hadokomaguk. \v 45 Adi ninadi kwanai tubudapmaaŋ pilali mihiŋiye yabe uguk, wooŋ yabulu adi damo deihakiŋ. Adi welebulagitdi yehitubu-gweheyeune deihakiŋ \v 46 kaŋ yeniŋguk, “Maŋgoŋde damo kwanai hogok tiiŋ? Hidi tikamanda gineŋ gweheyeeŋ maneeneŋ ale pilali ninadi kwanai tineŋ.” \s1 Judasdi Jesu mikme kohohik foloŋ kameguk \r (Matiyu 26:47-56; Mak 14:43-50; Jon 18:2-11) \p \v 47 Jesu adi mede hayenilu metam bop wapum busuwagiŋ. Mihiŋiye 12’walaaniŋneŋ me niŋ wou Judasdi talitimeŋ tiyemguk. Adi Jesu siŋgoŋgome tibe loune \v 48 Jesudi indiŋ niŋguk, “Judas, dagoŋ hinek Me Kobumuŋ siŋgoŋgomeeŋ memik kohohik foloŋ kamelaŋ.” \p \v 49 Jesu mihiŋiye ne gut hakiŋ adi nemek u mintawe tubune kaŋ yogiŋ, “Wapum, kedem be indi miknoŋdi widihinim?” \v 50 Kaŋ mewoi lekiŋgoŋhik gineŋ me niŋdi Siloŋyot diniŋ talitimeŋ wapum’walaŋ tipilapilaye-meŋiŋ magi didimeniŋneŋkade filodiguk. \p \v 51 Kaŋ Jesudi yeniŋguk, “Hidi unduŋ mu tineŋ.” Unduŋ yeniŋa kohoŋ me weŋ magi foloŋ kameune magi kotigoŋ utumbaguk. \v 52 Kaŋ Jesudi Siloŋyot diniŋ talitimeŋ heki eŋ Siloŋyot kadoko diniŋ me wapuhi eŋ talitimeŋ heki honene bugiŋ adi indiŋ yeniŋguk, “Hidi nu mikbe tubupilale tilat doktiŋa miknoŋ eŋ tebe bohom tiŋa nohonene buŋit? \v 53 Nu helemahelemaŋ hidigut Siloŋyotneŋ hatilat, kaŋ nai uŋaniŋ maŋgoŋde mu nohoneiŋ? Kuŋgoŋ kamiŋ adi mambip molom’walaŋ saŋiniŋdi fafaŋe hinek tilak doktiŋa hidi’walaŋ nai tilak.” \s1 Pitadi Jesu mu nadimilat yoguk \r (Matiyu 26:57-58, 69-75; Mak 14:53-54, 66-72; Jon 18:12-18, 25-27) \p \v 54 Unduŋ yodapmaune honeeŋ nagila Siloŋyot diniŋ Talitimeŋ Wapum’walaŋ yolineŋ ugiŋ. Kaŋ Pita adi gikiŋgoŋ yali yayabukuwali uguk. \v 55 Wosuwaaŋ yot maaneŋ fooŋ wooŋ gimbahaŋ maaneŋ kudup heu daune ikiŋ, kaŋ Pitadi metam uŋoŋ ikiŋ u yehitomboyoula ikiŋ. \v 56 Kaŋ tipilapilaye tamkuya niŋdi kudup dahauta tugukneŋ uŋgoŋ ila kakiyondaaŋ yoguk, “Me yoŋ adi Jesu gut noŋgoŋ hatilak.” \p \v 57 Unduŋ yoguk kaŋ Pitadibo niŋguk, “Nu me u mu nadimilat.” \p \v 58 Muniniŋ ila me niŋdibo Pita kakiyondaaŋ niŋguk, “Nohik niŋ du iŋakoŋ.” \p Unduŋ yoguk kaŋ Pitadi niŋguk, “Nu mokoŋ.” \p \v 59 Kaŋ kabe-yagigigoŋ ila kotigoŋ me niŋdibo fafaŋeŋgoŋ indiŋ niŋguk, “Biyagoŋ hinek, me yoŋ adi Galiliniŋ. Adigut iŋgoŋ hatilak.” \p \v 60 Unduŋ yobu Pitadi indiŋ yoguk, “Nu me u yolaŋ u biyaku mu nadimilat.” Unduŋ ila yolu nai uŋaniŋgoŋ pupup kutiguk. \v 61 Kaŋ Wapumdi fakaleeŋ Pita didimeŋgoŋ hinek kaguk. Kaŋ Pita adi wapumdi mede indiŋ niŋguk u naditomguk. “Pupupdi mu kutilune du nu mu nadinamulaŋ nai lufomkulitniŋ yobeŋ,” \v 62 niŋguk u naditomuŋa fakaŋ fowooŋ makat gibitaŋ kokuk. \s1 Jesu nimpekit tiŋa ula kagege tigiŋ \r (Matiyu 26:67-68; Mak 14:65) \p \v 63 Kaŋ me Jesu honeeŋ kadokogiŋ hekidi nimpekit tiŋa ukiŋ. \v 64 Tiŋa namanda hauledi folokenehep tiŋa indiŋ ninadigiŋ, “Du polofet biyagoŋ nobu hatiliweŋ kaŋ nebek gutak u kedem ninimbu nadinim.” \v 65 Unduŋ tiŋa mede kadakahi fee noli maaŋ niŋgiŋ. \s1 Jesu me wapuhi eŋ talitimeŋ namandahik foloŋ yakuk \r (Matiyu 26:59-66; Mak 14:55-64; Jon 18:19-24) \p \v 66 Unduŋ hati tulune helehautaune Siloŋyot diniŋ talitimeŋ wapuhi tiŋa Judahi’walaŋ me wapuhi eŋ Yodoko Mede hinale heki buŋa bopnegiŋ. Kaŋ Jesu nagila bophik gineŋ loune niŋgiŋ, \v 67 “Du Kilisto nobu kaŋ ninimbeŋ?” \p Ninadigiŋ kaŋ adibo yeniŋguk, “Nu hanimbe hidi medene tuwot mu nadineŋ. \v 68 Be hidi kibi nu haninadi tibit u tuwot mu yoneŋ. \v 69 Iŋgoŋ Me Kobumuŋ adi kamiŋ tububihila Bepaŋ Saŋiniŋ Molom kohoŋ didimeniŋneŋkade ila wooŋ ilaak.” \p \v 70 Unduŋ yeniŋguk kaŋ adi wanakaŋ indiŋ niŋgiŋ, “Unduŋ doktiŋa du Bepaŋ mihiŋiŋ kube?” \p Niŋgiŋ kaŋ adibo yeniŋguk, “Hide yoiŋ uŋakoŋ, nu adigoŋ.” \p \v 71 Unduŋ yobune adibo yogiŋ, “Indi inde agaŋ ne’walaŋ maŋiŋ gineŋ mintaune nadiyam doktiŋa kotigoŋ aditok mede mu yodok.” \c 23 \s1 Jesu mede titiŋdok nagila Pailat’walaŋ logiŋ \r (Matiyu 27:1-2, 11-14; Mak 15:1-5; Jon 18:28-38) \p \v 1 Unduŋ yoŋa noŋgoŋ piladapmaaŋ Jesu nagila Pailat’walaŋ logiŋ. \v 2 Looŋ mede gineŋ kameeŋ indiŋ niŋgiŋ, “Me yoŋ adi indi’walaŋ metamniye talik moiniŋ yanagitak, tiŋa Lomahi’walaŋ gapmandok muneeŋ mu mimiŋdok yoŋa kamehep tiyemulak. Tiŋa netok adi Kilisto, Mapme yolak.” \p \v 3 Unduŋ yogiŋ kaŋ Pailatdibo ninadiguk, “Judahi’walaŋ me mapme du-ku be?” \p Kaŋ Jesudibo niŋguk, “Yolaŋ uŋakoŋ.” \p \v 4 Yobune Pailatdibo Siloŋyot diniŋ me wapuhi eŋ metam bop wapum u indiŋ yeniŋguk, “Nu me yeŋ’walaŋ kadakaniŋŋiŋ nemu kalat.” \p \v 5 Unduŋ yeniŋguk iŋgoŋ adi fafaŋeŋgoŋ indiŋ yogiŋ, “Adi Galili kwetneŋ gwaŋ tububihila metam nadinadihik tubugiyonda tiŋa buŋak, bu i busuwalak.” \s1 Jesu kameu Helot’walaŋ uguk \p \v 6 Pailat adi u nadiŋa yeninadiguk, “Me i Galiliniŋ be?” \p \v 7 Unduŋ yeninadiguk kaŋ adibo indiŋ yogiŋ, “Jesu adi Helotdi kwet diki kadokolak uŋaniŋ.” Unduŋ yobune nadiŋa kameune Helot’walaŋ uguk. Nai uŋaniŋ Helot adi maaŋ Jelusalem uŋgoŋ hakuk. \p \v 8 Helot adi gigitŋiŋ nadiŋa kakaŋdok koomgoŋ hatinadiluguk. Unduŋ doktiŋa adi Jesu kaŋ nadifo tuguk. Tiŋa undugoŋ kudi niŋ tubune kakaŋdok yoŋa hatiguk. \v 9 Unduŋ doktiŋa Helotdi ninadi fee tuguk, iŋgoŋ Jesudi kibi nemu tubu-udanemiŋguk. \v 10 Kaŋ Siloŋyot diniŋ talitimeŋ wapuhi eŋ Yodoko Mede hinale hekidi yamaiŋgoŋ uyeŋ yali niŋgigine tigiŋ. \v 11 Kaŋ Helot tiŋa mikmeŋiye adi Jesu tihilihili timiŋa nimpekit tigiŋ. Untiŋa mapme diniŋ dahidahi fofooŋ niŋ tiŋa dahimiŋa niŋkulu kotigoŋ Pailat’walaŋ uguk. \p \v 12 Helot adi koom Pailat memik timiluguk, iŋgoŋ nai uŋaniŋ menot tugumuk. \s1 Pailatdi Jesu koloŋdabek foloŋ uutdok yodapmaguk \r (Matiyu 27:15-26; Mak 15:6-15; Jon 18:39–19:16) \p \v 13 Pailatdi me Siloŋyot diniŋ talitimeŋ eŋ me wapuhi tiŋa metam hogohogok wanakaŋ katiyenimbu buŋa bopneune \v 14 yeniŋguk, “Hidi me i metam yeniŋgalika tiŋa talik moiŋ yanagitak yoŋa nagila nu’walaŋ buŋit. Kaŋ nu hidi namandahik foloŋ hinek mede yendok ninadiŋat, iŋgoŋ mede folooŋ nemu tubumintaŋat kaŋ hidi me i mede foloŋ kamefit tiiŋ. \v 15 Helotdi maaŋ mede moŋ lohikaaŋ koti kameune indi’walaŋkade buŋak. Me i kadakaniŋŋiŋ nemoŋ doktiŋa indi ulukumuŋfit tuwot mu tinim. \v 16 Unduŋ doktiŋa hogok wihitnadiŋa kamewe wek.” \p \v 17 Adi’walaŋ uŋoŋ talik indiŋ hatuguk. Gulet indigoŋ Pailatdi me yot fafaŋeniŋneŋ hakagiŋ u kubugoŋ kubugoŋ yenindapmaune fooŋ wagiŋ. \v 18 Unduŋ doktiŋa metam hogohogokdi kakaliŋa indiŋ yogiŋ, “Me u ulukumuŋa Balabas bikabu bek.” \v 19 Balabas adi gapman gut mik tiŋa me niŋ ulukumuŋguk kaŋ nagila yot fafaŋeniŋneŋ kamegiŋ. \v 20 Unduŋ tiŋa Pailatdi kotigoŋ Jesu bikabune uuŋdok yeniŋguk. \v 21 Iŋgoŋ adi kakaliŋa yogiŋ, “Koloŋdabek foloŋ kumumbek! Koloŋdabek foloŋ kumumbek!” \p \v 22 Yobune Pailatdi kotigoŋ indiŋ yeniŋguk, “Me i maŋgoŋ yom hinek tiŋak? Nu yomŋiŋ nemu kaŋat ale maŋgoŋde ulukumuŋfit tinim. Unduŋ doktiŋa wihitnadi hogok tiŋa kamewe wek.” \v 23 Unduŋ yeniŋguk iŋgoŋ metam adi gigine tiŋa Jesu koloŋdabek foloŋ uutdok yogiŋ. \v 24 Tiŋa kakalihikdi Pailat’walaŋ medeŋiŋ ulatifoguk. Untubu wabiŋa Pailatdi medehik keleeŋ undugoŋ mintawek yodapmaguk. \v 25 Kaŋ metam’walaŋ medehik keleeŋ Balabas bikabuyemiŋa Jesu mikme kohohik foloŋ kameguk. \s1 Jesu koloŋdabek foloŋ ukiŋ \r (Matiyu 27:32-44; Mak 15:21-32; Jon 19:17-27) \p \v 26 Mikme heki Jesu nagila ugiŋ. Uŋila talipmeŋ me niŋ tubumintagiŋ, wou Saimon, adi Sailini yokwetneŋniŋ, ala kobugoŋ buŋa yokwet wapumneŋ fowe buguk. Kaŋ honeeŋ Jesu’walaŋ koloŋdabek u kaluwaŋŋiŋ foloŋ kameeŋ niŋgigineune bemŋa Jesu keleguk. \p \v 27 Metam bop wapumdi kelegiŋ, kaŋ adi lekiŋgoŋhik gineŋ tamwoi noli adi kabulagitaaŋ makat kola keletaugiŋ. \v 28 Kaŋ Jesudi udaneeŋ indiŋ yeniŋguk, “Jelusalemhi tamwoi, hidi nutok mu kotneŋ, hidetok eŋ wapmihihiyedok nadi kotneŋ. \v 29 Nadiiŋ be. Hatigene nai niŋ dulaune metamdi indiŋ yoneeŋ, ‘Tamwoi wapmihi mu yanagikiŋ hidi kedem nadifo tineŋ.’ \v 30 Nai uŋaniŋ metamdi kweboboe heki indiŋ yenineeŋ, ‘Golooŋ fooŋ nihikufulaneŋ.’ \v 31 Nemek indiniŋ adi bem kaipmuŋ gineŋ tiiŋ, iŋgoŋ kumuŋ gineŋ adi dediŋ timineŋ?” \p \v 32 Me kadakaniŋ titiŋ yakat lufomuk adi maaŋ Jesu dut kumuŋdok yoŋa yanagila ugiŋ. \v 33 Wooŋ kwet wou niŋ Me Mebi Kitili, uŋoŋ wooŋ Jesu koloŋdabek foloŋ ukiŋ. Me kadakaniŋ titiŋ yakat adi maaŋ koloŋdabek foloŋ widihigiŋ, noli kohoŋ didimeniŋneŋkade ukambiyakiŋ eŋ noli kohoŋ kapmadineŋkade ukambiyakiŋ. \p \v 34 Kaŋ Jesudi indiŋ yoguk, “Me baŋ, adi nemek tiiŋ u mebi mu nadidakaleeŋ tiiŋ doktiŋa kadakaniŋhik u biyembeŋ.” Kaŋ mikme heki adi kat kula dahidahiŋiŋ nehitok daneeŋ moŋgokiŋ. \p \v 35 Memetam uŋgoŋ yakalu Judahi me wapuhidi nimpekit tiŋa indiŋ yogiŋ, “Metam noli adi kedem yehitubu-lodalak, tiŋa adi Kilisto, Bepaŋ mihiŋiŋ biyagoŋ nobu hatiliwek kaŋ nebo tubulodawek.” \p \v 36 Unduŋ yogiŋ kaŋ mikme hekidi maaŋ yamaiŋgoŋ labuŋa nimpekit tiŋa wain ime buukaaŋ u sumulimimbu loune niŋgiŋ, \v 37 “Du Judahi’walaŋ mapme biyagoŋ nobu hatiliweŋ kaŋ du da uŋgoŋ folooge tubulodaweŋ.” \p \v 38 Kudi niŋ koloŋdabek ki foloŋ indiŋ youla ukambiyakiŋ, “Me yoŋ adi Judahi’walaŋ Mapme.” \v 39 Kaŋ meyat koloŋdabek foloŋ yakumuk adi’walaaniŋ me niŋdi Jesu niŋfoko tiŋa indiŋ yoguk, “Du Kilisto biyagoŋ nobu kaŋ da folooge tubulodaaŋ indi maaŋ nihitubu-lodaweŋ.” \p \v 40 Unduŋ yoguk kaŋ me noliŋiŋdi u nadiŋa indiŋ niŋguk, “Du maaŋgoŋ, adi timiŋit undugoŋ tigamŋit kaŋ Bepaŋdok munta mube tilaŋ? \v 41 Indi yadi kadakaniŋnikdok kibikoŋ tinimiŋit iŋgoŋ me yoŋ adi kadakaniŋ nemu tuguk.” \p \v 42 Unduŋ yoŋa yoguk, “Jesu, du mapme saŋiniŋgenit hatigene udaneeŋ buŋa nu maaŋ nadinambaaŋ.” \p \v 43 Kaŋ Jesudibo niŋguk, “Biyagoŋ hinek ganilat, du kamiŋgoŋ nukut yokwet fofooŋ\f + \fr 23:43 \ft Yokwet fofooŋ wou maaŋ yoguk, adi Gilik mede gineŋ “Paladais” yoiŋ.\f* gineŋ udim.” \s1 Jesu kumuŋguk \r (Matiyu 27:45-56; Mak 15:33-41; Jon 19:28-30) \p \v 44 Mele lekiŋgoŋ tubune kwet wanakaŋ mambip tubudapmaaŋ halune wooŋ 3 kilok tuguk. \v 45 Kaŋ Siloŋyot maaneŋ haule bulubuluyeŋ u lekiŋgoŋ bulagineune lufom mintaguk. \v 46 Kaŋ Jesudi gibita indiŋ katiguk, “Me baŋ, Munabuline kohoge gineŋ kamelat.” Unduŋ katiŋa uŋaniŋgoŋ kumuŋguk. \p \v 47 Unduŋ tubu mikme heki’walaŋ talitimeŋhikdi kudi u kaŋ Bepaŋ wou nintilooŋ yoguk, “Biyagoŋ hinek, me yoŋ adi me didimeniŋ.” \p \v 48 Metam hogohogok uŋoŋ buŋa bopnegiŋ adi kudi uŋoŋ mintaguk u kaŋ welehik gimiŋgimiŋ kulune udaneeŋ yohite ugiŋ. \v 49 Kaŋ Jesu meŋimeŋiye tiŋa tamwoi Galili gwaŋ tububihila keleŋti bugiŋ adi kabe-kweetniŋgoŋ yali nemenemek mintaguk u kagiŋ. \s1 Jesu bom gineŋ kamegiŋ \r (Matiyu 27:57-61; Mak 15:42-47; Jon 19:38-42) \p \v 50-51 Me niŋ wou Josep adi Alimatiyaniŋ, adi yadi me talitimeŋ bop hatiyagiŋ’walaaneniŋ, tiŋa adi me didimeniŋ eŋ me momooŋ. Adi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Kobuli miŋgoŋ mintadakaleu kakaŋdok woom hatiguk. Unduŋ doktiŋa me talitimeŋ noliŋiyedi Jesu medeŋiŋ ulatifooŋ kumuŋ gineŋ kamegiŋ kaŋ adi nadiune tuwot mu tuguk. \p \v 52 Me wendi Pailat namanda foloŋ wooŋ yali Jesu folooŋ dabaŋdok ninadiguk. \v 53 Kaŋ nadimimbu wooŋ Jesu koloŋdabek foloŋ kibidali tiŋafooŋ haule fafaudi yauneeŋ tiŋa wooŋ mehinek dabaŋ kameŋdok kawade fafaŋeniŋ wamukiŋneŋ uŋgoŋ kameguk. \p \v 54 Nai uŋaniŋ Sabat iitdok nai dulaune tiulidoko kwanai titiŋdok nai tuguk. \v 55 Kaŋ tamwoi Galili gwaŋ tububihila Jesu keletabugiŋ heki adi Josep dut wooŋ dabaŋ meyotneŋ dediŋ kameguk u kagiŋ. \v 56 Nemenemek u kadapmaaŋ udaneeŋ yopmaŋ wooŋ haguwo munduŋhinit tiulidokogiŋ. Sabat gineŋ adi Yodoko Mededi yolak undugoŋ keleeŋ hakula tigiŋ. \c 24 \s1 Jesu kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilakuk \r (Matiyu 28:1-10; Mak 16:1-8; Jon 20:1-10) \p \v 1 Sonda haniŋ timiŋ tamwoi adi pilali haguwo munduŋhinit tiulidokogiŋ u beŋa Jesu bomŋiŋ gineŋ ugiŋ. \v 2 Wooŋ kalune kawade wapum agaŋ dekeleune bom mami hamap yakuk. \v 3 Unduŋ kaŋ wooŋ maaneŋ fooŋ kalune Wapum Jesu’walaŋ dabaŋ uŋoŋ mu hakuk. \v 4 Unduŋ kaŋ nadibedi tiŋa yatu meyat lufom tinahukuthik holiholiŋenit wendi adi yakiŋneŋ uŋgoŋ mintayemgumuk. \v 5 Kaŋ tamwoi adi u yabuŋa munta tiŋa duwokeneeŋ kwetfoloŋ diweeŋ yakiŋ. Kaŋ meyat wendi indiŋ yeniŋgumuk, “Hidi maŋgoŋde me kaipmuŋ hatilakdok kumuhi’walaŋ kwet gineŋ iŋoŋ lohiiŋ? \v 6 Adi iŋoŋ mu hatak, adi agaŋ pilalak. Hidi koom Galili kwetneŋ gwaŋ hatiŋa mede indiŋ haniŋguk u nadisuneŋ. \v 7 ‘Me Kobumuŋ adi me kadakahi kohohik foloŋ loune ulukumuneeŋ, kaŋ nai lufomkulitniŋ hali kaikaaŋ pilalaak.’” \p \v 8 Kaŋ tamwoi adi medeŋiŋ u naditomuŋa \v 9 bom gineniŋ udaneeŋ wooŋ mihiŋiye 11 u yeniŋa metam noli maaŋ kahat tiyemgiŋ. \v 10 Tamoi wohiye Maliya Madalaniŋ, eŋ Yoana eŋ Maliya Jems miŋ, adi tiŋa tamwoi noli noŋgoŋ yaugiŋ heki adi noŋgoŋ buŋa aposel heki nemek mintaguk u yeniŋgiŋ. \v 11 Iŋgoŋ aposel heki adi sububa mede binek yoŋa medehik u mu nadisukilitigiŋ. \v 12 Kaŋ Pitadi kiyaneeŋ bom gineŋ uguk, wooŋ maaneŋ heweŋa kaguk kaŋ hauleŋiŋ hogok ilu yabuŋa udaneeŋ yopmaŋ wooŋ nemek u mintaguk wendok nadiune uŋgoniŋ hinek tuguk. \s1 Jesudi meyat lufom Emaus talipmeŋ mintayemguk \r (Mak 16:12-13) \p \v 13 Nai uŋaniŋgoŋ Jesu’walaŋ kayoŋbopŋiŋ gineniŋ meyat lufom adi yokwet niŋ wou Emaus uŋoŋ ude ugumuk. Talik Jelusalem biŋa Emausde uuŋdok u adi 12 kilomita hogok. \v 14 Ala adi talipmeŋ uŋila nemek mintaguk hogohogok wendok hayotaugumuk. \v 15 Meyat adi mede kiyonadi titaulune Jesu uŋgoŋ mintayemiŋa noŋgoŋ ugiŋ. \v 16 Iŋgoŋ nadinadihik mu tomguk doktiŋa tuwot mu kakiyondagumuk. \p \v 17 Kaŋ Jesudi indiŋ yeninadiguk, “Hidi maŋgoŋ mede yonadi tabamuk?” \p Unduŋ yenimbu meyat u bulaniŋgoŋ diweeŋ yakumuk. \v 18 Yali adi’walaaniŋ me wou niŋ Keleopa adi yoguk, “Metam kwetkwet Jelusalem buŋit hogohogok adi nemenemek uŋoŋ mintaŋak agaŋ nadidapmaŋit, kaŋ du kubugoŋdi nemek kobugoŋ mintaŋak u mu nadiŋaŋ be?” \p \v 19 Unduŋ yoguk kaŋ Jesudibo yeninadiguk, “Maŋgoŋ mintaŋak?” \p Kaŋ adibo indiŋ niŋgumuk, “Nemek Jesu Nasaletniŋ’walaŋ mintaŋak. Adi polofet, Bepaŋ dawineŋ be memetam dauhineŋ mede yoyo be kudi titiŋ u saŋiniŋnit hati tuluguk. \v 20 Kaŋ me Siloŋyot diniŋ talitimeŋ eŋ me wapuhiniyedi kumuŋdok nindapmaaŋ gapman kohoŋ foloŋ kameu adi yodapmaune koloŋdabek foloŋ ukiŋ. \v 21 Indi adi me wendigoŋ Isilaehi memetam kadakaniŋ gineniŋ ninigilaak yoŋa nadisukilitiŋa hatigumun. Kaŋ ulukumumbune hatine melenai agaŋ lufomkulitniŋ dapmalak. \v 22 Tiŋa kamiŋ indiŋ niŋ mintaŋak. Tamwoi noli indi’walaŋ bopnik gineniŋdi welenadifo mede indiŋ ninimbu boho tumun. Adi haniŋ timiŋ koŋ gineŋ uŋit. \v 23 Wooŋ kaŋit kaŋ Jesu’walaŋ dabaŋ uŋoŋ mu halak. Unduŋ kaŋ udaneeŋ buŋa indiŋ niniŋit. Aŋelo lufomdi mintayemiŋa Jesu agaŋ pilalak yenimuk. \v 24 Kaŋ mewoi nolidibo koŋ gineŋ uŋit wooŋ tamwoidi kaŋ buŋa yoŋit undugoŋ hinek adi maaŋ kaŋit. Iŋgoŋ ne adi mu kaŋit.” \p \v 25 Kaŋ Jesudi indiŋ yeniŋguk, “Hidi yadi nadinadihinit mokit tiŋa welehik adi gweheyehi doktiŋa polofet hekidi mede yogiŋ u mu nadisukilitiiŋ. \v 26 Hidi mu nadiiŋ be? Kilisto adi timeŋ folofigita nadiŋa mindaŋ Bepaŋdi wougigit mimiŋdok yoguk u kahilewaak.” \v 27 Unduŋ yoŋa netok Youkudip Mede gineŋ dediŋ yolak u yenindakaleguk. Tububihila Moses’walaŋ maŋiŋ mede gineŋ eŋ polofet heki’walaŋ Youkudip gineŋ yolak u yeniŋguk. \p \v 28 Unduŋ tiŋa wooŋ yokwet tubudulagiŋ. Tiŋa Jesu adi yokwet u kalakapmeŋ tiŋa wene tuguk \v 29 kaŋ adi moŋ niŋgumuk, “Mele agaŋ fohebilak ale indigut iŋgoŋ itnim.” Unduŋ nimbu adut itne fogiŋ. \p \v 30 Fooŋ nanaŋe nanaŋdok meyat dut noŋgoŋ ikiŋ. Ila adi belet tiŋa Bepaŋ niutumbaaŋ wobuŋa beŋa yemguk. \v 31 Unduŋ tubune dauhik tombune diwedakalegumuk. Kaŋ uŋaniŋgoŋ Jesu fila uune koti mu kagumuk. \v 32 Unduŋ tiŋa wabi nehi uŋgoŋ kiyonadi tiŋa indiŋ yogumuk, “Indi talipmeŋ bade mede niniŋa Bepaŋ’walaŋ Youkudip Mede mebi hinek ulitawaaŋ niniŋak. Kaŋ welenik yout hinek tiŋak.” \p \v 33 Unduŋ yohake nai uŋaniŋgoŋ pilali koti Jelusalemde ugumuk. Wosuwaaŋ ne’niŋ mihiŋiye 11 tiŋa metam noli noŋgoŋ bopne hatu wooŋ yabune \v 34 indiŋ yeniŋgiŋ, “Wapum adi biyaku agaŋ pilalak, tiŋa Pita mintamiŋak.” \p \v 35 Unduŋ yobu adibo nemek talipmeŋ mintayemguk wendok kahat tiyemgumuk, tiŋa belet wobune nai uŋaniŋ kakiyondagumuk wendok maaŋ yenimbune nadigiŋ. \s1 Jesudi mihiŋiye yot maaneŋ hatune mintayemiŋa mede yeniŋguk \r (Matiyu 28:16-20; Mak 16:14-18; Jon 20:19-23) \p \v 36 Mede kahat unduŋ hatulune Jesu ne lekiŋgoŋhik gineŋ uŋgoŋ mintaaŋ yakuk,\f + \fr 24:36 \ft Metam nolidi mede indiŋ maaŋ tomboyoula youkiŋ. Jesudi “Kulema hidigut halek” yeniŋguk. Iŋgoŋ mede u Gilik mede gineŋ mu hatak doktiŋa nolidi youkiŋ eŋ nolidi mu youkiŋ.\f* \v 37 u kaŋ sukule tigiŋ. Untiŋa momolok binek kayam yoŋa munta tigiŋ. \v 38 Kaŋ adibo yeniŋguk, “Maŋgoŋde nadibedi tiiŋ? Maŋgoŋde welelufom tiiŋ? \v 39 Kohone kayone yabuneŋ. Nu nagoŋ mintahamulat. Nohoneeŋ kaneŋ. Momolok adi nu nohoneeŋ nabiiŋ undihi moŋ. Adi yadi gom tiŋa kitilihinit mokit.” \p \v 40 Unduŋ yoŋa kayoŋ kohoŋ yembune yabugiŋ. \v 41 U yabuŋa wele kukut tiŋa boho gimiŋgimiŋ tigiŋ iŋgoŋ oŋ, mu nadisukilitigiŋ. Untiŋa nadififile tubune adibo yeniŋguk, “Hidi nanaŋe neeŋbe boiŋa hakiiŋ?” \p \v 42 Unduŋ yeninadiguk kaŋ pisi heheŋnit diki niŋ tiŋa miŋgiŋ. \v 43 Kaŋ adi tiŋa naune kagiŋ \v 44 kaŋ yeniŋguk, “Nu hidigut hatiŋila indiŋ hanilugut, ‘Nemenemek nutok koom Moses’walaŋ Yodoko Mede gineŋ be polofet heki’walaŋ Youkudip gineŋ be Kap gineŋ hatak u hogohogok u biyagoŋ mintadapmawaak.’” \p \v 45 Tiŋa Bepaŋ’walaŋ mede nadineŋdok nadinadisuhik tubudakaleyemiŋa \v 46 indiŋ yeniŋguk, “Youkudip Mededi indiŋ yolak, ‘Kilisto adi folofigita nadiŋa kumuŋa nai lufomkulitniŋ hali pilalaak. \v 47 Adi’walaŋ wou foloŋ kwetkwet metam hogohogok Mede Momooŋ yenindapmaune welehik tubutakaleneeŋ kaŋ Bepaŋdi kadakaniŋhik tumolokuyembaak.’ Kwanai u adi Jelusalem iŋoŋ tububuhitdok. \v 48 Hidi kuyeŋ dauhik gineŋ nemenemek hogohogok mintaune kaŋit wendok yohauta tineeŋ. \v 49 Tiŋa i nadineŋ, Batnedi nemek hiditok gigit hanindapmaguk u kamehambe fowaak. Unduŋ dokti hidi yokwet wapum i pilap mu bikabuneeŋ. Iŋgoŋ hatilune kunum gineniŋ saŋiniŋ kamehambe fowaak.” \s1 Jesu kunum foloŋ loguk \r (Mak 16:19-20) \p \v 50 Unduŋ yeniŋa yahaŋeeŋ yokwet biŋa Betanide ugiŋ. Uŋoŋ wosuwaaŋ kohoŋ tiŋa looŋ kahaŋ tiyemguk. \v 51 Kahaŋ tiyemiŋa uŋaniŋgoŋ biyabuŋa kunum gineŋ loguk. \v 52 Unduŋ tubune adi wou nintilooŋ welenadifo tiŋa udaneeŋ kotigoŋ Jelusalemde ugiŋ. \v 53 Tiŋa helemahelemaŋ Siloŋyotneŋ uŋoŋ hatiŋa Bepaŋ niutumba hati tigiŋ.