\id 2CO - Numanggang NT (with Gen, Ex, Ps) [nop] -Papua New Guinea 2005 (DBL 2017) \h 2 Kolin \toc1 Poldi Kolinhidok pepa mindaŋ youyemguk \toc2 2 Kolin \toc3 2Ko \mt1 Poldi Kolinhidok pepa mindaŋ youyemguk \imt1 Yodakale Mede \ip Pepa yoŋ adi Poldi Kolinhi Jesu’walaŋ kayoŋbop hatigiŋ aditok mindaŋ youyemguk. Ala pepa yendiniŋ maaneŋ adi Kolinhi me noli Jesu’walaŋ kayoŋbop gineŋ hatigiŋdi Pol nimpekit tiŋa Pol adi Bepaŋ’walaŋ kwanaime biyagoŋ moŋ, adi yadi Jesu’walaŋ mede tiŋalooŋ Bepaŋ’walaŋ mede tubufit tilak, unduŋ niŋgiŋ doktiŋa Pol adi weleŋ figita hinek tubune pepa i youyemguk. Mede wondi Kolinhi Jesu’walaŋ kayoŋbop eŋ Pol yehiulitawaune lekiŋgoŋhik gineŋ danedane hakuk doktiŋa mede yokulemaaŋ welekubugoŋ titiŋdok youyemguk. Mede fafaŋeniŋ youyemuŋa yeninto tuguk wendi metam noli yehitubulodaune wele tubutakale tigiŋ wondok welemomooŋ nadiguk. Tiŋa welekulema foloŋ Jelusalemhi Jesu’walaŋ kayoŋbop fofoŋnit hambeep hatiyagiŋ aditok bomboŋ bopneeŋdok boiune moŋgola uuŋdok yeniŋguk. Unduŋ tiŋa Pol ne’walaŋ Aposel kwanaiŋiŋ diniŋ mebi yenindidimeguk. Eŋ Kolin kayoŋbopneŋ me dedigoŋ-kabedi Poldok Bepaŋ’walaŋ kwanaime biyagoŋ moŋ yogiŋ doktiŋa kibibo kisaŋ yenintiŋafooŋ yeniŋfoko tuguk. \iot Pepa yendiniŋ yohebet \im Fiye 1-7 Pol’walaŋ kwanaiŋiŋ diniŋ mede \im Fiye 8-9 Jelusalemhidok siloŋ boiboi diniŋ mede \im Fiye 10-13 Pol adi kayoŋbop hekidok kwanai fafaŋe tiŋa tuguk \c 1 \s1 Youtumba mede \p \v 1 Nu Pol, Bepaŋ’walaŋ nadihebet tagimneeŋ Jesu Kilisto’walaŋ aposel tugut, tiŋa notnik Timoti, indi Kolin yokwetneŋ Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop eŋ Akaia kwetneŋ metam Bepaŋ nadisukilitimiŋa hatitawiiŋ hiditok pepa i youhamuŋa indiŋ yoyamut. \v 2 Betnik Bepaŋ eŋ Wapum Jesu Kilisto adi’walaaniŋ siloŋ tobogoŋ eŋ kulemadi hidi’walaŋkade haliwooŋ halaak. \s1 Poldi Bepaŋ’walaŋ yokulema mededok youtumbalak \p \v 3 Wapumnik Jesu Kilisto’walaŋ beu eŋ Bepaŋ niutumbayaneem. Adi yadi Betnik, welekulema eŋ yokulema molom hatilak. \v 4 Unduŋ hatiŋale malabumuŋ mebimebi mintanimulune niniŋkulemalak. Ala indibo Bepaŋdi niniŋkulemalak mede wondigoŋ notniye nolidi malabumuŋ mebimebinit hatibune kedem yeniŋkulemayaneem. \v 5 Kilisto adi folofigita nadiguk wondiniŋ diki indi foloŋ mulapmulapmuŋgoŋ tubumintanimilak. Unduniŋgoŋ hinek Jesu’walaŋ yokulemadi nihitubu-kulemaŋ nihitubu-kilitilak. \v 6 Indi nindihi nihikele tubune malabumuŋ hogohogok nadiyam uyadi hidi’walaŋkade welekulema eŋ kedeba-utumba titiŋdok unduŋ tinimiiŋ, eŋ indi niniŋkulema tilak, u maaŋ, uyadi hiditok tiŋa tinimilak. Unduŋ doktiŋa yokulema wondi hidi foloŋ meŋeŋa hehiulihiune indi nindihi nihikele tiiŋ undiniŋgoŋ hidi foloŋbo mintaune wondiniŋ malabumuŋ kulemaŋgoŋ hatiŋa nadineeŋ unduŋ yoŋa tilak. \v 7 Unduŋ doktiŋa indi hiditok nadibedi mu tiyam, tiŋa indiŋ nadikwambundayam. Folofigita nadiyam u hidi maaŋ nadiiŋ, eŋ welekulema maaŋ undugoŋ, indi tubumintayam wondok tuwot hidi maaŋ tubumintaiŋ. \s1 Bepaŋ’walaŋ siloŋ tobogoŋ hogokdi tuwot hinek tilak \p \v 8 Indi Esiya kwetneŋ folofigita gineŋ hatitalabugumun u mu nadineeneŋ doktiŋa yobene nadineŋ. Uŋoŋ nemek malabumuŋ hinek foloonik foloŋ looŋ nihitubu-malabudaune inde’walaŋ hatihatinikdok nadibedi kisaŋ tugumun. \v 9 Yoŋ adi agaŋ kumuŋdok gigit tiyam yoŋa welenik agaŋ gweheye hinek tuguk. Iŋgoŋ oŋ, u hogok hinek mu mintaguk ale, u indiŋ doktiŋa mintaguk. Inde’walaŋ saŋiniŋnikdok nadinene foune Bepaŋ me kumuhi yehitubu-kaikalak adi kubugoŋ nadisukilitiminim yoŋa nemek u mintanimguk. \v 10 Kaŋ adigoŋ kumuŋ diniŋ saŋiniŋ gineniŋ nihikibidali ninigikuk. Ala nihikibidakuk-digoŋ kougoŋ malabumuŋ gineŋ nihikibidatauyeeŋ nihikibidalaak. Mede unduŋ nadifafaŋeeŋ adi’walaŋkade wooŋ galiyam. \v 11 Ala hidi mahik kiulaŋa wanakaŋ hogohogok ninadiune Bepaŋ adi welekulemaŋiŋ doktiŋa kedem yahehewe tinimbaak. Adi unduŋ tubune metam feedi u kaŋ welemomooŋ tiŋa niutumbaneeŋ. \s1 Pol adi Kolin metam yalaŋ mu yeniŋguk \p \v 12 Indi indiŋ doktiŋa nadifo tiyam. Indi inde’walaŋ welenik diniŋ mebi miŋgoŋ yohautayam doktiŋa nemek niŋdi nihitubu-gweheye tuwot mu tibek. Indi yadi metam Bepaŋ’walaŋ mede mu nadiiŋ adi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋbe, be metam Bepaŋ’walaŋ mede nadiiŋ hidi’walaŋkade titiŋ agaŋ kubugoŋ uŋakoŋ tiyam. Uyadi kwetfoloŋ me diniŋ nadinadi fuliŋgoŋ gineŋ ulodiŋa moŋ, adi Bepaŋ’walaŋ siloŋ tobogoŋ foloŋ ulodiŋa adi’walaaniŋ titiŋ didimeniŋ u hogok tiyam. \v 13 Indi yadi mede kwambumuŋ hidi yokunali mede mebi kedem mu nadidakaleneŋ, undihi mu youhamam. Indi yadi mede folooŋ hogok youhamune yokunali nadiiŋ. Nu indiŋ hinek nadilat. \v 14 Hidi kougoŋ folooŋ hinek nadineeŋ. Biyagoŋ kuyoŋ, noli hidi indiŋ agaŋ kabe nadidakaleiŋ. Kaugoŋ hatigene Wapum Jesudi busuwawaakneŋ uŋaniŋ indi hiditok welemomooŋ nadihamneem, kaŋ hidibo undugoŋ hinek inditok welemomooŋ nadinimneeŋ. \s1 Pol adi ne’walaŋ mebi yoguk \p \v 15-16 Biyagoŋ kuyoŋ, nu mede uku nadisuŋa timeŋ hidi’walaŋkade wooŋ haniutumbadok yogut. Tiŋa wooŋ habuŋa dapmaŋ Masedoniya kwetneŋ uuŋdok yogut. Uŋoŋ wooŋ hatigene kotigoŋ hidi’walaŋkade udaneeŋ bene nabune nai lufom tibaak yogut. Tiŋa nai uŋaniŋ hidi kedem nehiulihiune Judiya kwetneŋ uuŋdok nadiŋa yogut. \v 17 Nu yohebet unduŋ tugut u welelufom mu tiŋa tugut. Tiŋa nu me Bepaŋ’walaŋ mede mu nadikilitiiŋ undiniŋ moŋ. Mede niŋ yofafaŋelat wondi biyagoŋbo eŋ yalaŋbo mu tilak. \v 18 Bepaŋ adi biyagoŋ molom hatilak doktiŋa mede hanine dediŋ tiŋa biyagoŋbo eŋ yalaŋbo tibek? \v 19 Bepaŋ mihiŋiŋ Jesu Kilisto adi’walaŋ mebi uyadi nu eŋ Sailas eŋ Timoti indi haninene biyagoŋbo eŋ yalaŋbo mu tuguk. Moŋ hinek. Adi’walaŋ mebi adi folooŋ hinek. \v 20 Bepaŋdi mede yofafaŋe tuguk hogohogok uyadi biyagoŋ hinek Kilisto’walaŋkade folooŋnit mintadapmalak. Unduŋ doktiŋa Jesu wou foloŋ wondigoŋ nihitubu-lodaune Bepaŋ’walaŋ mede nadiyam “U biyagoŋ” yoŋa Bepaŋ nintiloyam. \v 21 Kaŋ Bepaŋ negoŋ hidigut nihikiulaŋa nihitubu-kilitiune Kilisto dut kadiŋa fafaŋe tiŋa yakam. Unduŋ tiŋa yeguk e, nibukahileune netok gigit tugumun. \v 22 Adi netok gigit yoŋa indi foloŋ ne’walaŋ fek kamenimguk. Unduŋ tiŋa yeguk e Uŋgoniŋ Munabuli indi’walaŋ welenik gineŋ dahiune foguk. Uŋgoniŋ Munabuli woŋ adi Bepaŋdi nemek momohi nimdok fee tiulidokoguk uŋaniŋ kuyoŋ. Ala Uŋgoniŋ Munabuli agaŋ kahilegumun, unduŋ yoŋa adi biyagoŋ hinek indiŋ nadinim, nemek momohi noli maaŋ kedem moŋgotneem. \p \v 23 Nu Kolin yokwetneŋ wooŋ malabumuŋ wapumgoŋ hambaatneŋ yoŋa uŋandiŋ pilap mu ugut. Mede yoŋ adi Bepaŋdi nadiune folooŋ hinek yolat. \v 24 Tiŋa undugoŋ indi loloŋnit tiŋa hidi’walaŋ nadisukilitihik kadokodok moŋ ale. Adi tobo hidi nadifo titiŋdok kwanai kitubuloda tiŋa tiyam. Hidi yadi nadisukiliti gineŋ kwambundaaŋ yakiiŋ u agaŋ nadilat. \c 2 \s1 Poldi Kolin yokwetneŋ mu udaneeŋ uguk \p \v 1 Nu hidi’walaŋkade wooŋ welemulap kotigoŋ tubuminta-hambaatneŋ yoŋa nadibedi tiŋa hatigut. \v 2 Nu welemulap tubuminta-hambene nediyeŋbo yoŋa welenadifo tubuminta-namuneŋ? Bulaniŋgoŋ tineŋ hidi dediŋ tiŋa welenadifo tubuminta-namuneŋ? \v 3 Ale nu mede ukuyoŋ adi indiŋ doktiŋa youhamgut. Nu uŋoŋ usuwawene hidi nadifo tinamdok wabiŋa welemulap tinamneeneŋ, doktiŋa nu hiditok wanaŋ indiŋ nadihambe tuwot tilak. Nu nemek niŋdok nadifo tilat kaŋ hidi maaŋ undugoŋ nadifo tiiŋ. \v 4 Nu walane fagihi tubune hiditok bulaniŋgoŋ maŋgoŋ haŋaniŋgoŋ nadiŋa makat dautilitiliknit pepa youhamgut. Wondi welebulaniŋgoŋ tubumintahamdok moŋ. Adi tobo walanedi hiditok kisaŋ nadihatilat u hanimbihilit yoŋa unduŋ tugut. \s1 Me niŋ tubudidime tiŋa kougoŋ kotigoŋ menot timindok \p \v 5 Me welemulap tubumintanimguk adi yadi nu hogok moŋ, meeniŋ noli hidi maaŋ tihamguk. (Maŋgoŋde, yohautaaŋ wanakaŋ hogohogok tihamguk yobe tuwot tibek.) \v 6 Agaŋ hidi feedi kadakaniŋŋiŋdok kibikoŋ timiŋgiŋ wondok nadiwene tuwot tilak. \v 7 Ala yoŋ adi welemulapnit hatitalooŋ kadakawaakneŋ doktiŋa yomŋiŋ bimiŋa niŋkulekuleye tineeŋ. \v 8 Wondegoŋ menot timindok gigine tiŋa yolat. \v 9 Nu koom tubudidime kwanaidok youhamgut uyadi hidi kedembe nu’walaŋ mede hogohogok u tagimneneeŋ yoŋa youhamgut. \v 10 Ale hidi me niŋ’walaŋ yom yotumolokulune nubo undugoŋ yomŋiŋ yotumolomilat. Yom agaŋ yotumolomiŋgut. Yom wondi diki nu’walaŋkade nenobu halek u maaŋ yotumolomilat. Uyadi hiditok nadisuŋa Kilisto’walaŋ wou foloŋ tilat. \v 11 Sadaŋdi nilamut tibaakneŋ yoŋa unduŋ tiyam. Sadaŋ adi nemek tinimdok nadisulak wondok kaule mu tiyam. \s1 Bepaŋ’walaŋ mededi wahu munduŋ tilak \p \v 12 Nu Tolowa yokwetneŋ usuwawene Wapumdi Medeŋiŋ Momooŋ u yokwet uŋoŋ yohautadok tali tiulidokooŋ tubutomnamguk. \v 13 Iŋgoŋ oŋ, notne Taitus adi hidi wooŋ habuŋa pilap mu udaneeŋ buguk doktiŋa walanedi nadibedi tiŋa Wapum’walaŋ metam hakaneeŋ yeniŋa Masedoniya kwetneŋ busuwagut. \p \v 14 Hidige! Bepaŋ adi Kilisto’walaŋ kwanai-meŋiye indi bai walem miyeeŋ nihitubu-mindiŋa ninindapmaune adi’walaŋ Mede Momooŋ diniŋ wahu munduŋ momooŋ utihihiliŋenene munduŋ momooŋdi kwetkwet hautalak wondoktiŋa nintilooŋ niutumbadok. \v 15 Indi adi Bepaŋ namanda foloŋ Kilisto’walaŋ wahu munduŋ hatiyam doktiŋa meeniŋ hatihatidok gigit be kumuŋdok gigit wanaŋ munduŋ kuyemam. \v 16 Meeniŋ kadakadok gigit adi kumuŋ munduŋ kuyemam. Eŋ kaipmuŋ hatihatidok gigit adi yadi hatihati munduŋ kuyemam. Kwanai undiniŋ adi nediyeŋ tubune tuwot tibek? \v 17 Indi yadi me nolidi tiiŋ unduŋ mu tiyam. Me noli feedi Bepaŋ’walaŋ mededok nadiune muneeŋ bomboŋ kibikibi tiiŋ diniŋ talik undiniŋ tiyemilak. Eŋ indi yadi Bepaŋ’walaŋ maŋiŋ mede eŋ Bepaŋ’walaŋ namanda foloŋ Kilisto dut kadiŋa Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ didimeniŋ eŋ biyagoŋ hinek yoyam. \c 3 \s1 Bepaŋ hatihatinit adi’walaŋ Munabulidi welehik gineŋ kudi youkuk \p \v 1 Hidi indi me loloŋhinit nadinimneŋ yoŋa hanihohoket mu tiyam. Me noli unduŋ tiiŋ, iŋgoŋ indi yadi moŋ. Hidi be meeniŋ nolidi mebinik yodakale pepa youtnimdok mu nadiyam. \v 2 Mebinik yodakale pepa adi hidi kuyoŋ. Ala pepa uyadi welenik gineŋ youliŋit, metam hogohogokdi kaŋ kunatnadiiŋ. \v 3 Indi hidi’walaŋkade kwanai tinene hidi Kilisto’walaaniŋ mebinik diniŋ yodakale pepa tigiŋ. Wondiniŋ mebi miŋgilaŋgoŋ hatak. Ala mebinik diniŋ yodakale pepa uyadi kundufiŋdi mu youliŋit, uyadi Bepaŋ hatihatinit adi’walaŋ Munabulidi youkuk. Kawade gumoi\f + \fr 3:3 \ft Mosesdi Bepaŋ’walaŋ Yodoko Mede 10 kawade gumoi foloŋ youkuk.\f* fiili foloŋ moŋ, adi meeniŋ welehik gineŋ youkuk. \v 4 Mede yotafoyam adi Kilisto doktiŋa Bepaŋ nadisukilitinene biyagoŋ hinek tilak. \v 5 Kwanai folooŋ niŋ indi inde tinene mintalak unduŋ yo nadidok saŋiniŋ mu hatnimilak. Nemek tinene kedeba-utumba adi Bepaŋ’walaaniŋ hogohogok. \s1 Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ kwanai u tinahukut hautanit \p \v 6 Biyagoŋ kuyoŋ, Bepaŋdi nihitiulidokoune yofolok kobuli diniŋ kwanai tiyam. Woŋ adi Yodoko Mede diniŋ kwanai doktiŋa moŋ. Uyadi Munabuli’walaŋ kwanai. Biyagoŋ kuyoŋ, Yodoko Mededi mik tinimilak, eŋ Munabulidi hatihati tubumintanimilak. \v 7 Biyagoŋ kuyoŋ, Bepaŋ’walaŋ Yodoko Mede komi miknit wondiniŋ mede yohauta uyadi Kawade Gumoi foloŋ youkiŋ. Ala kwanai woŋ adi undugoŋ hautanit mokit mu hakuk. Unduŋ doktiŋa Moses namanda foloŋ hauta wapumdi hautaaŋ halune Isilae metam adi dediŋ tiŋa uŋandiŋ diweŋ kane tigiŋ. Iŋgoŋ oŋ, hauta woŋ adi fafaŋeniŋ hahatdok moŋ. \v 8 Bepaŋ’walaŋ kwanai komi adi unduku hakuk oŋ. Unduŋ tubune Bepaŋ’walaŋ kwanai kobuli Munabuli’walaŋ Mede Momooŋ yoyo adi dediŋ tiŋa hautanit mokit halek? \v 9 Yodoko Mededi kwanai tiŋa meeniŋ mede foloŋ nipmelak, hauta wondi fofoŋnit. Eŋ meeniŋdi didime titiŋdok Mede Momooŋ yoyo kwanai’walaŋ hauta adi wapum hinek. \v 10 Kwanai komi diniŋ hauta uyadi kwanai kobuli’walaŋ hauta wapumdi kufulaune haŋinda tilak. \v 11 Nemek koom muniniŋ hali dapmagukdi hautanit hakuk, eŋ nemek hahat fafaŋeniŋ halaak wondiniŋ hauta adi wapum eŋ loloŋnit hinek. \s1 Welenik diniŋ yawe adi Wapumdigoŋ fiyataŋakiyelak \p \v 12 Nadisukilitinik unduŋ hatak doktiŋa kwanai muntanit mokit, welenik loŋgoŋ foloŋ kwanaineyam. \v 13 Unduŋ tiŋa Moses welewele mu tiyam. Adi yadi Isilae metam adi hauta fofoŋnit dapmaaŋ liwe tibaak u kaneeneŋ yoŋa namanda mukufula tuguk. \v 14 Tiŋa adi welekwambuŋ tigiŋ doktiŋa Yodoko Mede komidi undugoŋ kufulanit tuguk eŋ indidegoŋ undugoŋ hatak. Unduŋ doktiŋa kunatnadi tiiŋ iŋgoŋ mu nadidakaleiŋ. Ale yawe u nebek niŋ mu fiyataŋakiyewaak. Kilisto ne kubugoŋdi fiyataŋakiyewaak. \v 15 Adi yadi nai indidegoŋ Moses’walaŋ Yodoko Mede yokunakiiŋ iŋgoŋ fiit kufulanit hatak. \v 16 Isilae metam adi welehik tubutakaleeŋ Wapum’walaŋkade wooŋ kadiune uŋaniŋ yawe u fiyataŋakiyewaak. \v 17 Wapum adi Munabuli molom, unduŋ doktiŋa Wapum’walaŋ Munabulidi folok gineniŋ nihifiyakulune hatihati momooŋ kahileyam. \v 18 Indi yadi namandatnik yawenit mokit hatiyam doktiŋa Wapum’walaŋ hautadi nihitubu-hautaune hanom mele gineŋ kamene filimpit tubune meeniŋ nolidi kaiŋ undugoŋ Wapum’walaŋ hautadi nihitubu-hautaune hauta-taloloyeŋ Wapum ne namandap mintayam. Wapum adi Munabuli doktiŋa unduŋ tilak. \c 4 \s1 Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ adi yawenit moŋ \p \v 1 Wapum adi welekulemaŋiŋ doktiŋa kwanai undiniŋ nimguk kaŋ indi nadigweheye mu tiŋa fafaŋe tiŋa tiyam. \v 2 Tiŋa kadakaniŋ mekaŋmekaŋ kabup tiiŋ u sigilulum timiŋgumun. Be indi yalaŋ-me hatiŋale Bepaŋ’walaŋ mede mu tubufikam, mokoŋ. Indi yadi Bepaŋ’walaŋ namanda foloŋ Bepaŋ’walaŋ Mede Biyagoŋ meeniŋ miŋgoŋ yohautaaŋ yeninene wondi meeniŋ welehik tubukulemaune indi’walaŋ mebinik nadiiŋ. \v 3 Kaŋ indi Bepaŋ’walaŋ Mede yoyam wondi yawenit nobu tiluwek adi meeniŋ agaŋ liwedok gigit hatiiŋ aditok tilak. \v 4 Kaŋ Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ sigilulum timiiŋ adi yadi kwet yendiniŋ bepaŋ yalayalaŋdi nadinadihik tehep tilak. Doktiŋa deti Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ diniŋ hautadi welehik gineŋ fooŋ tubuhautawek? Adi undihi hatiiŋ doktiŋa Kilisto adi Bepaŋdok tuwolit hatiŋale kudiŋiŋ beweniŋgoŋ tilak u tuwot mu kadakaleiŋ. \p \v 5 Indi Bepaŋ’walaŋ Mede haniŋale indetok mede wanaŋ mu haniyam. Jesu Kilistodi kubugoŋ Wapum. Eŋ indi yadi Jesu doktiŋa hidi’walaŋ tipilapilaye-me hogok hatiyam. Unduŋ haniyam. \v 6 Bepaŋ adi koomkwaha mambip halune helewek yobune heleguk. Adigoŋ yobune welenik gineŋ Bepaŋ’walaŋ Mede diniŋ hautadi Kilisto’walaŋ namanda foloŋ Bepaŋ’walaŋ hauta holiholiŋeŋ miŋgoŋ mintaune kadakalegumun. \s1 Pol adi malabumuŋdi weleŋ mu tubugweheyeguk \p \v 7 Eŋ niŋ e indiŋ. Indi yadi saŋiniŋnik tuwot moŋ. Uyadi Bepaŋ ne hogok halimilak. Ala wondiniŋ mebi miŋgoŋ mintadakaledok yoŋa adi’walaŋ Mede Momooŋ kwanai loloŋnit hinek u kwetfoloŋ metam inditok nimbune tiyam. Indi adi kwet kabot dabugoŋ, fafaŋeniŋ moŋ. \v 8 Nihitubu-kadaka tubune deipilat kedemgoŋ mu tiyam iŋgoŋ oŋ, fiit gweheye hinek mu tiyam. Tibulabulaye tihatiŋale fiit mu nadimalabudayam. \v 9 Be mik-kwadi tinimiiŋ iŋgoŋ oŋ, Bepaŋdi mu binibulak. Be nindihikadaka tiiŋ iŋgoŋ oŋ, indi mu kumuyam. \v 10 Biyagoŋ, indi unduŋ tiŋale foloonik foloŋ Jesu kumuŋŋiŋ diniŋ fek hekiŋa yawam. Woŋ adi Jesu’walaŋ hatihati diniŋ kudi indi’walaŋ foloonik foloŋ maaŋ mintadok nadiŋa unduŋ tiyam. \p \v 11 Indi Jesu’walaŋ metamŋiye hatiyam doktiŋa helemahelemaŋ nindihikumuŋ tinetiiŋ. Uyadi Jesu’walaŋ hatihati diniŋ saŋiniŋ foloonik kadaka tibaak wondok foloŋ mintadakaledok unduŋ tinimiiŋ. \v 12 Ale uyadi indiŋ hatak. Indi’walaŋkade kumuŋdi kwanai tilak, eŋ hidi’walaŋkade hatihatidi kwanai tilak. \s1 Pol adi Bepaŋ’walaŋ kwanai titiŋdok lakata mu tuguk \p \v 13 Youkudip niŋ indiŋ hatak. “Nu yadi Wapum nadisukilitimilat doktiŋa Wapum’walaŋ Mede yohautalat.” Ala indi, youkudip wondok tuwolit, Uŋgoniŋ Munabulidi nihitubu-lodaune Wapum nadisukilitimiyam doktiŋa Wapum’walaŋ Mede Momooŋ yohautayam. \v 14 Unduŋ tiŋale indiŋ nadihinakayam. Wapumdi, Jesu tubukaikaguk, adigoŋ indi maaŋ Jesu dut nihitubu-kaikaaŋ hidut wanaŋ adi’walaŋkade nipmewaak. \v 15 Indi nemenemek hogohogok woŋ adi hiditok tiŋa indiŋ yoŋale tiyam. Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋdi hauta-taulune meeniŋ feedi nadiŋa Bepaŋ nintilooŋ niutumbaune wondi youdihinit hatuwaak. \s1 Kwetfoloŋ folofigita eŋ bulaniŋgoŋ nadineem wondi fofoŋnit \p \v 16 Indi unduŋ nadisuŋa mu gweheyeyam. Siginik sipakalune welenikdi helemahelemaŋ momooŋ hinek bedilak. \v 17 Kwetfoloŋ folofigita eŋ bulaniŋgoŋnik loŋgoŋ eŋ nai muniniŋ-kabe hali dapmaŋ tibaak. Wondi hatihati fafaŋeniŋ holiholiŋenit, fafaŋeniŋ halaak u tubumintanimbune inditok gigit tibaak. Wondut kameka tubune tuwot mu tibaak. \v 18 Ala woŋ adi nemek miŋgoŋ hatak wondi moŋ. Adi nemek hebihat tilak uŋandiŋ diwenene mintanimbaak. Nemek yabu tiyam wondi liwe tineeŋ. Eŋ nemek yabu mu tiyam wondi fafaŋeniŋ hatneeŋ. \c 5 \s1 Indi’walaŋ hatihati fafaŋeniŋ kunum gineŋ hatak \p \v 1 Unduŋ doktiŋa indi indiŋ nadiyam. Kwet diniŋ siginik yoholaŋ dabugoŋ uyakulune Bepaŋdi kunumneniŋ yot fafaŋeniŋ niŋ tubumintanimbaak. Yot woŋadi meeniŋ kohohikdi mu magiŋ, doktiŋa fafaŋeniŋ hinek yali wooŋ yalaak. \v 2 Biyagoŋ kuyoŋ, indi kunumneniŋ yot wondigoŋ dahidahi wele dahinimdok nadigalika tiŋa nadibulabulayeŋ koyone tihatiyam. \v 3 U biyagoŋ hinek, indi welenik munabutnik hambiyek hatibaakneŋ doktiŋa uŋakoŋ dahiŋa hatinene tuwot tibaak. \v 4 Kwet foloŋ siginikdi yoholaŋ tinimbune hatiyamneŋ malabumuŋgoŋ nadiŋale hatiyam. Indi yadi foloonik gitipmuŋ kunumneniŋdi tinahukunimbu fofoŋdok nadiyam. Unduŋ tiŋa yeyam e’, kumuŋdok gigit tuguk uye hatihatidi ulatifofoŋdok yoyam. \v 5 Biyagoŋ hinek, Bepaŋ negoŋ hatihati u kahilenimdok nadiŋa Uŋgoniŋ Munabuli nimguk. Ala nemek momohi noli mindaŋ nimdok hatune tububihila Uŋgoniŋ Munabuli timeŋ nimguk. Kaŋ indi Uŋgoniŋ Munabuli agaŋ kahilegumun doktiŋa nemek noli maaŋ kedem nimbu yabukahileneem. \s1 Iŋoŋ adi buŋambu kwetneŋ hatiyam \p \v 6 Biyagoŋ kuyoŋ, indi wondoktiŋa nadilodaaŋ hatiyam. Tiŋa indiŋ nadiyam, kwet diniŋ siginiknit hatiŋa Wapum hebeŋ foloŋ hinek mu hatiyam. \v 7 Nai indidegoŋ adi welenikdi nemek hogok nadisukiliti tiŋa hatidok tilak, eŋ folooŋ kakaŋdok adi moŋ. \v 8 Iŋgoŋ oŋ, fiit nadikulemayam. Unduŋ tiŋa siginikdut buŋambu yokwetneŋ hatihati u wabiŋa yotnik kwetnik mebineŋ Wapumdut hatidok wondok nadigalikayam. \v 9 Ala hatihati woŋ e yotnik kwetnik mebineŋ be buŋambu yokwetneŋ hatineem uyadi indiŋ hinek yoŋa nadikwambundayam. Kulemaŋgoŋ hatinene Wapumdi nibune utumbawaak. \v 10 Indiŋku nadiyam oŋ. Kougoŋ hatigene wanakaŋ hogohogok Kilisto’walaŋ mede yodapmandapmaŋ kwetneŋ hebeŋ foloŋ wooŋ mintadakalene siginiknit hatiŋale titiŋ kedem be kadakaniŋ tugumun wondiniŋ mebinik molomolom niniŋa kibikoŋdok ninindapmawaak. \s1 Pol’walaŋ mebiŋiŋ u Bepaŋ eŋ meeniŋdi wanaŋ nadigiŋ \p \v 11 Unduŋ doktiŋa indi Wapum nadiminene loune gikiŋgoŋ timindok yoŋit u nadiŋale meeniŋ yenindakaleeŋ yenindidime tiyam. Unduŋ tinene Bepaŋdi welenik maaneŋ yabuŋa mebinik nadilak. Eŋ hidi maaŋ welehikdi mebinik hanimbune nadiiŋ. \v 12 Indi unduŋ yonene hidi kotigoŋ nadinimbune me loloŋhinit tinimdok mu hanihohokeneyam. Indi yadi hogok haniŋkiliti tiyam, ala hide meeniŋ noli welehik hamap hatiŋale sigiŋ diniŋ nemek wondok ninintifo mede yoiŋ ale hidi mede i yeniŋa yenihep tineeŋ. \v 13 Hidi indi’walaŋ nadinadinikdok nadiune bubuyehi nabugoŋ tilak, uyadi Bepaŋ kwanaiŋiŋ doktiŋa unduŋ tilak. Be nadinadinikdok nadiune fofohi tilak, uyadi hidi Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋnit titiŋdok nadiŋa unduŋ tilak. \s1 Bepaŋdut welekubugoŋ hatidok yofolok tuguk \p \v 14 Kilisto’walaŋ welesiloŋdi ninindokoune hatiŋale indiŋ nadikwambundayam. Me kubugoŋdi inditok kayoŋkoŋ kumuŋguk doktiŋa wanakaŋ hogohogok kumuŋgumun tilak. \v 15 Koom indi indetok hogok nadiŋa hatigumun. Iŋgoŋ kiutnik Wapum kubugoŋdi indi’walaŋ kayoŋkoŋ kumuŋa kaikaaŋ pilakuk doktiŋa titiŋ komi u wabidapmaŋ aditok nadimiŋa hatiyaneem. \v 16 Unduŋ doktiŋa nai indidegoŋ meeniŋdi kwetfoloŋ hatiŋila nadiyam unduŋ hogok kikakika tiŋa kikakiyonda u tuwot mu tinim. Tiŋa Kilisto maaŋ undugoŋ koom kwetfoloŋ me nabugoŋ hatibune kaŋ nadigumun. Iŋgoŋ nai indidegoŋ unduŋ mu nadimiyam. \v 17 Ale nebek niŋdi Kilistodut wooŋ galilak adi yadi Bepaŋdi me gitipmuŋ tubumintalak. Unduŋ tubune titiŋ komihi agaŋ dapmahinakalak. Kaŋ titiŋ kobuli mintalak. \v 18 Kudi woŋ adi Bepaŋ’walaŋ hogok. Biyagoŋ kuyoŋ, adigoŋ Kilisto dut nihitubu-galiune Bepaŋ dut welekubugoŋ tugumun. Tiŋa indibo welekubugoŋ kwanai diniŋ medeŋiŋ yohautane hautadok kwanai-mede niniŋguk. \v 19 Kwanai mede niniŋguk u indiŋ. Bepaŋ adi Kilisto-doktiŋa metam hogohogok indi yomnik tumolokutnimguk. Unduŋ tiŋa Bepaŋ dut welekubugoŋ hatidok yofolok tuguk hatak. \v 20 Unduŋ doktiŋa indi Kilisto’walaŋ Mede Momooŋ yoyamdi Bepaŋ’walaŋ yopilapilaye mede haniyam. Tiŋa indi Kilisto’walaŋ maŋiŋ mede tiŋa indiŋ haniŋkilitiŋa haniyam, Bepaŋ dut welekubugoŋ tineŋ. \v 21 Jesu adi kadakaniŋ nemu tuguk iŋgoŋ Bepaŋdi inditok tiŋa kadakaniŋ titiŋ niŋguk. Uyadi indi Jesu dut kadiŋa walandanene Bepaŋdi netok nibukahiledok nadiŋa unduŋ tuguk. \c 6 \p \v 1 Indi Bepaŋdut kwanai tiyam doktiŋa haniŋgigine tiŋa indiŋ haniyam. Bepaŋ’walaŋ siloŋ tobogoŋ tihamuŋit uyadi folooŋnit mokit mu tibaak. \v 2 Biyagoŋ kuyoŋ, Bepaŋdi indiŋ yoguk hatak. “Nu naine momooŋ gineŋ dutok nadisugut eŋ tubukedeba nai gineŋ hehitubu-lodagut.” Nadiiŋ be? Nai momooŋ agaŋ iŋakoŋ, eŋ tubukedeba nai maaŋgoŋ iŋakoŋ. \s1 Aposel heki adi Bepaŋ’walaŋ kwanai hati tulune malabumuŋ fee mintayemguk \p \v 3 Indi yadi meeniŋdi kwanainikdok yohaŋinda tineeneŋ yoŋa nemek niŋ foloŋ talik yokamehep mu tiyemam. \v 4 Indi yadi Bepaŋ’walaŋ kwanai-me hatiyam wondiniŋ mebi miŋgoŋ indiŋ tiŋa tubumintayam. Folofigita gineŋ hatiŋale fiit baigoŋ hinek nadikulemayam. Mik-kwadi gineŋ hatiyam, nindihi nihikele tulune hatiyam, malabumuŋ gineŋ hatiyam, \v 5 kwanaimiŋ foloŋ hatiyam, yot fafaŋeniŋ gineŋ ikam, memik lekiŋgoŋhik gineŋ hatiyam, kwanaidok folofigita nadiyam, damo kaipmuŋ hatiyam, nanaŋe map hatiyam, \v 6 yomnit mokit hatiyam, nadidakalenit hatiyam, welekulemanit hatiyam, menot tiyemam, Uŋgoniŋ Munabulinit hatiyam. Welesiloŋ folooŋ hinek hatnimbune hatiyam, \v 7 mede folooŋ biyagoŋ hinek yoyam, Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋ foloŋ hatiyam, Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ diniŋ tebe bohom moŋgolaŋa kweletalak tagiŋa hatiyam, \v 8 yokadaka eŋ youtumba lekiŋgoŋhik gineŋ hatiyam, yalaŋ-me niniiŋ iŋgoŋ yomnit mokit hatiyam. \v 9 Indi’walaŋ mebinik kayoŋbop nolidi lohi tiiŋ, iŋgoŋ nolidi kedem nadinimiiŋ, agaŋ kumuŋdok tiyam iŋgoŋ fiit hatiyam, nindihi tubukadaka tigiŋ iŋgoŋ fiit mu liweyam. \v 10 Bulaniŋgoŋ tinimiiŋ iŋgoŋ fiit nadifo foloŋ hatiyam, hambeep iŋgoŋ meeniŋ fee siloŋ tiyemam, nemek lohilohi tiyam iŋgoŋ Bepaŋdi duhuduhu fee nimilak. \m Mulabumuŋ be kedem nadiyam iŋgoŋ indi fiit Bepaŋ’walaŋ kwanai fafaŋe tiŋa tiyam. \s1 Pol adi meeniŋ Kolinhi weleŋdi kisaŋ yabukahileguk \p \v 11 O Kolinhi metam, biyagoŋ kuyoŋ, welenikdi hidi kisaŋ habukahileyam u manikdi miŋgilaŋgoŋ hanimbihikam. \v 12 Welenikdi habukahile-fafaŋe hinek tiyam, iŋgoŋ hidi inditok mu nadiiŋ. \v 13 Ale wapmihineye, nu behik nabugoŋ mede i hanimbit: Kibi hidibo nibukahile hinek tiyaneeŋ. \s1 Kadakaniŋ eŋ kedem adi menot mu tiyamuk \p \v 14 Meeniŋ Kilisto mu nadisukilitimiiŋ adi titiŋ hogohi tubune hidi mu yehitubu-lodaaŋ tiyaneeŋ. Titiŋ didimeniŋ eŋ titiŋ hogoli adi deti menot tide welekubugoŋ tidemek? Be hauta eŋ mambip adi deti yofolok tidemek? \v 15 Be Kilisto eŋ Sadaŋ adi welekubugoŋ tuwot mu tidemek. Be me nadisukilitinit eŋ me nadisukilitinit mokit adi dediŋ tiŋa kiutemek. \v 16 Be Bepaŋ’walaŋ Siloŋyot eŋ bepaŋ yalayalaŋ adi dediŋ tiŋa kiutemek. Abe nadiiŋ, Bepaŋ Hatihati Molom adi’walaŋ Siloŋyot adi indi kuyoŋ. Ale Bepaŋ adi indiŋ hinek-ku yoguk oŋ. \q1 “Nu lekiŋgoŋhik gineŋ ipilat tibaat. Unduŋ tiŋa Bepaŋhik hatibene adi metamneye hatineeŋ.” \q1 \v 17 “‘Ale hidi meeniŋ nadisukilitihinit mokit biyabuŋa tabayem taneeŋ.’ Wapumdi unduŋ yolak.” \q1 “Tiŋa nemek kadakahi dadagiyehi yehiyehiye mu taneeŋ. Kaŋ nu habukahileeŋ hanagilaat.” \q1 \v 18 “‘Tiŋa nu Behik hatibene hidi wapmihineye hatineeŋ.’ Wapum, Saŋiniŋ Molom adi unduŋ yolak.” \c 7 \s1 Pol adi Kolinhi metamdi welehik mu kahiledok yeniŋguk \p \v 1 O notneye, nemek momooŋ undiniŋ hinek u inditok gigit yodapmaŋit doktiŋa nemek madimadikeŋ wondi welenik be siginik tubugeŋgeŋ tilak u youtewalanda-yaneem. Tiŋa Bepaŋdok nadiminene loune gikiŋgoŋ timiŋa welenik walaniŋ hatiyaneem. \v 2 Hidi adi welehik kamehep mu tiyaneeŋ. Indi kadakaniŋ nemu tihamgumun. Be hidi’walaŋ nemenemek fana nemu tugumun. Be hidi’walaŋ nemenemek kaka mu holom moŋgokumun. \v 3 Nu mede yoŋ adi haniŋkadaka tiŋa mu yolat. Nu kobuk-kabe aeiku indiŋ haniŋat, “Welenikdi hehifolokeneeŋ habukahileyam.” Woŋ adi indi hidut wanaŋ kumundok be hatidok unduŋ tiyam. \v 4 Walanedi hidi’walaŋkade youdihiŋa halune maŋgoŋ lakataŋgoŋ haniŋkwekweŋeeŋ hanintilolat. Nu mebihik agaŋ nadiwe welene kulema tilak doktiŋa welefigita nai foloŋ nadifo wapum mintanamulak. \s1 Pol adi Kolin yokwetneŋniŋ mede kahat nadiŋa weleŋ utumba tuguk \p \v 5 Indi Masedoniya kwetneŋ busuwaaŋ dediŋ tiŋa foloonik kulemaune hatine tugumun. Iŋoŋ adi foloonik diniŋ figita eŋ welenik gineŋ munta mintanimbune welenikdi igumuta mu tiŋa kolokoloŋgoŋ tiyaugumun. \v 6 Mulabumuŋ eŋ welemulap nadiiŋ yeniŋkulemalak Bepaŋ, adi kuyeŋ indi ninikulemadok yoŋa Taitus tubulodaune udaneeŋ buguk. \v 7 Ala adi buguk wondoktiŋa moŋ, adi hidi welemomooŋ mede nimbune nadiŋa buguk u ninimbune nadiŋa welenik kulemaguk. Tiŋa nutok nadikunakunale hati tiŋale kobulabulayeiŋ eŋ nu nehiulihidok gigine tiiŋ, u ninimbune welemomooŋ wapum nadigut. \s1 Welefigita nadiŋa kedebadok \p \v 8 Nu koom pepa niŋ youhamuŋa welefigita tubumintahamgut, wondoktiŋa welefigita mu nadilat. Pepa u youkut nai uŋaniŋ adigili walane kadakaguk. Yoŋ adi agaŋ nadilat, uyadi nai muniniŋ-kabe hogok welefigita tubumintahamguk. \v 9 Kaŋ yoŋ adi agaŋ welemomooŋ nadilat. Woŋ adi welefigita nadigiŋ wondoktiŋa moŋ, adi tobo welefigitadi hehitubu-lodaune wele tubutakale tigiŋ, wondoktiŋa nu nadifo hinek tilat. Bepaŋ’walaŋ nadisuhebet foloŋ takaliŋa welefigita walaniŋ nadigiŋ doktiŋa indi’walaŋ mededi mu hehitubu-kadakaguk. \v 10 Welefigita walaniŋ wondi wele tubutakale tubumintaune meeniŋdi utumbadok. Ala nediyeŋ welefigita undiniŋ nadiwaakdi kougoŋ mindaŋkade wondok nadikadaka mu tibaak. Eŋ welefigita kwetfoloŋ medi nadinadi talik foloŋ mintalak wondi kumuŋ tubumintalak. \v 11 U mube kaiŋ. Welefigita Bepaŋ’walaŋkade buguk adi hidi’walaŋkade nemek momohi fee hinek tubumintaguk. Bepaŋ adi pilap titiŋdok haniŋgigineguk. Kaŋ hidi pilali medehik tubudidimegiŋ. Adi hehitubu-lodaune me yom tuguk u nintogiŋ. Unduŋ tiŋa Bepaŋdok munta tigiŋ. Nai indidegoŋ adi inditok nadiŋa nadikunakunale hati tiiŋ. Tiŋa me yom tuguk u tubudidimedok gigine tiiŋ. Kwanai tiiŋ hogohogok u kaŋ nadine hidi yadi yomnit mokit tiiŋ. \v 12 Koom pepa youhamgut woŋ adi me yom tuguk aditok tiŋa moŋ, be kadakaniŋ tiyemguk aditok moŋ. Adi mede haninene Bepaŋ’walaŋ namanda foloŋ mede tiloloŋhik diniŋ mebi miŋgoŋ mintadakaledok youhamgut. \v 13 Ala hidi undugoŋ hinek tiŋa yegiŋ e, welenik tubukulemagiŋ. \s1 Kolinhi me adi Taitus welemomooŋ timiŋgiŋ \p Tiŋa welenik tubukulemagiŋ u hogok moŋ, adi hidi wanakaŋ Taitus welemomooŋ timimbune buune indi nadifo kisaŋ hinek tugumun. \v 14 Nu agaŋ koom haniutumbaaŋ hanintilooŋ Taitus niŋgut mede, wondi yalaŋ tiŋa nu mu nehitubu-mekaguk. Hidi mede hanimbene folooŋ tubudapmaguk. Undiniŋgoŋ Taitus hiditok youtumba mede niŋgut u maaŋ folooŋnit iŋgoŋ tuguk. \v 15 Noli indiŋ, Taitus yeŋ hidi’walaŋkade uune aditok nadiune loune adi’walaŋ mede tiloloŋ tigiŋ. Adi titiŋhik u kaŋ nadiŋa adi weleŋdi hidi habukahile hinek tilak. \v 16 Kaŋ nuye indiŋ nadikwambundalat. Hidi kougoŋ mindaŋkade titiŋ hogohi mu tiŋa titiŋ kedehi hogok tiyaneeŋ, unduŋ doktiŋa nadifo tilat. \c 8 \s1 Metam Masedoniyahi Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop hatiiŋ adi lodagiŋ \p \v 1 Notneye, Bepaŋ’walaŋ siloŋ tobogoŋdi Masedoniyahi’walaŋ kayoŋbop gineŋ kwanai tubune titiŋ momooŋ tigiŋ wondiniŋ mede hanimbe nadineŋ. \v 2 Adi yadi goliŋgoliŋ wapum gineŋ hatiŋale bomboŋdok lohilohi tiŋa hambeep hinek hatiiŋ. Iŋgoŋ oŋ, Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋdok nadifo wapum tiŋa yegiŋ e, siloŋdok bomboŋ feegoŋ boiŋa tiulidokogiŋ. \v 3 Nu adi agaŋ nadiyem hinek tilat. Adi yadi nehi welehikdi lodaune saŋiniŋhikdok tuwolit boigiŋ iŋgoŋ oŋ, u-kabe kalakapmeeŋ boigiŋ. \v 4 Indi unduŋ titiŋdok mu yeniŋgumun, iŋgoŋ nehigoŋ gigine tiŋa wanaŋ titiŋdok yofafaŋeeŋ Bepaŋ’walaŋ metam yehiulihiŋa siloŋdok bomboŋ tubumintaaŋ yehitubu-lodadok yogiŋ. \v 5 Tiŋa nemek loŋgoŋ be tinetiiŋ yo yabugumun, de. Adi indiŋ tigiŋ, timeŋ nehi’walaŋ hatihatihik u Wapumdok miŋgiŋ. Agaŋ Bepaŋ’walaŋ nadisuhebet keleeŋ hatihatihik u inditok maaŋ nimgiŋ. \s1 Wapum’walaŋ metam yehitubu-lodadok bomboŋ bopnegiŋ \p \v 6 Adi unduŋ tigiŋ doktiŋa Taitusdi hidut siloŋ kwanai titawooŋ diki wabigiŋ uye koti tububila titawooŋ tubudapmandok nindapmayam. \v 7 Hidi nadisukiliti, eŋ Bepaŋ’walaŋ mede yohauta, eŋ Bepaŋ’walaŋ Mede diniŋ mebi nadidakale, eŋ kwanaidok gigine, eŋ indi welesiloŋ tinimdok, nemek undihidok folooŋ fee tubumintagiŋ, ala yoŋ adi siloŋdok yoŋit wondok undugoŋ lodaaŋ tineeŋ. \v 8 Nu haniŋgigine tiŋa mu yolat ale. Adi tobo metam noli Bepaŋ nadisukilitimiiŋdi lodaloda tubumintagiŋ. Ala hidi’walaŋ welesiloŋ dediniŋgoŋ hatak wondiniŋ mebi miŋgoŋ mintadakaledok wendok yolat. \v 9 Hidi Wapumnik Jesu Kilisto’walaŋ siloŋ tobogoŋ diniŋ mebi agaŋ nadiiŋ. Adi yadi duhuduhu wapumnitdi hiditok tiŋa fiyewakaŋ tuguk. Biyagoŋ kuyoŋ, uyadi fiyewakaŋ hatiŋale hehitubu-lodaune hidi duhuduhunit titiŋdok unduŋ tuguk. \v 10 Yoŋ adi mede hogok hanilat ale mede tiloloŋ tubune folooŋnit tibaak. Biyagoŋ, hidi gulet komi gineŋ agaŋ lodaaŋ tububihila muneeŋ kamegiŋ. \v 11 Ala u tomboyoula tubudapmaune titiŋhik loŋgoŋ tiiŋ wondiniŋ folooŋ nemek hahamulak wondok tuwolit mintawaak. \v 12 Meeniŋ nediyeŋ weleŋdi hinek lodaune siloŋdok nemek kamelak wondok Bepaŋdi nadiune tuwot hinek tubune netok kahilelak. Unduŋ doktiŋa siloŋdok nemek kamekame uyadi nemek halimilak wondok tuwolit gineŋ kameluwaak. Eŋ fiyewakaŋ hinek adi Bepaŋdi agaŋ kaŋ nadilak. \v 13 Meeniŋ welenadifo foloŋ nemek siloŋ tiyembune moŋgotdok yeniŋit adi gitagoŋ hatimoloune hide hogok kwanai wapum titiŋdok moŋ ale. \v 14 Adi tobo hidi’walaŋ bomboŋ feedi adi’walaŋ baniŋhik keleune uune tuwot tuwot titiŋdok yoŋit. Ala kougoŋ hatigene hidibo baniŋ tubune adi’walaŋ bomboŋ feedi hidi’walaŋ baniŋhik keleune uune bomboŋhik tuwot tuwot tineeŋ. \v 15 Youkudip indiŋ hatak. “Fee ugamakiŋdi fiit duhuduhunit mokit tigiŋ, eŋ lufom-kabe ugamakiŋdi baniŋ mu tigiŋ.” \s1 Taitus eŋ noliŋiyat menot tiyemdok mede \p \v 16 Bepaŋ adi Taitus weleŋ tubulodaune nu’walaŋ walanedi hiditok tiŋa koloŋgoŋ yatak, undigoŋ adi maaŋ nadilak. Unduŋ doktiŋa Bepaŋdok welemomooŋ nadimiŋa niutumbanim. \v 17 Tiŋa indi niŋgumun wondok hogok tiŋa moŋ, negoŋ weleŋdi agaŋ loda hinek tiŋa uuŋdok yolak. \v 18 Tiŋa me notnik niŋ, Jesu noŋgoŋ nadisukilitimiyam adi yadi Bepaŋ medeŋiŋ doktiŋa kwanai momooŋ tilak. Adi kayoŋbop hogohogokdi kaune utumba tilak adi maaŋ niŋkutnene wamuk. \v 19 Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop adi me adikuyeŋ siloŋdok fukut moŋgola nihitubu-lodadok nindapmagiŋ. Kwanai uyadi welenikdi lodaune Wapum nintiloŋ tiyam. \v 20 Meeniŋ nolidi niniŋkadaka tineeneŋ yoŋa muneeŋ wapum u meeniŋ feedi kanadi tiŋa ugamali bopneyam. \v 21 Indi nemek tiyam uyadi Wapumdi nadiune utumbadok hogok moŋ. Uyadi meeniŋdi maaŋ nadiune tuwot titiŋdok nadiŋa yoyam. \v 22 Tiŋa indi meyat adut notnik niŋ wanaŋ yeniŋkutnene wiiŋ, me uyadi nai noli gineŋ kwanai tikatikadok ninene kedem hinek tubune kagumun. Nai indide adi hidi siloŋ kwanai kedem tineeŋ nadilak doktiŋa welelufom mu tiŋa hehitubu-lodadok nadigalika tilak. \v 23 Hidi Taitus agaŋ nadimiiŋ, adi nukut kwanai noŋgoŋ tiyamut. Indi hidi’walaŋ kwanai-meyat noŋgoŋ hatiyamut. Eŋ notniyat aditok maaŋ indiŋ nadineŋ. Adi yadi Kilisto wou nintilooŋ kwanaineyamuk ala kayoŋbopdi yeniŋkulune wanaŋ wiiŋ. \v 24 Indi hidi hanintiloyam diniŋ mede wondi folooŋnit titiŋdok adi meeniŋ undihidi usuwaune hidi menot tiyembune kayoŋbop nolidi u nadineeŋ. \c 9 \s1 Fukut timeŋ tiulidokodok yeniŋguk \p \v 1 Bepaŋ’walaŋ metam siloŋ tiyemiŋa fukut yemdok wa agaŋ nadiiŋ ale kotigoŋ maŋgoŋde youhambit. \v 2 Akaiahi hidi gulet komi gineŋ pilap lodaaŋ fukut bopneŋ siloŋ kwanai tububihikiŋ, wondiniŋ mede kahat Masedoniyahi tiyembene meeniŋ feedi hidi siloŋ titiŋdok fafaŋe tiiŋ u nadiŋa welehik loda hinek tubune adi maaŋ siloŋ kwanai tiiŋ. \v 3 Biyagoŋ hinek, nu hanintiloloŋ tugut wondi folooŋnit mokit tibaakneŋ, ala notneye dibek yeniŋa yeniŋkule bugiŋ, unduŋ tiŋa tiulidokoneeŋ. \v 4 Tiyaugene nu meeniŋ Masedoniyahi dut busuwanene fukut kamekameŋdok baniŋ tiŋa malabumuŋ tubumintaune nube, be hidi meka tineemneŋ ala. \v 5 Biyagoŋ hinek, wondegoŋ tiŋa mewoi timeŋ yeniŋkulene wiiŋ. Ala wooŋ usuwaune siloŋdok fukut kamene naniŋgiŋ uye timeŋ ugamali tiulidokoune ilaak. Ale woŋadi meeniŋdi yogigine tubu kameŋdok moŋ. Woŋadi welehikdi siloŋdok nadilodaaŋ fukut u kameneeŋ. \s1 Bepaŋ adi meeniŋ welehikdi lodaune siloŋdok bomboŋ boiŋ aditok nadiune utumbalak \p \v 6 Iŋgoŋ oŋ, indiŋ yolat. Nebek niŋ adi nemek lufomgoŋ diniyetibaak adi yadi nemek lufomgoŋ moŋgotna hinaŋ tibaak. Eŋ meeniŋ niŋ adi nemek feegoŋ diniyetibaak adi yadi duhuduhu fee hinek itoumimbune moŋgotna hinaŋ tibaak. \v 7 Unduŋ doktiŋa indiŋ titiŋdok. Meeniŋ nediyeŋ weleŋdi nadilodaaŋ nemek halimilak tuwot kameluwaak. Weleŋdi bomboŋŋiŋ kahile tiŋa adi moŋ, be meeniŋ nolidi yogigine tubune adi moŋ. Weleŋdi nadilodaaŋ nadifo foloŋ bomboŋŋiŋ siloŋdok kamelak aditok adi Bepaŋdi nadimimbune utumbalak. \v 8 Bepaŋ adi Saŋiniŋ Molom ale adi welekulemaŋiŋ doktiŋa hehikahaŋneune duhuduhu mintaŋ ihamulune wondi hehitubu-lodaune siloŋ kwanai-mebimebi hatak u titiŋdok baniŋ mu tineeŋ. \v 9 Biyagoŋ kuyoŋ, Youkudip Mede niŋ indiŋ hatak. “Adi yadi mohinek daneeŋ meeniŋ hambeep yemtoi tilak. Eŋ titiŋ didimeniŋŋiŋ uyadi fafaŋeniŋ haliwooŋ halaak.” \p \v 10 Bepaŋdi meeniŋdok youli youli tubumintayembune diniyeti tiiŋ, eŋ adigoŋ youli maaŋ eŋ duhuduhu maaŋ tubumintayemulak. Tiŋa hidi maaŋ diniyeti titiŋdok youli tubumintahambune welehikdi nadilodaaŋ siloŋ tiiŋ wondiniŋ folooŋ duhuduhu mintahambaak. \v 11 Kaŋ duhuduhu fee hinek itouhambune meeniŋ siloŋ mebimebi tiyembune adibo inditok tiŋa Bepaŋ welemomooŋ nadimiŋa niutumbaneeŋ. \v 12 Hidi Bepaŋ’walaŋ metamŋiye siloŋ tiyembune wondi baniŋhik hogok mu kelekulaak. Adi youtumbahik diniŋ folooŋ duhuduhu uŋakoŋ tubumintaune metam feedi Bepaŋ nadifo timiŋa niutumbaneeŋ. \v 13 Hidi Kilisto’walaŋ Mede Momooŋ nadiŋa mede tiloloŋ tiiŋ wondiniŋ folooŋ welehikdi nadilodaaŋ siloŋdok bomboŋ boiŋ wondi hidi’walaŋ mebihik miŋgoŋ tubumintaune Jelusalem yopmaŋ itowiiŋ adi Bepaŋ’walaŋ metam nadisukilitihinitdi nolidut wanakaŋ hogohogok tomboyoula welekubugoŋ tiŋa Bepaŋ niutumbaneeŋ. \v 14 Tiŋa hidi’walaŋkade Bepaŋ’walaŋ siloŋ tobogoŋ duhuduhunit mintahauta tugukdi tilak doktiŋa adi welehikdi habukahileeŋ hiditok tiŋa Bepaŋ ninadineeŋ. \v 15 Bepaŋ adi weleŋdi nadilodaaŋ siloŋ tinimilak u dediŋ tiŋa yodakaleweŋ. U tuwot moŋ! Unduŋ doktiŋa indi adi hogok welemomooŋ nadimiŋa niutumbayaneem. \c 10 \s1 Poldi kwanaiŋiŋ yalimiŋ tiŋa mede yoguk \p \v 1 Kilisto adi netok nadiune foune titiŋ kulemaŋgoŋ tuluguk. Adi’walaŋ kulema foloŋ hanimbe gitagoŋ hinek nadineŋ. Meeniŋ nolidi nutok indiŋ yoiŋ. “Indet iŋgoŋ buŋa hatiŋa mede kulemaŋgoŋ ninilak, iŋgoŋ i gwaŋ wooŋ hatiŋa mede fafaŋeniŋgoŋ ninilak.” \v 2 Notneye, hidut wooŋ hatiŋa mede fafaŋeniŋgoŋ haniŋdok weleyouyout mu tinamaneeŋ. Meeniŋ nolidi nutok indiŋ yoiŋ, “Adi yadi kwetfoloŋ me nadinadi keleŋ kwanainelak.” \p Meeniŋ nutok mede unduŋ yoiŋ undihi adi mede fafaŋeniŋ yenindok walane lodahinaka tilak. \v 3 Biyagoŋ hinek, indi yadi kwetfoloŋ hatiyam, iŋgoŋ mik tiyam adi kwetfoloŋ mikme hekidi tiiŋ wondok tuwolit moŋ. \v 4 Bohom tebe moŋgo hatiŋa mik-kwadi tiyam uyadi kwetfoloŋ iŋahi moŋ, uyadi Bepaŋ’walahi saŋiniŋnit hinek. Ala wondigoŋ memik’walaŋ yolikweli fafaŋeniŋ u wiyapupuheneyam. \v 5 Indi unduŋ tiŋa mede keleudaudale be sigitiŋalo tiŋa Bepaŋ’walaaniŋ nadinadi momohi moŋgotdok kamehep tiiŋ, u wiyapupuheneeŋ moŋgoyakukam. Tiŋa nadisunik wanakaŋ hogohogok yehikiula moŋgola Kilisto’walaŋ hebeŋ foloŋ miŋgoŋ boiŋa adi’walaŋ maŋiŋ mede hogok tiloyam. \v 6 Kaŋ indi hiditok woomhamam, ala hidi indi’walaŋ mede hogohogok u takalidapmaune habuŋa indi meeniŋ mede wobu tiiŋ hogohogok u yehitubu-didimeneem. \s1 Me niŋdi Pol nintiŋafo tuguk \p \v 7 Nemek niŋ miŋgilaŋgoŋ hatak i kaneŋ. Hidi maŋgoŋde kwet diniŋ nemek sigiŋdok wondok nadiune folooŋnit tilak? Hidi’walaaniŋ nebek niŋdi netok nadiune Kilisto’walaŋ mehinek hatilak kaŋ indiŋ nadiluwaak: Adi ne hogok Kilisto’walaŋ me mu hatilak. Indi maaŋ Kilisto’walaŋ meŋimeŋiye hatiyam. \v 8 Tiŋa undugoŋ, Wapumdi kwanaidok saŋiniŋ kamenimguk uyadi hidi hehikasopnedok, hidi hehitubu-kadakadok moŋ. Adi tobo nu wondoktiŋa wotninik yotilooŋ mede-kabe fuliŋgoŋ tiŋafooŋ yoŋa meka mu tibit. \v 9 Be pepa youhamulat wondok nadiune hanimuntamuntaye tilat mu tibek. \v 10 Indiŋ-ku naniiŋ oŋ. Pepa gineŋ adi mede beweniŋgoŋ eŋ saŋiniŋnit hinek youtak. Eŋ ne folooŋdi buŋa nibulakneŋ adi haŋindaŋgoŋ. Tiŋa mede yoyoŋiŋ adi fofoŋnit. \v 11 Meeniŋ undihi adi yadi indiŋ nadiyaneeŋ. Indi kweetniŋ hatiŋa mede youkam wondiniŋ folooŋ adi hide’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ hatiŋa tubumintaneem. \s1 Kwanai doktiŋa sigitiŋalo mu titiŋdok \p \v 12 Meeniŋ sigihik tiŋaloiŋ adi’walaŋkade indi aindihidi dediŋ tiŋa adut tomboyoula fek kubugoŋ gineŋ yatnim. Biyagoŋ hinek, meeniŋ undihi adi meeniŋ noli indi’walaŋ hatihati be titiŋnikdok mu nadisuŋa nehi’walaŋ titiŋhikdok hogok nadiŋa kamekakameka tiŋa sigitiŋalo mede kaka yoyawiiŋ. \v 13 Eŋ indi yadi Bepaŋdi kwanaidok fek kamenimguk indigoŋ tuwolit titauyeŋ hidi’walaŋ usuwagumun. Wondok kabe nadiŋa nadifo mede yoyam. Eŋ feknit mokit mede yofit adi mu tiyam. \v 14 Indi yadi kwanainikdok fek tuwolit adi mu yohautayam. Fiye yowonik adi biyagoŋ hinek hidi’walaŋkade hatak. Biyagoŋ kuyoŋ, indi timentimeŋ hidi’walaŋkade buŋa Kilisto’walaŋ Mede Momooŋ tububihila haniŋgumun. \v 15 Ala indi yadi meeniŋ noli’walaŋ fiye gineŋ kaka fooŋ yali mede yofit mu tiyam. Nadisukilitidi hidi’walaŋkade mintahauta tubune fiye yowonik tubuhamandadok adigili welenikdi uŋgoŋ nadiŋale hatiyam. \v 16 Meeniŋ sigihineŋkade itawiiŋ adi’walaŋkade Wapum’walaŋ Mede Momooŋ yotauneem. Ale me niŋ’walaŋ fiye yowo gineŋ kahilefit tiŋa yali yofitet mede adi mu yoyam. \v 17 Nebek niŋ adi youtumba mede yobene kaŋ Wapumdok tiŋa yoluwaak. \v 18 Nebek niŋ adi ne’walaŋ titiŋŋiŋdok youtumbaune aditok nadinene utumba mu tilak. Eŋ Wapumdi niutumbaune adigili nadinene biyagoŋ utumba hinek tilak. \c 11 \s1 Pol eŋ aposel yalayalaŋ heki’walaŋ mede \p \v 1 Notneye, nu na’walaŋ mede kauleŋ kabe-muniniŋ hanimbit. Ale kedembe fiit nadineŋ. \v 2 Nu hiditok tiŋa gigine tihatilat, ala gigine tiŋa medene yolat uyadi Bepaŋ’walaaniŋ. Nuku hidi yadi Kilistodok gigit tiŋa didimeniŋ hatidok hanagila wooŋ me kubugoŋ adut hehikiukut. Uyadi nu waabihem niŋ titiŋŋiŋ didimeniŋ tilak u nagila wooŋ me hemimbe nadilak dut yehikiutat wondok tuwot tugut. \v 3 Yoŋ adi miŋgembetdi Ewa yalaŋ niŋa tubugweheyeguk undugoŋ hidi maaŋ me nolidi halamulune nadisuhik fai uune Kilistodut kadiŋa adut welekubugoŋ tiiŋ u bikabuneeneŋ yoŋa nadibedi tilat. \v 4 Nu indiŋ doktiŋa nadibedi tilat: Me niŋdi hidi’walaŋkade busuwaaŋ Jesu’walaŋ mebi indi haniyam undiniŋ moŋ, tali niŋ foloŋ hanimbaak. Eŋ Munabuli indi’walaaniŋ begiŋ u moŋ, gitipmuŋ niŋ hambaak. Eŋ Gigit Mede indi’walaaniŋ nadigiŋ u moŋ, mede namanda niŋ haniiŋ. Mede undihi nadiŋa pilap yenihep mu tiŋa hidi hogok nadiyemiiŋ uyadi tuwot mu tilak. \v 5 Mewoi hidi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ kwanai tiiŋ adi nehitok aposel wapuhi hinek yoiŋ. Iŋgoŋ nu natok nadiwene adi’walaŋ hebehik foloŋ fofoŋnit hatilat mu tilak. \v 6 Nu metam dauyeŋ mede yogaligalike mu binek tilat, iŋgoŋ oŋ, Mede Momooŋ diniŋ mebi adi kedem nadilat. Ale wondiniŋ mebi miŋgoŋ hinek nadihautadok hatak u agaŋ hanihauta-dapmagut. \p \v 7 Be nu na fofoŋnit hatiŋila hidi hanintilooŋ Bepaŋ’walaŋ Mede tuwaŋit mokit hanimbene kadaka be tuguk?\f + \fr 11:7 \ft Aposel yalayalaŋ heki adi muneeŋdok hogok nadiŋa kwanai tigiŋ.\f* \v 8 Biyagoŋ, kayoŋbop noli’walaŋ fukut bomboŋ yolom moŋgola hidi hehitubu-lodagut. \v 9 Eŋ hidigut hatigutneŋ bomboŋdok baniŋ tiŋa hidi’walaaniŋ niŋ malabumuŋ nemu miŋgut. Baniŋne adi notneye Masedoniyahi adi buŋa baniŋ tugut u namtoigiŋ. Unduŋ doktiŋa nu hidi malabumuŋ kotigoŋ nemu hambaat, doktiŋa nadinadi uŋakoŋ ulihiŋa hatilat. \v 10 Kilisto’walaŋ mede folooŋ hinekdi walane gineŋ halune yolat. Yonadifo medene yoŋ adi Akaia kwetneŋ hatiiŋ hidi mu ulatinamfoneeŋ. \v 11 Maŋgande unduŋ yolat? Be nu walanedi hidi mu habukahilelat? Unduŋ moŋ ale, uyadi Bepaŋdi nadilak. \v 12 Nemek tilat woŋ adi uŋgoŋ hati tuluwaat. Ala woŋ adi hogok moŋ, me noli adi Poldok tuwolit hatiyam yoŋa nehitok nadiune lowaakneŋ yoŋa uloloŋhik dilitelekuyemilat. \p \v 13 Me undihi adi Kilisto’walaŋ Aposel biyagoŋ hatiiŋ yokamandaaŋ tikamanda tihamiiŋ. Adi yadi aposel eŋ kwanai-me yalayalaŋdi hati kwanaineiŋ \v 14 iŋgoŋ uyadi nemek gitipmuŋ mu tiiŋ. Sadaŋ ne maaŋ aŋelo hautanit adi’walaŋ welewele tilak. \v 15 Unduŋ doktiŋa kwanai-meŋiye adi maaŋ undugoŋ me didimeniŋ’walaŋ tipilapilaye-me namandap mintaaŋ hatiiŋ. Doktiŋa adi titiŋhik wondok tuwolit kibikoŋhik moŋgotneeŋ \s1 Kolinhi me adi kwanai-me yalayalaŋ mu yehikelekukiŋ \p \v 16 Nu yoŋat uŋakoŋ kotigoŋ yolat, nutok nadinambune me kauleŋ mu tibek. Iŋgoŋ yone kaŋ kedem yoneŋ, unduŋ tiŋa nadinambune nu maaŋ na’walaŋ wotnenegigit kabe yotilowit. \v 17 Nu mede yobit yoŋ adi Wapum’walaŋ mede mu takaliŋa yobit. Hogok agaŋ youtumba mede tububihila yoŋat doktiŋa fiit bubuyeŋ nabugoŋ yobit. \v 18 Me nolidi kwetfoloŋ diniŋ titiŋdok youtumba mede yohatiiŋ doktiŋa nu maaŋ undugoŋ tibit. \v 19 Ai! Mebi nadinadi hidi, biyagoŋ hinek me nolidi mede kauleŋ hanimbune nadiune tuwot tilak. \v 20 Biyagoŋ hinek, kwanai-me tuwaŋit mokit hanagikiŋ wondok maaŋ nadiune tuwot tibetik, eŋ holom moŋgotnaŋ tihamuneŋ be halamut tineŋ be me bomboŋgi tihamuneŋ be hehitubu-kadakaneŋ uyadi hidi nadiune tuwot tubudapmawek. \v 21 Indi aindihidi unduŋ hinek deti tihamunim, woŋ adi nadikwihita tiŋa yolat. \p Nebek niŋ adi nemek wondok be wondok nadiŋa ne’walaŋ wou yotilowek kaŋ nu maaŋ unduŋ tibene nadiŋa kedem tibit. Mede woŋ adi kauleŋ u agaŋ nadikabeleeŋ yolat. \s1 Pol adi folofigita gineŋ hatiluguk \p \v 22 Agaŋ ale ibo nadiut. Nehitok Judame yoiŋ, nu maaŋ Judame iŋgoŋ. Nehitok Isilae me yoiŋ, nu maaŋ Isilae me iŋgoŋ. Nehitok Abalaham’walaŋ yalakiŋiye yoiŋ, nu maaŋ Abalaham’walaŋ yalaki. \v 23 Nehitok Kilisto’walaŋ kwanai-me yoiŋ, ale nu mede kauleŋ yobit. Nu yadi Kilisto’walaŋ kwanai-me loloŋnit hinek. Nu kwanaidok folofigita nadilat u uŋgoniŋ hinek, eŋ yot fafaŋeniŋ gineŋ folat u uŋgoniŋ hinek, eŋ kwadi hekilat u uŋgoniŋ hinek, eŋ kumuŋdegoŋ tilat u uŋgoniŋ hinek. \v 24 Judahi adi nai 5 tawa bilibetnitdi kunakunat 39 nehiwihitnadigiŋ. \v 25 Nai lufomkulitniŋ tahidi nukiŋ, niŋ adi kawadedi nulukumuŋgiŋ,\f + \fr 11:25 \ft Kahat woŋ adi \xt Aposel 14:19-20\ft gineŋ uŋoŋ kunali kaweŋ.\f* nai lufomkulitniŋ muwage wapuhi kadakaune nu melenai kubugoŋ eŋ timiŋ niŋ imeŋgwaŋ wapum gineŋ hatigut. \v 26 Tiŋa ipaŋ behep, kweboboe hamnit loŋafoŋat tulugut, ime gabuŋhinit gineŋ meŋeŋa folofigita nadigut, kubome lekiŋgoŋhik gineŋ hatiŋa folofigita nadigut, manemaneye Judahi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ hatiŋa folofigita nadigut, Judahi’walaŋ feknit mokit heki’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ hatiŋa folofigita nadigut. Yokwet wapum gineŋ hatiŋa folofigita nadigut, kwet fiileŋ hatiŋa folofigita nadigut, Imeŋgwaŋ wapum gineŋ wooŋ folofigita nadigut, nadisukiliti gineŋ menot yalayalaŋ tiiŋ heki’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ hatiŋa folofigita nadigut. \v 27 Unduŋ hogohogok tiŋa malabumuŋgoŋ eŋ bulaniŋgoŋ hatitalabugut, tiŋa timiŋ damo kaipmuŋ hatihati, nanaŋe imedok map, gwi sububa gineŋ hehele bulabulap, mut eŋ dahidahi kokomehidok baniŋ tihatilat. \p \v 28 Tiŋa u hogok moŋ. Helemahelemaŋ kayoŋbopdi nanagitdok mede nai buŋa naniŋgigine tubune ikula mu tiŋa aditok nadibedi tiŋa yokwet indigoŋ tuwot yawooŋ yabu-ulidokolat. \v 29 Meeniŋ nadisukilitinit niŋdi gweheyeune nu maaŋ gweheye tilat, eŋ meeniŋ niŋ gweheyeeŋ kadakaniŋ tubune nu bulaniŋgoŋ nadilat. \p \v 30 Unduŋ doktiŋa nu maŋgoŋ kedem tilat doktiŋa sigitiŋalo mede yobit? Nu yadi na’walaŋ gweheyebilakenene hogok yohautawene tuwot tibek. \v 31 Wapum Jesu’walaŋ Beu Bepaŋ, adi’walaŋkade niutumba helemahelemaŋ hatak adi mede biyagoŋ yolat u nadilak. \v 32 Damasko yokwetneŋ hatiluwene mapme Aletas’walaŋ kiyapdi nohoneeŋ nehi-ibiŋa yot fafaŋeniŋ gineŋ napmedok yokwet wapum diniŋ talik yeme kadokooŋ fok yakuk. \v 33 Kaŋ notneyedi bondibondi gineŋ fooŋ ilene tawadi bondibondi folokeneŋ dobutom gineŋ nehikapmaune fakaŋkade fooŋ momooŋ ugut. \c 12 \s1 Bepaŋdi Pol nadinadiŋiŋ tubutomuŋa mede hebiniŋ niŋguk \p \v 1 Nu na’walaŋ wotnene yotiloŋdok talik kedem hatak. Iŋgoŋ unduŋ tibene wondi folooŋ maŋgoŋ tubumintawaak. Ale fit, nu wapumdi nadinadine tubutombune lihine gineŋ dabugoŋ nemek hebiniŋ kagut wendiniŋ yobit. \v 2 Nu Kilisto’walaŋ me niŋ nadimilat, adi Bepaŋdi bulap-eŋ nagilune kunum timeŋ hatak i kalakapmeeŋ looŋ niŋ hatak u maaŋ kalakapmeeŋ looŋ noli hatakneŋ loguk. Unduŋ tiŋa hatibune gulet 14 agaŋ ulak. U folooŋ gitnem bunit be folooŋ gitnem mokit tuguk, u mu nadilat. Bepaŋdi hogok nadilak. \v 3-4 Bepaŋdi me u bulap-eŋ nagila kunum kwet momooŋ\f + \fr 12:3-4 \ft Iŋgilis mede be Gilik mede gineŋ kunum kwet momooŋ adi Paladais yoiŋ. \f* gineŋ loguk u agaŋ nadilat. Iŋgoŋ folooŋ gitnem bunit be folooŋ gitnem mokit tuguk, u mu nadilat. Bepaŋdi nadilak. Tiŋa kunum gineŋ mede nadiguk u yadi meeniŋdi mede undiniŋ yoneŋdok tuwot moŋ. Tiŋa undugoŋ mede u yobihitdok adi kamehepnit hatak. \v 5 Nu me u wou kedem nintiloit, eŋ na wotnene adi tuwot mu yotiloit\f + \fr 12:5 \ft Poldi sigitiŋalo tibaatneŋ yoŋa me niŋdok foloŋ nabugoŋ yoŋa ne’niŋ mebi u kamehebi tuguk.\f*. Nemek kubugoŋ niŋ adi nu saŋiniŋne mokoŋ, wondok hogok adigili kedem wotnene yoŋa tiloit. \v 6 Nu mede biyagoŋ hogok yenilatneŋ, doktiŋa na wotnene yotiloloŋdok nadi kaŋ me kaulehidi yoiŋ wendok tuwolit adi mu yobit. Nu na wotnene yotiloloŋdok adi moŋ nadilat. Tiyaugene meeniŋdi na’niŋ titiŋne u hogok takaliŋa nadinambune loloŋnit tibaatneŋ. Adi yadi toboniŋ titiŋ dediŋ tilat, eŋ mede dediŋ yohautalat uŋak kanadiŋa nutok adi didimeŋgoŋ nadinamaneeŋ. \s1 Pol adi malabumuŋ gineŋ haliŋila saŋiniŋ beluguk \p \v 7 Nu Bepaŋdi nemek momohi momohi nanimbune yabugut, iŋgoŋ adi wondok nadiwene loloŋ hinek titiŋdok mu nadinamulak. Unduŋ doktiŋa negoŋ foloone foloŋ nemek dendemdi folofigita namuŋa nehitubu-gweheye tilak, nemek nehitubu-kadaka tilak woŋ adi Sadaŋ’walaŋ kwanai-meŋiŋ. Nu nadifo tiŋa na wotnene mu yotiloit yoŋa adi buŋa nehitifolak. \v 8 Nemek u binabek yoŋa nai lufomkulitniŋ gigine hinek tiŋa Wapum ninadigut. \v 9 Kaŋ adi indiŋ naniŋguk. “Siloŋ tobogoŋnedi dukut tuwot hinek hatak, eŋ saŋiniŋnedi me gweheyehi’walaŋkade saŋiniŋnit hinek mintalak.” Wapumdi unduŋ yoguk, doktiŋa nu kobuk nai indinde me gweheyeŋ hatilat wendok nadifo hinek tilat. Unduŋ tibene Kilisto’walaŋ saŋiniŋŋiŋdi kedem nukut halek. \v 10 Unduŋ doktiŋa nu Kilisto’walaŋ kwanai gineŋ fafaŋe mu tibene meeniŋdi nanintifo tiŋa malabumuŋ namiiŋ eŋ nunut tiiŋ, unduŋ tubune malabumuŋ gineŋ hatiŋila fiit welene gineŋ adi nadifo nadiŋila hatilat. Nu gweheye tiŋa saŋiniŋ lohilat, nai uŋaniŋgoŋ hinek saŋiniŋ belat. \s1 Pol adi Kolinhi metam weleŋdi hinek yabukahileguk \p \v 11 Mede i yolat adi mu yoyodok iŋgoŋ hidegoŋ weleyouyout tinambune yolat. Hidi titiŋne momooŋ uŋak yobihitdok iŋgoŋ hide unduŋ mu tigiŋ, wendoktiŋa nu na yohautalat. Biyagoŋ, nu kabe fofoŋnit aindiniŋ, iŋgoŋ nu aposelhiye loloŋhinit’walaŋ hebehik foloŋ fofoŋnit mu hatilat. \v 12 Nu hidi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ hatigutneŋ nemek fee tugut wendi nu Aposel hinek unduŋ yobihikiŋ. Nu fafaŋe tiŋa yali malabumuŋ fee hekigut, kaŋ tali unduŋ foloŋ kunumneniŋ kudi fee eŋ kwanai saŋiniŋhinit noli hidi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ mintagiŋ. Wendi nu Bepaŋ’walaŋ kwanai tugut unduŋ yobihikiŋ. \v 13 Nu hiditok titiŋ dediniŋgoŋ tihamulugut undugoŋ hinek kayoŋbop noli maaŋ undugoŋ tiyemilat. Titiŋ kubugoŋ niŋ hidi’walaŋ uŋoŋ mu tugut adi indiŋ, nu nanaŋe be nemek noli nabudokodok gineŋ uŋoŋ malabumuŋ nemu hamgut. Be uŋandiŋ fai neeŋbe tugut bek? Fai nobu tibit kaŋ yomne binamneŋ. \p \v 14 Agaŋ yoŋ adi hidi’walaŋkade bene nai lufomkulitniŋ tibaak wendok tiulidoko tilat, ale nai uŋaniŋ maaŋ undugoŋ malabumuŋ mu hambaat. I nadineŋ, nu kotigoŋ hidi’walaŋ nemek nolidok mu hanimbaat. Mokoŋ. Nu adi hide hanagitdok nadilat. Hide-ku agaŋ nadiiŋ, wapmihi adi mehim-behiye yehitubu-lodadok nanaŋe kaliŋ mu tiiŋ. Mokoŋ. Toboniŋ maŋbaŋdi adigili wapmihi yehitubu-lodadok nemenemek tiulidokoiŋ. \v 15 Kaŋ nu adi hidi hehitubu-lodadok, nemenemekne eŋ hatihatine hogohogok u hamdok nadifo tilat. Nu welenedi habukahile hinek tilat, kaŋ hidi wendok-kube tiŋa welehikdi nabukahile hinek mu tiiŋ. \v 16 Kaŋ hidi’walahi nolidi nu’walaŋ titiŋnedok adi indiŋ yoiŋ, “Biyagoŋ, adi nemenemeknik miŋgilaŋgoŋ adi nemu beguk. Iŋgoŋ me yenihohoket tiŋa kabup talik gineŋ adi uŋgoŋ binek beguk.” \v 17 Ale hidibo yobut, nu me heki hidi’walaŋkade yapmeŋila yenimbene wooŋ hidi’walaŋ bomboŋhik neeŋbe kubonegiŋ? \v 18 Nu Taitus hidi’walaŋkade uuŋdok niŋgigineeŋ kayoŋbop gineniŋ me noliŋiŋ niŋ nimbene noŋgoŋ ugumuk. Kaŋ Taitusdi wooŋ nemekhik neeŋbe kuboneguk? Moŋ. Indi adi nadinadi kubugoŋ be talik kubugoŋ keleŋ hatiyamut. \p \v 19 Nu indiŋ nadilat. Hidi mede hogohogok i kunali indi’walaŋ medenik youkumun u hidi dauhik foloŋ tubudidimedok youkam unduŋ binek nadiiŋ. Iŋgoŋ oŋ, unduŋ mokoŋ. Indi yadi Kilisto’walaŋ me unduŋ hatiŋila Bepaŋ dawineŋ mede i youkam. Notneye hinek, indi yadi nadisukilitihik tubukilitihamdok mede i youkam. \v 20 Maŋgande, nu hidi’walaŋ titiŋhik namandap kakaŋdok nadisuŋa baat, u tigene namandap niŋ kawaatneŋ, doktiŋa nadibedi-kabe adi wendok hogok tilat. Tiŋa undugoŋ hidi maaŋ nu’walaŋ titiŋ namandap dediniŋgoŋ kakaŋdok yoŋa nadineeŋ undiniŋ mu nabuneeneŋ ala. Tigene hidi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ kiyokiyo tiŋa me noli yabukwihitafit eŋ kikakwihita, yotifo eŋ yopekit, agaŋ nehitok nadiune loune tubugiyonda kwanai titiŋ, nemek hogohi undihidi lekiŋgoŋhik gineŋ halune buŋa kawaatneŋ doktiŋa nadibedi tilat. \v 21 Tigene nu hidi’walaŋkade baatneŋ uŋaniŋ Bepaŋnedi hidi namandahik foloŋ kotigoŋ nehitubu-meka tibaakneŋ. Tiŋa titiŋ kadakahi eŋ siloda kadakahi tiŋa kefifile, metam feedi koom titiŋ undihi tigiŋ heki, adi wele tubutakale mu tiŋa titiŋ u undugoŋ hati tubune buŋa yabaat adi bulaniŋgoŋ nadiŋa kobulabulaye tiyembaat. \c 13 \s1 Yom mede yodok \p \v 1 Yoŋ adi hidi’walaŋkade kotigoŋ weene nai lufomkulitniŋ tibaak. Usuwawene me lufom be lufomkulitniŋdi me niŋ’walaŋ yomŋiŋ diniŋ mebi yobihilune yoneem. \v 2 Me yomhinit eŋ noli hidi maaŋ uŋoŋ weene nai lufom tugukneŋ munte mede haniŋgut uŋakoŋ kwatnaŋgoŋ hatiŋila koti yolat. Kougoŋ uŋoŋ wooŋ meeniŋ koom kadakaniŋ tigiŋ be noli kobugoŋ neeŋ nobu tiyaneŋ hidikuyoŋ, bihabaat mu yoŋa nadiyaneŋ. \v 3 Nu’walaŋ walane gineŋ mede kameune yolat, Kilisto adi’walaŋ saŋiniŋ mintaune kakaŋdok yoiŋ doktiŋa uŋaniŋ mintaune kaneeŋ. Kilisto adi hidi’walaŋkade kwanai tigwehegweheye mu tilak. Fafaŋe hinek tiŋa tilak. \v 4 Koom adigili gweheyeune koloŋdabek foloŋ ukiŋ, iŋgoŋ oŋ, adi Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋnit pilakuk hatilak. Indi maaŋ adi takaliŋa gweheyeyam, ala indi maaŋ Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋ gineŋ hatihati folooŋ kahileeŋ hehitubu-didimeneem. \s1 Yokiliti mede \p \v 5 Hidi nadisukilitihinit hatiiŋ be moŋ, wondiniŋ mebi kanadi tiyaneeŋ. Be Jesu Kilistodi welehik maaneŋ hatilak wondiniŋ folooŋ lohi be tiiŋ? Unduŋ nobu tiyaneŋ kaŋ wadi hidi titiŋhikdi nadisukilitihinit namandap u sigihikdi hogok tiiŋ unduŋ hanindok. \v 6 Indi yadi siginikdi nadisukilitihinit namandap mu hatiyam. Biyagoŋ hinek, indi nadisukilitihinit hatiyam, unduŋ hinek nibudakaledok nadilat. \v 7 Bepaŋdi habudokoune kadakaniŋ mu taneeŋ yoŋa hati-ninadiyam. Hidi nibune utumba tibek be moŋ, wondok adi mu yoyam. Adi toboniŋ hidi titiŋ didimehi u yabukahileune Bepaŋ namanda foloŋ folooŋnit titiŋdok wondok adigili yoyam. \v 8 Indi aindihidi mede biyagoŋ u mik deti timinim? Adi tobo not timiŋdok hogok. \v 9 Unduŋ doktiŋa indi saŋiniŋniŋit mokit hatiyane hidi saŋiniŋhinit hatibune indi wendok adi nadine utumba tibek. Tiŋa hidi titiŋhik tubudidimeŋ kayoŋbop fafaŋehi hinek mintadok yoŋa helemahelemaŋ Bepaŋ ninadiyam. \v 10 Wapum adi kwanaiŋiŋ kadokodok yoŋa nehitubu-dakaleguk, tiŋa kwanaiŋiŋ tubufafaŋe titiŋdok adigili saŋiniŋ namguk. Eŋ kwanaiŋiŋ tubukadaka titiŋdok adi moŋ. Unduŋ doktiŋa kweetniŋ hatiŋila mede i youhamulat. Maŋgoŋde, nu buŋa hidi habaat nai uŋaniŋ adi kotigoŋ hidi’walaŋ titiŋhik tubudidimedok mede fafaŋeniŋ mu hanimbaat. \s1 Yokahaŋ mede \p \v 11 Notneye, nu mede agaŋ yodapmaaŋ indiŋ yolat: Hidi kayoŋbop fafaŋehi hinek mintadok adi gigine taneeŋ. Hidi nu’walaŋ medene nadiyaneeŋ, tiŋa hidi hogohogok welekubugoŋ tiŋa welekulema gineŋ hatiyaneeŋ. Kaŋ Bepaŋ weleŋdi habukahile tilak eŋ welesiloŋ tihamulak adi hidut hatiluwaak. \v 12 Bepaŋ’walaŋ metamdi titiŋ keleŋ tiyam u keleeŋ metam hogohogok hidi wanakaŋ nohiyedut kohokukut tineŋ. Bepaŋ’walaŋ metam hogohogokdi hiditok youtumba mede kamehamiiŋ.\f + \fr 13:12 \ft Wapum’walaŋ Mede Momooŋ Iŋgilis mede gineŋ noli adi yowo 12 u ulitawaune lufomuk tamuk. Kaŋ timeŋ u yowo 12 yoiŋ kaŋ noli mindaŋ woŋ e yowo 13 yoiŋ, tiŋa yowo 13 wendok adi yowo 14 yoiŋ.\f* \v 13 Wapum Jesu Kilisto’walaŋ siloŋ tobogoŋ eŋ Bepaŋ’walaŋ welesiloŋ eŋ Uŋgoniŋ Munabuli’walaŋ welekubugoŋdi hidigut haliwooŋ halaak.