\id 1CO - Numanggang NT (with Gen, Ex, Ps) [nop] -Papua New Guinea 2005 (DBL 2017) \h 1 Kolin \toc1 Poldi Kolinhidok pepa timeŋ youyemguk \toc2 1 Kolin \toc3 1Ko \mt1 Poldi Kolinhidok pepa timeŋ youyemguk \imt1 Yodakale Mede \ip Pepa yoŋ adi Poldi Kolinhi dok mede timeŋ youyemguk. Kolin kayoŋbop adi Pol negoŋ Wapumnik Jesu Kilisto’walaŋ Mede Momooŋ yohautataugukneŋ tubumintaguk. Kolin adi Lomahi’walaŋ kwet wapumneŋ Akaia kwet diniŋ yokwet mebi ituguk. Yokwet uyadi ime luhi gagayeŋ ituguk doktiŋa muwage wapuhi fedi muneeŋ bomboŋ kibikibi tinene helemahelemaŋ uŋambuŋat tagiŋ. Unduŋ tiŋa metam niŋkadehi fe yanagila buŋa boiune muneeŋ bomboŋ fee hinek tubumintagiŋ. Unduŋ tiŋa titiŋ hogohi fee moŋgola buŋa bopneeŋ takaliŋa tigiŋ. Uyadi bepaŋ yalayalaŋhik moŋgola buŋa muni heyemiŋa yeniutumbagiŋ. Unduŋ tiŋa tiŋgiyoŋgiyone tiŋa kefifile kisaŋ tigiŋ. \ip Titiŋ be hatihati undiniŋ hakuk kaŋ Jesu’walaŋ kayoŋbop nolidi titiŋ u maaŋ tigiŋ doktiŋa Jesu’walaŋ kayoŋbop nadisukilitihinit uŋoŋ hatigiŋdi Poldok pepa youlimiŋa ninadigiŋ. Kaŋ Poldibo Jesu welehikdi fuliŋgoŋ nadisukilitimiŋa adi’walaŋ kayoŋbop dediŋ hatibune tuwot tibek wondok mede youyemguk. Tiŋa yokwet uŋoŋ kefifile kisaŋ hakuk doktiŋa metam nadisukilitihinitdi hekimalam tiŋa molom molom didimeniŋgoŋ kiulihi tiŋa hatidok yeniŋkilitiguk. \ip Agoŋ fiye 13 gineŋ adi Bepaŋdi metamŋiye weleŋdi hinek yabukahilelak wondok mede fafaŋeniŋ youyemguk. Kaŋ mede wondi Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ pepa yendiniŋ maaneŋ youkiŋ wondiniŋ daŋiniŋ hatak. Tiŋa metam kobu hatiyam indi maaŋgoŋ ninindidimelak. \iot Pepa yendiniŋ yohebet \im Fiye 1-4 Kayoŋbop ulitawaaŋ bop molommolom hatitaugiŋ \im Fiye 5-6 Hatihati eŋ titiŋhik tuwot mu tuguk \im Fiye 7-10 Kayoŋbopdi kwetfoloŋ dediŋ hinek hatibune tuwot tibek \im Fiye 11-14 Bepaŋ gikiŋgoŋ timiŋa niutumbadok mede \im Fiye 15 Kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilapilat diniŋ mede \im Fiye 16 Mede yodapmaŋ \c 1 \s1 Yokahaŋ mede \p \v 1 Nu Pol Bepaŋ’walaŋ nadihebet tagimneeŋ Jesu Kilisto diniŋ Aposel tugut. Nu tiŋa notnik Sositeni indi \v 2 Kolinhi Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop hiditok pepa i kamehamamut. Hidi Wapum Jesu Kilistodi hehitubu-walandaaŋ uŋgoniŋ hatidok haniŋguk. Adi’walaŋ metam iŋoŋ be niŋkade hatiiŋ hogohogok, hidi wanaŋ unduŋ tihambune Wapum Jesu Kilisto wou niutumbaaŋ ninadiiŋ hidi mebop adigut kubugoŋ tigiŋ. Unduŋ tinene Wapumdi kubugoŋnik tilak. \p \v 3 Betnik Bepaŋ be Wapum Jesu Kilisto adi’walaaniŋ siloŋ tobogoŋ be kulema u hidut hatuwaak. \s1 Poldi Bepaŋ niutumbaguk \p \v 4 Bepaŋ adi Jesu Kilistodok tiŋa siloŋ tobogoŋ tihamguk wendok nadisuŋa hati-niutumbalat. \v 5 Adi Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ yohautadok nadisu eŋ nadinadi mebimebi kisaŋ hamguk. \v 6 U Kilisto diniŋ yohauta mededi hidi’walaŋkade folooŋ hakuk doktiŋa unduŋ tuguk. \v 7 Unduŋ doktiŋa Munabulidi kwanai hogohogok wendok tuwolit siloŋ tihambune hidi nemek niŋdok baniŋ mu tiiŋ. Wapumnik Jesu Kilistodi miŋgoŋ mintaune kakaŋdok hogok woom hatiiŋ. \v 8 Adigoŋ Wapumnik Jesu Kilisto diniŋ busuwabusuwaŋiŋ nai foloŋ yomnit mokit yayatdok hehikasopneeŋ hehitubu-kilitiu hatilune naihik dapmawaak. \v 9 Bepaŋdi mihiŋiŋ Jesu Kilisto Wapumnik kuyoŋ, adut tomboyoutdok haniŋgukdi undumbo yoŋ, undumbo yoŋ mu tilak. \s1 Kolinhi adi kayoŋbop gineŋ ulitawaulitawa tigiŋ \p \v 10 Notneye, nu Wapumnik Jesu Kilisto diniŋ wou doktiŋa munte mede i yobe nadineŋ: Hidi tosiwe tiŋa mede mebimebi yoyo be kikakwihita mu tiyaneeŋ. Hidi adi nadinadihik gineŋ welekubugoŋ tihatiyaneeŋ. \v 11 Notneye, nu kahat i nadiŋa mede u yolat. Lekiŋgoŋhik foloŋ mede mintaguk hatak u Kolowi hekidi yobu nadigut. \v 12 Mede indiŋdok yolat. Hidi’walahidi mede indiŋ yoiŋ “Indi Pol diniŋ mebop”, eŋ nolidi indiŋ yoiŋ “Indi Apolo diniŋ mebop”, eŋ nolidi indiŋ yoiŋ “Indi Pita diniŋ mebop”, eŋ nolidi indiŋ yoiŋ “Indi Kilisto diniŋ mebop”. \p \v 13 Kei! u dediŋ. Kilisto adi daneeŋ fee be tuguk? Be Pol nu hiditok tiŋa koloŋdabek foloŋ be kumuŋgut? Be Pol nu’walaŋ wotnene foloŋ Imeyout be tigiŋ? \v 14 Yopo hinek, nu Imeyout mu tihamgut. Nu hidi’walaaniŋ lekiŋgoŋhik foloŋ meyat lufom hogok Imeyout tiyemgut adi Kilispas dut Gaiyus. \v 15 Unduŋ doktiŋa hidi’walaaniŋ nebek niŋdi nu wotnene foloŋ Imeyout tugumun tuwot mu yobek. \v 16 Nu biyagoŋ metam noli nimaaŋ youyemgut adi Stefana meŋimeŋiye. Eŋ nebek noli nimaaŋgoŋ neeŋbe youyemgut bek u mu nadilat. \v 17 Nu Kilistodi metam Imeyout tiyemdok mu napmeune bugut. Adi Mede Momooŋ yeniyehitubu-didime titiŋdok hogok naniŋkulune bugut. Tiŋa Kilisto’walaŋ koloŋdabek diniŋ mede fofoŋnit tibaakneŋ yoŋa me diniŋ nadisu-fuliŋgoŋ mede u mu ulihiŋa yolat. \s1 Bepaŋ’walaŋ nadisu-fuliŋgoŋ wendi me’walaŋ nadinadi ulatifooŋ kalakapmelak \p \v 18 Metam kadaka tiŋa hamdok gigit tiiŋ adi koloŋdabek diniŋ mede u nadiune folooŋnit mokit tilak. Iŋgoŋ Bepaŋdi nihitubu-lodaune hatihati fafaŋeniŋ kahileyam indi yadi mede u nadiyam kaŋ Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋŋiŋ tilak. \v 19 Youkudip Mede niŋ indiŋ hatak: \q1 “Nu me diniŋ nadisu-fuliŋ diniŋ mede u ulene fowaak. Tiŋa nu nadinadihinit’walaŋ nadinadihik tubuhaŋindayembaat.” \p \v 20 Kaŋ me nadisu-fuliŋhinit adi de? Be naditawa me heki de? Be nai indidegoŋ mebi nadidakale me hatiiŋ heki de? Bepaŋdi kwetfoloŋ me heki’walaŋ nadinadihik tubuhaŋindaune folooŋnit mokit tilak. \v 21 Kaŋ Bepaŋ’walaŋ nadisu-fuliŋgoŋ diniŋ nadihebet mintakabeleune medi nehi’walaŋ nadinadi gineŋ Bepaŋ’walaŋ mebi nadinim yo tigiŋ iŋgoŋ tuwot moŋ. Unduŋ doktiŋa Bepaŋdi metam ninigitdok talik niŋ tubumintaguk adi indiŋ: Indi Mede Momooŋ yohautanene metamdi nadiune tuwot mu tubune mede kauleŋ yogiŋ. Iŋgoŋ Bepaŋdi nadiune tuwot tubune nediyeŋdi mede u nadiŋa nadisukilitiiŋ adi hogok yanagitak. \p \v 22 Judahi adi kunumneniŋ kudi kakaŋdok gigine tiiŋ. Eŋ Gilikhi adi me nadisu-fuliŋgoŋhinit mintadok gigine tiiŋ. \v 23 Kaŋ indi adi Kilisto koloŋdabek foloŋ ukiŋ wendok mede yone Juda me heki’walaŋ talik tuŋgumba tilak. Eŋ me Judahi’walaŋ feknit mokit adi yadi nadiune mede kauleŋ tilak. \v 24 Unduŋ tulune Bepaŋdi yeniyehimaneguk, Juda me be Gilik me, adi Kilistodok indiŋ nadiiŋ, “Adi Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋ, tiŋa Bepaŋ’walaŋ nadisu-fuliŋgoŋ.” \v 25 Me adi Bepaŋdi kwanai tuguk u nadiŋa mede kauleŋ yolune adi’walaŋ mede kauleŋdi me’walaŋ nadisu ulatifooŋ kalakapmelak, be Bepaŋdi kwanai tuguk wendok gweheyeŋ yolune adi’walaŋ gweheyedi me’walaŋ saŋiniŋ ulatifooŋ kalakapmelak. \s1 Kilisto adi Bepaŋ’walaŋ nadisu-fuliŋ diniŋ tinaulibinik \p \v 26 Notneye, hidi me dedihigoŋ hatilune Bepaŋdi hanihehimaneguk u nadikaneŋ: Hidi lekiŋgoŋhik foloŋ me kwetfoloŋ diniŋ nadisu-fuliŋgoŋhinit fee moŋ, eŋ saŋiniŋhinit fee moŋ, me wohiyehinit maaŋ, fee moŋ. \v 27 Me dauyeŋ kaulehi hatiiŋ adi Bepaŋdi yeniyehimaneeŋ me nadisu-fuliŋgoŋhinit yehitubu-mekalak. Be me dauyeŋ gweheye bilakenehi hatiiŋ adi Bepaŋdi yeniyehimaneeŋ me saŋiniŋhinit yehitubu-mekalak. \v 28 Tiŋa me dauyeŋ hogohi fofoŋhinit hatiiŋ adi Bepaŋdi yeniyehimanelak eŋ me dauyeŋ kondiŋahi hatiiŋ adi Bepaŋdi yeniyehimaneeŋ me wohiye loloŋhinit adi’walaŋ kasop diliteleyemilak. \v 29 Kwetfoloŋme niŋdi Bepaŋ hebeŋ foloŋ sigitiŋalo mede yobaakneŋ yoŋa unduŋ tuguk. \v 30 Adi ne Jesu Kilisto wou foloŋ hatihati uŋgoniŋ hamulak. Kilisto adi Bepaŋ’walaŋ nadisu-fuliŋ diniŋ tinaulibinik. Adi yom moŋgokutnimilak, be welehakale tubumintanimilak, eŋ kadakaniŋ diniŋ folofolok sidokonimguk. \v 31 Ale Youkudip Mede indiŋ hatak u fafaŋeguk. Nebek niŋdi youtumba mede yobe kaŋ Wapum’walaŋkade hogok yobaak. \c 2 \s1 Poldi Bepaŋ’walaŋ mede hogok nadisukilitidok yenindidimeguk \p \v 1 Notneye, nu Bepaŋ’walaŋ yodakale mede hanimbene wooŋ hidut hatigut nai uŋaniŋ nadisu-fuliŋgoŋ mede eŋ hanihohoket mu tugut. \v 2 Be mede noli yodok nemu tiulidokooŋ ugut. Nu adi hidut hatiŋa Jesu Kilisto koloŋdabek foloŋ uliŋit adi’walaŋ mede hogok haniŋdok nadifafaŋeŋ ugut. \v 3 Nu hidut hatiŋila gweheyeŋgoŋ, eŋ muntamuntayeŋgoŋ, tiŋa heheleŋgoŋ hatigut. \v 4 Nadisu-fuliŋgoŋ mede be mede yogaligalike mu tiŋa Mede Momooŋ yohautagut. Nu adi hidi Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋ u kaŋ nadisukilitineŋ yoŋa adi’walaŋ Munabuli diniŋ saŋiniŋ foloŋ yohautagut. \v 5 Tiyauge hidi meeniŋ’walaŋ nadisu-fuliŋgoŋ mede foloŋ nadisukilitineeneŋ doktiŋa unduŋ tugut. \s1 Poldi Bepaŋ’walaŋ nadihebet yobihikuk \p \v 6 Bepaŋ’walaŋ nadisu-fuliŋgoŋ diniŋ mede adi me Bepaŋ’walaŋ talii fafaŋeŋ takalitauyeŋ mehinek tiiŋ adi heki adi kedem yeniyam. Tiŋa undugoŋ kwetfoloŋ me’walaŋ nadisu-fuliŋgoŋ diniŋ mede be me talitimeŋ kwetfoloŋ iŋoŋ liweneeŋdi mede yoiŋ, indi wendok tuwot mu yoyam. Mokoŋ. \v 7 Indi adi Bepaŋ’walaŋ mede fuliŋ eŋ hebiniŋ u yohautayam. Mede woŋ adi me indi minta walandaaŋ adi’walaŋ hauta gineŋ hatidok Bepaŋdi koomkwaha nehogok nainit mokit tububihila hatiŋila yoyout tuguk. \v 8 Me loloŋhinit hatigiŋ adi’walaaniŋ nebek niŋdi mede hebiniŋ u mu nadidakalegiŋ. Nadidakalene tigiŋ binek adi hauta Molom koloŋdabek foloŋ tuwot mu utne tigiŋ. \v 9 Wendok Youkudip Mede niŋ indiŋ hatak, \q1 “Bepaŋdi me welesiloŋ timiiŋ hekidok nemek momooŋ tiulidokoguk u nebek niŋ \q1 dawidi nemu kaguk \q1 be magidi nemu nadiguk \q1 be me nadisuŋiŋ gineŋ nemu nadisuguk.” \s1 Uŋgoniŋ Munabulidi Bepaŋ’walaŋ Mebi ninimbihitak \p \v 10 Mede unduŋ u biyagoŋ hatak iŋgoŋ oŋ, indi yadi Bepaŋ’walaŋ Uŋgoniŋ Munabuliŋiŋ niŋkulune mede u ninimbihikuk. Uŋgoniŋ Munabuli wendi nemenemek hogohogok wendiniŋ mebi fuliŋgoŋ hinek nadilak. Eŋ Bepaŋ ne’walaŋ mebi fuliŋmamaŋ hinek hatak u wanaŋ nadilak. \v 11 Me nediyeŋ noliŋiŋ’walaŋ weleŋ diniŋ mebi nadiwek? Me weleŋ molom nehogok nadilak. Undugoŋ hinek nebek niŋdi Bepaŋ’walaŋ weleŋ diniŋ mebi u tuwot mu nadiwek. Ne’walaŋ Uŋgoniŋ Munabulidi hogok nadilak. \v 12 Kaŋ indi kwetfoloŋ me diniŋ munabuli mu moŋgokumun. Indi adi Bepaŋ’walaŋ welesiloŋ diniŋ mebi nadidok tiŋa Bepaŋ’walaaniŋ Munabuli u moŋgokumun. \v 13 Indi Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ wendegoŋ mede kahat tihamam. Woŋ adi me nadisu-fuliŋgoŋhinitdi mu nininihitubu-didimegiŋ, woŋ adi Uŋgoniŋ Munabulidi nininihitubu-didimeguk. Unduŋ doktiŋa Uŋgoniŋ Munabuli diniŋ mede adi Uŋgoniŋ Munabuli’walaŋ maŋiŋ mede tagimneeŋ yoyam. \v 14 Me Uŋgoniŋ Munabulihinit mokitdi Bepaŋ’walaŋ Uŋgoniŋ Munabuli diniŋ mede u tuwot mu nadineŋ. Adi u dediŋ tiŋa nadineŋ? Moŋ hinek. Adi u nadiune mede kauleŋ tibek. Woŋ adi me Uŋgoniŋ Munabulihinitdi hogok nadidok tilak. \v 15 Me Uŋgoniŋ Munabuli fotokoyembune hatiiŋdi nemek hogohogok u kedem nadidakaleneeŋ. Iŋgoŋ me Uŋgoniŋ Munabulihinit mokitdi wendok mebi mu nadidakaleneeŋ. \v 16 Wendok Youkudip Mededi indiŋ yolak, \q1 “Wapum’walaŋ nadinadi u nediyeŋdi nadilak ale kedem nindidimewek?” \p U biyagoŋ, iŋgoŋ Munabulidi nihitubu-lodaune Kilisto’walaŋ nadinadi kedem nadidakale-hinakayam. \c 3 \s1 Kolinhi adi nadisukilitihik wapmihidok tuwolit tuguk \p \v 1 Notneye, nu koom hidut hatiŋila me Uŋgoniŋ Munabulihinitdok mede yenilat wendok tuwolit mu hanilugut. Mokoŋ. Nai uŋaniŋ adi me titiŋ komi keleŋ hatiiŋdok mede yenilat wendok tuwolit hanilugut. Maŋgoŋde, nai uŋaniŋ hidi nadisukiliti agaŋ tigiŋ iŋgoŋ Kilisto’walaŋ talii keleŋ hatihati adi wapmihidok tuwolit hatigiŋ, doktiŋa unduŋ tugut. \v 2 Nu nanaŋe fafaŋehi mu hamuŋgut, nom hogok hamtoigut, maŋgande nanaŋe fafaŋeniŋ hambene deti nane tigiŋ. Tiŋa undugoŋ nai indidegoŋ maaŋ nanaŋe fafaŋeniŋ nanaŋdok tuwot mu tiiŋ. \v 3 Maŋgoŋde, hidi nai indidegoŋ kinadiwolika eŋ tosiwe hati-tiiŋ doktiŋa titiŋ komi kougoŋ keleiŋ nadihamulat. Hidi kwetfoloŋ me Bepaŋ’walaŋ mede mu nadiŋa hatiiŋ nabugoŋ tiiŋ. \v 4 Me niŋdi “Nu Pol diniŋ me,” yolak kaŋ me niŋdi “Nu Apolo diniŋ me,” yolak. Hidi unduŋ hati-yoiŋ doktiŋa me undihi hidi yadi kwetfoloŋdok gigit hinek hanindok. \s1 Kahaŋ tubune folooŋ mintalak aditok hogok yodok \p \v 5 Apolo u nedigoŋ? Kaŋ Pol nu nedigoŋ? Indi tipilapilaye-me hogokdi Mede Momooŋ hanindene nadisukilitigiŋ. Tiŋa undugoŋ Wapumdi kwanai ninindakaleguk wondok tuwot hogok tugumut. \v 6 Nu diniyeti tugut, eŋ Apolodi kila takatiŋa ime giyout tuguk. Kaŋ Wapum ne kahaŋneune folooŋ mintaguk. \v 7 Ale diniyeti tilak aditok mu yodok, eŋ kila takatiŋa ime giyout tilak aditok mu yodok. Kahaŋ tubune folooŋ mintalak Bepaŋ netok hogok yodok. \v 8 Diniyeti tilak eŋ kila takatiŋa ime giyout tilak adi’walaŋ tuwolithik adi kubugoŋ, eŋ tuwahik adi kwanaihikdok tuwolit molomolom moŋgotemeek. \v 9 Indi Bepaŋ’walaŋ tipilapilaye, hidi adi Bepaŋ’walaŋ dinina eŋ Bepaŋ’walaŋ yot. \s1 Kudupdi kwanai diniŋ mebi tubudakalewaak \p Tiŋa undugoŋ hidi adi Bepaŋ ne’walaŋ yoli kougoŋ malak. \v 10 Bepaŋdi siloŋ tobogoŋ tinamuŋa kwanai namuŋguk wondok tuwot nu yot mamaŋ diniŋ mebi nadihinakalatdi kawade kainiŋ habeyeeŋ simen galigut.\f + \fr 3:10 \ft Jesu adi yot mamaŋ diniŋ daŋiniŋ.\f* Jesu Kilisto uŋakoŋ. Nebek niŋdi u bikabuŋa gitipmuŋ niŋ tububihitdok tuwot mu tilak. Ala nebek niŋdi wendok foloŋ tomboyoula yot mahatilak adi nadinadiŋale maluwaak. \v 11 Simen kainiŋ galiŋit hatak Jesu Kilisto uŋakoŋ. Nebek niŋdi u bikabuŋa gitipmuŋ niŋ tububihitdok tuwot mu tilak. \v 12 Ale nebek niŋdi yot simen kainiŋ galiŋit hatak wendok foloŋ gol, silwa be kawade fafaŋeŋdi, be bem muŋgene, eŋ bahaŋgit, eŋ gubohok hapmuŋdi tomboyoula mawaak adi hatigene kougoŋ yot mamaŋŋiŋ kwanai diniŋ mebi dakalewaak. \v 13 Hatigene nai wapum foloŋ-ku dakalewaak. Uŋaniŋ kudup wapum daŋewaak. Kaŋ kudup wendigoŋ kwanaihik diniŋ mebi tubudakalewaak. \v 14 Nai uŋaniŋ kwanai-me nediyeŋdi yoli simen kainiŋ galiŋit foloŋ youdihiŋa mawaak adi kudupdi daaŋ moŋ kaŋ biune tuwaŋiŋ moŋgolaak. \v 15 Eŋ kwanai-me niŋ’walaŋ yoli kudupdi dadapmawaak kaŋ ne adi Bepaŋdi kedem tubulodawaak iŋgoŋ tuwaŋiŋ mokit kudup gineniŋ nagiliŋit unduŋ tibaak. \s1 Indi yadi Bepaŋ’walaŋ yoli uŋgoniŋ \p \v 16 Hidi yadi Bepaŋ’walaŋ yoli uŋgoniŋ, kaŋ Bepaŋ’walaŋ Munabulidi welehik gineŋ ipilat tilak, u hidi mu nadiiŋ be? \v 17 Me nediyeŋ Bepaŋ’walaŋ yoli uŋgoniŋ u tubukadaka-hinakawaak adi kibibo Bepaŋdi me u tubukadaka hinek tibaak. Bepaŋ’walaŋ yoli uŋgoniŋ woŋ adi nemek netok gigit yoŋa kahileguk. Ala yoli uŋgoniŋ woŋ adi hidikuyoŋ. \p \v 18 Hidi welehik mu talamukaneeŋ. Hidi’walaaniŋ nebek niŋdi kwetfoloŋ mede nadidahi tiŋa na me nadinadinenit nadiŋa kaŋ, fiit timeŋ adi me nadinadinit mokit mintaluwaak. Unduŋ tiŋa mindaŋkade Bepaŋ’walaŋ nadinadi fuliŋgoŋ u kedem nadiwaak. \v 19 Kwet diniŋ nadisu-fuliŋgoŋ diniŋ mede u Bepaŋdi nadiune folooŋnit mokit tilak. Youkudip Mede niŋ indiŋ hatak. \q1 “Me nehitok nadiune nehi nadisu-fuliŋgoŋhinit tiiŋ adi Bepaŋdi nadiyemiŋa kweleyouhep tiyembune maaneŋ tobogoŋ fooŋ talik lohiiŋ.” \p \v 20 Tiŋa niŋ indiŋ: “Wapum adi kwetfoloŋ me nadisu-fuliŋgoŋhinit diniŋ mede nadiune folooŋnit mokit tilak.” \p \v 21 Ale hidi kwetfoloŋ me wohiye yotilooŋ hidetok nadiune loloŋnit mu tuluwaak. Nemenemek u hiditok gigit. \v 22 Pol, Apolo tiŋa Pita indi hiditok gigit. Tiŋa undugoŋ kwetfoloŋ nemenemek hogohogok, hatihati be kumuŋ, indidegoŋ hatak be kougoŋ mintawaak, u hogohogok hiditok gigit. \v 23 Hide adi Kilistodok gigit kaŋ Kilisto adi Bepaŋdok gigit. \c 4 \s1 Bepaŋdi kwanainikdok tuwolit niniutumbawaak \p \v 1 Unduŋ doktiŋa hidi inditok nadiune Kilisto’walaŋ tipilapilaye be Bepaŋ’walaŋ mede hebiniŋ hakuk diniŋ kadokome tibaak. \v 2 Kaŋ kadokome adi didimeniŋgoŋ hati kwanainedok niŋit. \v 3 Ala natok indiŋ yobit. Hidi bek be mebop niŋdi kwanai tilat wendok kamekaaŋ mede yodapmaneŋ u nadiwe folooŋ mu tibek. Tiŋa na maaŋ mebine tuwot mu yobit. \v 4 Na yomne nemu nadilat, iŋgoŋ oŋ, wendok yomnit mokit hatilat tuwot mu yodok. Nu’niŋ mebine tubudakaledok kubugoŋ hatilak adi Wapum hogok. \v 5 Ale hidi mebi tubudakaledakale gehiŋgehiŋ mu tineŋ. Wapum ne busuwaaŋ nemek hebihat tilak u wanaŋ fiyataŋakiyewaak. Tiŋa me welehik gineŋ nemek hebihatak u wanaŋ tubuminta-dapmawaak. Tiŋa nai uŋaniŋ Bepaŋdi me hogohogok titiŋnikdok tuwolit niniutumbawaak. \s1 Poldi Kolin me yeniŋfoko tuguk \p \v 6 Notneye, mede u yolat adi Apolo inde foloŋ youdihiŋa yolat. Unduŋ doktiŋa hidi indi’walaŋkade mebi indiŋ kaŋila nadidakaleneeŋ: Youkudip Mede foloŋ tuwolit yoŋit u kalakapmeeŋ nemek hide nadigoŋ tiŋa mu titalodok. Unduŋ tiŋa kwetfoloŋ me noli niŋatilooŋ noli niŋatifooŋ sigihik mu tiŋaloneeŋ. \v 7 Be du me loloŋnit iitdok nedi ganiŋdapmaguk? Be du nemenemek ikamiiŋ uŋoŋ maŋgoŋ niŋ u Bepaŋdi mu gamguk? Moŋ, u agaŋ gamgidibaguk kaŋ du maŋgoŋde nadiune mu gamguk dabugoŋ tubune yofitet tihatilaŋ? \v 8 Hidi adi hide nemenemek tiiŋ u yabunadiŋa hidetok nadiune loloŋnit mu titiŋdok iŋgoŋ oŋ, hidi adi unduku tihatiiŋ! Unduŋ doktiŋa hidi agaŋ tuwot hinek-ku tigiŋ hatiiŋ oŋ! Agaŋ bomboŋ duhuduhuhinit hinek-ku tugumun yo nadiŋa hatiiŋ! Hidi indi agaŋ nilakapmeeŋ mapme mintagiŋ! Biyagoŋ kuyoŋ, hidi biyagoŋ mapme tinetigiŋ ala indi hidut kiula mapme hogohogok tiŋa ikanim. \p \v 9 Nu nadiwene Bepaŋdi Aposel indi me fofoŋhinit hinek nipmeguk tilak, eŋ kwadidok gigit tiŋit nabugoŋ tilak. Biyagoŋ kuyoŋ, wanakaŋ hogohogok aŋelobe, be medi nibune kumuŋdok gigit hinek tiyam. \v 10 Metamdi nibiiŋ kaŋ Kilistodok tugumun indi me kaulehi nabugoŋ tilak. Indi gweheyehi eŋ fofoŋhinit nadinimiiŋ. Kaŋ hidi hidetok nadiune Kilisto’walaŋkade youdihiŋa hatiiŋ tilak, doktiŋa hidi agaŋ me loloŋhinit eŋ fafaŋehi tigiŋ hatiiŋ oŋ! \v 11 Indi nanaŋe imedok map kisaŋ tugumundi tihatiyam, tiŋa dahidahinit mokit eŋ kwadi, folofigita foloŋ be yokwet ikulemanit mokit hatigumundi hatiyam. \v 12 Be nemenemek kabekabe yehitubu-mintadok indi inde kohonikdi kwanai tiyam. Eŋ ninisuwambat tiiŋ heki u kibikoŋ kahaŋ tiyemam, eŋ nindihi tubukadaka tulune indi kibi toboniŋ nadikulema tam. \v 13 Niniŋkadakalune indi kibi toboniŋ yeniŋtubugweheye tiyam, tiŋa indi adi metam wanakaŋ hogohogok adi’walaŋ gilegilem nabugoŋ hinek hatigumundi hatiyam. \s1 Pol adi Kolin kayoŋbop’walaŋ behik \p \v 14 Nu mede i youhamulat adi hehitubu-meka titiŋdok moŋ. Yoŋ adi toboniŋ wapmihineye hidi mede haniŋkiliti tilat. \v 15 Kilisto wou foloŋ gebiŋhiye fee hinek hatihamiiŋ, iŋgoŋ behik adi dediŋ tiŋa fee hatineŋ. Jesu Kilistodok tiŋa Mede Momooŋ haniŋale nu kubugoŋdi behik tugut hatilat. \v 16 Ale nu’niŋ kayoŋ talik keleeŋ hatidok mede i hanimbe nadineŋ. \s1 Bepaŋ’walaŋ Hatihati Fafaŋeniŋ adi saŋiniŋŋiŋ foloŋ mebi mintadakalelak \p \v 17 Nu wendogoŋ hinek tiŋa Timoti, Wapum wou foloŋ mihine momooŋ hatinamulak, adi kuyoŋ hidi’walaŋkade kamewene ulak. Adi Jesu didimeniŋgoŋ nadimilakdi wooŋ nu Kilisto diniŋ Mede Momooŋ talii kayoŋbop yokwet tuwot yenindidimelat u tubukaikaaŋ hanimbune nadineeŋ. \p \v 18 Hidi’walahi nolidi Pol nu mu baat yoŋa mede kiyokiyo tiŋa nehitok nadiune loloŋ tilak. \v 19 Nu adi Wapumdi nadiune tuwot tubune nai muniniŋ hinek hidi’walaŋkade waat. Nu wooŋ me gifoko heki weŋ’walaŋ medehik mu nadiwaat. Mokoŋ. Nu adi adi’walaŋ saŋiniŋhik dediniŋgoŋ u kakaŋdok waat. \v 20 Bepaŋ’walaŋ hatihati fafaŋeniŋ adi mede foloŋ moŋ, adi saŋiniŋŋiŋ foloŋ mebi mintadakalelak. \v 21 Kaŋ hidi nu maŋgoŋ talik foloŋ hidi’walaŋkade bubuŋdok yonadiiŋ? Welekulema talik foloŋ welenedi hinek habukahileeŋ kulemaŋgoŋ bubuŋdok nadiiŋ, be hanihehitubu-didimedok nadiŋa kwadinit busuwadokbe nadiiŋ? \c 5 \s1 Nemek kadakaniŋ mintaguk u indiŋ tubudidimedok \p \v 1 Nu kahat indiŋ adi biyagoŋ yobu nadilat: Nemek hogoli niŋ mintaguk woŋadi me Bepaŋ mu nadimiiŋ hekidi maaŋ tuwot mu tineŋ undiniŋ hinek lekiŋgoŋhik foloŋ mintaguk hatak. Me niŋdi beu’walaŋ tamŋiŋ dut kefifile tilak wendok yolat. \v 2 Kaŋ hidi maŋgoŋde nemek undiniŋ mintaŋ halune kakabeleeŋ sigitiŋalo kisaŋ tiiŋ? Hidi bulaniŋgoŋ nadiŋa me nemek tuguk u kelekutne tigiŋ. \v 3 Nu foloonedi kweetniŋgoŋ hatilat iŋgoŋ welenedi hidut wooŋ hatiŋa me kadakaniŋ tuguk adi’walaŋ mede indiŋ yodapmagut: \v 4 Hidi Wapum Jesu’walaŋ wou foloŋ bopneŋ adi’walaŋ saŋiniŋ foloŋ ulodikilitiune welenedi hehikasopnewene \v 5 me u Sadaŋdok bikabumimbune sigiŋ gitnem hogok tubukadakawaak. Kaŋ Wapum Jesu bubuŋdok nai dulaune munabuliŋiŋ hogok Bepaŋdi kedem kahilewaak. \s1 Nemek kadakaniŋ liliwenekula hatidok \p \v 6 Nemek undiniŋ hakabelelune sigihik tiloiŋ doktiŋa nadihambene tuwot mu tilak. Makaye diniŋ buukaaŋŋiŋ adi nemek kuyaniŋ-kabe iŋgoŋ muhila folooŋ foloŋ gomimbune heyam kaŋ sinintaune bukadapmalak u mube nadiiŋ? \v 7 Ale buukaaŋŋiŋ u kibidatikulune folooŋdi buukaaŋ mu tibaak. Hidi’walaŋ lekiŋgoŋhik foloŋ buukaaŋ u liliwenekula walaniŋ hatiyaneeŋ. Tiŋa indiŋ nadineŋ. Indi’walaŋ yahehewenik dompa mihiniŋ,\f + \fr 5:7 \ft Yahehewenik dompa mihiniŋ u indiŋdok yolak. Koom Isilaehidi Isip kwetneŋ folofigita kwanai tuwaŋit mokit hatitilune Bepaŋdi yehitubu-lodadok yenimbune dompa mihiniŋ ulaŋa naŋgatŋiŋ yeme foloŋ hafiyegiŋ. Kaŋ dompa naŋgat wendi yahehewe tiyembune aŋelodi mu widikumuŋguk. Welewele u mintaguk diniŋ folooŋ mindaŋ Jesu’walaŋ mintaguk, tiŋa adi negoŋ yahehewenik hatilak.\f* Jesu kuyoŋ, kibikoŋnik kumuŋguk doktiŋa walaniŋ hatiyam. \v 8 Wendok Guletŋiŋ\f + \fr 5:8 \ft Woŋ adi Aŋelodi Yabukiyondaaŋ Yalakapmeguk diniŋ hinamuni.\f* itnene nemek buukaaŋ u beyakukaneem. Kadakaniŋ hogoli wendiniŋ buukaaŋ u moŋ yoŋa nemek walaniŋ eŋ didimeniŋ wendok folooŋ kobaŋ behatiŋa guletŋiŋ iitdok. \s1 Kadakaniŋ titiŋ heki adi biyabu titiŋdok \p \v 9 Nu koom pepa niŋ indiŋ kamehamuŋgut: “Hidi metam siloda tiŋa kefifile tiiŋ gut nemek tinakibikibi be menot mu tiyaneeŋ.” \v 10 Nu adi kwetfoloŋ me nadisukilitihinit mokitdi hatififile tiiŋ eŋ tinakibida tiiŋ eŋ me bomboŋ noli’walaŋ yabusiloda tiŋa kubo tiiŋ eŋ me bepaŋ yalayalaŋ yeniutumbaiŋ u biyabu mu titiŋdok haniŋgut. Mokoŋ. Hidi kwet i bikabuhinakaŋ kedem metam undihi biyabuneeŋ. \v 11 Nu adi mebi indiŋdok youhamgut: Mede Momooŋ nadiiŋ hide’walaaniŋ nohik niŋdi siloda foloŋ kadakawaak be tinakibida tibaak, be yabap eŋ tubuhi nemek undihi behatibaak, be kubo kaka tibaak, be ime fafaŋeniŋ nanaŋ molo, be me mede suuk foloŋ youla beŋa yauŋa yohautawaak: me undiniŋ u bikabuŋa adut tinakibikibi mu tiyaneeŋ. \v 12 Nu me kayoŋbop magineŋ hatiiŋdok maŋgoŋdebo yo youle tugut? Hide’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ nadinadi hati-tiiŋ heki’walaŋ yom mede yobu tuwot tibek. \v 13 Eŋ magineŋ hatiiŋ diniŋ yom mede adi Bepaŋdi yobaak. Ale hidi indiŋ taneeŋ. Youkudip Mede i keleŋ “kadakaniŋ titiŋ adi bikabune lekiŋgoŋhik gineŋ adi mu hatiluwaak.” \c 6 \s1 Yom bibiŋ diniŋ mede \p \v 1 Hidi’walaaniŋ niŋdi noliŋiŋdok yom mede kame hatibek, adi mede u me didimehi nadisukilitihinit’walaŋkade kameeŋ yotubudidimedok wabiŋa me hogohi, Mede Momooŋ mu nadiiŋ’walaŋkade tiŋa uune tuwot be tibek? \v 2 Me didimehi nadisukilitihinit indi hatigene kougoŋ me hogohi Mede Momooŋ mu nadiiŋ adi’walaŋ mede yodapmaneem, u mube nadiiŋ? Tiŋa undugoŋ hatigene kougoŋ kwanai undiniŋ tineem doktiŋa hide’walaŋ mede suwalisuwali\f + \fr 6:2 \ft Mede suwalisuwali i folooŋ moŋ. Mede hogohi, kuyahikuyahi wendok yolak.\f* kabe undihi mintalune hide tuwot mube yotubudidimeneŋ? \v 3 Indi adi aŋelo heki’walaŋ mede maaŋ yodapmaneemdi nemek fiili diniŋ mede mintaune dediŋ tiŋa tubumalabudanim? \v 4 Nemek filidok mede mintaune hidi maŋgoŋde kayoŋbop agaŋ tigiŋdi me nadiyembu fofoŋnit tilak undihi’walaŋ beŋa uune yodapmahamiiŋ. \v 5 Hidi mede u nadiune mekaŋgoŋ tibekdok hanilat. Hidi adi medehik beŋa hide’walaaniŋ lekiŋgoŋhik gineŋ me nadinadinit’walaŋkade wooŋ medehik yotubudidimedok hatak. \v 6 Kaŋ hidi dediŋ doktiŋa unduŋ mu tiiŋ? Hidi adi toboniŋ me nohik nadisukilitinit u nagila wooŋ me nadisukilitinit mokit adut yomhik yotubudidime tiiŋ. Wondi kedem mu tilak! \s1 Metam kadakaniŋ titiŋ adi yadi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋ u mu kahileneeŋ \p \v 7 Hidi’walaŋ mede mintalak u kiyap’walaŋ moŋgola wooŋ mede titiŋ wendi Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ foloŋ hatihatihik diniŋ saŋiniŋ ulatiŋa folak. Hidi’walaŋ lekiŋgoŋhik foloŋ nolidi nemek hogoli be nemek mu titiŋ u tihambune kibi toboniŋ mu timiŋa hogok biune mube halek? \v 8 Bepaŋdi u kaune tuwot tibek iŋgoŋ hidi adi nemek hogoli mu titiŋ be kubo kaka u metam nohiye nadisukilitihinit aditok tiyemiiŋ. \v 9 Kadakaniŋ titiŋdi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋ maaneŋ fofoŋdok tuwot mu tilak, u mube nadiiŋ. Hidi welehik mu talamukaneeŋ. Metam indihi yadi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋ u mu kahileneeŋ: metam kefifile tiiŋ, be yabap niutumba hatiiŋ, be metam hekimalamdi kubo talik gineŋ wooŋ tififile tiiŋ, be metam siloda tiiŋ, be me nehigoŋ nemek mekaŋ mu titiŋ u tiiŋ \v 10 be kubo titiŋ, be tinakibida tiiŋ, be ime fafaŋeniŋ kisaŋ naaŋ nadibubuye tiiŋ, be yalaŋ mede yotuwatuwale yawiiŋ, be titaboloŋet tiŋa mik-kwadi tiiŋ. Metam undihidi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋ tuwot mu kahileneeŋ. \v 11 Kaŋ noli hidi koom undihigoŋ hinek hatigiŋ. Ya agaŋ hehiyouteliŋit, eŋ welehik tubuwalandaŋit, tiŋa hehitubu-didimeune yomnit mokit tigiŋ. U Wapum Jesu Kilisto wou foloŋ Bepaŋnik diniŋ Munabulidi unduŋ tihamguk. \s1 Silodadok mede \p \v 12 Nemek hogohogok u titiŋdok tali kedem hatnamulak. Iŋgoŋ oŋ, nemek hogohogok u tibe wendi tuwot mu nehitubu-lodawek. Nemek hogohogok u kedem titiŋdok hatnamulak, iŋgoŋ oŋ, nemek niŋdi gigine tiŋa nabudokoune aditok tipilapilaye adi mu timimbit. \v 13 “Kale nanaŋedi kumonik miŋdok gigit, eŋ kumonik miŋdi kale nanaŋedok gigit.” Mede u biyagoŋ yoiŋ iŋgoŋ hatigene Bepaŋdi lufomnikoŋ yehitubu-kadakaune dapmademeek. Foloonik adi metam kefifile titiŋdok moŋ, uyadi Wapumdok gigit. Eŋ Wapum adi foloonik diniŋ molom. \v 14 Ala Bepaŋdi Wapum tubukaikaguk undugoŋ hinek saŋiniŋŋiŋdi indi maaŋ nihitubu-kaikawaak. \p \v 15 Foloonik adi Kilisto dut kiula kubugoŋ tilak, u mube nadiiŋ? Ale Kilisto diniŋ folooŋ u detiŋa tiŋawooŋ talitam dut galinene kubugoŋ tibek? Unduŋ moŋ. \v 16 Kaŋ hidi indiŋ mube nadiiŋ. Me niŋdi talitam niŋ dut wooŋ galiune adi agaŋ welehik be foloohik kubugoŋ tamuk. Youkudip Mede niŋ indiŋ hatak: “Adi lufomdi kubugoŋ tiŋa hatidemeek.” \v 17 Eŋ fukuniŋ indiŋ, me niŋ adi Wapum’walaŋkade wooŋ galiŋa weleŋdi be munabuliŋiŋdi adut kiulune kubugoŋ tilak. \p \v 18 Hidi adi siloda tiŋa kefifile titiŋ u kakiyondaaŋ sigilulum tiyemaneeŋ. Me niŋdi nemek kadakaniŋ noli tilak wendi folooŋ mu tubukadakalak. Eŋ kefifile tilakdi ne’niŋ folooŋ biyagoŋ hinek tubukadakalak. \v 19 Be hidi indiŋ u mube nadiiŋ: foloohik woŋadi Uŋgoniŋ Munabuli’walaŋ siloŋyot. Adi hidi’walaŋ foloohik maaneŋ itoudok Bepaŋdi kamehamguk. Ale hidi yadi welehik be foloohik diniŋ molom moŋ. \v 20 Hidi adi Bepaŋdi tuwaŋiŋ loloŋnit hinekdi agaŋ hehituwaguk, doktiŋa foloohikdi nemenemek hogohogok tuluwaak wondi Bepaŋ wougigit nintiloloŋ tuluwaak. \c 7 \s1 Hekimalam titiŋdok mede \p \v 1 Yoŋ adi hidi pepa gineŋ yonadi youla kamenamgiŋ. Wendok kibikoŋ indiŋ tubu-udane hambe nadineŋ: Me niŋ adi tam mu nagila hogok hatibe nadiŋa kedem hatibaak. \v 2 Iŋgoŋ oŋ, siloda tiŋa kadakaniŋ tineeneŋ doktiŋa me niŋ adi tamŋiŋ molomgoŋ nagilaak. Eŋ tam niŋ adi undugoŋ yohoi molomgoŋ nagilaak. \v 3 Me duniŋ folooge adi tamge’walaŋ. Kaŋ tam duniŋ folooge adi yohoge’walaŋ. Unduŋ doktiŋa tam du folooge u yohoge kamehep mu timimbaaŋ. Be me du maaŋ folooge u tamge kamehep mu timimbaaŋ. \v 4 Maŋgoŋde, tam du folooge diniŋ molom u da hogok mu tilaŋ, yohogedi maaŋ tilak. Eŋ me du folooge diniŋ molom u da hogok mu tilaŋ, tamgedi maaŋ tilak. \v 5 Unduŋ doktiŋa hekimalam hidi foloohik kamehefit mu taneeŋ. Hidi ninadi kwanai tine nadiŋa baigoŋ, welekubugoŋ tiŋa nai muniniŋ kameheŋa ninadi kwanai tiyaneeŋ. Tiŋa kotigoŋ mindaŋkade foloohik u kedem moŋgola kiukaneeŋ. Nainit mokit kaka hatilune Sadaŋdi tikamanda tihambune gweheyeneeneŋ doktiŋa unduŋ hanilat. \v 6 Mede woŋ adi hehitubu-lodadok nadiŋa hanilat. Eŋ mede yendi yodoko mede mu tilak. \s1 Metam hekimalam mu tiŋa hogok hatiiŋ eŋ metam kahat hekidok mede \p \v 7 Na welenedi hinek indiŋ nadilat. Metam hogohogok hidi dediŋ tiŋa nu hatilat indigoŋ tam mu tiŋa hogok hatiyaneeŋ. Iŋgoŋ oŋ, Bepaŋ adi me inditok siloŋ mebimebi molomolom nimilak. Me niŋdok siloŋ mebi niŋ, eŋ niŋdok siloŋ mebi niŋ, unduŋ nimilak. \p \v 8 Metam hekimalam mu tiŋa hogok hatiiŋ eŋ metam kahat hekidok adi indiŋ yolat. Adi yadi nu hatilat indiŋ hatibu utumbawaak. \v 9 Iŋgoŋ oŋ, molomolom hatiŋa welehikdi kedem tuwot mu fafaŋeŋ hatineŋ, unduŋ nadikaaŋ hekimalam kedem taneeŋ. Siloda tiŋa metam kefifile titiŋdok galikidi hehitubu-kadakawaakneŋ doktiŋa hekimalam kedem tiŋa hatiyaneeŋ. \s1 Hekimalam kikabi mu titiŋdok \p \v 10 Eŋ hekimalam hiditok adi yodoko mede indiŋ yobe nadineŋ. Iŋgoŋ u na’walaŋ mede hogok moŋ. Woŋ adi Wapum’walaŋ mede. Tam yohohiyehinit, hidi yohohiye mu biyabaneeŋ. \v 11 Eŋ agaŋ undugoŋ nobu tiŋakaŋ adi yohot gitipmuŋ mu titiŋdok. Adi hogok hinek hatiyaneeŋ be kotigoŋ wooŋ yohohiye dut tomboyoutneeŋ. Eŋ me tamhiyenit hidi tamhiye mu yehikelekutneeŋ. \s1 Metam nadisukilitihinit eŋ nadisukilitihinit mokitdi hekimalam tiiŋ adi’walaŋ mede \p \v 12 Kaŋ metam noli hogohogok hiditok adi indiŋ yolat (u nadiune Wapum’walaŋ mede mu tibek, na’walaŋ mede hogok tibek.) Hidi’walaaniŋ me niŋ adi tamŋiŋ Jesu mu nadisukilitimilak ala tam wendi yohoidut wanaŋ hinek hatidok yobune kaŋ yohoidi tamŋiŋ u mu kelekulaak. \v 13 Be tam niŋ adi yohoi Jesu mu nadisukilitimilak ala me wendi tamŋiŋdut wanaŋ hinek hatidok yobune kaŋ tamŋiŋdi yohoi u mu kelekulaak. \v 14 Hidi a nadiiŋ. Bepaŋdi tam nadisukilitiŋiŋ kaŋ nadiune yohoi agaŋ walandaguk tilak. Tiŋa undugoŋ me nadisukilitiŋiŋ kaŋ nadiune tamŋiŋ agaŋ walandaguk tilak. Tiyaugene wapmihihiye adi Bepaŋ namanda gineŋ kadakaniŋnit hatineneŋ ala. Iŋgoŋ oŋ, nai indidegoŋ adi yadi uŋgoniŋ hatiiŋ. \p \v 15 Me be tam nadisukilitinit mokitdi noliŋiŋdok nadibedi mu tiŋa kaka bikabudok yo gigineune kaŋ mu kamekibidayaneeŋ. Tiŋa undugoŋ bikabudok kamehep mu hatak. Bepaŋ adi kulemaŋgoŋ hatidok hehikiutak. \v 16 Kaŋ tam du yohoge dediŋ tiŋa nagilune Wapum’walaŋ kayoŋbop gineŋ tomboyoulaak u du mu nadilaŋ. Be me du tamge dediŋ tiŋa nagilune Wapum’walaŋ kayoŋbop gineŋ tomboyoulaak u du mu nadilaŋ. \s1 Bepaŋ’walaŋ mede tagimneeŋ hatihatidi folooŋ hinek tilak \p \v 17 Metam hogohogok hidi Wapumdi hatihati dediniŋ hatidok haniŋguk eŋ Bepaŋdi titiŋ dediniŋ titiŋdok haniŋguk indigoŋ Wapum’walaŋ kayoŋbop gineŋ hatiyaneeŋ. Nu mede iŋakoŋ yokwetkwet yauŋa Wapum’walaŋ kayoŋbop hogohogok yenilat. \v 18 Me niŋ adi Judahi’walaŋ fek agaŋ koom binek tuguk kaŋ hatilune Wapumdi netok gigit titiŋdok niŋguk adi fek u mu tubufilaak. Be me niŋ adi Judahi’walaŋ feknit mu hatugukdi fek mu tibaak. \v 19 Feknit be feknit mokit hatihati wendi folooŋ mu tilak. Bepaŋ’walaŋ mede tagimneeŋ hatihatidi folooŋ hinek tilak. \v 20 Hidi adi hatihati dediŋ hatilune Bepaŋdi netok gigit titiŋdok haniŋguk wendok tuwot hatiyaneeŋ. \v 21 Me be tam du tipilapilaye kwanai tuwaŋit mokit binek tihatilune Bepaŋdi netok gigit titiŋdok ganiŋguk kaŋ wendok welemulap mu tibaaŋ. Be tipilapilaye kwanai tuwaŋit mokit gineniŋ gehifiyatne ganinadiune kedem yodapmawaaŋ. \v 22 Nediyeŋ tipilapilaye kwanai tuwaŋit mokit tihatilune Wapumdi netok gigit niŋguk adi yadi Wapumdok gigit. Tiŋa Wapum’walaŋ namanda gineŋ tipilapilaye kwanai-me tuwaŋit mokit kotigoŋ mu hatilak. Kaŋ niŋ adi Wapumdi tipilapilaye kwanai tuwaŋit mokitneniŋ fiyalune hamap gineŋ foguk. Eŋ niŋ adi hamap gineŋ hatiguk u nagitiŋa Kilisto’walaŋ tipilapilaye-me kameguk hatilak. \v 23 Hidi yadi agaŋ tuwahik loloŋnit hinekdi hehituwaŋit doktiŋa kwetfoloŋ medok kwanai tuwaŋit mokit mu tineeŋ. \v 24 Notneye, indi hogohogok koom hatihati dediŋ hatinene Bepaŋdi nibunadiŋa netok gigit niniŋguk wendok tuwot hinek Bepaŋdut hatiyaneem. \s1 Hekimalam hatihati be hogok hatihati wondi yom mu tilak \p \v 25 Metam hekimalam mu tiŋa hogok hatiiŋ, hiditok Wapum’walaaniŋ yodoko mede nemu hanimbit. Iŋgoŋ Wapumdi nadinambune tuwot tubune siloŋ tobogoŋ tinamguk doktiŋa nu nadilat u kedem hanimbit. \v 26 Nai indidegoŋ malabumuŋ fee mintalak doktiŋa mewoi hidi kedem hatiiŋ undugoŋ hatiyaneeŋ. \v 27 Tam agaŋ yanagikiŋ hidi biyabudok nadisuŋa talik mu lohineeŋ. Be me tam mu tiŋa hogok hatiiŋ, hidi tam yanagitdok mu yoyaneeŋ. \v 28 Tam agaŋ nobu yanagitneŋ kaŋ wendi yom mu tilak. Tiŋa waabihemdi undugoŋ yohot agaŋ nobu tibek kaŋ wendi yom mu tilak. Iŋgoŋ oŋ, hekimalam tigiŋ hidi’walaŋ hatihatihik foloŋ nemek malabumuŋ mebimebi mintawaak. Nu adi unduŋ dok-ku tiŋa haniŋkilitilat. \s1 Nadisuhikdi kunilit Wapum’walaŋkade kameŋdok \p \v 29 Notneye, nai agaŋ dapmahinakaune muniniŋ-kabe hinek hatak. Doktiŋa me tamhiyenitdi tamhiyenit mokit dabugoŋ hatiyaneeŋ. \v 30 Eŋ makat kobulabulaye tiiŋ hidi adi makat wabiŋa hogok hatiyaneeŋ. Eŋ nadifo tiiŋ hidi adi me nadifo mu tiiŋ undihi hatiyaneeŋ. Eŋ me bomboŋ tuwaiŋ hidi adi bomboŋnit mokit nabugoŋ hatiyaneeŋ. \v 31 Me kwetfoloŋ nemek filidok kwanaineiŋdi nadiune wendi wapum mu tuluwaak. Nai muniniŋ nemenemek hogohogok u kwetdut liwedapmaneeŋ. \p \v 32 Hidi adi nemek wendok be wendok nadibedinit mokit hatidok nadiŋa hanilat. Me tamnit mokit adi Wapumdok hogok nadilak. Tiŋa dediŋ tubune Wapumdi nadiune kedebawek yoŋa nadilak. \v 33 Iŋgoŋ me tamnit adi yadi kwet diniŋ nemek fiili wendok eŋ tamŋiŋdi nadimimbune utumbadok wendok maaŋ nadibedilak. \v 34 Adi wendowendok tiŋa nadisuŋiŋ fifile tilak. Kaŋ tam yohoi mu tiŋa hogok hatilak be waabihem adi yadi Wapumdok hogok nadiŋa folooŋ bek, be munabuliŋiŋ kiulaŋa Wapum’walaŋkade hogok kameune uune didimeniŋ hatilak. Kaŋ tam yohoinit adi yadi kwet diniŋ nemek fiili wendok eŋ yohoidi nadimimbune utumbadok wendok maaŋ nadibedilak. Adi wendowendok tiŋa nadisuŋiŋ fifile tilak. \v 35 Nu adi hogok hidi hehitubu-lodaaŋ hanilat. Kamehep tihamuŋa moŋ. Hide nadisuhikdi giyoŋgiyone mu tiŋa kunilit Wapum’walaŋkade kubugoŋ kameneŋdok wendok hanilat. \p \v 36 Me wabibeu niŋ adi waabiŋiŋ agaŋ waabihem tubune kamekibida hatidok nadiune tuwot mu tubune me foloŋ kedem kamewaak. Adi unduŋ tubune wendi yom mu tibaak. \v 37 Kaŋ me wabibeu niŋ adi weleŋdi waabine me nemu nagila, hogok hinek hatiluwaak unduŋ nadisuŋa nadibedi mu tiŋa yodapmaune u maaŋ tuwot tibaak. \v 38 Unduŋ doktiŋa me wabibeu adi waabiŋiŋ me nagitdok nindapmawaak adi titiŋ momooŋ tibaak. Iŋgoŋ wabibeu niŋ waabiŋiŋ me nebek nemu nagitdok yoŋa kahilewaak adi yadi titiŋ momooŋ hinek tibaak.\f + \fr 7:38 \ft Gilik mede Poldi iŋgoŋ youkuk adi mebi yehilak doktiŋa mede lufom youkumun. Niŋ adi wahiŋ youkumun eŋ niŋ iŋgoŋ youkumun. “Unduŋ doktiŋa me kuya niŋdi tamgigit ulimiŋgiŋ u nagilaak adi titiŋ momooŋ tibaak. Eŋ me kuya niŋdi tam mu tiŋa hogok halaak adi yadi titiŋ momooŋ hinehinek tibaak.”\f* \s1 Tam kahat heki’walaŋ mede \p \v 39 Kaŋ tam niŋ adi yohoi hogok hatilune yohoidut galiŋa hatiluwaak. Hatigene yohoi kumumbune adi kedem, me u be u nagilene nadiŋa kedem nagilaak. Iŋgoŋ kaka adi moŋ, me nediyeŋdi Wapumdut hatilak uŋak kaŋ nagilaak. \v 40 Nu adi indiŋ nadilat, tam u adi yohoinit mokit momooŋ hatilak undugoŋ hinek hatiluwaak. Mede i yobene Bepaŋ’walaŋ Munabulidi maaŋ nadiune tuwot tilak nadilat. \c 8 \s1 Kale muni bepaŋ yalayalaŋdok heyemiiŋ wendiniŋ mede \p \v 1 Mede noli youtnamgiŋ wendok indiŋ yolat. Me nolidi indiŋ yoiŋ, indi adi bepaŋ yalayalaŋdok kale dumuŋ heyemiiŋ wendiniŋ mebi agaŋ nadiyam. Unduŋ yoŋa nehitok nadiune loloŋnit tilak. Iŋgoŋ mebi nadinadi hogokdi folooŋ mu tilak. Welesiloŋdi biyagoŋ nihikiutak. \v 2 Me niŋdi “Na nemenemek agaŋ nadidapmalat” yolak, me undiniŋ adi nadinadi kedehi noli moŋgotdok talik kamehep tilak. \v 3 Eŋ me niŋ adi weleŋdi Bepaŋ kahilelak adi yadi agaŋ Bepaŋdi nadimilak. \p \v 4 Unduŋ doktiŋa kale muni heyemiiŋ wendok indiŋ nadineŋ: bepaŋ yalayalaŋ hogohogok kwetfoloŋ diniŋ wendi folooŋ mu tiiŋ. Bepaŋ hinek adi kubugoŋdi folooŋ tilak. \v 5 Bepaŋ yalayalaŋ kunum gineŋ be kwetfoloŋ hatiiŋ mede unduŋ yobune bepaŋ yalayalaŋ eŋ wapum yalayalaŋ fee kisaŋ hatiiŋ tilak. \v 6 Iŋgoŋ indi yadi Bepaŋ kubugoŋdi Betnik hatinimilak. Nemenemek hogohogok i adi’walaaniŋ mintaguk. Tiŋa undugoŋ Jesu Kilisto ne kubugoŋdi Wapumnik hatiŋa nemenemek hogohogok yehitubu-mintaguk. Tiŋa ne kubugoŋdi hatihati nimbune Bepaŋdok gigit tugumun hatiyam. \p \v 7 Me nolidi u mu nadidakaleiŋ. Nolidi koom bepaŋ yalayalaŋ hekidok nadiune folooŋ tuguk doktiŋa aditok kale muni heiŋ u naaŋ indiŋ nadisuiŋ: kale dumuŋ yoŋ adi bepaŋ yalayalaŋ diniŋ hinek. Adi nadidakalehikdi fafaŋeniŋ mu hatak doktiŋa kale dumuŋ u naaŋ nadiune yomnit tilak. \v 8 Kale nanaŋedi Bepaŋdut mu nihibopnelak. Bepaŋ’walaŋ namanda foloŋ kale nanaŋe mu nanim wendi yom mu tilak. Be fiit nanim iŋgoŋ Bepaŋ’walaŋ namanda foloŋ momooŋ hinek tuwot mu tibek. \v 9 Ala nanaŋe ube ube kaka nanaŋdok u hide nadinadiŋila nayaneeŋ. Hidi unduŋ tubune me nadisukilitihik mu fafaŋelak undihidi habuŋa nadiune kadakawaakneŋ. \s1 Notniye welehik mu tubukadakadok \p \v 10 Hidi bepaŋ yalayalaŋ niutumba yotneŋ ilaŋa nanaŋe nalune me nadisukilitihik mu kilitilak adi’walaaniŋ niŋdi habuŋa “Nu maaŋ adi nalak undugoŋ nawit” unduŋ nadiŋa fooŋ ila bepaŋ yalayalaŋdok kale muni hebop tiiŋ u nawaak. \v 11 Hidi’walaŋ titiŋhik be nadinadihik undiniŋdi me nadisukilitiŋiŋ fafaŋe mu tilak u tubukadakawaakneŋ. Jesu Kilistodi notnik u maaŋ nagitdok tiŋa kumuŋguk. \v 12 Nadiiŋ be? Nohiye noli nadisukilitihik mu kilitilak kaŋ hidi yom u tiŋa adi’walaŋ nadisukilitihik tubukadakaiŋ. Kadakaniŋ woŋ adi Kilisto-ku timiiŋ oŋ. \v 13 Unduŋ doktiŋa nu indiŋ nadilat. Notnedi kale naaŋ yomnit tilak doktiŋa nu kale mu naaŋ hogok hinek hatiluwaat. Tiyauge unduŋ tibene notnedi undugoŋ tiŋa yom tibaakneŋ. \c 9 \s1 Aposel heki’walaŋ tuwahik diniŋ mede \p \v 1 Hidi titiŋne dediŋ kaiŋ? Nemek niŋdi nembe nehitehilak? Moŋ. Nu yadi maŋgoŋniŋ titiŋdok nadilat u undugoŋ hinek tilat. Be nu Aposel mube hatilat? Be nu Wapumnik Jesu mube kagut? Be nu Wapum’walaŋkade ulodiŋa hati kwanainewe kahaŋ tihamguk wendiniŋ folooŋ hidi mube hatiiŋ ale? \v 2 Biyagoŋ, nu metam yokwet noli’walaŋ aposel mu binek hatilat, iŋgoŋ hiditok adi biyagoŋ hatilat. Aposel kwanai tugut diniŋ fek Wapum’walaŋ kahaŋ folooŋ mintagiŋ hidi uŋakoŋ. \p \v 3 Me nediyeŋ nu’walaŋ mebine kanadi tiŋa yoiŋ aditok mede adi indiŋ tubu-udaneyemilat. \v 4 Be noli indi, hidi’walaaniŋ nanaŋe ime mu moŋgonanaŋdok kamehep be tinimgiŋ? \v 5 Be indi maaŋ tamniye Wapum nadisukilitimiiŋ undihi yanagila aposel noli eŋ Wapum’walaŋ kwayaŋiye tiŋa Pita hekidi tiiŋ unduŋ Mede Momooŋ kwanai titiŋdok wanaŋ kedem mube yaunim? \v 6 Be Banabas indi hogok kohonikdi kwanai tiŋa nanaŋe ime be tinahukutnik tubumintaaŋ wendi nihiulihiune hatiyademeet? \p \v 7 Me mikme hatiiŋ adi yadi tebe bomboŋ u nehi’walaŋ muneeŋdi mu tuwaiŋ. Tiŋa undugoŋ metam diniyeti tubune nanaŋe folooŋ mintaŋ ilune nehi moŋgo naiŋ. Tiŋa metam makau eŋ kale meme yabu-ulidokooŋ adiniŋ nom u nehi kahila naiŋ. \v 8 Be i me mede hogok yolat? Yodoko Mededi unduŋ mube yolak? \v 9 Moses’walaŋ Yodoko Mede gineŋ indiŋ youkiŋ, “Kale makaudi kwanai tigamuŋale kilihikit nawe tubune kamehep mu timimbaaŋ.” Bepaŋ adi kale makaudok hogok be nadisuŋa yoguk? \v 10 Be Bepaŋ adi metam inditok maaŋ nadisuŋa yoguk? Mede yoŋ adi metam inditok hinek nadiŋa youkiŋ. Ale metam nediyeŋ fiye dinihe tiiŋ be kuyaŋ maaŋ nanaŋe youli yetiiŋ adi adi hogok mu tiiŋ. Adi yadi nanaŋe folooŋ mintaune nanaŋdok nadisuŋa diniyetiiŋ. \v 11 Indi hidi’walaŋ munabulihikdok nanaŋe diniyetigumun wendi folooŋ agaŋ mintalak. Kaŋ hidi indi’walaŋ siginik tubulodadok mede wendok maŋgande nadiune tuwot mu tilak. \p \v 12 Hidi’walaŋkade metam nolidi wooŋ Kilisto’walaŋ Mede Momooŋ haniiŋ aditok nanaŋe ime be tinahukut bomboŋdi kasop tiyemdok tali u kedem hatak. Kaŋ noli hidi’walaŋkade kwanai timentimeŋ tububihila tugumun indi adi nemek wapumgoŋ hinek tinimdok tuwot tilak. Iŋgoŋ indi nemek fiili wendok haniŋgiginene Kilisto’walaŋ Mede Momooŋdi fowaakneŋ yoŋa siginik diniŋ malabumuŋ u nadikabeleeŋ fiit fafaŋe tiŋa hatigumun. \v 13 Kaŋ Judahi’walaŋ talitimeŋ Siloŋyotneŋ kwanai tiiŋ heki adi Siloŋyot diniŋ nanaŋe moŋgokiiŋ u mube nadiiŋ? Eŋ alta foloŋ kale muni heiŋ heki adi yadi metamdi kale siloŋdok heiŋ u daneeŋ moŋgokiiŋ u mube nadiiŋ? \v 14 Undugoŋ Wapum’walaŋ Mede Momooŋ yohautaiŋ heki adi yadi metam Mede Momooŋ yenihautaune nadiiŋ adi kasop yehiulihidok Wapum negoŋ yoguk. \p \v 15 Nu adi hidi’walaaniŋ bomboŋ moŋgotdok talik kedem hatnamuŋguk iŋgoŋ u nemu moŋgokut. Kaŋ yoŋ adi hidi indidegoŋ tububihila nehituwadok mu youtat. Moŋ hinek. Tiyaugene hidi nehituwaneeneŋ, be Wapum’walaŋ Mede Momooŋ tuwaŋit mokit hatiŋila yohautalat wendiniŋ nadifone nebek niŋdi ulatifonambaakneŋ, ale timeŋ kumuŋgidibawetugut. Maŋgande, nu Kilisto’walaŋ Mede Momooŋ yohauta kwanai u tuwaŋit mokit tilat doktiŋa nadifo tilat. Kwetfoloŋ tuwane moŋgole Wapum’walaŋkade nadifone be youtumbane wapum hatak u fiit tinambaakneŋ. \p \v 16 Kaŋ nu Wapum’walaŋ Mede Momooŋ u metam yenihautaaŋ na saŋiniŋnedi Mede Momooŋ unduŋ hinek yolat u tuwot mu yobit. Mede Momooŋ yohautadok kwanai u Wapumdi namuŋguk doktiŋa gigineeŋ yohautaluwaat. Kwanai u bibiŋ mu tibaat. Yakee! Nu kwanai u nobu biwene adi Wapumdi kibikoŋ dediŋ hinek tinambaak? \v 17-18 Unduŋ doktiŋa nu kwanai wendiniŋ tuwaŋiŋ moŋgolitdok tuwot moŋ. Maŋgande, nu kwanai u na nadinadinede mu tilat. Wapumdigoŋ nanimbune tilat. Unduŋ doktiŋa nu tuwaŋiŋ maŋgoŋ moŋgotat? Woŋ adi indiŋ kuyoŋ. Wapum’walaŋ Mede Momooŋ adi tuwaŋit mokit yohautalat. Be Mede Momooŋ yohautadok yotyot yauŋa Mede Momooŋ yeniyeniŋ tilat. Unduŋ tiŋila wendiniŋ tuwaŋiŋ sigine diniŋ kasop, bomboŋ kedem moŋgotdok iŋgoŋ mu moŋgotat. Unduŋ tiŋa Mede Momooŋ u nadifo foloŋ metam yenilat. Kaŋ nadifo u tilat wendigoŋ tuwane tilak. \s1 Poldi metam feegoŋ yanagitdok kwanai tuguk \p \v 19 Kaŋ uŋgoŋ tomboyoula folooŋ hinek niŋ indiŋ hatak. Pol nu foloknenit mokit. Be nu me niŋ’walaŋ tipilapilaye-me tuwaŋit mokit moŋ. Iŋgoŋ nu na metam feegoŋ yanagile Kilistodok gigit tineeŋ unduŋ yoŋa adi’walaŋ tipilapilaye-me tugut. \v 20 Ala Juda metam’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ hatiŋa Judahi’walaŋ titiŋ tugut. Woŋ adi Juda metam yanagitdok yoŋa unduŋ tugut. Tiŋa metam Juda me’walaŋ Yodoko Mede kame hatiiŋ adut tomboyoula Yodoko Medenit nabugoŋ hatigut woŋ adi nu na Yodoko Mededok tipilapilaye titiŋdok moŋ ale. Adi metam Yodoko Mede takaliiŋ yanagitdok yoŋa unduŋ tugut. \v 21 Metam Judahi’walaŋ feknit mokitdi Yodoko Mede mu kame hatiiŋ adi’walaŋ baŋamhik gineŋ Yodoko Medenit mokit hatigut adi nu Bepaŋ’walaŋ namanda foloŋ Yodoko Medenit mokit hatiŋa moŋ. Nu adi Kilisto’walaŋ yodoko mede kame hatilat. Ala woŋ adi metam Judahi’walaŋ feknit mokit hatiiŋ yanagitdok yoŋa unduŋ tugut. \v 22 Eŋ yoŋ adi indiŋ, metam gweheyehi baŋamhik gineŋ hatiŋa gweheyeŋ dabugoŋ tugut adi metam gweheyehi yanagitdok yoŋa unduŋ tugut. Metam mebimebi adi’walaŋ lekiŋgoŋhik gineŋ hatiŋa titiŋ mebimebi tugut woŋ adi metam nolidi kadakalune nolidi fiit utumbaneeŋ unduŋ nadiŋa tugut. \v 23 Tiŋa nemenemek hogohogok tilat woŋ adi hogok mu tilat. Woŋadi Wapum’walaŋ Mede Momooŋdi hautaaŋ kwetkwet uuŋdok nadi tilat. Ala hatigene kougoŋ na maaŋ wendiniŋ kahaŋŋiŋ moŋgolaat. \s1 Tuwanik momooŋ moŋgotdok gigine tiyaneem \p \v 24 Niŋ indiŋ u hidi maaŋbe nadiiŋ. Metam lopne titiŋdok kwetneŋ wooŋ bopneŋ lopne niŋ wou kiyane u tiiŋ. Ala indiŋ, me bop be tam bop adi yatuwat tiŋa wanaŋ kiyanenetiŋit ala kiyaneeŋ wooŋ nediyeŋ fafaŋeŋ fek kameŋitneŋ timeŋ usuwalak adi hogokdi tuwaŋiŋ moŋgotak. Ale hidi maaŋ fafaŋeŋ didimeniŋgoŋ kiyaneeŋ wooŋ tuwahik moŋgotneeŋ. \v 25 Metam nediyeŋ lopne tikatika titiŋdok nai foloŋ nanaŋe noli kameheŋa toboniŋ hatiŋila lopne tikatika tiiŋ. Adi yadi tuwahik fiili liwe tibaak wendok unduŋ tiiŋ. Eŋ indi adi tuwanik fafaŋeniŋ liwe mu tibaak wendok undugoŋ tihatiyaneem. \p \v 26 Unduŋ doktiŋa na kaka mu kiyanelat. Fekne kaŋila kaŋila didimeniŋgoŋ kiyanelat. Be hamap foloŋ kufait mu tilat. Moŋ. \v 27 Nu adi na’walaŋ foloone didimeniŋgoŋ ulaŋa tifowene na’walaŋ tipilapilaye tilak. Tiŋa metam noli Mede Momooŋ yenihatigene mindaŋkade na wotnenenit mokit tiŋa tuwane mu moŋgolaatneŋ yoŋa unduŋ tilat. \c 10 \s1 Judahi’walaŋ mede kahatdi inditok munte mede tilak \p \v 1 Notneye, Nu koomkwaha Juda me heki indi’walaŋ mamani-papaniyedi nemek tigiŋ wendiniŋ mede kahat tihambe nadineŋ. Metam hogohogok adi Bepaŋdi mulukwaŋ gineŋ hali talitimeŋ tiyembune wooŋ imeŋgwaŋ meŋegiŋ. \v 2 Tiŋa mulukwaŋ dut imeŋgwaŋdi Imeyout tiyemiiŋ wele unduŋ tiyembune Moses’walaŋ kayoŋbop tigiŋ. \v 3 Kaŋ Munabulidi Bepaŋ’walaaniŋ nanaŋe yemguk u wanakaŋ hinek nayagiŋ. \v 4 Eŋ Munabulidi Bepaŋ’walaaniŋ ime yemguk u maaŋ wanakaŋ nataugiŋ. Munabuli diniŋ kawade adi adut wanaŋ uŋale ime yembune nayagiŋ. Kawade wou Kilisto. \v 5 Iŋgoŋ Bepaŋdi metam noli nadikadakayembune kwet fiileŋ uŋgoŋ kumuŋkwanegiŋ. \p \v 6 Mamani-papaniye’walaŋkade nemek mintagukdi inditok munte mede tinimilak. Tiyaugene indi maaŋ welenikdi siloda kadakaniŋ undiniŋgoŋ tineemneŋ ala nadinadiŋila hatiyaneem. \v 7 Mulabumuŋ u indiŋ doktiŋa mintayemguk. Adi’walahi nolidi bepaŋ yalayalaŋ yeniutumbagiŋ. Unduŋ u maaŋ mu tiyaneem. Youkudip Mededi indiŋ yolak. “Metam adi fooŋ ilaŋa bepaŋ yalayalaŋ niutumbagiŋ, tiŋa hinamuni nadapmaaŋ pilali kap miyegiŋ.” \v 8 Unduŋ tiŋa adi’walahi metam nolidi kefifile tigiŋ, tiŋa hakene melenai kubugoŋ gineŋ metam 23 tausen wanaŋ kumuŋdapmagiŋ. Unduŋ doktiŋa indi unduŋ mu tiyaneem. \p \v 9 Tiŋa niŋ maaŋ indiŋ. Wapum weleŋ mu talamutdok. Adi’walahi nolidi Wapum talamulune miŋgembetdi yehi-idiune kisaŋ kumuŋgiŋ. \v 10 Eŋ niŋ indiŋ. Wapum nimunumunuŋe mu taneem. Adi’walahi nolidi Bepaŋ nimunumunuŋe tubune aŋelo mik molo niŋdi widihikumuŋguk. \p \v 11 Ala indiŋ nadidok: adi’walaŋkade nemek mintaguk wendi fek kambiyatnimŋit tilak. Kwet diniŋ nai dapmandok dulalune dikineŋ hatiyam inditok mede kahat i munte youtnimgiŋ. \v 12 Nadinadiŋila! Nediyeŋ netok na agaŋ tuwot hinek hatilat unduŋ nadi hatigene gweheyeeŋ mawaakneŋ ala. \v 13 Tikamanda mintahamiiŋ wendi gitipmuŋ mu tilak. Tikamanda woŋ adi me noli uŋgoŋ mintayemiiŋ. Bepaŋ adi tikamanda mintanimbune nihitubu-lodadok yokwambundaguk u ulihiŋa yahehewehambune tikamanda niŋdi hidi’walaŋ saŋiniŋ diniŋ tuwolit mu kalakapmeeŋ hehitifowaak. Moŋ. Adi yadi tikamanda mintahambaak tuwot talik tubumintahambune hidi fafaŋeŋ yalune tikamandadi mu hehitubu-gweheyewaak. \s1 Bepaŋ yalayalaŋ sigilulum tiyemdok \p \v 14 Unduŋ doktiŋa, notneye momohi, hidi bepaŋ yalayalaŋ sigilulum tiyemaneeŋ. \v 15 Hidi yadi nadinadihinit hatiiŋ doktiŋa mede i hanimbe kedem nadidakaleneŋ. \v 16 Indiŋ, Kilisto’walaŋ Dumuŋ nayamneŋ adi wain kulufe u agaŋ Bepaŋ niutumbaaŋ naaŋ Kilisto’walaŋ naŋgat dut tomboyoukam, u mube nadiiŋ? Be belet nayamneŋ Kilisto’walaŋ folooŋ dut tomboyoukam, u mube nadiiŋ? \v 17 Tiŋa indiŋ maaŋ, metam feedi belet kubugoŋ hogok wobuwobu tiŋa naaŋ menot tiŋa bop kubugoŋ tiyam. \p \v 18 Tiŋa undugoŋ, Judame heki adi kale alta foloŋ muni heyagiŋ u moŋgo naaŋ Bepaŋ niutumbaaŋ adut tomboyout tagiŋ. \v 19 Dediŋ yodok? Kale bepaŋ yalayalaŋdok muni heiŋ wendi folooŋbe, be bepaŋ yalayalaŋ muni hemiiŋ ne folooŋ hinek? \v 20 Wendok indiŋ nadineŋ. Metam Judahi’walaŋ feknit mokitdi kale muni heiŋ woŋ adi Bepaŋdok mu tilak. Woŋ adi yabap moiniŋdok gigit tilak. Ale nu hiditok indiŋ yolat. Hidi adi yabap moiniŋ hekidut mu tomboyoukaneeŋ. \p \v 21 Hidi adi Wapum’walaŋ kulufe gineniŋ bunaŋ eŋ yabap moiniŋ’walaŋ kulufe gineniŋ bunaŋ adi mu taneeŋ. Be Wapum’walaŋ falik foloŋ bunaŋ eŋ yabap moiniŋ’walaŋ falik foloŋ bunaŋ maaŋ mu taneeŋ. \v 22 Indi unduŋ tinene Bepaŋdi kwihitanimbaakneŋ ala! Hidi dediŋ nadiiŋ, indi’walaŋ saŋiniŋdi adi’walaŋ saŋiniŋ kalakapmelak be? \s1 Metam gweheyehidok nadibedi tiyemdok \p \v 23 Niŋ indiŋ, hatihatinik gineŋ nemenemek hogohogok u kedem titiŋdok. Iŋgoŋ oŋ, nemenemek hogohogok u wanaŋ tidapmanene wendi momooŋgoŋ hinek tuwot mu nihitubu-lodawetik. Nemenemek hogohogok u titiŋdegoŋ ala u wanaŋ tiŋila Mede Momooŋ gineŋ kiulihi momooŋgoŋ tuwot mu tibetiŋ. \v 24 Unduŋ doktiŋa nebek niŋdi ne tubulodadok hogok mu nadiluwaak. Moŋ, noliŋiye yehitubu-lodadok maaŋ nadiluwaak. \p \v 25 I nadiut. Kale dobuboi tiiŋneŋ tuwane wooŋ kaka tuwayaneeŋ. I hogoli, be i bepaŋ yalayalaŋ yotneniŋ unduŋ yoŋa yo nadibedi mu tiyaneeŋ. \v 26 Kwetbe, be kwetfoloŋ nemek hogohogok tokiŋa hatak woŋ adi Wapumdi Molom tilak doktiŋa nadibedi mu taneeŋ. \v 27 Me Jesu mu nadisukilitimiiŋdi yohineŋ hanihehimaneune lone nadiŋa kedem loyaneeŋ. Tiŋa kale nanaŋe hehambune kaka nayaneeŋ. Hidi wendok nadibediŋa yonadi mu tiyaneeŋ. \v 28 Kaŋ hidi kale nanaŋe u binek ila nalune me niŋdi buŋa indiŋ hanimbaak, “Kale yoŋ adi bepaŋ yalayalaŋdok muni hemiŋit.” Unduŋ yobu nadiŋa hidi u mu naneeŋ. Woŋ adi me hanimbihit tibaak aditok nadibediŋa unduŋ tineeŋ. \v 29 Kale u naune hide welehik kadakawaaneŋ doktiŋa moŋ. Me hanimbihilaak adi’walaŋ weleŋ kadakawaakneŋ doktiŋa yolat. Nu na walanedi nanaŋe u kedem nanaŋdok nadiluwene me niŋ’walaŋ kamehep mededi tuwot mu kamehenamuluwaak. \v 30 Nu nanaŋe u Bepaŋ ninadi gineŋ niutumbaaŋ nawene nediyeŋ maŋgoŋde nadikadakawaak? \s1 Poldi metam fee kedeba-utumbaneŋdok kwanai tuguk \p \v 31 Unduŋ doktiŋa hidi kale nanaŋe nanaŋdok be nemek noli titiŋdok Bepaŋ niutumbaŋ tiyaneeŋ. \v 32 Unduŋ tiŋa hidi Juda metam eŋ Gilik metam be Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop lekiŋgoŋhik gineŋ yomnit mokit hatibune adi habuŋa nehi’walaŋ welehik mu kadakawaak. \v 33 Nu na maaŋ undugoŋ metam feedi nadiune utumbadok nadiŋa kwanainelat. Na’walaŋ nemek niŋ utumbadok moŋ. Metam feedi Mede Momooŋ nadiŋa kedeba-utumba tineŋdok kwanai tihatilat. \c 11 \s1 Poldi Kilisto’walaŋ titiŋ takalidok yoguk \p \v 1 Nu Kilisto titiŋŋiŋ diniŋ talii kaŋ takalilat undugoŋ hidibo nu’walaŋ titiŋne diniŋ talii kaŋ takaliyaneeŋ. \v 2 Hidi nu nemek hanindidimegut be hehititiŋenegut u gitagoŋ hinek didimeniŋgoŋ nadisuŋa boihatiiŋ. Biyagoŋ, nemek haniŋgut undugoŋ hinek tiiŋ doktiŋa hiditok nadifo tilat. \v 3 Agaŋ mede noli i maaŋ nadineŋ. Kilisto adi me hogohogok hidi’walaŋ Wapumhik tilak, eŋ medi tamŋiŋ’walaŋ wapum tilak. Kaŋ Bepaŋ adi Kilisto’walaŋ wapum tilak. \p \v 4 Tiŋa niŋ indiŋ, me nediyeŋ kuluŋ mokoŋa ninadi tibaak be Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa yohautawaak adi yadi wapumŋiŋ tubumekawaak. \v 5 Kaŋ tam adi undugoŋ mebi hapmuŋ mukufula mu tiŋa ninadi tibaak be Bepaŋ’walaŋ Mede Momooŋ yohautawaak adi yohoi tubumekawaak. Unduŋ tiŋa uŋakoŋ tam mebihik hapmuŋ filakut tiiŋ adut tuwolit tibaak. \v 6 Unduŋ doktiŋa tam nediyeŋ kwanai u tiŋa mebi hapmuŋ mukufula mu tiŋa tubune kaŋ mebi hapmuŋ filakulimiŋ titiŋdok. Be tam niŋ adi wendok meka tiŋa mebi hapmuŋ mu dobudok nadikaaŋ mebi mukufula tiŋa hatiŋila Bepaŋ ninadiluwaak. \p \v 7 Kaŋ me adi Bepaŋ ne’walaŋ namandap tubumintaguk wendi Bepaŋ hebiniŋ yohautaaŋ niutumbalak doktiŋa me adi kuluŋ mu mokoŋa niutumbaluwaak. Kaŋ tam adi yohoi wou yohautaaŋ niutumbalak. \v 8 Bepaŋdi me tubumintawene tam’walaŋ folooŋ diki mu tiŋa tubumintaguk. Tam adigili me’walaaniŋ folooŋ diki tiŋa tubumintaguk. \v 9 I nadineŋ, me adi tam doktiŋa mu tubumintaguk, tam adigili me doktiŋa tubumintaguk. \v 10 Unduŋ doktiŋa tam adi mebi hapmuŋ mukufulaune wendi wapumŋiŋ’walaŋ kwanai tilak diniŋ fek tuluwaak. Unduŋ mu tiŋa hogok hatibune aŋelo hekidi kaune kadakawaakneŋ. \p \v 11 Wapum namanda foloŋ me molomgoŋ be tam molomgoŋ hatidok tuwot mu tilak. \v 12 Tam adi me’walaŋ folooŋ dikidi tubumintaguk undigoŋ indi hogohogok tam’walaaniŋ minta ulihakayam. Iŋgoŋ nemenemek hogohogok adi Bepaŋ’walaaniŋ. \v 13 Kabi hide-ku nadikayaneŋ. Tam niŋ adi mebi hapmuŋ mukufula mu tiŋa Bepaŋ ninadiune tuwot mu tibek. \v 14 Be me niŋ adi undugoŋ mebi hapmuŋ kweheyeniŋ hatibune kaŋ nadiune tuwot mu tibek. Wondiniŋ mebi uyadi kwetfoloŋ metamdi maaŋ agaŋ nadiiŋ. \v 15 Eŋ tam adigili mebi hapmuŋ kweheyeniŋ hatibune kaune utumbalak. Mebi hapmuŋ kweheyeniŋ adi Bepaŋdi mebi mukufuladok tubumintamiŋguk. \v 16 Nebek niŋ adi mede i kelekufale kaŋ indiŋ nadiwaak: Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop be noli indi wanaŋ taliknik noli nimaaŋ nemoŋ. Agaŋ i hogok hatnimilak. \s1 Metam fofoŋnit nadiyemdok \p \v 17 Nemek niŋ indiŋ tiiŋ wendok adi nadihambe tuwot mu tilak doktiŋa mede hanindidimewit. Woŋ adi indiŋdok yolat. Hidi Bepaŋ ninadiŋa niutumba titiŋdok bopneŋila nemek tiiŋ wendi welenadifo mu tubumintalak. Adi toboniŋ welehik tubukadakalak, ukuyendok yolat oŋ. \v 18 Mede Momooŋ nadidok bopneŋila kikakwihita tiŋa daneeŋ bop molomolom hatiiŋ. Unduŋ nanimbune nadiwene fukuniŋ biyagoŋ iŋgoŋ tilak. \p \v 19 Ala wendok indiŋ yolat. Kikakwihita be danedane mintalak woŋ adi metam Bepaŋ’walaŋkade ulodikilitiiŋdi mintadakaledok-kube tiiŋ. \v 20 Unduŋ doktiŋa Wapum’walaŋ Dumuŋ nanaŋdok bopneiŋ woŋ adi folooŋ mu tilak. \v 21 Nai uŋaniŋ hidi hide’walaŋ nanaŋe ime beŋa buŋa daneeŋ siloŋ mu tiŋa hide hogok gehiŋgehiŋ naiŋ. Unduŋ tiŋa nolidi natoki tulune nolidi map tiiŋ. Eŋ noli ime fafaŋeniŋ nehi hogok gibitaŋ naaŋ tububuye tiiŋ. \v 22 Ai! Hidi hide’walaŋ yot yolohi be tiŋa unduŋ tiiŋ! Hidi nanaŋe imehik nane nadiŋa yohineŋ gu-ku naneŋ oŋ! Hidi maŋgoŋde Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop be metam fofoŋnit fiyewakahi nadihaŋindayemiŋa unduŋ tiiŋ? Dediŋ hinek hanimbit! Be haniutumbawit? Unduŋ tiiŋ wendoktiŋa nadihambe moŋ hinek tilak-ku be. \s1 Poldi Wapum’walaŋ Dumuŋ nanaŋdok yodidime tuguk \r (Matiyu 26:26-29; Mak 14:22-25; Luk 22:14-20) \p \v 23 Ale i nadiut. Nu Wapum’walaaniŋ nemek indiŋ nadiŋa moŋgokut u agaŋ haniŋgut: Judadi Wapum Jesu bolik timiŋguk, timiŋ uŋaniŋ Jesudi belet tiŋa \v 24 youtumbaaŋ wobuŋa indiŋ yoguk: “I na’walaŋ foloone, hiditok gigit tibek yoŋa hamulat. Nu nadisunamuŋa unduŋ taneeŋ.” \v 25 Nanaŋe nadapmaaŋ koti koom tuguk undugoŋ wain tout tiŋa indiŋ yeniŋa yemguk, “Wain ime yoŋ adi na’niŋ naŋgatne u yofolok kobuli tilak. Ale nayaneeŋ tuwot nu nadisunamuŋa nayaneeŋ.” \v 26 Hidi Belet be Wain ime u nayaneeŋ tuwot, Wapum’walaŋ kumuŋŋiŋ diniŋ Mede Momooŋ u yohauta hatilune udaneeŋ baak. \p \v 27 Ale indiŋ nadineŋ. Nebek niŋdi Wapum’walaŋ belet be wain u nawene nadibedi mu tiŋa nadihaŋindaŋ nawaak, adi Wapum’walaŋ folooŋ be naŋgatŋiŋ u kaka nafit tibaak, doktiŋa yomnit tibaak. \v 28 Ale metam nediyeŋ Wapum’walaŋ Belet be Wain nane nadiŋa welehik diniŋ mebi koom kanadiŋa yomhik yofiyali nayaneeŋ. \v 29 Be nediyeŋ Wapum’walaŋ folooŋ u mu kakiyondaaŋ kaka nalak adi yadi ne’niŋ yom doktiŋa malabumuŋ hekilak. \v 30 Mebi unduŋ dogoŋ tiŋa hidi’walahi feedi yagiyagit tiŋila gweheyeŋgoŋ tihatiiŋ. Eŋ noli agaŋ kumuŋgiŋ. \v 31 Indi inde mebinik kanadi tiŋa yomnik yofiyakaneem kaŋ kibikoŋ mulapmuŋ mu nimiluwaak. \v 32 Iŋgoŋ Wapumdi titiŋnik kanadiune tuwot mu tilak doktiŋa malabumuŋ nimilak. Adi unduŋ tiŋa nihitubu-didimeune kwetfoloŋ metam noli kudupdok gigit tineeŋ dut mu liweneem yoŋa unduŋ tinimilak. \p \v 33 Ale notneye, hidi Dumuŋ nane buŋa bopneeŋ nohiyedok woomyemaneeŋ. \v 34 Tiŋa nediyeŋ map nadikaaŋ ne yolineŋ uŋgoŋ nagidibaŋ buluwaak. Unduŋ tiŋa bu bopneune yomnit mokit tuluwaak. Eŋ mede noli adi na uŋgoŋ wooŋ hanindakalewaat. \c 12 \s1 Munabulidi kwanai tilak diniŋ mede \p \v 1 Notneye, Munabuli’walaaniŋ siloŋ momooŋ wendiniŋ mebi hanindakalewene nadineŋ. \v 2 Indiŋ, hidi koomkwaha Bepaŋ mu nadisukilitimiŋa hogok hatiŋila nadififileŋ bepaŋ yalayalaŋ kaulehi, medehinit mokit adi’walaŋkade wooŋ ulodiyagiŋ. \v 3 Ale wendiniŋ fukuniŋbo yobe nadineŋ: Nebek niŋ adi Bepaŋ’walaŋ Munabulidi weleŋ tubulodaune deti “Jesu, nu haki tigamulat” yobek? Be nebek niŋ adi Uŋgoniŋ Munabulidi weleŋ mu tubulodaune deti “Jesu adi Wapum” yobek? \p \v 4 Niŋ indiŋ: Munabuli’walaaniŋ siloŋ momooŋ u mebimebi hatak. Iŋgoŋ Munabuli adi kubugoŋ. \v 5 Mede Momooŋ diniŋ tubuloda kwanai undugoŋ mebimebi hatak, iŋgoŋ kwanai molom adi Wapum kubugoŋ. \v 6 Mede Momooŋ diniŋ saŋiniŋ mebimebi hatak iŋgoŋ Saŋiniŋ Molom adi Bepaŋ kubugoŋ. Adigoŋ hogok tubumintanimdapmalak. \p \v 7 Munabuli adi kwanaiŋiŋ miŋgilaŋgoŋ tiŋa metam hogohogok yehitubu-lodadok nadiŋa metam molomolom saŋiniŋŋiŋ nimilak. \v 8 Ale i nadiŋa yabudakalenim. Me niŋ adi Mede Momooŋ nadisu-fuliŋgoŋnit yodok Munabulidi tubulodalak. Me niŋ adi Munabuli wendigoŋ tubulodaune nadinadi kedem Bepaŋdi nimbu nadiŋa yolak. \v 9 Me niŋ adi Munabuli wendigoŋ tubulodaune nadisukiliti wapumnit hatiŋa Bepaŋ’walaŋ kudi wapum niŋ titiŋdok ninadiŋa tubune folooŋnit mintalak. Eŋ me niŋ adi Munabuli wendigoŋ tubulodaune metam yagit folofigitahinit yehitubu-kedebalak. \v 10 Tiŋa nolidi Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋ diniŋ kudi titiŋdok saŋiniŋ moŋgotak. Eŋ niŋ adi kigili mede yodok nadisuŋiŋ dilitomilak, eŋ niŋ adi munabuli mebimebi yabudakaledok nadisuŋiŋ tubutomulak, eŋ me niŋ adi mede gitipmuŋ mu nadilak gineŋ Mede Momooŋ yodok maŋiŋ tubulodalak, eŋ me niŋ adi mede gitipmuŋ gineŋ Mede Momooŋ nadiŋa metam nehi’walaŋ medehik gineŋ tubutakaledok tubulodalak. \v 11 Munabuli kubugoŋ wendi nemenemek tubudapmalak, tiŋa ne nadilak indigoŋ tuwolit metam nemenemek molomolom danenimlak. \s1 Munabulidi kwanai molomolom danenimilak \p \v 12 Me indi’walaŋ foloonik adi kubugoŋ, iŋgoŋ foloonik dikidiki adi fe. Ala foloonik dikidiki weŋ buŋa tomboyoulune foloonik kubugoŋ mintalak. Kaŋ Kilisto’walaŋkade maaŋ undugoŋ wendok tuwolit hatak. \v 13 Indi metam fee iŋgoŋ Munabuli kubugoŋdi Imeyout tinimuŋa nihikiulune bop kubugoŋ tugumun. Judahi metam be Gilikhi metam be tipilapilaye-me tuwaŋit mokit be me loloŋnit, indi wanakaŋ hogohogok Munabuli kubugoŋ uŋakoŋ nadidahi tiŋa saŋiniŋ kahilegumun. \p \v 14 Kaŋ foloonik diniŋ dikidiki maaŋ kubugoŋ moŋ, adi fe. \v 15 Ale i nadiut. Kayonikdi indiŋ deti yobek, “Nu adi kohohik moŋ doktiŋa foloohik diki mu tilat.” Unduŋ yoŋa foloonik diki noli biyabuŋa ne hogok kedembe hatibek? \v 16 Kaŋ magitnik adi dediŋ tiŋa indiŋ yobek, “Nu dauhik moŋ ale foloohik diniŋ diki mu tilat.” Unduŋ yoŋa nehogok dediŋ tiŋa hatibek? \v 17 Foloonik foloŋ daunik hogohogok ikiliune foloonikdi magitnik lohiwek. Be magitnik hogohogok ikiliune timenik lohiwek. \v 18 Bepaŋ adi nadidakale hinek tiŋa foloonik diniŋ dikidiki hogohogok u ne deŋgoŋ ilaŋa be hali foloonik tubulodadok nadisuguk indigoŋ tuwot boiŋa kwanai molomolom yemguk. \v 19 Foloonik dikidikidok kwanai tali kubugoŋ yembe tuguk adi foloonik nadifo mu tuluwek. \v 20 Foloonik dikidiki feedi kiulune foloonik daŋiniŋ kubugoŋ tilak. \v 21 Unduŋ doktiŋa daunikdi dediŋ tiŋa kohonik indiŋ nimbek, “Nu du mokit na hogok kedem hatiluwaat.” Kaŋ mebinikdi kayoniyat u indiŋ deti yenimbek, “Nu hidinit mokit kedem hatibaat.” \p \v 22 Biyagoŋ kuyoŋ, foloonik dikidiki gweheyehi yoŋa nadiyam adi mokit hatine tuwot mu tibek. \v 23 Tiŋa foloonik dikidiki noli metamdi yabuhaŋinda tineeneŋ yoŋa tinahukut momooŋ tiyemam. Eŋ foloonik dikidiki mekahinit adi mohinek yehikufulane kabup hebihakiiŋ. \v 24 Eŋ foloonik dikidiki momohi hinek adi miŋgoŋ biyabam. Ale indiŋ nadinim, Bepaŋ adi foloonik tubumintagukneŋ foloonik dikidiki gweheyehi noli adi kwanai wapum loloŋnit hinek yemguk. \v 25 Woŋ adi indiŋ doktiŋa tuguk. Foloonik dikidiki nehi tosiwe mu tiŋa kitubuloda momooŋ taneeŋ yoŋa unduŋ tuguk. \v 26 Unduŋ doktiŋa foloonik diki niŋdi folofigita nadiune wanaŋ tubulodaaŋ nadiiŋ. Be niŋ eŋ nadifo tubune wanaŋ tubulodaaŋ nadifo tubudapmaiŋ. \p \v 27 Indiŋ nadineŋ. Nai indidegoŋ hidi hogohogok kiulaŋa Kilisto’walaŋ folooŋ tiiŋ. Unduŋ tiŋa adi’walaŋ folooŋ diniŋ kwanai u molomolom kahileiŋ. \v 28 Wendiniŋ folooŋ Bepaŋ adi kwanai-meŋiye indi’walaŋ lekiŋgoŋnik foloŋ indiŋ yapmeguk: Tububihila Aposel, adi’walaaniŋ polofet, adi’walaaniŋ yenindidime hinale, adi’walaaniŋ Bepaŋ’walaŋ saŋiniŋ foloŋ kudi titiŋ metam, adi’walaaniŋ yagit folofigitahinit yehitubu-kedebadok, adi’walaaniŋ metam noli yehitubu-lodadok, adi’walaaniŋ metam talitimeŋ, agaŋ metam mede gitipmuŋ gineŋ mede yoyodok. Metam hogohogok kwanai molomolom unduŋ yemguk. \p \v 29 Indi aposel hogohogok mu nipmeguk. Be indi wanaŋ polofet be me yenindidime hinale hogohogok mu nipmeguk. Be Bepaŋ’walaŋ kudi titiŋ \v 30 be yagit folofigitahinit yehitubu-lodadok hogok saŋiniŋ mu hatnimilak. Be mede gitipmuŋ mu nadiiŋ yoyodok, be metam noli’walaŋ medehik nadiŋa tubutakaleyemdok hogok mu hatidapmayam. Moŋ hinek. \v 31 Unduŋ doktiŋa hidi Munabuli’walaaniŋ siloŋ momooŋ wapumgoŋ moŋgotdok gigine tiyaneeŋ. \s1 Welesiloŋ tiŋa me noli yabukahile-kahile wendi kubugoŋ fafaŋeniŋ halaak \c 13 \p Nu wendogoŋ tiŋa talik momooŋ niŋ i hanindidimewe kaneŋ. \v 1 Nu Munabulidi mebelemne tubulodaune mede gitipmuŋ foloŋ be aŋelo heki’walaŋ mede foloŋ yohauta tibit iŋgoŋ welesiloŋ mu nobu tiŋa metam noli mu yabukahile tibit adi medene baiwagimdi mede woliniŋ hogok toiŋ undiniŋ tibek. \v 2 Tiŋa nu polofet binek hatiŋila Bepaŋ’walaŋ gigitmede yohautawit eŋ mede hebiniŋ nadidapmawit tiŋa gigitmede diniŋ mede dikidiki nadidapmawit eŋ kweboboe niŋ nimbene tabadok nadisukilitine wendok tuwolit hatnambek iŋgoŋ welesiloŋ mu nobu tiŋa metam welenedi hinek mu yabukahilewit adi folooŋnit mokit tibek. \v 3 Tiŋa niŋ indiŋ, bomboŋne hogohogok u metam fiyewakahidok daneyemdapmawit tiŋa me noli yehitubu-lodadok nadiŋa biyabene nohoneeŋ kudupmebem gineŋ kedem nehikulaheneŋ iŋgoŋ welesiloŋ mu nobu tiŋa metam welenedi hinek mu yabukahilewaat adi nemek hogohogok u tugut wendi kibi toboniŋ nemu nehitubu-lodawaak. \p \v 4 Me niŋdi welesiloŋ tiŋa me noli yabukahile hinek tilak adi fiit nadikwambundaŋ hatilak. Adi metam nolidok nadiŋa yehitubu-lodalak. Tiŋa nemek niŋ netok titiŋdok nadigigineeŋ kelekeleye mu tilak. Me undiniŋdi na hogok tuwot tibit mu yolak, eŋ netok nadiune loloŋnit mu tilak. \v 5 Adi yadi metam hogohogok wanakaŋ titiŋ momooŋ tiyemilak. Nemek fofohi netok titiŋdok mu yabukahilelak. Nadikwihita pilap mu tilak. Adi yadi noliŋiŋ’walaŋ yom mu youhabiyeŋ boi hatilak. \v 6 Adi yadi tobo kadakaniŋ mintaune bulaniŋgoŋ nadilak, eŋ fukuniŋ titiŋ didimeniŋ mintaune nadifo tilak. \v 7 Helemahelemaŋ nadisukilitiŋiŋ fafaŋeniŋ hatak. Eŋ helemahelemaŋ nemek kedemdok nadikunakunale kisaŋ tilak. Tiŋa undugoŋ helemahelemaŋ nemenemek mintamilak wendi mu tubugweheyeune fafaŋe tiŋa yatak. \p \v 8 Kigili mede yoyo u dapmawaak, tiŋa undugoŋ Munabulidi mebelem tubutakaleune mede gitipmuŋ yoyo u maaŋ dapmawaak, be mebi nadinadi u maaŋ dapmawaak. Iŋgoŋ welesiloŋ tiŋa me noli weleŋdi hinek yabukahilekahile adi dapmaŋ mu tibaak. \v 9 Nu indiŋ nadiŋa mede u yolat. Mebi nadinadi faki-kabe hogok nadiŋa yoyam. Tiŋa undugoŋ Bepaŋ’walaŋ polofet mede u faki-kabe hogok nadiŋa yoyam. \v 10 Unduŋ tihatiyane folooŋ hinek mintaune nemek woliniŋ hogok u liwewaak. \v 11 Nu koom mihi-kabe hatiŋila wapmihi mede yolugut eŋ nadinadine maaŋ wapmihidok tuwolit hakuk. Tiŋa nadisune maaŋ wapmihidok tuwolit nadisugut. Wendi hatigene wapum tiŋa wapmihi nadinadi be titiŋ u kwihililiwenegut. \p \v 12 Kaŋ nai indidegoŋ Bepaŋdi kougoŋ nemek tinimbaak u kadakaledok kwanaimiŋ tiyam woŋadi nemek imeŋgwaŋ kuyahi gineŋ imedi waliwali tubune wolinik kanene fifile tilak undiniŋ hatak. Ala kougoŋ hatigene folooŋ mintadakaleune kikakika tiŋa nadidakaleneem. Biyagoŋ, nu kobuk faki-kabe hogok nadidakalelat, iŋgoŋ kougoŋ Bepaŋdi nabunadilak undugoŋ nubo kadakalewaat. \v 13 Kaŋ titiŋ fafaŋeniŋ hakiiŋ adi nadisukiliti, eŋ welenikdi nemek momooŋdok nadikunakunale, eŋ welesiloŋ tiŋa me noli weleŋdi hinek yabukahilekahile. Titiŋ lufomkulitniŋ yendi dapmandapmaŋnit mokit hatneeŋ ala adi’walaaniŋ welesiloŋ tiŋa me noli yabukahilekahiledi wapum hinek tilak. \c 14 \s1 Munabuli’walaaniŋ siloŋ momooŋ kubugoŋdi noli yalakapmelak \p \v 1 Hidi welesiloŋnit hatiŋa metam noli welesiloŋ tiyemdok gigine tiyaneeŋ. Tiŋa undugoŋ Munabuli diniŋ siloŋ momohi moŋgotdok gigine tiyaneeŋ. Eŋ Munabulidi hehitubu-lodaune Bepaŋ’walaaniŋ mede nadiŋa yohautadok gigine hinek tiyaneeŋ. \p \v 2 Me nediyeŋ Munabulidi mebelem tubutakaleune mede gitipmuŋ yolak adi metam mu yenilak. Adi yadi Bepaŋ hogok nilak. Adi yadi Munabulidi mebelem tubutakaleune mede gitipmuŋ yodok maŋiŋ tubulodaune mede hebiniŋ yolak kaŋ metam adi mu nadidakaleiŋ. \v 3 Kaŋ me nediyeŋ Munabulidi tubulodaune Bepaŋ’walaaniŋ mede nadiŋa yohautalak adi adi metam yeniyehitubu-didimeeŋ yeniŋkilitiŋa yeniŋkulemalak. \p \v 4 Kaŋ me Munabulidi mebelem tubutakaleune mede gitipmuŋ yolak adi yadi ne’walaŋ weleŋ niŋkilitilak. Eŋ Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa yohautalak adi yadi Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop yeniŋkilitilak. \v 5 Ale hidi hogohogok Munabulidi mebelemhik tubutakaleune mede gitipmuŋ gineŋ yoneeŋ wendok nadiwene utumbawaak. Iŋgoŋ Munabulidi hehitubu-lodaune Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa yohautaneeŋ adi nadihambene utumba hinek tibaak. Me Munabulidi tubulodaune Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa yohautalak adi me niŋ Munabulidi mebelem tubutakaleune mede gitipmuŋ yoŋa metamdok mu tubutakalelak u kalakapmelak. Unduŋ doktiŋa mede gitipmuŋ gineŋ yokaaŋ tubutakaleŋ metam Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop yenimbune nadiŋa wendiniŋ folooŋ tubumintaaŋ boihatibune wendigoŋ yehitubu-kilitiune tuwot tibaak. \v 6 Notneye, nu hidi’walaŋkade buŋa Munabulidi nehitubu-lodaune mede gitipmuŋ gineŋ mede hanimbene dediŋ tiŋa hehitubu-kilitiwek? Iŋgoŋ nu mede hebiniŋ yobihit, be nadinadi fuliŋ, be kigili mede be yotubudidime mede hanihautawe kedem welehikdi nadikilitineŋ. \s1 Bepaŋ’walaŋ mede tumutnit mokit yodakaleeŋ yodok \p \v 7 Nemek niŋ foloŋ kamekaaŋ hanimbe nadineŋ. Nemek fiili, wagim be baidi medehik didimeniŋgoŋ mu tobune nohiyedi detiŋa kap hapmuŋ nadidakaleneŋ? \v 8 Be bai didimeniŋgoŋ mu fedilune dediŋ tiŋa nadidakaleeŋ memik biiŋ yoŋa tebe bohom tiulidokoneŋ? \v 9 Ale hidi maaŋ undugoŋ Munabulidi mebelemhik tubutakaleune mede gitipmuŋ gineŋ mede tumutnit yobune nolidi dediŋ tiŋa nadineŋ? Woŋ adi yobune folooŋnit mokit tibaak. \v 10 Kwetkwet mede mebimebi haliwiiŋ u molohiyedi mebi kedem nadidakaleiŋ. \v 11 Iŋgoŋ nu me niŋ medeŋiŋ yolak mu nadilat adi nutok nadinambune kauleŋ tibek. Kaŋ nubo aditok nadiwene kauleŋ iŋgoŋ tibek. \v 12 Ale hidi’walaŋ mebi maaŋ undugoŋ hatak. Munabuli’walaŋ saŋiniŋ hidi’walaŋkade mintadok kedem yoiŋ ala Munabuli’walaŋ siloŋ momooŋ u kayoŋbop yeniŋkilitidok gigine taneeŋ. \p \v 13 Unduŋ doktiŋa nebek niŋ Munabulidi mebelem tubutakaleune mede gitipmuŋ gineŋ mede yobaak adi yadi mebi nadihinakaŋ metam tubutakaleyemdok Wapum ninadiune tubulodawaak. \v 14 Be nu Munabulidi mebelemne tubutakaleune mede gitipmuŋ gineŋ ninadi tiŋa adi munabulinedi hogok tibune nadisune adi nadidakalenit mokit halek. \v 15 Ale wendoktiŋa dediŋ titiŋdok? Indiŋ titiŋdok. Munabulidi nehitubu-lodaune mede gitipmuŋ gineŋ kedem ninadiwit, eŋ nadisunedi maaŋ nadidakalenit ninadiwit. Tiŋa undugoŋ Munabulidi nehitubu-lodaune mede gitipmuŋ gineŋ niutumba kap tobit, eŋ nadisunedi maaŋ nadidakalenit kap toŋa Bepaŋ niutumbawit. \v 16 Be du munabulige hogokdi Wapum niutumbaune noke niŋ adi ninadige mu nadidakaleeŋ “U biyagoŋ” deti gehitubu-lodaaŋ yobek? \v 17 Biyagoŋ, du Wapum binek niutumbaŋaŋ iŋgoŋ noke adi mu nadidakaleŋak doktiŋa weleŋ mu lodawetik. \v 18 Nu adi Munabulidi mebelemne tubutakaleune mede gitipmuŋ gineŋ mede yolatdi hidi’walaŋ kalakapmelak doktiŋa Bepaŋ niutumbalat. \v 19 Iŋgoŋ nu wendok nadiwene folooŋ binek tiliwek woŋ adi metamdi Bepaŋ niutumbadok bopneune mede kweheyeniŋ hinek kedem yolit. Iŋgoŋ nu wendok nadiwe folak. Tiŋa metam Mede Momooŋ lufomgoŋ nehi’walaŋ mede foloŋ yodakaleeŋ yenindidimedok adi nadiwe folooŋ hinek tilak. \s1 Nadidakalenit mintawe kaŋ adi me kilitihidok tuwolit tibaak \p \v 20 Notneye, hidi mede nadidakale titiŋdok nadisuhik wapmihi nadinadi mu hatiyaneeŋ. Kadakaniŋdok adigili nadisuhikdi wapmihi’walaŋ wondok tuwolit hatiyaneeŋ. Eŋ nadidakaledok adi me agaŋ kilitihi eŋ naditomihi aditok tuwolit hatiyaneeŋ. \v 21 Yodoko Mede gineŋ mede niŋ indiŋ youkiŋ hatak, “Wapumdi yolak, nu me gitipmuŋ, niŋkadehi yanagilene buŋa nehi’walaŋ mede foloŋ metam i nu’niŋ mede yenimbune u maaŋ fiit mu nadinamneeŋ.” \p \v 22 Ale wendok fukuniŋbo indiŋ yobit. Munabulidi mebelem tubutakaleune mede gitipmuŋ yoyo uyadi Bepaŋ’walaaniŋ kudi niŋ. Woŋ adi metam nadisukilitihinitdok gigit mu tilak. Woŋ adi metam Bepaŋ mu nadisukilitimiiŋ aditok gigit tilak. Eŋ Munabulidi tubulodaune Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa yobihit adi metam Bepaŋ mu nadisukilitimiiŋ aditok gigit mu tilak. Woŋ adi metam nadisukilitihinit aditok gigit tilak. \v 23 Ale i nadineŋ. Kayoŋbop wanakaŋ bopneeŋ metam wanaŋ Munabulidi mebelemhik tubutakaleune mede gitipmuŋ gineŋ yolune me niŋ Munabulidi siloŋ tilak u mu nadilakdi bek, be me nadisukilitinit mokit niŋdi looŋ habuŋa indiŋ yobek, “Ya nadinadihik filune tobubuye tiiŋ.” \v 24 Be kayoŋbop wanaŋ Munabulidi yehitubu-lodaune Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa ila yohautalune metam nadisukilitihinit mokitdi bek, be me niŋ Munabulidi siloŋ tilak u mu nadilakdi uŋgoŋ looŋ habuŋa Bepaŋ’walaŋ gigitmede u nadiwek adi yadi ne’niŋ weleŋ diniŋ mebi wanakaŋ hogohogok kanadi tiŋa weleŋ tubutakalewek. \v 25 Unduŋ tiŋa weleŋ maaneŋ nemek kabup nadifula tubune halek u tubuhaŋindaune moŋ kaŋ duwokeneeŋ ila Bepaŋ nintiŋalooŋ yobek, “Bepaŋ adi biyagoŋ hinek hidut hatilak.” \s1 Bepaŋ niutumbanene welehik hamap mu baneeŋ \p \v 26 Notneye, ale dediŋ. Hidi Bepaŋ niutumbane nadiŋa bopneŋ niŋdi toutumba kap nadisuŋa buluwaak, niŋ eŋ metam yenintubudidimedok mede tiulidokooŋ buluwaak, niŋ eŋ Bepaŋdi mede hebiniŋ nimbihitak u yohautadok tiulidokooŋ buluwaak, niŋ eŋ Munabulidi mebelem tubutakaleune mede gitipmuŋ yobe buluwaak, niŋ eŋ mede gitipmuŋ u mebi hide’walaŋ mede gineŋ tubutakalewe buluwaak. Nemek u hogohogok woŋ adi Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop nadisukilitihik yehitubu-kilitidok nadiŋa taneeŋ. \v 27 Tiŋa Munabulidi mebelemhik tubutakaleune mede gitipmuŋ yone kaŋ metam feedi mu yoyaneeŋ. Lufom bek, be lufomkulitniŋdi hogok yoyaneeŋ. Kubugoŋ kubugoŋ nilidibo yoŋ nilidibo yoŋ tubune nolidi mebi nadiŋa tubutakaleŋ haniyaneeŋ. \v 28 Be me mede tubutakaledok nemu hatihambune kaŋ mede gitipmuŋ mu yoyaneeŋ. Nebek niŋ adi unduŋ tibene nadiŋa ne hogok Bepaŋ’walaŋkade yoluwaak. \p \v 29 Eŋ Munabulidi polofet tubulodaune Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa yohautadok adi undugoŋ. Me lufom bek, be lufomkulitniŋdi hogok yoyaneeŋ. Kaŋ nolidi ila kametnadi tiŋa kanadiyaneeŋ. \p \v 30 Be Munabulidi me niŋ’walaŋ weleŋ gineŋ mede tubumintamimbune tomboyoula yobune kaŋ timeŋ yoluwaak adi wabi tuluwaak. \v 31 Bepaŋ’walaŋ mede yohauta u kedem taneeŋ ala kubugoŋkubugoŋdi yohautaune gigitmededi metam hogohogok yeniyehitubu-didimeŋ kiulihi taneeŋ. \v 32 Bepaŋ’walaŋ mede yohautaiŋ adi nohiye’walaŋ mede nadiŋa nilibo yooŋ, nilibo yooŋ kedem taneeŋ. \v 33 Bepaŋ adi nemek tiŋgiyoŋgiyone mu tilak. Bepaŋ adi kulemaŋgoŋ eŋ didimeniŋgoŋ tilak. \s1 Hidi Bepaŋ niutumbadok nemek didimeniŋgoŋ hinek taneeŋ \p Noli indiŋ. Kayoŋbop noli gineŋ Mede Momooŋ yonadidok bopneŋila \v 34 tamwoi adi mede kabup ikiiŋ. Ale hidi maaŋ undugoŋ tiyaneeŋ. Tamwoi adi unduŋ tiŋa fofoŋnit hatidok Judahi’walaŋ Yodoko Mededi yolak. \v 35 Be adi nemek niŋ nadine kaŋ yohineŋ wooŋ yohohiye yeninadiyaneeŋ. Tam niŋ adi kayoŋbop diniŋ bop gineŋ pilali yali mede yobune tuwot mu tibetik. \p \v 36 Bepaŋ’walaŋ mede hidi’walaŋkade be tububihila mintaguk? Be hidi hide hogok nadigiŋ? \v 37 Niŋ indiŋ. Hidi’walaaniŋ niŋdi netok nu polofet be Munabulidi siloŋ tinamulak unduŋ nadiwaak adi yadi mede youhamulat i Wapum’walaaniŋ mede unduŋ nadidakalewaak. \v 38 Eŋ nediyeŋ mede i nadiune folooŋnit mokit tibaak aditok adi sigilulum timindok. \p \v 39 Unduŋ doktiŋa notneye, indiŋ nadineŋ: Hidi Munabulidi hehitubu-lodaune Bepaŋ’walaŋ mede nadiŋa yohautadok gigine tineeŋ. Eŋ Munabulidi mebelemhik tubutakaleune mede gitipmuŋ yoyo wendok kamehep adi mu tiyaneeŋ. \p \v 40 Eŋ mebi hinek adi indiŋ: Hidi Bepaŋ niutumbadok nemek hogohogok taneeŋ u tuwolit tuwolit eŋ didimeniŋgoŋ hinek taneeŋ. \c 15 \s1 Poldi Jesu biyagoŋ hinek hatilak wendok yeniyehitubu-kilitiguk \p \v 1 Notneye, Mede Momooŋ haniŋgut nadiŋa moŋgo hatiiŋ uŋakoŋ yo tubukaikaaŋ hanimbit. \v 2 Ala hanihehitubu-didimegut wendok tuwolit nobu kamehatiiŋ kaŋ wendigoŋ tuwot hehitubu-lodaaŋ hehitubu-kedebaluwaak. Tiyaugene nadisukilitihikdi folooŋnit mokit nobu tibaakneŋ ala. \v 3 Nu Wapumdi mede nanimbune nadigut uŋakoŋ hidibo haniŋila mede folooŋ niŋ indiŋ haniŋgut: Kilisto adi netok mede youhebet Bepaŋ’walaŋ Youkudip Mede gineŋ hakuk wendok tuwot takaliŋa uyeŋ indi’walaŋ yomnikdok kibikoŋ koloŋdabek foloŋ kumuŋguk. \v 4 Tiŋa Bepaŋ’walaŋ Youkudip Mede gineŋ yoŋit undugoŋ hinek wenefulagiŋ kaŋ mebom gineŋ mele nai lufomkulitniŋ hali kotigoŋ kaikaaŋ pilakuk. \v 5 Pilali timeŋ Pita mintamiŋguk, uŋaniŋ mihiŋiye 12 mintayemguk, \v 6 uŋaniŋ metam kayoŋbop nadisukilitihinit kunakunathik 500 kalakapmelak unduŋdi bopnelu mintayembune wanakaŋ kadapmagiŋ. Adi’walahi noli hogok hatiiŋ eŋ lufomkabedi agaŋ kumuŋgiŋ. \v 7 Uŋaniŋ Jems mintamiŋguk, eŋ uŋaniŋ aposel hogohogok wanaŋ mintayemguk. \v 8 Adi mintayemdapmaŋ mindaŋ hinek talik molomgoŋ-kabe foloŋ mintanambune kagut. Nu adi maŋ hekidi wapmihi mu kitaune yanagikiiŋ talik unduŋ foloŋ Aposelŋiŋ nanagikuk. \v 9 Nu adi Aposel fofoŋnit hinek. Maŋgoŋde, nu adi Bepaŋ’walaŋ kayoŋbop udihi yehikeleeŋ kisaŋ yehitubu-kadakagutneŋ ale nutok Aposel nanimbune tuwot mu tilak. \v 10 Nu Aposel mintagut adi Bepaŋdi siloŋ tobogoŋ tinamguk doktiŋa mintagut. Kaŋ siloŋ tobogoŋ u nu’walaŋkade folooŋnit mokit mu tuguk. Nu kwanai tugutdi me noli tigiŋ yalakapmelak. Iŋgoŋ nu na saŋiniŋne deŋgoŋ moŋgola tibe tugut. Bepaŋ’walaaniŋ siloŋ tobogoŋ nukut hakukdi tuguk. \v 11 Ale Aposel noli be nu, indi Mede Momooŋ uŋakoŋ yohautayam kaŋ hidi uŋakoŋ nadisukilitiŋa boi hatiiŋ. \s1 Kumuŋ gineniŋ pilapilat diniŋ mede \p \v 12 Niŋ indiŋ. Kilisto adi kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilakuk Mede Momooŋ unduŋ hanine nadikabeleeŋ maŋgonde nolidi kumuŋ gineniŋ pilapilat mu hatak yoiŋ? \v 13 Kumuŋ gineniŋ pilapilat mu hatak yokaaŋ Kilisto maaŋ kumuŋ gineniŋ mu pilakuk yodok. \v 14 Kilisto mu pilale tuguk binek adi Mede Momooŋ yoyam u folooŋnit mokit tiluwek, eŋ nadisukilitinikdi undugoŋ folooŋnit mokit tiluwek. \v 15 Tiŋa u hogok moŋ. Indi indiŋ yogumun, Bepaŋ adi Kilisto kumuŋ gineniŋ tubupilakuk. Ale kumuŋ gineniŋ pilapilat mu hatiwek binek adi Bepaŋdi Kilisto mu tubupilale tuguk. Be wendiniŋ mede yogumun indi adi Bepaŋ’walaŋ mede u yalaŋ yogumun tiluwek. \v 16 Metam kumuŋ gineniŋ mu pilatneeŋ yokaaŋ Bepaŋ adi Kilisto maaŋ kumuŋ gineniŋ mu tubupilakuk yodok. \v 17 Kilisto kumuŋ gineniŋ mu pilale tuguk binek nadisukilitihik folooŋnit mokit tiluwek eŋ yomhik uŋgoŋ hahamuluwek. \v 18 Tiŋa indiŋ maaŋ, Kilisto nadisukilitimiŋa kumuŋgiŋ heki adi yadi liwedapmaŋ-ku tigiŋ oŋ. \v 19 Unduŋ doktiŋa kumuŋ gineniŋ pilapilat mu hatak u biyagoŋ nobu tibek adi nadisukilitinikdi folooŋnit mokit tubune metam nolidi nibune fiyewakaŋ hinek tiŋa bulaniŋgoŋ wapum tineem. \s1 Nai wapum foloŋ nemenemek mintawaak \p \v 20 Ala unduŋ hogok moŋ. Kilisto adi biyagoŋ hinek kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ metam kumuhi aditok talitimeŋ tiyemiŋa pilakuk hatilak. \v 21 Eŋ mebi niŋ indiŋ hatak. Me kubugoŋdi kumuŋ tububihikuk undugoŋ me kubugoŋdi kumuŋ gineniŋ pilapilat tububihikuk. \v 22 Adam’walaŋ hatihati kominit hatiyam doktiŋa kumuyam. Undugoŋ Kilisto’walaŋ hatihati kobulinit hatiyam doktiŋa Bepaŋdi nihitubu-kaikaune pilatneem. \v 23 Iŋgoŋ hebetŋiŋ dibek hatak indigoŋ tituwali pilatdok. Timeŋ hinek Kilisto ne pilakuk, uŋaniŋ busuwabusuwa nai foloŋ metam Kilisto netok gigit hinek hatiiŋdi pilatneeŋ. \v 24 Uŋaniŋku nai dapmawaak. Kaŋ Kilistodi me loloŋhinit eŋ mapme saŋiniŋhinit eŋ yabap moihi gigine kisaŋ tiiŋ wanakaŋ hogohogok udihi yehitiŋafooŋ yehiyalifilida-dapmawaak. Unduŋ tiŋa Wapum adi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋ kwanai tilak hogohogok u Beu Bepaŋ kohoŋ foloŋ kamelune uŋaniŋgoŋ nai dapmawaak. \v 25 Nai indidegoŋ Wapum adi kwanaiŋiŋ kougoŋ hati tilak, ala titauyeŋ Bepaŋdi memikŋiye yehitifodapmaaŋ kwanaiŋiŋ tubudapmawaak. \v 26 Memik wapum hinek mindaŋ dapmandapmaŋ foloŋ utubuliwewaak adi wou “kumuŋ”. \p \v 27 Bepaŋ adi nemenemek hogohogok u adi’walaŋ hebeŋ foloŋ boiŋa yabudokodok niŋguk. Ale “nemenemek hogohogok” yoguk adi nadine Bepaŋdok maaŋ yoŋit unduŋ mu tibek. Adi kuyeŋgoŋ Kilisto’walaŋ hebeŋ foloŋ nipmegukdi detiŋa ne Kilisto hebeŋ foloŋ fowaak. U tuwot moŋ. \v 28 Tiŋa Bepaŋ ne metam be nemenemek hogohogok Mihiŋiŋ’walaŋ hebeŋ foloŋ boidapmalune Mihiŋiŋ ne Beu hebeŋ foloŋ fooŋ yalaak. Kaŋ Bepaŋ ne nihikwalaneune adi’walaŋ titiŋŋiŋdi hatihati u kilidapmawaak. \s1 Kumuŋ gineniŋ pilapilat mu hatak yogiŋ \p \v 29 Hidi’walahi nolidi me kumuŋhinitdok kwehikoŋ tiŋa Imeyout tiiŋ. Kei! Kumuŋ gineniŋ pilapilat mu hatak kaŋ maŋgande unduŋ tiiŋ? \v 30 Tiŋa indi maaŋ, maŋgonde mik-kwadi foloŋ helemahelemaŋ hatigumundi hatiyam? \v 31 Notneye, Kilisto Jesu Wapumnikdi nu’walaŋkade hehibopneune nadisukilitigiŋ doktiŋa nadifo tilat. Hidi’walaŋ namandahik foloŋ biyagoŋ yolat, nu adi kumuŋdi melenai indigoŋ tuwot nehitubu-dulalune hatilat. \v 32 Tiŋa nu Efeso yokwetneŋ kale moihi mikhinitdut kiwobu tugut u kwetfoloŋ me’walaŋ mede foloŋ nobu ulodiŋa tibit kaŋ wendiniŋ folooŋ maŋgoŋ mintanambaak? Kumuŋ gineniŋ pilapilat mu hatak kaŋ indiŋ yobe tuwot tibek, “Tiyauge haloŋ nebek neeŋ kumunimneŋ ale kamiŋgoŋ kale nanaŋe bopneeŋ hinaŋ tine.” \v 33 Nebek niŋdi haniŋkamandaŋ hehitubu-kadakaneeneŋ ala, mede niŋ indiŋ hatak u nadineŋ. Me niŋ adi me kadakahi dut wooŋ galiŋa hatibaak adi yadi titiŋŋiŋ kadaka tibaak. \v 34 Ale hidi nadidakaleeŋ hatiŋila kadakaniŋ mu taneeŋ. Hidi’walahi nolidi Bepaŋ kaulemiŋ tiiŋ doktiŋa i nadiŋa meka tineeŋdok yolat. \s1 Kaikaaŋ pilapilat diniŋ folonamandap \p \v 35 Me nolidi indiŋ binek yonadineŋ: kumuhi adi dediŋ tiŋa kaikaaŋ pilatneeŋ be pilali folonamandap dedihigoŋ diweneeŋ? \v 36 Mede woŋ adi kauleŋ. Hidi nemek yetiiŋ adi mundiniŋ hogok mu kadoŋa loiŋ. Adi yadi kiliki be miŋ tipmeŋdi kumuŋbitakaune mundiniŋ kadoŋa labiiŋ. \v 37 Ale nemek yetiiŋ u nadineŋ. Hidi mundiniŋ mu yetiiŋ. Haŋgom, kahak, be nemek noli u kiliki yetiiŋ, ala mundiniŋ be boki eŋ kwedei hapmuŋ adi mindaŋ kadoŋa labu mintaiŋ. \v 38 U Bepaŋdi hebet kameyemguk tuwolit kiliki mebimebi indigoŋ hapmuŋ molomolom kadolabuŋa mintadakaleiŋ. \p \v 39 Ale folonamandap maaŋ molomolom haliulak: Metam indi’walaŋ namandap molomgoŋ. Kale heki’walaŋ molomgoŋ. Bagi heki’walaŋ molomgoŋ. Kale imeneŋhi’walaŋ molomgoŋ. Unduŋ haliulak. \v 40 Eŋ niŋ indiŋ. Nemek folooŋ kunum gineŋ boiguk ilawiiŋ, undugoŋ kwetfoloŋ maaŋ boiguk ilawiiŋ. Ala kunum gineŋ ikiiŋ adi’walaŋ folonamandap niŋ. Eŋ kwetfoloŋ ila wiiŋ adi’walaŋ namandap niŋ. \v 41 Ale i nadinim, mele’walaŋ hauta molomgoŋ, eŋ muyakip’walaŋ u molomgoŋ, hinantilamek heki’walaŋ hauta u molomgoŋ. Ala hinantilamek heki’walaŋ namandap adi undugoŋ, kubugoŋ moŋ. Adi yadi hautahik molomolom hayemilak. \p \v 42 Wendok tuwot kumuŋ gineniŋ kaikaaŋ pilapilatdi maaŋ undugoŋ hatak. Wenefula tiŋitdi liwewaak, kaŋ pilalaakdi kotigoŋ mu liwewaak. \v 43 Kumuhaŋindaaŋ wenefulaŋit, iŋgoŋ namandap momooŋ nadifonit pilalaak. Kumuŋgweheyeeŋ wenefulaŋitdi hakene saŋiniŋnit pilalaak. \v 44 Eŋ folooŋ gitnem kwet namandapnit wenefulaŋit, ala kaugoŋ adi kunum namandapnit pilalaak. Kwet diniŋ folonamandap hatak indigoŋ kunum diniŋ folonamandap maaŋ hatak. \s1 Adam komi eŋ Adam kobuli \p \v 45 Mede niŋ indiŋ youkiŋ hatak. Adam koom mintaguk adi Bepaŋdi munabut fedidahimimbune hatihatinit tuguk. Kaŋ Adam mindaŋniŋ adi yadi Munabuli. Unduŋ doktiŋa hatihati diniŋ molom tiŋa metam hatihati yemulak. \v 46 Munabuli molomdi timeŋ mu mintaguk. Moŋ. Kwetfoloŋmedi timeŋ mintaune munabuli molomdi mindaŋ mintaguk. \v 47 Me timeniŋ adi Bepaŋdi kwet moŋgola tutumbaguk doktiŋa adi kwetfoloŋniŋ. Eŋ me mindaŋniŋ adi adi kunum gineniŋ. \v 48 Kwetfoloŋ me hatiguk indigoŋ kwetfoloŋ metamŋiye hatiyam. Eŋ me niŋ kunumneniŋ hatilak undugoŋ indi kunumdok gigit hatiyaneem. \v 49 Ale Adam’walaŋ namandap mintagumun indigoŋ Kilisto’walaŋ namandap moŋgotneem. \s1 Hatihatidi kumuŋ kumuyewaak \p \v 50 Notneye, mede niŋ indiŋ yobe nadineŋ. Foloonik kwetfoloŋ boihatiyam yendi Bepaŋ’walaŋ Hatihati Uŋgoniŋ mu kahilewaak. Be nemek dokobitaka tilakdi nemek fafaŋeniŋ mu kahilewaak. \v 51 Mede niŋ kabup hatak i hanimbe nadineŋ. U indiŋ, indi wanaŋ kumuŋdapmaŋ mu tineem, iŋgoŋ indi hogohogok adi namandap uŋgoniŋ yageledapmaneem. \v 52 Bai mindaŋ hinek weŋ kolune pilap gehiŋgehiŋ unduŋ-ku tineem oŋ. Bai tobune kumuŋ tigiŋdi kaikaaŋ pilali folonamandap fafaŋeniŋ liwedapmanit mokit moŋgola hatineeŋ. Eŋ hogok hatineemdi maaŋ namandap uŋgoniŋ yageleneem. \v 53 Foloonik dokobitaka titiŋdok yendi hatihati momooŋ hinek liwedapmanit mokit yageleeŋ kahilewaak. Eŋ foloonik kumuŋdok gigit tugukdi hatihati fafaŋeniŋ kahilewaak. Woŋ adi dahidahi nabugoŋ dahiune fowaak. \p \v 54 Tiŋa dokobitaka titiŋdokdi namandap momooŋ yageleeŋ hatihati momooŋ hinek kahilewaak, be kumuŋdok gigit tugukdi hatihati fafaŋeniŋ kahilewaak, nai uŋaniŋ mede indiŋ youkiŋ u fafaŋewaak, \q1 “Hatihatidi fafaŋeŋ kumuŋ kumuyeguk.” \q1 \v 55 “Kumuŋ, du saŋiniŋge de? \q1 Kumuŋ, du goliŋgoliŋge de?” \p \v 56 Kadakaniŋdi kumuŋ diniŋ goliŋgoliŋ tilak. Eŋ Yodoko Mede doktiŋa kadakaniŋdi saŋiniŋnit tilak. \v 57 Iŋgoŋ Bepaŋ adi Wapumnik Jesu Kilistodi kwanai wapum tuguk doktiŋa nihitubu-lodaune nemenemek hogohogok yehitifooŋ fafaŋeyam. Unduŋ doktiŋa indi Bepaŋ niutumbayam. \v 58 Ale notneye momohi, hidi fafaŋe tiŋa hatiyaneeŋ, tiŋa Wapum kwanaiŋiŋdok helemahelemaŋ gigine tiŋa taneeŋ. Wapum’walaŋ kwanai tinene folooŋnit hinek tilak. Unduŋ yoŋa taneeŋ. \c 16 \s1 Muneeŋ ugamali metam fiyewakahi yehiulihidok \p \v 1 Bepaŋ’walaŋ metam yehiulihidok muneeŋ boine kaŋ Galesiyahi kayoŋbop yenindakalegut unduŋ taneeŋ. \v 2 U indiŋ taneeŋdok hanilat. Hidi muneeŋ kwanai tubune muneeŋ mintahamuluwaak uŋaniŋ Sonda indigoŋ tuwot molomolom ugamali bopneyaneeŋ. Ala uŋoŋ busuwawene muneeŋ kotigoŋ mu hati-ugamatneeŋ. \v 3 Nu busuwawaatneŋ adi yodakale mede pepa foloŋ youla me nedigoŋ nadiyembune utumbaune muneeŋ beŋa uuŋdok yenindapmagiŋ adi yemiŋa yeniŋkutne hidi siloŋdok muneeŋ boigiŋ u beŋa Jelusalemde uneeŋ. \v 4 Be hidi nadiune tuwot tubune kaŋ nakat noŋgoŋ uneem. \s1 Poldi kwet deŋandiŋ kwanai ti-yawaakdok yeniŋguk \p \v 5 Nai indidegoŋ adi Masedoniya kwetneŋ uyeŋ dapmaŋ hidi’walaŋkade waat. Tiŋa Masedoniya kwetneŋ uŋoŋ yagigi mu hatibaat. Hogok dapmatau tibaat. \v 6 Eŋ hidut adigili yagigigoŋ binek hatiyane gwi mulum nai tibaak. Ala mindaŋkade hidi kedem talikdok nehiulihiune talikne uŋoŋ be uŋoŋ yawaat. \v 7 Kamiŋ yoŋ adi me nalum wele hogok dapmatau mu titiŋdok nadilat. Bepaŋdi nadinambune tuwot tubune hidut nai muniniŋ hatiŋa hapmeŋ baat. \v 8-9 Iŋoŋ adi Wapumdi kwanai titiŋdok talik momooŋ tubutomnamulak, iŋgoŋ oŋ, baŋamneŋ uŋgoŋ memikneye fee hatiiŋ doktiŋa Efeso iŋgoŋ kabe-muniniŋ hatiluwene Uŋgoniŋ Munabuli foguk diniŋ nai (Pentikos) tibaak. \p \v 10 Niŋ indiŋ hanindidimewene nadineŋ. Timoti adi Wapum’walaŋ kwanai na tilat wendok tuwolit hinek tilak. Unduŋ doktiŋa hidi’walaŋkade busuwaaŋ hatibune menot momooŋ timineeŋ. Unduŋ timimbune adi muntamuntayeŋgoŋ mu hatibaak. \v 11 Eŋ nebek niŋdi sigilulum mu timimbaak. Kulemaŋgoŋ hinek kameune udaneeŋ nu’walaŋkade baak. Adi notniye nadisukilitihinit noli dut wanaŋ buneeŋ. Nu adi aditegoŋ woomilat. \p \v 12 Kaŋ notnik Apolo adi metam kayoŋbop noli dut wanakaŋ wooŋ habudok niŋkulene mu lodaaŋ ulak. Ale kougoŋ nai niŋ mintaune waak. \s1 Nadisukiliti gineŋ fafaŋeŋ kikadoko taneeŋ \p \v 13 Niŋ indiŋ hanilat. Hidi kikadoko tiŋa kiulihi tiŋila nadisukiliti gineŋ fafaŋeneeŋ. Unduŋ tiŋa gweheye mu tiŋa fafaŋe tiŋa yatneeŋ. \v 14 Eŋ nemenemek hogohogok u welehik siloniŋgoŋ taneeŋ. \p \v 15 Tiŋa notneye, niŋ indiŋ hanimbene nadineŋ. Akaia kwetneŋ Stefana bopŋiye adi timeŋ tububihila wele tubutakale tiŋa kayoŋbop gineŋ tomboyoukiŋ, tiŋa nai indidegoŋ Mede Momooŋ ulihiŋa kwanaineiŋ. U hidi agaŋ nadiiŋ. \v 16 Unduŋ doktiŋa hidi Stefana meŋiye be metam noli yehitomboyoula Mede Momooŋ kwanai noŋgoŋ tiiŋ, me undihi’walaŋ mede nadiŋa takaliyaneeŋ. \v 17 Nu mewoi, Stefana eŋ Fotunata tiŋa Akaikus hekidi buŋa hidi wanaŋ hehikiulaŋa hiditok kayoŋkoŋ mede kahat tinambune welemomooŋ nadihamulat. \v 18 Adi unduŋ tubune hidi be indi welenik kulemaguk. Ale hidi me undihidok welemomooŋ nadiyemiŋa medehik nadiyaneeŋ. \s1 Yodapmaŋ mede \p \v 19 Wapum diniŋ kayoŋbop Esiya kwet dikidikineŋ hatiiŋdi hiditok welemomooŋ nadihamiiŋ. Akwila eŋ Piliska tiŋa metam adi’walaŋ yohineŋ bopneŋ Bepaŋ niutumbaiŋ, adi maaŋ hiditok welemomooŋ nadihamiiŋ. \v 20 Iŋahi metam kayoŋbop hogohogok hiditok welemomooŋ nadihamiiŋ. Ale kayoŋbop hidi hidebo kohokukut tineeŋ. \p \v 21 Nu Pol, nagoŋ welemomooŋ hinek nadihamuŋa haniutumbaaŋ na kohonedi youhamulat. \v 22 Nediyendi Wapum welesiloŋ mu timimbaak adi yadi hamdok gigit tibaak. \p O Wapumnik, du beŋ. \p \v 23 Wapumnik Jesu Kilisto’walaŋ siloŋ tobogoŋ u hidut hatuwaak. \p \v 24 Kilisto Jesu wou foloŋ na welenedi hidi wanakaŋ habukahile hinek tilat. \p Unduŋ hogok.