\id ROM - Gela3 \h Rome \toc1 Vanira Na Vure Taluutuni ni Rome Na Tabu Paul te Gerea \toc2 Rome \toc3 Rome \mt2 Vanira Na Vure Taluutuni ni \mt1 Rome \mt2 Na Tabu Paul te Gerea \is1 ?Na Hava te Tughunia Igaa? \im Na manevetena Paul te gerea na gegere eni. Paul na mane ni Jew, mi murina Jesus te mate me tughuruoli tana mate, Paul te totorora rana vure tara taluutunia Jesus. Hauvaa, tana bona te tona i Damascus, Jesus te tate vania, keri ge Paul te taluutunia me taonia. Mi murina raini, God te nia vetenaa ge tughunilada na Rongorongo Uto vanira rana vure tara mua Jew. Paul te gerea e hangavulu tolu na gegere ilokana na Rongorongo Uto Vaolu. \ip Tana bona Paul te gerei na gegere ini ke, Rome te sakai na komu sule mava tana maramana. Paul te mua saravia mua i Rome tana bona te gerei, me ghanaghanadila ge ke kaora rana taluutuni iga. Te liona rana taluutuni ni Rome ge kara ghilala utunia nina tarai i naghona ge ke saravira. \ip Paul te sokoa tua nina lutu ge tughunilada na Rongorongo Uto itadira tara mua Jew tara ghahara tana lei komu i uluna Rome. Keri ge liona ge ke tona tana lei komu i bokona Rome ritini ke sara tana bubulo i Spain. Paul te ghanaghana ge ke diki kaora rana taluutuni i Rome, ge ke tona i Spain. \ip Paul te liona na holohoru ni Rome ge ke hangaa me ke kokoeliulivutia tana bona te tona i Spain, keri ke gaia te gerei na lei ghanaghana nia na taluutuniana Jesus Christ. Ighita udolu tara tangohahi, ma mua maemane tana matana God. God te vavolara rana lei tinoni udolu, rana Jew ma rana mua Jew. Ma God te vavolara, na mua pukuna tara taonia nina vetena Moses, mana pukuna vamua tara taluutunia Jesus. \ip Ilokana na gegere eni, Paul te liona ghua ge ke taraira rana taluutuni nia na halautu te maemane tana matana God. Te bosa vanira ge kara taonia mughua na lei mane sule ni gavumane, mara sosoni, mara dolovira arahei tara mua laga didira na taluutuni. \iot Na lei Ghanaghana Mava Ilokana na Gegere Eni \io1 Paul na Manevetena te tughuniladaa na Rongorongo Uto (1:1-17) \io1 Na lei tinoni udolu tara tangohahi (1:18-3:20) \io1 Na taluutuniana Jesus Christ vamua ke nea na tinoni ge ke maemane tana matana God (3:21-4:25) \io1 Na vola vaolu kolua Jesus Christ (5:1-8:39) \io1 God te vilira rana Jew, hauva mara nia sika Jesus (9:1-11:36) \io1 Na vola maemane ke va togotogoa God (12:1-15:13) \io1 Paul te liona ge ke kaoa i Rome (15:14-16:27) \c 1 \s1 Nina bosa ni holopangoti Paul \p \v 1 Inau a Paul nina seka Jesus Christ.\f + \fr 1:1 \fk Christ \ft na mane God te vilia ge ke vavolara nina vure; Tana leu ni Jew - Messiah \f* God te viliu ge ku manevetena, me niu vetena ge ku ladavaghinia nina Rongorongo uto. \v 2 God te nia baubahu na Rongorongo uto eni, te hau tua itadira na lei prophet, te vagha tara gerea tua tana lei gegere tabu. \v 3 Aeni na tutuguna na dalena God dida na Lord Jesus Christ. Gaia na tinoni, tara vahua tana vaivarina David. \v 4 Maia tana Tarunga Tabu ghua, gaia te talutatea nia na maana te sule ge na dalena God, na pukuna te tughuru oli sania na mate. \p \v 5 Itatana Christ vamua, God te vaheu mai nina malei hohola, ge ku manevetena na pukuna Christ, ge ku idevira na lei tinoni tana lei kema soko, ge kara taluutunia ma kara taonia Christ. \v 6 Mai lavihagheghau ghua, ighau i Rome, arahei tamiu te hologhau tua God, ge kau nina Jesus Christ. \p \v 7 Inau tu gegere vanighau, ighau udolu tau taluutunia Jesus i Rome. God te dolovighau, me hologhau ge kau nina tinoni. Ma God Tamada maia Lord Jesus Christ, toro vaheghau na vauto mana mabo. \s1 Na Rongorongo Uto te mai ta God \p \v 8 Ta nigua na diki bosa, inau tu holoutoa nigua God nia Jesus Christ, na pukuna subo na vure tana maramana talighu te rongovia nimiu na taluutuni. \v 9 Na hava tu bosai tara utuni, inau tu lutu vania nia na tobagu udolu, tana bosatateana na rongorongo uto, nia na dalena. Ma God te ghilala tu ghanaghanaghau, mi tana lei bongi soko tu kokoeliulivutighau. \v 10 Mu nongia God ge ke lubati tatavahaleu inau, ge ku gatu kaoghau, ge teke liona. \v 11 Mu liona ngangata na gatu righi matamiu, ge ku tuvali koukolua itamiu na vauto tarunga ke vaa lagalaga ghau. \v 12 Na hava tu ghanaghana te vagha eni, inau mi ghau ka veihahangai. Inau ku hangaghau ta nimiu na taluutuni. \p \v 13 Ghau rana taluutuni, u ghanaghana olia, e subo ni bona tu tabotabo ni gatu kaoamiu, hauvaa e subo ni totobo tara sama pungisiu. U liona ge ku lavihaghera mai tana taluutuni ghua na balu itamiu, te vaghara na balu vure tara mua Jew tu lavihaghera mai tua.\x - \xo 1:13 \xt Gehegehedira 19:21\x* \v 14 God te heu na lutu eni vanira na lei tinoni soko, vanira na vure ni Greek maia ghua gaira tara mua Greek, maia tara manaha maia tara voo. \v 15 Vagha keri, ge u ghanaghana ngangata ge ku tughunitatea na Rongorongo Uto vanighau, ghau tau ghahaghau i Rome.\fig Na totoghale tana halautu ni komu sule Rome|alt="Roman street scene" src="HK00242B.TIF" size="span" loc="end 15" copy="HK00242B" ref="1:15" \fig* \v 16 Inau tu loghoa na puku ni ghanaghana te vagha nina maana God te vavolara na lei tinoni soko tara taluutuni. Te nira vuivuni na vure Jew, mi murina na vure tara mua Jew ghua.\x - \xo 1:16 \xt Mark 8:38\x* \v 17 Na rongorongo uto te tughunitatea ivei te neghita ge ka kabu maemane tana matana. Me nea nia na taluutuni, tana vuivuni mana sosoko, te vagha na gegere tabu te bosaa, \q1 Na tinoni maemane te vola nia na taluutuniana God. \x - \xo 1:17 \xt Habakkuk 2:4\x* \s1 God te detera rana tangohahi \p \v 18 God i kokou te tatea nina lio ni rutu, na pukuna na lei tinoni tara dika mara tangohahi, mana nilabudira te pungisira ge ra mua ghilala nina utuni God. \v 19 Ma God te detera, na pukuna tara tangomana na ghilala manahana na hava te utuni nia God, na pukuna God heghena tua te tatea vanira. \v 20 Mi tana vuivunina mai, God te gonia na maramana, mana lei totobo soko ta righighi, na lei tinoni tara righighi na parako mana pari maia ghua na lei totobo God te goni sokoi mai tua. Ighita ta mua righighi nina maana haia mana nilabuna, hauvaa na lei totobo God te goni sokoi mai tua tara vaevane kalei gaa nina maana mana nilabu.\x - \xo 1:20 \xt Buka Linge 19:1\x* Me vagha keri ke, na vure raini, kara mua tangomana na bosa pilupungisiadira, tara mua ghilala manahana God. \v 21 Ra ghilala God, hauvaa mara mua vahea na talumava mana holouto te manana. Mana liodira te vonughighi na meto, ge ra hahihahi.\x - \xo 1:21 \xt Ephesus 4:17-18\x* \v 22 Ra bosa gaira tara manaha, hauvaa mara bule. \v 23 Ma gaira tara mua holohaba God te maurihali me te rongoragha. Hauva ka, mara holohabai vamua na lei titinoni god, tara vaghara na lei tinoni, maumanu, igha, manu, pana poli.\x - \xo 1:23 \xt Eruani Vetena 4:16-18\x* \p \v 24 Na pukuna eni, God te lubatira na vure raini, ge kara gonighi na lei totobo dika, te vagha na tobadira te lioni, mara gonighi na lei totobo mamaagha ighobudira heghedira. \v 25 Mara mua taluutunia na hava te utuni nia God, ge ra taluutunia vamua na pego. Mara holohabai mara lutu kikinima vanighi na lei totobo God te gonighi, hauvaa tara mua holohabaa God te gonighi na lei totobo soko. Gaia vamua te manana, ge ka holohabaa ke va me va. Amen. \p \v 26 Na pukuna tara nea te vagha eni, God te lubatira ge kara loghoi na lei ghanaghana dika tara vatei mamaagha. Te vaghara na lei vaivine tara tughui na puku ni lutuna na hulidira kolura na lei mane. Mara gonighi na lei totobo mamaagha kolura na lei vaivine. \v 27 Te vagha ghua gaira na lei mane, tara tughua na puku ni lutuna na hulidira, mara sopa veiliolioni heghedira. Mara gonighi na lei totobo mamaagha. Na pukuna te vagha eni, gaira heghedira tara lavihaghea mai na lei vahaghitaili te manani na lei totobo dika tara gonighi. \p \v 28 Mana pukuna na vure raini tara mua liona na pangotiani mana taluani tana liodira na puku ni ghilala utoana God, gaia te lubatira tara taonighi na ghanaghana dika, ge kara gonighi na lei totobo te mua manadira na goniani. \v 29 Ma gaira tara gonighi vamua na lei vata ni totobo dika, te vagha na vangapaitu, liodika, ghaghana, labu tinoni, veihughuhughui, pegopego, vuhavuha, mana pasapasa polo talau. \v 30 Mara bosa dikalara heghedira, mara kanahaghinia God, mara gharu, mara lionagho mara talusulera heghedira. Mara ghanaghanai e subo na halautu vaolu ge ra gonighi na hava te dika. Mara kabu hughuhughura na lei tinadira mana tamadira. \v 31 Mara mua loghoa siki manaha te uto, ge ra mua kabu taonighi didira na baubahu, mara mua tatea na kabu dolo mana veiarovi. \v 32 Mara ghilala utoa nina vetena God, te keikerira na lei tinoni tara gonighi tara vaghai raeni ke, te manadira sughua kara mate. Hauvaa, ma gaira tara tona haliu so na goniani, mara suanira na balu ge kara nei ghua te vaghai. \c 2 \s1 Nina dete God te maemane \p \v 1 Ge kau ghanaghana te manana sughua ge God te vahaghitailira rahei tara gonighi na lei totobo te dika raeni, hauvaa mi ghau ghua tau dika vaghara. Keri ke, me mua malumu vanighau ge kau pologhau heghemiu, na pukuna, tana bona tau detea siki sakai mau gonighi soo na lei totobo te dika te vaghai raini ke, mau bosa kaleghau heghemiu.\x - \xo 2:1 \xt Matthew 7:1; Luke 6:37\x* \v 2 Mi ghita ta ghilala, gaia God te dete maemane, tana bona ke detera gaira ahei tara gonighi na lei totobo dika raini. \v 3 ?Ivei tea, mau ghanaghana ighau ke, God ke detera me ke hurura vamua na balu tara gonighi na lei totobo dika raini, hauva, ke mua deteghau me ke hurughau tana bona kau gonighi na lei totobo te vaghai? \v 4 Au ghilala tua, gaia God te liouto, me vadangitai, me lio beto te ghaha haia itamiu. ?Tau mua ghanaghana mavai? Mau mua ghilalaa, te lio uto haia vanighau, me neghau ge au kabu daro bona, ge kau tughulio tana lei palumiu. \p \v 5 Au kutuvatu sughua! Mau ghoroghoro kolui na lei dete vahaghitaili ke kaleghau, na pukuna te ngasi na tobamiu, mau mua tughulio tana palumiu. Na bongi ni dete ke mai, tana bona gaia God ke tatea nina rutu, me ke dete maemanera na lei tinoni tana maramana udolu. \v 6 Ke detera ghua na lei tinoni soko, taonighi na hava tara gonighi.\x - \xo 2:6 \xt Buka Linge 62:12; Manahana Solomon 24:12\x* \v 7 Ma gaia God ke hera na vola kasila, vanira rahei tara lutu uto maemane mara kene taonighi na lada mana rongoragha, mana malei haba, mana vola maurihali. \v 8 Hauvaa, ma gaia ke kovala horua mai nina rutu mana totoro ivuvungadira, gaira rahei soko tara vangapaitu, mara gonighi na lei totobo tara dika, mara mua liona na taoniana na utuni. \v 9 Ge kale na vahaghitaili mana gunaguna, ighobudira na lei tinoni tara kabu dika, ra diki na vure Jew, maia ghua na vure tara mua Jew. \v 10 God ke vahera na rongoragha mana malei haba, mana mabo, arahei tara lutu maemane. God ke va diki hera na vure Jew, mana na vure tara mua Jew ghua. \v 11 Na pukuna God te detera na lei tinoni soko nia sakai na vata ni kaekage vamua.\x - \xo 2:11 \xt Eruani Vetena 10:17\x* \p \v 12 God ke detera na vure tara mua Jew tana bona tara hahi, sakai manaa tara mua loghoa nina vetena Moses. Ma God ke detera ghua na vure Jew tara hahi, na pukuna te vahera tua nina vetena Moses. \v 13 God ke dete maemanera rahei tara lavipangotighi na lei vetena mara kabu taonighi, me mua gaira tara ghilala leai vamua. \v 14 Sughua na vure tara mua Jew, tara mua loghoa na vetena gegere nina God, ta didira vadangi tara taonia na hava na vetena te bosaa, ge ra talutatea tana tobadira na hava te uto mana hava te dika. \v 15 Mara tatei tana voladira nina vetena God te gerei tua tana tobadira, na pukuna na manahadira te huru kalera, pe bosai vanira nia na hava tara gonia te maemane. \v 16 Na bongi ke mai, tana bona God nia Jesus Christ, ke detei na vola tara kabu polo itadira na lei tinoni. Aeni na Rongorongo Uto tu nia tarai. \s1 Na vure Jew tara mua taonighi nina vetena Moses \p \v 17 Ke vagha kau Jew ke, au ghanaghana ke tau maemane tana matana God na pukuna tau varava ngasi vamua ta nina vetena God, mau nia talunagho tau nina puku ni vure God. \v 18 E utuni tau ghilalai na hava God te liona, mau ghilala na hava te maemane mete mua maemane, na pukuna na vetena te tarai ghau nia tua. \v 19 Mau ghanaghana ge kau hulira rana rorodo, mau bulu vaughilala vanira tara sivi tana pungi tara mua taluutunia God. \v 20 Tau ghanaghana, kau tangomana na taraiadira rana bule, maia na lei gari pile nia na halalutuna God. Tau ghanaghana te vagha, na pukuna tau ghanaghana ge kau holaa ilokana nina vetena God, na manaha maia na utuni. \v 21 ?Ke vagha kau taraira tua rana keha ke, na hava na pukuna ge au mua tarai ghau heghemiu? Mau bosa vanira ghua na balu kara bei gito, hauva mi ghau sono tau gito. \v 22 Mau bosa, “Kau bei ngelengele,” hauva, mi ghau ghua tau nei so. Mau hove pungisighi na holohabai na lei titinoni, hauva mi ghau ghua tau gito i lokana didira na vale vaukolu tabu na vure tara mua Jew. \v 23 Mau talunagho ngangata ighau, te vagha tau ghilala utoi nina lei vetena Moses, hauva mau diui so, mau mua nia kikinima God. \v 24 Vagha keri ge bosaa na Gegere Tabu, \q1 “Rana mua Jew tara bosa taboa na ahana God, na pukuna ighau, rana Jew!” \x - \xo 2:24 \xt Isaiah 52:5\x* \p \v 25 Na nilabu ni pahevaughilala te mava, ge teke vagha kau taoni udolui vamua nina lei vetena God. Ge takau mua taonighi nina lei vetena God ke, mau vaghara sono rana mua Jew tara mua pahevaughilala. \v 26 Ke vaghaa rana mua Jew, kara taonighi tua nina lei vetena God ke, God ke bosaa tara nina vure ghua. \v 27 Te vagha gaira rana mua Jew tara mua pahevaughilala, mara pangotighi nina lei vetena God, tara bosa kaleghau na lei Jew tara pahevaughilala, mara ghilala manahani nina lei vetena God, hauva mara mua kabu taonighi. \v 28 Tau mua puku ni Jew ighau, mana pukuna vamua tara vahughau mai tana vinavahuhu ni Jew pa au lavipangotighi na nilabu ni Jew ni pahevaughilala. \v 29 Taho! Mana puku ni Jew ke gaia siki sakai, God te vaa maemanea na tobana tua. Mana puku ni pahevaughilala te mua paheana na huli, ma mughua na tughulio tana tobana, nina Tarunga Tabu God te nia hevei mai, te mua nia na vetena. Siki tinoni te tughulio tana tobana ke, na vure subo tara mua holohabaa, ma God vamua ke holohabaa.\x - \xo 2:29 \xt Eruani Vetena 30:6\x* \c 3 \s1 God te nea haia na hava te nighi baubahu \p \v 1 ?Na hava na uto kai loghoa tai tinoni ni Jew, itadira gaira rana mua Jew? ?Pa siki totobo te uto tai lavia tana pahevaughilala? \v 2 Eo, tai loghoi subo na totobo uto! God te diki vaheghai rana Jew na puku ni bosana. \v 3 E utuni na balu itatada tara diui so didira na baubahu. ?Mete vagha tara diui tua didira baubahu ke, God ke diui ghua nina baubahu? \v 4 Taho! Ma God te utuni haia, sakai vamua na lei tinoni soko tana maramana eni kara pegopego. Te vagha na Gegere Tabu te bosaa, \q1 “Ighoe ko talutategho heghemu to utuni tana hava to bosaa, \q2 Mo ko laga vulea tana bona tara detegho.”\x - \xo 3:4 \xt Buka Linge 51:4\x* \m \v 5 Hauva mara kokoe bulebule na balu, “Ma ge na paluda tara talutatea gea God te arovighita, na pukuna te talukehai na paluda ke, keri ke, God te mua kaekage ge ke deteghita udolu.” \v 6 Taho! Te mua utuni na ghanaghana eni! Ge ke vagha keri ke, God ke mua tangomana na deteana na maramana. \p \v 7 Mana balu kara hughuhughu bulebule ghua, “Ivei ke ghaghua God ge ke deteu me ke huruu inau, na tinoni tangohahi ke vagha nigua na kabu hahihahi ke tughunitatea nina utuni God ke, me ke vahea na holohaba te sule.” \v 8 Ge kau kabu taonia na vata ni ghanaghana eni ke, mau bosa te vagha eni, “E uto vaa ka gonighi na lei nilabu dika ge kara tatei na lei totobo uto.” Mana balu tara huruu mara ghaghua, aeni na ghanaghana tu nia tarai. Ma rahei tara bosai na lei totobo raini, te manana sughua God ge ke hera na totoro. \s1 E taho siki sakai ke maemane \p \v 9 ?Ivei tea ighai, na vure Jew, tai uto vaa itadira na lei tinoni soko? Taho! Te vagha na hava tu bosai tua, na lei tinoni soko te vagha kau Jew pa kau mua Jew, ta ghahaghita udolu sarana na maana ni tangohahi. \v 10 Te vagha na Gegere Tabu te bosaa, \q1 “Taho ahei ke maemane, \q1 \v 11 Me taho ahei ke loghoa na puku ni manaha, \q2 mana kene taoniana God. \q1 \v 12 Gaira udolu tara ririu keha itatana God, \q2 mara taonia na hahi. \q1 Taho siki sakai ke gehegehe uto, \q2 Taho tua hei. \x - \xo 3:12 \xt Buka Linge 14:1-3; 53:1-3\x* \q1 \v 13 Na kokoedira te mabulu, te vagha na tavughi te tatavanga te uru angiangi, \q1 mana bosadira te vonughighi na pego.\x - \xo 3:13 \xt Buka Linge 5:9\x* \q1 Tara lavimataghu te vagha na malina na poli, \q2 Te horu mai tana ghidudira.\x - \xo 3:13 \xt Buka Linge 140:3 \x* \q1 \v 14 Na mangadira te vonughighi \q2 na vavaranga mana rutu papara.\x - \xo 3:14 \xt Buka Linge 10:7\x* \q1 \v 15 Mara gonidila haia tua na labu mate tinoni, \q1 \v 16 Ivei tua kara vaa, \q2 na haurake mana taghalaghi mana dikalio, ke tumurira. \q1 \v 17 Ma gaira tara mua ghilala ivei kara nea na kabu mabo.\x - \xo 3:17 \xt Isaiah 59:7-8\x* \q1 \v 18 Mana nia kikinima God te taho itadira.” \x - \xo 3:18 \xt Buka Linge 36:1\x* \p \v 19 Te vagha ta ghilala, na lei totobo ilokana na vetena ke, tara vanira gaira God te vahera mai tua, ge na lei tinoni kara bei nighi hughu gea, me tatea te ulaghana God ke detea na maramana udolu. \v 20 Keri ke, taho ahei ke talu maemanea heghena, tana matana God, nia na gonitaoniana na hava na vetena te bosa. E utuni na pukuna tana bona ka ghilala vakodo utoa nina vetena God ke, geva ka righi kale utoa ta kabu hahi.\x - \xo 3:20 \xt Buka Linge 143:2; Galatia 2:16\x* \s1 Na taluutuniana Jesus Christ vamua ke nea na tinoni te maemane tana matana God \p \v 21 Mi taeni, God te talutate utoa vanighita tua na halautu keha ni kabu maemane tana matana. Ta mua kabu taoniana na vetena, hauva ta taoniana na halautu God te nia baubahu te hau mai tua tana Gegere Tabu. \v 22 Mi ghita God ke talu maemaneghita tana matana, ta dida taluutuni tatana Jesus Christ. Na lei tinoni soko God ke tangomana ge ke vavolaghita tana na halautu vaghana eni, na pukuna ta sakai na vata vamua tana matana God.\x - \xo 3:22 \xt Galatia 2:16\x* \v 23 Na pukuna na lei tinoni soko tara tangohahi, mara kubolu ta nina kaekage ni rongoragha God. \v 24 Hauva mi taeni, taonia nina sonihalavu ni dolo God, te bosa tatavahaleghita ta maemane, na pukuna Jesus Christ te huiolighita tana lei paluda. \v 25 Ma God te nia vetena mai Jesus, ge vahaghitaili tughui na lei paluda, te vuevughe tughughita ta nina rutu God. Ighita ta maemane tana matana God tana bona ka taluutunia Jesus te tave na ghabuna me mate tua vanighita. Aeni God te nea, ge ke talutate gaia te maemane. Idania, God te nea na hava te maemane tana bona te kabu rurughu me mua hera na totoro rana hahi. \v 26 Mi taeni God te maemane tana bona te dete maemanera na lei tinoni hahi tana matana, na pukuna tara taluutunia Jesus. \p \v 27 ?Ka tangomana so na kokoe talunagho, te vagha ighita hegheda ta gonia na hava te uto, ge ke tangomana so na lavipangotiada God? Taho, na mua pukuna ta dida na gehegehe uto taonighi nina vetena Moses, mana pukuna vamua ta taluutunia Jesus. \v 28 God te dete maemaneghita tua, nia dida na taluutuni, na mua pukuna ta kabu taonia na vetena. \v 29 ?Ivei tea, God te didira God vamua na vure ni Jew? ?Pa didira na God ghua rana mua Jew? Eo, gaia ghua didira na God na lei tinoni soko. \v 30 God te sakai vamua, ma sakai vamua na halautu ge dete maemaneghita tana matana. Gaia te lavihaghera na lei tinoni vaa itatana nia didira na taluutuni - na vure Jew, maia tara mua Jew.\x - \xo 3:30 \xt Eruani Vetena 6:4; Galatia 3:20\x* \v 31 ?Ivei tea, ke vagha ka varava ngasi tua tana taluutuni ke, ka nia ponolio tua na vetena? Taho, ka taluutuni mughua, ge ka puku ni kabu taoniana na vetena. \c 4 \s1 Nina taluutuni te maemanea Abraham \p \v 1 ?Ke vagha ka bosa ke, Abraham te tamana na kema ni Jew, mana hava na pukuna ge maemane tana matana God? \v 2 ?Ivei tea, na pukuna Abraham te lutu uto, God te holopangotia? Me ke ghaghua iga ke, geva ke loghoa ghua na hava ke nia talunagho. Hauvaa ma ta nina vaevane God, Abraham te mua loghoa siki totobo ke talunaghoa nia. \v 3 Te vagha na Gegere Tabu te bosaa, \q1 Abraham te taluutunia God, \q2 ma God te dete maemanea. \x - \xo 4:3 \xt Vuivuni 15:6\x* \m \v 4 Mana vure lutu tara lavia na hava tara pelura nia, mana mua heveilee vanira, mete taonia didira na lutu laga. \v 5 Hauva God te dete maemaneghita ighita rana hahi, na pukuna ta taluutunia, na mua pukuna dida na lutu. \v 6 Na vunaghi haba David te bosa tatea, me tutugua, te nia togotogo na tinoni hahi tara talu maemanea, ge ghaghua, \q1 \v 7 “God te vautora rahei \q2 te talukehai vanira na paludira, \q1 me vahera na toghipalu. \q1 \v 8 Ma Lord God te vautora, \q2 te mua idumi olighi didira na hahi.” \x - \xo 4:8 \xt Buka Linge 32:1-2\x* \m \v 9 ?Na vauto eni taeni, te vanira vamua na vure Jew, pa e vanira ghua na vure tara mua Jew? ?Mi vei tea Abraham? Te vagha tai bosa tua, God dete maemanea Abraham na pukuna te taluutunia.\x - \xo 4:9 \xt Vuivuni 15:6\x* \v 10 ?Me te ghua ngiha God te bosaa Abraham te maemane tana matana? ?Murina tara pahevaughilala tua ge God dete maemanea, pa naghona tara mua pahevaughilala mua? Me vagha eni na bosa tughu, God te diki holopangotia tua gaia, murina vaho ge ra pahevaughilala. \v 11 Mana nilabu ni pahevaughilala eni te vaughilala gaia Abraham te taluutunia God, me lavipangotia, me vaa talu maemanea. I naghona tara mua pahevaughilala mua, Abraham te tamadira rana taluutuni, rahei tara taluutunia mara mua pahevaughilala. God te talu maemanera nia didira taluutuni.\x - \xo 4:11 \xt Vuivuni 17:10\x* \v 12 Ma Abraham te tamadira ghua agaira tara pahevaughilalara, ke vagha kara taluutunia te vagha Abraham, naghona ge ra pahevaughilala. \s1 Nina baubahu God vanira tara taluutunia \p \v 13 Idania, God te nia baubahu ge ke vahea Abraham mana lei vaivarina na maramana udolu. Na mua pukuna Abraham te taonia na vetena, mana pukuna Abraham te taluutunia ma God te dete maemanea.\x - \xo 4:13 \xt Vuivuni 17:4-6; 22:17-18; Galatia 3:29\x* \v 14 Ke vagha ke utuni nina baubahu God te vanira vamua rahei tara taonia na vetena ke, ko ghaghua mi geva ke kokoba nimua na taluutuni mana baubahu ke taho,\x - \xo 4:14 \xt Galatia 3:18\x* \v 15 na pukuna na vetena te lavia mai na vahaghitaili vania ahei te tabotabo ni taoniana. Ma sakai na halautu vamua ge ko mua hughua na vetena ke, ko bei loghoa tua na vetena. \p \v 16 Mana pukuna te vagha eni, na taluutuni te puku ni mava. God te vaheghita mai tua nina baubahu, te vagha nina heveilee. Ke vagha ka taonighi na lei nilabu ni Jew pe taho, ge ka lavipangotighi mughua tua nina baubahu God, ge ka taluutuni te vagha Abraham. Abraham na tamadira gaira soko tara taluutuni.\x - \xo 4:16 \xt Galatia 3:7\x* \v 17 Eni na ghanaghana lokana na Gegere Tabu, tana bona God te bosa vania, “Inau tu viligho ge ko tamadira e subo ni kema.”\x - \xo 4:17 \xt Vuivuni 17:5\x* Eni te kale na pukuna Abraham te taluutunia God, te lavihaghea mai na vola te mua ghaha mai dania, me volaolira tara mate. \v 18 Tana bona God te baubahu vania Abraham, me talua ge ke tamadira e subo ni kema, ma Abraham te taluutunia. Ma God te bosa ghua, “Na lei vaivarimu kara subo vaghara na lei veitughu,”\x - \xo 4:18 \xt Vuivuni 15:5\x* sakai manaa na baubahu eni te mua malumu ge ke taluutunia. \v 19 Nina taluutuni Abraham te mua kubolu, sakai manaa te ghilala te tonikama tua, te dutu sakai hangalatu na niuluna. Ma Sarah na tauna te mua dalegha ghua.\x - \xo 4:19 \xt Vuivuni 17:17\x* \fig Abraham ma Sarah|alt="Abraham & Sarah with Isaac" src="co00643b.tif" size="col" loc="end 19" ref="4:19" \fig* \v 20 Ma Abraham te laga so na taluutuniani na lei nina baubahu God, te vagha nina taluutuni te patupatua, ge holohaba nia God. \v 21 Ma gaia te puku ni taluutuniana God, ge God ke tangomana na goniana na hava te nia baubahu. \v 22 Mana pukuna Abraham te taluutunia, God te detea gaia te maemane. \x - \xo 4:22 \xt Vuivuni 15:6; Rome 4:3\x* \p \v 23 Na utuni tara gerea eni, te mua hangaa vamua Abraham, \v 24 ma vanighita ighita udolu. Te bosa togholuvughita God ke deteghita ta maemane, ke vagha ka taluutunia God gaia te volaolia Jesus dida na Lord tana mate. \v 25 Ma gaia God te lubatia Jesus ge ke mate, na pukuna na lei paluda. Ma God te tughuru vaghini olia sania na mate, ge ke dete maemaneghita tana matana God.\x - \xo 4:25 \xt Isaiah 53:4-5\x* \c 5 \s1 Ka kabu mabo kolua God \p \v 1 Mete vagha ta vaa talu maemaneghita tua tana matana God nia na taluutuni ke, ighita ka kabu mabo kolua ghua God, na pukuna na hava Jesus Christ dida na Lord te goni sokoi vanighita tua. \v 2 Na pukuna ta taluutunia Jesus Christ, te lavighita vaa ta nina sonihalavu God, ta ghahaghita iga itaeni. Mi ghita ta righia gatu nia na ghanaghana mava mana togotogo, ma ka pitudila, ge ka tunuva kolua ta nina rongoragha God. \v 3 Tana bona na lei vahola mana vahaghitaili tara kaleghita, ighita ka togotogo, na pukuna ta ghilala tara uto vanighita ge ke hangaghita ge ka tughuru ngasi. \v 4 Na tughuru ngasi tana vahaghitaili te vuhaa na laga tana nilabu uto. Mana nilabu uto te vaa lagalaga dida na pitudila tana vola. \v 5 Mana ghanaghana ni pitudila, ke mua vaa kubolui na lioda. Ighita ta ghilala ghua te sule vanighita nina dolo God, na pukuna te vaheghita mai tua na Tarunga Tabu, ge ke ghaha tana tobada kolua nia nina dolo. \p \v 6 Tana bona ighita te vatei aroviada, Christ te mai mate tughughita tana lei paluda, tana bona God te vilia. \v 7 E vahola ngangata vania siki sakai ge ke mate tughua na tinoni maemane. Hauva ka ma sogea siki sakai te liona ge ke mate tughua na tinoni uto. \v 8 Ma God te tatea nina dolo vanighita te sule, me nia vetena mai Christ ge ke mate tughughita, ighita rana tangohahi. \p \v 9 Mete vagha Christ te vaa talu maemaneghita tua tana matana God, nia na ghabuna, gaia ke tangomana sughua na vavolada ta nina dete God. \v 10 Mete vagha God te va huiolighita tua ge ka sakai sonikolu oli itatana, nia na mateana na Dalena, tana bona ta levunimate vania, ke tangomana so ge ke vavolaghita nia na volana Christ. \v 11 Mi ghita ka togotogo ghua, na pukuna God te nia vetena mai dida na Lord Jesus Christ, mana hava te nei vanighita tua, ge ka kabu mabo kolua God. \s1 Jesus Christ te haba vulea vaa Adam \p \v 12 Tana bona Adam te tangohahi, na palu te horavira na lei tinoni soko, me lavi rughuhaghea mai na mate. Mana pukuna keri, na lei tinoni soko kara mate na pukuna tara tangohahi.\x - \xo 5:12 \xt Vuivuni 3:6\x* \v 13 E utuni, na lei tinoni tara tangohahi naghona na maiana nina vetena Moses. Me taho na vetena ka hughua, God te mua idumia na paludira. \v 14 Hauva, tana bonana Adam me sara tana bona God te vahea na vetena ta Moses, gaira udolu tara mate na pukuna tara tangohahi, sakai manaa tara mua hughui na bosana God te vagha Adam. \p Ma Adam te vagha na totoghalena Christ, te mua mai mua. \v 15 Hauva na paluna Adam te keha ngangata ta nina sonihalavu Christ ge talukehai na paluda. A sakai na mane eni Adam te lavihaghea mai na mate vanira tara subo nia na paluna. Hauva nina sonihalavu God te lagavulea, mana ruana na tinoni eni, a Jesus Christ te lavihaghea mai na talukeha palu vanira tara subo. \v 16 Mana oliolina nina sonihalavu God, te keha itatana na oliolina nina tangohahi Adam. Na pukuna nina tangohahi Adam te lavihaghea mai nina detekale God vanira na lei tinoni, hauva na pukuna nina sonihalavu, ge God te va maemaneghita tana matana me lavipangotighita sakai manaa na paluda tara subo. \v 17 Nina tangohahi Adam te nea na mate ge maana pungisira na lei tinoni, hauva me laga vulea va na oliolina na hava Jesus Christ te gonia. Gaira udolu tara lavipangotia nina sonihalavu God ge God te va talu maemanera tana matana, tara lavia na vola kasila ma kara vunaghi pungisi kolua Jesus Christ. \v 18 Eo, na paluna Adam te lavia mai na detekale ivuvungadira na lei tinoni soko. Ma nia nina gehegehe maemane Christ, te nera na lei tinoni soko ge kara kaekage tana matana God, ge vahera na vola. \v 19 E subo na vure kara tangohahi na pukuna nina lio ni hughu sakai na tinoni, Adam. Mana pukuna sakai na tinoni ghua, Christ, te kabu taonia God ke, subo na vure kara kaekage tana matana God. \p \v 20 God te nia hevei nina vetena ge na lei tinoni kara righi kalea na sulena didira na tangohahi. Me te vagha na lei tinoni tara tangohahi, ge nina sonihalavu God te sule vulera. \v 21 Me te vagha na palu te lagavulera na lei tinoni soko, me lavira vaa tana mate. Ma nina sonihalavu God te lagavule vaa itaeni, ge talu maemaneghita tana matana. Na pukuna eni ighita ka lavia na oliolina na vola kasila, nia na hava Jesus Christ dida na Lord te nei vanighita. \c 6 \s1 Jesus te lagavulea na maana ni tangohahi \p \v 1 ?Na hava ka gonia? ?Ka nia tona haliu so na tangohahi, ge nina sonihalavu God ke sepalaghi haia? \v 2 Taho vaho tua! Na pukuna ta mate tua ta nina maana ni palu, ma ka mua ghoi nia tona haliu ghua na kabu hahihahi. \v 3 ?Ivei tea, au nia ponolio nimiu tua tana bona tara vulitabughita, aeni te talutateghita ta sakai sonikolu ma mate kolu itatana Jesus Christ? \v 4 Vaho ge tana bona tara vulitabughita, ighita ta mate, mara tavughi kolughita tua ta Christ. Mete vagha Christ te tughuru oli sania na mate, nia nina maana na Tamada te rongoragha, mi taeni ighita ta loghoa tua na vola vaolu.\x - \xo 6:4 \xt Colosse 2:12\x* \p \v 5 Mana pukuna ighita ta sakai sonikolu tua ta Christ tana mateana, te vagha ghua ighita ka ghoi tughuru oli tana mate kolua ghua itatana. \v 6 Ta ghilalai tua na lei nilabuda dika ta gonighi te padi ke, tara patoki kolua nia tua Christ tana ghaivavala, keri ge na palu ke mua ghoi loghoa ghua na maana tana volada. \v 7 Mana pukuna tana bona ta mate kolua Christ, ighita ta kabu tatavahale tua ta nina maana na tangohahi. \p \v 8 Mana pukuna ta mate kolua tua Christ, mi ghita ta ghilala, ge ka vola kolua. \v 9 Mi ghita ta ghilala e utuni te vagha eni, na pukuna Christ te tughuru vaghini olia tana mate, me ke mua mate ghua. Mi taeni na mate te mua maana pungisia. \v 10 Christ te sakai tughuru ni mate vamua tua, ge lagavulea nina maana na palu, mi taeni te ghaha ge nia kikinima God. \v 11 Te vagha keri ke, kau ghilala heghemiu, tau mate tua tana palu ke, ge kau tangomana na kabu ta nina rongoragha God, kolua Jesus Christ. \p \v 12 Vaho ge kau bei lubatia na palu, ge ke vunaghi pungisia na volamiu. Kau bei taonighi na lei ghanaghana dika. \v 13 Bei lubatia gea na siki baebase ni hulimiu, ge ke gehegehe dika. Hauva ma kau hea olia na volamiu vania God, na pukuna te vaheghau mai tua na vola vaolu. Kau nia hevei na hulimiu udolu ge kau gonighi na hava te maemane. \v 14 Ke bei vunaghi pungisighau gea na palu, na pukuna ighau tau mua kabu sarana nina vetena Moses. Itaeni, ghau tau kabu sarana tua nina sonihalavu God. \s1 Na tatavahale ge ka taonia God \p \v 15 ?Te vagha ighita ta kabu sarana nina sonihalavu God, ma mua kabu sarana nina vetena Moses ke, ivei tea ka tona haliu so na kabu hahihahi? Taho vaho tua! \v 16 Mau ghilala tua, na hava tau vilia mau taonia, gaia ke vunaghi pungisighau. Kau vilia na palu ke, ke oliolina tana mate kasila. Ma kau vilia ge kau taonia God ke, gaia ke dete maemane ghau. \v 17 Holoutoa God, na pukuna, tana bona te padi tau kabu hahihahi te vaghara rana seka, mi taeni tau taonia nina tarai vaolu God, te vaheghau mai lokani na tobamiu. \v 18 God te tatavahaleghau tua tana palu, tau ghoi seka vania na vunaghimiu vaolu, mana vunaghimiu keri na maemane. \p \v 19 Inau tu bosa te vagha eni, mu nia bosa vaughilala na vunaghi ma nina seka, na pukuna te malumu ge kau ghanaghana kalea nia. Tana bona te padi, tau lubatighau heghemiu ge kau kabu meto tana palu te vagha na seka te lutu vania na vunaghina. Mi taeni tau lubatighau mughua ge kau taonighi na halautu te maemane, ma kau loghoa na vola ni kabu tabu. \v 20 Tana lei bongi te padi, tau lutu te vagha na seka ni palu, mau mua ghanaghana mavaa nia na kabu maemane. \v 21 ?Mana hava ka sodoa iga? E taho siki totobo uto, mi taeni tau nighi maa na lei totobo tau gonighi, na lei totobo raini na sosokoni ke, ke heghau na mate kasila. \v 22 Hauva mi taeni God te tatavahaleghau tua ta nina maana na tangohahi, ghau rana seka vania God. Mau gonighi na lei totobo ke hulighau tana vola ni kabu tabu, na oliolina na vola kasila. \v 23 Na tabana na tangohahi na mate kasila, mana sonihalavu nina God te vola kasila, ma ta sakai sonikolua dida na Lord Jesus Christ. \c 7 \s1 Ighita ta tatavahale tana nina vetena Moses \p \v 1 Ighau rana taluutuni, inau tu ghilala ge kau ghilala na hava ku bosa taeni, na pukuna tau manahana tua na vetena. Mau ghilala ghua na tinoni isarani na lei vetena tana bona na tinoni te vola mua. \v 2 Inau ku tughunitatea vanighau - tana bona na vaivine ke taulaghi, na vetena ke righitaonia na vaivine itatana tauna, tana bona na mane te vola mua. Me ke mate na tauna ke, na vaivine te tatavahale vania na vetena ni taulaghi. \v 3 Keri ge na tauna te vola mua me ke ba tauna siki mane keha, agaia na vaivine keri te ngelengele. Ma ge teke vagha ke mate na tauna, ke tatavahale tua na vaivine tana vetena me ke taho tua na ngelengele igaa, tana bona ke taulaghi oli. \p \v 4 Ghau rana taluutuni, aeni te vagha keri vanighau. Itaeni, nina vetena Moses ke mua tabeghau ta nina maana, na pukuna ighau kau nia mate ta nina maana, tana bona kau nia mate kolua Christ tana ghaivavala. Mi taeni ighau kau sakai sonikolu ta Christ, te tughuru oli tana mate. Ighita nina vure Christ, ge ka nei na lei gehegehe te maemane ge ka nia kikinima God. \v 5 Tana bona ighita ka taonighi na lei ghanaghanadika ni huli, na palu te lutu ighobuda. Mana lei totobo dika nina vetena Moses te hovei, rakeri na lei totobo ta lioda ge ka gonighi, mana oliolina keri na mate kasila. \v 6 Mi taeni God te neghita ge ka tatavahale itatana na vetena mana nina maana ni vetena te lotighita, na pukuna ighita ta mate kolu ta Christ. Itaeni, ighita ta gehegehe vania God tana halautu vaolu. Na mua gehegehe vania na taoniana nina vetena Moses, mi tana halautu vaolu ka taonia na Tarunga Tabu. \s1 Nina vetena God te tughunitatei na lei paluda \p \v 7 ?Ivei tea, e dika nina vetena Moses? Taho! Na vetena te mua meto, mana vetena te tughunitatea vaniu na lei palugu. Mi nau tu mua ghilala ge na gharu ke hahi tana vetena ge ke vagha ke mua bosa, “Ko bei gharu.”\x - \xo 7:7 \xt Buka Rughuhoru 20:17; Eruani Vetena 5:21\x* \v 8 Mi tana bona tu manahana ge a God te hovea na gharu, na palu te lavia mai na lei vata ni lio dika itagua inau! Ge ke taho na vetena ke, na palu ke mua loghoa na maana. \v 9 Mi nau tu tatavahale so tana bona tu mua ghilala manahana na hava na vetena te kurutia. Tana bona tu ghilala na utuni, mi nau tu ghanaghana kalea tu diua na vetena mana tangohahi sughua maia na mate igaa. \v 10 Na vetena te uto, te talutatea vaniu na halautu ni vola. Hauva me vahera ghua na rongorongo ni dete mate. \v 11 Na palu te lavi laga nia na vetena me pegou. Me laviu vaa tana vetena te uto ge ke mateu.\x - \xo 7:11 \xt Vuivuni 3:13\x* \v 12 Mete ghaghua iga ke, na vetena heghena te tabu me maemane maia te uto. \v 13 ?Ivei tea ge ke ghaghua igaa? ?E ghaghua sughua iga na vetena uto eni ge ke vaheu na mate? Taho vaho tua! Na palu te talutatea na uto me laviolia mai na lei nigua na detekale. Mi kakeri tea ge ka righikalea na dikana na palu. Mi ta nina vetena uto God gaia te gehetighi gaa nina lei gehegehe te dika. \s1 Na pala hughuhughu tana palu \p \v 14 Nina vetena Moses te uto na pukuna te mai so iga na Tarunga Tabu. Mu tangohahi na pukuna inau na tinoni vamua. Mete vagha inau tu gehegehe vania na palu vagha na tinoni pipiti, mana palu te vunaghi pungisiu. \v 15 Inau tu mua ghilala oliu heghegu sughua, mu liona ge ku gehe talau na hava te maemane, mu tu mua gehetighi. Mana lei gehegehe tu nia sika, raini tu gonighi.\x - \xo 7:15 \xt Galatia 5:17\x* \v 16 Mi nau tu ghilala utoa na hava tu gonia ke, te hahi, ma nigua na lei nilabu dika te tughunitatea me talamaghinia na lei vetena te uto. \v 17 Mu ku mua tangomana na hangagu heghegu, na pukuna na palu ilokagu te neu ge u gonighi na lei totobo dika. \v 18 Inau tu ghilalau ge taho siki totobo te uto ilokana na tobagu, tana bona tu taonighi na lei ghanaghanadika ni huli. Sakai vamua tu liona na gehegehe maemane ke, mu ku mua tangomana. \v 19 Tana bona tu liona na gehegehe uto mu mua tangomana. Mi tana bona tu tabotabo ge ku mua gehegehe hahi mi nau tu nea so. \v 20 Ma ge tuku gonighi na lei totobo tu mua lioni na goniani, nau tu mua goni utunighi, mana palu ilokagu inau te gonighi. \p \v 21 Aeni na hava tu gonia talau. Tana bona tu liona na goniana na hava te uto, mi nau tu gonighi na lei totobo te dika. \v 22 Inau tu dolovighi nina vetena God tana tobagu udolu. \v 23 Ma sakai na vetena keha te lutu itagua. Gaia te veitotoghoni tana ghanaghanagu te liona na goniana na uto. Mana vetena keha eni te lotiu te vagha na tinoni pipiti sarana na maana ni palu te ghaha so ilokagu. \v 24 Sakai sughua na tinoni dikalio ngangata inau. ?Ahei ke tatavahaleu tana vola eni, te maana pungisiu iga tana palu, te huliu va tana mate kasila? \v 25 Holoutogho God, na pukuna Jesus Christ dida na Lord te tangomana ge ke tatavahaleu. \p Vaho ge, mi tana liogu inau tu liona sughua na kabu taoniana nina vetena God, hauva na lei ghanaghanadika ni huligu tara gonia vania na palu te vagha na tinoni pipiti. \c 8 \s1 Na vola ta nina maana na Tarunga Tabu \p \v 1 Keri ge taho tua na dete ta God vanira gaira tara sakai sonikolu itatana Jesus Christ, \v 2 na pukuna nina maana\f + \fr 8:2 \ft Tana leu ni Greek: \fk vetena; \ft Te vagha tana 2b.\f* na Tarunga Tabu te heghita na vola vaolu na pukuna na hava Jesus Christ te nea vanighita, mana Tarunga Tabu te va tatavahaleghita tana maana ni palu, te ghidevia tana mate. \v 3 Anina vetena Moses te mua vavolaghita, na pukuna na lei ghanaghanadika ni huli. Ma God te tatavahaleghita tana bona gaia te nia vetena mai na puku ni Dalena tana huli vaghaghita. Me heghita mai Dalena te vagha te sukaghi tughui na lei paluda, ma God te durakei nina maana ni palu te vunaghi pungisighi na lei volada. \v 4 Me nea te vagha eni ge ka taonia na hava ilokana nina vetena Moses. Mi taeni ta kabu maemane na pukuna ta mua taonia na tangohahi ni huli ma taonia vamua na Tarunga Tabu. \p \v 5 Ma gaira arahei tara taonighi na lei ghanaghanadika ni huli, tara ghanaghanai vamua na lei totobo dika. Hauva, gaira hei te hulira na Tarunga Tabu tara ghanaghanai vamua na lei totobo te liona na Tarunga Tabu. \v 6 Ge na tangohahi ni huli te hulia na liomiu ke, mi geva kau sodoa na mate. Me ke hulia na Tarunga Tabu na ghanaghanamiu ke, ge kau sodoa na vola mana mabo iga. \v 7 Na lei ghanaghana dika ni huli te levunimate haia vania God. Ra mua nia kikinima nina vetena God, me ke mua ghoi tangomana tua. \v 8 Gaira rahei tara taonighi na ghanaghanadika ni huli ke, kara mua ghoi righi togotogoa God. \p \v 9 Mi ghau te mua hulighau na lei ghanaghana dika ni huli. Ighau te hulighau na Tarunga Tabu, ge teke ghahaa nina Tarunga Tabu God itamiu. Ma kau ghilala, gaira tara mua loghoa nina Tarunga Tabu Christ ilokadira tara mua tinoni taluutuni. \v 10 Mana pukuna Christ te ghaha lokamiu, sakai vamua na hulimiu ke mate na pukuna na palumiu, mana tarungamiu ke vola haia so, na pukuna ighau tau maemane tana matana God. \v 11 God te tughuruvaghinia Jesus tana mate, ma nina Tarunga Tabu te ghaha itamiu. Mete vagha te tughuruvaghinia Christ tana mate, ma gaia ke nia hevei na vola tana huli vinahi nia sakai na Tarunga Tabu te ghaha ilokamiu.\x - \xo 8:11 \xt 1 Corinthians 3:16\x* \p \v 12 Ghau na lei hoghomami, kau bei taonighi na ghanaghanadika ni huli, ma kau taonia mughua na Tarunga Tabu. \v 13 Ke vagha kau kabu taonia so na ghanaghanadika ni huli ke, igeva kau lavia na mate kasila. Me ke vagha ta nina maana na Tarunga Tabu mughua ge kau ririu keha sanighi nimiu na lei gehegehe dika ge kau vola. \v 14 Ma rahei te hulira na Tarunga Tabu tara dalena God. \v 15 Ma nina Tarunga Tabu God te mua neghita vaghara na lei seka tara mataghunia. Mana Tarunga Tabu te neghita ighita na lei dalena God, ma nia nina maana ighita ka holoa nia, “Tamada, na puku ni Tamada.” \x - \xo 8:15 \xt Mark 14:36; Galatia 4:6\x* \v 16 Ma nina Tarunga Tabu te kokoe vanighita tana tobada me bosa vanighita, ighita rana dalena God. \v 17 Na pukuna ighita ta puku ni dalena, ge ka tuvalighi nina vauto mana lei totobo uto God te bahua ge ke vahea Christ. Ge ighita ka sakai sonikolu ta nina rongoragha, ma ge ka sakaisonikolu ghua ta nina vahaghitaili.\x - \xo 8:17 \xt Galatia 4:5-7\x* \s1 Na rongoragha ke mai \p \v 18 Na hava ta nia vahaghitaili taeni ke, ka mua idumi kolua nia na lada mana rongoragha God ke vaheghita mai kise. \v 19 Na lei totobo God te gonighi tana maramana tara pitudilaa na bongi tana bona ke livu vanira rahei tara puku ni dalena. \v 20 Na lei totobo soko tana maramana ke sarana nina vavaranga God idania.\f + \fr 8:20 \fk Vavaranga God \ft Na maramana udolu te sarana nina varanga God tana bona Adam ma Eve toro ghania na vanga tana Na Leghai tara holoa nia Eden. Righia Vuivuni 3:17-19\f* Na mua pukuna tara liodira te vagha, mana pukuna te taonia na liona God. Aeni na pitudila ge \v 21 God te bahui na lei totobo te gonighi kara tatavahale tana mate maia te durake. Gaia ke nei na lei totobo te gonighi kara tatavahale vaghara na lei dalena. \v 22 Te vuivuni tana bona Adam te tangohahi me sara itaeni, mi ghita ta ghilala na lei totobo te goni sokoi tara keikei mara vahaghitaili vagha na bona ni vahuana na meomeo, tana bona ka pitudila ge God ke vaa tatavahalei. \v 23 Mi ghita ghua rana taluutuni, sakai manaa ta loghoa na Tarunga Tabu ilokada, te vagha na taba ge God te diki vaheghita, ta keikei tana bona ka pitudila ge God ke vaa tatavahaleghita tana vahaghitaili. Mi ghita soko ka pitupitudila tana bona God ke heghita mai dida na lologho te vagha na dalena, maia na huli vaolu te vagha te bahughita nia tua.\x - \xo 8:23 \xt 2 Corinthians 5:2-4\x* \v 24 Na pukuna God te volaghita tua, ma pitudilai na lei totobo uto te bahughita nia tua. Ge ka diki loghoa tua siki totobo ke, ma ka mua nia ghaghua na pitudila. \v 25 Mana pukuna ighita ka mua lavia na hava ka pitudila ke, ighita ka nia pitudila mughua na lioni vadangitai. \v 26 Mana Tarunga Tabu ke hangaghita, tana bona na volada te lugu. Ighita ta mua ghilala na hava ta kokoeliulivutia, hauvaa na Tarunga Tabu te kokoeliulivuti tughughita tana lei bosa ma ka mua tangomana tua na bosa kaleana. \v 27 Ma Tamada te siropotai na lei tobada me ghilala na hava na Tarunga Tabu te bosaa, na pukuna na Tarunga Tabu te nongi tughughita ighita rana taluutuni ta sakai sonikolu tana liona God. \p \v 28 Mi ghita ta ghilala gaia God te nei na lei totobo soko ge kara lutu, na utoadira gaira tara dolovia God ma rahei te holora taonia na liona. \v 29 Tana vuivuni, God te ghilalara tua nina vure me vilira ge kara vagha Dalena, ge na Dalena ke diki kamanagho, itadira rana taluutuni. \v 30 Mete vili sokora tua me holora mai tatana. Ma rahei te holora mai te dete maemanera tana matana ge kara tunuva kolua ta nina rongoragha. \s1 Taho siki totobo ke vilivokaghita ta nina dolo God \p \v 31 ?Na hava ka bosai nia na lei totobo raini? ?Na pukuna God ke nighita pala ke, ma ahei ghua ke hughuhughu kolughita? \v 32 God te mua talu olia na Dalena me lubatia ge mate tughughita. Na pukuna God te nea keri, ta ghilala ge ke vaheghita ghua na lei totobo soko. \p \v 33 ?Ahei ke tangomana na hurukaleada God te vilighita ge ka nina vure tua? ?Ke tangomana so God? Taho. Agaia sakai te vaheghita ge ka maemane tana matana. \v 34 ?Ahei sughua ke detekaleghita? ?Ke tangomana so Jesus Christ? Taho, agaia eni sakai te mate tughughita me tughuru oli vanighita me sopou tana madolona\f + \fr 8:34 \fk madolona God \ft na malei haba mana maana \f* God me nongia ge ke hangaghita. \v 35 ?Ke tangomana so siki totobo ke vilivokaghita ta nina dolo Christ? Taho siki totobo, Christ te dolovighita talau, sakai vamua ka sodoa na gunaguna mana haurake, totoro, vitolo, tara soesole na pukuna tara bona, maemate, pa kara lavimataghuda tana mate. \v 36 Te vagha na Gegere Tabu te bosaa, \q1 “God, na pukuna ighai nina vure, \q2 ge rana vure tara liona ge kara mateghai tughu bongi. \q1 Rana vure tara ghanaghana te manana so ge kai mate, \q2 te vaghara na lei sheep tara matera mara pahepahera.”\x - \xo 8:36 \xt Buka Linge 44:22\x* \m \v 37 Sakai vamua na lei totobo raini ke kaleghita, ta lagavulea tua na pukuna Christ te hangaghita mete dolovighita. \v 38 Mi nau tu ghilala tua, taho siki totobo ke vilivokaghita ta nina dolo God. Na mate mana vola ke mua tangomana ghua. Na lei angel mana lei tidalo dika kara mua tangomana ghua. Ma dida na mataghu taeni ke, na kanoragha vania ikise, sughua na maana ni betidalo ke mua tangomana na lavikehana nina dolo God. \v 39 Taho siki totobo kokouna na parako pi borona na horara ke tangomana ghua, me taho siki totobo God te gonia ke vilivokaghita ta nina dolo God, te tatea tua Jesus Christ dida na Lord. \c 9 \s1 God te vilira rana vure Jew \p \v 1 Na pukuna tu nina tinoni Christ, na hava tu nia kokoe vanighau te utuni. Inau tu mua kiko, na ghanaghanagu mana Tarunga Tabu toro patui na hava tu bosai ke, te utuni. \v 2 Na tobagu te vonughia na dikalio mana vahaghitaili te mua soko, \v 3 na pukuna nigua na vure, rana Jew, tara mua taluutunia Christ. Inau tu lubati oliu heghegu ge God ke va toro kasilau ku luba sania Christ tughura rana vure Jew, ke vagha ke va hangara kara taluutunia. \v 4 Agaira na vure ni Israel, rana puku ni dalena God te vilira. Idania God te tatei vanira nina rongoragha. Ma ge baubahu vanira, me vahera nina vetena. Ma gaira tara loghoa na maana ni holohabana mana lavipangotiana nina puku ni baubahu.\x - \xo 9:4 \xt Buka Rughuhoru 4:22\x* \v 5 Rana kukuadira nina lei puku ni vure haba God, a Christ heghena ghua tara bahua tana kema ni Jew. Ma Christ gaia God, te vunaghi pungisighi na lei totobo soko, me kaekagena na holouto kasila! Amen. \p \v 6 ?Ivei tea, God te mua gonikalei nina baubahu vanira na Jew? Taho, na mua gaira udolu tara vahura tana binaboli ni Jew, tara puku ni Jew. \v 7 E utuni sughua gaira tara vaivarina Abraham, me mua nera ge kara puku ni vaivarina udolu. Sakai vamua Abraham te loghora na balu dalena, te gerea na Gegere Tabu, God te bosa vania, \q1 Na puku ni vaivarimu \q2 kara vahura mai tana kemana Isaac, na dalemu. \x - \xo 9:7 \xt Vuivuni 21:12\x* \m \v 8 Mete vagha eni ke, na lei vaivarina Abraham tana levu ni huli tara mua puku ni dalena God. Gaira rana dalena God vamua tana baubahu, tara puku ni vaivarina Abraham. \v 9 Aeni na hava God te nia baubahu vania Abraham, \q1 “Tana niulu ke mai, inau ku oli mai soo, \q2 ma Sarah ke vahua na garimane.” \x - \xo 9:9 \xt Vuivuni 18:10, 14\x* \m \v 10 Na dalena eni ke, Isaac na vaivarida. Tana bona ke sule dato, gaia ke tauna Rebekah, me ke vahura na baso. \v 11 Naghona tara mua vahura mua, ge ro gonighi na lei totobo uto pana dika ke, ma Rebekah te holaa na rongorongo itatana God. Na rongorongo eni te talutatea gaia God te vili taonia nina ghanaghana heghena, \v 12 me mua taonia dida na lutu uto pe dika. God te bosa vania Rebekah, “Na kamanagho ke lutu vania na kamamuri.”\x - \xo 9:12 \xt Vuivuni 25:23\x* \v 13 Tana Gegere Tabu te bosaa, \q1 “Inau tu dolovia Jacob, mu nia sika Esau.” \x - \xo 9:13 \xt Malachi 1:2-3\x* \p \v 14 ?Mi ghita na hava ka bosaa? ?Ivei tea, God te mua kaekage pe maemane? Taho vaho tua! \v 15 Ma gaia te bosa vania Moses me ghaghua, \q1 Inau ku tatea nigua na veiarovi \q2 vania ahei tua tu vilia, \q1 mi nau ku tatea nigua na liouto \q2 itatana ahei tu vilia tua.\x - \xo 9:15 \xt Buka Rughuhoru 33:19\x* \m \v 16 God ke mua taonia na lioda, ge ka lavipangotia nina baubahu God. Ighita ka mua tangomana na holaani nia na viliana pana lagalaga vaniana. Ma God ke tatea nina na veiarovi vania ahei ke vilia. \v 17 Mana Gegere Tabu te ghaghua, God te bosa vania na Vunaghi haba ni Egypt me ghaghua, \q1 “Inau tu viligho nia na puku ni ghanaghana eni, \q2 ge ko tughunitatea nigua na maana itamiu, \q1 ma ge na ladagu ke horavia na maramana udolu.” \x - \xo 9:17 \xt Buka Rughuhoru 9:16\x* \m \v 18 Vaho ge, God ke arovira na balu na pukuna te liodira, ma gaia ke vilira na balu tinoni ge ke hera kutuvatu ma kara mua rongovia. \s1 Nina veiarovia mana nina rutu God \p \v 19 Sogea siki sakai tamiu ke bosa bulebule te vagha eni, “?Na hava te ghua God, ge detera na vure tara mua rongovia, na pukuna na lei totobo ta gonighi tara taonia vamua na liona?” \v 20 Inau ku bosa tughu vanigho, ?Ahei ighoe, to tinoni vamua, ge ko koehorua God? ?Ke tangomana so sakai na totobo gogoni ge ke huatia na tinoni te gonia, ‘?Na hava na pukuna ge o goniu te vagha eni?’ \x - \xo 9:20 \xt Isaiah 29:16; 45:9\x* \v 21 Tana bona na tinoni te saria na popo, ge va taonia na liona. Keba gonia sakai na popo na vatei vaguvagu mana ruani vatei soni lololo, e uto ngangata. \v 22 God te gonighi tua te vaghai kiri. Gaia te liona ge ke tatei nina rutu ma nina maana, hauva gaia te lio kikinima me vadangitai vanira arahei te ulaghadira nina dete mana taghalaghi. \v 23 Ma gaia te tatei ghua nina lologho ni rongoragha te haba vanira rahei gaia te gonidilara te ulaghadira nina veiarovi. \v 24 Ighita nina vure God te vilighita. Gaia te mua vilighita igobudira na Jew vamua, maia ghua rana mua Jew. \v 25 Te vaghaa eni ke, na prophet Hosea te gerea na hava God te bosa, \q1 “Gaira tara mua nigua na vure idania, \q2 itaeni ku holora nia nigua na vure. \q1 Mi nau ku dolovira gaira \q2 tu mua dolovira idania!”\x - \xo 9:25 \xt Hosea 2:23\x* \m Ma gaia te gerea ghua, \q1 \v 26 Idania God te bosa vanira, \q2 ‘Ighau amua nigua na vure.’ \q1 Mi taeni gaia ke bosa vanira, \q2 ‘Ighau rana lei dalena God te vola.’ \x - \xo 9:26 \xt Hosea 1:10\x* \p \v 27 Ma Isaiah na Prophet te nira ghaeghahe rana Israel, \q1 “Sughua rana vure ni Israel \q2 tara sepalaghi vaghara na saghalea, \q1 mana balu itadira vamua God ke volara. \q1 \v 28 Ma Lord ke toro minaminara rana vure tana maramana.” \x - \xo 9:28 \xt Isaiah 10:22-23\x* \m \v 29 Ma Isaiah te bosa ghua, \q1 “Ma ge a Lord puku ni maana \q2 ke mua lubatira na balu itadira rana vaivarida, \q1 Gaia te durakeghita te vagha \q2 rana vure ni Sodom mi Gomorrah.”\x - \xo 9:29 \xt Isaiah 1:9\x* \s1 Rana vure ni Israel tara mua taluutunia Jesus \p \v 30 ?Na hava na ghanaghana ilokana na lei totobo raini? Sakai vamua rana mua Jew tara mua kenea God, God te va talu maemanera tana matana tana bona tara taluutunia Jesus Christ. \v 31 Ma rana Jew, tara tabotabo ngangata ge kara talu maemanera heghedira itatana God taonia nina vetena Moses, mara mua tangomana. \v 32 ?Na hava na pukuna? Tara mua maemane na pukuna gaira tara tabotabo ge kara talu maemanera itatana God na taoniana na vetena ma nia na utoadira, mara mua varava tana taluutuni. Te vagha tara nia sarikiba na vatu sule tana na halautudira me kutulaghinira. \v 33 Lokana na Gegere Tabu, God te bosa pungisira me ghaghua, \q1 “Kau righia! Inau tu talua na vatu i Jerusalem, \q2 te nera na lei tinoni ge ra sarikiba, \q2 mana vatu te nera ge ra tumuhoru.” \x - \xo 9:33 \xt Isaiah 8:14; Buka Linge 118:22; Matthew 21:42-44\x* \q1 “Ma rahei tara taluutunia gaia, \q2 kara mua nia maa.” \x - \xo 9:33 \xt Isaiah 28:16 \x* \c 10 \p \v 1 Ghau rana taluutuni, inau tu ghanaghana oli ngangata ta nigua na kokoeliulivuti vania God, ge gaia ke vavolara rana vure ni Jew. \v 2 Inau tu ghilala didira na ghanaghana mava vania God, hauva me mua maemane didira na manaha. \v 3 Ma gaira tara mua ghanaghana kalea na puku ni halautuna God ge ke talu maemanera na lei tinoni tana matana. Hauva mara tabe ngasilia ge kara lutu maemane itatana God nia na taoniana nina vetena Moses, keri ge ra mua taonia na halautuna God. \v 4 Christ te taonighi tua na lei vetena udolu. Mi taeni gaia na halautu vaolu ge rahei kara taluutunia, Christ ke va talu maemanera tana matana God. \p \v 5 Tana bona Moses te gerea eni te vagha na halautu na lei tinoni te va maemane tana matana God, me bosaa ilokana na Gegere Tabu, \q1 Ke vagha tau liona ge kau holaa na vola kasila, \q2 kau taonighi mughua na lei vetena udolu God te vaheghita. \x - \xo 10:5 \xt Buka Vetena 18:5\x* \m \v 6 Hauva na hava na Gegere Tabu te talutatea na nilabu ge ka maemanea na pukuna ta taluutunia Christ te dutuvighita, te vagha eni, \q1 Kau bei nongia tana ghanaghanamiu, “?Ahei ke dato ikokou?” \m (Na pukuna taho siki sakai ke dato ge ke lavi horua mai Christ ge ke va maemaneghita.) \v 7 Me ghoi ghaghua, \q1 Bei nongia te vagha, “?Ahei ke horu tana komudira na lei tinoni mate?” \m (na pukuna taho siki sakai ke ghoi volaolia Christ.) \v 8 Na halautu vanighita ge ka maemane itatana God nia na taluutuniana Christ ke, te mua vahola ge ka sodoa. Te vagha na Gegere Tabu te ghaghua, \q1 Mana rongorongo te dutuvighita tua, \q2 me ghaha tana ghidumiu mi tana tobamiu. \x - \xo 10:8 \xt Eruani Vetena 9:4; 30:12-14\x* \m Aeni gaia na rongorongo tai tughunitatea. \v 9 Ma ge ko tughuniladai nia na mangamu gaia Jesus te Lord, mo ko taluutunia tana tobamu ge ke tughuruvaghinia tana mate, ge God ke volagho. \v 10 Tana bona to taluutuni tana tobamu ke, God ke va talu maemanegho tua tana matana. Mi tana bona ko tughunitatea mughua tana mangamu, ge God ke volagho. \v 11 Te vagha na Gegere Tabu te bosaa, \q1 Arahei kara taluutunia kara mua nia maa. \x - \xo 10:11 \xt Isaiah 28:16\x* \m \v 12 Na vure ni Jew mana vure tara mua Jew tara sakai na vata vamua ta God. Gaira udolu tara loghoa a sakai na Lord vamua, ma gaia te vautora rahei tara nongia ge ke hangara. \v 13 Te vagha na Gegere Tabu te bosaa, \q1 Rahei kara holoa na ahana Lord, \q2 God ke volara. \x - \xo 10:13 \xt Joel 2:32\x* \p \v 14 ?Mi vei kara nea na holoana ge ke vavolara ke vagha kara mua taluutunia? ?Mi vei kara nea na taluutuniana ge ta kara mua rongovia mua nina rongorongo? ?Mi vei kara nea na rongoviana ge te ke taho ahei ke tughunitatea vanira? \v 15 ?Mi vei ke ghaghua siki sakai ge ke tona me ke tughunitatea vanira ke vagha God ke mua nira vetena? Aeni na Gegere Tabu te bosa, \q1 Te uto ngangata ge ka righira rahei tara mai, \q2 tughunitatea na rongorongo uto \x - \xo 10:15 \xt Isaiah 52:7\x* \m \v 16 Ma mua rana Jew udolu tara lavipangotia na rongorongo uto, te vagha Isaiah na prophet te bosa me ghaghua, \q1 ?Lord, ahei tua te taluutunia nimami na rongorongo?\x - \xo 10:16 \xt Isaiah 53:1\x* \m \v 17 Vaho ge, na taluutuni ta Christ te mai so tana bona tara varongohia na rongorongo uto, mana lei tinoni tara rongovia na rongorongo uto tana bona siki sakai te ladavaghinia Christ. \v 18 ?Mi vei kara ghaghua rana Jew? ?Ara rongovi vakodoa so na rongorongo uto? Eo, ra rongovia so, na pukuna na Gegere Tabu te bosaa, \q1 Na rongorongoni nina na lei totobo God te gonighi, \q2 me ladavaghinia tana maramana udolu, \q2 me saravighi na lei komu soko tana maramana.\x - \xo 10:18 \xt Buka Linge 19:4\x* \m \v 19 ?Mi vei tea ara ghilala utoa so na vure ni Israel? Eo, ara ghilala tua, na pukuna tana bongina Moses idania, God te bosa me ghaghua, \q1 “Inau ku volaghau ta nimiu na ghaghana \q2 tana bona ku vautora na balu kema keha. \q1 Inau ku nea na liomiu ge kau rutu \q2 na pukuna ku vautora na lei vure tara mua ghilalau inau.” \x - \xo 10:19 \xt Eruani Vetena 32:21\x* \m \v 20 Ma Isaiah te kokoe ladaa na hava God te bosaa, \q1 “Inau tara topou sakai manaa tara mua kene taotaoniu, \q2 mi nau tu tateu heghegu vanira arahei tara mua huahuatiu.” \x - \xo 10:20 \xt Isaiah 65:1\x* \m \v 21 Ma God te bosa me ghaghua vanira rana Israel, \q1 “Tana lei bongi soko tu pitura ge kara pulohi vaniu mai, \q2 hauvaa, tara mua taoniu mara hughuhughu koluu so.” \x - \xo 10:21 \xt Isaiah 65:2\x* \c 11 \s1 Nina veiarovi God vanira Israel \p \v 1 ?Ivei tea, God te muri sanira nina vure ni Jew? Taho mua malumu! Na pukuna inau heghegu na Jew, tana vaivarina Abraham, tana kemana Benjamin.\x - \xo 11:1 \xt Philippi 3:5\x* \v 2 God te mua muri sanira nina vure, te vilira tua tana vuivunina mai. Au ghiliaa so na hava na Gegere Tabu te tughunia vania na prophet Elijah, tana bona te bosa horura rana Israel me ghaghua. \q1 \v 3 “Lord, gaira tara labura nimua na prophet \q2 mara durakei nimua na lei bela ni sukaghi. \q1 Mi nau heghegu vamua na prophet tu vola, \q2 ma gaira tara tabotaboa ghua so na mateagu.” \x - \xo 11:3 \xt 1 Vunaghi Haba 19:10, 14\x* \m \v 4 Ma God te bosa tughu, me ghaghua vania, \q1 “E mua ighoe heghemu to ghahagho. \q2 Mi nau tu loghora heghegu ghua \q1 e vitu na togha ni tinoni tara taoniu inau, \q2 tara mua tongaghi mara mua kikinima vania na titinoni god Baal!” \x - \xo 11:4 \xt 1 Vunaghi Haba 19:18\x* \m \v 5 Mi taeni te vagha na lei bongina Elijah. Na balu Jew vamua tara taluutunia Christ na pukuna ta nina sonihalavu God te vilira nia tua. \v 6 Ma God te vavolara nia na sonihalavu keri, na mua pukuna didira na lutu te uto. Ke vagha God te vilira na pukuna tara gonighi na lutu te uto ke, nina sonihalavu te mua puku ni sonihalavu. \p \v 7 ?Mete vagha keri ke, na hava na ghanaghana iga? Mana vure ni Jew tara lutu laga ge ra kene topoa na halautu ge kara va maemane tana matana God. Hauva na balu vamua tara topoa, arahei God te vilira vamua. Ma gaira rahei God te mua vilira, te nera ge ra kutuvatu vamua. \v 8 Te vagha na Gegere Tabu te ghaghua, \q1 God te nera ge pungi na ghanaghanadira, \q2 vuivuni mai tua idania me sara mai taeni, \q1 tara mua ghilala utoa na hava na matadira te righia \q2 mana hava na kulidira te rongovia. \x - \xo 11:8 \xt Eruani Vetena 29:4; Isaiah 29:10\x* \m \v 9 Na Vunaghi haba David te bosa me ghaghua, \q1 Lubatighi didira na bela ni vanga ke vagha na taripiti vanira, \q2 keri ge tana bona kara ghanaghana ge ra kabu uto, \q2 kara nighi sarikiba ma kara vahaghitaili na pukuna na hava tara gonighi. \q1 \v 10 Lubatighi na matadira ke rorodo ma kara mua nighi vaevane, \q2 mo vahaghitailira haia te vagha siki sakai te hola imurina na hohola te mava. \x - \xo 11:10 \xt Buka Linge 69:22-23\x* \p \v 11 ?Ivei tea, tana bona na vure ni Jew tara sarikiba ma kara tumu horu, kara mua ghoi pulohi oli ta God? Taho vaho tua! Nia didira na tangohahi, anina ghanaghana God ke, ge vavolara rana mua Jew. Me gonia te vagha eni, ge na vure ni Jew tara nia ghaghana me liodira ge God ke vavolara ghua. \v 12 Na pukuna rana Jew tara tangohahi mara sania na vavolana God, gaia te vautora rana mua Jew. Mi tana bona rana vure Jew tara pulohi ta God mara taluutunia Christ ke, God ke vauto vulera vaa na lei tinoni soko tana maramana. \s1 God te vavolara rana mua Jew \p \v 13 Mi taeni nau tu bosai raini vanira rana mua Jew, God te viliu ge ku manevetena vanira gaira. Inau tu nia talunagho mu lutu laga vania na lutu te mava eni, \v 14 ge ku tangomana na keikeriadira nigua na vure, rana Jew, ge kara nia ghaghana vanighau, mara liona na vola vaolu tau loghoa. Keri ge ku ghanaghanadila ge God ke vavolara na balu itadira. \v 15 Na pukuna te sonikehara rana Jew tana balu bongi, God te lubatira rana vure keha ge kara mai vania so. Mi tana bona God te lavipangoti olira mai tara vure Jew, ge ke vagha, ke volaolira tana mate! \v 16 Na pukuna Abraham ma Isaac ma Jacob tara tabu, mana lei vaivaridira ghua kara tabu. Me vagha sakai na levu ni berete te tabu tana bona ighita ka hea va God, na berete udolu ke tabu ghua. Ma ge na lei lala kara tabu ke, mana lei gaegame soko ghua kara tabu. \p \v 17 Rana vure Jew gaira te vaghara na ghai ni olive God te subaa. Ma rana Jew tara mua taluutunia, gaira te vaghara na balu gaegamena God te toka kehara. Ghau tau mua Jew, ighau ghua te vaghaghau na gaegamena ni olive te asi ma God te pasukolughau. Keri ge au holaa nimiu nina vauto God te vagha te bahura nia Abraham mana lei kemana. \v 18 Kau bei talunaghoghau heghemiu gea itadira na lei gaegame tara toka kehara. Kau ghilalaa, ighau ke na gaegame vamua, mana volana na gaegame te mai so tana lala ni ghai. \v 19 Ma kau bosa sogea ma kau ghaghua, “Na lei gaegame rakeri tara toka kehara ge ka talutughura.” \v 20 Eo, te utuni. Ma kau ghilalaa, ge God te toka kehara na lei gaegame na pukuna tara mua taluutunia Christ, mi ghau tau nia tughuru ngasi na puku ni taluutuni. Kau bei taludatoghau heghemiu, ma kau mataghunia God. \v 21 Na pukuna God te mua arovira na lei gaegame kiri tana puku ni ghai na olive, me ke mua arovighau ke vagha kau tumu keha, ma kau mua taluutuni. \p \v 22 Ma kau detedetea eni, God te liouto me te liokakai ghua. Nina detekale vuvungadira soko tara tumu keha tua, mi vuvungamiu nina liouto, ge ta kau taluutunia talau. Ma ge kau mua gonighi te vagha keri ke, God ke sonikehaghau ghua. \v 23 Ke vagha rana Jew kara tughulio mara taluutunia Christ ke, God ke ghoi pasukolura mai so tana ghai, na pukuna gaia te loghoa na maana ge nea te vaghaa. \v 24 Sakai manaa tau gaegame ni ghai ni olive te asi, God te talamiu ge ke pasukolughau vaa tana puku nina ghai ni olive te uto. Ma ge God te talamiu ge ke nea te vagha keri, gaia ke liona ngangata ge ke pasukolu olira mai rana Jew tana ghai ni olive ivei tara ghahara iga. \s1 Nina veiarovi God vanira lei tinoni soko \p \v 25 Ighau rana taluutuni, inau te mua liogu ge kau talunagho, na pukuna keri ge ku bosatatea na taraivaghiliu nia na hava te kalera rana vure Jew. E subo na Jew tara kutuvatu, mara mua taluutunia Christ, ritini na bongi ke sara tana bona rana vure tara mua Jew udolu ge God te vilira tua ge kara taluutunia Christ. \v 26 Me vagha eni ke, God ke vavolara na vure ni Jew udolu. Te vagha so na prophet te bosaa tana Gegere Tabu, \q1 Ke rughuhoru mai Jerusalem na Vavola \q2 ge ke talukehai didira na tangohahi vanira na lei vaivarina Jacob. \q1 \v 27 Tana bongi keri, inau ku nea na hava tu nia baubahu vanira, \q2 mi nau ku lavikehai na lei paludira. \x - \xo 11:27 \xt Isaiah 59:20-21; 27:9; Jeremiah 31:33-34\x* \m \v 28 Mana vure subo ni Jew tara sania na Rongorongo Uto nina Christ, mara kanahaghinia God, keri ge ighau rana mua Jew tau tangomana ge au mai ta God. Hauva ma God te dolovira soo rana Jew ke, na pukuna te vilira tua taonia nina baubahu vanira Abraham, Isaac, ma Jacob. \v 29 Ma God ke mua tughua nina ghanaghana vanira rahei te vilira, me ke mua talukeha na lei totobo te uto te vahera tua. \v 30 Idania ighau rana mua Jew tara diua God haia. Mi taeni, na pukuna rana Jew tara tughuru sania nina veiarovi, God te arovighau me hangaghau so. \v 31 Mana pukuna God te arovighau me hangaghau itaeni, te vagha ghua keri, ke arovira me hangara rana vure Jew tana ngiha. \v 32 God te nera na lei tinoni soko te vaghara na lei mane pipiti na pukuna tara diu vetena. Gaia te nea eni, ge ke arovira me hangara na lei vure soko. \p \v 33 Ma God te hera nina veiarovi vanira na vure udolu! Gaia te manaha me ghilala utoi na lei totobo soko! Ighita ka mua tangomana na kene topoana nina halautu maia nina dete.\x - \xo 11:33 \xt Isaiah 55:8\x* \v 34 Te vagha eni na Gegere Tabu te bosaa, \q1 ?Ahei sughua ke ghilala kalea nina ghanaghana Lord? \q2 ?Ma hei te ghilalaa utoa ge ke nina tinoni ni maomabo?\x - \xo 11:34 \xt Isaiah 40:13\x* \q1 \v 35 ?Ma hei sughua ke tangomana na vahea oliana God, \q2 me ke tughu olighi vania? Taho siki sakai!\x - \xo 11:35 \xt Job 41:11 \x* \m \v 36 God te gonighi na lei totobo soko mana lei hegohego soko te butu mai tua itatana, mara tughuru ngasi ta nina maana. Mana na lei totobo kiri te ghahai, keri ge ka holohaba nia God. Ta God na rongoragha mana lada ke vaa me vaa. Amen.\x - \xo 11:36 \xt 1 Corinthians 8:6\x* \c 12 \s1 Na vola te liona God \p \v 1 Ghau rana taluutuni, na pukuna God te arovighita me hangaghita, u kurutighau ge kau vahea God na volamiu udolu te vagha na sukaghi te vola me te tabu, me ke nia togotogoa God. Tana bona tau ghanaghanai va na hava te nei vanighau God, aeni na puku ni holohaba ge kau vahea gaia. \v 2 Kau bei taonighi, ma kau bei holopangotighi na lei nilabu ni maramana. Lubatia vania God ge ke liliughau, ma kau tinoni vaolu ma kau taonia na halautu maemane. Mi kakeri vaho ge kau manahana na hava te liona God vania na volamiu. Ma vaho ge kau ghilalaa kale utoi na lei totobo tara uto mara maemane ge ke nia togotogo God. \p \v 3 Na pukuna te heu nina sonihalavu God, ge ku bosaa vanighau, kau bei talunaghoghau heghemiu. Loghoa na lio kikinima ta nimiu na ghanaghana heghemiu, kage taonia, me ke manaa nimiu na taluutuni itatana God te vaheghau. \v 4 Tea ghua igaa na sopa hulida, te subo na sopa baebasena, mana lei baebase te sopa loghoi na puku ni lutuni. \v 5 Te ghaghua ghua igaa na hulina Christ, mi sopa ghita rana taluutuni ghua, te kehakeha na sopa lutuda, sakai vamua ighita ta subo. Na pukuna vaho tua ta sakai sonikolu tana hulina Christ, mi ghita kolura rana dolada ka sakai sonikolu mughua ke, ge ka sopa hangaghita hegheda.\x - \xo 12:5 \xt 1 Corinthians 12:12\x* \v 6 God te sopa heghita na goni utoani na hava ka nei. Ge teke hegho ghua God na sonihalavu ni ladavaghi tana lei bosana ke, kau bosa tatei, taonia nimua na taluutuni te kokoehia vanighau tua God tana tobamiu. \v 7 Ke nimua ghua na sonihalavu na hangadira rana keha ke, hanga utora. Mo ko manetarai ke, goni utoa na lutumu na nighi tarai. \v 8 Me ke nimua ghua na sonihalavu ni patupatuadira rana keha ke, nea utoa! Me ke nimua ghua na sonihalavu ni hevei nimua lologho ke, tuvali kaekagei. Me ke sonihalavui vanighau ghua God na maana ni huhuli ke, na loamiu ge kau nighi vaivaita. Ma kau loghoa na sonihalavu tana nilabu ni dolo ke, kau nei nia na rivurivu.\x - \xo 12:8 \xt 1 Corinthians 12:4-11\x* \p \v 9 Kau bei kiko ni doloviadira vamua rana keha, ke pukulaghi nimiu na dolo vaniadira. Nia sika na hava te dika, ma kau tabe ngasia tana hava te maemane. \v 10 Kau sopa dolovighau heghemiu nia na puku ni dolo, ma kau sopa nighau kikinima heghemiu ghua. \v 11 Bei nighi lugu na lutumiu, ma kau puku ni lutu laga te vagha tau lutu vania Lord nia na ghanaghana mava maia na tobamiu udolu. \v 12 Kau nighi togotogo na lei totobo soko te padalaghinighi vanighau tua God. Kau nighi kabu rurughu na lei totobo te gunagunagha, lavi laga na kokoeliulivuti talau. \v 13 Tana bona kara ghahara tana vahola nina lei tinoni God ke, kau va hangara. Ma kau loghoa ghua na nilabu ni holopangotiadira rana sinogho tana valemiu, kau va kutira, pa kara lio ni ahe vata ghua tana bongi. \p \v 14 Ge ta kara kanahaghinighau na pukuna tau taluutunia Christ ke, bei varangara, kokoeliulivutira so, ma gaia God ke vautora.\x - \xo 12:14 \xt Matthew 5:44; Luke 6:28\x* \v 15 Tana bona rana vure tara togotogo ke, togotogo kolura, ma kara dikalio ke, dikalio kolura.\fig |alt="Men mourning with another man" src="HK00290B.TIF" size="col" loc="end 15" copy="HK00290B" ref="Rome 12:15" \fig* \v 16 Kau sakai sonikolu. Kau bei talunagho, ma kau togotogo ge kau sakai sonikolu kolura ghua rana tinoni toposo. Bei ghanaghana ge tau manaha vulera rana keha.\x - \xo 12:16 \xt Manahana Solomon 3:7\x* \p \v 17 Bei tughu olighi na dika, vania siki sakai, sakai vamua siki sakai te gonia na dika vanigho. Gonighi na lei nilabu te maemane tana matadira rana vure. \v 18 Kau lavi laga na kabu mabo itadira na vure udolu, ge kau va tangomana. \v 19 Ghau rana vure taluutuni, kau bei lavitughu heghemiu. Sania vania nina rutu God, na pukuna te bosaa tua tana Gegere Tabu, \q1 Inau ku lavighi na totoroni vanira rahei tara gonighi na lei totobo dika, \q2 mi nau ku lavitughu olira.\x - \xo 12:19 \xt Eruani Vetena 32:35\x* \m \v 20 Tea tua igaa ke, kau taonia vamua na hava na Gegere Tabu te bosaa, \q1 Ge ta kara vitolo na ghamiu na levunimate ke, kau kutira, \q2 ma kara haga inu ke, hera na beti. \q1 Ma ge kau gonighi te vagha vanira, ge kara nighi maa na hava tara gonighi, e vagha tau kovalaa na gougovu ni lake ivuvungani na uludira.\x - \xo 12:20 \xt Manahana Solomon 25:21-22\x* \m \v 21 Bei lubatia na dika ge ke lagavule ghau, ma mughua kau laga vulea na dika nia na uto. \c 13 \s1 Nira kikinima rana haba \p \v 1 Ighita udolu ka taonira mughua na lei haba tana gavumane, na pukuna taho siki sakai te loghoa na maana ni vunaghi pungisiadira na vure, ma gea God mughua ke vahea. God te vilira me maanangira tua igaa. \v 2 Keri ge rahei gaira kara mua taonira na lei haba, kara mua taonia ghua God te maanangira, mana totoro te ghaha dilaa vanira tua. \v 3 Ma gaira tara lutu maemane tara mua mataghunira rana haba, ma gaira vamua tara lutu hahihahi. Keri ge kau nei na hava te maemane, ma kara nia togotogo vanighau. \v 4 God te nira vetena mai rana haba, ge kara hangaghau. Ma ge ta kau gonighi so na lei totobo hahihahi ke, me manamiu ge kau mataghunira, na pukuna tara loghoa na maana ge kara deteghau ma kara vahaghitailighau. Gaira nina lei tinoni lutu God, ge kara detera mara hera na totoro rahei tara gonighi na hahi \v 5 Keri te vagha, ge kau taonira mughua rana haba, na pukuna kau ghilala na totobo te maemane ge kau nea, mana mua pukuna vamua nina totoro God. \p \v 6 Na pukuna na ghanaghana eni, kau sosoni mughua. Rana haba tara lio ni tabaa, ge kara lagalaga na lutuani na lei hava te liodira nia God.\x - \xo 13:6 \xt Matthew 22:21; Mark 12:17; Luke 20:25\x* \v 7 Hera na lei tinoni soko na hava tau mua tughu olighi mua, ma kau pelui na lei nimiu na sosoni mana lei hegohego tara lavihaghei mai, ma kau nira kikinima, ma kau taluhabara rahei te ulaghadira. \s1 Na dolo te talutatea na liona God \p \v 8 Tughu sokoi na lei nimiu na holakau, hauvaa kau dolovira mughua na lei tinoni. Ahei te dolovia te vagha ke, ke taonia na hava nina vetena God te bosaa vanighita ge ka nei. \v 9 Na pukuna e hangavulu na vetena tua te hovei, kau bei ngelengele, mate tinoni, gito, mana gharu, ma siki hava ghua te ghahaa lokana hangavulu na vetena, ma gaighi udolu tara pasukolu vamua ta sakai na vetena, ‘Dolovia ghamiu na komukolu te vagha tau nea iga na doloviamiu heghemiu.’\x - \xo 13:9 \xt Buka Rughuhoru 20:13-15, 17; Eruani Vetena 5:17-19, 21; Buka Vetena 19:18\x* \v 10 Ma ge kau dolovia siki sakai ke, kau mua hahi vania. Keri ge tau dolovira rana vure keha ke, tau taonia na hava nina vetena God te bosaa vanighita ge ka nei. \p \v 11 A sakai na ghanaghana tana kabu maemane kau ghilalaa te dutu mai tua, e dutu tua na bongi ni maiana Christ. Gonigonidila, na maiana na vola maurihali te dutu ni sara, me dutu tua na bona ka vuivuni ni taluutuni igaa. \v 12 Na bongi te dutu ni padi tua, mana dani ni vola maurihali te dutu ni sara tua. Ma kau bei ghahaghau gea lokana na pui, sani sokoi gaa na lei nilabu te va dika tau loghoi. Kaukabu maemane te vagha gaira tara ghahara tana marara. \v 13 E manada ge ka puku ni tinoni uto utuni tana lei totobo soko ta gonighi, te vagha na tinoni te nei tana dani. Ge gaira udolu kara righi kalei dida na ghanaghana mava. Bei gonighi na lei totobo te dika te vagha na tangotangodika, na inu bulebule, pana ngelengele, mana kaukabu meto, pi tana hughuhughu mana ghaghana. \v 14 Lubatia Lord Jesus Christ ge ke taghaoghau tana halautuna, ma kau bei ghanaghana ge kau tona taonighi gea na lei ghanaghana dika ni huli. \c 14 \s1 E kaekalegha na koengele \p \v 1 Holopangotira rahei te labe didira na taluutuni, bei hughutira nia na hava tara ghanaghanai te maemane pe hahi. \v 2 Nina taluutuni sakai na tinoni ke, me uto so na ghaniani na lei vata ni vanga soko. Ma siki sakai te taluutunina ta nina ghanaghana, na lei vata ni vuavua subasuba vamua, te tatavahale na ghaniani. \v 3 Agaira rahei tara ghanaghana, te uto udolu na ghaniani na lei vata ni vanga soko ke, kara bei righi dikalara gea arahei tara mua nei. Ma gaira rahei tara mua ghanighi balu vata ni vanga ke, kara bei detera gea arahei tara nei, na pukuna God te holopangotira tua. \v 4 ?Ahei ighoe ge o detera nina tinoni ni lutu God? Lubatira vania Lord ge ke bosaa vanira nia na maemane pana hahi. Nina maana Lord ke hangara ge kara gonighi na lei totobo te maemane. \p \v 5 Te vagha ghua so eni na balu tara ghanaghana, sakai na dani te tabu vulea vaa rana bongi keha, mana balu ghua tara ghanaghana ke, na lei dani soko te sakai na vata vamua. Sasakai tinoni te loghoa igaa nina ghanaghana heghena tana ghanaghana vaghana eni. \v 6 Ma gaira rahei tara pangotighi na puku ni bongi ni holohaba, tara tabotabo ni talu habana iga Lord. Gaira tara ghanighi na lei vata ni vanga soko ke, tara talumavaa mara holoutoa nia Lord. Ma gaira rahei tara mua tangomana na ghaniani na lei vata ni vanga, tara vaghara ghua gaira vania God.\x - \xo 14:6 \xt Colosse 2:16\x* \v 7 Mi ghita ta mua vola vanighita hegheda vamua pa ka mua mate vanighita hegheda. \v 8 Ka vola ke, ma vola vania Lord. Ka mate ke, ma mate vania Lord. Ka vola pa ka mate ke, ighita udolu nina Lord. \v 9 Christ te mate me ghoi tughuru oli nia na ghanaghana eni, ge gaia a Lord ke vanira tara vola so maia tara mate tua. \v 10 ?Na hava na pukuna ge au detera rana taluutuni? ?E ghua ge au siro horura? Tau ghilala tua, sopa ighita na lei tinoni ka tughuru tate inaghona God tana bona ni dete.\x - \xo 14:10 \xt 2 Corinthians 5:10\x* \v 11 Na Gegere Tabu te bosaa, \q1 A Lord te ghaghua, “E utuni vaho tua inau tu vola, \q2 me utuni ghua na lei tinoni soko kara tualaghi tuturu vaniu, \q1 Mana lei manga ni tinoni soko kara bosa tateu, \q2 inau sughua tu God.” \x - \xo 14:11 \xt Isaiah 45:18, 23\x* \m \v 12 Eo, sopa ighita hegheda ka talutatei vania God na lei gehegeheda mana nilabuda. \p \v 13 Keri ke, ma kau bei dete olighau heghemiu gea itaeni. Kau ghanaghana vasoo ivei kau nea na kabu maemane, ge kau bei kabalaghinira gea sopa tinoni tana halautu ni taluutuni me ke ba hulira tana tangohahi. \v 14 Na pukuna inau tu sakai sonikolua itatana Lord Jesus ke, mi nau tu pukua maia te utugu ngangata, te taho siki vanga ta ghanighi ke dika. Ma ge siki sakai ke ghania siki vanga te vatu dikani ta nina taluutunia ke, te hahi. \v 15 Ma ge siki hoghomiu tana taluutuni keba kabalaghinia na liona na hava tau ghania ke, mau mua taonia na nilabu ni dolo. Christ te mate tughua na tinoni keri, keri ke, ma kau bei dikalaa nina taluutuni nia na hava tau ghanighi. \v 16 Ma kara mua hurughau nia na hava tau gonia tau ghilala te kaekage. \v 17 Nina kinakabu God te mua nia ghaghua na hava ta ghania ma inuvia, me ke nia kabu vamua na vola te maemane, mete mabo, mana rivurivu itatana na Tarunga Tabu. \v 18 Ge ta kau lutu vania Christ tana nilabu te vaghaa eni ke, God ke nia togotogo, mana lei tinoni ghua kara talumavaghau. \p \v 19 Mete vagha eni ke, mai ghita ka lutu laga mughua ge ka kabu mabo kolura rana taluutuni me ke patupatughita. \v 20 Kau bei vilivokaa nina lutu God ilokana na volana na tinoni keha nia na hava tau ghanighi. Ghanaghana olia, taho siki vanga te dika, hauva me hahi ge kau ghania siki totobo, ke kabalaghinia gea na liona na tinoni ge ke hahi. \v 21 Bei ghania gea na vinahi, pana inuviana na wine, pana neani na lei totobo kehakeha, ke kabalaghinia gea na lio ni tinoni taluutuni. \v 22 Na hava tau ghanaghana nia na lei totobo raini, i ghobumiu ma God mi ghau. Ahei te mua dikala nina ghanaghana heghena tana bona te nea na hava te ghilala te maemane ke, gaia te togotogo. \v 23 Ma ge na vure kara ghanaghana ruarua na hava na vanga ia kara ghanighi ke, mara ghanighi so ke, ma God ke hurura na pukuna tara mua taonia na nilabu ni taluutuni. Ma ka gonia na hava ta taluutunia ke mua maemane ke, ma palugha tua. \c 15 \s1 Togotogora me patupatura rana keha \p \v 1 Ke vagha dida na taluutuni te laga ma ka ghilalai na lei totobo raini te mua kehakeha, ma ka bei nighi tona haliu na goniani mete togotogoghita hegheda vamua. Ka kene ghanaghanani mughua na lei ghana ruarua mana kanoragha, vanira rahei tara ghanaghana na lei totobo raini te hahi. \v 2 Me manada ge ka utouto liodira na dolada. Ge ta ka gonighi na hava ke hangara, ighita ka bosa patupatura va ta Lord. \v 3 Sughua gaia Christ heghena te mua taonia na liona heghena. Te vagha na Gegere Tabu te bosaa, \q1 “God, rahei kara bosa dikalagho tara bosa dikalau ghua inau.” \x - \xo 15:3 \xt Buka Linge 69:9\x* \m \v 4 Te vaghai raini tara gerei tana Gegere Tabu te hau mai tua, na vatei taraiadira nia. Ra heghita na ghanaghanadila mana patupatu, tana bona ka pitudila nina lei baubahu God. \v 5 Gaia God ke vaheghau na kabu rurughu mana patupatu, me ke hangaghau tana puku ni togholuvu tana ghobumiu, sopa ighau kau talutatea na nilabuna Jesus Christ vanira rana taluutuni. \v 6 Mi ghau udolu kau sakaisonikolu ta sakai vamua na lio, hea na holouto mana rongoragha vania God na Tamada dida na Lord Jesus Christ. \p \v 7 Kau sopa holopangotighau, te nea iga na holopangotiamiu Christ, ge ke nia holohaba God. \v 8 Ghanaghana olia Christ te mai me tinoni lutu vanira rana Jew, te tatea gaia God te utuni ta nina baubahu te nea vanira rana vaivarida. \v 9 Gaia te mai, ge rana mua Jew ghua kara holohabaa God, na pukuna nina veiarovi vanira, te vagha tara gerea tana Linge, \q1 Inau ku holoutogho itadira rana mua Jew, \q2 Inau ku linge holoutoa na ahamu. \x - \xo 15:9 \xt 2 Samuel 22:50; Buka Linge 18:49 \x* \m \v 10 Mi ta sakai na bona keha tara gerea, \q1 Ighau, rana mua Jew, kau rivurivu, \q2 Kolura ghua ra nina vure vivili God, rana Jew. \x - \xo 15:10 \xt Eruani Vetena 32:43\x* \m \v 11 Me ghoi ghaghua so, \q1 Ighau rana mua Jew, holoutoa Lord, \q2 ighau na lei vure ni maramana, holouto agaia. \x - \xo 15:11 \xt Buka Linge 117:1\x* \m \v 12 Mana Prophet Isaiah te ghaghua, \q1 Na vaivarina nina vunaghi haba David ke mai. \q2 Ma gaia ke vunaghi pungisira rana mua Jew. \q1 Gaira kara talua didira ghanaghana kodo itatana. \x - \xo 15:12 \xt Isaiah 11:10\x* \p \v 13 Mu kokoeliulivutighau, ge gaia God te heghau na ghanaghana ni pitudila, ke neghau ma kau togotogo me ke vonughighau na mabo nia nimiu na taluutuni tatana, ge ke nea nimiu na ghanaghana dila me ke totolo nia nina maana na Tarunga Tabu. \s1 Nina ghanaghana iga Paul ge gerei \p \v 14 Ghau rana taluutuni, inau tu puku ni taluutuniamiu, te vonughighau na lei totobo te uto. Tau ghilala utoi na lei totobo raini, me manamiu kau sopa taraighau nia. \v 15 Hauva ilokana na gegere eni tu talutatei utoa vanighau na balu ghanaghana raini, ge ku nea ge ke maumauri olia vanighau. Na pukuna inau nina vauto God, \v 16 inau na puku ni tinoni hola rongorongo vania Jesus Christ vanighau mai rana mua Jew, mu ku sukaghi dato nimiu na taluutuni te vaghaa na ghaiuruuru vania God, ge ke va marabughau ma kau togotogo vania, nia na Tarunga Tabu. \v 17 Me uto vaniu ge ku ghanaghana mavaa na hava Jesus Christ te nea vaniu iga na lutu vaniana God. \v 18 Ku nighi talunagho vamua na hava God te gonighi vaniu inau, mu lavira rana mua Jew vania God ta nigua na rongorongo, mana nilabugu tana matadira. \v 19 Nia na lei vaughilala mana butuli itatana God, tu nei vanira ge ku tangomanara ge kara tughulio nia nina maana na Tarunga Tabu. Mete vagha eni ke, inau tu puku ni lavi horuani nina Rongorongo Uto Christ tana lei bubulo i Jerusalem mu va nia sara i Illyricum. \v 20 Inau tu liona ngangata na ladavaghiniana na rongorongo uto itadira tara mua rongovia mua na ahana Christ, e taho mua itadira na holohoru siki sakai te pukulaghiniana. \v 21 U tona taonia haia na hava te bosaa na Gegere Tabu te ghaghua, \q1 “Rahei gaira tara mua bosa tatea, kara righia, \q2 ma rahei tara mua rongovia, kara manahana.” \x - \xo 15:21 \xt Isaiah 52:15\x* \m \v 22 E utuni sughua, e vahola vaniu na mina gatu kaoamiu, na pukuna tu taratarai tana lei komu raini.\x - \xo 15:22 \xt Rome 1:13\x* \s1 Nina kao Paul \p \v 23 Taeni vaho ge u lutu sokoi nigua na lei lutu tana bubulo iani. I murini na lei niulu te padi, inau tu ghanaghana ge ku gatu kaoghau. \v 24 Inau tu gonidila ni tona tana bubulo i Spain, me ke ghaghua iga ke, mu ku kabu pile kolughau ghua i Rome. Mi murina ku kabukolughau pile bona ke, eliogu ge kau hangau ta nigua na tona vaa i Spain. \v 25 Mi naghona ge ku sara gatu, inau ku horu ghua i Jerusalem mu ku va holaa na heveioli ni dolo itadira rana taluutuni kakeri.\x - \xo 15:25 \xt 1 Corinthians 16:1-4\x* \v 26 Rana vure taluutuni ni Greece tara ghanaghana ngangata na lavidatoani na heveioli vaniadira rana taluutuni i Jerusalem, gaira tara tona potaa haia na vahola. \v 27 Ra nighi togotogo na neani na lei totobo te vaghai raini, na pukuna tara ghilalaa tara loghoa na holakau itadira. Tana bona rana mua Jew tara lavipangotia na vautoana na Rongorongo Uto, itadira rana taluutuni ni Jew, gaira tara ghilalaa te uto ngangata ge kara hanga olira nia na rongo pile kikia.\x - \xo 15:27 \xt 1 Corinthians 9:11\x* \v 28 I murina ku nighi hevei na rongo raini, mu ku goni sokoi nimiu na lei lutu uto, vaho ge ku mai righighau tana bona ku tona tana bubulo i Spain. \v 29 Mi nau tu ghilala utunia tana bona ku mai, Christ te vaheu nina vauto vanighau. \p \v 30 Ghau rana taluutuni, inau tu kuruti ngangataghau tana ahana Lord Jesus Christ ge kau sakaisonikolu itagua ta nigua na vahola, ma nimiu na kokoeliulivuti vania God. Kau nea te vaghaa eni na pukuna tau doloviu, na Tarunga Tabu ke heghau mai. \v 31 Kau kokoeliulivuti, na vatei pilupungisiagu itadira na Jew tara mua liona na taoniana God tana na bubulo ni Judea. Kau kokoeliulivuti ghua ge gaira rana taluutuni igaa, kara pangoti togotogoi na hahanga tu holai vanira. \v 32 Ke ghaghua iga na liona God ke, inau ku mai kaoghau nia na toba rivurivu, ge ighita ka sopa veihahangai levu mi levu. \v 33 Mi taeni a God te vaheghita nina mabo, ke kabu haia itamiu udolu. Amen. \c 16 \s1 Paul te vahera nina bosa holouto na lei kulana \p \v 1 A kulada Phoebe, na vaivine taluutuni, te tinoni hahanga tana holohoru Cenchrea, te dutu ni mai righiamiu. \v 2 Holopangotia nia na ahana Lord, gaia sakai te manana na talumavaana, mana hanga utoana tana lei levu soko. Na pukuna te hangara na vure ta sopa didira lei vahola, haba vaa ghua vaniu inau. \p \v 3 Holoutora Priscilla ma Aquila, rogaira toro lutu hangau ta nigua na lutu vania Jesus Christ.\x - \xo 16:3 \xt Gehegehedira 18:2\x* \v 4 E utuni sughua, oro lubatia na voladira na pukuna inau. Mua inau vamua tu holoutora, ma gaira ghua ilokana na holohoru didira na vure tara mua Jew. \v 5 Eliogu ghua na nia hevei nigua na holouto vanira rana taluutuni tara vaukolu haia tana valedira. \p Nigua na holouto vania Epaenetus na puku ni kulagu. Agaia sakai na vuivuni ni tinoni te taluutuni tana bubulo Asia. \p \v 6 Kau vahea nigua na holouto vania Mary, agaia te lutu laga vanighau udolu. \p \v 7 Kau vahea ghua nigua na bosa holouto vanira Andronicus ma Junias, toro hala kulagu. Toro ghaha koluu tana vale pipiti. Ma rogaira ghua rana vure tara ghanaghana mavara kolura nia rana manevetena, moro diki taluutuni tua rogaira inagho, ge inau. \p \v 8 Kau vahea ghua nigua na holouto vania Ampliatus, gaia tu dolovia te vaghaghai vamua sakai tatana Lord. \p \v 9 Kau vahea nigua na holouto ghua vania Urbanus na tinoni te lutu kolughai ta nina levu Christ, ma Stachys te puku ni kulagu. \p \v 10 Vahea nigua na puku ni holouto Apelles, na tinoni uto, te ghanaghana mavaa Christ. Ma kau vahera nigua na holouto vanira nina binaboli Aristobulus kolura na vure tara ghahara tana valena. \p \v 11 Holoutoa Herodion gaia na Jew na ghagua na kokoe koukolu. Nigua na holouto vanira rana taluutuni tara ghahara tana valena Narcissus. \p \v 12 Holoutora Tryphena ma Tryphosa, ro nina tinoni lutu Lord, maia na puku ni kulagu Persis, gaia te lutu laga vania Lord ghua. \p \v 13 Holoutoa Rufus, te vilikehaa Lord, ge ke nina puku ni tinoni, maia ghua tinana te righitaoniu vaghaa na dalena.\x - \xo 16:13 \xt Mark 15:21\x* \p \v 14 Ma kau vahea ghua Asyncritus nigua na holouto, kolura Phlegon, Hermes, Patrobas, Hermas mai ghua rana taluutuni tara ghaha kolura. \p \v 15 Holoutora Philologus, Julia, kolura Nereus ma vavinena, ma Olympas, ma rana taluutuni tara ghaha kolura. \p \v 16 Kau sopa holopangotighau heghemiu nia na nonginongi tabu.\f + \fr 16:16 \fk nonginongi tabu \ft Na nilabu rana vure tara gonia idania tana bona tara holopangotia sopa heghedira. Tara nonginongighi sopa na ngoradira kuladira. Itaeni, te subo na bona, na nilabu ni tabe lima ni holouto ni tamahoghoni te tughua na nilabu ni nonginongi tabu. Hauvaa mana balu bona tara taonia vamua na nilabu ni nonginongi tabu.\f* Lei holohoru nina Christ tara vaheghau didira na holouto ghua. \s1 Nina tarai sosoko Paul \p \v 17 Ghau rana taluutuni, ku kurutighau ge kau matareireira na lei vure tara gonighi na lei vokavoka mara dikalai didira na taluutuni na lei tinoni, mara hughuhughui nia na lei taratarai te utuni tau rongovighi tua. \v 18 Na vata ni tinoni vaghaadira raini ke, tara mua lutu vania Christ dida na Lord. Ra lutu taonia vamua na hava te liodira. Ra kokoe mamimamira na vure te taho na loghadira. \v 19 Hauvaa na lei tinoni soko tara ghilalaghau, tau varava ngasi ta Lord. Aeni te neu ge u togotogo ngangata. Eliogu ge kau ghilala utoa na hava te maemane, me tatavahale tana lei hahi. \v 20 Gaia God puku ni mabo ke dutu ni turibita Satan sarani tuamiu. Ma nina sonihalavu dida Lord Jesus Christ ke kabu haia itamiu. \p \v 21 Timothy, te lutu koukoluu, maia Lucius, Jason, ma Sosipater, na lei hala kulagu, tara nia vetena vanighau gatu ghua didira na holouto.\x - \xo 16:21 \xt Gehegehedira 16:1\x* \p \v 22 Inau Tertius, tu gerea na gegere eni vania Paul, tu vaheghau ghua nigua na holouto. \p \v 23 Gaius te holoutoghau gatu. Mi nau ghua na tinoni te holopangotiu tana valena, ma rana vure taluutuni ni holohoru tara vaukolu igaa.\x - \xo 16:23 \xt Gehegehedira 19:29; 1 Corinthians 1:14; 2 Timothy 4:20\x* \p Erastus, na mane te righi taonighi na rongo ni vure subo tana komu sule keri, kolua hoghoda tana taluutuni Quartus, toro holoutoghau. \v 24 \f + \fr 16:24 \ft Balu na gegere tabu haulaghi te loghoa erua hangavulu vati na tete. Na tete eni te bosa, \fq Nina sonihalavu dida na Lord Jesus Christ kaukabu itamiu. Amen.\f* \p \v 25 God vamua te tangomana ge ke lagalagaghau tana taluutuni, te vaghaa te bosaa tua nina rongorongo Jesus Christ, anina padalaghi vanighau ighau rana mua Jew te kabu polo tana vuivunina mai tua. \v 26 Mi taeni, God te talutatea vanighita tana Gegere Tabu didira rana prophet tara bosadilaa mai tua. Ma God, te kabu kasila, te arevaghinia vanighita, ge ka tughunilada na rongorongona Christ vanira rana mua Jew ivei mi vei, vaho ge kara taluutunia ma kara taonia Christ. \v 27 Vania God, gaia heghena te manahana, ta nina malei rongoragha mana lada na pukuna Jesus Christ, ke va me va. Amen.