\id MRK - Gela New Testament \h Mark \toc1 Na Rongorongo Uto nina Jesus Christ Na Tabu Mark te Gerea \toc2 Mark \toc3 Mark \mt2 Na Rongorongo Uto nina Jesus Christ \mt1 Na Tabu Mark \mt2 te Gerea \is1 ?Na Hava te tughunia igaa? \im Na Rongorongo Uto te gerea Mark, te nia vuivuni na ghanaghana te vaghaa eni, “Na Rongorongo Utona mana Ladana Jesus Christ, a Dalena God.” Jesus tara righia te mane ghevegheve me maana ghua. Anina maana tara righi kalea ta nina lei bosa ni tarai, maia tana bosana te maana pungisira na lei tidalo dika, maia tana talukehaani na lei palu ni maramana. Jesus te bosaa heghena te Dale Tinoni, me mai tana maramana ge nia hevei na volana, na vatei lavikehaani na lei palu ni maramana. \ip Mark te gerea tana nilabu maemane, mana lio papara, na tutuguna Jesus. Maia ghua na lio papara tana hava te gonighi mai tua Jesus, me mua gaighi hegheni vamua tana bosana ma nina tarai. I murina na tutuguna John Vulitabu, maia na vulitabuana mana tabotaboana Jesus, Mark te gerei na tutuguni na kisu ghaota vahaghi, ma nina tarai Jesus. Me mua daro ni bona ge ra ghilalaa utoa Jesus gaira tara udukolua, ma rahei tara kabu hughuhughu itatana tara kanahaghinia. Dutuvia na sosokona na buka eni, te bosatatei na hava te kale tana volana Jesus tana week tabu, me haba vaa na mateana, mana tughuruoliana. \iot Na lei Ghanaghana te Mava Ilokana na Gegere Eni \io1 Na vuivunina na Rongorongo Uto (1:1-13) \io1 Na lutuna Jesus tana bubulo i Galilee (1:14-9:50) \io1 Vuivuni Galilee me ritini Jerusalem (10:1-52) \io1 Na week tabu (11:1-15:47) \io1 Na tughuruoliana Jesus tana mate (16:1-8) \io1 Na livuana mana datoana na Lord murina te tughuruoli tana mate (16:9-20) \c 1 \s1 John Vulitabu te gonidilaa na maiana Jesus Christ \r (Matthew 3:1-12; Luke 3:1-18; John 1:19-28) \p \v 1 Aeni na vuivunina na Rongorongo Uto nina Jesus Christ\f + \fr 1:1 \fk Christ \ft na aha ni hohola te vaghaa Messiah, na mane God te vilia ge ke vavolara nina vure. \f* Dalena God.\f + \fr 1:1 \ft Balu gegere haulaghi ta Mark te taho iga\fq Dalena God.\f* \v 2 Idania, te vaghaa te gerea tua prophet Isaiah, God te bosa, \q1 “Inau ku nia vetena nigua na tinoni holabosa ge ke ghidevigho, \q2 me ke mangatia na halautumu.”\x - \xo 1:2 \xt Malachi 3:1\x* \q1 \v 3 Siki sakai ke ghaeghahe tana bona mamaha, te taho iga na beti mana ghai, \q2 “Kau gonidilaa na halautuna Lord. Kau maemanea na halautu ke liu iga!”\x - \xo 1:3 \xt Isaiah 40:3 \x* \p \v 4 Ma John te ghahaa tana bona mamaha, te taho iga na beti mana ghai, te vulitabura me taraira na vure igaa, tana betitina Jordan me ghaghua, “Kau tughulio ma kau tughui na nilabumiu te dika, mu ku vulitabughau, ma God ke talukehai na lei palumiu.” \v 5 Mana vure subo ni Jerusalem mana lei komu i Judea tara rughuhoru mai mara rongovia, mara toghipalu, me vulitabura nia na lio ni tughulio tana beti tina Jordan.\fig John Vulitabu tana bona mamaha|alt="John the Baptiser in the desert" src="CN01651B.tif" size="col" loc="4-5" copy="CN01651B" ref="1:5" \fig* \p \v 6 John te nia pupulu na vuvulu ni maumanu sule tara holoa nia na camel, me nia kabe na ghuighuli ni buluka,\f + \fr 1:6 \ft John Vulitabu te pupulu vaghaa na prophet Elijah - 2 Vunaghi Haba 1:8; Zechariah 13:4. Na lei Jew kara pitua Elijah ke mai me ke gonidilaa na maiana na Christ (Malachi 3:1; 4:5-6). Righia Mark 9:12-13.\f* mana ghana vanga na puko mana kokolo ni midua. \v 7 Ma gaia te taraira na vure me ghaghua, “Sakai na tinoni ke mai murigu te maana vaa itagua, inau te mua managu na taoraghi horu na toghiani na hahara ni marevona. \v 8 Mi nau tu vulitabughau nia na beti, ma gaia ke vulitabughau nia na Tarunga Tabu.” \s1 Na vulitabuana mana tabotaboana Jesus \r (Matthew 3:13—4:11; Luke 3:21-22; 4:1-13) \p \v 9 Me mua daro ni bona murina, Jesus te butu mai i Nazareth tana bubulo i Galilee, me vulitabu itatana John tana betitina Jordan. \v 10 Ma Jesus te dato mai tana beti, ge righia na parako te hahangavi mana Tarunga Tabu te horu mai vuvungana te vaghaa na bola. \v 11 Mana talama ni manga te horu mai kokou te ghaghua, “Ighoe na puku ni Dalegu. Inau tu dolovigho mu nigho togotogo utuni sughua.” \x - \xo 1:11 \xt Vuivuni 22:2; Buka Linge 2:7; Isaiah 42:1; Matthew 3:17; 12:18; Mark 9:7; Luke 3:22\x* \p \v 12 Mi murina vasoo eni, na Tarunga Tabu te hulia Jesus va tana bona mamaha te taho iga na beti mana ghai. \v 13 Me kabu igaa e vati hangavulu na bongi, ma Satan te mai tabotaboa Jesus. Na lei maumanu asi kolua igaa, mana lei angel tara mai righitaonia gaia. \s1 Jesus te vuivunia na Lutuna \r (Matthew 4:12-22; Luke 4:4-15; 5:1-11) \p \v 14 Mi murina tua Herod Antipas te talua John tana vale pipiti, Jesus te tona tana bubulo i Galilee me nia tarai na Rongorongo Uto te butu mai ta God. \v 15 Ge bosa vanira, “Te poso mai tua na bona, na kinakabuna God te dutu mai tua! Kau tughui na lei nilabumiu te dika, ma kau taluutunia na Rongorongo Uto.” \x - \xo 1:15 \xt Matthew 3:2\x* \p \v 16 Tana bona Jesus te vavahale lilighina na kolokama ni beti i Galilee, me righira ra tamatahi, Simon ma Andrew. Rogaira na mane gehelau, toro nighi gehelau didira na vugho. \v 17 Jesus te bosa vanira, “Koro saritaoniu mai, mi nau ku taraighau nia na vugho tinoni ge kara taluutuniu.” \v 18 Rogaira toro mina sanighi didira na lei vugho moro saritaonia Jesus. \p \v 19 Jesus te tona pile bona vasoo me righira ro tamatahi ghua so, James ma John dalena Zebedee. Rogaira i lokana didira na tiola ni Jew tara gonidilai didira na lei vugho. \v 20 Ma Jesus te righira ge holora ro tamatahi. Ro sania tamadira Zebedee tana tiola ni Jew kolura na lei mane lutu, ge ro saritaonia Jesus. \s1 Na mane te pongoa na tidalo dika \r (Luke 4:31-37) \p \v 21 Jesus kolura nina vaovarongo tara mai tana komu i Capernaum. Tana Sabbath,\f + \fr 1:21 \fk Sabbath \ft bongi ni aheahe ni Jew; Sarare; Righia Buka Rughuhoru 20:8-11\f* tara tona tana vale kokoeliulivuti ni Jew ma Jesus te vuivuni ni taraiadira na vure subo. \v 22 Mana vure tara rongovia nina tarai, mara nia hare na pukuna te nia tutugu nina maana God. Ma nina tarai te mua vaghara rana manetarai ni vetena nina Moses.\x - \xo 1:22 \xt Matthew 7:28-29\x* \p \v 23 Ma sakai na mane te pongoa na tidalo dika te mai tana vale kokoeliulivuti ni Jew me ghaeghahe, \v 24 “?Na hava te liomu itamami, Jesus ni Nazareth? ?Sogea ighoe to mai ge ko dikalaghai? Inau tu ghilalagho ahei ighoe. Ighoe gaia anina tinoni tabu a God, te vetenagho mai!” \p \v 25 Jesus te pasara na tidalo dika, “Ko todore, mo ko rughuhoru keha itatana.” \v 26 Mana tidalo dika te ribehaghinia na tinoni keri, me nia ghaeghahe na manga te sule, ge rughuhoru keha itatana. \p \v 27 Ma gaira soko te nia maro na mangadira, mara nia sopa vei huahuatighi heghedira mara ghaghua, “?Na hava eni? Siki vata ni tarai mana maana vaolu! Na mane eni te pasara na lei tidalo dika mara rongovi taonia.” \p \v 28 Mana rongorongona Jesus te mina saopoa na lei komu talighu i Galilee. \s1 Jesus te kisura na lei tinoni vahaghi \r (Matthew 8:14-17; Luke 4:38-41) \p \v 29 Tana bona tara sania na vale kokoeliulivuti ni Jew, gaia tara tona kolura James ma John, mara tona haliu va tana valedira Simon ma Andrew. \v 30 Mana vungona Simon na vaivine te koli tana ghime, na vahaghi papara te kalea. Tana bona Jesus te sara i ga, mara bosaa vania. \v 31 Ge va itatana, me tabe datoa na limana, mana vahaghi te tokeha. Gaia te tughuru dato me gehe ghadira vanga. \p \v 32 Me nulavi, te huu tua na aho, na vure tara lavira mai vania Jesus arahei tara vahaghi maia rahei te pongora na lei tidalo dika. \v 33 Mana vure tana komu keri tara kokolu mai tana mataula ni vale te ghahaa iga Jesus. \v 34 Ma gaia te vavolara subo na tinoni tara loghoi na lei vahaghi kehakeha, me ghuruhorura ghua na lei tidalo dika. Me hove pungisira na lei tidalo dika ge kara kokoe, na pukuna gaira tara ghilalaa tua ahei gaia. \s1 Jesus te tarai tana lei komu i Galilee \r (Luke 4:42-44) \p \v 35 Mi ropoghana te labota pungipungi mua, Jesus te sania na vale, ge tona tana bona aroha me va kokoeliulivuti iga. \v 36 Ma Simon mana ghana udu tara kene taonia Jesus, \v 37 mara righi topoa, ge ra bosa vania, “Gaira udolu na vure tara kenegho.” \p \v 38 Ma Jesus te bosa vanira, “Ighita ka tona ghua tana balu komu tara dutuvighita. Inau ku tarai ghua iga, a keri na pukuna ge u mai.” \p \v 39 Keri ge talighu tana lei komu i Galilee, me tarai tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew, me ghuruhorura na lei tidalo dika itadira na vure.\x - \xo 1:39 \xt Matthew 4:23; 9:35\x* \s1 Jesus te vamarabua na kuhu \r (Matthew 8:1-4; Luke 5:12-16) \p \v 40 Mana mane te kalea na kuhu te mai ta Jesus, me tualaghi tuturu me nongia ge ke hangaa. “Ge to ko liona ke, ko tangomana na marabuagu,” e ghaghua vania. \p \v 41 Ma Jesus te arovia, ge talua na limana i vuvungana ge bosa vania, “Inau tu liona ge ku vavolagho. Ko marabu!” \v 42 Me te bosa soko vasoo na kuhu te tokeha tatana, me marabu tua. \p \v 43 Ma Jesus te kokoe papara ngangata vania, \v 44 me ghaghua, “Ko bei bosa tatea vania siki sakai na totobo eni. Ko tona haliu tana manesukaghi mo ko tategho vania to vamarabu oli tua. Ko gehetia na sukaghi taonia na vetena te vagha te talua tua Moses.” \x - \xo 1:44 \xt Buka Vetena 14:1-32\x* \p \v 45 Hauvaa, na tinoni eni te tona me vuivuni ni tughunitateana na rongorongo eni tana lei komu. Mana vure subo tara kokolu mai tatana Jesus, na pukuna keri gaia te mua haga tangomana na tate tana lei komu, keri ge tona tana lei bona aroha. Mana vure subo tana lei komu soko tara tona va so itatana. \c 2 \s1 Jesus te nea na rapo ge sakusakutua \r (Matthew 2:1-9; Luke 5:17-26) \p \v 1 Balu bongi murina keri, Jesus te ghoi pulohi Capernaum, mana vure tara rongovia gaia te oli mai tua tana komu. \v 2 Me subo ngangata na vure tara mai kokoluvia tana vale, me taho na maladira i loka mi pari, ma Jesus te taraira nia na lei bosana God. \v 3 Ra vati na mane tara holaa vania Jesus na tinoni rapo. \v 4 Na pukuna na vure subo tara vonughia na vale, ge ra mua tangomana na saraviana Jesus. Ma gaira tara veotia na vouvotuna na vale ivuvungana te ghahaa igaa Jesus. Ge ra piti alona na ghimena mara kise mua mara lubati horua vaa inaghona Jesus.\fig Gaira tara veotia na vouvotuna gera taluhorua vaa na rapo|alt="They broke the roof to lower the paralyzed man" src="LB00305B.TIF" size="col" loc="3-4" copy="LB00305B" ref="2:4" \fig* \v 5 Ma Jesus te righia didira na taluutuni, ge bosa vania na rapo, “Dale, inau tu talukehai na lei palumu.” \p \v 6 Na balu manetarai ni vetena nina Moses tara sopou iga, mara ghanaghana vaovarongo tana kutudira, \v 7 “?E ghua gaia eni ge bosa tabo te vagha keri? E nia bosa tabo nina maana God! E taho ghua ahei ke tangomana na talukeha palu, ma God heghena vamua.” \p \v 8 Ma Jesus te ghilalai na liodira ge ghaghua vanira, “?E ghua ge au ghanaghana dika? \v 9 Ivei vaa te malumu na bosaana vania na rapo, ‘Inau tu talukehai na lei palumu,’ pa, ‘Ko tughuru, mo ko lavia na ghimemu mo ko sakusakutua.’ \v 10 Mi nau ku talutatea vanighau, na Dale Tinoni te loghoa na maana ni talukeha palu tana maramana eni.” Soko ge bosa vania na rapo, \v 11 “Inau tu bosa vanigho gatu, ‘Ko tughuru, mo ko holaa na ghimemu mo ko tona tana valemu.’” \p \v 12 Na rapo te tughuru me holaa na ghimena me mina me sakutua sanira. Gaira soko tara vaevanea ge ra nia hare. Ma gaira tara holoutoa God, mara ghaghua, “Ighita ta mua righia mua siki totobo te vaghaa eni!” \s1 Jesus te vilia Levi, na ruani na ahana Matthew \r (Matthew 9:9-13; Luke 5:27-32) \p \v 13 Ma Jesus te ghoi oli me sakusakutua vavahale tana kolokama ni beti i Galilee, mana vure subo tara kokoluvia ge taraira. \v 14 Tana bona te sakutua iga te righia na tinoni vahikolu rongo, Levi dalena Alphaeus, te sopou tana malei vahikolu rongo. Ge bosa vania me ghaghua, “Ko saritaoniu mai!” Ma Levi te mina me tughuru me saritaonia. \p \v 15 I murina keri, Jesus te vanga koukolua Levi tana valena. Mana balu itadira rana vahikolu rongo ma rana lei tinoni tangohahi tara saritaonia Jesus, tara vanga koukolura Jesus ma rana nina vaovarongo. \v 16 Ma gaira, tara Pharisee, tara manetarai ni vetena nina Moses, tara righia gaia te nira vangakolu na vahikolu rongo ma rana tangohahi. Ge ra huatira nina vaovarongo, “?E ghua Jesus ge vanga me inu kolura rana vahikolu rongo ma rana tangohahi?” \p \v 17 Ma Jesus te rongovira ge bosa tughu vanira me ghaghua, “Gaira tara tatavahale tara mua liona na manekisu. Ma gaira vamua rahei tara vahaghi. Te vagha ghua eni, inau tu mua mai ge ku holora arahei tara ghanaghana tara maemane, ma rana tangohahi vamua.” \s1 Na vure tara nia huahuati na talukau ni vanga \r (Matthew 9:14-17; Luke 5:33-39) \p \v 18 Nina vaovarongo John Vulitabu ma rana Pharisee tara maturutoo ni vanga. Balu tinoni tara mai ta Jesus mara huatia, “?E ghua ge ra maturutoo ni vanga vamua ra nina vaovarongo John Vulitabu ma rana Pharisee, mara taho nimua vaovarongo ighoe?” \p \v 19 Ma Jesus te bosa tughu vanira me ghaghua, “?Ke tangomana so ge rahei tara mai tana gougonu ni taulaghi kara nia maturutoo na vanga, tana bona te ghaha so kolura na tinoni te taulaghi? Taho! Ke mua tangomana na pukuna agaia te taulaghi so mua itadira. \v 20 Mi tana bongi ke mai, na tinoni te taulaghi kara lavikehaa itadira, kakeri vaho ge kara maturutoo ni vanga. \v 21 Na tinoni ke mua lagholaghoa nia na tivi vaolu tana tarosina na tivi haulaghi, na pukuna na tivi vaolu ke pororodi me ke rosi au vulea va na tivi haulaghi. \v 22 Mana tinoni ke mua tangomana na dodeana na wine vaolu tana kada haulaghi, na pukuna na wine vaolu ke posaa gea na kada haulaghi ma rogaira soko na kada mana wine koro luvuparihai. Na kada vaolu mana wine vaolu te uto va.” \s1 Na huahuatina na Sabbath \r (Matthew 12:1-8; Luke 6:1-5) \p \v 23 Ma Jesus te liu ghobuni na lei leghai ni wheat\f + \fr 2:23 \fk wheat \ft Na vanga tara gonia nia flour ni gehe berete\f* tana Sabbath ma nina vaovarongo tara nia udukolu, mara bihui na vavanga ni wheat.\x - \xo 2:23 \xt Eruani Vetena 23:25\x* \v 24 Ma rana Pharisee tara bosa vania Jesus, “Ko righia. Na hava tara gehetia nimua na vaovarongo ke, e hughua adida na vetena ni Sabbath.” \p \v 25 Ma Jesus te bosa tughu vanira me ghaghua, “?Ivei tea au mua idumia na hava te nea David na vunaghi haba, te lioni vanga maia rana ghana udu tara vitolo?\x - \xo 2:25 \xt 1 Samuel 21:1-6\x* \v 26 Tana bona keri Abiathar te puku ni sonisukaghi, David te va haghe tana Baebale Tapole tabu nina God me ghania na berete tara tabui tua, me va hera ghua na ghana udu. Na manesukaghi vamua ke ghania na berete keri. Hauvaa ma God te mua rutu vania David.” \x - \xo 2:26 \xt Buka Vetena 24:9\x* \p \v 27 Ma Jesus te bosa vanira, “God te gonia na Sabbath ge ke nia uto na tinoni. Me mua gonia na Sabbath ge ke vunaghi pungisia na tinoni. \v 28 Na pukuna eni na Dale Tinoni te loghoa na maana ge ke vunaghi pungisia na Sabbath.” \fig Na lei Vuavua ni Wheat|alt="Heads/fruit of Wheat" src="HK00099B.TIF" size="col" loc="2:28" copy="HK00099B" ref="2:23-28" \fig* \c 3 \s1 Na mane te labe na limana \r (Matthew 12:9-14; Luke 6:6-11) \p \v 1 Ta sakai na bona ghua Jesus te ghoi va haghe so tana vale kokoeliulivuti ni Jew, mana mane te labe na limana ghua iga. \v 2 Mi tana bona vaghana keri, na balu tinoni tara lio ni vatoghaana Jesus, ge teke ba kisu volaa na mane eni tana Sabbath ke, ge kara hurua nia te hughua na vetena. \v 3 Ma Jesus te bosa vania na mane te labe na limana, “Tapatughuru mo ko mai iani nagho tana matadira na vure subo.” \v 4 Ge huatira na vure, “?Na hava sughua na gehegehe ka taonia te manana na vetena ni Sabbath? ?Ka gehegehe uto pana gehegehe dika? ?Ka vavolaa tinoni pa ka mate tinoni?” Me taho tua ahei ke bosa tughu vania. \p \v 5 Ma Jesus te righi tetetera rana vure subo nia na rutu mana dikalio, na pukuna tara toba ngasi. Ge bosa vania na mane te labe, “Ko hau datoa na limamu.” Mana mane te hau datoa na limana, mana limana te vola oli. \v 6 Mi tana bona vaghana keri, rana Pharisee tara rughuhoru tana vale kokoeliulivuti ni Jew, mara va righira nina ovu a Herod Antipas, ge kara vuivuni ni padalaghiniana na mateana Jesus. \s1 Na vure subo tara savukolu lilighina na kolokama ni beti i Galilee \p \v 7 Soko ge a Jesus ma nina vaovarongo tara sania na bona keri, mara pulohi vaa tana kolokama ni beti i Galilee. Mana vure subo ngangata tara saritaonia, tara va butu mai tana bubulo i Galilee mi Judea, \v 8 mi Jerusalem tana baebase ni komu i Idumea, mi tana buto ni komu pala uluna na beti tina Jordan, mi tana lei bona talighutia na komu sule i Tyre mi Sidon. Na vure udolu raini tara mai tatana Jesus, na pukuna tara rongovighi na lei totobo te gonighi. \v 9 Na pukuna tara subo ngangata na vure, Jesus te bosa vanira nina vaovarongo ge kara gonidilaa vania na tiola ni Jew, ge kara bei dukuli ngangataa gea na vure subo. \v 10 Subo igaa na tinoni vahaghi te kisu utora tua. Keri ge agaira tara vahaghi, tara mua kisura mua, tara huihughilili ge kara va tabea mughua Jesus ge kara volaoli.\x - \xo 3:10 \xt Mark 4:1; Luke 5:1-3\x* \v 11 Mana vure te pongora na lei tidalo dika tara righia Jesus, mara mai tualaghi tuturu i naghona, mara tangi ngangaraha mara ghaghua, “Ighoe sughua na Dalena God.” \v 12 Ma Jesus te bosa papara vanira na lei tidalo dika ge kara bei bosa tatea vania siki sakai, agaia te dalena God. \s1 Jesus te vilira e hangavulu rua nina Manevetena \r (Matthew 10:1-4; Luke 6:12-16) \p \v 13 Jesus te dato tana ghotu me holora mai rahei te liodira, ge kara mai tatana. \v 14 Ge vilira e hangavulu rua, me holora nia rana manevetena, me bosa vanira, “Inau tu vilighau ge kau kabukoluu. Mu ku nighau vetena horu ge kau tarai. \v 15 Ma kau loghoa na maana ni ghuruhoruadira na lei tidalo dika.” \v 16 Raini ra hangavulu rua na mane te vilira: Simon (Jesus te holoa nia Peter); \v 17 James maia na hoghona, John — rana dalena Zebedee (Jesus te holora nia ‘Boanerges,’ te ghaghua tana leuda “na dalei viviha.\f + \fr 3:17 \fk Dalei viviha \ft Tara holoa nia na pukuna na ghanaghana ilokana toro mina moro rutu.\f*” \v 18 Andrew, Philip, Bartholomew, Matthew; Thomas, James (dalena Alphaeus), Thaddaeus, Simon (tara holoa nia Zealot),\f + \fr 3:18 \fk Zealot \ft Na mane te liona na ghurukehaadira na vure ni Rome ge kara bei vunaghi pungisira gea rana Jew.\f* \v 19 ma Judas Iscariot (na mane ke peroa Jesus). \s1 Jesus mana vunaghidira na lei tidalo dika \r (Matthew 12:22-32; Luke 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Ma Jesus te ghoi oli tana vale, mana vure subo ngangata tara ghoi mai kokoluvia so. Ma Jesus mana lei nina vaovarongo tara mua malagha tua na vanga. \v 21 Tana bona nina binaboli tara rongovia te vaghaa, agaira tara gatu tona ge kara laviolia va tana valedira, na pukuna tara bosa na balu ke, “Agaia te vuha bule tua.” \p \v 22 Na balu manetarai ni vetena nina Moses tara butu mai Jerusalem tara righia na hava te gonia Jesus ga ra ghaghua, “Kau righia, na vunaghidira na lei tidalo dika te haghevia! Agaia te vahea na maana ge ke ghuruhorura na lei tidalo dika.” \x - \xo 3:22 \xt Matthew 9:34; 10:25\x* \p \v 23 Ma Jesus te holo kolura mai tatana, ge kokoe vanira tana lei bosa vavaghaha, me ghaghua, “?Ivei tea, ke tangomana so Satan ge ke ghuruhorura nina ovu heghena? \v 24 Me ke vagha ghua so, na vurena sakai na kema kara vilivoka heghedira ke, mana kema keri, ke mua kabu daro bona. \v 25 Pe ke vagha sakai na binaboli kara vilivoka heghedira ghua ke, mana binaboli keri, ke mua kabu sakai sonikolu. \v 26 Me vaghaa ghua keri, ge a Satan ke vilivokaa heghena nina kinakabu ke, mi geva nina kinakabu ke haurake, me ke mua kabu daro bona. \v 27 Ke mua tangomana siki sakai ge ke haghevia na valena na tinoni te laga,\f + \fr 3:27 \fk Na tinoni te laga \ft Na bosa vavaghaha eni ke, na tinoni te laga te vaghaa Satan\f* me ke boli kehai nina lei lologho. Ke diki lotia mughua me ke pitia, vaho ge ke tangomana na gitoana na valena. \p \v 28 “E utuni, Inau tu bosa vanighau, ‘God ke tangomana na talukehaani na lei vata ni palu, mana lei vata ni bosa tabo na tinoni ke bosai, \v 29 me ke vaghaa siki sakai ke bosa taboa na Tarunga Tabu ke, God ke mua tangomana na talukehaani vania na paluna, mana palu keri, ke hagha kasilaa vania ke vaa me vaa.’” \x - \xo 3:29 \xt Luke 12:10\x* \v 30 Jesus te bosa te vagha na pukuna na balu manetarai ni vetena nina Moses tara bosa ke, “Me loghoa na tidalo dika i lokana.” \s1 Na tinana mana lei hoghona Jesus \r (Matthew 12:46-50; Luke 8:19-21) \p \v 31 Keri ge a tinana mana lei hoghona Jesus tara mai sara. Mara tughuru tana bebetena na vale, mara nia vetena haghe vania na bosa ge ke mai tadira. \v 32 Mana vure subo tara sopou kililia Jesus tara ghaghua vania, “Ko righia! Na tinamu mana lei hoghomu mana vaivinemu i pari bebete, tara kenegho.” \p \v 33 Jesus te bosa tughu, “?Ahei a tinagu mara hoghogu?” \v 34 Agaia te vaevanera na vure subo tara kabu kililia ge ghaghua, “Righira raini gaira tinagu ma rana hoghogu. \v 35 Ahei tua ke taonia na hava God te liona ge ke nea ke, agaia keri na hoghogu, na vaivinegu mana tinagu.” \c 4 \s1 Na bosa vavaghahana na tinoni subasuba \r (Matthew 13:1-9; Luke 8:4-8) \p \v 1 Ma Jesus te ghoi vuivuni ni tarai lilighina na kolokama ni beti i Galilee. Na vure subo tara talighutia, ge haehaghe tana tiola ni Jew te sobo tana beti, me sopou i lokana. Mana vure subo tara ghahara parilonga.\x - \xo 4:1 \xt Luke 5:1-3\x* \v 2 Gaia te taraira nia te subo ni totobo tana bosa vavaghaha, me ghaghua, \v 3 “Kau rongo mai! Sakai na tinoni subasuba te rughuhoru ge ke havukaghinighi na vuavua. \v 4 Ma gaia te havukaghinighi tua na vuavua, mana balu tara kutu tana halautu, mana lei manu tara mai mara ghani sokoi. \v 5 Balu tara kutu tana pari te vatugha te ghahaa ga na pile pari vamua. Na vuavua te mina totolo. \v 6 Mi tana bona te dato mai na aho, me parai na totolodira ge ra malu, na pukuna na laladira tara mua tona lalo, mana totolo te mamaha me sasagha. \v 7 Balu vuavua tara kutu tana ghobu ni karukaili, mana lei karukaili te totolo mete pono kuvighi, ge ra mua vangagha. \v 8 Mana balu vuavua tara kutu tana pari te uto, me karaha, te totolo ge vangagha uto. Balu tolu hangavulu, balu ono hangavulu, mana balu sakai na hangalatu.” \v 9 Ma Jesus te ghaghua, “Ahei ke logho kulina ke nia rongo ke, me ke rongo vakodo.” \s1 Na ghanaghana ilokana na bosa vavaghaha \r (Matthew 13:10-17; Luke 8:9-10) \p \v 10 Tana bona te ghahaa heghena Jesus, agaira tara varongohia tara mai tatana kolura ara hangavulu rua nina manevetena, mara nongia ge ke bosa madalalai vanira na lei bosa vavaghaha. \v 11 Jesus te bosatughu me ghaghua, “God te talana vanighau ge kau manahani na lei totobo tara kabu polo tana kinakabuna God. Mana bosa vavaghaha te vanira rahei tara mua ghahara i lokana na kinakabuna. \q1 \v 12 ‘Na vure raini tara rongo vamua, \q2 ma kara mua rongo vakodo. \q1 Ma gaira kara reirei vamua, \q2 ma kara mua reirei vakale. \q1 Na pukuna kara nea te vaghaa ke, kara liliu pulohi ta God, me ke talukehai na paludira.’” \x - \xo 4:12 \xt Isaiah 6:9-10 \x* \p \v 13 Ma Jesus te ghaghua, “?Kau mua manahana na bosa vavaghaha eni ke, mi vei kau ghaghua ge kau ghilalai na lei bosa vavaghaha soko? \v 14 Na tinoni te havukaghi vuavua, te vaghaa gaia te ladavaghinia na bosana God. \v 15 Balu tinoni tara vaghara na vuavua tara kutu tana halautu. Tana bona tara rongovia na bosana God, ma Satan te mai me lavikehaa itadira. \v 16 Mana balu tinoni ghua te vaghara na vuavua tara kutu tana pari te vatugha. Tana bona tara rongovia na bosana God, gaira tara lavipangoti togotogoa. \v 17 Me mua kabu ngasi tana tobadira te vaghara te taho na laladira, ge kabu pile bona vamua. Mi tana bona te mai na gunaguna mana tabotabo na pukuna na rongorongo eni, gaira tara mina kabalaghi mara nia murilio didira na taluutuni. \v 18 Mana balu tinoni te vaghara na vuavua tara totolo sarana na karukaili. Gaira sughua tara rongovia mara lavipangotia na bosa, \v 19 mana lei ghanaghana ni maramana eni te nagho tana voladira - na lio ni lologho au mana lei ghanaghana dika ni huli te vonughira ge ra mua vangagha na pukuna keri ara mua nea taonia na liona God. \v 20 Mana balu tinoni tara vaghara na vuavua tara kutu tana pari te uto. Tara rongovia na bosa, mara holopangotia, mara nia vangagha, na balu e tolu hangavulu, balu ono hangavulu, mana balu na hangalatu.” \x - \xo 4:20 \xt Matthew 13:18-23; Luke 8:11-15\x* \s1 Na bulu sara ni popo \r (Luke 8:16-18) \p \v 21 Jesus te bosa vanira na vure subo me ghaghua, “?Ivei tea, na tinoni te lavia mai na bulu ge ke talua sara ni popo pi tana sara ni sape? Taho! Ke tari datoa mughua tana vatei taribulu. \v 22 Na hava tua ke polo ma kara saropoloa ke, mana marara ke talutatea.\x - \xo 4:22 \xt Matthew 10:26; Luke 12:2\x* \v 23 Ahei ke logho kulina ke nia rongo ke, me ke rongo vakodo.” \p \v 24 Me tona haliu so na bosa vaniadira, “Kau ghanaghana utoa na hava tau rongovia. Na hava tua tau nea vania siki sakai, God ke nea vanighau — me ke sughua ke au va.\x - \xo 4:24 \xt Matthew 7:2; Luke 6:38\x* \v 25 Mete vaghaa ghua, ahei ke taonighi me ke manahaani nigua na tarai, God ke savungia vania. Ma hei te mua taonighi, God ke lavikehaa itatana na pile manaha te loghoa.\f + \fr 4:25 \ft Na ovu ni tughubosa te taonia na New Living Translation tana tete eni.\f*” \x - \xo 4:25 \xt Matthew 13:12; 25:29; Luke 19:26\x* \s1 Na bosa vavaghahana na vuavua te totolo \p \v 26 Ma Jesus te ghoi ghaghua, “Na kinakabuna God te vaghaa eni. Na tinoni te sonia na vuavua ta nina leghai. \v 27 Tughu bongi gaia te maturu tana bongi me rarai tana roropo, me mua ghilalaa ivei te nea na totolo na vuavua. \v 28 Mana pari heghena vamua te nea ge uto me logho vavanga. Na vuivuni na totolo te mai, vaho ge mai na hahaga me sosoko na vavanga. \v 29 Tana bona te maghutu na vavanga, gaia te hinavaa, na pukuna na bona ni hinava te sara tua.” \x - \xo 4:29 \xt Joel 3:13\x* \s1 Na bosa vavaghahana na vuavua pile kikia \r (Matthew 13:31-32, 34; Luke 13:18-19) \p \v 30 Ma Jesus te huatira me ghaghua, “?Na hava ka bosaa nia ke vaghaa na kinakabuna God, mana hava na bosa vavaghaha ka tatea nia? \v 31 Gaia te vaghaa, na tinoni te lavia na vuavua te pile kikia\f + \fr 4:31 \fk vuavua te pile kikia \ft Tana leu ni Greek te talua \fk mustard seed \f* itadira na lei vuavua soko tana maramana me subaa tana pari. \v 32 Murina mai me totolo dato, mete vuha sule vulera na lei ghai tara subai tana leghai, mete oto otogha, mana lei manu tara mai goni nikudira mara ungaunga igaa.” \p \v 33 Jesus te taraira na vure subo nighi subo na bosa vavaghaha te vaghai raini, me bosai vanira na lei totobo tara tangomana na ghilalaani. \v 34 Ma gaia te kokoehighi na lei tarai raini vanira na vure subo tana bosa vavaghaha vamua. Mi tana bona vaho ke kabu heghena kolura nina vaovarongo, ge bosa madalalai vanira na lei totobo soko. \s1 Jesus te beataa na maraghata \r (Matthew 8:23-27; Luke 8:22-25) \p \v 35 Mi tana nulavi na dani vaghana keri, Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Ighita ka halavu i pala levuna na kolokama ni beti.” \v 36 Ma gaira tara sanira na vure subo, ge ra haehaghe tana tiola ni Jew, te sopou tua iga Jesus. Mana balu tiola ni Jew ghua iga. \v 37 Na pile bona vaso, na ghuri sule te tavuvu mai, mana beti te soghahaghe me vonughia na tiola.\fig |alt="Boat in Storm" src="CN01707B.TIF" size="col" loc="4:37" copy="CN01707B" ref="Mark 4:37" \fig* \v 38 Ma Jesus te maturu tana taghaona na tiola, me talua na uluna tana ulunga. Rana vaovarongo tara raraihia mara ghaghua, “Tarai! ?To mu ghilalaa, ighita ta dutu ni luvu tua?” \v 39 Ma Jesus te tughuru dato me pasaa na ghuri, “Ko beto!” Me ghaghua vania na beti, “Ko beata!” Mana ghuri te taoluvu, mana beata te sule. \v 40 Ma Jesus te ghaghua vanira nina vaovarongo, “?Ivei tea ge au mataghu? ?Ighau tau mua taluutuniu?” \v 41 Ma gaira tara mataghu ngangata, mara bosabosa heghedira i ghobudira mara ghaghua, “?Ahei vaho na tinoni eni? Sughua na ghuri mana beti tara taonia na bosana!” \c 5 \s1 Jesus te vavolaa na mane, tara pongoa na lei tidalo dika \r (Matthew 8:28-34; Luke 8:26-39) \p \v 1 Jesus ma nina vaovarongo tara saravia tua i levu ni kolokama ni beti i Galilee lilighina na komu i Gerasa.\f + \fr 5:1 \ft Balu tughubosa tara talua Gadara.\f* \v 2 Ma Jesus te sogha horu sania mua na tiola ni Jew, ma sakai na mane te rughuhoru mai tana lei vatuluma ni beku. Na mane eni na lei tidalo dika i lokana \v 3 te ghahaa tana lei vatuluma ni beku. Me taho tua ahei ke va piti betoa nia siki talihalo.\f + \fr 5:3 \fk na talihalo \ft na seni\f* \v 4 Mara pitighi na tuana mana limana nia na talihalo te subo ni bona, hauvaa me kosokosoi so. Gaia te laga ngangata ge taho tua ahei ke va betoa. \v 5 Tana lei bongi mana dani, te ole kolili tana lei vatuluma ni beku mi tana lei ghotu, me ghaeghahe kolili me pahepahei na hulina nia na lei vatu. \p \v 6 Me mua dutuvia mua Jesus, gaia na mane na lei tidalo dika itatana te vaevanea va tua, me samalia me tualaghi tuturu vania. \v 7 Mana lei tidalo dika tara nia ghaeghahe na manga sule mara ghaghua, “Jesus, Dalena God, puku ni haba! ?E ghua geo lavibuleamami? Tana ahana God, ko bei vahaghitailighai gea.”\f + \fr 5:7 \ft Subo na lei tidalo dika ilokana na mane eni. Na ovu ni tidalo tara bosa balu bona, sakai vamua Jesus te bosa vania na mane tara pongoa.\f* \v 8 Agaira tara bosai na lei bosa raini na pukuna Jesus te vuivuni ni ghurukehadira itatana na mane eni. \p \v 9 Ma Jesus te huatia na mane me ghaghua, “?Ahei na ahamu?” \p Ma gaira na lei tidalo dika tara bosa tughu, “Na ahamami ke ‘Subo! Ai subo ighai!” \v 10 Mana lei tidalo dika tara kuruti ngangataa Jesus ge ke bei nira vetena keha sagauvia na buto ni komu keri. \v 11 Mara ghahara igaa tana lilighi ni ghotu na volivoli ni bolo tara vangavanga. \v 12 Na lei tidalo dika tara kurutia Jesus mara ghaghua, “Ko vetenaghai va tana lei bolo, ge kai ghahaghai lokadira.” \v 13 Me taladira, mana lei tidalo dika tara rughuhoru mara va haghe lokadira na lei bolo. Mana volivoli udolu, te kaekage erua na togha ni bolo, tara sama horu tana deila, mara lulumi tana kolokama ni beti. \p \v 14 Ma gaira tara righitaonira na lei bolo, tara sama tona mara ladavaghinia na rongorongo tana lei komu sule mana pile talighu, mana vure subo tara rughuhoru gatu, mara vaevanea na hava te kale. \v 15 Mara mai righia Jesus, mara vaevanea na mane na lei tidalo dika itatana te sopou kolua tua. Te nia pupulu na tivi, me tatavahale na liona mana ghanaghanana. Ma gaira soko tara mataghu. \v 16 Ma gaira tara vaevanea na hava te kale, tara tughunitatea vanira na vure, ivei te nea na kaleana na lei tidalo dika na mane eni, maighi ghua na lei bolo. \v 17 Mara kurutia Jesus ge ke rughuhoru keha tana buto ni komudira. \p \v 18 Ma Jesus te haghelia na tiola ni Jew mana mane te ghaha itatana na lei tidalo dika ka, te nongia ge ke nia udukolu. \v 19 Ma Jesus te hovea, ge bosa vania, “Ko tona i tadira lei kulamu na vure, mo ko tughunitatei vanira na lei totobo mava a God te nei vanigho, maia te arovigho.” \p \v 20 Mana mane eni te tona me va haghevighi ara hangavulu na komu sule, tara holoa nia i Decapolis, na tughunitateani na lei totobo soko Jesus te nei vania. Mana vure soko tara rongovia mara nia hare. \s1 Na dalena vaivine Jairus, mana vaivine te tabea nina tivi Jesus \r (Matthew 9:18-26; Luke 8:40-56) \p \v 21 Ma Jesus kolura nina vaovarongo tara halavu i levu ni kolokama tana tiola ni Jew, mana vure subo tara mai tatana, lilighina na kolokama ni beti. \v 22 Mana mane te righitaonia na vale kokoeliulivuti ni Jew, na ahana Jairus, te mai righia me poghotao tana tuana. \v 23 Gaia te kuruti ngangataa Jesus me ghaghua, “Na dalegu na tahula te vahaghi sule, me dutu na mate. Ko mai, mo ko talua na limamu i vuvungana me ke vola oli.” \p \v 24 Ma Jesus te nia udukolu. Mana vure subo tara saritaonia, mara dukulia. \v 25 Mi ga ghua na vaivine, e hangavulu rua na niulu tua te vahaghi, nia na ghabu te tave itatana. \v 26 Me subo tua na lei manekisu tara kisua, me soni sokoi tua nina lei rongo me mua uto, vaho ge vahaghi sule vaa. \v 27 Gaia te rongovighi tua na lei totobo Jesus te nei, ge nira udu mai na vure, \v 28 me ghanaghanaa tana liona heghena, “Ku bea vamua na pilena nina tivi ke, mu ku vola tua.” \fig Na vaivine te tabea na pilena nina tivi Jesus|alt="A woman touches the edge of Jesus’ clothing" src="LB00310B.TIF" size="col" loc="26-28" copy="LB00310B" ref="5:28" \fig* \v 29 Ma gaia te tabea nina tivi Jesus, me beto tua na tave na ghabu, me ghilala te tatavahale tua tana vahaghi. \p \v 30 Ma Jesus te ghilalaa na maana te rughuhoru keha itatana, me ririu pulohi ghobudira na vure subo me ghaghua, “?Ahei te tabea nigua na tivi?” \p \v 31 Mana lei nina vaovarongo tara bosa vania, “?Righia na vure subo tara dukulighita, me ghua geo bosaa ahei te tabegho?” \p \v 32 Ma Jesus te reirei kolili ge ke righikalea ahei sughua te tabea nina tivi. \v 33 Mana vaivine te ghilalaa na hava te gonia vania, mete mataghu tatata me mai poghotao me bosatate vania. \v 34 Ma Jesus te bosa vania, “Dale, nimua na taluutuni te vavolagho. Ko tona mabo vamua, te vuivuni taeni ko tatavahale.” \p \v 35 Ma Jesus te bosabosa so, mana balu tinoni tara va mai tana valena Jairus, nia na rongorongo. Tara mai bosa vania mara ghaghua, “E mate tua a dalemu. Ko bei mangolia na tarai.” \p \v 36 Ma Jesus te mua nia ghaghua na hava tara bosaa, me ghaghua vania Jairus, “Ko bei ghanaghana ruarua! Ko taluutuniu vamua.” \v 37 Ma Jesus te mua talana siki sakai ge ke nira udukolu, ma Peter ma James maia John, na hoghona James, vamua. \v 38 Ma gaira tara va sara tua tana valena Jairus, ma Jesus te rongovira na vure tara tangi mara ngangaraha. \v 39 Ma gaia te va haghe iloka ni vale mete bosa vanira, “?Na hava te ghua ge au ngengo ngangata mau tangi ngangaraha? E mua mate na gari eni. E maturu vamua!” \p \v 40 Ma gaira tara kiahaghinia mara batobatoa. Me ghuruhoru sokora tua na vure, vaho ge lavira vamua a tamana ma tinana na gari vaivine, maira tolu nina vaovarongo ge ra va haghe te ghanaa iga na gari. \v 41 Me tabea na limana me bosa vania tana leu ni Jew, “Talitha, koum!” Tana leuda ke, “Tahula, ko tughuru.” \p \v 42 Me tapatughuru me sakutua kolili. Na tahula eni te hangavulu rua na niuluna. Ma gaira soko te nia maro na mangadira. \v 43 Ma Jesus te hovera, ke bei ghilalaa gea siki tinoni, na totobo eni. Me bosa vanira ge kara kutia. \c 6 \s1 Na vure ni Nazareth tara nia sika Jesus \r (Matthew 13:53-58; Luke 4:16-30) \p \v 1 Jesus te sania na komu keri, ge oli tana komuna i Nazareth, mana lei nina vaovarongo tara saritaonia. \v 2 Mi tana Sabbath, gaia te vuivuni ni tarai tana vale kokoeliulivuti ni Jew. Na vure subo tara mai iga, tara rongovia mara nia hare, mara ghaghua, “?Ivei te holai na lei manaha raeni? ?Mi vei te holaa na maana te gonighi nia na lei butuli? \v 3 ?E mua gaia na mane kisu vale, na dalena Mary, ma tughadira James ma Joseph, ma Judas ma Simon? ?Me mua gaira na lei vaivinena tara ghahara iani tatada?” Ma gaira tara mua lavipangotia. \p \v 4 Ma Jesus te bosa vanira, “Na vure tana lei komu keha tara ghanaghana mavaa na prophet. Mana vure ni komuna, mana lei kulana vure mana vinavahuhuna heghena vamua tara mua ghanaghana mavaa.” \x - \xo 6:4 \xt John 4:44\x* \v 5 Me mua tangomana na goniana siki butuli iga, me talua vamua na limana ivuvungadira balu tinoni vahaghi, ge ra ghaota pulohi. \v 6 Me nira hare na vure ni komuna na pukuna tara mua taluutuni. \s1 Jesus te vetenara hangavulu rua na manevetena \r (Matthew 10:5-15; Luke 9:1-6) \p Ma Jesus te tona oli olighi na lei buto ni komu. Me taraira ghua na vure subo. \v 7 Gaia te holora ra hangavulu rua nina manevetena, me vetenara rua ruara va tana lei komu, me hera na maana ni ghuruhoruadira na lei tidalo dika. \v 8 Me bosa ngangata vanira, “Kau bei lavia siki totobo te manana nimiu na rughuhoru, na totoghona vamua, bei hola na vanga, mana kirisa, pana tanga ni rongo. \v 9 Talui na vatei haharani na marevomiu, ma kau bei hola aua na tivi.” \v 10 Me te bosa vanira ghua, “Tana bona kau sara tana komu, ma kara holopangotighau iga ta sakai na vale ke, kau haghaghau tana vale keri polo kau sania na komu. \v 11 Ge ta kau sara tana komu tara mua holopangotighau, mara mua rongovighau na vurena ke, sania iga na komu keri. Kau kavulaha kehai na pughu ni pari tana marevomiu. Aeni na vaughilala kau tatea vanira, ma God heghena tua ke detera.” \x - \xo 6:11 \xt Luke 10:4-11; Gehegehedira 13:51\x* \p \v 12 Ma rana lei manevetena tara tona ni taraiadira na vure, ge kara tughulio tana lei paludira. \v 13 Tara ghuruhorura na lei tidalo dika itadira na lei tinoni, mara siusiura nia na kokolo ni olive rahei tara vahaghi ge ra ghaota pulohi.\x - \xo 6:13 \xt James 5:14\x* \s1 Na mateana John Vulitabu \r (Matthew 14:1-12; Luke 9:7-9) \p \v 14 Ma Herod Antipas, na vunaghi haba tana bubulo i Galilee, te rongovia na ladana Jesus te gonighi subo na lei totobo haeharegha. Mana balu tinoni tara ghaghua, “Na mane eni ke, a John Vulitabu te ghoi vola oli! Keri ge loghoa na maana ni goni butuli.” \v 15 Ra bosa na balu ke, “A Elijah na prophet,” ra ghaghua. Mana balu tara bosa ke, “Na mane eni sakai tadira na prophet idania.” \x - \xo 6:15 \xt Matthew 16:14; Mark 8:28; Luke 9:19\x* \v 16 Ma Herod te rongovia Jesus, ge ghaghua, “Gaia tua a John Vulitabu, tu vuria tua na luana ka te vola oli!” \p \v 17 Tana bona te padi tua, a Herod te diki vetenara lei nina malaghai ge ra lotia, mara pitia nia na talihalo\f + \fr 6:17 \fk Na talihalo \ft na seni\f* a John Vulitabu, mara talua i lokana na vale pipiti. Te nea te vaghaa keri na pukuna Herodias, a tauna Philip na hoghona, te ghoi tauna gaia, \v 18 ma John Vulitabu te bosa vania Herod, me ghaghua, “Te mua maemane ge ko tauna na ivamu ta nina vetena God.”\x - \xo 6:18 \xt Luke 3:19-20\x* \p \v 19 Na pukuna keri ge talu poloa so i lokana na liona Herodias nina na rutu papara, me liona ge ke matea mughua John Vulitabu. Mete mua nia tangomana, na pukuna Herod te mua liona ge ke matea. \v 20 Herod te ghilala, a John eni ke, na tinoni uto me te mane tabu, kakeri tea ge mataghunia, me pabea so. Tana balu bonana a Herod te rongovighi na lei nina tarai John me lioni so na rongoviani, sakai vamua te nighi kanoragha na ghanaghanana me gunalia na kutuna. \p \v 21 Sakai na bona Herod te gonia na vangakolu sule, te ghanaghana olia iga na bongi ni vahuana. Gaia te holora mai na lei nina mane nagho, ma rahei tara mane nagho itadira na lei malaghai, maira rana lei mane sule tana buto ni komu i Galilee. Na bongi keri Herodias te malagha tua ivei ke nia liu ge ke labumatea John. \v 22 Tana bona tara sopou ni vanga, na dalena na tahula Herodias te haghe mai, me ghavai vanira. Ma Herod kolura na lei haba tara vanga tara righia mara nia togotogo. Ma Herod te bosa vania na tahula, “?Na hava to liona ku vahegho?” \v 23 Me subo na papari te nei, ge bosa vania, “Inau tu papari ge ku hegho na hava ko nongia, sughua na levuna na kinakabugu.” \p \v 24 Na tahula te rughuhoru me va huatia tinana, “?Na hava ku nongia?” Me bosa tughu tinana, “Ko nongia na uluna John Vulitabu.” \p \v 25 Mana tahula te mina haghe, me bosa vania na vunaghi haba, “Inau tu liona ge ko heu mai tua itaeni na uluna John Vulitabu, i lokana na popo itatada.” \p \v 26 Herod te rongovia me dikalio ngangata, hauva me maa ge ke hughua na baubahu ni papari te nea tana matadira na lei haba. \v 27 Ma gaia te vetenaa sakai na malaghai haba ge ke vuria na luana John Vulitabu. Mana malaghai te tona tana vale pipiti me te va vuria na luana John, \v 28 ge talua na uluna tana popo tatada me lavia mai, me hea na tahula, ge agaia te vahea a tinana. \p \v 29 Mana lei nina vaovarongo John tara rongovia ge ra mai lavia na hulina gera va tavughia tana vatuluma ni beku. \s1 Jesus te kutira e lima na togha ni mane \r (Matthew 14:13-21; Luke 9:10-17; John 6:1-14) \p \v 30 Tana bona na lei manevetena tara oli mai, mara vaukolu itatana Jesus, mara tutugui vania na lei totobo tara kabarighi mara nighi tarai. \v 31 Na pukuna tara subo na vure tara mai mara tona, agaira tara mua loghoa siki bona ni aho ge kara vanga. Ma Jesus te bosa vanira, “Ighita ka tona keha hegheda tana bona aroha, ma ka aheahe pile bona.” \v 32 Ma gaira tara tona keha tana tiola ni Jew va tana bona aroha. \p \v 33 Na vure tana balu komu ghua tara righira tara tona mara ghilalara, keri ge ra sama liulonga idevira Jesus ma nina vaovarongo, mara diki sara. \v 34 Ma Jesus te sogha horu tana tiola ni Jew, me righira na vure subo tara diki sara, ge arovira, na pukuna gaira te vaghara na lei sheep te taho na tinoni ke righitaonira, me vuivuni ni taraiadira nia subo na totobo.\x - \xo 6:34 \xt Buka Iduidu 27:17; 1 Vunaghi Haba 22:17; 2 Vavata 18:16; Ezekiel 34:5; Matthew 9:36\x* \p \v 35 Me dutu ni nulavi tua, rana lei nina vaovarongo Jesus tara mai tatana, mara bosa vania, “Te arohaa na bona eni, me dutu ni bongi tua. \v 36 Ko vetena kehara na vure, ge kara tona tana lei komu pile te dutu, mana lei buto ni komu talighu, ma kara va pelu ghadira vanga ge kara vanga.” \p \v 37 Ma Jesus te bosa tughu vanira, “Ighau heghemiu kau vahera na vanga ge kara vanga.” \p Ma gaira tara bosa vania, “?Ighoe to liona ge kai tona ma kai nighi pelu berete na rongo te subo ngangata,\f + \fr 6:37 \ft Greek: 200 Denarii. Na vure ni Jew tara pelua nia sakai na mane, sakai na denarii, sakai na dani vania na lutuna. \f* ge kai vahera ma kara vanga? E mua malumu!” \p \v 38 Ma Jesus te huatira, “?E ngiha na berete itamiu? Tona ma kau righighi.” \p Ma gaira tara kenesodoi tua ge ra ghaghua, “E lima na berete me rua na igha pile.” \fig |alt="Five loaves and three fish" src="HK00155B.TIF" size="col" loc="38" copy="HK00155B" ref="Mark 6:38" \fig* \p \v 39 Jesus te ghoi bosa vanira nina vaovarongo, ge kara bosa vanira na vure ma kara sopou i vuvungana na buburu tana lei sopa ovu. \v 40 Mana vure tara sopou tana lei ovu ni hangalatu mana lima hangavulu. \p \v 41 Ma Jesus te holai e lima na berete, me rua na igha, me reitada ikokou, ge holoutoa God. Me ngiti levui na berete, ge vahera na lei nina vaovarongo, ge kara tuvalighi vanira na vure. Me rua na igha ghua te vaghaa. \v 42 Ma gaira udolu tara vanga mara mahu. \v 43 Mana lei vaovarongo tara vahikolui na lei vanga sasani mara hoghoni vonui ara hangavulu rua na kei.\f + \fr 6:43 \fk E hangavulu rua \ft te vagha e hangavulu rua na kema ni Israel\f* \v 44 Mana subodira na mane iga, tara kutira ke, ara lima na togha. \s1 Jesus te sakusakutua i vuvungana na kolokama ni Beti \r (Matthew 14:22-33; John 6:15-21) \p \v 45 Mi murina vasoo keri a Jesus te keikerira na lei nina vaovarongo, ge kara haghelia na tiola ni Jew, ma kara halavu i levu ni kolokama ma kara idevia gaia vaa i Bethsaida. Ma Jesus heghena te sanira na vure subo. \v 46 Mi murina gaia te dato tana ghotu ge ke va kokoeliulivuti igaa. \p \v 47 Me nulavi tua, na tiola ni Jew te sara i ghobu ni kolokama ni beti, ma Jesus heghena i parilonga. \v 48 Ma Jesus te vaevanera nina vaovarongo tara nia mangoli na voevohe, na pukuna tara huaria na ghuri. Me labota puipungi te manana tana tangi tolu me sara tana tangi ono, gaia te sakusakutua i vuvunga ni kolokama ni beti. Mete haga tona padira, \v 49 ma gaira tara righia Jesus te sakusakutua i vuvunga ni beti, tara ghanaghana ke, “Na tidalo dika!” Mara ghuu, \v 50 na pukuna gaira soko tara righia, mara mataghu. Mete mina bosa vanira me ghaghua, “Kau bei ghanaghana ruarua, ma kau bei mataghu! Inau vamua!” \p \v 51 Ma gaia te haehaghe kolura tana tiola ni Jew, mete beto na ghuri, ma rana lei vaovarongo tara nia maro na manadira. \v 52 Ra mua ghilala manahana mua siki ghanaghana igaa te kutira ra lima na togha, na pukuna tara loghoa mua na toba ngasi. \s1 Jesus te vavolara rana vahaghi i Gennesaret \r (Matthew 14:34-36) \p \v 53 Ma gaira tara halavu i levu tua, mara va sara tana komu i Gennesaret, mara pinitia na tiola ni Jew. \v 54 Mara sogha horu mua tana tiola ka, mana vure tara mina righi ghilalaa tua Jesus. \v 55 Ma gaira tara sama kolili tana lei buto ni komu soko, mara holara vania mai na vure tara koli ni vahaghi tana ghimedira. \v 56 Mi vei tua te vaa sara tana lei buto ni komu, na vure tara kolivaghinira rahei tara vahaghi tana lei malei sabiri. Ma rana vahaghi tara kurutia Jesus ge kara tabea vamua na sosokona nina na tivi, ma gaira tara tabea te ghaotara. \c 7 \s1 Na lei totobo te metoa na tinoni \r (Matthew 15:1-20) \p \v 1 Mana balu Pharisee ma gaira rana manetarai ni vetena nina Moses ghua, tara va sughi mai i Jerusalem, mara kokolu mai ta Jesus. \v 2 Gaira raini tara righi sodora na balu tadira nina vaovarongo Jesus, tara mua saui na limadira ge ra vanga. \v 3 (Na pukuna gaira rana Pharisee ma rana Israel udolu ghua, tara taonighi na nilabudira na vaivaridira, keri ge kara saui mughua na limadira inaghona ge kara vanga. \v 4 Me vaghaa ghua, gaira kara mua ghania na vanga tara lavia mai tana malei sabiri, ma kara diki saui mughua. Mara taonighi ghua te subo na vetena ni sasau - te manana ge kara nei iga na sauani na lei totobo ni gehevanga.) \fig Rana Pharisee toro saui te tabu na limadira|alt="Pharisees washing their hands" src="LB00280B.TIF" size="col" loc="4" copy="LB00280B" ref="7:4" \fig* \p \v 5 Ma gaira rana lei Pharisee mana manetarai ni vetena nina Moses tara huatia Jesus mara ghaghua, “?E ghua ge agaira ra nimua na vaovarongo, ge ra mua taonighi na lei nilabudira na lei vaivarida, agaira tara mua saui na limadira ge kara vanga?” \p \v 6 Jesus te bosa tughu vanira me ghaghua, “E utuni sughua, Isaiah na prophet te diki bosadilaa vanighau! Ighau rana tinoni kikokiko, te vaghaa tara gerea tua tana Gegere Tabu, \q1 “God te ghaghua, ‘Na vure raini, tara holoutou nia na ghidudira, mana tobadira te sagauviu. \q1 \v 7 Te mua kaekagedira ge kara holohabau, na pukuna tara taraira na vure ge kara taonighi mughua didira na lei vetena ni tinoni, tara tughui nigura na lei vetena.’” \x - \xo 7:7 \xt Isaiah 29:13 \x* \q1 \v 8 “Ighau tau talukehai na lei bosana God, mau taonighi vamua na lei tarai ni tinoni.” \p \v 9 Ma Jesus te ghoi bosa vanira ghua me ghaghua, “Ighau tau manahana ngangata na talukehaani nina lei vetena God; ge kau tughui nia nimiu na lei vetena heghemiu. \v 10 Na pukuna Moses te bosa, ‘Kau nira kikinima rana tamamiu mana tinamiu, ma ge ahei ke varangaa a tamana pa tinana ke, kara matea mughua.’ \x - \xo 7:10 \xt Buka Rughuhoru 20:12; 21:17; Buka Vetena 20:9; Eruani Vetena 5:16\x* \v 11 Ta nimua na tarai ke, ahei ke loghoa na hava ge ke hangara nia tinana ma tamana; hauvaa me bahua nia God ke,\f + \fr 7:11 \ft Tana leu ni Greek \fq Corban \f* \v 12 ighau tau nea ge ke mua hangara nia tamana mana tinana. \v 13 Na pukuna keri, na lei bosa ni tarai tau nei vanira na lei tinoni te lavikehaa na bosana God. Me subo ghua na lei totobo tara vaghai raini tau nei.” \p \v 14 Ma Jesus te holora va itatana na vure subo ge ghaghua vanira, “Kau rongoviu mai ighau udolu, ma kau rongovi vakodoa. \x - \xo 7:14 \xt Matthew 15:10-20\x* \v 15-16 E mua na hava te rughu haghe tana lokana na tinoni ke, te va metoa. Mana hava vamua te rughuhoru mai tana lokana na tinoni te va metoa.”\f + \fr 7:15-16 \ft Na balu gegere tara loghoa, \fq Ahei ke logho kulina ke nia rongo ke, me ke rongo vakodo.\f* \p \v 17 Jesus te tughuru sanira na vure subo, me haghe tana vale, ma rana nina vaovarongo tara nongia ge ke toghia vanira na vangani na lei bosa raini. \v 18 Gaia te bosa vanira, “Ighau tau mua ghilala na hava tu bosaa vanighau. E mua na hava te ghania na tinoni ke, te va metoa, \v 19 na pukuna te mua vaa tana tobana; me haghe vamua tana kutuna, me rughuhoru keha tana hulina.” (Te bosai raini, gaia Jesus te bosa tatei ge na lei vanga udolu te manana na ghaniani sughua.) \p \v 20 Ma gaia te ghoi bosa vanira so me ghaghua, “Na hava te rughuhoru mai tana lokana na tinoni, te nea ge meto tana matana God. \v 21 Na pukuna i lokana na tobana, tara va rughuhoru mai na lei ghanaghana dika mana nilabu dika; na kabalaghi, na gito, na labupolo, \v 22 na ngelengele, na vangapaitu, mana lei vata ni gehegehe dika soko, na sorisori, liodika, ghaghana, pasapasa popolo, tangotango, mana liobulebule - \v 23 gaighi na lei totobo vaghani raini, tara puku mai lokana na tinoni ke, te va metoa sughua tana matana God.” \s1 Anina taluutuni na vinekama \r (Matthew 15:21-28) \p \v 24 Ma Jesus te rughuhoru sania na komu keri; me tona va lilighina na komu sule i Tyre. Me haghe ta sakai na vale, te mua liona siki tinoni ge ke ghilalaa gaia te ghaha tana komu keri, hauvaa me vahola ge ke polo. \v 25 A sakai na vinekama igaa, a dalena na vaivine te ghahaa na tidalo dika i lokana, te rongovia na maiana Jesus, me mina mai me poghotao tana tuana. \v 26 Na vinekama keri te mua Jew. Agaia tara vahua tana buto ni komu i Phoenicia, i lokana na bubulo i Syria. Agaia te kurutia Jesus, ge ke ghuruhorua na tidalo dika i lokana na dalena. \p \v 27 Ma Jesus te bosa tughu vania me ghaghua, “Te manana sughua ge ku diki hangara na Jew. Te mua kaekage ge ku holai ghadira na vanga na lei gari mu ku sonighi vanira na lei kau.” \p \v 28 Mana vinekama te ghaghua vania Jesus, “Maghutu, hughu na kau tara ghanighi na vanga sasani ni gari sarana na bela ni vanga!” \p \v 29 Ma Jesus te bosa vania me ghaghua, “Na pukuna nimua na bosatughu ke, ko oli nimua tana komumu, iga ko righia na dalemu, te rughuhoru keha tua itatana na tidalo dika.” \v 30 Gaia te oli me sodoa dalena te koikoli tana ghimena; na tidalo dika te rughuhoru utuni tua itatana. \s1 Jesus te kisu utoa na tinoni te pui me laghu \p \v 31 Jesus te tona sania na buto ni komu sule i Tyre, me liu va Sidon, ge ke tona va tana kolokama ni beti Galilee, taonia na halautu va tana bona tara ghahara iga ara hangavulu na komu sule. \v 32 Na balu vure tara lavia mai tatana na tinoni te pui me laghu ghua. Ma gaira tara kurutia Jesus ge ke talua na limana i vuvungana ge ke tatavahale. \v 33 Ma Jesus te lavikeha tabalilia heghena, me talu haghei na gigirina ilokani rana kulina, ge angusu na gigirina me tabea va na lapina. \v 34 Ma Jesus te reitada va i kokou, me sonivaghi aheahe sule ghua, ge bosa vania na mane, me ghaghua, “Ephphatha!” Te ghaghua tana leuda, “Ko hahangavi!” \v 35 Na viti vasoo, mana mane te rongo tua, me tavukesi ghua na lapina me kokoe. \v 36 Ma Jesus te bosa papara vanira na vure, ge kara bei rongorongoa vania gea ahei na totobo te kale, hauvaa ma gaira tara ladavaghinia so. \v 37 Ma gaira soko tara rongovia, tara hare sule ngangata, “Gaia te nei na lei totobo tara uto. Te nera na pui mara rongo, ma rana laghu ge ra kokoe.” \c 8 \s1 Jesus te kutira ra vati na togha ni tinoni \r (Matthew 15:32-39) \p \v 1 I murina vasoo, a sakai na ovu ni vure subo tara ghoi savukolu mai ta Jesus, me taho siki vanga kara ghania. Keri ge a Jesus te holora mai tatana nina vaovarongo me bosa vanira, \v 2 “Inau tu arovira nigua na vure raini, na pukuna e tolu tua na bongi taeni tara kabu koluu, me taho tua siki vanga kara ghania. \v 3 Ma ge ku vetena olira tana komudira, tara mua ghania siki vanga ke, ma kara nia mate na vitolo, na pukuna na balu itadira tara butu hau mai.” \p \v 4 Ma nina vaovarongo tara huatia, “?Ivei lokana na bona aroha eni, kai tangomana ge kai kene sodoa iga siki vanga te manadira ge kai kutira nia na vure raeni?” \p \v 5 Ge huatira, “?E ngiha na berete itamiu?” \p Ma gaira tara bosa tughu, “E vitu.” \p \v 6 Me bosa vanira na vure subo kara sopou horu tana pari. Keri ge lavighi tadira e vitu na berete, me holoutoa God, ge ngitighi, me va hera nina vaovarongo ge kara tuvalira na vure subo. Mara nea te vaghaa. \v 7 Na balu igha pile ghua i tadira te lavighi, me holoutoa God, ge vahera nina vaovarongo, mara tuvalighi ghua. \v 8-9 Gaira udolu na vure tara vanga mara mahu. Mana subodira na vure ara vati na togha. Rana vaovarongo tara vahikolui na lei pilepile vanga tara au, mara hoghonighi ga e vitu na kei sule. Ma Jesus te vetena olira na vure tana sopa komudira. \v 10 Me mina tua me haehaghe tana tiola ni Jew kolura nina vaovarongo, ge ra liu vaa tana lei buto ni komu i Dalmanutha. \s1 Rana Pharisee tara nongia na butuli \r (Matthew 16:1-4) \p \v 11 Mana balu Pharisee tara mai tatana Jesus mara vuivunia na hughuhughu koluana. Te liodira ge kara tabotaboa, mara nongia ge ke gonia vanira siki butuli, ge kara ghilalaa God sughua te nia vetena mai. \x - \xo 8:11 \xt Matthew 12:38; Luke 11:16\x* \v 12 Ma Jesus te sonivaghi aheahe laga ge bosa, “?E ghua na vavata ni taeni ge ra nongia haia na butuli? Inau tu bosa utuni vanighau, e taho siki vaughilala ku hera na vure raini!” \x - \xo 8:12 \xt Matthew 12:39; Luke 11:29; 8:15; 12:1\x* \v 13 Keri ge sanira me haehaghe tana tiola ni Jew, me halavu i levu ni kolokama ni beti i Galilee. \s1 Na yeast ni Pharisee ma Herod Antipas \r (Matthew 16:5-12) \p \v 14 Rana vaovarongo tara nia ponolio na lavi subo vanga ke manadira, a sakai vamua na berete itadira lokana na tiola ni Jew. \v 15 Keri ge a Jesus te bosa vanira, “Kau righitaonighau, ma kau tughuru pungisighau ta didira na yeast\f + \fr 8:15 \ft \+k yeast \+k* \ft Na totobo te nia hunulu na berete. \f* na lei Pharisee ma Herod Antipas.” \x - \xo 8:15 \xt Luke 12:1\x* \p \v 16 Rana vaovarongo tara sopa nia kokoe ghobudira na lei bosana Jesus, “Gaia te bosaa eni na pukuna te taho siki berete itatada.” \p \v 17 Jesus te diki ghilalaa tua na hava tara nia kokoe ghobudira ge huatira, “?E ghua ge au nia kokoe, te taho siki berete itamiu? ?Ighau tau mua ghilala manahana? ?E ghua ge ngasi na tobamiu? \v 18 ?Ighau tau matagha so, me ghua ge au mua nighi reirei? ?Tau kuligha so, me ghua ge au mua nighi rongo?\x - \xo 8:18 \xt Jeremiah 5:21; Ezekiel 12:2; Mark 4:12\x* ?Ighau tau nia ponolio tua \v 19 tana bona tu ngitighi ara lima na berete vanira ra lima na togha ni mane? ?E ngiha na kei tara vonu tau hoghonighi na lei pilepile vanga tara au?” \p Mara bosa tughu gaira, “Ara hangavulu rua na kei.” \v 20 Ge ghoi huatira so, “?Mi tana bona tu ngitighi ara vitu na berete vanira ra vati na togha ni tinoni, e ngiha na kei tara vonu tau hoghonighi na lei pilepile vanga tara au?” \p Mara bosa tughu gaira, “Ara vitu na kei.” \p \v 21 Ge ghoi huatira so, “?Me ghua ge au mua ghilalaa so?” \s1 Jesus te davorai rana matana na mane rorodo i Bethsaida \p \v 22 Jesus ma nina vaovarongo tara va sara i Bethsaida, mana balu vure igaa tara lavia mai na mane rorodo itatana, mara kurutia ge ke tabea na matana ge ke reirei. \v 23 Jesus te tabea na limana na mane rorodo, me lavi kehaa tana komu keri. Ge angusui tana matana me tabei ghua, ge huatia, “?To tangomana na righikaleana tua siki totobo?” \p \v 24 Mana mane te reitada ge bosa, “Eo, inau tu tangomana na righiadira na lei tinoni, tara vaghara na lei ghai tara sakusakutua kolili.” \p \v 25 Jesus te ghoi tabea so na matana, mana mane te maghora na matana, vaho ge righi kale utoi na lei totobo soko.\fig Jesus te davorai na matana na mane rorodo|alt="Jesus heals the blind man" src="DN00447b.tif" size="col" loc="22-25" copy="DN00447b" ref="8:25" \fig* \v 26 Ma Jesus te vetenaa na mane ge ke oli tana valena nia na bosa eni, “Ko bei ghoi liu oli gea tana komu.” \s1 Nina bosatate Peter vuvungana Jesus \r (Matthew 16:13-20; Luke 9:18-21) \p \v 27 Jesus ma nina vaovarongo tara rughuhoru vaa tana lei komu lilighina Caesarea Philippi. Ma tara sakusakutua ge huatira nina vaovarongo, “?Kau bosa vaniu mai, tana ghanaghanadira na lei tinoni ke, ma hei inau ra ghaghua?” \p \v 28 Ma gaira tara bosa tughu, “Balu tara bosa ke, mi ghoe a John Vulitabu. Ra bosa na balu ke, mi ghoe a Elijah; ma na balu ghua so tara bosa ke, mi ghoe a sakai tadira na lei prophet ni dania mai tua.”\x - \xo 8:28 \xt Mark 6:14-15; Luke 9:7-8 \x* \p \v 29 Ge ghoi huatira so, “?Mi ghau eni ke, ahei inau au ghaghua?” \p Ge bosatughu a Peter me ghaghua, “Ighoe na Christ utuni!”\f + \fr 8:29 \fk Christ \ft Hebrew: Messiah - na mane God te vilia ge ke vavolara nina vure. John 6:68-69 \f* \p \v 30 Keri ge hove pungisira Jesus me ghaghua, “Kau bei ghoi bosa tatea vania siki sakai ahei inau.” \s1 Jesus te bosatatea nina vahaghitaili mana mateana \r (Matthew 16:21-28; Luke 9:22-27) \p \v 31 Ma Jesus te vuivuni ni taraiadira nina vaovarongo ge bosa vanira me ghaghua, “Na Dale Tinoni ke vahaghitaili ngangata, ma kara nia sika rana lei mane nagho, rana lei manesukaghi kamanagho, ma rana manetarai ni vetena nina Moses. Kara matea, mi murina e tolu na bongi ke tughuru oli tana mate.” \v 32 Gaia te bosa kaekalei vanira na lei totobo raeni. Ma Peter te lavi tabalilia, me hovea ge ke bei kokoe ghaghua gea igaa. \v 33 Jesus te ririuoli me vaevanera vaa nina vaovarongo ge pasaa Peter, “Ko tona keha itagua Satan! Ighoe to vagha Satan na pukuna lei ghanaghanamu tara mua butu mai ta God, mi tana tinoni vamua!” \p \v 34 Jesus te holora mai tatana na vure subo ma rana nina vaovarongo ge bosa vanira, “Ahei tamiu te liona ge ke niu udukolu ke, me ke nia ponolio heghena mughua, me ke hola valaa nina ghaivavala heghena, me ke saritaoniu.\x - \xo 8:34 \xt Matthew 10:38; Luke 14:27\x* \v 35 Ahei te liona na pangoti utoana na volana iani maramana ke, gaia ke sivilaghinia. Ma hei ke sivilaghinia na volana, na pukuna inau maia na Rongorongo Uto, ke lavia na vola maurihali.\x - \xo 8:35 \xt Matthew 10:39; Luke 17:33; John 12:25\x* \v 36 ?Na hava na uto ia ko sodoa iga, ge toko loghoa na maramana udolu, hauvaa mo sivilaghini kasilaa na tarungamu? \v 37 ?Siki totobo ghua igaa, te mava vulea na tarungamu? \v 38 Ma ge na tinoni ke niu maa inau tana vavata ni taeni te dika, kakeri vaho, ge na Dale Tinoni ke nia maa ghua tana bona ke ghoi mai ta nina maana mana rongoragha tamana, kolura na lei angel tabu.” \c 9 \p \v 1 Ma gaia te ghoi bosa vanira so, “Inau tu bosa utuni vanighau, na balu tinoni taeni iani kara mua mate mua, polo kara diki righia na kinakabuna God ke mai kolu maana.” \s1 Na hulina Jesus te marara \r (Matthew 17:1-3; Luke 9:28-36; 2 Peter 1:17-18) \p \v 2 Me padi tua e ono na bongi, Jesus te vilira a Peter, ma James, ma John, me lavi datora tana ghotu datogha. Mara righia vaa Jesus ka, me keha na reireina. \v 3 Nina tivi tara pupura vitiviti, te pura vulea siki sakai ke apo tivi tana maramana. \v 4 Tolu gaira tara vaevanera a Elijah ma Moses toro kokoe kolua Jesus. \v 5 Ma Peter te bosa vania Jesus, “Tarai, e uto ngangata tai kabukolughau iani! Ighai kai kisui e tolu na baebale vanighau, a sakai vanigho Ighoe, sakai vania Moses, ma sakai vania Elijah.” \v 6 Peter ma rogaira tara mataghu, ge mua ghilalaa na hava ke bosaa Peter. \p \v 7 Keri ge horu mai na parako, me kuvihira, mana manga te horu mai tana parako, “Aeni gaia na puku ni dalegu tu dolovia, kau rongovia na bosana!” \x - \xo 9:7 \xt Matthew 3:17; Mark 1:11; Luke 3:22; 2 Peter 1:17-18\x* \v 8 Ra rei kolili va ka, mara mua righia tua siki tinoni keha itadira, a Jesus heghena vamua. \p \v 9 Gaira tara sughi mai tana ghotu, ma Jesus te hove pungisira ge kara bei bosaa vania gea ahei na hava tara righia, koekobe, gaia na Dale Tinoni ke tughuruoli sania na mate. \p \v 10 Gaira tara holopangotia na bosana Jesus, mi tadira heghedira vamua tara sopa huahuati, “?Na hava na ghanaghana igaa na tughuruoli sania na mate?” \p \v 11 Ma gaira tara huatia Jesus, “?E ghua ge ra bosa rana manetarai ni vetena nina Moses ke, ma Elijah ke diki mai mughua inaghona na Christ?”\x - \xo 9:11 \xt Malachi 4:5; Matthew 11:14 \x* \p \v 12 Ma Jesus te bosa tughu vanira, “Elijah ke diki mai mughua ge ke gonidilai na lei totobo soko. ?Hauvaa, me ghua ge bosa na gegere tabu ke, ma na Dale Tinoni ke vahaghitaili ngangata ma kara nia sika? \v 13 Inau tu bosa vanighau, a Elijah te diki sara mai tua, mana lei vure tara nei vania so na lei totobo dika taonia na liodira, vaghaa te bosaa tua na gegere tabu vuvungana gaia.” \s1 Jesus te ghuruhorua na tidalo dika itatana na gari \r (Matthew 17:14-21; Luke 9:37-43) \p \v 14 Tana bona Jesus kolura ra tolu nina vaovarongo tara sughi horu mai sania na ghotu, gaira tara righia va na vure subo tara kililira na balu nina vaovarongo, mana balu manetarai ni vetena nina Moses tara hughuhughu kolura. \v 15 Na vure subo tara righia Jesus mara hare ngangata, mara mina tua mara samalia va, mara holopangotia. \v 16 Ma Jesus te huatira me ghaghua, “?Na hava tau sakai nia hughuhughu?” \p \v 17 Ma sakai na mane itadira na vure subo te bosa tughu vania me ghaghua, “Tarai, inau tu nia mai vanigho na dalegu, na pukuna na tidalo dika te haghevia me nea me mua kokoe. \v 18 Tana bona na tidalo dika te mai laga itatana, na tidalo dika te nea ge kutu horu tana pari, mana anguanguhuna te horu mai tana mangana, me ghalatighi na livona, me ghebeghebe na hulina udolu. Mi inau tu nongira nimua na vaovarongo ge kara ghuruhorua na tidalo dika itatana, hauvaa mara mua tangomanaa.” \p \v 19 Ma Jesus te bosa vanira me ghaghua, “E taho so nimiu na taluutuni! ?Ke ghuanigha vaho ge kau taluutuniu? Kau holaa vaniu mai na garimane!” \v 20 Ma gaira tara holaa vania. \p Mi tana bona na tidalo dika te righia Jesus, ge nea na garimane me ribehaghi, me kutu horu tana pari, me pilikokoko kolili, me horu na anguanguhu tana mangana. \p \v 21 Ma Jesus te huatia tamana na garimane, me ghaghua, “?Te ghuanigha tua te haghevia na tidalo dika na dalemu eni?” \p Ma tamana na garimane te ghaghua, “Vuivuni mai tua tana bona ni pileana. \v 22 E subo na bona na tidalo dika keri te liona ge ke matea, me sonihaghea tana lake me lumia ghua tana beti. Ko ba tangomana ke, mo ko arovighai mo ko hangaghai.” \p \v 23 Ma Jesus te bosa vania, “?Ighoe to nongiu, ku ba tangomana? Na lei totobo te mua vahola vania ahei te taluutuni.” \p \v 24 Ma tamana na garimane te ghaghua vania, “Inau tu loghoa na taluutuni sughua, mo ko savungia vaniu.” \p \v 25 Ma Jesus te righira na vure subo tara talighutia, ge bosa vania na tidalo dika, “Ighoe na tidalo dika to nea na garimane eni ge pui me mua kokoe ke, ko rughuhoru keha itatana mo ko bei ghoi olingia mai gea.” \p \v 26 Mana tidalo dika te sonia na ghuu sule, me ribehaghinia na garimane, me kutu horu tana pari. Keri ge rughuhoru keha itatana. Na garimane te mua aleale, mana vure subo tara ghaghua, “Te mate tua na garimane.” \v 27 Ma Jesus te tabe datoa na limana me tughuruvaghinia, mana garimane te uto oli. \p \v 28 Mi murina keri, Jesus ma nina lei vaovarongo tara oli tana vale. Tana bona tara kabu todore, gaira tara huatia mara ghaghua, “?Na hava na pukuna ge ai mua ghuruhorua na tidalo dika ighai?” \p \v 29 Ma Jesus te bosa vanira, “Na tidalo dika te vagha eni ke, na kokoeliulivuti vamua ke ghurukehaa.”\f + \fr 9:29 \ft Na balu gegere tara talua \fq mana maturutoo ni vanga.\f* \s1 Jesus te ghoi bosaa na mateana \r (Matthew 17:22-23; Luke 9:43-45) \p \v 30 Jesus ma nina vaovarongo tara tona sania na komu keri, mara liu vaa i ghobuni na lei komu i lokana na bubulo i Galilee. Jesus te mua liona siki sakai ke ghilala ivei tara ghahara, \v 31 na pukuna te liona ge ke bosatatei vanira nina vaovarongo na lei totobo ke kalea. Ma Jesus te bosa vanira, “Na Dale Tinoni, kara peroa ma kara holaa vaa itadira ghana na levunimate. Gaira kara matea, me ke poso e tolu na bongi ke tughuruoli sania na mate.” \p \v 32 Nina lei vaovarongo tara mua ghilalaa na hava te bosaa, mara mataghu na huatiana nia na ghanaghana ilokana. \s1 ?Ahei ke mane nagho? \r (Matthew 18:1-5; Luke 9:46-48) \p \v 33 Jesus kolura nina vaovarongo tara sara i Capernaum. Mara haghe tana vale ge huatira, “?Na hava tau nia hughuhughu tana bona ta mai tana halautu?” \v 34 Gaira tara mua bosatughu vania, na pukuna tara nia hughuhughu ahei sughua itadira te haba vule.\x - \xo 9:34 \xt Luke 22:24\x* \v 35 Jesus te sopou horu me holora mai itatana ge bosa vanira, “Ahei tua itamiu te liona ke mane nagho ke, ke talumuria heghena mughua, me ke nimiu na ghairau.” \x - \xo 9:35 \xt Matthew 20:26-27; 23:11; Mark 10:43-44; Luke 22:26\x* \v 36 Ma Jesus te holaa na gari me tughuruvaghinia tana matadira ge bosa vanira, \v 37 “Ahei tua ke lavipangotia na gari te vaghaa eni tana ahagu ke, me lavipangotiu tua inau, maia ghua Tamagu te niu vetena mai.” \x - \xo 9:37 \xt Matthew 10:40; Luke 10:16; John 13:20\x* \s1 ?Ahei te nia levu pala Jesus? \r (Luke 9:49-50) \p \v 38 Ma John te bosa vania Jesus, “Tarai, ighai tai righia a sakai na mane te ghuruhorura na tidalo dika i lokadira na vure nia na Ahamu. Mi ghai tai bosa vania ge ke betoa, na pukuna tai ghanaghana te taho gaia i lokana dida na ovu.” \p \v 39 Ma Jesus te bosa vanira me ghaghua, “Kau bei betoa gea. Ahei tua te gonighi na lei butuli nia na ahagu, tara mua bosau nia siki totobo te dika. \v 40 Arahei tara mua hughuhughughita, gaira rakiri tara levu pala itatada.\x - \xo 9:40 \xt Matthew 12:30; Luke 11:23\x* \v 41 E utuni, ge siki sakai ke heghau na kaukanu ni beti tana ahagu na pukuna ighau tau nina Christ ke, igeva gaia ke holaa na tabana.” \x - \xo 9:41 \xt Matthew 10:42\x* \s1 Na lei totobo te hahilaghinia na taluutuni ni tinoni \r (Matthew 18:6-9; Luke 17:1-2) \p \v 42 A Jesus te ghoi bosa vanira, “Ahei tua ke hahilaghinia nina taluutuni siki gari pile te vaghaa eni ke, mana tinoni keri te dika. Me uto vania, kara pitia na itina sule tana luana ma kara lumia tana tahi. \v 43-44 Ge na lima madolomu ke huligho va tana palu, me ke hahilaghinia nimua na taluutuni ke, pusikehaa. E uto vanigho vaa ko tona kolu asakai na limamu vamua tana vola kasila, ge to ko nighi rughuhaghe kolu erua na limamu udolu vaa tana komu totoro kasila.\f + \fr 9:43-44 \ft Na balu gegere tara talua vati hangavulu vati na tete\fq Tana komu keri na lei peipei tara mua mate, mana na lake te mua mate.\f* \v 45-46 Ge a sakai na tuamu ke huligho va tana palu me ke hahilaghinia nimua na taluutuni ke, pusikeha. E uto va ko nia tona kolua sakai na tuamu vamua tana vola kasila, ge to ko nighi rughuhaghe kolu erua na tuamu udolu tana komu totoro kasila.\f + \fr 9:45-46 \ft Na balu gegere tara talua vati hangavulu ono na tete\fq Tana komu keri na lei peipei tara mua mate, mana na lake te mua mate.\f* \v 47 Ge a sakai na matamu ke huligho va tana palu ke, soni kehaa. E uto va ko nia tona kolua sakai na matamu vamua tana kinakabuna God, ge to ko nighi rughuhaghe kolu erua na matamu udolu tana komu totoro kasila.\x - \xo 9:47 \xt Matthew 5:29-30\x* \q1 \v 48 ‘Tana komu keri na lei peipei tara mua mate, mana na lake te mua mate.’ \x - \xo 9:48 \xt Isaiah 66:24 \x* \p \v 49 “Gaira udolu kara va marabura nia na tahi ni vanga mana lake.\f + \fr 9:49 \fk nia na tahi ni vanga mana lake \ft Balu na manaha tara bosa na ghanaghana ilokana na tete eni te vagha God te taraira na vure nia na vahaghitaili tana maramana eni\f* \p \v 50 “Na tahi ni vanga na totobo te uto, te nea na vanga ge ke ghaighani utona. ?Ke sivilaghinia na hohoro ke, mi vei kea ge ke ghoi hohoro oli ghua? Ma ge ta kau mua kabu kolu uto ke, me vaghaghau na tahi ni vanga te sivilaghinia na hohorona. E uto ge kau vaghaa na tahi ni vanga te uto, ma kau kabu sakaisonikolu tana mabo.” \x - \xo 9:50 \xt Matthew 5:13; Luke 14:34-35\x* \c 10 \s1 Jesus te nia tarai na veisasanighi tana taulaghi \r (Matthew 19:1-12; Luke 16:18) \p \v 1 Ma Jesus ma nina vaovarongo tara sania i Capernaum mara tona vaa tana bubulo i Judea, ge ra sogha halavua na beti tina Jordan mara va haghe tana lei buto ni komu iga. Mana vure subo tara ghoi mai so itatana. Ma gaia te ghoi taraira so te vaghaa te nera haia tua iga. \p \v 2 Mana balu i tadira rana Pharisee tara mai itatana mara tabotaboa nia na balu huahuati. Ma gaira tara huatia mara ghaghua, “?Ko bosaa vanighai mai, ivei sughua tea, e talana sono na vetena ge na mane ke sania na tauna pe taho?” \p \v 3 Jesus te nia bosa tughu vanira na huahuati te vaghaa eni, “?Na hava te bosaa vanighau ta nina vetena Moses?” \p \v 4 Ma gaira tara bosa tughu vania, mara ghaghua, “Moses te talana sono na mane ge ke sania na tauna ge teke diki gerea mughua na gegere tutughuni ni sasani.” \x - \xo 10:4 \xt Eruani Vetena 24:1\x* \p \v 5 Jesus te bosa vanira me ghaghua, “Moses te heghau na vetena vaghana keri na pukuna tau kutuvatu. \v 6 Mi tana vuivunina mai tana bona God te gonia na maramana ke, gaia te gonira na mane mana vaivine, te vaghaa na gegere tabu te ghaghua,\x - \xo 10:6 \xt Vuivuni 1:27; 5:2 \x* \q1 \v 7 ‘Na pukuna keri na mane ke sanira tamana ma tinana me ke kabukolua na tauna \v 8 Ma rogaira te vaghaa sakai na huli vamua.’ \x - \xo 10:8 \xt Vuivuni 2:24\x* Keri ke, rogaira toro mua erua, ma sakai vamua tana matana God. \m \v 9 Na tinoni ke bei vilivokara gea rahei God te sonikolura tua.” \p \v 10 Mi tana bona Jesus ma nina vaovarongo tara pulohi tana vale, anina vaovarongo tara huatia nia na hava na ghanaghana i lokani na lei bosa raini. \v 11 Me bosa Jesus me vanira, “Na mane ke sania na tauna me ke tauna sakai na vaivine keha ke, me ngelengele tua. \v 12 Mana vaivine ke sania na tauna me ke tauna sakai na mane keha ke, me ngelengele tua.” \x - \xo 10:12 \xt Matthew 5:32; 1 Corinthians 7:10-11\x* \s1 Jesus te vautora na lei gari pile \r (Matthew 19:13-15; Luke 18:15-17) \p \v 13 Na balu itadira na vure tara holara mai na lei gari pile vania Jesus, ge ke talua na limana i vuvungadira me ke vautora, mara nina vaovarongo tara hovera na vure. \v 14 Mi tana bona Jesus te ghilalaa te vaghaa keri, gaia te rutu vanira nina lei vaovarongo, me bosa vanira me ghaghua, “Kau lubatira na lei gari pile ma kara mai tagua, kau bei hovera gea, na pukuna rahei tara vaghara na lei gari raini ke, adidira tua na kinakabuna God. \v 15 Inau tu bosa utuni vanighau, ahei ke mua holopangotia na kinakabuna God vaghara na lei gari raini ke, ke mua haghevia tua na kinakabu keri.” \x - \xo 10:15 \xt Matthew 18:3\x* \v 16 Soko te vaghaa keri, ma Jesus te holora mai na lei gari pile itatana ge talua na limana vuvungadira, me vautora. \s1 Na mane te lologho \r (Matthew 19:16-30; Luke 18:18-30) \p \v 17 Tana bona Jesus ma nina vaovarongo tara ghoi vuivuni ni sakusakutua tana halautu, a sakai na mane te lologho te sama mai me mai tualaghi tuturu i naghona Jesus, ge huatia me ghaghua, “?Tarai, ighoe to uto! Na hava ku gonia ge ku loghoa na vola maurihali?” \p \v 18 Ma Jesus te ghaghua vania, “?Na hava na pukuna ge o holou nia tu uto? Taho siki sakai ke uto, a God vamua. \v 19 Ighoe to ghilalai tua na lei vetena: Ko bei labumate tinoni; ko bei ngelengele; ko bei gito; ko bei vuhavuha gea siki sakai; ko bei sorisori; mo ko nira kikinima tamamu ma tinamu.”\x - \xo 10:19 \xt Buka Rughuhoru 20:12-16; Eruani Vetena 5:16-20 \x* \p \v 20 Mana mane lologho te ghaghua vania Jesus, “Tarai, na lei totobo raini ke, tu taonighi mai tua tana bona ni pileagu.” \p \v 21 Jesus te vaevanea vaa nia na dolo me vania, “A sakai vamua na totobo to mua gonia mua, ko tona mo ko nighi sabiri nimura na lei lologho, mo ko holai nimura na lei rongo, mo ko tuvalira nia rana bona, ko nea te vaghaa eni, mo ko mai saritaoniu ge ko lologho au vaa i kokou.” \p \v 22 Tana bona na mane lologho te rongovia keri, gaia te dikalio sule ngangata na pukuna tara subo ngangata nina lologho, ma gaia te tona sania Jesus. \p \v 23 Jesus te righira va nina vaovarongo me ghaghua, “E mua malumu vanira sughua rahei tara lologho ge kara haghevia na kinakabuna God.” \v 24 Ma nina vaovarongo tara hare sule ngangata tana bona tara rongovia na bosa eni, ma Jesus te bosa so me vanira, “Ghau rana lei dalegu, e mua malumu sughua na hagheviana na kinakabuna God! \v 25 E malumu vania vaa na camel ge ke haghe tana potana na nili, vulera rahei tara lologho ge kara rughuhaghe tana kinakabuna God.” \p \v 26 Tana bona rana vaovarongo tara rongovia te vaghaa keri, ge ra hare sule ngangata vaa, mara huatira heghedira, “?Rahei vamua ke vavolara God?” \p \v 27 Jesus te vaevanera va ge bosa tughu, “Na totobo raini tara vahola ngangata vanira na lei tinoni, me mua vahola vania God, na pukuna na lei totobo soko te mua vahola itatana God.” \p \v 28 Ma Peter te bosa me ghaghua, “Ko righia, ighai tai sanighi nimami na lei lologho mai saritaonigho!” \p \v 29 Ma Jesus te bosa vanira me ghaghua, “Mi nau tu bosa utuni vanighau gatu, ge rahei kara sanira hoghodira pana vavinedira pana tamadira pana tinadira pana lei daledira, maighi didira na lei lologho na pukuna inau maia na Rongorongo Uto ke, \v 30 ma kara loghoa te au vaa tana vavata eni. Ma God ke vautoi vania nina lei lologho te sanighi mai me ke au vania vaa, vulea tana vuivunina mai. Mara loghoi ghua na lei vahaghitaili. Mi tana maramana ke mai, kara loghoa na vola kasila. \v 31 Mara subo tara diki itaeni kara tumuri, ma gaira tara tumuri itaeni kara diki.”\x - \xo 10:31 \xt Matthew 20:16; Luke 13:30 \x* \s1 Jesus te ghoi tughunitatea na mateana \r (Matthew 20:17-19; Luke 18:31-34) \p \v 32 Tana bona Jesus ma rana nina vaovarongo tara taoni datoa na halautu te tona va i Jerusalem, ma Jesus te ghidevira. Rana vaovarongo tara nia hare sule ngangata, mana vure tara saritaonira tara mataghu sule ghua. Jesus te ghoi lavi tabalili kehara nina lei vaovarongo itadira na vure subo, ge ke talutatea vanira na hava ke kalea. \v 33 Me bosa vanira na bosa eni me ghaghua, “Kau rongoviu mai! Ighita ka tona i Jerusalem, mana Dale Tinoni, kara lubatia tana limadira rana lei manesukaghi kamanagho mana lei manetarai ni vetena nina Moses. Gaira kara dete matea, ma kara lubatia vanira na vure ni Rome. \v 34 Gaira kara kia haghinia ma kara angusua, soko ge kara ramusia ma kara matea. Mi murina ra tolu na bongi gaia ke tughuruoli tana mate.” \s1 James ma John toro nongia Jesus nia na hava te liodira \r (Matthew 20:20-28) \p \v 35 I murina eni, James ma John, rana dalena Zebedee, toro mai ta Jesus moro bosa vania te vaghaa eni, “Tarai, iroghai toro liona ge ko nea vanighai na hava koro nongia itamua.” \p \v 36 Jesus te huatira, “?Na hava na totobo ia toro liona ku nea vanighau?” \p \v 37 Gaira toro bosa vania moro ghaghua, “Tana bona ko vunaghi haba tana kinakabumu, iroghai toro liona ge koro sopou kolugho, sakai tana madolomu ma sakai tana maulimu.” \p \v 38 Ma Jesus te bosa vanira, “Iroghau toro mua ghilalaa na hava toro nongia. ?Koro tangomana sughua na vahaghitaili te vaghau inau? ?Mo koro tangomana so na lio sakai tana totoro ke kaleu inau?” \x - \xo 10:38 \xt Luke 12:50\x* \p \v 39 Rogaira toro bosa tughu vania moro ghaghua, “Iroghai koro tangomana so.” \p Ma Jesus te bosa vanira, “E utuni so koro vahaghitaili vaghau inau. \v 40 Me mua nigua inau ge ku vilia ahei ke sopou tana madologu mi tana mauligu. God heghena vamua te vilia ahei ke sopou koluu.” \p \v 41 Tana bona keri, gaira ra hangavulu nina manevetena Jesus tara rongovia na hava James ma John toro nongia itatana, ma gaira tara rutu ro vanira. \p \v 42 Jesus te holo kolura mai nina vaovarongo itatana, ge bosa vanira me ghaghua, “Ighau tau ghilalara na vunaghidira maia na habadira na vure tara mua Jew tara keikerira na vure ge kara gonighi na hava te liodira.\x - \xo 10:42 \xt Luke 22:25-26\x* \v 43 Ma kau bei nei gea te vaghai raini, ge ahei itamiu ke liona na haba ke, ma gaia ke nimiu na ghairau.\x - \xo 10:43 \xt Matthew 23:11; Mark 9:35; Luke 22:26\x* \v 44 Ma ahei itamiu ke liona na diki ke, ma gaia ke nimiu na seka. \v 45 Na Dale Tinoni te mua mai tana maramana vanira na lei tinoni ge kara lutu vania. Te mai ge ke lutu vanira, me ke mate tughura, ge ke huiolira tana palu.” \s1 Jesus te davorai na matana Bartimaeus \r (Matthew 20:29-34; Luke 18:35-43) \p \v 46 Jesus ma rana nina vaovarongo tara sara haghe tana komu i Jericho. Mi tana bona tara tona sania na komu keri, me subo na vure tara saritaonira. Ma sakai na tinoni rorodo iga na ahana Bartimaeus, na dalena Timaeus. Gaia te sopou tana lilighi ni halautu, ge ke nongi rongo itadira arahei tara tona haliu tana halautu. \v 47 Tana bona te ghilalaa Jesus ni Nazareth te tona haliu tana halautu keri, gaia te ghaeghahe me ghaghua, “Jesus, na vaivarina David,\f + \fr 10:47 \fk Vaivarina David \ft Aeni na ahana vania na Christ na pukuna na Gegere Tabu idania te bosa na Christ tara vahua tana na kemana David, maia ghua na vunaghi haba ngangata te vagha Vunaghi Haba David. Righia Matthew 21:9.\f* ko aroviu!” \v 48 Subo na vure tara bosa vania ge ke beto, hauvaa ma vaho ge ghaeghahe laga vaa ghua, me ghaghua, “Jesus, na vaivarina David, ko aroviu!” \p \v 49 Jesus te tughuru beto me bosa vanira, “Kau bosa vania, me ke mai.” \p Gaira tara tona mara va bosa vania, “Bartimaeus, ko togotogo. Tughuru dato mo ko mai ta Jesus, gaia te hologho!” \v 50 Bartimaeus te talukehaa na kuikuvina, me tughuru dato ge vaa ta Jesus. \p \v 51 Jesus te huatia Bartimaeus, “?Na hava to liona ge ku nea vanigho?” \p Bartimaeus te bosa tughu vania Jesus me ghaghua, “Tarai, e liogu ge ku reireioli!” \p \v 52 Jesus te bosa vania me ghaghua, “Tona, nimua na taluutuni te kisu utogho.” Mi tana bona vaghana tua keri, na matana te davora me reireioli, soko ge udukolua Jesus tana halautu. \c 11 \s1 Jesus mara nina vaovarongo tara sara i Jerusalem \r (Matthew 21:1-11; Luke 19:28-40; John 12:12-19) \p \v 1 Jesus mara nina vaovarongo tara tona va i Jerusalem, mara dutuvira tua erua na komu i Bethphage mi Bethany tana ghotu ni Olive. Jesus te holora mai tatana erua nina vaovarongo me bosa vanira, \v 2 “Koro tona tana komu keri ta righia va, mi kakeri koro righi sodoa na dale donkey\f + \fr 11:2 \fk Donkey \ft te vagha na horse\f* tara pitia, te mua haghelia mua siki sakai. Koro toghia, mo koro holaa mai tagua. \v 3 Ma ge siki sakai ke huatighau, ‘?Na hava toro gonia?’ mo koro bosa vania, ‘Na vunaghi te liona, me ke mina so ge ke nia vetena mai.’” \p \v 4 Ma rogaira toro tona moro righia na dale donkey tara pitia i lilighina na halautu i matenaghona na vale. Moro vuivuni ni toghiana, \v 5 na balu mane tara tughuru igaa tara huatira, “?Na hava koro ghuania ge oro toghia na donkey keri?” \v 6 Ma rogaira toro bosai vanira na lei bosa te bosai vanira tua Jesus, ge ra lubatia vanira. \p \v 7 Gaira toro lavia vaa ta Jesus, moro saroa nia na kuikuvidira ge ke sopou a Jesus i vuvungana na donkey. \v 8 Mana vuresubo tara vorahighinighi didira na tivi tana halautu, mara subo ghua tara toka ghaba ni niuniu ge kara vorahaghinighi tana halautu.\fig Na vuresubo tara vorahighinighi na kuikuvidira tana halautu vania Jesus|alt="The crowd places clothing on the road for Jesus" src="DN00487b.tif" size="col" loc="7-8" copy="DN00487b" ref="11:8" \fig* \v 9 Na vure tara idevia a Jesus, mana balu tara tumuria tara ghaeghahe mara ghaghua, \q1 “Hosanna! Holohabaa God! God te vautoa gaia te mai tana ahana. \q1 \v 10 Vautoa na kinakabuna ke mai, na vaivarina David. Holoutoa va God i kokou tana parako.”\x - \xo 11:10 \xt Buka Linge 118:25-26; 148:1 \x* \p \v 11 Jesus te sara tua i Jerusalem me va haghe tana Valetabu, ge vaevane tetetei na lei totobo i lokana. Me mua kabu daro na pukuna te nulavi tua, me tona kolura nina vaovarongo vaa i Bethany. \s1 Jesus te varangaa na ghai na fig \r (Matthew 21:18-19) \p \v 12 Mete roropo ghana ge ra sania i Bethany, ma Jesus te vitolo. \v 13 Me righia halahaua va na ghai tara holoa nia na fig, te lodu ngangata na raurauna, ge va saravia me mua righi sodoa siki vavanga itatana, mana raurau vamua, na pukuna te mua sara mua nina bona ni vangagha. \v 14 Ma gaia te varangaa me ghaghua, “Te vuivuni taeni, ke mua ghoi ghania ghua ahei na vavangamu.” Mara nina vaovarongo tara rongovia te bosaa. \s1 Jesus te vamarabua nina Valetabu God \r (Matthew 21:12-17; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 15 Tana bona tara sara haghe i Jerusalem, Jesus te va haghe ta nina valetabu God. Me righira na vure tara sabisabiri mara pelupelu igaa. Keri ge ghuruhorura tara sabisabiri maia tara pelupelu. Gaia te boki taovaghinighi na beladira tara kasa rongo vania na Valetabu, mana malei sopoudira na vure sabiri bola ni sukaghi. \v 16 Me hove pungisia ghua ahei ke ghoi mai nia sabiri pe ke pelua siki totobo igaa. \v 17 Soko ge taraira tara kokolu tua igaa, me vanira, “Na gegere tabu te bosaa, ‘Nigua na Valetabu tara holoa nia na vale ni kokoeliulivuti didira na lei tinoni ni maramana.’ Hauvaa mau nea ge didira na vatei polo rana gito.”\x - \xo 11:17 \xt Isaiah 56:7; Jeremiah 7:11 \x* \p \v 18 Ma rana manesukaghi kamanagho ma gaira na manetarai ni vetena nina Moses tara rongovia, ge ra kenea ivei kara nea ge kara matea Jesus, na pukuna tara mataghunia, na pukuna na vure subo tara liona ngangata nina tarai Jesus, kara ghoi kanahaghinira gea. \p \v 19 Mi tana nulavi, Jesus kolura nina vaovarongo tara rughuhoru sania i Jerusalem. \s1 Na taluutuni mana kokoeliulivuti \r (Matthew 21:20-22) \p \v 20 Mi roropo ghana, gaira tara ghoi sakusakutua tana halautu mara righia na ghai na fig te varangaa Jesus ka, te sasagha tua. \v 21 Peter te ghanaghana olia nina kokoe a Jesus te bosai, ge bosa vania, “Tarai, vaevanea! Na ghai na fig to varangaa ka, te sasagha me mate tua.” \p \v 22 Ma Jesus te bosa tughu vanira me ghaghua, “Kau taluutunia God. \v 23 Inau tu bosa vanighau, ahei ke taluutuni me ke mua loghoa na ghanaghana ruarua ke, me ke tangomana na bosa vaniana na ghotu keri, ‘Ko tughuru mo ko tona tana tahi!’ Ma God ke gharadua na ghotu te vaghaa tau bosaa.\x - \xo 11:23 \xt Matthew 17:20; 1 Corinthians 13:2\x* \v 24 Mana pukuna keri ge ku bosa vanighau, ahei ke nongia siki totobo nia na kokoeliulivuti me ke puku ni taluutuni, God ke nea na hava te nongia itatana. \v 25-26 Tana bona kau kokoeliulivuti, ma kau rutu vania so siki sakai ke, kau diki talukehai vania na paluna, ge a Tamamiu i kokou ke talukehai vanighau ghua na palumiu.”\f + \fr 11:25-26 \ft Na balu gegere tara talua, \fq Hauvaa ma kau rutu vania siki sakai ke, mau mua diki talukehai vania ghua na paluna ke, ma ge a Tamamiu i kokou ke mua talukehai vanighau na palumiu. \ft Righia Matthew 6:14-15.\f* \s1 ?Ivei te va butu mai nina maana Jesus? \r (Matthew 21:23-27; Luke 20:1-8) \p \v 27 Ma Jesus mara nina vaovarongo tara ghoi pulohi i Jerusalem mara va haghe tana Valetabu. Na lei manesukaghi kamanagho, mana lei manetarai ni vetena nina Moses, ma rana balu mane nagho ghua tara mai ta Jesus. \v 28 Mara huatia, “?Ahei te vetenagho ge o ghuruhoruara na lei tinoni tana Valetabu? ?Ahei te hegho na maana ni gehetiani na lei totobo raini?” \p \v 29 Ma Jesus te bosa tughu vanira, “Inau ku diki huatighau nia a sakai na huahuati, kau bosatughua ke, ge ku bosaa vanighau ahei te heu mai na maana ni neani na lei totobo raini. \v 30 ?Kau bosa vaniu, ahei te vahea a John Vulitabu na maana ni vulitabuadira na lei tinoni? ?A God, pa siki tinoni vamua?” \p \v 31 Mara sopa hughuhughu heghedira te vaghaa eni, “Ge ka bosa, ‘A God te vahea maana’ ka ghaghua ke, gaia ke bosa vanighita, ‘?Na hava na pukuna ge au mua taluutunia nina tarai a John Vulitabu?’ \v 32 Pa, ge ka bosa, ‘Na tinoni vamua te vahea na maana, ka ghaghua ke, mana vure subo kara rutu vanighita.’” Ara mataghunira na vure subo na pukuna gaira udolu tara taluutunia John na prophet utuni nina God. \v 33 Vaho ge ara bosa tughu vania, “Ighai tai mua ghilalaa.” \p Ma Jesus te bosa vanira, “Ku mua bosaa vanighau ghua ahei te vaheu mai na maana ni goniani na lei totobo raini.” \c 12 \s1 Na bosa vavaghahadira na lei tinoni righitaoni leghai \r (Matthew 21:33-46; Luke 20:9-19) \p \v 1 Ma Jesus te bosa vanira na bosa vavaghaha eni. “Sakai na tinoni te subai nina vuavua ni grape ta nina leghai. Vaho ge gonia na peo talighutia na leghai. Keri ge ghelia na gilu tana vatu na vatei bita wine, me ghoi kisua na vale ni vatogha. Soko te vaghaa eni, ge kenera na balu tinoni ge kara mai lutu, ma kara righitaonia na leghai. Murina vaho eni ge tona va tana komu te hau ngangata.\x - \xo 12:1 \xt Isaiah 5:1-2\x* \fig |alt="Vineyard" src="LB00103B.TIF" size="col" loc="1-3" copy="LB00103B" ref="Mark 12:1" \fig* \p \v 2 “Tana bona te saravia na bongi ni vahikoluani na vavanga tara mada, ge nia vetena nina tinoni ni lutu ge ke va holai na tunuvana. \v 3 Tana bona te va sodora arahei tara righitaonia na leghai ka, ra lotia mara labua ge ra vetena oli leaa vaa tana vunaghina. \p \v 4 “Murina keri, na vunaghi te loghoa na leghai te ghoi vetenaa so sakai nina tinoni lutu. Mara labua na uluna mara lavimamaana. \v 5 Ma gaia te ghoi nia vetena so sakai nina tinoni lutu mara labumatea. Me ghoi vetenara so na balu. Mara ghoi nera so iga, ra labura na balu mara matera na balu. \v 6 Sakai vamua na tinoni te ghana olia, na puku ni dalena te dolovi ngangataa. Keri vaho ge nia vetena, na pukuna te ghanaghana ke, ma kara talumavaa. \p \v 7 “Mi tana bona tara righia mua ka, mara padapada koukolu heghedira, ‘Aeni dalena na tinoni te loghoa na leghai, mai ma ka matea, mi ghita tua ka loghoa na leghai.’ \v 8 Keri vaho ge ara lotia, mara labumatea, mara holaa na hulina mara sonia i pari murina na leghai.” \p \v 9 Soko te vaghaa keri, ge huatira Jesus, “?Na hava ke nea na tinoni te loghoa na leghai vanira na vure tara righitaonia vania? Ke tona gaia me ke labumatera na vure dika kiri, vaho ge ke ghoi vahera na vure keha ge kara righitaonia vania. \v 10 Ighau tau mua idumia mua na hava tara gerea tana gegere tabu, \q1 ‘Na vatu ngasi tara ngelea na lei tinoni kisu vale, \q2 te liliu ni puku ni vatu itaeni. \q1 \v 11 Aeni nina lutu Lord God, \q2 te haeharegha na vaevaneana.’” \x - \xo 12:11 \xt Buka Linge 118:22-23\x* \p \v 12 Na lei habadira rana Israel tara liona na lotiana Jesus, na pukuna tara ghilalaa na bosa vavaghaha eni ke, te bosa kalera nia. Mara mua lotia, na pukuna tara mataghunira na vure subo. Mara tona sania vamua. \s1 Na huahuati ni sosoni takisi \r (Matthew 22:15-22; Luke 20:20-26) \p \v 13 Murina eni, na lei Pharisee maia na vure tara taonia na vunaghi haba Herod Antipas tara vetenara vaa ta Jesus na balu vure ge kara tabotaboa. \v 14 Ra mai ta Jesus ge ra bosa vania, “Tarai, ighai tai ghilalaa na totobo to bosai te maemane me utuni, maia to taraira na vure nia na lei totobo God te lioni ge kara nei. To mua mataghunira na vure, mo nia tarai vamua na hava te utuni ta God. ?Ko bosaa vanighai mai, ta dida na vetena ke, me uto sono ge kai sonia na takisi vania Caesar na vunaghi haba ni Rome, pe taho?” \p \v 15 Jesus te ghilalara tara liona na pegoana me ke bosa hahi, ge bosa vanira te vaghaa eni, “?Ivei tea ge au liona na pegoagu? Kau heu mai na rongo mu ku righia.” \p \v 16 Ra holaa vania mai sakai na rongo, me righia ge huatira, “?Ahei na totoghalena mana ahana igaa?” \p Mara bosa vania, “A Caesar.” \p \v 17 Keri ge bosa Jesus me vanira, “Kau vahea a Caesar na hava te nina Caesar, ma kau vahea God na hava te nina God.” Mara nia hare ngangata na pukuna te manahani na bosa tughu. \s1 Na kokoeana na tughuruoli \r (Matthew 22:23-33; Luke 20:27-40) \p \v 18 Mi murina eni na balu tinoni itadira na ovu ni Sadducee tara mai ta Jesus. Tara mua taluutunia na tughuruoli tana mate, mara tabotaboa Jesus mara ghaghua,\x - \xo 12:18 \xt Gehegehedira 23:8\x* \v 19 “Tarai! Moses te gerea na vetena eni, ‘Na mane ke mate sania tauna me ke mua logho dalena ke, ma tahina ke ghoi tauna so na vaivine keri, me ke vahuhu gari ke, mana gari eni te vagha na dalena a hoghona te mate, me ke tona lavaghinia nina vinavahuhu.’ \x - \xo 12:19 \xt Eruani Vetena 25:5-6\x* \v 20 Me vaghaa eni, e vitu tamahoghoni igaa. Mana kamanagho te tauna sakai na vaivine, me mua logho dalena mua ka, me mate tua. \v 21 Me ruani na vahuhu te ghoi tauna so na vaivine, ma gaia ghua te mua logho dalena, me mate. Me toluni na vahuhu te ghoi tauna so, me mate. \v 22 Ma gaira ra vitu tamahoghoni udolu tara tauna na vaivine, me taho siki sakai tadira ke vahuhu dalena itatana. Mi murina, na vaivine ghua te mate. \v 23 ?Mi tana bona God ke tughuruvaghini olira tana mate, ahei tadira na lei tamahoghoni ke tauna na vaivine keri?” \p \v 24 Ma Jesus te bosa tughu me vanira, “Ighau tau mua ghilalaa na hava te bosaa na Gegere tabu, mau mua ghilalaa ghua nina maana God. \v 25 Tana bona na lei tinoni kara tughuruoli tana mate kara mua taulaghi, kara vaghara vamua na lei angel ni kokou. \v 26 Te vagha, na tughuruoli tana mate, au idumia so na tutuguna Moses mana tautalu te vavu, God te bosa vania Moses, ‘Inau God nina Abraham ma Isaac ma Jacob.’\x - \xo 12:26 \xt Buka Rughuhoru 3:6, 15\x* \v 27 Ma God eni ke, na mua didira na God na vure tara mate, ma didira vamua tara vola. Keri ke, mau hahi ngangata tana ghanaghanamiu.” \s1 Na vetena te haba vule \r (Matthew 22:34-40; Luke 10:25-28) \p \v 28 Sakai na manetarai ni vetena nina Moses te sopou igaa, me rongovia na hava te bosaa Jesus vanira na lei Sadducee. Te ghilala nina bosatughu Jesus te uto ngangata. Keri ge huatia, “?Ivei tadira nina lei vetena Moses te hava vule vaa?” \p \v 29 Keri ge bosatughu vania, “Moses te bosaa te vagha eni, ‘Ighau na vure ni Israel, kau vaovarongo uto mai! God dida na maghutu ke, agaia vamua te God. \v 30 Kau dolovia God nimiu na maghutu nia na tobamiu soko, nia na tarungamiu soko, nia na ghanaghanamiu soko, maia na lagamiu soko.’ \x - \xo 12:30 \xt Eruani Vetena 6:4-5\x* Aeni na vetena te haba vaa tadira na lei vetena soko. \v 31 Me ruani na vetena te haba ke, te vagha ghua eni, ‘Kau dolovira mughua ghamiu na komukolu te vagha tau dolovighau heghemiu.’ Taho siki vetena ke haba vulera erua na vetena raini.”\x - \xo 12:31 \xt Buka Vetena 19:18 \x* \p \v 32 Mana tinoni te bosa tughu me vania Jesus, “Tarai, e utuni ngangata sughua, na hava to bosaa ke, te taho tua siki God keha ma sakai vamua.\x - \xo 12:32 \xt Eruani Vetena 4:35; 6:4; Isaiah 45:21\x* \v 33 E utuni ghua ge ka dolovia mughua God nia na tobada soko, nia na tarungada soko, nia na ghanaghanada soko, maia na lagada soko. Me utuni sughua ghua ge ka dolovira na vure vagha ta dolovighita hegheda. Erua na vetena raini toro haba vulei na lei sukaghi kekerei ni maumanu, mana balu sukaghi kehakeha ghua vania God tana Valetabu.”\x - \xo 12:33 \xt Eruani Vetena 6:5; Buka Vetena 19:18; Hosea 6:6\x* \p \v 34 Jesus te ghilalaa nina na bosa tughu na mane te gonia na huahuati, te maemane keri ge bosa vania, “Inau tu bosa vanigho, o mua hauvia na kinakabuna God.” Murina eni, me taho ghua siki tinoni ke ghoi tangomana na huatiana nia siki huahuati. \s1 Na huahuati taonia na Christ \r (Matthew 22:41-46; Luke 20:41-44) \p \v 35 Murina eni Jesus te taraira na vure subo lokana na Valetabu. Ge bosa vanira, “?Ivei tea ge ra bosa na lei manetarai ni vetena nina Moses ke, ma Christ eni ke, na vaivarina vamua na vunaghi haba David? \v 36 Na Tarunga Tabu te vahea na ghanaghana a David ge bosa te vaghaa eni, \q1 ‘A Lord God te bosaa vania nigua na Lord, \q1 ‘Ko sopou tana pala madologu ge ko vunaghi koluu \q1 ritini ge ku taluhorura ghamua na levunimate ge kara vaghara na malei tuturi ni tuamu.’ ’ \x - \xo 12:36 \xt Buka Linge 110:1 \x* \m \v 37 ?Ke vagha a David te holoa nia Lord na Christ ke, mi vei tea ge na Christ ge vaivarina ghua David?” \p Na vure subo tara nia togotogo ngangata na hava tara rongovia. \s1 Kara bei taonira gea na lei manetarai ni vetena nina Moses \r (Matthew 23:1-36; Luke 20:45-47) \p \v 38 Tana bona Jesus te taraira na vure subo, ge bosa vanira te vagha eni, “Kau bei taonighi gea na nilabudira na lei manetarai ni vetena nina Moses. Ra haghelighi na lei pupulu tabu, mara sakusaku tua va tana bona ni sabisabiri tara liona ge kara righi vaughilaladira na vure subo ma kara taluhabara. \v 39 Tana bona tara tona tana vale kokoeliulivuti ni Jew pi tana tabatu ke, tara vilighi na malei sopou te haba. \v 40 Gaira tara pegopegora mara lavighi didira na lei hegohego na lei matesasani. E daro ngangata didira na kokoeliulivuti, ge kara ghanaghanara nia tara tinoni tabu. Na lei tinoni raini ke, God ke vahera na totoro sule ngangata i kise.” \s1 Nina heveioli na vaivine matesasani \r (Luke 21:1-4) \p \v 41 Jesus te sopou lilighina na vatei sonirongo ni Valetabu, me vaevanera vaa na vure tara sonia igaa didira na heveioli. Subo ngangata na vure lologho tara mai sonia na rongo te sule. \v 42 Ma Jesus te righia ghua sakai na vaivine matesasani te haghe mai, me sonihaghea na rongo pile kikia, te kaekagena sakai na seleni vamua.\fig Na vaivine matesasani te sonihaghea na rongo pile kikia|alt="A Widow gives a very small amount of money" src="cn01794B.tif" size="col" loc="41-42" copy="CN01794B" ref="12:42" \fig* \p \v 43 Soko ge holora nina vaovarongo Jesus, me bosa vanira te vagha eni, “Na hava ku bosaa vanighau nia eni ke, te utuni. Na vaivine matesasani eni te sosoni vulera gaira tara mai sonighi didira rongo ni heveioli. \v 44 Na pukuna na vure lologho tara sonighi na rongo te au itadira. Mana vaivine eni ke, te sonia vamua na rongo te loghoa, me mua ghoi loghoa ghua siki rongo ke au, ge ke nia pelu ghana vanga.” \c 13 \s1 Jesus te bosaa na hurakeana na Valetabu \r (Matthew 24:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Tana bona Jesus te rughuhoru sania na Valetabu, a sakai tadira nina vaovarongo te ghaghua vania, “Tarai, ko righia! A sughua vaho na utoutoni na lei vatu mana lei vale raini!” \p \v 2 Ma Jesus te bosa tughu, “Ighau tau righighi na lei vale sule raini. Taho siki vatu ke ghana olia tana malana; gaighi udolu kara hurakei ma kara dudura horu.”\f + \fr 13:2 \ft Vati hangavulu na niulu te padi, na vure ni Rome tara haurakea Jerusalem mana Valetabu ni Jew.\f* \s1 Na gunaguna mana vahaghitaili \r (Matthew 24:3-14; Luke 21:7-19) \p \v 3 I murina vasoo eni, a Jesus te sopou tana ghotu ni Olive, paleva levuna na boboko i Kidron lilighina na Valetabu, tana bona Peter, James, John ma Andrew tara mai heghedira itatana mara ghaghua vania, \v 4 “Ko bosaa vanighai, ke ghuanigha kara kale na lei totobo raini, mana hava siki vaughilala ke kale inaghoni ge kara kale.” \p \v 5 Ma Jesus te ghaghua vanira, “Kau righitaonighau, ke mai gea siki sakai me ke pegoghau. \v 6 Subo kara mai tana ahagu ma kara ghaghua, ‘Inau na Christ!’ Kara pegora na lei tinoni ge kara hahilaghira. \v 7 Ke bei gunaguna gea na lokamiu, kau rongovia na maiadira na lei malaghai te dutu mai tua, mana rongorongo ni veitotoghoni ghua tana lei komu hau. Na lei totobo raini kara diki kale mughua, hauvaa me mua sara mai mua na bongi sosoko. \v 8 Na lei kema kara veilalabui, mana lei komu ghua kara veitotoghoni. Na anu ke kale tana lei komu, maia na ngengere. Na lei totobo raini ke, na vuivunina vamua na totoro mana vahaghitaili, te vaghaa na vaivine te vahaghitaili tana bona ni vahuhu. \p \v 9 “Ma vanighau ighau, kau righitaonighau! Na pukuna kara lotighau ma kara lavighau vaa tana dete, ma kara ramusighau ilokani didira na lei vale kokoeliulivuti ni Jew. Ma kau tughuru tana matadira rana vunaghi haba maia rana haba na pukuna tau tughunitatea vanira na Rongorongo Uto. \v 10 Mi naghona ge ke sara mai na bongi sosoko ke, kara diki tughunia vanira ghua na Rongorongo Uto na lei tinoni soko tana maramana. \v 11 Mi tana bona kara lavighau vaa tana dete, kau bei nia ghaghua gea na hava kau va bosaa. Mi tana bona ke sara mai na bona ni dete, kau bosa tatea vasoo na hava ke mai tana liomiu. Na pukuna na hava kau bosaa, te mua nimiu na bosa heghemiu, na Tarunga Tabu ke vaheghau mai.\x - \xo 13:11 \xt Matthew 10:17-20; Luke 12:11-12\x* \p \v 12 “Na lei tinoni kara lavira na lei hoghodira vanira vaa na levunimate ge kara matera, vaghaa ghua na lei tamadira kara nera iga na lei daledira. Mana lei gari kara nira sika, ma kara kanahaghinira, ma kara nera ge kara matera na lei tamadira mana tinadira. \v 13 Subo kara nighau sika ma kara kanahaghinighau na pukuna tau saritaoniu. Ma hei vamua te taetabe ngasi me ke va sara tana bongi sosoko, agaia keri ke lavia na vola kasila.” \x - \xo 13:13 \xt Matthew 10:22\x* \s1 Na lei totobo mamataghugha \r (Matthew 24:15-28; Luke 21:20-24) \p \v 14 Ma Jesus te ghoi bosa vanira soo te vaghaa eni, “Siki bongi kau righia na totobo mamataghugha\f + \fr 13:14 \ft Righia Daniel 9:27; 11:31, 12:11\f* ke tughuru tana bona te mua manana ge ke tughuru igaa.” (Ighau tau iduidu: kau ghilala utoa na ghanaghana igaa!). “Mi tana bona vaghana keri, arahei tara ghahara tana bubulo i Judea kara sama dato tana lei ghotu. \v 15 Ma hei ke ghahaa tana vouvotu ni valena ke bei ghoi sama haghe gea me ke va lavia siki nina totobo tana valena. \v 16 Mana tinoni ke lutu ta nina na leghai, ke bei ghoi oli gea tana valena me ke va lavia nina na pupulu.\x - \xo 13:16 \xt Luke 17:31\x* \v 17 Mi tana lei bongi vaghani rakiri, e vatei aroviadira na lei vaivine tara bohe, mara dalea boubou, mara veisusui. \v 18 Kau kokoeliulivuti vania God ge ke bei kale gea na lei totobo raini tana bona ni bihi mana maraghata! \v 19 Na pukuna na lei totobo te vahaghitaili kara kale tana lei bongi rakiri, vulei vaa na hava tara kale mai tua tana maramana, vuivuni tana bona God te gonia mai tua me riti taeni. Mi murina keri ke mua ghoi kale ghua siki totobo tara vaghai rakiri.\x - \xo 13:19 \xt Daniel 12:1; Na Livu 7:14\x* \v 20 Hauvaa, na pukuna God ke dolovira nina vure te vilira tua ke, me ke vuhi kehai na balu bongi ni vahaghitaili, na pukuna ke mua tangomana na vola siki sakai, ge teke mua vuhi kehai na balu bongi. \p \v 21 “Ma siki sakai keba bosa vanighau, ‘Aeni gaia na Christ!’ pa, ‘Gaia keri!’ Kau bei taluutunia gea. \v 22 Kara sivuragha mai tana ngiha na lei prophet sorisori maira na lei Christ sorisori, ma kara gonighi ghua na lei butuli te haeharegha, ge kara pego tangomanara nia nina vure te vilira tua God. \v 23 Kau righitaonighau! Inau tu diki bosai vanighau na lei totobo raini, i naghona ge ke sara mai na bona ni bongi.” \s1 Na oliana mai na Dale Tinoni \r (Matthew 24:29-31; Luke 21:25-28) \p \v 24 Ma Jesus te bosa vanira, “Mi tana lei bongi murina na gunaguna mana vahaghitaili, \q1 ‘na aho ke pungi, mana vula ke mua marara, \q1 \v 25 mana lei veitughu i kokou kara tumu horu mai, mana lei maana i kokou kara alealei.’ \x - \xo 13:25 \xt Isaiah 13:10; 34:4; Joel 2:10 \x* \p \v 26 “Mi kakeri vaho ge ke tate na Dale Tinoni ke mai i lokana na ghobaghuli nia na maana mana rongoragha te sule.\x - \xo 13:26 \xt Daniel 7:13; Na Livu 1:7\x* \v 27 Vaho ge ke nira vetena va na lei angel tana vati na piuna na maramana, ge kara vahikolura nina vure vivili God tana lei komu i lokana na maramana.” \s1 Na vaughilala tana ghai tara vatua nia na fig \r (Matthew 24:32-35; Luke 21:29-33) \p \v 28 “Kau righia vaa na ghai tara holoa nia na fig, ke talu vaughilala vanighau. Tana bona ke pururu ke, kau ghilalaa te dutu tua na bona ni ara. \v 29 Me vaghaa ghua keri, kau righighi ke kale na lei totobo raini ke, kau ghilalaa te vuivuni tua na vahaghitaili, mana bona ni bongi te dutu mai tua. \v 30 E utuni inau tu bosa vanighau, ‘Na vavata eni ke mua taghaa mua me ke kale tua na lei totobo raini. \v 31 Na parako mana pari koro taghara, mana lei bosagu kara ghaha kasilaa.” \s1 Taho ahei ke ghilalaa na bongi mana bona ni aho \r (Matthew 24:36-44) \p \v 32 “Taho ahei ke ghilalaa na bongi pana bona ni aho vaghana ke mai. Taho ghua na lei angel i kokou, me taho ghua na Dale, na Mama heghena vamua te ghilalaa. \v 33 Kau dai ma kau vatoghaa, tau mua ghilala ke ghuanigha ke poso na bongi ku oli mai iga. \v 34 Mana oliagu mai ke vaghaa na tinoni te tona va tana komu hau, me sopa vahera na lutudira nina na lei tinoni lutu, me talua te righitaonia na mataula ge ke vatoghaa na oliana mai.\x - \xo 13:34 \xt Luke 12:36-38\x* \v 35 Kau righitaonighau, na pukuna tau mua ghilala ke ghuanigha ke oli mai na vunaghi ni vale, ke mai gea tana nulavi, pi tana bongi hau, pi tana labota, pi tana sogha ni aho. \v 36 Ke mai ribehaghi gea me ke topoghau kau maturu. \v 37 Mana hava tu bosaa vanighau itaeni, inau tu bosaa vanighau udolu. Kau vatoghaa!” \c 14 \s1 Tara kenea na halautu ni mateana Jesus \r (Matthew 26:1-5; Luke 22:1-2; John 11:45-53) \p \v 1 Erua na bongi i naghona na Gougonu ni Lovovule\f + \fr 14:1 \fk Gougonu ni Lovovule \ft Rana Jew tara ghanaghanaolia na bona idania na angel nina God te lovovulei na valedira na Jew me matera tua na garimane kamanagho ni vure ni Egypt. Righia Buka Rughuhoru 12:1-27\f*, mana Gougonu ni Berete Gulu,\f + \fr 14:1 \fk na Gougonu na Berete Gulu \ft Tana na gougonu eni, rana Jew tara ghanaghana olia na bongi dania Moses te idera rana kukuadira dato sania va tana butu ni komu i Egypt. Tana bongi keri ka tara kerea na berete taho iga na yeast na pukuna tara sania minamina.\f* na lei manesukaghi kamanagho mana manetarai ni vetena nina Moses, tara kenea ivei kara nea, ge kara loti poloa ma kara matea Jesus. \v 2 Ma gaira tara ghaghua, “Ka bei nea tana bona ni gougonu, na pukuna kara gunaguna gea na vure subo.” \s1 Na vaivine te siusiua Jesus i Bethany \r (Matthew 26:6-13; John 12:1-8) \p \v 3 Jesus te ghaha tana valena Simon i Bethany, na mane te marabu oli mai tana kuhu. Mi tana bona tara sopou horu ni vanga, sakai na vaivine te haghe mai. Gaia te holaa na popo vatu tara holoa nia na alabaster, te vonughia na kokolo uruurua te dato ngangata na matena. Agaia na vaivine te hangavia, me kovalaa tana uluna Jesus. \v 4 Balu itadira tara righia, mara rutu vania na vaivine. Mara ghaghua heghedira, “?E ghua ge sonileaa na kokolo? \v 5 Na kokolo uruurua keri te dato ngangata na matena, ge teke nia sabiri ke, me ke holaa iga na rongo te sule, me ke tuvalira nia rana bona.” Kakeri ge ra koehorua na vaivine. \p \v 6 Vaho ge bosa vanira Jesus, me ghaghua, “Kau sania iga, na pukuna te gonia na totobo te uto. \v 7 Ighau kau tangomana na hangaadira rana bona, ivei na bona ia kau liona. Na pukuna tara ghahara haia itamiu. Mi nau ku mua ghaha kolughau ke daro ni bona.\x - \xo 14:7 \xt Eruani Vetena 15:11\x* \v 8 Na hava te gonia na vaivine eni ke na totobo te uto, te gonidilaa na huligu vania na bekuagu. \v 9 E utuni inau tu bosaa vanighau nia eni, mi tana bona kau ladavaghinia na Rongorongo Uto tana maramana talighu, mana gehegehe te nea na vaivine eni, ke nia lada ghua, na vatei ghanaghana oliana nia.” \s1 Judas te tala ge ke peroa Jesus \r (Matthew 26:14-16; Luke 22:3-6) \p \v 10 Judas Iscariot, gaia sakai itadira ra hangavulu rua na manevetena, te tona itadira rana manesukaghi kamanagho, me bosa vanira ge ke peroa Jesus. \v 11 Mi tana bona, rana manesukaghi kamanagho tara rongovia eni, agaira tara togotogo ngangata. Mara baubahu vania ge kara vahea na rongo. Mete vuni kakeri, gaia te vuivunia, na keneana ivei ke nea ge ke lubatia Jesus tana limadira. \s1 Na vanga nulavi sosoko \r (Matthew 26:17-25; Luke 22:7-14; John 13:21-30) \p \v 12 Mi tana vuivuni ni bongi, ge kara ghania igaa na berete te taho iga na yeast,\f + \fr 14:12 \fk yeast \ft Na totobo te nia hunulu na berete \f* rana Israel tara matea na dale sheep vaolu, na vatei vanga tana Gougonu ni Lovovule. Ma rana vaovarongo tara huatia Jesus, “?Ivei to liona, kai va gonidilaa iga, ka ghania na vanga nulavi ni Lovovule?” \p \v 13 Ma Jesus te bosa vanira erua nina vaovarongo, me ghaghua, “Koro tona tana komu sule i Jerusalem. Mi tana bona koro sara iga ke, igeva koro topoa na mane te hungia na popo ni beti. Koro saritaonia. \v 14 Agaia ke va haghe tana vale. Vaho ge koro topoa na puku vale, mo koro huatia nia na voki, ka ghania ga na vanga ni Gougonu ni Lovovule. \v 15 Gaia ke lavi dato ghau, ge koro righia na voki te gonidila tua. Mi kakeri koro gonidilaa iga na vanga.” \p \v 16 Rogaira toro tona, moro righia na lei totobo te vaghaa te bosai vanira tua Jesus. Vaho ge ro gonidilaa iga na vanga. \p \v 17-18 Mi tana bona Jesus marana nina manevetena tara vanga koukolu tana nulavi keri. Gaia te bosa vanira, “Sakai tamiu te vanga koluu itaeni, agaia ke perou.” \x - \xo 14:17-18 \xt Buka Linge 41:9\x* \p \v 19 Mi tana bona Jesus te bosaa keri, nina manevetena tara dikalio. Mara sopa ghaghua vania Jesus, “?E mua inau ku perogho?” \p \v 20 Ma Jesus te bosa tughu vanira, me ghaghua, “Sakai itamiu, te vanga koukolu itagua tana popo.” \v 21 Ma gaia te bosa vanira ghua te vagha eni, “Inau na Dale Tinoni ku mate te vagha tara gerea tua tana gegere tabu. E vatei aroviana na tinoni keri, te lubatiu vanira ghagua na levunimate. E uto vania va ge kara bei vahua mai tana maramana, na pukuna gaia ke topoa na totoro te au vaa.” \fig |alt="Jesus eating with Disciples" src="CN01803B.TIF" size="col" loc="end 21 before heading" copy="CN01803B" ref="Mark 14:21" \fig* \s1 Jesus te vuivunia na vangatabu \r (Matthew 26:26-30; Luke 22:14-20; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 22 Mi tana bona tara vanga, Jesus te holaa na berete, me holoutoa God. Me ngitia, me vahera nina vaovarongo, me ghaghua, “Tabea, ghania! Aeni na huligu.” \p \v 23 Keri ge tabea na seu, me bosautoa God, me vahera nina manevetena, ma gaira udolu tara inu iga. \v 24 Ge ghaghua, “Aeni gaia na ghabugu ke tave vanighau ma vanira tara subo, me ngasilia nina baubahu God, vanira nina vure.\x - \xo 14:24 \xt Buka Rughuhoru 24:8; Zechariah 9:11\x* \v 25 Inau tu bosa utuni, inau ku mua ghoi inuvia ghua na wine eni, ritini na bona keri ke sara mai, ku inuvia na wine vaolu tana kinakabuna God.’” \p \v 26 Vaho ge ra lingea na linge ni holoutoana God, mara rughuhoru tona tana ghotu ni Olive. \s1 Jesus te bosadilaa, a Peter ke nia hughu \r (Matthew 26:31-35; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 27 Ma Jesus te ghoi bosa vanira ghua me ghaghua, “Ighau udolu kau havukaghi ma kau saniu heghegu, te vagha te bosaa na gegere tabu, \q1 ‘God ke labumatea na mane righitaoni sheep, mana lei sheep kara havukaghi kolili.’ \x - \xo 14:27 \xt Zechariah 13:7 \x* \m \v 28 Mi tana bona inau ku tughuruoli mai tana mate, inau ku diki tona, ku idevighau va tana bubulo i Galilee.” \x - \xo 14:28 \xt Matthew 28:16\x* \p \v 29 Ma Peter te bosa vania me ghaghua, “Sakai vamua gaira na lei vaovarongo kara sama sanigho, mi nau ku mua tangomana na sama saniamu.” \p \v 30 Ma Jesus te bosa vania Peter me ghaghua, “Inau tu bosa utuni vanigho, geva tana bongi eni, ke mua rua mua na tangiana na kokoroko, mi ghoe ke tolu tua na niagu hughu, ko bosaa, to mua ghilalau!” \p \v 31 Ma Peter te bosa sule vania me ghaghua, “Sughua ku ba nigho mate kolugho, mu ku mua bosaa tua, ‘Tu mua ghilalagho!” Ma gaira udolu rana vaovarongo tara bosa ghua te vaghaa. \s1 Jesus te kokoeliulivuti i Gethsemane \r (Matthew 26:36-46; Luke 22:39-46) \p \v 32 Ma Jesus kolura nina vaovarongo tara sara tua tana bona tara holoa nia Gethsemane, ge bosa vanira me ghaghua, “Kau sopou iani, mi nau ku va kokoeliulivuti.” \v 33 Ma gaia te lavira Peter ma James ma John kolua. Jesus te vuivuni ni dikalio ngangata tana hava ke kalea. \v 34 Ma gaia te bosa vanira ara tolu na vaovarongo, “Na dikalio te sule ngangata itagua, me dutu ni mateagu. Kau kabu iani, ma kau dai.” \p \v 35 Agaia te sakusakutua keha pile, ge poghotao me kokoeliulivuti, “Tamagu, ge teke ba tangomana ke, mo ko bei lubatiu gea tana vahaghitaili eni. \v 36 Tamagu, taho siki totobo ke vahola vanigho. Ko bei lubatiu gea ge ku vahaghitaili te vagha eni. Ma sakai vamua, ko bei taonia gea na hava tu liona inau, mana hava vamua to liona ighoe.” \p \v 37 Ma Jesus te pulohi mai tadira ra tolu nina vaovarongo me righira tara maturu, ge bosa vania Peter, “?Simon, to maturu so? ?Ivei tea, ko mua tangomana na dai koluagu ta sakai na bona ni aho? \v 38 Kau rarai, ma kau kokoeliulivuti, ge kau bei tumu gea tana tabotabo. Na tarungamiu te liona, mana hulimiu te labe.” \p \v 39 Jesus te ghoi pulohi so na va kokoeliulivuti, me ghoi bosai so na hava te diki bosai tua ta nina kokoeliulivuti. \v 40 Ma gaia te ghoi pulohi mai, me righira tara maturu so, na pukuna te toro ngangatara na haga maturu. Mi tana bona te raraihira, gaira tara mua ghilala na hava kara bosa vania nia. \p \v 41 Mi tana pulohiana mai e toluni na bona te va kokoeliulivuti, gaia te righira tara maturu so, ge bosa vanira, “?Au maturu soo? E manana tua, na bona ni aho te sara tua. Na Dale Tinoni kara lubatia tana limadira na lei tinoni tangohahi. \v 42 Tughuru! Mai ma ka tona. Gaia ke perou te sara mai tua.” \s1 Na lotiana Jesus \r (Matthew 26:47-56; Luke 22:47-53; John 18:3-12) \p \v 43 Mi tana bona Jesus te kokokoe so, Judas te mai tadira. Agaia sakai tadira ra hangavulu rua na manevetena. Me subo na vure tara mai kolua, tara tabei na isi mana kadu. Rana manesukaghi kamanagho, mana lei manetarai ni vetena nina Moses, kolura na balu mane huhuli ni Jew, tara nira vetena mai. \v 44 Judas te diki vahera na kokokoe na vure subo, te ghaghua, “Ahei tua, kau righia ku nonginongia, agaia keri na tinoni. Kau lotia ma kau lavikehaa.” \p \v 45 Judas te sakutua va ta Jesus, me ghaghua, “Tarai!” ge nonginongia. \v 46 Ma gaira tara mai, mara lotia Jesus. \v 47 Mi tana bona vaghana keri, sakai tadira rana nina vaovarongo Jesus, te tughuru dutuvia te sua horua nina na isi, me kamokeha na kulina nina seka na puku ni sonisukaghi. \p \v 48 Ma Jesus te bosa vanira, me ghaghua, “?Ivei tea, na tinoni tangohahi inau, ge au tabei mai na isi mana kadu, ge kau mai lotiu? \v 49 Tughu bongi, inau tu taraighau tana Valetabu. ?Na hava na pukuna, ge au mua tabeu iga? Mana lei totobo tau nei, na gegere tabu te bosaa, ge ke kaleu tua inau.” \p \v 50 Ma rana nina vaovarongo tara mataghu mara samasania. \v 51 Ma sakai na garimane te taonia Jesus. Te pipisi vamua. Gaira tara tabea, \v 52 me iri, me kaluba itadira, ma nina pipisi te kutu horu, me sama soesole me tona. \s1 Tara lavia Jesus vaa tana valena na puku ni sonisukaghi \r (Matthew 26:57-68; Luke 22:54-55; John 18:13-14, 19-24) \p \v 53 Gaira tara lavia Jesus vaa tana valena na puku ni sonisukaghi. Rana lei manesukaghi kamanagho, na lei manetarai ni vetena nina Moses, kolura na balu mane huhuli tara savukolu iga. Na ovu ni tinoni raini tara holora nia na ovu ni dete.\f + \fr 14:53 \fk Na ovu ni dete \ft Na ovu ni dete raini, tara holora nia na Sanhedrin, kara detea ahei te mua taonia na vetena didira rana Jew. Hauvaa ma gaira kara mua tangomana na mate tinoni. Na gavumane ni Rome vamua ke tangomana na mate tinoni.\f* \v 54 Peter te saritaonira, mete mua sakutua dutuvira, na pukuna te mataghu. Mi tana bona gaia te saravia na bebete ni vale, gaia te madiru kolura na malaghai tara righitaonia na vale. \p \v 55 Gaira na ovu ni dete, tara kenekenea siki tutugu te manana ge kara matea nia Jesus. Hauvaa mara mua topoa. \v 56 Subo na tinoni tara bosai na lei tutugu sorisori vuvungana Jesus, ma didira na lei tutugu tara sopa kehakeha. \v 57 Balu tinoni keha ghua tara tughuru so iga, tara bosa sorisori mara ghaghua, \v 58 “Ighai tai rongovia gaia te ghaghua, ‘Inau ku durakea na Valetabu na malei lima ni tinoni, mi lokani e tolu na bongi, inau ku tughuruvaghinia na Valetabu vaolu, te mua malei lima ni tinoni.’” \x - \xo 14:58 \xt John 2:19\x* \v 59 Mana lei tutugu raini te mua sakai tee. \p \v 60 Mana puku ni sonisukaghi te tughuru dato i naghodira na ovu ni dete, ge huatia Jesus, “?Ivei tea ge o mua bosa tughu vanira na vure raini tara hurugho?” \v 61 Jesus te beto nina so, me mua bosaa siki bosa. Mana puku ni sonisukaghi te ghoi huatia so, “?Ivei tea, ighoe a Christ dalena God?” \p \v 62 Ma Jesus te bosa tughu vania, me ghaghua, “Eo, inau! Geva kau righia na Dale Tinoni ke sopou tana madolona God puku ni maana, me ke ghoi horu mai i kokou vuvungani na lei ghobaghuli.” \x - \xo 14:62 \xt Buka Linge 110:1; Daniel 7:13 \x* \p \v 63 Mi tana bona na puku ni sonisukaghi te rongovia eni, ge rutu sule ngangata, me rosia nina pupulu. Ge ghaghua vanira, “Ka mua ghoi kenea ghua siki tutugu itatana siki sakai, \v 64 na pukuna tau rongovia heghemiu tua nina na bosa tabo. ?Na hava tau ghanaghanaa?” \p Ma gaira udolu tara ghaghua, “Te manana ge ke mate.” \x - \xo 14:64 \xt Buka Vetena 24:16\x* \p \v 65 Na balu tara angusua, mara piti pungisia nia na tivi na matana. Soko, ge ra tapoa mara ghaghua, “?Ge toko puku ni dalena God ke, ko bosa vanighai ahei te tapogho?” Mi murina eni, rana malaghai tara lavia mara ghoi labua. \s1 Peter te nia hughu Jesus \r (Matthew 26:69-75; Luke 22:56-62; John 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Mi tana bona tara detea Jesus, Peter te ghahaa so tana bebetena na valena na puku ni sonisukaghi. Sakai na vaivine ghairau te mai kakeri. \v 67 Me righia Peter te madiru nina lilighina na lake, ge bosa vania, “Ighoe ghua sakai itadira tara nia udukolu Jesus ni Nazareth.” \p \v 68 Ma Peter te bosa vania, “Taho! U mua ghilalaa na hava to bosaa.” Vaho ge tughuru dato me gharadu va tana mataula haghena na peo. Mi tana bona vaghana keri na kokoroko te tangi tua. \p \v 69 Mana vaivine vaghana so keri te ghoi righia so a Peter, ge bosa vanira na vure iga me ghaghua, “Inau tu ghilalaa na tinoni eni, gaia sakai tadira.” \p \v 70 Peter te ghoi hughu so me ghaghua, “Taho! Inau tu mua ghilala na tinoni keri.” \p Me mua hauvaa so, na balu tinoni tara tughuru iga tara bosa vania mara ghaghua, “E utuni. Ighoe sughua sakai tadira, na pukuna na kokoemu te vagha na tinoni ni Galilee.” \p \v 71 Ma Peter te nia papari tana ahana God, me ghaghua, “Inau tu mua ghilala na tinoni vaghana tau bosaa.” \p \v 72 Me kokoe vasoo a Peter, mana kokoroko te ruani tua na tangiana. Ma Peter te ghanaghana olia anina bosa Jesus te diki bosaa vania, “Tana bongi eni, ke mua rua mua na tangiana na kokoroko ke, me ke tolu tua na niu hughu, to bosaa, to mua ghilalau.” Ma Peter te dikalio sule ngangata, me tangi ngurunguru. \c 15 \s1 Na deteana Jesus inaghona Pilate \r (Matthew 27:1-2, 11-26; Luke 23:1-5, 17-26; John 18:28—19:16) \p \v 1 Mete labota pungipungi gaira rana lei manesukaghi kamanagho mana ovu ni dete tara ghoi vaukolu, mara padalaghinia na hava kara nea vania Jesus. Vaho ge ra pitia Jesus mara hola vania vaa Pilate. \v 2 Ma Pilate te huatia Jesus, me vania, “?Ighoe na vunaghi habadira na Jew?” \p Ma Jesus te bosa tughu me ghaghua, “Te vaghaa to bosaa.” \p \v 3 Ma gaira rana manesukaghi kamanagho tara hurua nia te subo na totobo a Jesus. \v 4 Ma Pilate te ghoi huatia so me ghaghua, “?O mua bosa tughui na lei totobo tara hurugho nia?” \v 5 Ma Jesus te mua bosa tughu vania Pilate. Ma Pilate te nia hare ngangata. \p \v 6 Tana tughu Gougonu ni Lovovule, taonia nina nilabu, Pilate ke tangomana na lubati tatavahaleana siki tinoni tana vale pipiti, kara nongia na vuresubo itatana. \v 7 Ma sakai na tinoni igaa tana vale pipiti na ahana a Barabbas te sakai tadira rana tinoni tara labupolo tana bona ni gunaguna. \v 8 Tana bona na vure subo tara vaa ta Pilate, mara nongia ge ke lubatia vanira siki sakai ke hagha tana vale pipiti, taonia nina nilabu heghena. \v 9 Ma Pilate te huatira na vure subo me vanira, “?Ighau tau liona ge ku lubati tatavahalea vanighau na vunaghi habadira na Jew?” \v 10 Pilate te ghilala utora na lei manesukaghi kamanagho tara lotia Jesus, na pukuna tara nia ghaghana. \p \v 11 Ma rana lei manesukaghi kamanagho tara keikerira na vure subo ge kara nongia Pilate na lubati vanira a Barabbas. \v 12 Ma Pilate te ghoi huatira na vure subo me ghaghua, “?Mana hava ku nea vania Jesus na vunaghi habadira na Jew?” \p \v 13 Ma gaira tara ghaeghahe mara ghaghua, “Patokia!” \p \v 14 Ma Pilate te ghoi huatira so na vure subo me vanira, “?Na hava na hahi ia te gonia?” \p Ma gaira tara ghaeghahe sule vaa mara ghaghua, “Patokia!” \p \v 15 Ma Pilate te liona ge ke togholuvura na vure subo. Vaho ge lubati tatavahalea vanira a Barabbas. Ge bosa vanira na lei malaghai kara ramusia Jesus, ma kara patokia tana ghaivavala.\x - \xo 15:15 \xt Matthew 27:15-26; Luke 23:13-25; John 18:39—19:16\x* \s1 Rana malaghai tara batobatoa Jesus \r (Matthew 27:27-31; John 19:2-3) \p \v 16 Ma rana malaghai tara holaa Jesus va tana bebetena na vale vatu ngasi, tara holoa nia na Praetorium.\f + \fr 15:16 \fk Praetorium \ft Na vale vatu ngasi ivei na lei malaghai ni Rome tara ghahara i Jerusalem. \f* Mara holo kolura rana ovu ni malaghai udolu. \v 17 Mara pupulua nia na pupulu daro te boibongi vaghaa na vunaghi haba. Mara polia na pitiulu ni karukaili mara talua tana uluna. \v 18 Mara batobatoa Jesus mara ghaghua, “Aghe, ighoe na vunaghi habadira na Jew.” \v 19 Mara labua na uluna nia na ghai, mara angusua. Mara tualaghi tuturu batobato vania. \v 20 Mara batobato sokoa tua, ge ra suakehaa na pupulu daro boibongi. Mara pupulua nia anina pupulu heghena. Vaho ge ra hola tonaa Jesus ge kara patokia tana ghaivavala. \s1 Tara patokia Jesus tana ghaivavala \r (Matthew 27:2-44; Luke 23:26-43; John 19:17-27) \p \v 21 Ma rana malaghai tara holaa Jesus mara nia tona mara va topoa a sakai na tinoni ni Cyrene te vaho haghe mai Jerusalem, na ahana Simon, na tamadira Alexander ma Rufus. Mara kurutia ge ke holaa na ghaivavalana Jesus. \v 22 Ma gaira tara holaa Jesus vaa tana bona tara holoa nia Golgotha, tana leuda ‘na bona ni savu ni ulu.’ \v 23 Ma gaira tara haua vania na wine mali tara lolola kolua nia na myrrh.\f + \fr 15:23 \fk na myrrh. \ft Na lei malaghai tara hea na inu eni na pukuna te hanga pilea tana vahaghitaili na tinoni tara patokia tana ghaivavala. \f* Ma Jesus te mua inuvia. \v 24 Gaira tara patokia tua, ge ra tuvalighi nina pupulu ighobudira nia na soni dice, ge kara vilia ahei ke holaa na hava ke tangomanaa.\x - \xo 15:24 \xt Buka Linge 22:18 \x* \p \v 25 Tara patokia Jesus tana ghaivavala tana tangi hiua. \v 26 Tara talua tana ghaivavalana Jesus na gegere tutughuni tara hurua nia, te ghaghua, “Na vunaghi habadira na Jew.” \fig Jesus tana ghaivavala|alt="Jesus on the cross" src="LB00324B.TIF" size="col" loc="26" copy="LB00324B" ref="15:26" \fig* \v 27-28 Ma Jesus tara patoki kolura nia erua na tinoni, ro gito moro labupolo, sakai tana madolona me ruani tana maulina.\f + \fr 15:27-28 \ft Na balu gegere tara talua na bosa raini, \fq Mana gegere tabu te kale iga, ‘Tara idumi kolura itatana tara tangohahi.’ \ft (Isaiah 53:12)\f* \p \v 29 Mana vure tara sakutua tona haliu, tara birubirui na uludira mara batobatoa Jesus, mara ghaghua, “Ighoe ko haurakea na Valetabu mo ko kisu olia e tolu na bongi,\x - \xo 15:29 \xt Buka Linge 22:7; 109:25; Mark 14:58; John 2:19\x* \v 30 ko vavolagho heghemu, mo ko horu mai sania na ghaivavala.” \p \v 31 Vagha ghua, rana manesukaghi kamanagho ma rana manetarai ni vetena nina Moses, maia rana lei mane huhuli tara batobatoa, mara ghaghua heghedira, “Te vavolara rana keha, me ke mua tangomana ge ke vavolaa heghena. \v 32 Me ke vagha gaia a Christ, na vunaghi habadira rana Jew ke, me ke horu mai tana ghaivavala itaeni, ma ka righia ge ka taluutunia.” \p Erua na tinoni tara patoki kolua nia Jesus, toro koehorua ghua. \s1 Na Mateana Jesus \r (Matthew 27:45-56; Luke 23:44-49; John 19:28-30) \p \v 33 Tana kutu ni dani kama, me va sara tana tangi tolu, na pungi te kuvihia na kema udolu. \v 34 Mi tana tangi tolu, a Jesus te nia ghaeghahe na manga te sule, “Eloi, Eloi, lema sabachthani!” tana leuda te ghaghua, “Nigua na God, nigua na God, e ghua ge o sagauviu.”\x - \xo 15:34 \xt Buka Linge 22:1\x* \p \v 35 Mana balu tinoni tara tughuru dutuvia Jesus, tara rongovia mara ghaghua, “Agaia te holoa Elijah.” \v 36 Ma sakai itadira te sama me lavia na leilesi me lumia tana wine mali, ge sukavaa tana ghai, me haua va tana mangana ge ke inuvia. Me ghaghua, “Sania soo iga. ?Ma ka righia ke mai Elijah me ke hola horua tana ghaivavala pe ke taho?”\x - \xo 15:36 \xt Buka Linge 69:21\x* \p \v 37 Ma Jesus te nia ghaeghahe na manga sule, ge mate.\f + \fr 15:37 \ft Tughu bongi tana tangi tolu, na manesukaghi te matea na sheep vania na sukaghi nulavi vanira na Jew udolu. Jesus te mate tana tangi tolu na madala kasila sukaghi vanighita. \f* \p \v 38 Tana bona eni, na tivi tara vokoa nia na Bona Tabu ilokana na Valetabu te tarosi, te vuivuni tana kouna me sara tana borona.\f + \fr 15:38 \ft Na tivi tara vokoa nia na Bona Tabu Vaho tua, ivei na Bokisi ni Vetena ni Baubahu tabu te ghaha, mana na Bona Tabu, ivei na manesukaghi tara kerea na ghaiuruuru sopa bongi. God te tarosi na tivi na vaughilala ge kalea na voki ighobudira God mana nina vure te haurake. Ighita ta mai lokana na Bona Tabu Vahotua na pukuna na mateana Jesus tana ghaivavala. Righia Buka Rughuhoru 26:31-33.\f* \p \v 39 Mana vunaghidira na malaghai te tughuru iga te righia ivei te ghaghua na mate Jesus, ge bosa, “Agaia utuni sughua Dalena God.” \p \v 40 Mana balu vaivine tara tughuru hauvia ge ra vaevanea vaa Jesus, balu itadira Mary Magdalene ma Mary (tinadira James na pile ma Joseph,) maia Salome. \v 41 Gaira rana lei vaivine raini ke, tara tumuria mara hangaa Jesus tana bubulo i Galilee. E subo na lei vaivine keha tara dato kolua Jesus i Jerusalem, tara tughuru ghua igaa tana bona Jesus te sasarau tana ghaivavala.\x - \xo 15:41 \xt Luke 8:2-3\x* \s1 Na tavughiana Jesus \r (Matthew 27:57-61; Luke 23:50-56; John 19:38-42) \p \v 42 Mete dutu tua na huana na aho tana bongi vaghana keri tara gonidilaa iga ghua na Sabbath, \v 43 A Joseph ni Arimathea, na tinoni haba itadira rana ovu ni dete, me pitua na kinakabuna God ke, te liosakai, me va nongia Pilate ge ke lubatia vania na hulina Jesus. \v 44 Ma Pilate te nia hare te rongovia a Jesus te mate tua, ge holoa mai itatana na vunaghidira na malaghai, ge huatia itatana na mateana Jesus. \v 45 Mi tana bona Pilate te rongovia Jesus te mate tua, vaho ge lubatia na hulina Jesus vania Joseph. \v 46 Ma Joseph te pelua na tivi marabu, vaho ge hui horua na hulina Jesus tana ghaivavala, me sausaghua nia. Vaho ge kolivaghinia tana vatuluma ni beku te tagiha gigiloa tana vatu ngasi, me pilipilia na vatu sule me pata nia na mataulana na vatuluma ni beku. \p \v 47 Ma Mary Magdalene ma Mary tinana Joseph toro righia na malana na hulina Jesus te kolivaghinia iga. \c 16 \s1 Na tughuruoliana Jesus tana mate \r (Matthew 28:1-8; Luke 24:1-12; John 20:1-10) \p \v 1 Mete padi tua na Sabbath, Mary Magdalene, Mary tinana James, ma Salome tara pelui na beti uruuru ge kara va tona ma kara va siusiua nia na hulina Jesus. \v 2 Mi tana labota ghana tana vuivuni ni bongi tana week, tana sogha datoana na aho ke, agaira tara tona tana vatuluma ni beku. \v 3 Mi tana halautu tara sopa huahuatira heghedira mara ghaghua, “?Ahei ke pili kehaa na vatu sule ngangata vanighita tana mataulana na vatuluma ni beku?” \v 4 Mi tana bona tara saravia mara rei datoa vaa, mara righia na vatu sule ngangata te pipili keha tua. \v 5 Ma gaira tara haghevia, mara righia igaa na garimane te sopou tana levu madolona na vatuluma, te nia pupulu na tivi pura, mete nia maro na mangadira. \p \v 6 Mete bosa vanira, “Kau bei mataghu gea! Inau tu ghilala ighau tau kenea Jesus ni Nazareth, tara patokia ka, e taho tua iani. Agaia te tughuruoli tua! Righia iani na malana tara kolivaghinia igaa. \v 7 Kau tona ma kau hera na rongorongo eni vanira nina vaovarongo, kolua Peter. Agaia Jesus ke ide tua i Galilee, igaa kau ghoi va righia, te vaghaa te bosaa vanighau tua.” \x - \xo 16:7 \xt Matthew 26:32; Mark 14:28\x* \p \v 8 Ma gaira tara rughuhoru mara sama sania na vatuluma ni beku, nia na tatata mana mataghu, ma gaira tara mua bosaa siki totobo vania siki sakai na pukuna tara mataghu ngangata. \s1 [Na balu Gegere tabu tara loghoa na sosoko ia eni] \p Na lei vaivine tara va righia a Peter ma rana lei kulana mara bosatatei na hava te bosai vanira na angel. Mi murina eni, Jesus heghena te nira vetena rughuhoru nina na vaovarongo, ge kara ladavaghinia i ulu mi boko i lau mi longa na Rongorongo te tabu me kasila vania na vola maurihali. \s1 [Na balu Gegere tabu tara loghoa na sosoko ia eni] \s1 Jesus te tate vania Mary Magdalene \r (Matthew 28:9-10; John 20:11-18) \p \v 9 Mi tana labota ghana tana vuivuni ni bongi tana week, Jesus te tughuruoli tana mate, agaia te diki tate vania Mary Magdalene, te ghurukehara ra vitu na tidalo dika itatana. \v 10 Ma Mary te tona me va tutugu tatea vanira rana vaovarongo, tara kabu dikalio mara tangitangi so. \v 11 Mi tana bona Mary te bosa vanira Jesus te volaoli tua, me righia gaia, agaira tara mua taluutunia. \s1 Jesus te tate vanira erua nina Vaovarongo \r (Luke 24:13-35) \p \v 12 Murina eni Jesus te ghoi tate vanira ghua erua nina vaovarongo, tana bona toro vaa ta sakai na komu. \v 13 Rogaira toro pulohi moro va bosaa vanira rana vaovarongo, ma gaira ghua tara mua taluutunira. \s1 Jesus te tate vanira rana manevetena \r (Matthew 28:16-20; Luke 24:36-49; John 20:19-23; Gehegehedira 1:6-8) \p \v 14 Mi murina ghua, Jesus te tate vanira ra hangavulu sakai nina manevetena tana bona tara vanga. Ma Jesus te pasara, na pukuna tara mua taluutuni mara kutuvatu, na pukuna tara mua taluutunira rahei tara vaevanea tua te volaoli. \v 15 Ge ghaghua vanira, “Kau rughuhoru tona tana maramana udolu, ma kau ladavaghinia na Rongorongo Uto vanira na lei tinoni soko.\x - \xo 16:15 \xt Gehegehedira 1:8\x* \v 16 Ma rahei kara taluutuniu ma kau vulitabura ke, kara vola. Hauva ma rahei kara mua taluutuniu ke, God ke detera. \v 17 Rana taluutuni kara goni butuli haeharegha, ma kara ghuruhorura na lei tidalo dika tana ahagu. Ma gaira kara nighi kokoe na lei leu kehakeha. \v 18 Ma ge kara tabei na lei poli, pa kara inuvia siki beti maomao ke, ke mua ghoi dikalara. Ma kara talui na limadira i vuvungadira rana vahaghi, ge kara ghaota.” \s1 Jesus te lavidato va i kokou \r (Luke 24:50-53; Gehegehedira 1:9-11) \p \v 19 Murina Lord Jesus te kokoe soko vanira, God te lavidatoa i kokou, me va sopou tana pala madolona.\x - \xo 16:19 \xt Gehegehedira 1:9-11\x* \p \v 20 Ma rana vaovarongo tara rughuhoru mara va ladavaghia ivei mi vei. Ma Lord te lutu kolura, me talutatea nina rongorongo te utuni, nia na lei vaughilala butuli. \fig |alt="Events in Jesus' Life" src="Gela-Events-in-Jesus-Life-copy.jpg" size="span" loc="Between Mark and Luke's gospel" copy="GPS_Christ's Ministry" ref="Mark 16:20" \fig*