\id MAT NT2005 Gela (GELA) — B.Taylor Coombe 18/5/05 Advisor check 4-5/2007 \h Matthew \toc1 Na Rongorongo Uto Nina Jesus Christ na Tabu Matthew Te Gerea \toc2 Matthew \toc3 Matt \mt2 Na Rongorongo Uto Nina Jesus Christ \mt1 na Tabu Matthew \mt2 Te Gerea \is1 ?Na Hava te tughunia igaa? \im Matthew te gerea na Rongorongo Uto eni vanira rana vure Jew ge kara taluutunia Jesus. Te gerea ge ke tughunitatea Jesus na Christ God te nia baubahu mai idania. Na pukuna eni, Matthew te vuivunia nina Rongorongo Uto nia na vavatana Jesus, ge ke talutatea Jesus te vaivarina na vunaghi haba David ma Abraham. Me subo na bona, Matthew te talutatea gaia Jesus te goni kalei tana volana mana lutuna, na hava God te bahua nia tua na Christ. \ip Ma Matthew ghua te talutatea Jesus te manetarai. Jesus te nia tarai na hava te uto tana matana God, me tughunitatea na kinakabuna God. Jesus te talutatea na kinakabuna God nighi na lei bosa vavaghaha, me gonighi na lei butuli me kisui na lei vata ni vahaghi nia nina maana. Ma Matthew te sosokoa na buka eni nia na vahaghitailiana mana mateana mana tughuruoliana Jesus. Ma nia nina bosa sosoko Jesus te kurutira na manevetena me ghaghua, “Kau tona ivei me vei tadira na lei tinoni udolu, ma kau nera ge kara nigua na vaovarongo, ma kau vulitabura tana ahana na Mama mana Dale mana Tarunga Tabu. Ma kau taraira ge kara taonighi na lei totobo soko tu vetena ghau nia. Mi nau ku nighau udukolu haia, ritini tana sosokona na maramana.” \iot Na lei ghanaghana tara mava ilokana na gegere eni \io1 Na vavatana mana vahuana Jesus (1:1-2:23) \io1 Nina tarai John Vulitabu (3:1-12) \io1 Na vulitabuana mana tabotaboana Jesus (3:13-4:11) \io1 Nina taratarai ma nina butuli Jesus tana bubulo i Galilee (4:12-18:35) \io1 Jesus te sania Galilee me va tona i Jerusalem (19:1-20:35) \io1 Na week sosoko i Jerusalem (21:1-27:66) \io1 Na tughuruoliana Jesus (28:1-28) \c 1 \s1 Na vavatana Jesus Christ \r (Luke 3:23-38) \p \v 1 Raini na lei tinoni tana vavatana Jesus Christ\f + \fr 1:1 \fk Christ \ft Hebrew: Messiah - na mane God te vilia ge ke vavolara nina vure. John 6:68-69\f* na vaivarina na Vunaghi haba David gaia na kemana Abraham. \m \v 2 Abraham tamana Isaac, \p ma Isaac tamana Jacob. \p Jacob tamadira Judah mana lei hoghona. \p \v 3 Judah tamadira Perez ma Zerah, ma tinadira Tamar. \p Perez tamana Hezron. \p Ma Hezron tamana Ram. \p \v 4 Ram tamana Amminadab. \p Amminadab tamana Nahshon, \p ma Nahshon tamana Salmon. \p \v 5 Salmon tamana Boaz, ma tinana Rahab. \p Boaz tamana Obed, ma tinana Ruth. \p Obed tamana Jesse. \p \v 6 Jesse tamana David na vunaghi haba. \b \p Mana Vunaghi haba David tamana Solomon ma tinana na tauna Uriah. \p \v 7 Solomon tamana Rehoboam, \p ma Rehoboam tamana Abijah. \p Abijah tamana Asa. \p \v 8 Asa tamana Jehoshaphat. \p Jehoshaphat tamana Jehoram. \p Jehoram vaivarina\f + \fr 1:8 \fk vaivarina \ft Righia Buka Diki na Vavatana 3:11-12 Matthew te sanira e tolu na kukuana - Ahaiah, Joash, ma Amaziah\f* Uzzah. \p \v 9 Uzzah tamana Jotham. \p Jotham tamana Ahaz. \p Ahaz tamana Hezekiah. \p \v 10 Hezekiah tamana Manasseh. \p Manasseh tamana Amon. \p Amon tamana Josiah. \p \v 11 Josiah kukuadira\f + \fr 1:11 \fk kukuadira \ft Righia Buka Diki na Vavatana 3:15-16\f* Jehoiachin mana lei hoghona tara kabu sasara i Babylon. \b \p \v 12 Mi murina tua tara kabu sasara i Babylon. \p Jehoiachin tamana Shealtiel. \p Shealtiel tamana Zerubbabel. \p \v 13 Zerubbabel tamana Abiud. \p Abiud tamana Eliakim. \p Eliakim tamana Azor. \p \v 14 Azor tamana Zadok. \p Zadok tamana Akim. \p Akim tamana Eliud. \p \v 15 Eliud tamana Eleazar. \p Eleazar tamana Matthan. \p Matthan tamana Jacob. \p \v 16 Jacob tamana Joseph, \p mana tauna Mary te vahua Jesus tara holoa nia na Christ. \p \v 17 Ra hangavulu vati na vavata te vuivuni ta Abraham me riti ta David, maia hangavulu vati na vavata me riti tara kabu sasara i Babylon. Me ghoi hangavulu vati na vavata ghua me ritini tana vahuana na Christ. \s1 Na vahuana Jesus Christ \r (Luke 2:1-7) \p \v 18 Aeni te ghaghua iga na vahuana Jesus Christ. Mary, tara anea vania Joseph ge ke tauna. Inaghona ge ro taulaghi, Mary te bohe, te nia liu mai tana Tarunga Tabu. \v 19 Ma Joseph na mane te kabu maemane haia tana lei bongina, me mua liona ge ke nia maa Mary tana matadira na vure, ge ghanaghana ge ke nia vetena keha. \v 20 Mete nea na ghanaghana te vagha eni, nina angel a Lord God te tate vania tana maturubole me bosa vania, “Joseph, vaivarina na Vunaghi haba David, ko bei ghanaghana ruarua. Ko tauna Mary na pukuna na meomeo itatana te nia liu mai tana Tarunga Tabu. \v 21 Agaia ke vahua na meomeo mane, mo ko vatua nia Jesus,\f + \fr 1:21 \fk Jesus \ft Na ghanaghana ilokana na ahana Jesus te vagha ‘God te vavola.’\f* na pukuna gaia ke vavolara na lei tinoni tana lei paludira.”\x - \xo 1:21 \xt Buka Linge 130:8; Luke 1:31\x* \v 22 Na lei totobo raeni te kalei na hava God te bosai vania na prophet Isaiah idania, te ghaghua, \q1 \v 23 Na tahula marabu ke bohe me ke vahua na meomeo mane, \q2 ma kara holoa nia Immanuel. \x - \xo 1:23 \xt Isaiah 7:14; 8:8, 10\x* \p Na ghanaghana ilokana ke, ‘God itatada.’ \p \v 24 Ma Joseph te rarai, mi murina mai ge tauna Mary, te vagha nina angel a Lord te bosaa vania. \v 25 Me mua nia kolikolu polo ge vahua na meomeo mane, me vatua nia na ahana Jesus.\x - \xo 1:25 \xt Luke 2:21\x* \c 2 \s1 Rana manaha tara butu mai i Ulu \p \v 1 Jesus tara vahua i Bethlehem tana bubulo i Judea, tana bona Herod te vunaghi haba.\f + \fr 2:1 \fk Herod \ft Balu na vunaghi haba tana Rongorongo Uto tara holora nia Herod. Na Herod eni, tara holoa nia Herod na Haba te vunaghi pungisira rana Jew 37 B. C me ke sara tana 4 B. C. \f* Me padi tua i murina, balu tinoni tara manahani na veitughu tara butu hau mai i Ulu, mara sara tua i Jerusalem. \v 2 Mara huatira na vure, “?Ivei tara vahua na meomeo ge ke vunaghi pungisira rana Jew? Ighai tai righia na veitughuna te dato mai i Ulu, keri ge ighai tai mai ge kai tualaghi tuturu ma kai holohabaa.”\fig Balu tinoni tara manahani na veitughu tara sara i Bethlehem|alt="Some Men who are wise about stars arrive at Bethlehem" src="cn01628b.tif" size="col" loc="2:1-11 anywhere there" ref="2:2" \fig* \v 3 Tana bona Herod na vunaghi haba te rongovia, me gunaguna na liona, ma gaira soko ghua i Jerusalem. \v 4 Gaia te holokolura lei manesukaghi kamanagho ma rana lei manetarai ni vetena nina Moses me huatira, “?Ivei tara vahua na Christ?” \p \v 5 Mara ghaghua vania, “Tana komu i Bethlehem tana bubulo i Judea. Aeni tua na hava na prophet te gerea idania, \q1 \v 6 “God te bosaa, \q2 ‘Aghau rana vure i Bethlehem tana bubulo i Judah, \q2 Sakai vamua na komumiu te pile kikia, ke haba itadira na lei komu sule ni Judah, \q2 na pukuna itamiu ighau ke mai na vunaghi haba ke hulira nigua na vure ni Jew \q2 te vaghaa na mane te righitaonira na lei sheep.’”\x - \xo 2:6 \xt Micah 5:2 \x* \m \v 7 Ma Herod te holo popolora rana tinoni tara butu i ulu mai itatana, te liona ge ke ghilala na puku ni bona te tate iga na veitughu. \v 8 Vaho ge nira vetena tona va i Bethlehem nia na bosa gueguelo te vaghai raini, “Kau tona ma kau nia vaivarighohi na keneana na meomeo. Tana bona kau topoa ke, kau mina mai vaheu na bosa tughu, mi nau ghua ku tona mu ku holohabaa gaia.” \p \v 9 Ma gaira tara rongovi sokoa tua na vunaghi haba ge ra rughuhoru, mara vaevanea na veitughu, gaia loloto tua tara righia i ulu. Me hulira polo ge beto tana bona te ghanaa iga na meomeo. \v 10 Tana bona tara righia na veitughu te beto iga, ma gaira tara togotogo mara rivurivu. \v 11 Gaira tara haghe tana vale mara righia na meomeo kolua Mary na tinana. Ma gaira tara tualaghi tuturu mara holohabaa. Ma gaira tara nighi hevei vania didira na dolo te dato na mateni - na gold, ghaiuruuru tara holoa nia frankincense, mana beti uruuru tara holoa nia na myrrh. \v 12 Na pukuna God te bosa vanira tana maturubole ge kara bei pulohi va ta Herod, ma gaira tara pulohi tana komudira tana halautu keha. \s1 Ra sogha va Egypt \p \v 13 Mi murina gaira tara pulohi, nina angel a Lord God te tate vania Joseph tana maturubole, ge bosa vania, “Herod te kenea na meomeo ge ke labumatea. Tapatughuru! Ko lavia na meomeo mana tinana ma kau sogha tona i Egypt! Kau ghanaghau iga polo ku bosa vanighau na tona keha.” \v 14 Na pukuna eni, Joseph te tapatughuru, me lavia na meomeo mana tinana mara sogha vaa i Egypt tana bongi. \v 15 Tara ghanara iga polo na mateana Herod te Haba. Ge kale na bosana God te bosai tua na prophet, “Inau ku holo horua Dalegu i Egypt.”\x - \xo 2:15 \xt Hosea 11:1\x* \s1 Rana lei malaghai tara labumatera na lei meomeo \p \v 16 Tana bona Herod na Haba te ghanaghana oliara na lei mane tara butu mai ulu tara pegoa ka, gaia te rutu ngangata. Me nira vetena rana malaghai ge kara labumatera lei garimane ni Bethlehem mana lei buto ni komu kililia, te rua na niuludira me horu, te vagha te ghilalaa na bona rana manaha te tate vanira iga na veitughu. \v 17 Me te kalea tua na hava te bosaa prophet Jeremiah idania, \q1 \v 18 Na tangi tau rongovia i Ramah,\f + \fr 2:18 \fk Ramah \ft Sakai na komu alu ni kilometer i Jerusalem, lilighina na buto ni komu i Bethlehem.\f* \q2 na tangimate uloulo. \q1 Rachel\f + \fr 2:18 \fk Rachel \ft na tauna Jacob. (Righia Matthew 1:2.) Jacob na tamadira ra hangavulu rua na mane. Idania, raini tara na mane nagho tana kemadira rana Jew. Na pukuna eni, rana Jew tara ghanaghanaa Rachel te vaghaa na tinadira. \f* te tangihira lei dalena; \q2 mete hove na togholuvu \q2 na pukuna tara mate.\x - \xo 2:18 \xt Jeremiah 31:15\x* \s1 Ra oli sania mai Egypt \p \v 19 I murina Herod na Haba te mate tua, na angel nina Lord God te tate vania Joseph tana maturubole i Egypt \v 20 me bosa vania, “Tapatughuru! Ko lavira na meomeo mana tinana, ma kau pulohi va Israel, na pukuna rahei tara tabotabo ge kara labumatea na gari tara mate tua.” \v 21 Keri ge tapatughuru Joseph, me lavia na gari mana tinana, mara pulohi Israel. \v 22 Mi tana bona Joseph te rongovia Archelaus te tughua tamana a Herod te vunaghi haba tana bubulo Judea, ge mataghu na vaa iga. Mi ta sakai na maturubole ghua, God te bosa vania ge kara tona tana bubulo i Galilee. \v 23 Tana bona tara va sara iga, ge ra ghanara tana komu i Nazareth. Keri ge, na hava na prophet te bosaa te kale utuni, “Na vure kara holoa nia, ‘Gaia na tinoni ni Nazareth.’”\x - \xo 2:23 \xt Mark 1:24; Luke 2:39; John 1:45\x* \c 3 \s1 Nina tarai John Vulitabu \r (Mark 1:1-8; Luke 3:1-18; John 1:19-28) \p \v 1 Me padi tua te subo na niulu, John Vulitabu te sara tana bona mamaha tana bubulo i Judea, me vuivunia na taratarai. \v 2 “Kau tughui na lei nilabumiu tara dika na pukuna nina kinakabu a God te dutu mai tua.”\x - \xo 3:2 \xt Mark 1:15\x* \v 3 A John na tinoni Isaiah na prophet te bosadilaa idania, \q1 Siki sakai te ghaeghahe tana bona mamaha, \q2 “Kau gonidilaa na halautuna Lord. Kau goni maemanea na halautu ke liu iga!”\x - \xo 3:3 \xt Isaiah 40:3\x* \p \v 4 John te nia pupulu na vuvulu ni maumanu sule tara holoa nia na camel, me nia kabe na ghuighuli ni buluka\f + \fr 3:4 \ft Nina tivi John te vaghaa na prophet Elijah. Righia 2 Vunaghi haba 1:8\f* mana ghana vanga na puko mana kokolo ni midua. \v 5 Mana vure tara rughuhoru mai Jerusalem mi tana lei bubulo i Judea maia tana betitina Jordan ge ra mai rongovia John. \v 6 Mara toghipalu ge vulitabura tana betitina Jordan. \p \v 7 Mi tana bona John te vaevanera tara subo na Pharisee mana Sadducee tara mai ni vulitabu itatana, ge bosa vanira, \p “Ighau te vaghaghau na lei poli, ahei te bosatatea vanighau, ‘?Ge kau samasania nina totoro sule God ke nia vetena mai?’ \v 8 Kau tughui na lei nilabumiu ma kara maemane, ge kau nia vangagha na vuavua ni tughulio. \v 9 Kau bei ghanaghana gea ge kau samasania nina rutu God, na pukuna tau ghaghua, ‘Ighita na vaivarina Abraham, keri ke ma uto so ighita,’ au ghaghua. Taho! Inau tu bosa vanighau, ‘God ke tangomana ge ke liliura na lei vatu raini vaa tana lei vavatana Abraham.’ \x - \xo 3:9 \xt John 8:33\x* \v 10 Itaeni God te gonidila ge ke detera rahei tara mua tughulio tana lei paludira, te vaghaa na mane te dutu ni tokaani na lei ghai. Mana lei ghai tara mua loghoi na lei vavanga tara uto ke tokai me ke kere taghalaghinighi tana lake. \p \v 11 “Inau tu vulitabura na vure tara tughulio nia na beti vamua, ma gaia ke mai murigu ke vulitabughau nia na Tarunga Tabu mana lake.\f + \fr 3:11 \fk lake \ft God ke detera na lei vure tara mua maemane nia na lake kasilaa. Righia Isaiah 26:11, 66:15-16, 24.\f* Ma gaia te haba va itagua inau, te mua ulaghagu inau ge ku lavikehaa na hahara ni marevona. \v 12 Agaia te gonidila tua ge ke detera me ke vilivokara na vure. Me ke vautora rana maemane, me ke torora rana dika. Agaia te vagha na tinoni te gonidila ge ke vilivokai na vuvungu ni koni mana na viovioni. Me ke taluhaghei na vuavua ta nina vale baore, me ke kerei na lei viovio tana lake ke mua mate tua.” \s1 Na vulitabuana Jesus \r (Mark 1:9-11; Luke 3:21-22) \p \v 13 Murina eni Jesus te butu mai tana bubulo i Galilee me va itatana John tana betitina Jordan, me nongia John ge ke vulitabua. \v 14 Ma John te hove me ghaghua, “Te mua ulaghagu inau ge ku vulitabugho. ?Me ghua ge o mai itagua?” \p \v 15 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Ko nea tua itaeni, te ulaghada iroghita na kaekageani na hava te liona God.” Vaho ge a John te vulitabua Jesus. \v 16 Mi murina Jesus te vulitabu soko, ge tughuru dato tana beti, me righia na parako te hahangavi, mana Tarunga Tabu te horu mai vuvungana te vagha na bola. \v 17 Mana talama ni manga i kokou te ghaghua, “Aeni na puku ni Dalegu. Inau tu dolovia, mi nau tu nia togotogo sughua.” \x - \xo 3:17 \xt Vuivuni 22:2; Buka Linge 2:7; Isaiah 42:1; Matthew 12:18; 17:5; Mark 1:11; Luke 9:35\x* \c 4 \s1 Na tabotaboana Jesus \r (Mark 1:12-13; Luke 4:1-13) \p \v 1 Mana Tarunga Tabu te hulia Jesus va tana bona mamaha ge tabotaboa iga Satan. \v 2 I murina tua e vati hangavulu na bongi te maturutoo ni vanga, a Jesus te vitolo. \v 3 Ge a Satan te mai ta Jesus me ghaghua, “Ge toko dalena God ke, ko bosai na lei vatu raini ma kara liliu ni berete.” \p \v 4 Ma Jesus te bosa tughu, “Na gegere tabu te bosaa, ‘Na tinoni ke mua nia vola na vanga vamua, ma kara taonighi mughua na lei bosana God.’”\x - \xo 4:4 \xt Buka Vetena 8:3\x* \p \v 5 Ma Satan te lavia vaa Jesus tana komu tabu Jerusalem, me talua tana vouvotuna na Valetabu te datogha iga. \v 6 Me bosa vania, “Ge to ko dalena God ke, ko sosogha horu, na pukuna na gegere tabu te bosaa, \q1 ‘God ke nira vetena nina angel, \q2 ge kara sakurigho tana limadira, \q2 ma hughua na marevomu ke mua kalea siki vatu.’”\x - \xo 4:6 \xt Buka Linge 91:11-12\x* \p \v 7 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Te vagha na gegere tabu te bosaa ghua, \q1 ‘Ko bei tabotaboa na Lord nimua na God.’”\x - \xo 4:7 \xt Buka Vetena 6:16\x* \p \v 8 Ma Satan te lavidatoa Jesus tana ghotu te datogha ngangata me tatei vania na lei hegohegona mana rongoraghana na maramana eni. \v 9 Satan te ghaghua vania, “Ku vahegho udolu raini, ge to ko tualaghi tuturu vaniu mo ko holohabau.” \p \v 10 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Ko tona keha itagua Satan! Na gegere tabu te ghaghua, \q1 ‘Ko holohabaa Lord nimua na God, \q2 ma gaia heghena vamua ko lutu vania.’” \x - \xo 4:10 \xt Buka Vetena 6:13\x* \p \v 11 Ma Satan te tona sania Jesus, mana lei angel tara mai patupatua. \s1 Jesus te vuivunia nina lutu i Galilee \r (Mark 1:14-15; Luke 4:14-15) \p \v 12 Tana bona Jesus te rongovia John tara talua tua tana vale pipiti, gaia te rughuhoru va tana bubulo i Galilee. \v 13 Me mua ghanaa i Nazareth ma gaia te va tona me va ghana i Capernaum, na komu lilighina na kolokama ni beti i Galilee, tana bubulo tana kemadira Zebulun ma Naphtali. \v 14 Me nea ge mai utuni na hava na prophet Isaiah te bosai idania, \q1 \v 15 Didira pari na kemadira Zebulun ma Naphtali, \q2 tana halautu te tona va tana tahi, i levuna na betitina Jordan. \q2 Aeni ke Galilee, e subo tara mua Jew tara ghahara iga. \q1 \v 16 Na vure raini tara ghanara tana pungi, \q2 tara vaevanea na marara sule. \q1 Gaira tara ghanara tana ungaunga ni mate, \q2 na mararana God te va mararahira.\x - \xo 4:16 \xt Isaiah 9:1-2\x* \p \v 17 Tana bona keri Jesus te vuivunia nina tarai me ghaghua, “Kau tughulio na pukuna na kinakabuna God te dutu mai tua.” \s1 Jesus te holora ra vati na mane gehelau \r (Mark 1:16-20; Luke 5:1-11) \p \v 18 Ma Jesus te vavahale i lilighina na kolokama ni beti i Galilee, me vaevanera ra tamatahi, rogaira na tinoni gehelau, Simon, tara vatua nia Peter, ma hoghona Andrew. Rogaira toro vugho tana kolokama.\fig Na Lei mane gehelau tara vugho tana Kolokama ni beti i Galilee|alt="Fishermen fishing (with a net) in the Fresh water Lake of Galilee" src="HK00207B.TIF" size="col" loc="HK00207B" ref="4:18" \fig* \v 19 Ma Jesus te bosa vanira, “Koro mai taoniu mi nau ku taraighau nia na vugho tinoni ge kara taluutuni, te vagha toro ghaghua iga toro vugho igha.” \v 20 Moro mina vaso moro sanighi ga didira na lei vugho ge ro tumuria Jesus. \v 21 Ma gaia te tona pile va so me ghoi righira ra rua tamatahi, James ma John, rana dalena Zebedee. Gaira lokana na tiola ni Jew kolura tamadira Zebedee, tara gonidilai didira na vugho. Ma Jesus te holora, “Koro mai taoniu,” \v 22 mina vaso moro sania didira na tiola ma tamadira ge ro tumuria. \s1 Jesus te ladavaghi me kisu \r (Luke 6:17-19) \p \v 23 Jesus te kao kolili i Galilee, me te ladavaghi tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew. Te tughunia na Rongorongo Utona na kinakabuna God, me kisu volara na vure te kalera na lei vata ni vahaghi mana maemate. \v 24 Mana rongorongona te horavighi na lei komu udolu i Syria, keri ge na vure subo tara lavira mai itatana gaira tara vahaghitaili tana lei vata ni vahaghi, ma rahei te pongora na tidalo dika, maira na vure tara rapo, ma Jesus te kisu volara udolu. \v 25 Mana vuresubo tara butu mai tana bubulo i Galilee, maia na bubulo i Decapolis,\f + \fr 4:25 \fk Decapolis \ft Sakai na bubulo lilighina Galilee, na ghanaghana ilokana \fk Hangavulu na Komu Sule.\ft Tara holora nighi raini na pukuna na vure tara ghahara tana lei komu raini, mara taonighi na nilabu ni Greek mara nia kokoe na leu ni Greek.\f* maia i Jerusalem, mana lei komu i Judea, mi paleva uluna na betitina Jordan, mara saritaonia. \c 5 \s1 Jesus te taraira tana ghotu \p \v 1 Jesus te vaevanera na vuresubo ge sei dato tana ghotu, ma gaia te sopou horu. Nina lei vaovarongo tara kabu kililia. \v 2 Ma gaia te vuivunia na taraiadira. \s1 Na togotogo te utuni \r (Luke 6:20-23) \m \v 3 God ke vautora rahei tara varava vamua itatana, \mi adidira tua na kinakabuna God. \m \v 4 God ke vautora rahei tara dikalio sule tana lei bongi raeni, \mi na pukuna God ke va patupatura gaira!\x - \xo 5:4 \xt Isaiah 61:2-3\x* \m \v 5 God ke vautora rahei tara talumurira heghedira, \mi agaira kara loghoi na lei totobo God te bahura nia.\x - \xo 5:5 \xt Buka Linge 37:11\x* \m \v 6 God ke vautora agaira tara nia vitolo mara mamangaha na hava God te liodira nia, \mi God ke va mahura.\x - \xo 5:6 \xt Isaiah 55:1-2; John 4:14; 6:48-51; 7:37\x* \m \v 7 God ke vautora agaira tara veiarovi, \mi ma God ghua ke arovira gaira;\x - \xo 5:7 \xt Manahana Solomon 11:17\x* \m \v 8 God ke vautora agaira te marabu na tobadira, \mi na pukuna gaira kara vaevanea God! \x - \xo 5:8 \xt Buka Linge 24:3-4\x* \m \v 9 God ke vautora agaira tara nia lutu na mabo, \mi ge God ke holora nia na lei dalena! \m \v 10 God ke vautora agaira tara nira ghighirou na pukuna tara nei na hava God te lioni, \mi adidira tua na kinakabuna God.\x - \xo 5:10 \xt 1 Peter 3:14\x* \p \v 11 God ke vautoghau tana bona kara batobatoghau, kara nighau ghighirou, ma kara nighau sorisori na pukuna ighau tau tumuriu inau.\x - \xo 5:11 \xt 1 Peter 4:14\x* \v 12 Kau togotogo ma kau rivurivu nimiu na pukuna God te talui tua na tabamiu tara sule i kokou. Te vagha ghua keri tara nera iga na kanahaghiniadira na lei prophet idania.\x - \xo 5:12 \xt 2 Vavata 36:16; Gehegehedira 7:52\x* \s1 Te nia tarai na tahi tana vanga, mana marara \r (Mark 9:50; Luke 14:34-35) \p \v 13 ke taghaa Ighau te vaghaghau na tahi tana vanga tana maramana. Kau talunilabu uto itadira na vure tana maramana te vagha na tahi tana vanga. ?Ge tena hohorona na tahi ke, mana hava kau taitahia nia? E taho siki totobo ke uto iga. Kau sonia vamua mana lei tinoni kara sakusakutua ivuvungana. \v 14 Ighau te vaghaghau na marara tana maramana udolu. Kau hangara na vure tana maramana ge kara righisodoa God. Na komu sule tara kisua tana ghotu ke mua tangomana na polo.\x - \xo 5:14 \xt John 8:12; 9:5\x* \v 15 Te vaghaa eni, e taho ahei ke tungia na bulu me ke saroa nia na popo, me ke taria mughua tana vatei taribulu, me ke va mararara na lei tinoni soko tara ghanara tana vale.\x - \xo 5:15 \xt Mark 4:21; Luke 8:16; 11:33\x* \v 16 Te vagha ghua eni, nimiu na marara ke va mararara na lei tinoni, ge kara righighi na lei totobo uto tau nei, ma kara holohaba Tamamiu i kokou.\x - \xo 5:16 \xt 1 Peter 2:12 \x* \s1 Te nighi tarai na lei vetena \p \v 17 Kau bei ghanaghanaa tu mai durakei nina lei vetena Moses mana lei tarai didira na lei prophet. Inau tu mua mai ge ku haurakei, mu ku tatei vamua na puku ni ghanaghana ilokani. \v 18 E utuni, na parako mana pari koro taghara, hauvaa me ke mua tagha siki pilena nina lei vetena Moses polo na hava tara bosatatei kara poso mai.\x - \xo 5:18 \xt Luke 16:17\x* \v 19 Ahei ke hughua na pileni na lei vetena raini, me ke taraira na lei tinoni ge kara nea ghua te vaghaa, gaia ke mai sosoko tana kinakabuna God. Ma hei ke taonighi na lei vetena me ke taraira na lei tinoni kara nea ghua te vaghaa, gaia ke haba tana kinakabuna God. \v 20 Vaho ge inau tu bosa vanighau, ighau kau haghe tana kinakabuna God, ge ta kau puku ni taluutuni ma kau kabu maemane vulera na lei manetarai ni vetena nina Moses mana na lei Pharisee, ma kau taonia na hava God te liona. \s1 Te nia tarai na rutu \p \v 21 “Ighau tau rongovia tua sakai tadira nina lei vetena Moses te ghaghua, ‘Kau bei labumate tinoni, ma hei ke nea te vagha ke, kara lavia tana dete.’ \x - \xo 5:21 \xt Buka Rughuhoru 20:13; Buka Vetena 5:17\x* \v 22 E utuni sughua! Mi taeni inau tu bosa vanighau, ahei ke rutu vania na hoghona, kara lavia tana dete. Ke vagha ke kokoe horua hoghona, ‘E taho siki uto itamua!’ ma kara lavia va tana ovu ni dete.\f + \fr 5:22 \fk ovu ni dete \ft Tara holora nia na Sanhedrin, ma kara detea ahei te mua taonia na vetena didira rana Jew.\f* Ge ke kokoe horua hoghona, ‘E taho siki manaha itamua’ kea ke, gaia te tona dutuvia tua na lake i Betidalo. \v 23 Ma ge to ko lavia mai nimua na heveioli vania God tana bela ni sukaghi ke, mo ko ghanaghana olia na hoghomu te loghoa na ghanaghana dika ivuvungamu ke, \v 24 mo ko talua tana lilighina na bela ni sukaghi nimua na heveioli, mo ko mina tona mo ko va mabo oli tatana hoghomu, keri ge ko pulohi mai mo ko vahea God nimua na heveioli. \p \v 25 “Ko mina sonikolu itatana ghamua na kana ge ke bei lavigho gea tana dete. Ko maboa na hughuhughu inaghona ge ke sara na bona ke holagho iga tana dete. Me ke nigho vetena va tana dete, mana mane dete ke nigho vetena va tana lei malaghai, ma kara talugho tana vale pipiti. \v 26 Inau tu nia bosaa vanigho na utuni, ko ghanagho iga polo ko pelu sokoi na mateni nimua na lei hahi.” \s1 Te nia tarai na ngelengele \p \v 27 “Ighau tau rongovia tua sakai tadira nina lei vetena Moses te ghaghua, ‘Kau bei ngelengele.’\x - \xo 5:27 \xt Buka Rughuhoru 20:14; Buka Vetena 5:18\x* \v 28 E utuni sughua! Mi taeni inau tu bosa vanighau gatu, ahei ke vaevanea na vaivine me ke nia gharu, gaia te ngelengele tua tana tobana. \v 29 Ge teke kabalaghi na mata madolomu ke, sikili horua mo ko soni keha. E uto vanigho ko soni keha na pilena vamua na hulimu vulea na hulimu udolu kara soni horua i Betidalo.\x - \xo 5:29 \xt Matthew 18:9; Mark 9:47\x* \v 30 Ge te ke kabalaghi na lima madolomu ke, pusia mo ko soni keha! E uto vanigho ko sivilaghinia sakai na limamu vulea na hulimu udolu kara soni horua i Betidalo.\x - \xo 5:30 \xt Matthew 18:8; Mark 9:43\x* \s1 Te nia tarai na sasani \r (Matthew 19:9; Mark 10:11-12; Luke 16:18) \p \v 31 “Ighau tau rongovia tua sakai tadira nina lei vetena Moses te ghaghua, ‘Ahei ke liona ge ke sania na tauna ke, gaia ke vahea mughua na gegere tutughuni ni sasani.’\x - \xo 5:31 \xt Buka Vetena 24:1; Matthew 19:7; Mark 10:4\x* \v 32 Mi taeni inau tu bosa vanighau, ‘Na mane ke sania na tauna te hahilaghinia na vaivine ge ngelengele, ge teke vagha na vaivine ke taulaghi vaolu. Mana mane te ghoi tauna te ngelengele ghua. Hauva, ke vagha na vinekama ke kabalaghi ke, na mane ke tangomana ge ke sania tua.\x - \xo 5:32 \xt Matthew 19:9; Mark 10:11-12; Luke 16:18; 1 Corinthians 7:10-11\x* \s1 Te nia tarai na baubahu mava \p \v 33 “Ighau tau rongovia tua sakai tadira nina lei vetena Moses te ghaghua, ‘Kau bei diui gea nimiu na baubahu mava tau nei vania God, ma kau nei vaso na hava tau nia baubahu vania.’\x - \xo 5:33 \xt Buka Vetena 19:12; Buka Iduidu 30:2; Buka Vetena 23:21, 23\x* \v 34 E utuni sughua. Mi taeni inau tu bosa vanighau gatu, kau bei papari gea tana bona tau baubahu. Kau bei nia papari na kokou, na pukuna na malei sopouna God iga.\x - \xo 5:34 \xt James 5:12; Isaiah 66:1; Matthew 23:22\x* \v 35 Kau bei nia papari na maramana na pukuna na palapala ni tuana God iga. Kau bei nia papari ghua i Jerusalem, na pukuna anina komu a Lord na vunaghi haba.\x - \xo 5:35 \xt Isaiah 66:1; Buka Linge 48:2\x* \v 36 Ma kau bei nia papari gea na ulumiu, na pukuna kau mua tangomana na goniana hughua sakai na vuvulu ke pura pe ke bili. \v 37 E manana ge kau bosa va so, ‘Eo, ku nea,’ pe, ‘Taho, ku mua nea.’ Tana bona tau papari ke, tau goni taonia na hava Satan te liona.” \s1 Te nia tarai na lavitughu \r (Luke 6:29-30) \p \v 38 “Mi ghau tau rongovighi tua nina lei vetena Moses tara bosai idania, ‘Na mata vania na mata, mana livo vania na livo.’\x - \xo 5:38 \xt Buka Rughuhoru 21:24; Buka Vetena 24:20; Buka Vetena 19:21\x* Ma ge ko dikalaa na matana pana livona na tinoni ke, ma kara dikalaa ghua na matamu pana livomu. \v 39 Mi taeni inau tu bosa vanighau, ‘Kau bei lavitughua gea ahei ke dikalaghau. Ma hei ke tapoa na ngora madolomu ke, ko ghoi ririua vania ghua na ngora maulimu. \v 40 Ma siki sakai ke lavigho tana dete me ke poroporoulumu nia nina pupulu ke, ko lubatia vania ghua nimua na pupulu paku. \v 41 Ma ge siki sakai tadira na malaghai ke vahegho nina hohola te mava, ge ko nia sakutua te manana sakai na hangalatu ni ghoto na hauna ke, ko nei vania erua na hangalatu ni ghoto. \v 42 Tana bona siki sakai ke nongigho nia siki totobo ke, ko hea. Mi tana bona siki sakai ke liona na lavikau itamua ke, ko lubatia vania.’ \s1 Dolovia na ghamua na kana \r (Luke 6:27-28, 32-36) \p \v 43 “Ighau tau rongovia tua, ‘Ko dolovia ghamua na komukolu.\x - \xo 5:43 \xt Buka Vetena 19:18\x* Mo ko nia sika ghamua na levunimate.’\x - \xo 5:43 \xt Buka Vetena 23:3-6\x* \v 44 Mi taeni inau tu bosa vanighau gatu, ‘Kau dolovira ghamiu na kana ma kau kokoeliulivutira tara nighau ghighirou. \v 45 Ge kau dalena Tamamiu i kokou. Te nea na aho ge ke hinarira tara dika maia tara uto, me nia hevei na uha ge ke uhanira rahei tara dika maia tara uto ghua. \v 46 ?Ivei tea, God ke tabaghau ke vagha tau dolovira vamua tara dolovighau? Hughua va rana vahikolu rongo tara nea te vagha. \v 47 ?Ge ta kau kokoe kolura vamua na lei hoghomiu ke, me ghua ge au mua nei au vulea va vanira rana keha? Hughua va rana voo tara nei ghua te vagha. \v 48 Vaho ge kau kabu maemane, te vagha Tamamiu i kokou te maemane.’” \x - \xo 5:48 \xt Buka Vetena 19:2; Buka Vetena 18:13\x* \c 6 \s1 Te nia tarai na hevei dolo \p \v 1 “Kau righitaonighau! Kau bei talutatei nimiu na gehegehe uto tana mata ni tinoni, ge kara talunaghoghau nia gea, na pukuna kau nea te vagha ke, ma kau sivilaghinighi na tabamiu ta Tamamiu i kokou. \v 2 Tana bona kau hevei dolo vanira rana bona ke, kau bei lovua gea na tavuli, ma kau bei talunagho vaghara rana kiko tara nei tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew, mi tana lei halautu ni komu ge na lei vure kara ladavaghinira. E utuni, inau tu bosa vanighau gatu, tara lavia tua na tabadira. \v 3 Mi tana bona kau hangara rana bona ke, me ke bei ghilalaa gea siki kulamiu tara dutuvighau. \v 4 Keri ke, kau nighi hevei popolo nimiu na lei dolo, mana Tamamiu te reirei polo mai kokou, ke taba au ghau.” \s1 Te nia tarai na kokoeliulivuti \r (Luke 11:2-4) \p \v 5 “Tana bona kau kokoeliulivuti ke, kau bei vaghara gea rana kiko! Na pukuna tara liona na tughuru tate tana lei halautu bakesa mana vale kokoeliulivuti ni Jew, mara kokoeliulivuti, ge rana vure kara vaevanera. E utuni, inau tu bosa vanighau gatu, tara lavia tua na tabadira. \v 6 Mi ghau kau kokoeliulivuti ke, kau haghe tana vokimiu, ma kau vongotia na mataula, vaho ge kau kokoeliulivuti popolo vania na Tamamiu. Mana Tamamiu te reirei polo mai kokou, ke tabaghau. \v 7 Mi tana bona kau kokoeliulivuti ke, kau bei kokoe toposoo vaghara rana voo, na pukuna tara ghanaghanaa didira na god pegopego ke vahera na hava tara lioni, na pukuna didira na kokoeliulivuti daro. \v 8 Kau bei vaghara gea gaira, na pukuna na Tamamiu i kokou te ghilala dilai tua na lei totobo kau nongighi tatana, i naghona ge au nongia. \v 9 Vaho ge, kau kokoeliulivuti te vagha eni, \q1 ‘Tamamami i kokou, \q2 te tabu na ahamu; \q1 \v 10 Ke mai nimua na kinakabu; \q1 Ke tangomana na liomu i pari te vagha i kokou. \q1 \v 11 Heghai mai na vanga te manana itaeni. \q1 \v 12 Mo ko talukehai na lei palumami, \q2 te vagha ighai tai talukehai na lei paludira. \q1 \v 13 Mo ko bei lavighai va tana tabotabo, \q2 mo ko vavolaghai tana dika.’\f + \fr 6:13 \ft Balu na gegere tabu tara tughunia, \fq Nimua na kinakabu mana maana mana lada ke va me va. Amen.\f* \m \v 14 “Mi ghau kau talukehai vanira na lei tinoni didira na tangohahi itamiu ke, ma Tamamiu i kokou ke talukehai ghua vanighau animiu na tangohahi. \v 15 Ma ge ighau kau mua talukehai vanira didira na tangohahi itamiu ke, ma Tamamiu ke mua talukehai ghua nimiu na tangohahi.\x - \xo 6:15 \xt Mark 11:25\x* \fig |alt="Man Praying" src="41_Mat7_Praying.tif" size="col" loc="5-15" copy="41_Mat7_Praying" ref="6:15" \fig* \s1 Te nia tarai na maturutoo ni vanga \p \v 16 “Tana bona kau maturutoo ni vanga ke, kau bei vaghara gea rana kiko tara rei malili, mara talutatera heghedira tara maturutoo ni vanga, ge kara ghanaghana mavara na lei tinoni. E utuni, inau tu bosa vanighau gaira tara holai tua na tabadira. \v 17 Mi tana bona kau maturutoo ke, kau dalovighi na matamiu ma kau kavai na vuvungamiu, \v 18 ge rana vure kara mua ghilalaghau ighau tau maturutoo ni vanga, ma Tamamiu vamua te reirei polo mai kokou ke ghilalaghau. Ma Tamamiu te vaevanea na hava tau nei ke tabaghau. \s1 Na lologho sule i kokou \r (Luke 12:33-34) \p \v 19 “Kau bei ghanaghana mavai nimiu na lologho iani maramana, na pukuna na muhu mana soa toro dudurake iga, mana lei tinoni tara diuvale mara gito.\x - \xo 6:19 \xt James 5:2-3\x* \v 20 Kau hoghoni kolui nimiu na lologho i kokou, na pukuna te taho iga na muhu mana soa koro dudurake, pa kara diuvale ma kara gito. \v 21 Ivei na bona nimiu na lologho ke ghana iga ke, mana tobamiu ghua ke ghana iga.” \s1 Na buluna na huli \r (Luke 11:34-36) \p \v 22 “Na mata te vagha na buluna na huli. Ge teke davora na matamu ke, mana hulimu udolu ke vonughia nina utuni God. \v 23 Ma kara dika na matamu ke, na hulimu udolu ke vonughia na pungi. Ke vagha na marara ilokamiu ke mai tughua tana pungi ke, mana pungi sule ngangata iga!” \s1 God mana lei hegohego \r (Luke 16:13; 12:22-31) \p \v 24 “Kau mua tangomana na lutu pape vanira ra rua na vunaghi, na pukuna kau nia sika sakai ma kau dolovia na ruana, ma kau ngelea sakai ma kau taonia na ruana. Te vaghaa eni, kau mua tangomana na lutu pape vania God mana rongo ghua. \v 25 Na pukuna eni nau tu bosa vanighau gatu, kau bei nia kanoragha na hava kau ghania ma kau inuvia ge kau nia vola. ?Ivei tea, te haba va itatana na vola na vanga? Ma kau bei nia kanoragha na hava kau pupulua nia na hulimiu. ?Ivei tea, te haba va itatana na vola na pupulu? Eo! E utuni so. \v 26 Kau righira na lei manu. Ra mua vade mara mua vahikolu, mara mua baobaore ghua, mana Tamamiu i kokou te kutira so! Mi ghau tau haba vulera vaa na lei manu. \v 27 ?Ke tangomana a siki sakai tamiu ke ghana daroa na volana na pukuna te ghanaghana mavaa haia? Taho! \v 28 ?Mana hava na pukuna ge au nia kanoragha ngangata na tivi? Kau righira na lei haga ni ghai tara haga so. Tara mua lutu mara mua goni tivi heghedira. \v 29 Mi nau tu bosa vanighau gatu, Solomon na Vunaghi haba te loghoi na lologho sule, hauva ma nina lei tivi tara mua ghaugharugha vulea sakai tadira na haga ni ghai.\x - \xo 6:29 \xt 1 Vunaghi Haba 10:4-7; 2 Vavata 9:3-6\x* \v 30 Ma God ghua te vaguvagura na buburu mana haga ni ghai tara ghanara vamua itaeni, mi ropoghana kara kerera. ?Ivei tea, God ke mua pupulughau vaghara gaira? Taho, ke nea so, ighau te pile nimiu taluutuni ta God. \v 31 Keri ge, kau bei nia kanoragha na hava kau ghania, mana hava kau inuvia, mana hava kau nia pupulu. \v 32 Rana voo tara ghanaghana talaui na lei totobo raini. Ma Tamamiu i kokou te ghilalaghau ta nimiu na lioliogha. \v 33 Kau diki kenea mughua na kinakabuna God ma kau kabu maemane, ge ke savungighi vanighau na lei totobo raini. \v 34 Keri ge, kau bei nia kanoragha gea na hava ke kale i ropo. Tana ropoghana vaho ge kau nia kanoragha na hava te kale iga. Na dani taeni te loghoi na lei vahola te manana vanighau ge kau ghanaghana mavai.” \c 7 \s1 Kau bei detera rana keha \r (Luke 6:37-38, 41-42) \p \v 1 “Kau bei detera rana keha, ge ke bei deteghau ghua God. \v 2 Na pukuna God ke deteghau te vagha ighau tau detera rana keha, me ke kagea vanighau ighau, te vagha tau kagei vanira rana keha.\x - \xo 7:2 \xt Mark 4:24\x* \v 3 Me te vagha eni ke, ge kau righia na vuvulogo tana matana hoghomiu, mau mua talu koekoena na bubulo ni ghai tana matamiu heghemiu ke, te vagha tau detea na palu te pile itatana na hoghomiu, hauvaa mau mua ghilalai tau loghoi na lei palu sule itamiu. \v 4 Te mua utuni, ge ko bosa vania na hoghomu, ‘Ko talagu mu ku lavikehaa na vuvulogo tana matamu,’ tana bona ko loghoa na bubulo ni ghai tana matamu heghemu! \v 5 Ighau tau kiko! Kau diki lavikehai na bubulo ni ghai tana matamiu heghemiu, vaho ge kau tangomana na righikaleani na lavikehaani na vuvulogo tana matadira na lei hoghomiu. \p \v 6 “Kau bei vahera gea na totobo tabu na lei kau na pukuna kara ririuoli ma kara ghalatighau gea. Ma kau bei sonighi gea nimiu na lei davi naghodira na lei bolo ghaghala, na pukuna kara turi panapanai gea tana sara ni marevodira.” \s1 Te nia tarai na nongi, kakae, mana kidikidi \r (Luke 11:9-13) \p \v 7 “Kau nongia God, ge kau lavia. Kau kenea, ge kau topoa. Kau kidikidi ge a God ke hangavia vanighau na mataula. \v 8 Ma vanira rahei tara nongia, God ke vahera. Ma rahei tara kenea, kara topoa, ma vanira rahei tara kidikidi, God ke hangavia vanira. \v 9 ?Siki sakai tamiu ke vahea na vatu na dalena tana bona ke nongi vanga? Taho! \v 10 ?Pe ke vahea na poli tana bona te nongia na igha? Taho! \v 11 Hughua ighau na vure dika tau ghilala tua na vaheadira na lei totobo uto na lei dalemiu, me ngiha ghua iga, na Tamamiu i kokou ke vahera na lei totobo uto vanira rahei tara nongighi! \p \v 12 “Kau nei vanira na keha na hava tau liona kara nei vanighau! Aeni na puku ni vangana nina lei vetena Moses ma didira na tarai na lei prophet.\x - \xo 7:12 \xt Luke 6:31\x* \s1 Na mataula ni peo te ngingine \r (Luke 13:24) \p \v 13 “Kau haghe tana mataula ni peo te ngingine, na pukuna na mataula ni peo va i Betidalo te volapa mana halautu te hulighita va iga te malumu, mara subo tara taonia. \v 14 Mana mataula ni peo ni vola te ngingine mana halautu te hulighita va iga te vahola, mana balu tinoni vamua kara kene topoa. \s1 Na ghai mana vangana \r (Luke 6:43-45) \p \v 15 “Kau righitaonighau itadira na lei prophet sorisori. Gaira tara mai tamiu tara vaghara na lei sheep tara dolo, hauva mana lokadira tara vaghara na lei kau asi. \v 16 Ighau kau ghilalara nia na hava tara gonia. Na karukaili te mua sau mai ga na poro, mana ghaulahiliva ke mua sau mai ga na kaio.\f + \fr 7:16 \fk karukaili ... poro, ... ghaulahiliva ... kaio \ft Tana leu ni Greek te loghoi thornbush, grape, fig, ma thistle. Tana na bosa vavaghaha na ovu ni tughubosa tara talua na lei totobo na vure ni Gela tara ghilala tua ge hangadira ge kara ghilala utoi.\f* \v 17 Na ghai te vola uto, na vavangana te uto, mana ghai te dika ke talua na vavanga te dika. \v 18 Na ghai te vola uto ke mua tangomana na taluana na vavanga te dika, mana ghai te mua vola uto ke mua tangomana na taluana na vavanga te uto. \v 19 Mana ghai te mua uto na vangana kara toka horua ma kara sonia tana lake.\x - \xo 7:19 \xt Matthew 3:10; Luke 3:9\x* \v 20 Me te vagha keri ke, ighau kau ghilalara nia na lei prophet sorisori na hava tara gonighi. \s1 Puku ni vaovarongo \r (Luke 13:25-27) \p \v 21 “E mua lei tinoni udolu kara holou nia “Lord, Lord!” kara haghe tana kinakabuna God, ma rahei tara lutua vamua na hava te liona na Tamagu i kokou. \v 22 Tana bona na bongi ni dete ke sara mai ke, ara subo kara bosa vaniu, ‘Lord! Lord! Tana ahamu ma nimua na maana ighai tai ladavaghinia nina rongorongo God, mai ghuruhorura na lei tidalo dika, mai gonighi subo na butuli!’ \v 23 Mi nau ku bosa tughu vanira, ‘Inau tu mua ghoi ghilalaghau tua. Kau tona keha itagua, ighau na vure tangohahi.’ \x - \xo 7:23 \xt Buka Linge 6:8\x* \s1 Ra rua na tinoni kisuvale \r (Luke 6:47-49) \p \v 24 “Ma hei siki sakai ke rongovighi na lei nigua na bosa ni tarai me ke taonighi, te vagha na tinoni manaha te kisua na valena i vuvunga ni vatu ngasi. \v 25 E togho horu na uha, mana lei betitina tara tave, mana ghuri sule te laga me hughutia na vale me mua tumu, na pukuna te kisua i vuvunga ni vatu ngasi. \v 26 Ma siki sakai ke rongovighi nigua na lei bosa me ke mua taonighi, te vagha na tinoni bule te kisua na valena i vuvungani saghalea. \v 27 Na uha te togho horu mana lei beti tara tave, mana ghuri sule te hughutia na vale, me tumu horu me dika tua.” \s1 Nina maana Jesus \r (Mark 1:22; Luke 4:32) \p \v 28 Tana bona Jesus te bosa sokoi na lei totobo raini, mana vure subo tara nia hare te ghaghua iga nina tarai, \v 29 na pukuna gaia te nia tarai na maana te pukulaghi mai ta God. Gaia te mua tarai vaghara na lei manetarai ni vetena nina Moses. \c 8 \s1 Jesus te vavola na kuhu \r (Mark 1:40-45; Luke 5:12-16) \p \v 1 Mi tana bona Jesus te sughi horu mai tana ghotu, na vure subo tara tumuria. \v 2 Mana mane te loghoa na kuhu, te mai itatana, me tualaghi tuturu vania me ghaghua, “?Lord, ko liona ke, ko tangomana so na vaa marabuagu?”\f + \fr 8:2 \fk kuhu... vaa marabuagu \ft Na tinoni te loghoa na vahaghi eni ke, te mua tangomana holohabaa God ilokana na Valetabu mana lei Vale kokoeliulivuti ni Jew. Righia Buka Vetena 13-14; Isaiah 53:4\f* \p \v 3 Ma Jesus te hagaloa va, me tabea na limana me ghaghua, “Inau tu liona ge ku va marabugho. Ko marabu!” Mana tinoni kuhu te mina vasoo me marabu me mavo oli na vahaghina. \v 4 Ma Jesus te bosa vania, “Ko bei bosatatea vania gea siki sakai, mo ko tona haliu va tana manesukaghi, me ke righigho, me ke bosatategho, ‘To marabu tua.’ Mo ko nia hevei nimua na sukaghi te talutatea tua nina lei vetena Moses, ge na lei tinoni kara ghilalagho to marabu tua.” \x - \xo 8:4 \xt Buka Vetena 14:1-32\x* \s1 Nina taluutuni na malaghai nagho ni Rome \r (Luke 7:1-10; John 4:43-54) \p \v 5 Tana bona Jesus te vaa sara haghe tana komu i Capernaum, na malaghai haba ni Rome te righitaonira na hangalatu ni malaghai, te mai sodoa me kurutia ge ke hangaa,\fig Na malaghai haba ni Rome kolua Jesus|alt="an Important Warrior of Rome with Jesus" src="CN01702B.TIF" size="col" loc="Around v 5-8" copy="CN01702B" ref="8:5" \fig* \v 6 “Maghutu, nigua na tinoni lutu te koli ni vahaghi tana vale. E mua tangomana tua na aleale, me vahaghitaili sule ngangata.” \p \v 7 Ma Jesus te ghaghua vania, “Inau ku tona mu ku va vavolaa.” \p \v 8 Na malaghai nagho te bosa tughu, “Taho Maghutu! Inau te mua ulaghagu ge ko rughuhaghe tana valegu. Ko bosa vaso me ke ghaota nigua na seka. \v 9 Inau tu kabu sasara ghua itadira rana haba, mu loghora ghua rana malaghai tara kabu sarana nigua na righitaoni inau. Tana bona inau tu bosa vania gaia eni, ‘Ko tona!’ me tona, mu ku bosa vania na ruana, ‘Mai ghua!’ me mai, mu ku bosa vania nigua na seka, ‘Ko gonia te vagha eni,’ me gonia te vagha.” \p \v 10 Ma Jesus te hare sule ngangata te rongovia, ge bosa vanira na vure tara tumuria me ghaghua, “Inau tu bosa vanighau gatu, tu mua topoa mua ta siki sakai Israel te loghoa na taluutuni sule te vagha na mane eni. \v 11 Mi nau tu bosa vanighau gatu, e subo na tinoni tara vagha na mane eni kara mai ulu mi boko ma kara kabukolu itadira Abraham, Isaac, ma Jacob, tana tabatu tana kinakabuna God.\x - \xo 8:11 \xt Luke 13:29\x* \v 12 Mara subo na Jew tara ghanaghana te ulaghadira kara ghahara tana kinakabuna God ke, God ke sonihorura tana pungi i Betidalo. Kara tangi ma kara girigiri livo iga na pukuna tara vahaghitaili.” \x - \xo 8:12 \xt Luke 13:28\x* \v 13 Ma Jesus te bosa vania na malaghai nagho, “Ko oli tana valemu! Na hava to taluutunia ke tangomana vanigho.” Ma nina tinoni lutu na malaghai nagho te vola oli tua tana bona ni aho vaghana. \s1 Jesus te vavolara subo na tinoni \r (Mark 1:29-34; Luke 4:38-41) \p \v 14 Ma Jesus te vaa haghe tana valena Peter, mi ga te righia vungona na vaivine Peter te koli tana ghimena te kalea na vahaghi papara. \v 15 Me tabea na limana me ghaota tana vahaghina. Mana vaivine te tapatughuru me vuivuni ni gonidilaana na vanga vania Jesus. \p \v 16 Me te nulavi, na vure tara nira mai vania Jesus arahei tara loghoi na tidalo dika ilokadira, ma Jesus te ghuruhoru sokora na tidalo dika nia na bosana, me vavolara tara vahaghi. \v 17 E nea te vagha eni ge ke kale utuni na bosana Isaiah na prophet te bosa idania, te ghaghua, \q1 “Gaia te hola kehai na vahaghimami, \q2 me lavi kehai nimami na vatei totoro.”\x - \xo 8:17 \xt Isaiah 53:4\x* \s1 Gaira tara ghanaghana ni taoniana Jesus \r (Luke 9:57-62) \p \v 18 Tana bona Jesus te righira na vure subo tara kokoluvia, ge bosa vanira nina vaovarongo, “Ighita ka halavu i levuna na kolokama.” \v 19 Me te mai itatana na manetarai ta nina vetena Moses me bosa vania, “Tarai, ivei tua ko vaa ke, mi nau ghua ku nigho udukolu haia.” \p \v 20 Ma Jesus te ghaghua vania, “Na lei kau asi tara logho babadira, ma rana lei manu ghua tara logho nikudira, hauva mi nau na Dale Tinoni tu mua loghoa na malei ahe vata.” \p \v 21 Ma sakai na vaovarongo te bosa vania, “Lord, ko lubatiu mu ku oli ghua, ku va tavughia ghua tamagu.” \p \v 22 Ma Jesus te ghaghua vania, “Ko taoniu. Gaira tara mua taonia na bosana God, tara vaghara na vure tara mate tua. Ko lubatira rana mate kara tavughia na tinoni te mate.” \s1 Jesus te vaa betoa na maraghata \r (Mark 4:35-41; Luke 8:22-25) \p \v 23 Ma Jesus te haghelia na tiola ni Jew, ma rana lei nina vaovarongo tara haehaghe kolua. \v 24 Me te hauva so na pile, na maraghata sule te horuvia na kolokama ni beti, mana tiola te heo, me dutu na luvu. Ma Jesus te maturu. \v 25 Ma gaira rana vaovarongo tara alihia mara vania, “Lord, ko vavolaghita, ta dutu tua na luvu ma ka mate!” \p \v 26 Jesus te huatira, “?Ivei tea ge au mataghu? E pile ngangata nimiu na taluutuni!” Ge tapatughuru me pasara na ghuri mana beti ge ro beto, me tada na beata. \v 27 Ma gaira udolu te maro na mangadira mara bosa, “?Ivei vaho tua te vagha na tinoni ia eni? Na ghuri mana beti toro rongovi taonia.” \s1 Jesus te ghuruhorura na tidalo dika itadira erua na tinoni \r (Mark 5:1-20; Luke 8:26-39) \p \v 28 Ma Jesus te sara i levuna na kolokama ni beti tana bubulo lilighina Gadara, mete sodora erua na tinoni na tidalo dika ilokadira, toro rughu horu mai tana lei vatuluma ni beku. Moro ruturutu ngangata, ge taho siki sakai ke tona taonia na halautu keri. \v 29 Toro ghaeghahe moro ghaghua, “?Na hava te ghua geo mai kene taonighai, ighoe na Dalena God? ?Ivei tea, to mai ge ko toroghai, te mua sara mua na puku ni bongi ni dete?” \v 30 Iga ikakeri tara ghahara na volivoli ni bolo tara vangavanga. \v 31 Ma gaira na lei tidalo dika tara kurutia Jesus mara vania, “Ke vagha ko ghuruhorughai ke, mo ko vetena ghai vaa ilokadira na lei bolo rakiri.” \p \v 32 Ge vanira Jesus, “Tu lubatighau! Kau tona!” Ma gaira tara rughuhoru, mara vaa rughuhaghe ilokadira na lei bolo, mana volivoli udolu te sama sughi horu tana deila mara lulumi tana kolokama ni beti. \v 33 Ma gaira tara righitaonira na lei bolo, tara tona tana komu sule mara tughunitatea na rongorongodira rana tinoni te pongora na lei tidalo dika. \v 34 Mana vure ni komu tara mai ta Jesus, mara kurutia ge ke tona keha tana buto ni komudira. \c 9 \s1 Jesus te tughuruvaghinia na rapobete \r (Mark 2:1-12; Luke 5:17-26) \p \v 1 I murina Jesus te haghelia na tiola me halavu tana komuna\f + \fr 9:1 \fk komuna \ft Aeni na komu Capernaum; Righia Matthew 4:13\f* i levuna na kolokama. \v 2 Mana balu tinoni tara hola mai vania, na tinoni te rapobete te koli tana ghimena. Ma Jesus te ghilalaa didira taluutuni ge bosa vania na rapobete me ghaghua, “Dale, ko togotogo nimua na pukuna tu talukehai tua lei palumu.” \p \v 3 Mana balu tadira na lei manetarai ni vetena nina Moses tara bosa kehakehaa mara ghaghua, “E bosa tabo na tinoni eni!” \p \v 4 Ma Jesus te ghilala na lokadira ge vanira, “?Na hava te ghua ge au ghanaghana dika tana tobamiu? \v 5 Ivei sughua te malumu na bosaana, ‘Tu talukehai tua na lei palumu,’ pa ku bosa, ‘Ko tapatughuru mo ko sakutua.’ \v 6 Ku tatea taeni, inau na Dale Tinoni tu loghoa na maana tana maramana eni ge ku talukehai na lei palu.” Ge bosa vania na rapobete me ghaghua, “Ko tapatughuru mo ko holaa na ghimemu mo ko oli tana valemu.” \v 7 Vaho ge tapatughuru gaia me pulohi tana valena. \v 8 Tana bona na vure subo tara righia, te maro na mangadira mara holoutoa God, na pukuna te vahea na maana na tinoni eni. \s1 Jesus te holoa Matthew \r (Mark 2:13-17; Luke 5:27-32) \p \v 9 Ma Jesus te tona sania na bona keri, me sakusaku tua kolili, ge vaevanea Matthew na vahikolu rongo, te sopou tana malei sonirongo. Ge bosa vania, “Ko saritaoniu.” Ma gaia Matthew te tapatughuru me saritaonia Jesus. \p \v 10 Mi tana bona Jesus ma nina vaovarongo tara sopou ni vanga ilokana na valena Matthew, ara subo na vahikolu rongo ma rana tangohahi tara vangakolua Jesus. \v 11 Mana balu Pharisee tara vaevanera mara huatira nina vaovarongo mara ghaghua vanira, “?E ghua na maghutumiu ge vangakolura rana vahikolu rongo ma rana tangohahi raini?” \x - \xo 9:11 \xt Luke 15:1-2\x* \p \v 12 Ma Jesus te rongovira ge bosa vanira, “Na lei tinoni uto tara mua kenea na manekisu, na vure tara vahaghi vamua. \v 13 Inau tu mua mai ge ku holora na lei tinoni uto ge kara tughulio, rana tangohahi vamua. Kau tona ma kau kene ghanaghanana na hava God te bosa tana gegere tabu, \q1 ‘Na veiarovi vamua tu liona, te haba vaa itatana na sukaghi.’”\x - \xo 9:13 \xt Hosea 6:6\x* \fig Na Mane Vahikolu Rongo|alt="A Tax collector" src="42_Mark2_TaxCollector.tif" size="col" loc="9-13" copy="42_Mark2_TaxCollector" ref="9:13" \fig* \s1 Ra nia huahuati na maturutoo ni vanga \r (Mark 2:18-22; Luke 5:33-39) \p \v 14 Ma gaira nina vaovarongo John Vulitabu tara mai huatia Jesus mara vania, “?E ghua ge ighai mana lei Pharisee ge ai maturutoo ni vanga haia, me ghua ge tara taho gaira nimua na lei vaovarongo?” \p \v 15 Ge vanira Jesus, “?Kara tangomana so rana kulana na tinoni te taulaghi kara dikalio tana bona na tinoni te taulaghi ke ghaha itadira? Taho! I geva kara lavi rughuhoru kehaa na tinoni te taulaghi itadira, vaho ge kara maturutoo ni vanga heghedira. \v 16 Na tinoni ke mua lagholaghoa na tivi vaolu tana tarosina na tivi haulaghi, na pukuna na tivi vaolu ke pororodi me ke rosi au vulea va na tarosi haulaghi. \v 17 Taho siki sakai ke dodea na wine vaolu tana kada haulaghi, ke taposa gea me ke kaikavi sule na wine, me ke kokoba na kada. Ko dodea mughua na wine vaolu tana kada vaolu ke, ge rogaira udolu na wine mana kada koro ghaha mahebora.”\f + \fr 9:17 \ft Jesus te bosa vagha eni ke ge tatea na tarai vaolu nina Rongorongo Uto te mua taonia na nilabu haulaghi udolu nina Jew.\f* \s1 Jesus te vavolaa na Dalena na haba \r (Mark 5:21-43; Luke 8:40-56) \p \v 18 Mete bosa sokoi vaso Jesus na lei totobo raini, na habadira na Jew te mai tualaghi tuturu inaghona me ghaghua, “E mate tua na dalegu, ko mai mo ko talua na limamu ivuvungana ge ke vola.” \v 19 Ma Jesus te tapatughuru me saritaonia, ma rana nina vaovarongo ghua tara nia udukolu. \p \v 20 Mi tana bona tara sakutua tona, na vaivine ghua te hangavulu rua na niulu tua te nia vahaghitaili na tave ni ghabu, te mai murina me tabea na sosokona nina tivi, \v 21 ta nina ghanaghana ke, “Ke vagha ku tabea vamua nina pupulu ke, mu ku uto tua.” \v 22 Ma Jesus te ririu oli, me vaevanea ge bosa vania, “Dalegu, ko togotogo. To uto, na pukuna to taluutuniu!” Tana bona vaghana keri na vaivine te uto tua. \p \v 23 Ma Jesus te vaa sara tana valena na haba. Mi tana bona te righira balu vure tara lovulovui na ghau mara uvighi na uvete,\f + \fr 9:23 \ft Tana bona na tinoni te mate tua, na vure tara lovulovui na lei totobo te vaghai na ghau mana uvete taonia na nilabu ni Jew.\f* mana balu tadira tara tangimate, \v 24 ge bosa vanira, “Kau rughuhoru. Na tahula te mua mate, te maturu vamua!” Ma gaira tara kiahaghinia. \v 25 Mara rughuhoru keha tua na vure, vaho ge vaa haghe Jesus tana voki, me tabe datoa na limana, mana tahula te tapatughuru. \v 26 Mana rongorongona te saopoa na lei komu talighu. \s1 Erua na tinoni rorodo \p \v 27 Ma Jesus te sakutua sania na bona keri, me rua na rorodo toro tumuria moro ghaeghahe vania, “Vaivarina David,\f + \fr 9:27 \fk Vaivarina David \ft Eruani na ahana na Christ.\f* ko arovighai!” \v 28 Mete rughuhaghe tua Jesus ilokana na vale, moro mai itatana. Ge huatira, “?Koro taluutunia sughua ku tangomana na davoraani na matamiu ge koro reirei oli? \p “Eo, Maghutu,” ro vania. \p \v 29 Ma Jesus te tabei na matadira, ge vanira, “Ke tangomana vanighau na hava toro taluutunia.” \v 30 Ge ro reirei oli. Ma Jesus te bosa papara vanira, “Koro bei ghoi tutugua vania gea siki sakai!” \v 31 Ma rogaira toro oli moro tughunitate sule aua vaa na rongorongona Jesus tana lei komu talighu. \p \v 32 Moro tona keha tua, vaho ge na balu tinoni tara holaa mai vania Jesus na tinoni te mui, na pukuna na tidalo dika ilokana. \v 33 Mi murina Jesus te ghuruhoru sokoa tua na tidalo dika, ge tavukesi na lapina, me vuivuni ni kokoe. Ma gaira soko tara nia hare mara ghaghua, “Ighai tai mua righia mua siki totobo sule te vagha eni i Israel.” \p \v 34 Hauvaa ma gaira na Pharisee tara bosa mara ghaghua, “A Satan, na vunaghidira na tidalo, te hea na maana ge ghuruhorua nia na tidalo dika.”\x - \xo 9:34 \xt Mark 3:22; Luke 11:15\x* \s1 Jesus te arovira na vure \p \v 35 Ma Jesus te oleole kolili tana lei komu. Me tarai tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew, me tughunitatea na Rongorongo Utona na kinakabuna God. Me kisura ghua na vure, tana lei vata ni vahaghi kehakeha.\x - \xo 9:35 \xt Mark 1:39; Luke 4:44\x* \v 36 Me righira rana vure ge arovira, na pukuna te taho ahei ke hangara, te vaghara na lei sheep te taho ke vatoghara.\x - \xo 9:36 \xt Buka Iduidu 27:17; 1 Vunaghi Haba 22:17; 2 Vavata 18:16; Ezekiel 34:5; Mark 6:34\x* \v 37 Soko, ge bosa vanira nina vaovarongo, “Te sule ngangata na ghegheli,\f + \fr 9:37 \fk Sule ngangata na ghegheli \ft Na ghegheli eni te tughura subo na vure tara gonidila ge kara taluutunia God. \f* mana tinoni ni lutu te kukulu.\x - \xo 9:37 \xt Luke 10:2\x* \v 38 Keri ke, ma kau kokoeliulivuti vania God, na vunaghi ni ghegheli, ge ke nira vetena subo mai ghua na tinoni ni lutu ta nina ghegheli.” \c 10 \s1 Didira na lutu ara hangavulu rua na Manevetena \r (Mark 3:13-19; Luke 6:12-16) \p \v 1 Ma Jesus te holokolura mai itatana ara hangavulu rua nina manevetena me hera na maana ni ghurukehadira na lei tidalo dika mana kisuani na lei vata ni vahaghi kehakeha soko. \v 2 Raini na ahadira na lei manevetena: na diki a Simon Peter, maia a hoghona Andrew, James maia a hoghona John, rana dalena Zebedee, \v 3 Philip ma Bartholomew, Thomas, ma Matthew (na vahikolu rongo), James (na dalena Alphaeus), ma Thaddaeus, \v 4 Simon (tara holoa nia na Zealot)\f + \fr 10:4 \fk Zealot \ft na mane te liona na ghurukehaadira na vure ni Rome ge kara bei vunaghi pungisira gea rana Jew. \f*, ma Judas Iscariot (ke peroa Jesus). \p \v 5 Ara hangavulu rua na manevetena raini Jesus te vetena tonara, me keikerira, “Kau bei tona gea tana lei buto ni komu voo tara mua Jew, pana komudira na vure ni Samaria. \v 6 Kau tona vamua itadira na vure ni Israel, tara vaghara na lei sheep tara tona hahi. \v 7 Kau tughunitatea vanira na kinakabuna God te dutu mai tua. \v 8 Kau kisura rana vahaghi, vavola olira tara mate, hangara tara vahaghitaili, mavora tara ila, ma kau ghuruhorura na lei tidalo dika. Tu vaheleaghau tua ke, ma kau vaheleara ghua. \v 9 Kau bei holai gea ilokani nimiu na kirisa ni rongo, na gold, mana silver. \v 10 Ta nimiu na kao eni ke, kau bei holai gea na kirisa, pana hahara marevo ni tuamiu, pa nimiu na totoghona. Ma kau bei hola ruana ghua na pupulu. Na pukuna rana vure tau hangara ke, kara vaheghau na hava te manana nimiu na kao.\x - \xo 10:10 \xt 1 Corinthians 9:14; 1 Timothy 5:18\x* \v 11 Tana bona kau rughuhaghe tana lei komu ke, kau kenea na tinoni uto ke lavipangotighau. Kau kabu itatana polo kau rughuhoru va ta sakai na komu keha. \v 12 Kau haghe tana lei vale ke, ma kau holoutora, ‘Na mabo itamiu!’ \v 13 Mana vure lokana na vale kara lavipangotighau ke, ma nimiu na bosa holouto ni mabo ke kabu itadira. Ma kara mua lavipangotighau ke, nimiu na mabo ke oli mai vanighau. \v 14 Tana bona na vure tana vale mi tana komu kara mua lavipangotighau ma kara mua rongovighi na lei bosamiu ke, kau tona keha tana komu keri, ma kau kavulaha kehai na meto ni komu keri tana marevomiu. Ke vagha na vaughilalana nina dete God vanira na lei vure ni komu keri. Soko, ge kau rughuhoru.\x - \xo 10:14 \xt Gehegehedira 13:51\x* \v 15 E utuni, inau tu bosa vanighau gatu, ‘Tana bongi ni dete God ke torora vaa na vure ni komu keri vulera na vure ni Sodom mi Gomorrah.’” \x - \xo 10:15 \xt Matthew 11:24; Luke 10:4-12; Vuivuni 19:24-28\x* \s1 Na gunaguna ke mai \r (Mark 13:9-13; Luke 21:12-17) \p \v 16 “Kau righia, inau ku vetena kehaghau te vaghara na lei sheep ighobudira na lei kau ghaghala. Ma kau manaha uto te vagha na poli, ma kau liodolo te vaghaa na bola.\x - \xo 10:16 \xt Luke 10:3\x* \fig Na lei sheep ighobudira na lei kau ghaghala|alt="Sheep among wild dogs" src="LB00011B.TIF" size="col" loc="16" copy="LB00011B" ref="10:16" \fig* \v 17 Kau righitaonighau, igeva na balu tinoni kara lotighau ma kara lavighau vaa tadira na ovu ni dete, ma kara ramusighau ilokani na lei vale kokoeliulivuti ni Jew. \v 18 Kau tughuru mughua tana matadira rana haba maia rana vunaghi haba na pukuna tau taoniu, ge kau tughunitatea na rongorongo uto vanira, maia ghua rana mua Jew. \v 19 Tana bona kara lavighau vaa tadira na ovu ni dete ke, kau bei nia ghanaghana ruarua na hava kau bosai, pa ivei kau nea na talu kokoe. Tana bona keri God ke heghau mai na hava kau bosai. \v 20 Na pukuna na Tamamiu i kokou ke vaheghau mai nina Tarunga ge ke kokoe tughughau.\x - \xo 10:20 \xt Mark 13:9-11; Luke 12:11-12; 21:12-15\x* \p \v 21 “Tana bona vaghana keri, na lei tamahoghoni kara lubatira na lei hoghodira vanira na lei haba ge kara matera. Me vagha ghua, na lei mane taulaghi kara lubatira na lei daledira, mana lei gari kara hughuhughura tamadira mana tinadira, ma kara lubatira vanira na lei haba ge kara matera.\x - \xo 10:21 \xt Mark 13:12; Luke 21:16\x* \v 22 Na lei tinoni kara nighau sika na pukuna tau taoniu. Ma hei ke vadangitai sara tana bongi sosoko ke vola.\x - \xo 10:22 \xt Mark 13:13; Luke 21:17\x* \v 23 Ma ge kara vahaghitailighau ta sakai na komu ke, kau tona va ta sakai na komu keha. E utuni inau tu bosa vanighau gatu, ‘Kau mua sokoi mua nimiu na lei lutu tana komu udolu i Israel ke, mi nau, na Dale Tinoni ku sara mai tua. \v 24 Taho siki sakai ke haba vulea nina na manetarai, pana seka ke mua vunaghi pungisia na vunaghina.\x - \xo 10:24 \xt Luke 6:40; John 13:16; 15:20\x* \v 25 Kara vaghara mughua gaira tara taraira pana tinoni te vunaghidira. Keri ke, mana lei vure kara holou nia Beelzebul\f + \fr 10:25 \fk Beelzebul \ft Eruani na ahana Satan.\f* inau na puku vale ke, ma kara hologhau nia ghua na aha te dika au vule vaa, ighau na vale udolu.\x - \xo 10:25 \xt Matthew 9:34; 12:24; Mark 3:22; Luke 11:15\x* \s1 Gaia vamua kau nia kikinima \r (Luke 12:2-9) \p \v 26 “Ma kau bei mataghunira gea na lei tinoni vaghadira raini. Na hava tara poloi itaeni God ke talutatei, mana lei totobo tara polo kara ghilalai.\x - \xo 10:26 \xt Mark 4:22; Luke 8:17\x* \v 27 Na hava tu bosai vanighau tana pungi, kau bosatatei tana marara, mana hava tau rongovi popoloi, kau kokoe tatei tana vure subo. \v 28 Kau bei mataghunira gea arahei kara liona na labumateamiu, na pukuna kara mua matea na tarungamiu. God vamua kau nia kikinima, gaia te loghoa na maana ke taghalaghinia na hulimiu mana tarungamiu tana komu ni totoro kasila. \v 29 Kau pelura erua na pia nia na rongo pile kikia. Mi tana bona sakai ke tumu tana pari me ke mate ke, a Tamamiu i kokou ke ghilala so. \v 30 Ma Tamamiu te pada sokoi tua na lei vuvulu ni ulumiu. \v 31 Keri ke, ma kau bei mataghu gea, au mava vaa ighau vulera na lei manu soko itatana God. \p \v 32 “Ahei ke bosatatea heghena gaia te nigua vaovarongo tana matana na vure subo ke, mi nau ghua ku bosa tatea gaia a nigua na vaovarongo tana matana a Tamagu i kokou. \v 33 Ma ahei ke niu hughu inau tana matadira na lei tinoni, mi nau ghua ku nia hughu tana matana a Tamagu i kokou.\x - \xo 10:33 \xt 2 Timothy 2:12\x* \s1 Mua mabo, na isi vamua \r (Luke 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 “Kau bei ghanaghanaa gea, inau tu lavia mai na mabo tana maramana eni. Taho! Inau tu nia mai na isi, ge ku vilivokaghau. \v 35 Inau tu mai te vaghau na isi, ge ku soni vilivokaa na dalena mane tatana tamana mana dalena vaivine tatana tinana, mana vaivine tatana vungona.\x - \xo 10:35 \xt Micah 7:6\x* \v 36 Na puku ni ghamiu na levunimate a sakai lokana nimiu na binaboli. \v 37 Ahei te dolovira vaa tamana mana tinana vuleu inau, te mua kaekagena ge ke nigua na vaovarongo. Ma ahei te dolovira dalena vuleu inau te mua kaekagena ghua ge ke nigua vaovarongo. \v 38 Ma ahei ke mua sake datoa nina ghaivavala, me ke mua sakutua taonighi na lei nilabugu ke, te mua kaekagena ge ke nigua na vaovarongo. \v 39 Ma ahei ke tabotabo ge ke pangotia na volana iani tana maramana, ke sivilaghinia na puku ni vola. Ma ahei ke taghalaghinia na volana na pukuna inau, ke loghoa na vola kasila.\x - \xo 10:39 \xt Matthew 16:24-25; Mark 8:34-35; Luke 9:23-24; 17:33; John 12:25\x* \s1 Na Taba \r (Mark 9:41) \p \v 40 “Ma ahei te lavipangotighau, te lavipangotiu tua inau, maia ghua gaia te vetenau mai. \v 41 Ma ahei ke lavipangotia nina prophet God ke, geva ke hola na tunuvana tana tabana na prophet. Ma ahei ke lavipangotia nina tinoni maemane ke, geva ke hola na tunuvana tana tabana na tinoni maemane ghua. \v 42 E utuni, ahei ke hea na beti bihi a sakai te mua mava Itadira raini tara saritaoniu ke, igeva ke holaa na tabana.” \c 11 \s1 Nina lei vaovarongo John Vulitabu \r (Luke 7:18-35) \p \v 1 Ma Jesus te kokoe soko vanira e hangavulu rua nina manevetena, ge tona keha tana bona keri ge ke tutugu me ke tarai tana lei baebase ni komu. \v 2 Ma John vulitabu te rongovighi tua tana vale pipiti, na lei totobo soko Jesus te nei, ge vetenara na balu nina vaovarongo, \v 3 ge kara huatia Jesus, “?Ko bosa vanighai mai, ighoe sughua na Christ te bosaa John ke mai, pa kai pitua siki sakai na keha?” \p \v 4 Ge bosa tughu Jesus me ghaghua, “Inau tua gaia. Kau oli, ma kau bosaa vania John na hava tau rongovighi mau vaevanei. \v 5 Na rorodo tara reirei oli, na labe tara sakusakutua, rana kuhu tara marabu oli, rana pui tara rongo, mana lei tinoni mate tara vola oli, mete taraira nia na Rongorongo Uto na lei tinoni bona.\x - \xo 11:5 \xt Isaiah 35:5-6; 61:1\x* \v 6 Ma kau bosa vania John, God ke vautora rahei tara mua niu ghanaghana ruarua.” \p \v 7 Tana bona tara pulohi na lei nina vaovarongo John, ge bosa vanira na vure subo Jesus, “?Tana bona tau tona tana bona mamaha ge au va righia John, na hava tau va righia? ?Na tinoni te ghanaghana ruarua te vaghaa na ade te alealea na ghuri? Taho! \v 8 ?Mana hava vamua tau vaa righia? ?Na tinoni te nia pupulu na tivi malebo? Taho! Na lei tinoni tara pupulu uto gaira tara ghahara vamua tana lei vale ni vunaghi haba. \v 9 ?Kau bosa vaniu mai, na hava sughua tau vaa righia? ?Na prophet? E utuni! E haba vulea na prophet na tinoni tau vaa righia. \v 10 Aeni a John, gaia God te bosatatea\f + \fr 11:10 \ft God te bosa eni vania Jesus na Christ nia John.\f* tana Gegere tabu, \q1 ‘Inau ku nia vetena nigua na tinoni holabosa i naghomu \q2 ge ke gonidilaa na halautumu.’ \x - \xo 11:10 \xt Malachi 3:1\x* \p \v 11 “E utuni, John Vulitabu te haba vulera na lei tinoni tara sivuragha mai nagho va. Hauva, ma siki sakai te ghaha tana kinakabuna God i kokou te haba vulea John. \v 12 Vuivuni tana bona John te tughunitatea vanira nina rongorongo, me saravia na bongi taeni, na kinakabuna God te rughu potaa na vahola, sakai vamua na lei malaghai tara suravia, mara tabotabo ge kara lagavulea.\x - \xo 11:12 \xt Luke 16:16\x* \v 13 I naghona ge mai a John, na lei prophet udolu, maia nina lei vetena Moses tara bosatatei tua na lei totobo raini tana maiana na kinakabu, ritini tana lei bongina John. \v 14 Ma kau liona na taluutuniana didira na bosa tara bosai ke, John te vagha ghua so Elijah, tara bosadilaa na maiana.\x - \xo 11:14 \xt Malachi 4:5; Matthew 17:10-13; Mark 9:11-13\x* \v 15 Kau kuligha ke, ma kau nighi rongo! \p \v 16 “?Mana hava ku vavaghahara nia na vavata ni taeni? Na vure raini te vaghara na lei gari tara sopou tana loa ni gougonu, mara mua nira togotogo rana balu kuladira, mara ghaghua vanira, \v 17 ‘Ighai tai uvete vanighau mau mua ghavai, mai tangimate mau mua dikalio.’ \v 18 Mete vagha eni, na pukuna tana bona John te mai me maturutoo ni vanga me mua inu bulebule. Hauva mana lei tinoni tara bosa so, ‘Gaia te loghoa na tidalo dika itatana!’ \v 19 Mi tana bona inau, na Dale Tinoni tu mai, na lei tinoni tara bosau ghua, ‘Kau righia na tinoni eni te vanga paitu me inu bulebule. Te madolora rana tangohahi mana vahikolu rongo.’ Hauva nina manaha God te tate mai utuni tana nilabudira agaira nina lei tinoni uto.” \s1 Na lei komu tara mua taluutuni \r (Luke 10:13-15) \p \v 20 Ma Jesus te pasara na lei tinoni tara mua tughulio tana lei komu te gonighi iga na lei butuli, \v 21 “Ighau rana vure i Chorazin, God ke tangotoroghau! Ighau na vure i Bethsaida, God ke tangotoroghau ghua. Ke vagha ku gonighi itadira na lei komu sule i Tyre mi Sidon, na lei butuli tu gonighi tua itamiu ke, mana vuresubo rakeri kara mina tughulio tana lei paludira ma kara tughui na nilabuadira.\f + \fr 11:21 \ft Tana bona rana Jew tara liodira ge tate tara dikalio sule, tara pupului tana tivi garugata mara talui na ravu i vuvungadira heghedira. Righia Isaiah 23:1-18; Ezekiel 26:1-28:26; Joel 3:4-8; Amos 1:9-10; Zechariah 9:2-4\f* \v 22 Keri ge, tana bongi ni dete, God ke tangotoroghau au vulera vaa rana vure ni Tyre mi Sidon. \v 23 Mi ighau na vure i Capernaum, au liona gea God ke taludatoghau i kokou. Taho! God ke sonihorughau i Betidalo, na komu totoro kasila. Ke vagha ku gonighi mai na lei butuli raeni tana vure i Sodom idania te vagha tu gonighi itamiu itaeni ke, ma kara ghahara so itaeni. \v 24 E utuni inau tu bosa vanighau, tana bongi ni dete God ke arovira vaa na vure ni Sodom, vuleghau ighau!” \x - \xo 11:24 \xt Vuivuni 18:1—19:28; Isaiah 14:13-15 \x* \s1 Mai tagua mo ko topoa na aheahe \r (Luke 10:21-22) \p \v 25 Mi tana bona vaghana keri, Jesus te kokoeliulivuti, “Tamagu, to vunaghi pungisighi na kokou mana maramana, inau tu holoutogho to tatei vanira na vure tara mua manaha te vaghara na gari, na hava to poloi vanira tara manaha. \v 26 E utuni Tamagu, raeni tara uto te taonighi na liomu.” \p \v 27 Ma Jesus te bosa vanira me ghaghua, “Na lei totobo soko na Tamagu te vaheu mai tua. E taho ahei ke ghilalaa na Dale, na Mama vamua. Me taho ahei ke ghilala na Mama, na Dale vamua, ma rahei tu vilira ge ku tatea vanira.\x - \xo 11:27 \xt John 3:35; 1:18; 10:15\x* \v 28 Kau mai tagua ighau tau lugu mi ghau te mavatighau na lei vahola, mi nau ku vaheghau na aheahe. \v 29 Kau talataonia nigua na maana te vaghara na buluka toro talataonia na vatei kodo, ma kau naunaua itagua, na pukuna inau tu liotalumuri mu kabu rurughu, ge kau topoa na aheahe.\x - \xo 11:29 \xt Jeremiah 6:16\x* \v 30 Na vatei kodo ku vaheghau te malumu, mana lei vahola ku talua vuvungamiu kara malumu.” \fig Na lei buluka kolua na vatei kodo tana luadira|alt="Cows with a Yoke on their necks" src="43_1K19,Lk9.62_OxPlowYoke.tif" size="col" loc="28-30" copy="43_1K19,Lk9.62_OxPlowYoke" ref="11:30" \fig* \c 12 \s1 Nia huahuati na Sabbath\f + \fr 12:0 \fk Sabbath \ft bongi aheahe ni Jew, tana Sarare.\f* \r (Mark 2:23-28; Luke 6:1-5) \p \v 1 Me mua hau murina eni, Jesus ma nina vaovarongo tara liu ghobuni na lei leghai ni wheat\f + \fr 12:1 \fk wheat \ft na vanga te vagha koni. Na vure tara gonidila na vuavuani tana na flour.\f* tana Sabbath. Ma nina vaovarongo tara vitolo, ge ra vuivuni ni bihuani na vavanga ni wheat mara ghanighi na vuavuani. \v 2 Mana balu Pharisee tara vaevanera, ge ra bosa vania Jesus, “Ko righia! Gaira nimua na vaovarongo tara hughua nimami na vetena, tara bihui na vavanga ni wheat tana Sabbath.”\f + \fr 12:2 \fk hughua nimami vetena \ft tara vihuani na vavanga ni wheat mara ghanighi na vuavuani ta didira na leghai, te mua hughua na vetena - righia Eruani Vetena 23:25. Tara hughua nina vetena Jew vamua na pukuna tara gonia te vagha eni tana Sabbath - righia Buka Rughuhoru 20:10.\f* \p \v 3 Ma Jesus te bosa tughu me vanira, “?Ivei tea tau mua idumia na hava David na vunaghi haba ma rana ghana udu tara gonia idania tana bona tara vitolo? \v 4 Ra tona tana nina Baebale Tapole tabu God, mara ghanighi na berete tabu ni sukaghi, sakai vamua te hughua dida na vetena. Na manesukaghi vamua te manana ge ke ghanighi.\x - \xo 12:4 \xt 1 Samuel 21:1-6; Buka Vetena 24:9\x* \v 5 Tau ghilalaa tua nina lei vetena Moses, tana lei Sabbath, na lei manesukaghi tana Valetabu tara hughua, hauvaa mara mua hahi. \v 6 Inau tu bosa vanighau gatu, siki sakai tamiu te haba vulea nina Valetabu God. \v 7 God te bosa tana gegere tabu, \q1 ‘Na veiarovi vamua tu liona, te haba vulea va na sukaghi.’\x - \xo 12:7 \xt Hosea 6:6\x* \m Ke vagha kau ghanaghana kalea na ghanaghana iga ke, kau mua hurura na mane tara marabu. \v 8 Na pukuna inau, na Dale Tinoni tu vunaghi pungisia na Sabbath.” \s1 Na tinoni te labe na limana \r (Mark 3:16; Luke 6:6-11) \p \v 9 Mi murina eni Jesus te tona sanira, me vaa haghe ta didira na vale kokoeliulivuti na Jew, \v 10 me righia iga na tinoni te labe na limana. Mana balu tinoni ghua iga tara liona na hughuhughuana Jesus, ge ra huatia, “?E vetena so na kisu vahaghi tana Sabbath pe taho?” \p \v 11 Ge bosa vanira Jesus, “A sakai tamiu, keba loghoa na sheep ke tumu haghe tana gilu tana Sabbath, ke tabea mughua me ke ghora datoa.\x - \xo 12:11 \xt Luke 14:5\x* \v 12 Na tinoni te haba vulea va na sheep! Keri ke, dida na vetena te lubatighita ge ka lutui so na lei totobo uto tana Sabbath.” \v 13 Ge bosa vania na tinoni te labe na limana, “Ko hau datoa na limamu!” Ma gaia te hau datoa, me uto oli te vagha na levu ni limana. \v 14 Hauva, ma gaira na Pharisee tara tona keha, ge ra padalaghinia na ghana mate Jesus. \s1 Nina tinoni lutu vivili God \p \v 15 Ma Jesus te ghilala tua tara padalaghinia na ghana mate, ge tona keha. Mana vure subo tara saritaonia, me kisu udolura gaira tara vahaghi. \v 16 Me hove pungisira ge kara bei bosa tatea vania gea siki sakai. \v 17 E nea te vagha eni ge ke kale utuni na hava God te bosaa idania vania Isaiah na prophet, \q1 \v 18 Aeni a nigua na tinoni lutu, tu vilia. \q2 Agaia tu dolovia mu nia togotogo. \q1 Inau tu vetenaa nigua na tarunga ivuvungana \q2 ge ke tughunitatea nigua na dete vanira na lei tinoni soko. \q1 \v 19 Gaia, ke mua hughuhughu, me ke mua ghughu \q2 me ke mua kokoe ghaeghahe tana lei halautu. \q1 \v 20 Agaia te lio kikinima vanira tara liomabo, \q2 me ke patupatura tara loghoa na taluutuni pile kikia te vagha na lake te taoluvu, \q2 polo ke lavi olia mai na togholuvu, nia nina lagavule. \q1 \v 21 Mana lei kema soko tana maramana kara pitudilaa gaia.\x - \xo 12:21 \xt Isaiah 42:1-4\x* \s1 Jesus ma Beelzebul \r (Matthew 9:24; Mark 3:20-30; Luke 11:14-23) \p \v 22 Mi murina keri, na balu tinoni tara holaa vania mai Jesus, na tinoni rorodo te mua kokoe tate, na pukuna na tidalo dika ilokana. Ma Jesus te kisu volaa ge reirei oli me ghoi kokoe oli. \v 23 Mana vure subo te nia maro na mangadira, na hava Jesus te nei, ge ra huahuati heghedira, “?A Jesus eni ke na Christ, agaia na vaivarina sughua David, pe taho?”\f + \fr 12:23 \fk vaivarina so David \ft eruani na ahana na Christ, na mane God te vilia ge ke vavolara nina vure.\f* \p \v 24 Tana bona na lei Pharisee tara rongovia, gaira tara ghaghua, “Gaia te loghoa na maana ge ke ghuruhorura na lei tidalo dika na pukuna na vunaghidira na lei tidalo, Beelzebul,\f + \fr 12:24 \fk Beelzebul \ft eruani na ahana Satan.\f* te hea na maana ge ghuruhorura nia.” \x - \xo 12:24 \xt Matthew 9:34; 10:25\x* \p \v 25 Ma Jesus te ghilalai na hava tara ghanaghanai, ge bosa vanira, “Na kema kara veihuhughui levu mi levu ke, kara mua kabu daro bona. Ma siki komu pana binaboli ghua, kara kabu vilivoka ma kara veihuhughui levu mi levu, geva kara luvu lee. \v 26 Ma ge siki ovu ta nina kinakabu Satan ke veilalabui kolua Satan, igeva ke tumu pauparuha nina kinakabu. \v 27 Mi ghau tau bosa ke, nina maana Beelzebul te vaheu mai, tu nia ghuruhoru tidalo. ?Mi vei tea agaira tara saritaonighau, ahei ghua nina maana tara nia ghuruhoru tidalo? Na pukuna eni, agaira tara saritaonighau tara tatei nimiu na hahi. \v 28 Ma ge ku ghuruhorura na lei tidalo dika nia nina maana nina Tarunga God, akeri te tughunitatea nina kinakabu God te sara mai tua itamiu. \v 29 E taho siki sakai ke rughuhaghe tana valena na malaghai, me ke boli kehai na lei nina lologho, ke diki lotia mughua me ke piti ngasilia na malaghai. Ge ke tangomana na holaani nina lologho tana valena. \v 30 Ahei te mua taoniu agaia te puku ni ghagua na kana, ma ahei te mua hangau na vahikoluadira nina vure God, gaia te puku ni haurakeana nina lutu God.\x - \xo 12:30 \xt Mark 9:40\x* \v 31 Keri ge, inau tu bosa vanighau gatu, God ke talukehai na lei paludira na lei tinoni, mana lei totobo dika tara bosai, hauva, ahei tua ke koengelea na Tarunga Tabu, God ke mua talukehai na paluna. \v 32 Ma ahei ke bosa dikalau inau, na Dale Tinoni, God ke talukehai vania, hauva ma hei ke koengelea na Tarunga Tabu, God ke mua talukeha vania na paluna, itaeni maia ke vaa me vaa.\x - \xo 12:32 \xt Luke 12:10\x* \p \v 33 “Ke vagha ko loghoa na ghai te uto, igeva ko loghoa na vavanga te uto. Mo ko loghoa na ghai dika ke, geva ko loghoa ghua na vavanga te dika. Vaho ge kau righi vaughilalana nia na vavangana ivei sughua na ghai te uto pe dika. \v 34 Ighau tau vaghara na lei poli! Kau mua tangomana na bosana siki totobo uto na pukuna tau dika! Na tinoni te bosa tatea na hava te kabu polo iloka ni tobana.\x - \xo 12:34 \xt Matthew 3:7; 15:8; 23:33; Luke 3:7; 6:43-45\x* \v 35 Na tinoni uto te loghoa na totobo uto ilokana na tobana, keri ge ke bosai na lei bosa uto. Me te vagha ghua eni, na tinoni dika te loghoa na totobo te dika ilokana na tobana, keri ge ke bosai na lei bosa dika. \v 36 Kau ghilala utoa, tana bongi ni dete, God ke detera na lei tinoni soko taonighi na lei bosa tara bosai. \v 37 God ke dete olighau nia na lei bosamiu taonighi nimiu na lei hahi, me ke vavolaghau nia nimiu na kabu maemane.” \s1 Ra nongia na butuli \r (Mark 8:11-12; Luke 11:29-32) \p \v 38 Na balu manetarai ni vetena nina Moses ma gaira na Pharisee tara bosa mara ghaghua, “Tarai, ighai tai liona, ge kai vaevanea ko gonia vanighai na vaughilala butuli.” \p \v 39 Ge bosa vanira Jesus, “Na vure dika sughua ighau, tau mua nia kikinima God! Ighau tau kurutiu nia na vaughilala butuli. Taho, God ke vaheghau mai vamua nina vaughilala a prophet Jonah idania. \v 40 Te vagha Jonah te ghaha tana kutuna na puhu e tolu na bongi udolu,\x - \xo 12:40 \xt Jonah 1:17\x* ke vaghau ghua inau, na Dale Tinoni, ku ghahau e tolu na bongi udolu i Betidalo. \v 41 Tana bongi ni dete, na vure ni Nineveh kara tapatughuru, ma kara hurukaleghau na pukuna tara tughulio tana lei paludira, tana bona tara rongovia nina tarai Jonah.\x - \xo 12:41 \xt Jonah 3:5\x* Mi nau tu bosa vanighau gatu, a sakai iani taeni te haba vulea Jonah, hauvaa mau mua tughulio. \v 42 Tana bongi ni dete, na vinahogho ni Sheba, ke tughuru dato, me ke hurukaleghau, na pukuna te vaa butu hau mai tana komuna me mai vaa rongohia nina tarai manaha na vunaghi haba Solomon.\x - \xo 12:42 \xt 1 Vunaghi Haba 10:1-10; 2 Vavata 9:1-12\x* Mi nau tu bosa vanighau gatu, asakai iani taeni te haba vulea Solomon, hauvaa mau mua rongovia.” \s1 Jesus te nia tarai na tidalo dika \r (Luke 11:24-26) \p \v 43 “Tana bona na tidalo dika te rughuhoru itatana na tinoni, e tona tana lei bona aroha te kenekene malana ge ke ghaha iga. \v 44 Me mua topoa, ge ghanaghana liona, ‘Ku pulohi tana na tinoni tu vaa butu mai iga.’ Ma gaia te oli, me topoa na tinoni keri te marabu me kokoba, te vagha na valena siki sakai te hala marabua me gonidila sokoa tua. \v 45 Ma gaia te tona me ghoi holara mai ghua, ara vitu na tidalo dika, tara dika haba au vule vaa itatana. Ma gaira tara mai mara ghahara itatana. Me soko te vagha eni, na tinoni keri te ghaha tana vahola vulea i vauvaluni mai. Me vagha eni ke kalera na lei tinoni dika tana vavata eni.” \s1 A tinana mana lei hoghona Jesus \r (Mark 3:31-35; Luke 8:19-21) \p \v 46 Mi tana bona Jesus te kokoe vanira na vure, a tinana ma rana lei hoghona tara sara mai. Mara tughuru pari bebete, tara liona na kokoe vaniana. \v 47 Ma sakai itadira na vure te bosa vania, “Ko righia, a tinamu ma gaira na lei hoghomu tara tughuru tua pari bebete, ma gaira tara liona ge kara kokoe kolugho.” \p \v 48 Ge bosa tughu Jesus, “?Ahei tinagu mana lei hoghogu vaghadira?” \v 49 Ge tuhura vaa nina vaovarongo, me ghaghua, “Kau righira, gaira raini na tinagu mana lei hoghogu. \v 50 Ahei te goni taonia na liona a Tamagu i kokou gaia keri te puku ni hoghogu me vavinegu me tinagu.” \c 13 \s1 Na vavaghahana na tinoni subasuba \r (Mark 4:1-9; Luke 8:4-8) \p \v 1 Tana bongi vaghana keri, Jesus te tona keha sania na vale, me tona va lilighina na kolokama ni beti me sopou horu iga ge tarai. \v 2 Mana vure subo tara mai kokoluvia, vaho ge sapa tana tiola, ge sopou horu ilokana, tana bona na vure tara tughuru parilonga.\x - \xo 13:2 \xt Luke 5:1-3\x* \v 3 Mete bosai vanira nia te subo ni totobo, nia na lei bosa vavaghaha te vagha eni, “Na tinoni te tona ge ke havukaghinighi na vuavua ni koni.\fig Na mane te havukaghinighi na vuavua ni koni|alt="A Man Scatters Seed" src="42_Mark4.4_Sower.tif" size="col" loc="3b-9" copy="42_Mark4.4_Sower" ref="13:3" \fig* \v 4 Tana bona te havukaghinighi loka ni leghai, mana balu tara tumu tana halautu, mana lei manu tara mai mara ghani taghalaghinighi. \v 5 Mana balu tara tumu tana vuvunga ni saesape ni vatu, te mua paku iga na pari. Mara mina totolo dato mai, \v 6 hauva, mi tana bona na hina te dato mai, me para matei na totoloni, na pukuna na lalani te mua tona lalo, mara sasagha. \v 7 Mana balu vuavua ghua, tara tumu i ghobu ni kaukaru. Mana kaukaru kara totolo dato, me po ko kuvighi na totoloni. \v 8 Mana balu vuavua tara tumu tana pari uto, mara vangagha uto, balu te sakai hangalatu, balu te ono hangavulu, mana balu ghua te tolu hangavulu. \v 9 Kau rongo vakodoa na hava tau rongovighi!” \s1 ?Na hava na pukuna ge bosa vavaghaha Jesus? \r (Mark 4:10-12; Luke 8:9-10) \p \v 10 Nina vaovarongo Jesus tara mai itatana, ge ra huatia, “?E ghua ge o bosa vavaghaha vanira na vure?” \p \v 11 Ma Jesus te bosa tughu, “God te vaheghau ge kau manahaani na lei totobo tara polo tana kinakabuna God, me mua vahera gaira. \v 12 Rahei tara loghoi tua na manaha raini ke, God ke savungighi vanira, ge kara logho au vulei vaa. Ma rahei tara mua manahani na lei totobo raini ke, ma God ke lavikehai itadira na pile manaha tara loghoi.\x - \xo 13:12 \xt Matthew 25:29; Mark 4:25; Luke 8:18; 19:26\x* \v 13 Na hava na pukuna ge u bosa vavaghaha vanira, na pukuna tara reirei vamua, mara mua reirei vakale, mara rongo vamua, mara mua rongo vakodo. \v 14 Na hava te kalera na vure raini ke, te tatea na hava God te bosa idania ta Isaiah na prophet, \q1 ‘Na vure raini tara rongo vamua, \q2 ma kara mua rongo vakodo. \q1 Ma gaira kara reirei vamua, \q2 ma kara mua reirei vakale. \q1 \v 15 Na pukuna te ngasi na tobadira, \q2 mara pitoi na kulidira \q2 mara maturuhighi na matadira, \q1 Vaho ge kara bei nighi reirei vakale gea na matadira, \q2 ma kara nighi rongo vakodo gea na kulidira, \q2 ma kara lavipangotiu nia gea na tobadira, \q1 ge kara liliu pulohi vaniu mai, mi nau ku vavolara.’ \x - \xo 13:15 \xt Isaiah 6:9-10\x* \p \v 16 “God te vautoghau ighau, ge au reirei vakale mau rongo vakodo. \v 17 E utuni inau tu bosa vanighau gatu, subo na lei prophet mana lei tinoni uto nina God, tara lioni ngangata na righiani na lei totobo tau righighi, mara mua tangomana na righiani. Mara lioni ghua na rongoviani na lei totobo tau rongovighi, mara mua tangomana na rongoviani.\x - \xo 13:17 \xt Luke 10:23-24\x* \s1 Jesus te toghia na bosa vavaghaha \r (Mark 4:13-20; Luke 8:11-15) \p \v 18 “Kau rongo mai, ma kau ghilalaa na vavaghahana na tinoni te subasuba. \v 19 Na vuavua tara tumu tana halautu te vaghara gaira tara rongovia na rongorongo ni kinakabu, mara mua rongovi vakodoa, na pukuna te mai Satan, me sagu kehaa na hava tara subaa tana tobadira. \v 20 Mana vuavua tara tumu tana vuvunga ni vatu, te vaghara gaira tara lavipangoti togotogoa na rongorongo tana bona tara rongovi vaolua. \v 21 Me mua ngasi didira na taluutuni na pukuna tara mua taluutuni utoa. Mi tana bona tara vahaghitaili mara nira ghighirou na pukuna na rongorongo eni, agaira tara nia murilio. \v 22 Mana vuavua tara tumu ilokani na kaukaru, te vaghara agaira tara rongovia mara lavipangotia na rongorongo, mana pukuna tara nia ghaghua vamua na vola ni maramana eni, mara nia nagholio didira na lologho, gaighi raini tara va matea na rongorongo, ge ra mua nia vavangagha na nilabu te maemane. \v 23 Mana vuavua tara subai tana pari uto, te vaghara gaira tara rongovia na rongorongo mara rongovi vakodoa, mara gonighi na lei totobo te uto, te vaghara na vuavua tara totolo mara vangagha, na balu na hangalatu, balu e ono hangavulu, mana balu ghua tolu hangavulu.” \s1 Na bosa vavaghahana na tautalu \p \v 24 Ma Jesus te bosaa vanira, a sakai na bosa vavaghaha, “Na kinakabuna God te vagha eni, na tinoni te subaa na vuavua uto ta nina leghai. \v 25 Te bongi hau, tana bona na lei tinoni soko tara maturu, e mai ghana levunimate me havukaghinighi na vuavua ni buburu dika i ghobuna na leghai ni koni, ge tona keha. \v 26 Mi tana bona na koni tara totolo dato mai, mara vuivuni ni pururu, vaho ge ra totolo dato mai ghua na tautalu dika. \v 27 Ma gaira na lei tinoni lutu tara mai itatana na vunaghi ge ra ghaghua vania, ‘?Aghe na vunaghi, na vuavua uto vamua tai ghilalaa to havukaghinighi ta nimua na leghai, mi vei tea ge ra totolo dato mai iga na lei tautalu dika?’ \p \v 28 “Mana vunaghi te bosa tughu vanira, ‘Na levunimate tara nea te vagha.’ \p “Na tinoni lutu te bosa vania, ‘Ivei tea, o liona kai tona ma kai vaa kapikehai,’. \p \v 29 “Na vunaghi te bosa tughu vanira, ‘E taho, na pukuna kau kapikehai na buburu ke, geva kau vuti keha kolui nia gea na balu puku ni koni. \v 30 Kau sanighi iga, kara totolo koukolu na koni mana buburu dika, polo ke sara na bongi ni siosio. Geva inau ku bosa vanira na lei tinoni kara siosio, ge kara diki vuti kehai na buburu dika ma kara talui tana lobo ma kara kerei. Vaho ge kara vahikolui na lei koni ma kara talui ta nigua na vale ni baobaore.’” \s1 Na bosa vavaghahana na vuavua pile kikia \r (Mark 4:30-32; Luke 13:18-19) \p \v 31 Ma Jesus te ghoi bosai vanira so eruani na bosa vavaghaha. “Na kinakabuna God te vagha eni. Na tinoni te lavia asakai na vuavua pile kikia ngangata,\f + \fr 13:31 \fk na vuavua pile kikia ngangata \ft tara holoa nia na mustard.\f* me subaa ta nina leghai. \v 32 E pile tadira na lei vuavua soko, mi tana bona te totolo dato, ge sule me otogha. Me liliu ni ghai sule, mana lei manu tara goni nikudira tana lei otona.” \s1 Na bosa vavaghahana na yeast \r (Luke 13:20-21) \p \v 33 Ma Jesus te bosa vanira nia, e toluni ghua na bosa vavaghaha. “Na kinakabuna God te vagha eni. Na vaivine te lavia na pile yeast,\f + \fr 13:33 \fk yeast \ft Na totobo te nia hunulu na berete\f* me ule kolua nia e tolu na seu ni pulaoa kolua na beti, ge ke hunua dato.” \s1 Jesus te toghia na bosa vavaghahana na tautalu \r (Mark 4:33-34) \p \v 34 Na lei totobo soko Jesus te kokoei vanira na vure, nighi na lei bosa vavaghaha vamua. Me mua bosaa vanira nia siki totobo ge teke taho na bosa vavaghaha. \v 35 Me nei raini ge ke kale utuni na hava na prophet te bosaa, \q1 Inau ku kokokoe vavaghaha vanira. \q2 Mu ku bosai vanira nia na lei totobo tara mua ghilalai tana vuivuni ni goniana mai na maramana. \x - \xo 13:35 \xt Buka Linge 78:2\x* \p \v 36 Tana bona Jesus te tona keha sanira na vure, gaia te vaa haghe loka ni vale, ma nina lei vaovarongo tara mai itatana, mara vania, “?Ko bosa vanighai, na hava na ghanaghana ilokana na bosa vavaghahana na tautalu dika tana lokana na leghai?” \p \v 37 Me bosa tughu vanira Jesus, “Na tinoni te subaa na vuavua uto ke, inau, na Dale Tinoni. \v 38 Na leghai te vagha na maramana, mana vuavua ke, te vaghara gaira tara loghoa na kinakabu, mana tautalu dika ke, te vaghara gaira tara dika. \v 39 Na levunimate te havukaghinighi na vuavua dika agaia a Satan. Na baobaore te vagha na bongi sosoko. Ma rana lei tinoni lutu tara vahikolu gaira na lei angel. \v 40 Te vaghai na lei tautalu dika tara vahikolui, mara tungighi tana lake ke, te vagha ghua eni ke ghaghua iga tana bongi sosoko. \v 41 Inau, na Dale Tinoni ku nira vetena mai nigua na lei angel, ge kara vahikolura, ma kara soni kehara lokana nina kinakabu, gaira na tinoni tara nera na vure ge ra kabalaghi, maia rahei tara lutu dika. \v 42 Ma kara sonihorura tana lake te davudavu,\x - \xo 13:42 \xt Daniel 3:6\x* kara tangi ma kara girigiri livo iga na pukuna kara vahaghitaili. \v 43 Mana lei nina vure God, kara marara vagha na aho lokana nina kinakabu tamadira.\x - \xo 13:43 \xt Daniel 12:3\x* Kau rongo vakodoa na hava tau rongovighi!” \s1 Na bosa vavaghahana na pinapolo \p \v 44 “Na kinakabuna God te vagha eni. Na tinoni te tona topoa na pinapolo te polo tana pari, me nia togotogo sule ngangata ge saropoloa. Soko, ge tona me vaa hunulu sokoi na lei nina lologho, me oli mai ge pelua na bona ni pari keri. \s1 Na bosa vavaghahana na davi \p \v 45 “Na kinakabuna God te vagha ghua eni. Na tinoni te kenea na davi ghaugharugha, \v 46 me topoa tua a sakai te sule na matena, ge tona me hunulu sokoi na lei nina lologho, ge pelua nia. \s1 Na bosa vavaghahana na vugho \p \v 47 “Mana kinakabuna God te vagha ghua eni. Na lei mane gehelau tara sonihorui didira na vugho tana tahi mara mai hogho na lei igha kehakeha. \v 48 Me vonu tua na igha tana vugho, vaho ge ra longa tana saravahale, mara sopou horu ge ra vilivokai na igha, na uto tara talui ta didira na lobo, mara sonighi tara dika. \v 49 Ke vagha ghua eni tana bongi sosoko. Na lei angel kara rughuhoru mai, ma kara vilivokara na lei tinoni dika itadira tara uto. \v 50 Ge kara sonihaghera rana dika tana lake te davudavu, ge kara tangi ma kara girigiri livo na pukuna kara vahaghitaili.” \p \v 51 Soko ge a Jesus te huatira nina vaovarongo, “?Ivei tea au ghilala vakale utoi so na lei totobo raini?” \p Mara ghaghua vania, “Eo!” \p \v 52 Vaho ge bosa Jesus, “Te vagha ghua keri, sopa gaira na manetarai ni vetena nina Moses, ma gaira tara vaovarongo tana kinakabuna God, te vaghara na puku vale te lavi horui nina lei pinapolo ni lologho vaolu mana haulaghi ta nina vale ni baobaore. Te vaghai tara lavi horui na rongorongo ni tarai vaolu mana haulaghi.” \s1 Jesus tara mua holopangotia i Nazareth \r (Mark 6:1-6; Luke 4:16-30) \p \v 53 Mete bosa sokoi vaso Jesus na lei bosa vavaghaha raini, ge tona keha. \v 54 Me pulohi tana puku ni komuna. Iga te tarai tana vale kokoeliulivuti ni Jew, mana vure tara rongovia mara nia hare, ge ra ghaghua, “?Ivei te holaa nina manaha na tinoni eni, mi vei te holaa na maana te gonighi nia na lei butuli? \v 55 Agaia na dalena na tinoni kisu vale vamua, ma tinana ke a Mary, mana lei hoghona ke James, Joseph, Simon ma Judas. \v 56 Mara ghahara iani itatada na lei vaivinena. ?Keri ke, mi vei te vaa lavighi mai na manaha mana maana raini?” \v 57 Na pukuna eni gaira tara mua taluutunia.\x - \xo 13:57 \xt John 4:44\x* \p Ge ghaghua vanira Jesus, “Ivei tua tana lei komu sagau kara nia kikinima na prophet, hauvaa mara mua nia kikinima tana puku ni komuna heghena.” \v 58 Na pukuna tara mua taluutunia, ge mua gonighi ga subo na lei butuli. \c 14 \s1 Herod te matea John Vulitabu \r (Mark 6:14-29; Luke 9:7-9) \p \v 1 Tana bona vaghana eni, Herod Antipas,\f + \fr 14:1 \fk Herod Antipas \ft na dalena Herod na Haba.\f* na vunaghi haba te vunaghi pungisia Galilee, te rongovia na rongorongona Jesus. \v 2 Ge vanira nina lei mane huhuli, “Na mane eni ke, a John Vulitabu te vola oli mai. Me vagha keri ge loghoa na maana ni goniani na lei butuli.” \p \v 3-4 Mi naghona ge ra kale na lei totobo raeni, tana lei bongi te padi tua, Herod te tauna Herodias, gaia na puku ni tauna Philip na hoghona. Ma John Vulitabu te bosaa vania tua Herod, “Te mua vetena ge ko tauna Herodias.” Na pukuna keri, ge Herod te nia vevetena na lotiana John, ge kara pitia nia na talihalo, ma kara talua tana vale pipiti.\x - \xo 14:3-4 \xt Luke 3:19-20; Buka Vetena 18:16; 20:21\x* \v 5 Ma Herod te liona na labumateana, me mua nea na pukuna te mataghunira na lei vure ni Jew, gaira tara ghilalaa John, gaia na prophet. \p \v 6 Mi tana bongi ni gougonu ni ghanaghana oliana na vahuana Herod, na dalena Herodias na tahula te mai ghavai tana matadira na ovu sule. Ma Herod te nia togotogo, \v 7 ge baubahu vania, “Inau tu baubahu nia na papari, ge ku vahegho na hava tua ko nongia itagua!” \p \v 8 Mete taonia nina ghanaghana tinana, gaia te nongia, “Ko vaheu mai itaeni na uluna John Vulitabu tana pera.” \v 9 Ma Herod te dikalio, mana pukuna nina bosa ni papari te bosai tana matadira rana haba, ge holora mai nina malaghai me nira vetena, ge kara vahea na hava te nongia. \v 10 Ge ra vaa vuria na luana John tana vale pipiti. \v 11 Mara holaa mai na uluna tana pera, mara mai vahea na tahula, ma gaia te holaa me vahea tinana. \v 12 Ma nina vaovarongo John tara mai, mara hola keha na hulina mara vaa tavughia tana vatuluma ni beku. Ge ra tona mara va bosaa vania Jesus. \s1 Jesus te kutira lima na togha \r (Mark 6:30-44; Luke 9:10-17; John 6:1-14) \p \v 13 Mi tana bona Jesus te rongovia na rongorongona John, gaia te haghelia na tiola ni Jew, me tona va tana bona aroha, na pukuna te liona na ghahaana heghena. Mana vure tara rongovia, mara sanighi na komudira mara liulonga taonia. \v 14 Mi tana bona Jesus te sogha longa tana tiola, me vaevanera na vure tara subo ngangata ge arovira, me kisura gaira soko tara vahaghi. \p \v 15 Mete nulavi tua, ge ra mai itatana nina vaovarongo, mara bosa vania, “Iani ke, na bona aroha, me nulavi tua. Ko vetena kehara na vure, ge kara tona tana lei sopa komudira, ge kara vaa pelu ghadira vanga heghedira.” \p \v 16 Ge bosa Jesus, “Kau bei vetena kehara gea, ighau heghemiu tua kau kutira.” \p \v 17 Ge ra bosa tughu gaira, “E lima na berete me rua na igha pile vamua itamami.” \p \v 18 Ge ghaghua Jesus, “Kau lavighi mai tagua.” \v 19 Soko ge bosa vanira na vure ge kara sopou horu tana buburu, vaho ge holatighi e lima na berete me rua na igha pile, ge rei dato ikokou me holoutoa nia God. Ge ngitighi na berete me vahera nina vaovarongo, ma gaira na vaovarongo tara tuvalighi vanira na vure subo. \v 20 Mana lei tinoni soko tara vanga, mara mahu. Ma gaira na lei vaovarongo tara vahikolui na lei pilepile ni vanga tara au, te kaekagena e hangavulu rua na kei tara vonu. \v 21 Ma gaira tara vanga te kaekage e lima na togha ni mane. Tara mua idumira na lei vaivine mana gari pile. \s1 Jesus te sakusakutua vuvunga ni Beti \r (Mark 6:45-52; John 6:15-21) \p \v 22 Mi murina eni Jesus te vetenara nina vaovarongo ge kara haghelia na tiola ni Jew, ma kara halavu levu ni kolokama, vaho ge vetena kehara na vure. \v 23 Mete vetena keha sokora tua, ge dato tana ghotu me kokoeliulivuti, mete dutu ni bongi tua. \v 24 Tana bona vaghana eni, nina vaovarongo tara sagauvia na parilonga, gaira tara sodoa na ghuri mana maraghata sule, mara huaria. \p \v 25 Siki bonana tana tangi tolu me sara tana tangi ono tana labota, Jesus te sakusakutua mai itadira nina lei vaovarongo vuvunga ni beti. \v 26 Tana bona tara vaevanea va, ge ra mataghu, mara ngangaraha, “Arii! Sogea na lamea!” \p \v 27 Ma Jesus te mina vaso me kokoe vanira, “Kau bei ghanaghana ruarua! Inau ke! Kau bei mataghu!” \p \v 28 Peter te bosa vania, “Lord, ke vagha ighoe utuni ke, mo ko holou gatu ge ku sakutua gatu righigho vuvungana na beti.” \p \v 29 Me ghaghua Jesus, “Ko mai!” \p Ma Peter te sogha horu tana tiola ni Jew, me vuivuni ni sakusakutua vuvunga ni beti, me va ta Jesus. \v 30 Mi tana bona te righia na ghuri te sule, gaia te mataghu, me vuivuni ni lulumi, me ngangaraha, me ghaghua, “Lord! Ko vavolau!” \fig |alt="Jesus saving Peter from the Waves" src="cn01722B.tif" size="col" loc="29-31" copy="CN01722B" ref="Matthew 14:30" \fig* \p \v 31 Jesus te mina, me hagholoa na limana, me tabea ge bosa vania, “?E pile nimua na taluutuni! Na hava na pukuna ge o ghanaghana ruarua?” \v 32 Ma rogaira toro sogha haghe tana tiola, me taoluvu horu na ghuri. \v 33 Ma gaira nina lei vaovarongo tara ghahara loka ni tiola mara holohabaa Jesus, mara ghaghua, “E utuni sughua, ighoe na puku ni Dalena God!” \s1 Jesus te kisura na lei tinoni vahaghi i Gennesaret \p \v 34 Ma gaira tara sara tua levuna na kolokama tana bubulo i Gennesaret. \v 35 Tana bona rana vure iga tara ghilala tua Jesus ikakeri, tara lavira vania mai na lei vure vahaghi tana lei buto ni komu. \v 36 Ma gaira tara kurutia, ge ke lubatira ge kara tabea na sosokona nina pupulu. Ma gaira tara tibelia ge ra nia ghaota pulohi.\x - \xo 14:36 \xt Mark 6:53-56\x* \c 15 \s1 Na nilabudira na lei vaivaridira \r (Mark 7:1-13) \p \v 1 Ma gaira na Pharisee mana balu manetarai ni vetena nina Moses tara butu mai Jerusalem, ge ra righia Jesus mara huatia, \v 2 “?Na hava te ghua ge nimua na lei vaovarongo tara mua taonighi na lei nilabu tara talutatei tua na lei vaivarida? Tara mua saui na limadira ge kara vanga!” \p \v 3 Ma Jesus te bosa tughu me ghaghua, “?E ghua ge au diui nina lei vetena God ge au taonighi na nilabumiu heghemiu? \v 4 Ma God te bosaa, ‘Ko nira kikinima na tamamu mana tinamu,’ \x - \xo 15:4 \xt Buka Rughuhoru 20:12; Buka Vetena 5:16\x* me vagha ghua, ‘Ahei ke bosa dikalaa na tamana mana tinana ke, kara matea mughua.’ \x - \xo 15:4 \xt Buka Rughuhoru 21:17; Buka Vetena 20:9\x* \v 5 Hauvaa, ta nimiu na tarai ke, ahei te bosa vanira na tamana ma tinana me ghaghua, ‘Na hava ku vaheghau ge ke hangaghau ka, inau tu bahua nia tua God.” \v 6 Vaho ge ke mua hangara me ke mua nira kikinima na tamana mana tinana. Keri ke, ge au diua na hava God te bosaa, na pukuna tau taonighi vamua na nilabumiu heghemiu. \v 7 Ghau rana kiko! E utuni ngangata na hava God te bosa ghau nia ta Isaiah na prophet idania, \q1 \v 8 ‘Na vure raini, tara niu kikinima nia na bosadira vamua. \q2 Hauvaa mana tobadira te sagauviu. Mana tobadira te mua liona ge kara taoniu. \q1 \v 9 Ma didira na holohaba te kokoba vamua, \q2 na pukuna tara taraira na vure ge kara taonighi mughua didira na tarai, te tughua nigua na vetena.’”\x - \xo 15:9 \xt Isaiah 29:13\x* \s1 Na lei totobo tara metoa na tinoni \r (Mark 7:14-23) \p \v 10 Ge holora mai tatana na vure subo a Jesus, me ghaghua vanira, “Kau vaovarongo ma kau rongovi manahana uto. \v 11 Na hava te haghe tana mangana na tinoni te mua nea gaia ge ke meto tana matana God, hauvaa mana hava vamua te rughuhoru mai tana mangana te metoa sughua.” \p \v 12 Mi murina nina vaovarongo tara mai tatana mara ghaghua vania, “?O ghilala so ighoe gaira na Pharisee tara loghoa na ghanaghana dika tana hava to bosai?” \p \v 13 Ma Jesus te bosa tughu, “Na lei totobo subasuba gaia Tamagu i kokou te mua subai, geva ke vuti datoi, tara vaghara na Pharisee raeni. \v 14 Sanira so iga, gaira te vaghara na huhuli rorodo. Tana bona sakai na rorodo ke hulia na rorodo ke, mo koro tumu haghe udolu tana gilu.” \x - \xo 15:14 \xt Luke 6:39\x* \p \v 15 Soko, ge a Peter te huatia Jesus, “Ko tughunitatea vanighai mai na ghanaghana ilokana na vavaghaha eni.” \p \v 16 Ma Jesus te bosa vanira, “?Ighau nigua na vaovarongo, tau mua manahana so mua? \v 17 Au ghilalaa tua, na hava te haghe tana mangana na tinoni, ke vaa ilokana na kutuna, me ke rughuhoru ghua tana hulina. \v 18 Mana hava vamua te rughuhoru mai tana mangana te vaa pukulaghi mai tana tobana, me vaa metoa na tinoni tana matana God. \v 19 Tana loka ni toba vamua te pukulaghi na lei ghanaghana dika raeni, na labupolo, na ngelengele, na kabalaghi, na gito, na pegopego, mana bosa tabo. \v 20 Gaighi raini na lei totobo te vaa metoa na tinoni tana matana God. Hauvaa, ge kau mua saui na limamiu ma kau vanga ke, te mua va metoghau.” \s1 Anina taluutuni na vinekama \r (Mark 7:24-30) \p \v 21 Ma Jesus te tona keha sania Israel me tona va tana bubulo ni komu sule Tyre mi Sidon. \v 22 Mana vaivine ni bubulo i Canaan\f + \fr 15:22 \fk Canaan \ft na bubulo idania te loghoi na pari tara holoa nia Israel itaeni.\f* te mua Jew, te ghaha iga te mai tatana, ge ngangaraha, “Vaivarina David, ko aroviu! Na tidalo dika te pongoa na dalegu na tahula me vahaghitaili.” \p \v 23 Ma Jesus te mua bosaa siki bosa vania na vaivine eni. Ma gaira nina vaovarongo tara mai tatana ge ra kurutia, “Ko nia vetena keha. Te mai ngengo taonighita iga.” \p \v 24 Ma Jesus te bosa vania, “God te niu vetena mai ge ku hangara vamua rana vure ni Jew te vaghara na lei sheep asi.” \p \v 25 Mana vaivine te mai tatana ge poghotao tana tuana ge bosaa, “Aghe maghutu, ko hangau!” \p \v 26 Ge bosa Jesus, “Ke mua ulaghana ge ku lavighi ghadira na vanga na lei gari mu ku sonighi vanira na lei kau.” \p \v 27 Mana vaivine te bosa, “Aghe maghutu, e utuni so! Hauvaa mana lei kau tara ghanighi so na lei pilepile vanga tara tumu horu ta didira na bela ni vanga na lei vunaghi.” \p \v 28 Ma Jesus te bosa tughu vania, me ghaghua, “Vinekama, e sule ngangata nimua na taluutuni! Na hava te liomu ke tangomana vanigho.” Tana bona ni aho vaghana keri, na tidalo dika te rughuhoru sania na tahula, me vola oli tana vahaghitaili. \s1 Jesus te kisu volara subo ni tinoni \p \v 29 Ma Jesus te tona me vaa sara lilighi ni kolokama Galilee. Ge sei dato tana ghotu me vaa sopou horu iga. \v 30 Mana vure tara mai tatana, mara lavira mai rana labe, rana rorodo, rana kuhu, rana kubu, rana mui, mana lei vata ni vahaghi kehakeha ghua tadira na lei tinoni. Mara mai talura vania Jesus tana lilighini tuana, me vavolara soko. \v 31 Na lei tinoni soko tara hare tana bona tara righira mara rongovira na mui tara kokoe, na kubu tara udolu, na labe tara sakutua uto, na rorodo tara reirei. Vaho ge gaira tara holoutoa God ni Israel. \s1 Jesus te kutira vati na togha \r (Mark 8:1-10) \p \v 32 Ma Jesus te holora mai nina vaovarongo itatana me vanira, “Inau tu nira dikalio na vure raini, na pukuna gaira tara ghahara itagua e tolu tua na bongi, me soko tua ghadira na vanga tara holai mai, me taho tua na hava kara ghania. U mua liona ge ku nira vetena oli, na pukuna tu mua kutira, kara nia bughoro gea na vitolo tana halautu.” \p \v 33 Ma rana vaovarongo tara huatia, “Ivei ka sodoa na vanga lokana na bona aroha eni, ge ka kutura nia na vure raini.” \p \v 34 Ma Jesus te huatira, “?E ngiha na berete tau loghoi?” \p Ge ra bosa tughu, “Ara vitu, mana balu igha pile ghua.” \v 35 Gaia Jesus te bosa vanira na vure subo ge kara sopou horu. \v 36 Keri ge gaia te lavighi ara vitu na berete mana balu igha ghua, me bosautoa God, me ngitighi. Ge vahera nina lei vaovarongo, mara tuvalighi vanira na lei sopa tinoni. \v 37 Ma gaira soko tara vanga mara mahu tua. Ge rana vaovarongo tara vahikolui na pilepile vanga tara au, me vonu ara vitu na kei. \v 38 Mana subodira na lei mane tara vanga te vati na togha, ara mua idumira na lei gari mana lei vinekama. \v 39 Ma gaia Jesus te vetena kehara na lei vure, ge haehaghe tana tiola ni Jew, me tona me vaa sara tana bubulo i Magadan i levu ni kolokama ni beti. \c 16 \s1 Rana Pharisee tara nongia na butuli \r (Mark 8:11-13; Luke 12:54-56) \p \v 1 Mana balu Pharisee mana Sadducee tara mai tatana Jesus, tara liona na tabotaboana. Na pukuna eni ge ra nongia ge ke gonia na vaughilala butuli vanira, ge kara ghilala God sughua te nia vetena mai.\x - \xo 16:1 \xt Matthew 12:38; Luke 11:16\x* \v 2 Ma Jesus te bosa tughu, “Tana bona te huu na aho i boko ke, mau bosa, ‘I ropo ke beata,’ na pukuna te sisi na parako. \v 3 Tana dani marao te puipungi tau bosa mau ghaghua, ‘Geva ke uha,’ na pukuna na pungi te dato mai, mana parako te sisi. Ighau tau righi pukulaghinia na reireina na oka tana parako, hauva ka, mi ghau tau mua righi vaughilalani na lei vaughilala tana lei bongi raini. \v 4 Ighau na lei tinoni tana vavata itaeni, tau diua nina lei vetena God, me vonughighau na dika, mi ghau tau nongiu nia na vaughilala. Ma God ke vaheghau mai vamua na vaughilalana prophet Jonah idania.” Soko, ge sanira me tona keha.\x - \xo 16:4 \xt Matthew 12:39; Luke 11:29\x* \s1 Na yeast ni Pharisee mana Sadducee \r (Mark 8:14-21) \p \v 5 Mi tana bona na lei vaovarongo tara halavu i levu ni kolokama, mara nia ponolio na laviana siki berete. \v 6 Ma Jesus te bosa vanira, “Kau righitaonighau, ma kau tughuru pungisighau heghemiu ta didira na yeast\f + \fr 16:6 \fk yeast \ft Na totobo te nia hunulu na berete\f* na Pharisee mana Sadducee.” \x - \xo 16:6 \xt Luke 12:1\x* \p \v 7 Ma gaira tara vuivunia na padalaghi ghobudira heghedira, “Jesus te bosaa eni na pukuna ta mua lavia mai siki berete.” \p \v 8 Jesus te ghilala na hava tara bosaa, ge huatira, “?Ivei tea ge au padapada heghemiu tau mua loghoa siki berete? Nimiu na taluutuni te pile kikia ngangata! \v 9 Au mua manahana mua nigua na maana tu loghoa tua. Au ghanaghana olighi so tana bona tu ngitighi e lima na berete vanira e lima na togha ni mane. ?Engiha na kei tau hoghonighi tana pile vanga tara au?\x - \xo 16:9 \xt Matthew 14:17-21\x* \v 10 ?Mu ngitighi e vitu na berete vanira e vati na togha ni mane, e ngiha na kei tau hoghonighi tana pile vanga tara au?\x - \xo 16:10 \xt Matthew 15:34-38\x* \v 11 Ighau tau mua manahana na bosa, inau tu mua bosaa na berete. Kau righitaonighau heghemiu ta didira na yeast na Pharisee mana Sadducee.” \v 12 Mana lei vaovarongo tara ghilala so, gaia Jesus te mua kokoehia vanira ge kara righitaonira heghedira tana yeast tara gonia nia na berete, ma kara righitaonira heghedira vamua ta didira na tarai na Pharisee mana Sadducee. \s1 Peter te bosatatea Jesus \r (Mark 8:27-30; Luke 9:18-21) \p \v 13 Jesus maia nina lei vaovarongo tara tona tana bubulo lilighina Caesarea Philippi. Ma Jesus te huatira, “?Ahei inau na Dale Tinoni ara ghaghua na vure?” \p \v 14 Nina vaovarongo tara bosa tughu, “Balu tara bosa, ‘John Vulitabu’, balu tara bosa, ‘Elijah,’ mana balu ghua tara ghaghua, ‘Jeremiah pa sakai tadira na lei prophet idania.’” \p \v 15 Ma gaia te huatira, “?Mi vei tea ighau? ?Ahei nau au ghaghua?” \p \v 16 Ma Simon Peter te bosa tughu, “Ighoe na Christ\f + \fr 16:16 \fk Christ \ft Tana leu ni Jew, Messiah: na mane God te vilia ge ke vavolara nina vure.\f* Dalena God te vola.” \x - \xo 16:16 \xt John 6:68-69\x* \p \v 17 Me ghaghua Jesus, “Simon dalena John,\f + \fr 16:17 \fk dalena John \ft tana leu ni Greek, Jonah eruani na ahana John. Righia John 1:42.\f* God te vautogho! Na utuni eni te mua pukulaghi mai tatana na tinoni, ma Tamagu i kokou te vahegho mai. \v 18 Kakeri tea ge u bosa vanigho Peter, ighoe to vagha na vatu. Mi vuvungana na vatu keri, inau ku kisua nigua na holohoru, mana maana ni Betidalo\f + \fr 16:18 \fk maana ni Betidalo \ft Greek: lei mataula ni peo ni Betidalo. Na lei mataula ni peo tara vavaghaha te vagha na maana.\f* ke mua tangomana na tughuru pungisiana me ke lagavulea. \v 19 Mi nau ku vahegho gatu na maana ni kinakabuna God,\f + \fr 16:19 \fk maana ni kinakabuna God \ft Tana leu ni Greek tara talua na lei key ni kinakabuna God. Na key te sakai na vaughilalana na maana vamua. \f* mana hava ko hovea iani pari maramana God ke hovea ghua so i kokou, mana hava ko talamaghinia iani pari maramana, God ke talamaghinia ghua so ikokou.” \x - \xo 16:19 \xt Matthew 18:18; John 20:23\x* \v 20 Ma Jesus te hove pungisira nina vaovarongo, ge kara bei tughunitatea vania siki sakai agaia na Messiah. \s1 Jesus te bosatatea nina vahaghitaili mana mateana \r (Mark 8:31—9:1; Luke 9:22-27) \p \v 21 Tana bona vaghana keri Jesus te vuivuni ni bosa tateana vanira nina vaovarongo, “Inau ku tona i Jerusalem mi iga kara vahaghitailiu, rana huhuli ma rana manesukaghi kamanagho, mana lei manetarai ni vetena nina Moses. Ma kara mateu, me tolu na bongi murina inau ku tughuru oli tana mate.”\f + \fr 16:21 \ft Rana ovu ni tughubosa tara taonighi na Good News version tana tete eni.\f* \p \v 22 Ma Peter te lavitabalilia ge pasaa, “Lord, God ke arovigho me ke pilupungisigho tana totoro eni!” \p \v 23 Ma Jesus te ririu ge bosa vania Peter, “Ko tona keha itagua Satan! Ighoe te vaghagho na taripiti tana halautugu. Ighoe to vagha Satan na pukuna to pungisiu ge ku bei goni taonia na hava God te liona, na pukuna nimua na ghanaghana raini te mua va pukulaghi mai ta God, mi tana lei tinoni vamua.” \p \v 24 Ma Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Ahei ke liona na mai tagua ke nia ponolio heghena me ke holaa nina ghaivavala me ke saritaoniu.\x - \xo 16:24 \xt Matthew 10:38; Luke 14:27\x* \v 25 Ma hei ke liona ge ke tabotabo na pangotiana na volana heghena ke, igeva ke sivilaghinia. Ma hei tua ke sivilaghinia na volana, na pukuna inau, ke loghoa na vola kasila.\x - \xo 16:25 \xt Matthew 10:39; Luke 17:33; John 12:25\x* \v 26 Te mua uto na tinoni ge ke loghoi na lei lologho udolu tana maramana eni, me ke sivilaghinia na tarungana. ?Na hava ke nia hevei ge ke tughu olia nia na tarungana? Taho siki totobo! \v 27 Mi nau, na Dale Tinoni, ku mai tana rongoraghana Tamagu kolura nina lei angel, vaho ge ku detera mu ku vahera sopa tinoni na lei taba pana totoro taonighi didira lei gehegehe soko tara nei.\f + \fr 16:27 \ft Jesus te bosa eni nia eruani na maiana. Righia Matthew 25:31; Buka Linge 62:12; Rome 2:6\f* \v 28 E utuni inau tu bosa vanighau gatu, na balu itamiu itaeni kara mua mate ritini kara vaevanea na maiagu inau, na Dale Tinoni, ke vaghau na vunaghi haba.” \c 17 \s1 Na hulina Jesus te marara \r (Mark 9:2-13; Luke 9:28-36) \p \v 1 Me padi tua e ono na bongi, Jesus te lavira Peter, James, ma John na hoghona James, me lavi datora tana ghotu datogha. \v 2 Mara righia vaa Jesus ka, me keha na reireina. Mana matana mana ihuna te vitiviti vagha na aho, ma nina tivi te pura ehoehoa. \v 3 Tolu gaira tara vaevanera a Elijah ma Moses toro kokoe kolua Jesus. \v 4 Ma Peter te bosa vania Jesus, me ghaghua, “Maghutu, e uto vaa ge kai kabu iani. Inau ku kisui e tolu na baebale vanighau, a sakai vanigho ighoe, sakai vania Moses, ma sakai vania Elijah.” \p \v 5 Mi tana bona vaghana keri te horu mai na ghoghopa pura te marara, me kuvihira, mana talama ni manga tana parako te bosaa, “Aeni gaia na puku ni Dalegu tu dolovia. Tu nia togotogo ngangata. Kau varongohia ma kau taonia.” \x - \xo 17:5 \xt Vuivuni 22:2; Buka Vetena 18:15; Buka Linge 2:7; Isaiah 42:1; Matthew 3:17; 12:18; Mark 1:11; Luke 3:22; 2 Peter 1:17-18\x* \p \v 6 Tana bona na vaovarongo tara rongovia talama ni manga, ma gaira tara mataghu ngangata, mara poghotao tana pari. \v 7 Ma Jesus te mai tadira me tabera, me ghaghua, “Tapatughuru! Kau bei mataghu.” \v 8 Ma gaira tara vaevane dato mara mua righia siki sakai, ma Jesus heghena vamua. \p \v 9 Ma gaira tara sughi horu tana ghotu, ma Jesus te hove pungisira, “Kau bei tughunitatea vania siki sakai na mabubu eni, polo kau righiu inau, na Dale Tinoni, ku tughuruoli tana mate.” \p \v 10 Ma rana vaovarongo tara huatia Jesus. “?Na hava na pukuna ge rana lei manetarai ni vetena nina Moses tara bosa mara ghaghua, ‘Elijah ke diki mai mughua inaghona na Christ?’” \x - \xo 17:10 \xt Malachi 4:5\x* \p \v 11 Jesus te bosa tughu vanira, “E utuni ke diki mai sughua. Agaia ke mai ge ke gonidilai na lei totobo soko. \v 12 Mi nau tu bosa vanighau gatu, Elijah te mai tua, mana lei vure tara mua ghilala vakalea, mara vahaghitailia taonia na hava te liodira. Mete vagha ghua keri, kara neu iga na vahaghitailigu inau, na Dale Tinoni.” \v 13 Mana lei vaovarongo tara ghilalaa na hava te kokoehia vanira nia ke, a John Vulitabu. \s1 Jesus te ghuruhorua na tidalo dika tana garimane \r (Mark 9:14-29; Luke 9:37-43) \p \v 14 Tana bona Jesus me tolu nina vaovarongo tara horu mai mara mai sodora na vure subo, na mane te mai ta Jesus me tualaghi tuturu vania, \v 15 me ghaghua, “Maghutu, ko arovia na dalegu! Gaia te kalea na vahaghi tatata me riberibe na hulina me vahaghitaili. Balu bona te tumu haghe tana lake mi tana beti. \v 16 Inau tu lavia vanira nimua na lei vaovarongo, mara mua tangomana na kisu utoana.” \p \v 17 Jesus te pasara, “Ghau rana bule tana vavatana eni, te taho nimiu na taluutuni mau mua ghilala na hava te uto pe dika! Inau tu lavibuleamiu na pukuna tu kabukolughau te daro ni bona tua, ge au mua taluutuniu. Me vahola ge ku vadangitai kolughau. Lavia mai na garimane itagua.” \v 18 Ma Jesus te pasaa na tidalo dika, ge rughuhoru keha tatana na garimane, mana pile bona vaso gaia te ghaota pulohi. \p \v 19 Mi murina eni, rana vaovarongo tara mai popolo ta Jesus mara huatia, “?Na hava te ghua ighai gai mua ghurukeha na tidalo dika?” \p \v 20 Jesus te bosa tughu, “Na pukuna te vagha keri ke, ma nimiu na taluutuni te pile kikia. E utuni inau tu bosa vanighau, sogea nimiu na taluutuni te pile kikia, mi ghau kau ghaghua vania na ghotu, ‘Ko ghadaru keha iani!’ me ke tangomana vanighau. Mi ghau kau tangomana na goniani na lei totobo soko!”\x - \xo 17:20 \xt Matthew 21:21; Mark 11:23; 1 Corinthians 13:2\x* \v 21 \f + \fr 17:21 \ft Balu na gegere haulaghi tara loghoa erua hangavulu sakai na tete, \fq Hauva kau mua ghurukehaa na tidalo dika te vagha eni sakai vamua kau kokoeliulivuti mau talukau ni vanga. \ft Righia Mark 9:29\f* \s1 Jesus te ghoi bosaa na mateana \r (Mark 9:30-32; Luke 9:43-45) \p \v 22 Tana bona nina vaovarongo tara savukolu i Galilee, ge bosa vanira Jesus, “Na balu levunimate kara lotiu ma kara lubatiu, inau, na Dale Tinoni, ta didira na maana na lei tinoni, \v 23 ma kara mateu. Mi murini toluni na bongi ku tughuru oli tana mate.” Ma gaira na vaovarongo tara dikalio sule ngangata. \s1 Na takisi vania na Valetabu \p \v 24 Jesus ma rana lei nina vaovarongo tara mai Capernaum, na tinoni vahikolu rongo tana Valetabu te mai ta Peter me huatia, “?Ke sonia so nimua na manetarai na takisi vania na Valetabu, pe taho?” \x - \xo 17:24 \xt Buka Rughuhoru 30:13; 38:26\x* \p \v 25 Peter te bosa tughu, “Eo!” \p Me vaa haghe tana vale, ma Jesus te diki huatia mai tua, “?Simon, na hava to ghanaghanaa? ?Ahei ke pelua na lei vata ni takisi vanira na lei vunaghi haba tana maramana eni, na lei dalena, pana tinoni haghe mai?” \p \v 26 Ma Peter te bosa tughu, “Na tinoni haghe mai.” \p Jesus te ghaghua, “E uto, na lei dalena kara mua pelua. \v 27 Hauva mi roghita koro mua nira kaukauli na vure raini, ko tona tana kolokama mo ko soni horua nimua na ghalo. Laghi datoa na vuivuni ni igha ke kau mai tana halili, mi tana mangana ko topoa na rongo te kaekagena rodida na takisi tana Valetabu. Lavia mo ko pelua.” \c 18 \s1 ?Ahei te haba vule? \r (Mark 9:33-37, 42-48; Luke 9:46-48; 17:1-2) \p \v 1 Tana bona keri rana vaovarongo tara mai ta Jesus, mara huatia, “?Ahei te haba vule vaa tana kinakabuna God?” \x - \xo 18:1 \xt Luke 22:24\x* \p \v 2 Jesus te holoa mai na gari pile itatana, me tughuruvaghinia i naghodira, \v 3 me ghaghua, “E utuni na hava inau ku bosa vanighau, kau tughui mughua na nilabumiu vaghara na lei gari pile, ge kau tangomana na haghe tana kinakabuna God.\x - \xo 18:3 \xt Mark 10:15; Luke 18:17\x* \v 4 Ahei ke talumuria heghena te vagha na gari pile eni, ke haba vule vaa tana kinakabuna God.” \p \v 5 Ahei tua ke lavipangotia na gari pile te vagha eni tana ahagu te lavipangotiu inau. \v 6 Ma hei tua ke veiveia siki sakai tadira na lei gari pile ma kara sania na taluutuniagu ke, e uto vaa ge kara pitia na itina sule tana luana ma kara lumia tana horara.\x - \xo 18:6 \xt Mark 9:42-48; Luke 17:1-2\x* \v 7 Na hava te mamataghugha tana maramana eni ke, na lei totobo ke nera na lei tinoni ge kara sania didira na taluutuni! Mana lei totobo dika raini ke kale haia, me mamataghugha vania ahei te vuivunighi! \v 8 Ke vagha na limamu pana tuamu ke negho ge ko kabalaghi tana palu ke, toka pusia mo ko soni kehaa. E uto vanigho vaa ko nia haghe kolu tana vola kasila sakai na limamu ma sakai na tuamu, ge a God ke sonihaghea na hulimu udolu tana lake kasila. \v 9 Me ke vagha na matamu ke huligho va tana palu ke sikilia mo ko soni keha! E uto vaa ge ko nia haghe kolu tana vola kasila sakai na mata vamua ge to ko loghoi so itamua erua na mata, ma God ke sonihaghegho nia tana lake ni totoro kasila. \s1 Na bosa vavaghahana na sheep te sivi \r (Luke 15:3-7) \p \v 10 “Inau tu bosa vanighau, ‘Kau bei nia sika gea siki sakai tadira na lei gari pile na pukuna didira angel te ghaha talaua ta tamagu ikokou. \v 11 \f + \fr 18:11 \ft Balu na gegere tabu tara loghoa sakai hangavulu sakai na tete:\fq Na pukuna inau, na Dale Tinoni, tu mai ge ku volara rahei tagua tara sivi. \f* \v 12 ?Na hava tau ghanaghana ighau, ke gonia na tinoni te loghoi sakai hangalatu ni sheep ge ke sivi sakai tadira? Gaia ke saniara hiua hangavulu hiua na sheep ge kara vanga tana puku ni ghotu vaho ge ke kene taonia sakai te sivi.’ \fig |alt="Shepherd finds lost sheep" src="BK00005B.TIF" size="col" loc="12-13" copy="BK00005B" ref="Matthew 18:12" \fig* \v 13 Inau tu bosa utuni vanighau, mi tana bona te topoa gaia te nia togotogo vaa sakai na sheep vulera hiua hangavulu hiua tara mua sivi. \v 14 Te vagha ghua eni Tamamiu ikokou te mua liona sakai tadira rana pile ke sivi. \s1 Na halautu ni maemaneana na tinoni taluutuni te hahi \p \v 15 “Ke vagha na hoghomu ke gonia vanigho siki hahi ke, ko tona itatana mo ko tughunia vania nina hahi. Mo koro nea te vagha eni ke, me ke bei pukua gea siki sakai, ghobumiu vamua roghau. Ke vagha ke taonigho ke, mo lavi olia mai tua na hoghomu ta God.\x - \xo 18:15 \xt Luke 17:3\x* \v 16 Ke vagha ke mua taonigho ke, ko lavira sakai pe rua na tinoni kolugho. Ke negho ge ko taonighi na hava na gegere tabu te bosaa, ‘Ge rua pe tolu tara reirei kale kara hahanga na bosatateani mana patuani didira na sopa huruhuru.’ \x - \xo 18:16 \xt Buka Vetena 19:15\x* \v 17 Ke vagha ke mua rongovighau ke, kau tughunitatea vania na holohoru udolu na ghanaghana eni. Me ke mua rongovia na holohoru ke, soni horua te vagha na tinoni voo pana tinoni vahikolu rongo.” \p \v 18 “Me utuni na hava inau ku bosa vanighau, ‘Na hava kau hovea iani pari tana maramana, God ke hovea ghua i kokou, mana hava kau talamaghinia iani pari tana maramana, God ke talamaghinia ghua ikokou.’\x - \xo 18:18 \xt John 20:23\x* \v 19 Mi nau tu ghoi bosa vanighau so, ‘Tana bona erua itamiu iani pari tana maramana koro nia liovaukolu siki totobo tana kokoeliulivuti ke, ma Tamagu i kokou ke nea vanighau mai. \v 20 Mi tana bona erua pe tolu kara nia vaukolu na kokoeliulivuti tana ahagu ke, mi nau ighobudira.’” \s1 Na bosa vavaghahana na tinoni te mua talukeha palu \p \v 21 Vaho ge a Peter te mai ta Jesus me huatia, “?Lord, ke vagha ke hahi haia na hoghogu ivuvungagu ke, e ngiha tughuru ni talukehani vania na lei paluna? ?Ke sara tana vitu?” \p \v 22 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Taho, ke mua sara tana vitu vamua, me sara vitu hangavulu vitu.\f + \fr 18:22 \fk vitu hangavulu vitu \ft Subo tinoni manahana tara bosa vitu hangavulu vitu, hauva balu na gegere tabu tara loghoa vitu hangavulu na vitu. Righia Luke 17:3-4; Vuivuni 4:24\f* \v 23 Na kinakabuna God te vagha eni. Na vunaghi haba te ghanaghana ni righi oliani na gegereni didira na lavikau nina lei tinoni lutu. \v 24 Me vuivunia vaso te vagha eni, ge lavihaghea mai sakai tadira, te lavikaui na mola ni rongo. \v 25 Na tinoni lutu te mua loghoa te manana ge ke tughu olighi nia nina kaoni. Mana vunaghina te bosa vanira na malaghai ge kara hunulura gaia, kolura na tauna mana dalena mana lei totobo soko te loghoi. Ge ke tughu olighi nina kaoni. \v 26 Mana tinoni lutu te tualaghi tuturu vania na vunaghi haba me kurutia, ‘Ko aroviu! Geva ku tughu olighi nimua na rongo udolu.’ \v 27 Na vunaghi haba te arovia me talukehai vania nina kaoni ge lubatia. \p \v 28 “Keri ke na tinoni eni te gatu tona me topoa sakai na ghana lutu kolu, gaia te kaonighi na pile rongo itatana. Ma gaia te lotia me dokoa na sosonona me ghaghua vania, ‘Ko tughu olighi mai tua taeni nimua na kaoni.’ \p \v 29 “Ghana lutu kolu te poghotao vania me kurutia, ‘Ko aroviu mo ko talumalagu ghua ge ku tughu olighi vanigho na kaoni.’ \v 30 Ma gaia te mua arovia, ge sonihaghea tana vale pipiti polo ke tughu olighi nina rongo. \p \v 31 “Tana bona ghana na lei lutu kolu tara righia na hava te kale, gaira tara rutu ngangata, ge ra tona tana vunaghi haba, mara tutugui vania nia na hava te gonia. \v 32 Keri ge na vunaghi haba te holo haghea na tinoni lutu te talukehai vania tua nina kaoni, me bosa vania, ‘Na tinoni lutu dika ighoe! Inau tu talukehai vanigho na rongo to kaonighi tagua, na pukuna to nongiu. \v 33 Te uto ge ko arovia na ghamua na lutu kolu te vagha inau tu arovigho.’ \v 34 Mana vunaghi haba te rutu ngangata, me nia vetena tona na tinoni keri tana vale pipiti mara toroa iga, polo ke tughu oli sokoi nina lei kaoni.” \v 35 Ma Jesus te bosaa, “Aeni te vagha Tamagu i kokou ke nea na righiamiu sopa ghau udolu, ge ke vagha kau mua liona na talukehaani na paluadira rana hoghomiu tana tobamiu.” \c 19 \s1 Jesus te nia tarai na sasani tana taulaghi \r (Mark 10:1-12) \p \v 1 Tana bona Jesus te bosa sokoi na lei totobo raini, gaia te sania Galilee, me tona vaa tana bubulo i Judea levuna na betitina Jordan. \v 2 Mana vuresubo tara saritaonia, me kisu volara rana vahaghi ga. \v 3 Mana balu Pharisee tara mai tatana mara tabotaboa na huatiana, “?E vetena so, ge ke sania na tauna na mane na pukuna siki ghanaghana, pe taho?” \p \v 4 Ma Jesus te bosa tughu, “Au bosa te vagha tau mua ghilala utoa na hava na gegere tabu te bosaa, ‘Tana vuivuni God te gonira na tinoni, na mane mana vaivine.’ \x - \xo 19:4 \xt Vuivuni 1:27; 5:2\x* \v 5 Ma God te bosaa, ‘Na pukuna te vagha eni, na mane ke sania tamana ma tinana, ge ke kabukolua na tauna, ge koro vagha sakai na huli,’ tana matana God. \x - \xo 19:5 \xt Vuivuni 2:24\x* \v 6 Oro mua rua rogaira, ma sakai vamua. Ke bei ghoi vilivokara gea siki tinoni, rahei te sonikolura tua God.” \p \v 7 Mana lei Pharisee tara huatia, “?E ghua Moses ge lubatia na vetena ge na mane ke hea na gegere tutughuni ni sasani vania na tauna, ge ke nia vetena keha?” \x - \xo 19:7 \xt Buka Vetena 24:1\x* \p \v 8 Ma Jesus te bosa tughu vanira, “Moses te lubatighau ge kau sanira na lei taumiu na pukuna ighau na kutuvatu te vahola na taraiamiu. Te mua ghaghua mai ga tana vuivunina na maramana. \v 9 Na pukuna raini, inau tu bosa vanighau, ‘Na mane te sania na tuana, me ke ghoi tauna sakai na vaivine keha ke, gaia te ngelengele tua. Hauva, me manana ge ke sania na tauna, ma ge na vaivine ke diki ngelengele tua.’” \x - \xo 19:9 \xt Matthew 5:32; 1 Corinthians 7:10-11\x* \p \v 10 Ma nina lei vaovarongo tara bosa vania, “Ge teke vagha eni na ghanaghana ighobudira na mane mana tauna ke, me uto vaa ge kai mua taulaghi.” \p \v 11 Ma Jesus te bosa vanira, “Nimiu na ghanaghana eni ke, ara subo tara mua tangomana na lavipangotiana, mana lei tinoni God te vahera vamua na maana ge kara lavipangotia. \v 12 Na pukuna te subo na ghanaghana kehakeha te nira na lei mane ge kara mua taulaghi, balu na pukuna tara vahura nia tua, mana balu na pukuna na lei tinoni tara lavahira, mana balu ghua tara mua taulaghi na pukuna tara dolovia na kinakabuna God. Ahei ke tangomana na lavipangotiana na tarai ni taulaghi ke, gaia ke nea te vagha.” \s1 Jesus te vautora na lei gari pile \r (Mark 10:13-16; Luke 18:15-17) \p \v 13 Balu tinoni tara lavira mai na lei gari pile vania Jesus na pukuna tara liodira ge ke talua na limana ivuvungadira, me ke kokoeliulivutira, me ke vautora. Mana lei vaovarongo tara pasara. \v 14 Ma Jesus te bosa vanira, “Kau lubatira na lei gari pile kara mai tagua. Kau bei hovera na pukuna didira tua na kinakabuna God, na lei tinoni te vaghara na lei gari raini.” \v 15 Vaho ge talua na limana ivuvungadira me vautora. Mi murina eni, Jesus kolura nina vaovarongo tara tona sanira. \s1 Na garimane loghorongo \r (Mark 10:17-31; Luke 18:18-30) \p \v 16 Na garimane loghorongo te mai ta Jesus, me huatia, “?Tarai, na hava na totobo uto ia ku gonia mughua ge ku loghoa na vola maurihali?” \p \v 17 Ma Jesus te bosa tughu vania, “?E ghua ge o huatia itagua na hava te uto? A God heghena vamua te uto. Mo ko liona na haghe tana vola maurihali ke, mo ko pangotighi nina lei vetena.” \p \v 18 Gaia te huahuati, “?Na hava na lei vetena vaghani?” \p Ma Jesus te bosa tughu. “Ko bei labumate tinoni, ko bei ngelengele, ko bei gito, ko bei vuhavuha gea siki sakai. \v 19 Ko nira kikinima na tamamu ma tinamu, mo ko dolovia na ghamua na komukolu te vagha to dolovigho heghemu ighoe.” \x - \xo 19:19 \xt Buka Rughuhoru 20:12-16; Buka Vetena 5:16; Buka Vetena 19:18\x* \p \v 20 Mana garimane te bosa tughu, me ghaghua, “Inau tu taoni sokoi tua na lei vetena raini. ?Na hava ghua iga te manana ge ku gonia?” \p \v 21 Ma Jesus te bosa vania, “Ke vagha ko liona ko maemane ke, ko tona mo ko nighi hunulu nimua na lei totobo mo ko tuvalighi nimua na rongo vanira rana bona, ge ko lologho au vaa ikokou. Mo ko mai taoniu.” \p \v 22 Mi tana bona na garimane te rongovia eni, te nia dikalio na pukuna gaia te loghoi te subo na lologho. \p \v 23 Ma Jesus te ghaghua vanira nina vaovarongo, “E utuni inau ku bosa vanighau, ‘E vahola ngangata vania na tinoni loghorongo ge ke vaa haghe tana kinakabuna God.’ \v 24 Ku ghoi bosa so, ‘E malumu vania vaa na camel\f + \fr 19:24 \fk na camel \ft na maumanu sule te vagha na horse.\f* ge ke haghe tana potana na nili, vania na tinoni lologho ge ke vaa haghe tana kinakabuna God.’” \fig Na mane kolura na lei camel|alt="A Men with camels" src="HK00038B.TIF" size="col" copy="HK00038B" ref="19:24" \fig* \p \v 25 Tana bona na lei vaovarongo tara rongovia eni, ge ra nia hare ngangata mara huatia, “?Rahei vamua ke vavolara God?” \p \v 26 Ma Jesus te pelara me bosa tughu, “Na totobo raini tara vahola ngangata vanira na lei tinoni, me mua vahola vania God.” \p \v 27 Ma Peter te bosa me ghaghua, “Ighai tai sanighi nimami na lologho mai saritaonigho! ?Mana hava God ke vaheghai?” \p \v 28 Ma Jesus te bosa vanira, “E utuni inau ku bosa vanighau gatu, ‘Tana bona inau, na Dale Tinoni, ku sopou tana nigua malei sopou ni vunaghi haba te ghaugharugha tana kinakabu, mi ghau tau taoniu, kau sopou ghua tana hangavulu rua na lei malei sopou ni vunaghi, ma kau vunaghi pungisira hangavulu rua ni kema ni Jew.\x - \xo 19:28 \xt Matthew 25:31; Luke 22:30\x* \v 29 Mana lei tinoni kara sanira hoghodira, pa vaivinedira pa tamadira pana tinadira pana lei daledira, maighi na valedira mana didira na lei leghai na pukuna inau, agaira kara tabea na hangalatu pe ke au vulea va, ma kara lavia na vola maurihali. \v 30 Subo tara diki taeni kara tumuri, me subo tara tumuri taeni kara diki tana kinakabu.’” \c 20 \s1 Na bosa vavaghahana na lei tinoni lutu tana leghai \p \v 1 Ma Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Na kinakabuna God te vagha eni, sakai na tinoni puku leghai te rughuhoru te labota, me lavikaura na lei tinoni ni lutu tana nina leghai. \v 2 Ma gaia te bahura ge ke pelura nia na matena vamua sakai na dani ni lutu.\f + \fr 20:2 \fk na matena vania sakai na dani ni lutu \ft tana leu ni Greek: denarius; Na vure ni Jew tara pelua nia sakai na mane, sakai na denarius, sakai na dani vania na lutuna.\f* Ge nira vetena mara lutu ta nina leghai. \p \v 3 “Tana tangi hiua te tona tana malei sabiri me righira ghua na balu mane tara tughuru lee vamua. \v 4 Me bosa vanira, ‘Ighau ghua kau vaa lutu tana leghai, mu ku pelughau nia sakai na vata ni kakage vamua.’ \v 5 Ma gaira tara tona. \p “Mi tana danikama, maia tana tangi tolu te gonia ghua te vagha eni. \v 6 Mete dutu tua na tangi lima, gaia te tona tana malei sabiri me righira na lei mane tara tughuru lee so. Gaia te ghoi huatira, ‘?Na hava tau nia tughuru lee iani, mau mua gonia siki totobo na dani udolu?’ \p \v 7 “Gaira tara bosa tughu, ‘Taho siki sakai ke pelughai ge kai lutu.’ \p “Gaia te bosa vanira, ‘E uto, ighau ghua kau tona ma kau lutu tana leghai.’ \p \v 8 “Me nulavi tua, na tinoni puku leghai te bosa vania nina tinoni righitaoni, ‘Ko holokolura mai na lei tinoni lutu mo ko pelura, nira vuivuni tara lutu tumuri, ma kara sosoko tara diki lutu.’\x - \xo 20:8 \xt Buka Vetena 19:13; Buka Vetena 24:15\x* \v 9 Ge pelura nia na matena vamua sakai na dani ni lutu na lei mane tara vuivuni ni lutu tana tangi lima. \v 10 Mi tana bona na lei mane tara diki lavira tara mai ge ke pelura, ara ghanaghana ge kara hola au, hauvaa ma gaia te vahera ghua so na matena vamua sakai na dani ni lutu. \v 11 Ma gaira tara lavighi didira na rongo, mara vuivunia na hughuhughu koluana na tinoni logho leghai. \v 12 Gaira tara bosa, ‘Na lei mane raini tara lutu tumuri tamami, sakai na bona ni aho vamua! Ighai tai lutu sakai na dani udolu lokana na hina sule, hauvaa ma sakai na vata ni pelu vamua to heghai ighai udolu!’ \p \v 13 “Na tinoni puku leghai te bosa tughu vania sakai tadira, ‘A kula, mi inau tu mua pegopegogho. Ighoe heghemu to talamaghinia ge o lutu matena sakai na dani. \v 14 Ko lavia na pelumu, mo ko oli tana komumu. Tu liona na peluana na mane te lutu tumuri, te vagha tu pelugho nia so ighoe. \v 15 Inau vamua tu loghoa na maana ge ku taonia na liogu ta nigua na rongo. Ko bei ghaghana na pukuna tu liodolo vanira!’” \p \v 16 Ma Jesus te bosa sosoko, “Arahei tara tumuri itaeni kara diki tana kinakabu, ma rahei tara diki itaeni kara tumuri tana kinakabu.” \x - \xo 20:16 \xt Matthew 19:30; Mark 10:31; Luke 13:30\x* \s1 Toluni tughuru ni bosaana na mateana Jesus \r (Mark 10:32-34; Luke 18:31-34) \p \v 17 Mi tana bona Jesus te dato Jerusalem, me lavi tabalilira hangavulu rua na manevetena, me kokoe vanira tana bona tara sakusakutua, \v 18 “Kau rongoviu mai! Ighita ka dato Jerusalem, igaa balu tinoni kara lubatiu inau, na Dale Tinoni, vaa ta didira na maana na lei manesukaghi kamanagho mana lei manetarai ni vetena nina Moses, ma kara dete mateu. \v 19 Ma kara lubatiu vaa tadira rana mua Jew ge kara batobatou, ma kara ramusiu, ge kara patokiu. Hauvaa me toluni na bongi ku ghoi tughuru oli!” \s1 Nina nongi tinadira James ma John \r (Mark 10:35-45) \p \v 20 Mi murina keri, na tauna Zebedee te mai tatana Jesus, kolura rana dalena, mara tualaghi tuturu vania me nongia na malei kulakulagha. \v 21 Ma Jesus te huatia na vaivine, “?Na hava to liona?” \p Ma gaia te bosa tughu, “Ko baubahu vaniu, ge rua dalegu raini, sakai ke sopou tana madolomu ma sakai ke sopou tana maulimu tana bona ko vunaghi haba.” \p \v 22 Ge bosa vanira, “Ighau tau mua ghilalaa na hava tau nongia! ?Koro tangomana sughua na rughupotaana na vahaghitaili tu dutu tua na laviana?” \p Ma rogaira toro bosa tughu, “Koro tangomana so.” \p \v 23 Jesus te bosa vanira, “Koro vahaghitaili sughua te vagha inau ku vahaghitaili. Mi nau tu mua loghoa na maana ge ku vilia ahei ke sopou tana madologu mana mauligu. Mana malei kabu ni kinakabu eni ke, te vanira rahei vamua a Tamagu te gonidilaa vanira tua.” \p \v 24 Tana bona ra hangavulu matapono na manevetena tara rongovia te vagha eni, gaira tara rutu ngangata vanira tamahoghoni. \v 25 Ge Jesus te holokolura gaira udolu me ghaghua, “Ighau tau ghilalaa na vunaghidira rana mua Jew, tara loghoa na maana i vuvungadira kuladira na vure, maia didira na lei mane huhuli tara loghoa ghua na maana ivuvungadira. \v 26 Hauvaa, mana nilabu eni ke mua ghaghua iga ighobumiu ighau. Gea sakai tamiu ke liona na haba ke, agaia ke nimiu na ghairau.\x - \xo 20:26 \xt Luke 22:25-26\x* \v 27 Ma ge sakai tamiu ke liona na pala inagho ke, agaia ke nimiu na seka.\x - \xo 20:27 \xt Matthew 23:11; Mark 9:35\x* \v 28 Te vagha ghua eni inau, na Dale Tinoni, tu mua mai ge na lei vure kara lutu vaniu, hauvaa, mu mai ge ku lutu vanira, mu ku nia hevei na volagu ge ku huiolira tara subo.” \s1 Jesus te davorai na matadira erua na rorodo \r (Mark 10:46-52; Luke 18:35-43) \p \v 29 Tana bona Jesus ma nina lei vaovarongo tara sania Jericho, na vuresubo tara saritaonira. \v 30 Erua na tinoni rorodo toro sopou lilighi ni halautu moro rongovia Jesus te tona haliu, keri ge ro holoa, “Vaivarina David,\f + \fr 20:30 \fk Vaivarina David \ft eruani na ahana na Christ.\f* ko arovighai!” \v 31 Mana vuresubo tara pasara mara bosa vanira ge koro beto. Ma rogaira toro nia ghaeghahe na manga te sule vaa, “Vaivarina David, ko arovighai!” \p \v 32 Ma Jesus te beto me holora me huatira, “?Na hava toro liogu ge ku nea vanighau?” \p \v 33 Toro bosa vania, “Maghutu, iroghau toro liona ge ko davorai rana matamami.” \v 34 Ma Jesus te arovira, me dalovighi rana matadira, mete mina vaso ma rogaira toro reirei, moro saritaonia. \c 21 \s1 Jesus te dato vunaghi i Jerusalem \r (Mark 11:1-11; Luke 19:28-40; John 12:12-19) \p \v 1 Ma Jesus ma nina lei vaovarongo tara dutuvia Jerusalem, gaira tara sara i Bethphage tana ghotu ni Olive. Ma Jesus te diki vetena ghidera erua nina vaovarongo \v 2 me ghaghua vanira, “Koro tona tana komu palevaa mai, mi kakeri koro righi sodoa sakai na donkey\f + \fr 21:2 \fk donkey \ft na maumanu te vagha na horse.\f* tara pitia iga kolua na dalena. Koro toghira mo koro lavira mai tagua. \v 3 Ke vagha siki sakai ke huatighau ke, ‘?Na hava toro gonia?’ koro bosatughu vania, ‘Na vunaghi te liodira.’ Ma gaia ke lubati tatavahalera mai.” \v 4 Aeni te kalea na hava na prophet idania te bosaa, \q1 \v 5 Kau tughunitatea vanira na vure tana komu sule Zion,\f + \fr 21:5 \fk Zion \ft erua na ahana vania na komu sule Jerusalem.\f* \q2 Kau righia, nimiu na vunaghi haba te mai vanighau. \q1 Gaia te talumuri, me haehaghe vuvungana na donkey, \q2 mana dalena. \x - \xo 21:5 \xt Zechariah 9:9; Isaiah 62:11\x* \p \v 6 Mana vaovarongo toro tona moro goni taonia na hava Jesus te bosa vanira. \v 7 Ma rogaira toro lavira na donkey mana dalena mai itatana, mara talui didira na pupulu daro vuvungadira, ma Jesus te haehaghe me sopou vuvungani didira na pupulu. \v 8 Mana vuresubo tara haraa nia didira na pupulu daro na halautu, ma rana balu tara tokai na lei otooto ni ghai mara haraa nia ghua.\fig |alt="Jesus enters Jerusalem" src="CN01782B.TIF" size="col" loc="8-10" copy="CN01782B" ref="Matthew 21:8" \fig* \v 9 Mana vuresubo tara ghidevia mara tumuria Jesus, tara ghaeghahe, \q1 “Holoutoa\f + \fr 21:9 \fk Holoutoa \ft tana leu ni Jew Hosanna, na ghanaghana ilokana, ‘Vavolaghai itaeni.’ \f* na vaivarina David!\f + \fr 21:9 \fk vaivarina David \ft erua ahana vania na Christ\f* \q1 God te vautoa gaia te mai tana ahana ma nina maana Lord God! \q1 Holoutoa God i kokou!” \x - \xo 21:9 \xt Buka Linge 118:25-26\x* \p \v 10 Tana bona Jesus te vaa haghe i Jerusalem, na lei vure udolu tana komu tara haeharevo mara huahuatira, “?Ahei gaia eni?” \p \v 11 Mana vuresubo tara bosa tughu, “Aeni gaia na prophet, Jesus ni Nazareth tana bubulo i Galilee.” \s1 Jesus te va haghe tana Valetabu \r (Mark 11:15-19; Luke 19:45-48; John 2:13-22) \p \v 12 Mi murina eni Jesus te vaa haghe tana Valetabu me ghuruhoru sokora agaira tara pelupelu mara sabisabiri iga. Ma gaia te boki taovaghinighi na lei beladira tara tughu rongo, maia na lei malei sopoudira tara sabisabiri bola ni vatei sukaghi. \v 13 Ge bosa vanira, “Tana gegere tabu, God te bosaa, ‘Na Valegu te tabu ke, kau holoa nia na vale ni kokoeliulivuti.’ \x - \xo 21:13 \xt Isaiah 56:7\x* Hauvaa, mi ghau tau nea ge didira na vatei polo na lei tinoni gito.” \x - \xo 21:13 \xt Jeremiah 7:11\x* \p \v 14 Rana rorodo maia rana labe tara mai tatana tana Valetabu me kisu utora. \v 15 Na lei manesukaghi kamanagho, mana lei manetarai ni vetena nina Moses tara rutu tana bona tara righighi na lei totobo haeharegha te gonighi, mana lei gari pile tara ghaeghahe ilokana na Valetabu, “Holoutoa na vaivarina David!” \v 16 Vaho ge gaira tara huatia Jesus, “?Rongo vakalea so na hava tara nia ghaeghahe?” \p Jesus te bosa tughu, “Eo, inau tu rongovia so! Tau kokoe te vagha tau mua ghilala utoa na hava na gegere tabu te bosaa, \q1 ‘Ighoe to taraira na lei gari pile mana lei meomeo \q2 ge kara holohabagho.’” \x - \xo 21:16 \xt Buka Linge 8:2\x* \p \v 17 Ma Jesus te sanira, me rughuhoru sania na komu sule, ge sara i Bethany me maturu iga. \s1 Jesus te varangaa na ghai tara holoa nia na fig\f + \fr 21:18 \fk na fig \ft Sakai na ghai te vagha na ghai kaio.\f* \r (Mark 11:12-14, 20-24) \p \v 18 Tana bona te pulohi tana komu sule tana roropo ghana, Jesus te vitolo. \v 19 Ma gaia te righia na ghai, tara holoa nia na fig lilighi ni halautu, me vaa lilighina, me vaevanea te taho iga siki vavanga, mana raurau vamua. Ma gaia te bosa vania na ghai, “Vuivuni taeni ighoe ko mua loghoa siki vavanga!” Mi tana bona keri na fig te sasagha tua.\f + \fr 21:19 \ft Jesus te varanga na fig te vagha na vaughilala itadira tana na totoro te dutu mai - righia Jeremiah 5:17.\f* \p \v 20 Mana lei vaovarongo tara righia ge ra nia hare, mara huahuatia, “?Ivei tea ge mina sasagha vaso na fig eni?” \p \v 21 Ma Jesus te bosa tughu, “E utuni inau tu bosa vanighau, ahei ke taluutuni me ke mua ghanaghana ruarua ke, ma gaia ke tangomanaa so na goniana ghua na hava tu gonia inau tana fig eni. Ma mua gaia vamua eni, sughua kau bosa vania na ghotu eni, ‘ko ghadaru mo ko tona tana tahi,’ kau vania ke, me ke kale.\x - \xo 21:21 \xt Matthew 17:20; 1 Corinthians 13:2\x* \v 22 Ke vagha kau taluutunia God ke, mi ghau kau lavighi na lei totobo soko kau nongighi tana kokoeliulivuti.” \s1 Na huatiana nina maana Jesus \r (Mark 11:27-33; Luke 20:1-8) \p \v 23 Ma Jesus te oli mai tana Valetabu. Mi tana bona te tarai iga, na manesukaghi kamanagho ma rana huhuli ni Jew tara mai tatana mara huatia, “?Ahei te vahegho na maana eni ge ko gonighi na lei totobo raini?” \p \v 24 Me bosa tughu vanira Jesus, “Inau ku huatighau nia sakai na huahuati. Ke vagha kau vaheu na bosatughuna ke, mi nau ku bosaa vanighau igeva na maana tu loghoa ge u gonighi nia na lei totobo raini. \v 25 ?Ivei te lavia na maana John Vulitabu ge vulitabu? ?Te lavia ta God pi tana tinoni vamua?” \p Gaira tara hughuhughu heghedira mara ghaghua, “?Na hava ka bosaa? Ke vagha ka bosa tughu, ‘Tatana God,’ ka ghaghua ke, ma gaia ke bosa tughu vanighita, ‘?Ivei tea, ge au mua taluutunia John?’ \v 26 Me vagha ka bosa, ‘Tatana na tinoni,’ ka ghaghua ke, mi ghita ta mataghu nia na hava na vuresubo kara gonia vanighita, na pukuna gaira tara taluutunia John na prophet.” \v 27 Vaho ge ra bosa tughu, “Ighai tai mua ghilala.” \p Ma Jesus te bosa vanira, “Na pukuna eni, inau ku mua bosa vanighau ghua ivei tu lavia mai na maana ge u gonighi na lei totobo raini.” \s1 Na bosa vavaghahadira erua na garimane \p \v 28 “?Na hava tau ghanaghana Itaeni? Na mane ga, te loghora erua dalena. Gaia te bosa vania na kamanagho me ghaghua, ‘Dale, taeni ko tona mo ko vaa lutu tana leghai ni wine!’ \p \v 29 “Ma gaia te bosa tughu, ‘E mua liogu!’ Mi murina mai, agaia te tughua na liona me tona tana leghai. \p \v 30 “Ma tamadira te ghoi tona ta ruani na dalena, ge bosa vania so te vagha. Ma gaia na gari te bosa tughu, ‘Eo, tamagu,’ hauvaa me mua tona. \v 31 ?Ahei tadira te goni taonia na hava tamadira te liona?” \p Gaira na vure tara bosa tughu, “Na kamanagho.” \p Ma Jesus te bosa vanira, “E utuni inau tu bosa vanighau, ‘Rana hahi tara vaghara na lei vahikolu rongo mana lei rebi kara haghe tughughau tana kinakabuna God. \v 32 Ma John Vulitabu te mai ni tughunitateana vanighau na halautu maemane kau taonia, mi ghau tau mua taluutunia. Ma gaira na lei vahikolu rongo mana lei rebi tara taluutunia mara tughulio. Hauvaa, mi tana bona tau righighi raini ke, mi ghau tau mua tughui na liomiu ma kau taluutuni.” \x - \xo 21:32 \xt Luke 3:12; 7:29-30\x* \s1 Na bosa vavaghahadira na lei tinoni righitaoni leghai \r (Mark 12:1-12; Luke 20:9-19) \p \v 33 “Kau rongovia eruani na bosa vavaghaha! Na tinoni logho pari te subai nina vuavua tara holoi nia na grape ta nina leghai,\f + \fr 21:33 \fk na grape ta nina leghai \ft na leghai ni grape na vaughilala te vaghara rana vure Jew - righia Isaiah 5:1-7\f* me peo talighutia. Keri ge ghelia na gilu tana vatu na vatei bita wine, me kisua na vale ni vatogha. I murina, gaia te sodora balu na tinoni ge kara righitaonia nina leghai. Soko, ge tona tana kema keha.\fig Na vale ni vatogha tana leghai ni grape|alt="Vineyard Watchtower" src="HK00105B.TIF" size="col" loc="33-34" copy="HK00105B" ref="21:33" \fig* \v 34 Tana bona te sara na bongi ni vahikoluani na vavanga tara mada, vaho ge vetenara nina lei tinoni lutu ge kara vaa lavia na tunuvana gaia itadira rana tinoni righitaoni. \v 35 Mana lei tinoni righitaoni tara lotira nina lei tinoni lutu, na diki tara ramusia, eruani tara labumatea, me toluni tara petamatea.” \p \v 36 “Ma gaia te ghoi nira vetena na balu tinoni lutu, tara subo vulera tara diki tona, mana lei tinoni righitaoni tara gonia vanira so na hava tara gonia vanira na diki ovu. \v 37 Ge nia vetena sosoko na dalena. Te ghanaghana ke, ‘Agaira kara talumavaa na dalegu.’ \v 38 Hauvaa, mi tana bona na lei tinoni righitaoni leghai tara righia na dalena, gaira tara bosa heghedira, ‘Aeni na puku ni dalena na tinoni te loghoa na leghai. Ka labumatea, ge ka loghoi nina lologho!’ \v 39 Ma gaira tara lotia, mara sonikeha tana leghai, ge ra labumatea.” \p \v 40 Soko vaho ge, a Jesus te huatira na lei manesukaghi kamanagho ma rana huhuli ni Jew, “?Mi tana bona ke mai na tinoni te loghoa na leghai ke, na hava ke gonia vanira na lei tinoni righitaoni?” \p \v 41 Ma gaira tara bosa tughu, “Agaia ke labumatera na lei tinoni dika, me ke vahera na leghai na lei tinoni keha kara righitaonia. Gaira kara nia hevei na tunuvana tana puku ni bonani.” \p \v 42 Ma Jesus te bosa vanira, “Ighau tau idumia tua na gegere tabu te ghaghua, \q1 ‘Na vatu ngasi tara ngelea na lei tinoni kisu vale, \q2 itaeni te liliu ni puku ni vatu. \q1 Aeni nina lutu Lord God, \q2 te haeharegha na vaevaneana.’ \x - \xo 21:42 \xt Buka Linge 118:22-23\x* \p \v 43 “Na pukuna eni inau tu bosa vanighau, God ke lavikeha tamiu na kinakabuna me ke vahera na lei kema tara taonia na hava God te liona, te vagha na ghai te nia hevei na vavanga te uto. \v 44 Gaira udolu kara nia saisarikiba ma kara nia torotopo na vatu ngasi keri, ke vahaghitaili ngangatara. Ma ge ke tumu savua siki sakai ke, gevaa ke marutaa.” \v 45 Na lei manesukaghi kamanagho mana lei Pharisee tara rongovia Jesus te bosai rana bosa vavaghaha raini, ge ra ghilalaa, gaia te bosara. \v 46 Ma gaira tara tabotabo ge kara lotia, hauvaa mara mua lotia mua, na pukuna tara mataghunira na vuresubo, na pukuna na vuresubo tara ghilalaa Jesus na prophet. \c 22 \s1 Na bosa vavaghahana na gougonu ni sonikolu \r (Luke 14:15-24) \p \v 1 Ma Jesus te ghoi bosa vavaghaha vanira na vure me ghaghua, \v 2 “Na kinakabuna God, te vagha eni. Na vunaghi haba te gonidilaa na gougonu ni sonikolu vania dalena. \v 3 E nira vetena nina ghairau ge kara va bosa vanira rana kulana, na mai tana gougonu ni sonikolu, mara hove na mai. \v 4 Keri ge ghoi nira vetena na balu ghairau keha, na va bosa vaniadira so tara diki holora tua, ‘Kau mai taeni tana vangakolu! Nigua na lei tinoni lutu tara matei tua na lei buluka sule mana pile, tara sule na matedira, mara ghalati tua, me gonidila tua na lei totobo. Keri ge kau mai mughua!’ \v 5 Hauva gaira tara holora tara mua talu kokoedira, mara tona taonia vamua na lutudira - balu tara vaa tona tana leghai, mana balu tara tona tana malei sabiri. \v 6 Mana balu itadira tara lotira mara ramusira, mara labumatera na lei ghairau. \v 7 Mi tana bona na vunaghi haba te rongovighi raini, me rutu ngangata, me nira vetena nina lei malaghai, mara va matera rahei tara labupolo, mara tungi taghalaghinighi na lei komudira. \v 8 Keri ge holokolura nina ghairau, me vanira, ‘Nigua na gougonu ni taulaghi te gonidilaa tua, mana vure tu holora te mua ulaghadira. \v 9 Itaeni, vaho ge kau tona tana lei halautu tina, ma kau holora mai tana gougonu arahei tua kau sodora.’ \p \v 10 “Keri ka mana lei ghairau tara ghoi tona tana lei halautu, na holoaadira na lei tinoni tara topora, rana uto mana dika. Mana vure raeni tara vonughia na vale ni sonikolu. \v 11 Na vunaghi haba te righi tetetera agaira te holora, ge righi topoa sakai na tinoni te mua nia pupulu na tivi ni sonikolu, \v 12 mana vunaghi haba te huatia, ‘?Kula, na hava te ghua ge o mua nia pupulu na tivi ni sonikolu?’ Mana mane te mua bosaa siki bosa.\f + \fr 22:12 \ft Na mane tana tete eni te vagha na mane te ghanaghana te malumu te haghe tana kinakabuna God, hauvaa te mua tughulio.\f* \v 13 Mana vunaghi haba te bosa vanira nina lei ghairau, ‘Pitia na limana mana tuana! Ma kau soni horua tana pungi! Iga na vure kara vaa tangi ma kara girigiri livo.’” \x - \xo 22:13 \xt Matthew 8:12; 25:30; Luke 13:28\x* \v 14 Ma Jesus te bosa sosokoa, “Na pukuna God te holora tara subo, mana balu vamua te vilira.” \s1 Rana Pharisee tara huatia Jesus nia na takisi \r (Mark 12:13-17; Luke 20:20-26) \p \v 15 Rana Pharisee tara tona ni gonidila ni kisu ghana na mate Jesus. \v 16 Mara nira vetena balu didira vaovarongo mana balu ghua ta nina ovu a Herod vania Jesus mara ghaghua vania, “Tarai, ai ghilalagho, to nia kokoe na utuni. Ighoe to taraira na lei tinoni nia nina utuni God, na pukuna to mua mataghunia ahei. \v 17 Ko bosa vanighai mai. ?Ivei tea, e hughua dida na vetena ge ka pelua na takisi vania na vunaghi haba ni Rome, pe taho?”\f + \fr 22:17 \ft Ke vagha Jesus te bosa, “Eo!” - na vure udolu kara rutu ngangata vania na pukuna tara mua liodira pelua na takisi. Ke vagha Jesus te bosa, “Taho!” - rana Pharisee kara lotia ma kara hea itadira rana malaghai ni Rome, ge kara totoroa. \f* \p \v 18 Ma Jesus te pukua tua didira na sorisori, ge bosa vanira, “Ghau rana kiko! ?E ghua ge au tabotabou? \v 19 Kau tatea vaniu mai va sakai na rongo tau pelua nia na takisi!” Ma gaira tara nia mai vania na rongo. \v 20 Ge huatira, “?Ahei na totoghalena, mana ahana igaa eni?” \p \v 21 Ge ra bosa vania Jesus, “Caesar, na vunaghi haba ni Rome.” \p Me ghaghua, “Me uto va, kau vahea na vunaghi haba ni Rome nina lei totobo te loghoi, ma vania God na lei totobo te loghoi.” \v 22 Mi tana bona tara rongovia te vaghaa eni, ma gaira tara nia hare, mara tona sania. \s1 Na Huatiana na tughuruoli tana mate \r (Mark 12:18-27; Luke 20:27-40) \p \v 23 Na bona vaghana so keri, na balu Sadducee tara mai ta Jesus. Gaira tara mua taluutunia na tinoni ke tughuru oli tana mate.\x - \xo 22:23 \xt Gehegehedira 23:8\x* \v 24 Keri ge ra ghaghua, “Tarai, Moses te bosa ke, na mane te taulaghi me ke mua vahua siki gari me ke mate ke, mana hoghona ke ghoi tauna na vaivine te mate sania. Ma ge koro vahuhu gari ke, mana gari eni, te vagha na dalena na hoghona te mate tua. \x - \xo 22:24 \xt Buka Vetena 25:5-6\x* \v 25 Mo ko righia e vitu tamahoghoni tara haghara iani idania, mana kamanagho te taulaghi, me mua vahuhu gari, me mate, mana hoghona te ghoi tauna so na vaivine keri. \v 26 Me vaghaa so ghua na ruani, me ghoi ghaghua so iga na toluni. Ma gaira udolu ara vitu tara tauna. \v 27 Mi murina, ge mate na vaivine. \v 28 ?Mi tana bona kara tughuru oli tana mate, ahei itadira ke puku ni tauna na vaivine, na pukuna gaira udolu tara tauna?” \p \v 29 Ge bosa tughu vanira Jesus, “Au hahi ighau, na pukuna tau mua taluutunia ge na lei tinoni kara tughuru oli tana mate! Na pukuna tau mua manahana uto na gegere tabu, pa nina maana God. \v 30 Tana bona na lei tinoni mate kara tughuruoli, tara vaghara na lei angel i kokou tara mua taulaghi. \v 31 Ku bosatatea vanighau ivei te vaghaa na tughuruoli tana mate. Au idumia so na hava te bosaa vanighau tua God murina tara mate tua Abraham ma Isaac ma Jacob, \v 32 ‘Inau God nina Abraham, ma God nina Isaac, ma God nina Jacob.’ \x - \xo 22:32 \xt Buka Rughuhoru 3:6, 15\x* Na ghanaghana iga, agaia na God vanira tara vola, mua vanira tara mate.” \p \v 33 Tana bona na vure subo tara rongovia eni, agaira tara nia hare nina taratarai. \s1 Na vetena te haba ngangata \r (Mark 12:28-34; Luke 10:25-28) \p \v 34 Tana bona na lei Pharisee tara rongovia Jesus te va betora na Sadducee, gaira tara kokolu, \v 35 ma sakai itadira na manetarai ni vetena nina Moses te liona na tabotaboana nia so sakai na huahuati. \v 36 Keri ge ghaghua, “?Tarai, ivei itadira nina lei vetena Moses te haba vule vaa?” \p \v 37 Ma Jesus te bosa tughu vanira, “Kau dolovia mughua na Lord nimiu na God, nia na tobamiu soko, mana tarungamiu soko, mana ghanaghanamiu soko. \v 38 Aeni na puku ni vetena te haba vule vaa. \v 39 Eruani na puku ni vetena haba te vaghaa so ghua, kau dolovia na ghamiu na komukolu, te vagha tau dolovighau heghemiu. \x - \xo 22:39 \xt Buka Vetena 19:18\x* \v 40 Agaighi udolu nina lei vetena Moses ma didira na taratarai rana prophet tara nighi ghanaghana kodo i vuvungani erua na vetena raini.” \s1 Na huatiana na Christ \r (Mark 12:35-37; Luke 20:41-44) \p \v 41 Tana bona rana Pharisee tara vaukolu, a Jesus te huatira, \v 42 “?Ahei tau ghanaghana ighau na Christ eni? ?Ma hei na vaivarina?” \p Ma gaira tara bosa tughu, “Agaia na vaivarina David na vunaghi haba.” \p \v 43 Ma Jesus te ghoi huahuatira, “?Ivei tea ge hulia na Tarunga Tabu, David ge holoa nia Lord? Na pukuna David te bosa idania, \q1 \v 44 ‘A Lord God te bosa vania nigua na Lord, \q1 Sopou iani tana pala madologu ge koro vunaghi pungisira na lei tinoni, \q1 ritini ke sara na bona ge ku sonihorura ghamua na lei levunimate \q2 sarana nimua na maana.’ \x - \xo 22:44 \xt Buka Linge 110:1\x* \p \v 45 “?Ke vagha a David te holoa nia Lord na Christ ke, mi vei tea ge na Christ ke ge vaivarina ghua David?” \p \v 46 Taho ahei ke bosaa siki bosa tughu vania Jesus. Mi murina na bongi kiri, me mua huatia nia tua siki huahuati ahei. \c 23 \s1 Jesus te kokoe ngelera \r (Mark 12:38-39; Luke 11:43, 46; 20:45-46) \p \v 1 Mi murina eni, Jesus te kokoe vanira rana vuresubo mana lei nina vaovarongo, \v 2 me ghaghua, “Lei manetarai ni vetena nina Moses, mana lei Pharisee, tara loghoa soo na maana na toghiani nina lei vetena Moses. \v 3 Keri ke, ma kau taonighi mughua na lei totobo tara bosai kau nei. Hauva, kau bei taonighi na nilabudira, na pukuna tara mua kabu taonighi na hava tara nighi tarai. \v 4 Tara talui na lei vetena te vahola ge kara pisalira nia na vuresubo, te vagha na lei hohola te mava. Hauvaa mara mua hangara na vure na ghateani na lei hohola raini. \v 5 Ra gonighi na lei gehegehe, ge na lei tinoni kara talunaghora. Kau righighi vaa na sulena na lei bokisi ni kokoeliulivuti tara pitighi tana lima mana rae, mara gerei gaa na lei levu ni gegere tabu!\f + \fr 23:5 \fk bokisi kokoeliulivuti \ft Tana leu ni Greek ‘Phylactery’: Na vure Jew tara pitighi na lei bokisi kokoeliulivuti tana limadira mana raedira te vagha na bokisi ni masese. Ilokana tara gerei na lei levu ni gegere tabu ge hahangadira tara ghanaghana olighi nina lei baubahu God. Righia Eruani Vetena 6:4-9, 11:18-21; Buka Iduidu 15:38.\f* Kau righighi ghua na daroni na sagasagani didira na pupulu.\fig Na Pharisee te pitighi na bokisi kokoeliulivuti tana lima mana rae|alt="A Pharisee tied a prayer box on his arm and forehead." src="HK00274B.TIF" size="col" loc="5-6" copy="HK00274B" ref="23:5" \fig* \v 6 Ra liona na bona uto tana bona ni vangakolu, mana puku ni malei sopou uto ilokani na lei vale kokoeliulivuti ni Jew. \v 7 Mara liona ge na lei vure kara holopangotira nia na talumava tana bona ni malei sabiri, mana vuresubo kara holora nia, ‘na tarai.’ \p \v 8 “Mi ghau ghua kau bei hologhau nia gea ‘na tarai,’ na pukuna ighau udolu tau tamahoghoni, ma sakai vamua na tarai tau loghoa. \v 9 Ma kau bei holoa nia gea ‘Tamada’ siki sakai iani maramana, a sakai vamua tua na Tamada ikokou. \v 10 Maia, kau bei hologhau nia gea, ‘Lord,’ na pukuna a sakai vamua tua nimiu na Lord, inau, na Christ. \v 11 Ahei ke haba ighobumiu ke, ma gaia ke nimiu na ghairau.\x - \xo 23:11 \xt Matthew 20:26-27; Mark 9:35; 10:43-44; Luke 22:26\x* \v 12 Ahei ke taluhabaa heghena ke, a God ke talumuria, ma hei ke talumuria heghena ke, ma God ke taluhabaa.\x - \xo 23:12 \xt Luke 14:11; 18:14\x* \s1 Jesus te pasara rana kiko \r (Mark 12:40; Luke 11:39-42, 44, 52; 20:47) \p \v 13 “God ke tangotoroghau, ighau rana manetarai ni vetena nina Moses ma rana Pharisee, rana kiko! Ighau tau vongotia na mataulana na kinakabuna God vanira na lei tinoni. Sughua ighau kau mua haghevia, mau mua taladira ghua rahei tara tabotabo ge kara vaa haghevia. \v 14 \f + \fr 23:14 \ft Na balu gegere tabu tara talua hangavulu vati na tete 14:\fq God ke tangotoroghau rana manetarai ni vetena nina Moses ma rana Pharisee! Ighau rana kiko na pukuna, tau va lavighi nina lologho tadira rana matesasani, ma sakai vamua kau kokoeliulivuti daro ni bona ngangata ge na vure tara talumavaghau tana bona tara rongovighau so. Na pukuna keri, me ke sule vule vaa na totoro vanighau. \f* \p \v 15 “God ke tangotoroghau, ighau rana manetarai ni vetena nina Moses mana Pharisee, rana kiko! Ighau tau tona kolili tana lei komu parilonga mi tana lei koukomu, ge kau liliua na liona siki sakai ge ke mai taonighau. Mi tana bona ke tala taonighau ke, mi ghau tau savungia na dika tana tinoni keri, ge ke tona tana lake kasilaa te vaghaghau ighau. \p \v 16 “God ke tangotoroghau ighau rana manetarai ni vetena nina Moses mana Pharisee, rana rorodo! Ighau tau bosaa, ge ke vagha siki sakai ke nia papari na Valetabu ke, sakai mana ke mua nea na hava te nia baubahu ke, me uto vania so. Hauvaa, ma ge siki sakai ke nia papari na gold ni Valetabu ke, me ke gonia mughua na hava te nia baubahu. \v 17 Ighau rana rorodo bule! Na Valetabu heghena vamua te mava vaa tana gold, na pukuna na Valetabu te nea na gold eni ge tabu! \v 18 Maia ghua tau bosa, ahei ke nia papari na bela tabu, ma sakai mana ke mua nea na hava te nia baubahu ke, me uto vania so. Ma hei ke nia papari na hevei oli tana bela tabu ke, gaia keri ke gonia mughua na hava te nia baubahu. \v 19 Ighau rana rorodo bule! Na bela tabu te mava vulea vaa na heveioli, na pukuna na bela tabu te nea ge tabu na heveioli. \v 20 Keri ge tana bona siki sakai te nia papari na bela tabu ke, gaia te nia papari na bela tabu kolui na heveioli vuvungana. \v 21 Tana bona siki sakai ke nia papari na Valetabu ke, gaia te nia papari ghua a God te ghahaa igaa. \v 22 Mi tana bona siki sakai ke nia papari na kokou, gaia te nia papari na malei sopouna God, maia gaia te sopou i vuvungana.\x - \xo 23:22 \xt Isaiah 66:1; Matthew 5:34\x* \p \v 23 “God ke tangotoroghau, ighau rana manetarai ni vetena nina Moses mana Pharisee, rana kiko! Ighau tau hea God na hangavuluni ta nimiu na lei lologho sule, me va sara ghua ta nimiu na lei lologho pile kikighi. Hauvaa mau nighi murilio na taoniani na lei puku ni vetena, haba va, na dete maemane, na veiarovi, mana taluutuni. E uto tua tau hea God na hangavuluni nimiu na lei lologho, hauva ka, ma kau bei sanighi ghua na lei puku ni vetena.\x - \xo 23:23 \xt Buka Vetena 27:30\x* \v 24 Na huhuli rorodo ighau! Au heoti kehaa na noinoi tana ghamiu na beti, hauva mau mua ghilala tau sonomia na camel. \p \v 25 “God ke tangotoroghau, ighau rana manetarai ni vetena Moses mana Pharisee, rana kiko! Ighau tau sau marabui vamua na murini nimiu na seu mana popo, hauvaa mana tobamiu te vonughighi na lei totobo meto te vaghai na gunaguna mana vangapaitu. \v 26 Ighau rana Pharisee rorodo! Kau diki marabui na lokani na tobamiu, vaho ge ke marabu udolu ghua na hulimiu. \p \v 27 “God ke tangotoroghau ighau rana manetarai ni vetena nina Moses mana Pharisee, rana kiko! Ighau te vaghaghau na lei tavughi tara pupura na saghaleani, me vaovaolu na vouvotuni, mi lokani te vonughighi na lei huli mana vinahi te mabulu.\x - \xo 23:27 \xt Gehegehedira 23:3\x* \v 28 Te vagha eni ke, ighau tau utoutoa tana matadira na lei tinoni, mi lokamiu te vonughighi na kiko mana tangohahi. \s1 Jesus te diki bosadilai didira na totoro \r (Luke 11:47-51) \p \v 29 “God ke tangotoroghau ighau rana manetarai ni vetena nina Moses mana Pharisee, rana kiko! Ighau tau goni utoi didira na vatuluma ni beku rana prophet idania, mau vaguvagui na lei vaughilaladira, gaira tara kabu maemane, \v 30 mau ghaghua, ‘Ke vaghaa ka ghahaghita tana bongidira na lei vaivarida idania ke, ma ka mua labumatera na lei prophet.’ \v 31 E tate ghau ighau tau vaivaridira, tara labumatera na lei prophet. \v 32 Kau tona haliu so, ma kau goni sokoi na hava tara vuivunighi tua rana vaivarimiu! \v 33 Ighau te vaghaghau rana poli mana lei daledira! Kau mua tangomana na sogha saniana na totoro ni Betidalo!\x - \xo 23:33 \xt Matthew 3:7; 12:34; Luke 3:7\x* \v 34 Mu ku bosa vanighau gatu, ku nira vetena vanighau mai na lei prophet, ma rana manaha, mana lei manetarai, ma kau labumatera na balu itadira, ma kau patokira na balu, ma kau ramusira na balu tana vale kokoeliulivuti ni Jew, ma kau tivaa kolilira tana lei komu. \v 35 Ma God ke tangotoroghau nia na labumateadira na lei tinoni maemane tara ghahara tana maramana eni, ge kale oli ghau te vuivuni mai tana mateana Abel te maemane, ritini tana mateana Zechariah dalena Barachiah na vaivarimiu tara labumatea ilokana na Valetabu i ghobuna na Bona tabu mana bela ni sukaghi.\x - \xo 23:35 \xt Vuivuni 4:8; 2 Vavata 24:20-21\x* \v 36 Ighau na vavata ni tinoni itaeni, e utuni inau tu bosa vanighau, na lei totobo raini ke kale pulohighau.\x - \xo 23:36 \xt Matthew 24:2\x* \s1 Jesus te dolovia Jerusalem \r (Luke 13:34-35) \p \v 37 “Ighau rana vure ni Jerusalem! Rana vure ni Jerusalem, tau labumatera na lei prophet, mau petamatera na lei tinoni hola rongorongo, God te nira vetena vanighau mai. Me subo tua na bona te liogu na avehiamiu nia na luhugu te vagha na kudo te taovira na dalena sara ni ghatana, mau mua lubatiu. \v 38 Keri ge God ke sogha sania na valemiu me ke ohua.\x - \xo 23:38 \xt Jeremiah 22:5\x* \v 39 Mi nau tu bosa vanighau gatu, te vuivuni taeni, kau mua ghoi righiu ghua polo kau bosaa, ‘God ke vautoa gaia te mai tana ahana Lord God!’”\x - \xo 23:39 \xt Buka Linge 118:26\x* \c 24 \s1 Jesus te bosaa na durakeana na Valetabu \r (Mark 13:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Ma Jesus te rughuhoru sania na Valetabu, ma nina vaovarongo tara mai tatana, ge ra tughunitatea vania na rongoraghana mana lei hegohegona na Valetabu. \v 2 Ge vanira, “E uto ngangata. Hauvaa, e utuni ku bosa vanighau, rana levunimate kara durakea na Valetabu, ge kara soni keha udolui na lei vatu tana sopa malani.”\f + \fr 24:2 \ft Tana na bona 70AD, na malaghai ni Rome tara durakei Jerusalem mana Valetabu. \f* \fig Na Valetabu tana bongina Jesus|alt="Temple in the time of Jesus" src="LB00250B.TIF" size="col" loc="1-2" copy="LB00250B" ref="24:2" \fig* \s1 Gunaguna mana koengele \r (Mark 13:3-13; Luke 21:7-19) \p \v 3 Jesus te sopou tana ghotu ni Olive, ma rana vaovarongo tara mai tatana mara huatia heghedira, “?Ko tughunia vanighai, ke ghuanigha ke kale na lei totobo raini, mana hava ghua siki vaughilala ke kale inaghona na maiamu, mana bongi sosoko?” \p \v 4 Ge bosatughu a Jesus, “Kau righitaonighau, ke bei pegoghau gea siki sakai. \v 5 Na pukuna ara subo na vure pegopego kara mai tana ahagu, ma kara ghaghua, ‘Inau na Christ,’ ma kara bulekaghinira na vuresubo. \v 6 Igeva kau rongovia na tagumuna na kisumate ke dutu mai, mana tutuguna na kisumate te sagau. Ma kau bei nia ghaghua gea, igeva ke kale, me mua gaia mua na sosoko ni bongi. \v 7 Na sopa kema kara veitotoghoni heghedira, mana sopa kinakabu kara veitotoghoni heghedira. Mi geva ke kale ghua na ngengere, mana anu, ivei mi vei. \v 8 Na lei totobo raini te vaghaa na vuivuni ni vahaghitaili te vaghara na lei vaivine tana vuivuni ni vahuhu. \v 9 Mi tana bona eni ghamiu na levunimate kara lotighau, ma kara lubatighau vaa tana totoro, vaho ge kara mateghau. Mana lei tinoni soko kara nighau sika, na pukuna ighau tau taoniu inau. \v 10 Mi tana bona eni ghua, e subo na tinoni itamiu kara sanighi didira na taluutuni, ma kara sopa perora heghedira, ma kara nira sika heghedira. \v 11 Me subo ghua na prophet sorisori kara mai tate, ma kara huli kehara na vuresubo. \v 12 Na pukuna na hahi te sepalaghi tana tinoni, me kubolua didira na dolo. \v 13 Ma hei tua na tinoni vaghana ke vadangitai ritini tana sosoko, agaia ke vola. \v 14 Na lei tinoni tara tughunitatea na Rongorongo Uto vaolu eni nia na kinakabuna God, tana maramana udolu, ge kara rongovia na lei tinoni tara ghahara tana lei kema udolu. Me ke sara tana bongi sosoko. \s1 Na totobo mamataghugha \r (Mark 13:14-23; Luke 21:20-24) \p \v 15 “Vaho ge igaa tana bona kau righia na totobo dika te mamataghugha, te bosaa tua na prophet Daniel idania, \x - \xo 24:15 \xt Daniel 9:27; 11:31; 12:11 \x* ke tughuru tana bona tabu ke, (Kau righi utoa na ghanaghana ilokana), \v 16 keri ge, gaira udolu tara ghahara i Judea kara sama dato va mughua tana lei ghotu. \v 17 Na tinoni te kabu vuvungana na vouvotu ni valena,\f + \fr 24:17 \ft Na lei vouvotu ni valedira Jew tara popopo. Mi tana bona te papara i dani subo na vure kara tona tana vouvotu ma kara sopou tana ghuri.\f* ke bei horu gea me ke va lavighi na lei nina totobo tana valena. \v 18 Na tinoni ke ghahaa ta nina leghai, ke bei olivia gea nina pupulu.\x - \xo 24:18 \xt Luke 17:31\x* \v 19 Ke mamataghugha tana lei bongi raini vanira lei vaivine bohe, ma vanira ghua rana vaivine tara logho meomeo. \v 20 Kau kokoeliulivuti vania God, ge kau mua sama kolili tana bona ni bihi mana Sabbath, \v 21 na pukuna na gunaguna tana bongi vaghana eni, te mamataghugha vulea va na lei bongi soko te vuni tana vuivunina na maramana me sara gatu tana bongi itaeni, me ke mua ghoi ghaghua tua iga, siki totobo vaghana eni.\x - \xo 24:21 \xt Daniel 12:1; Na Livu 7:14\x* \v 22 Ma God te soni kukului na lei bongi ni vahaghitaili. Ke mua nea iga te vaghaa ke, me ke mua vola siki tinoni. Mana pukuna nina tinoni vivili iga, keri ge soni kukului mai God na lei bongi raeni. \v 23 Kau bei taluutunia gea siki sakai ke bosa vanighau, “Righia! Aeni na Christ!’ pa, ‘Akeri agaia!’ \v 24 Na lei Christ sorisori mana prophet sorisori kara mai tate, ma kara gonighi na lei butuli sule ke maromangagha, ge kara pego tangomanara nia nina vure te vilira tua God. \v 25 Kau rongo mai, inau tu diki bosadilai vanighau tua. \v 26 Sogea na vure kara bosa vanighau, ‘Kau righia agaia tana bona aroha,’ kau bei va gea igaa. Pa kara bosa vanighau, ‘gaia te polopolo iani,’ kau bei taluutunira. \v 27 Mi nau na Dale Tinoni ku mai vaghaa na viti, te vitilia i ulu mi boko tana parako.\x - \xo 24:27 \xt Luke 17:23-24\x* \v 28 Te vagha eni ke, ivei tua ke pipili na huli ni tinoni mate, kara vahikolu iga na lei manukama.\x - \xo 24:28 \xt Luke 17:37\x* \s1 Na maiana na Dale Tinoni \r (Mark 13:24-27; Luke 21:25-28) \p \v 29 “I murina vamua na lei gunaguna tana lei bongi raini, \q1 ‘na aho ke pungi, \q2 mana vula ke mua marara, \q1 mana lei veitughu kara kutu horu mai tana parako, \q2 ma God te alealei na lei maana ni kokou.’ \x - \xo 24:29 \xt Isaiah 13:10; 34:4; Ezekiel 32:7; Joel 2:10, 31; 3:5; Na Livu 6:12-13\x* \p \v 30 “Vaho ge na vaughilalana na Dale tinoni ke tate tana parako, mana vure ni lei kema tana maramana kara tangi, kara righiu inau, na Dale Tinoni, ku mai tana parako ni kokou nia na maana mana rongoragha.\x - \xo 24:30 \xt Daniel 7:13; Zechariah 12:10-14; Na Livu 1:7\x* \v 31 Nia na tangina na tavuli sule, mi nau ku nira vetena rughuhoru nigua na lei angel tana sopa piuna na maramana, ma gaira kara vahikolura nigua na lei vure vivili tana maramana. \s1 Na hava na vaughilala ta naunaua tana fig \r (Mark 13:28-31; Luke 21:29-33) \p \v 32 “Na ghai tara holoa nia na fig ke, te talua vanighau na vaughilala. Tana bona te maumauri me ngasi na lei otona me ke vuivuni ni pururu na raurauna ke, ighau tau ghilalaa te dutu tua na bona ni ara. \v 33 Te vaghaa ghua so, tana bona kau righighi na lei totobo raini ke, mi ghau kau ghilalaa na bona ni bongi sosoko te dutu mai tua. \v 34 E utuni inau tu bosa vanighau, ‘Na vavata eni ke mua pisu mua me ke kale tua na lei totobo raini. \v 35 Na parako mana pari kara taghara, mana lei bosagu ke ghaha kasilaa.’ \s1 Taho siki sakai ke ghilala na dani mana bongi ni oli maiana na Dalei Tinoni \r (Mark 13:32-37; Luke 17:26-30, 34-36) \p \v 36 “Na bongi keri, taho ahei ke ghilaa na bona mana bongi vaghana. Ma sughua gaira na lei angel i kokou, pana Dale. Mana Mama heghena vamua te ghilalaa. \v 37 Na maiana na Dale Tinoni ke vaghaa ghua na hava te kale tana bongina Noah.\x - \xo 24:37 \xt Vuivuni 6:5-8\x* \v 38 Na lei bongi naghona na lualua, na vure tara vanga mara inu, na lei mane mana vaivine tara taulaghi, me va sara tana bongi a Noah te haehaghe tana vaka. \v 39 Mara mua ghilalaa na hava te kale, ma vaho tua te mai ghoro kehara na lualua. I kakeri ghua ke ghaghua iga na maiana na Dale Tinoni.\x - \xo 24:39 \xt Vuivuni 7:6-24\x* \v 40 Tana bona vaghana keri, erua na mane koro lutu tana leghai, God ke lavi kehaa sakai, mana dolana ke ghana olia. \v 41 Me rua na vaivine koro ghighiri, God ke lavia kehaa sakai, mana dolana ke ghana olia. \v 42 Kau righitaonighau, na pukuna tau mua ghilalaa na bongi ia ku saravighau, inau nimiu na Lord. \v 43 Ge teke ghilala na puku vale na bona ni bongi ke mai iga na tinoni gito ke, igeva ke dai, me ke mua lubatia na tinoni gito ge ke haghevia na valena. \v 44 Te vagha keri ke, mi ghau kau gonidila haia tua, na pukuna na Dale Tinoni ke mai tana bona ni bongi tau mua pitudilaa igaa.\x - \xo 24:44 \xt Luke 12:39-40\x* \s1 Na tinoni lutu maemane \r (Luke 12:41-48) \p \v 45 “?Ahei sughua na tinoni lutu te maemane me manahagha? Agaia keri te talua na vunaghina na righitaoniadira rana dolana. Agaia ke tuvali kaekagea vanira ghadira na vanga tana puku ni bona. \v 46 Na vunaghina ke vautoa na tinoni lutu keri, ke vagha ke topoa gaia te lutu utoa na lutuna tana bona ke oli mai. \v 47 E utuni tu bosa vanighau, na tinoni lutu keri, na vunaghina ke talua me ke righitaoni udolui nina lei lologho. \p \v 48 “Me ke vagha na tinoni te mua lutu maemane ke, mi gevaa, ke ghanaghana heghena tana liona, ‘Igeva ke daro ni bona vaho ge ke oli mai na vunaghigu.’ \v 49 Keri ge vuivuni ni ramusiadira rana dolana me vanga me inu kolura tara inu bulebule. \v 50 Mana vunaghina na tinoni lutu ke sara oli mai tana dani mana bona ni bongi te mua ghilalaa. \v 51 Mana vunaghina ke rutu ngangata, me ke tiva kehaa na tinoni te mua lutu maemane, me ke vaa vahaghitaili kolura na vure kikokiko, igaa ke va tangi me ke girigiri livo.” \c 25 \s1 Na bosa vavaghahadira hangavulu na tahula marabu \p \v 1 Jesus te bosaa, “Mi tana bona vaghana keri, na kinakabuna God ke vagha eni. Ra hangavulu na tahula marabu tara holatighi didira na bulu, ma kara va topoa na mane ke taulaghi vaolu.\x - \xo 25:1 \xt Luke 12:35\x*\fig |alt="Ten Virgins" src="LB00318B.TIF" size="col" loc="1-11" ref="Matthew 25:1" \fig* \v 2 E lima itadira tara bule, me lima itadira tara manahagha. \v 3 Gaira rana bule tara hola leai vamua didira na bulu mara mua hola kokoloni. \v 4 Ma gaira tara manahagha tara hola kolu kokoloni didira na bulu. \v 5 Gaia na mane taulaghi vaolu te mua mina sara, ge na lei tahula tara vuivuni ni tuatualenga, mara maturu. \v 6 E dutu tua na bongi hau, me tangi na ghuu, ‘Aeni tua gaia na mane ke taulaghi vaolu! Kau mai sodoa.’ \v 7 Na lei tahula tara tapatughuru mara gonidilai didira na bulu. \v 8 Ma rana bule tara bosa vanira tara manahagha, ‘Kau vaheghai mai na pile kokolo, ra kokoba tua nimami na bulu.’ \p \v 9 “Ma rana manaha tara ghaghua, ‘Taho! Ke mua manada ighita udolu. Kau tona tana malei sabiri, mi gaa kau va pelu heghemiu.’ \v 10 Keri ka, ma gaira rana lei tahula bule tara va pelu kokolo. \p “Mi muridira gaira tara tona, na mane ke taulaghi vaolu te sara mai, ma gaira e lima na tahula manahagha tara gonidila tara haghe kolua va tana gougonu ni taulaghi, mana mataula te vovongo. \v 11 I murina vaho ge ra sara mai rana lei tahula bule, mara kidikidi, mara ghaghua, ‘Maghutu! Maghutu! Ko lubati hagheghai.’ \p \v 12 “Me bosa tughu na mane te taulaghi vaolu me ghaghua, ‘Ku mua lubatighau tua! U mua ghilalaghau.’” \x - \xo 25:12 \xt Luke 13:25\x* \p \v 13 Keri ke, ge bosa Jesus me ghaghua, “Kau gonidilaa haia, na pukuna tau mua ghilala na dani mana bona ni aho ni maiagu.” \s1 Na bosa vavaghahadira tolu na tinoni lutu \r (Luke 19:11-27) \p \v 14 “Me vagha ghua so eni na kinakabuna God, na tinoni te gonidila ni vinano. Ge holo kolura nina tinoni lutu, ge vahera na maana ni righitaoniani na lei nina lologho. \v 15 Me hevei taonia sopa didira ghilala, na diki te vahea e lima na toga ni gold, mana ruana erua, mana toluni a sakai, vaho ge tona taonia nina vinano. \v 16 Na tinoni lutu te holai e lima na togha ni gold te va nighi lutu, ge topoi gaa e lima na togha ghua ivuvungani. \v 17 Me vagha ghua so te holai erua, te va nighi lutu, me topoi erua na togha ivuvungani. \v 18 Ma gaia na tinoni lutu te lavia sakai na togha, te tona me va gilupoloi tana pari nina gold na vunaghina. \p \v 19 “E daro ni bona vaho ge olivira mai na vunaghidira, me mai ni padalaghi ni vahikoluani nina na lei gold. \v 20 Na tinoni lutu te holai e lima na togha ni gold te mai, me ghaghua, ‘Maghutu! Righighi raini. E lima na togha to vaheu, mu ghoi sodoi vanigho iga e lima na togha tara sausavungi mai vuvungani.’ \p \v 21 “Mana vunaghina te bosa vania, ‘Uto ngangata! Ighoe na tinoni lutu maemane mo ghanaghana mava! Na pukuna to lio kikinima tana righitaoniani na lei totobo pile ke, mu ku ghoi vahegho na maana sule va tana righitaoniani na lei totobo sule. Ko mai ta nigua na togotogo.’ \p \v 22 “Keri ge na tinoni lutu te holai erua na togha te haghe, me ghaghua, ‘Maghutu! Righighi raini. Erua na togha to vaheu, mu ghoi sodoi vanigho iga erua na togha tara sausavungi mai vuvungani!’ \p \v 23 “Mana vunaghina te bosa vania, ‘Uto ngangata! Ighoe na tinoni lutu maemane mo ghanaghana mava! Na pukuna to lio kikinima tana righitaoniani na lei totobo pile ke, mu ku ghoi vahegho na maana sule va tana righitaoniani na lei totobo sule. Ko mai ta nigua na togotogo.’ \p \v 24 “Me mai na tinoni lutu te holai sakai na togha, me ghaghua, ‘Maghutu, u ghilalagho na tinoni to vahola mo barebare. To vaghaa na tinoni te ghelighi na hava to mua subai, me baorei na hava to mua vadei. \v 25 Keri ge u mataghu nigua, ge u va poloi nimua na rongo iloka ni pari. Ko righia! Raini so nimua na rongo.’ \p \v 26 “Mana vunaghina te bosa vania, ‘Na tinoni lutu te dika me lugu ighoe! O ghilalau tu ghelighi na hava tu mua subai, mu baorei na hava tu mua vadei! \v 27 Me uto va ge ko va talui nigua na rongo tana bank,\f + \fr 25:27 \fk Bank \ft Tana vale ni baobaore rongo. \f* ge ku hola kolui nia na pile ke vahui tana bona ku oli mai.’ \v 28 Ge bosa vanira nina lei tinoni lutu, ‘Kau lavikehai na rongo itatana ma kau vahea agaia te vaheoliu e hangavulu na togha ni gold. \v 29 Na pukuna vanira rahei tara lologho, ku ghoi savungighi vanira ma kara ghoi lologho au vule vaa. Ma rahei gaira tara mua lologho, ku lavikehai itadira na pile vamua tara loghoi.\x - \xo 25:29 \xt Matthew 13:12; Mark 4:25; Luke 8:18\x* \v 30 Kau soni horua na tinoni lutu te dika eni tana pungi, igaa ke va tangi me ke girigiri livo.’” \x - \xo 25:30 \xt Matthew 8:12; 22:13; Luke 13:28\x* \s1 Jesus te kokoea na dete sosoko \p \v 31 “Tana bona na Dale Tinoni ke mai vagha na vunaghi haba ta nina na maana mana rongoragha, mara nina na lei angel kolua, me ke kabu ta nina malei sopou ni vunaghi te rongoragha. \v 32 Mana vure tana lei kema udolu kara mai kokolu i naghona, vaho ge ke vilivokara igaa ra rua na ovu, te vaghaa na tinoni te righitaoni sheep, te vilivokara na lei sheep itadira na lei goat. \v 33 Me ke talura rana tinoni maemane tana pala madolona mana lei tinoni dika tana pala maulina. \v 34 Mana vunaghi haba ke bosa vanira tana pala madolona, ‘Ighau rana vure te vautoghau a Tamagu, kau mai ma kau loghoa na lologhotughu tana kinakabuna a Tamagu te gonidilaa vanighau mai tua tana vuivunina na maramana. \v 35 Na pukuna inau tu vitolo mau kutiu, mu haga inu mau heu na beti, mu sinogho mai mau holopangotiu tana valemiu. \v 36 Mu tu soesole mau pupuluu, mu vahaghi mau righitaoniu, mu haghau tana vale pipiti mau vaa kaou.’ \p \v 37 “Ma rana maemane tara bosa tughu vania, ‘?Lord, te ghuanigha tai righigho to vitolo mai kutigho, mo haga inu mai heo ghamua na beti? \v 38 ?Mi vei ghua na bona vaghana tai righigho to sinogho mai, mai holopangotigho tana valemami, mo to soesole mai pupulugho? \v 39 ?Te ghuanigha ghua tai righigho to vahaghi mai righitaonigho, mo haghagho tana vale pipiti mai gatu kaogho?’ \p \v 40 “Mana vunaghi haba ke bosa tughu vanira, ‘E utuni inau tu bosa vanighau, tana bona tau nei vania siki sakai na toposoo itadira rana taluutuni ke, me vagha tau nei vaniu tua inau.’ \p \v 41 “Ge ke bosa vanira tana pala maulina, ‘Kau tona keha itagua ighau te varangaghau a God! Kau va tona tana lake kasila, God te gonidilaa vanira Satan ma nina lei tarunga dika. \v 42 Na pukuna inau tu vitolo, mau mua kutiu, mu tu haga inu mau mua heu na beti. \v 43 Mu tu sinogho mai mau mua holopangotiu vaa tana valemiu, mu tu soesole mi ghau tau mua pupuluu, maia tu vahaghi mu haghau tana vale pipiti, mau mua mai kaou.’ \p \v 44 “Ma gaira kara bosa tughu vania, ‘?Lord, te ghuanigha tai righigho to vitolo, mo haga inu, mo sinogho mai, mo soesole, mo vahaghi, mo haghagho ilokana na vale pipiti, mai mua gehetighi vanigho na lei totobo raini?’ \p \v 45 “Mana vunaghi haba ke bosa tughu vanira, ‘E utuni inau tu bosa vanighau, tana bona tau mua nei vania siki sakai na toposoo itadira rana taluutuni ke, me vagha tau mua nei vaniu ghua inau. \v 46 Ma gaia ke vetenara gaira raini kara tona tana vahaghitaili kasila, ma rana maemane kara tona tana vola kasila.” \x - \xo 25:46 \xt Daniel 12:2\x* \c 26 \s1 Ra padangi popoloa na mateana Jesus \r (Mark 14:1-2; Luke 22:1-2; John 11:45-53) \p \v 1 Tana bona Jesus te nighi tarai soko na lei totobo raini, ge bosa vanira nina vaovarongo, \v 2 “Ighau tau ghilalaa tua, erua vamua na bongi taeni, me ke kale na Gougonu ni Lovovule,\x - \xo 26:2 \xt Buka Rughuhoru 12:1-27\x* mana Dale Tinoni, rana ghana levunimate kara lubatia ge kara patokia tana ghaivavala.” \p \v 3 Mana lei manesukaghi kamanagho, ma rana huhuli ni Jew tara vaukolu tana valena Caiaphas na puku ni sonisukaghi haba tana bongi keri. \v 4 Mara goni popoloa na padalaghi ni lotiana Jesus mana mateana. \v 5 Mara ghaghua, “Ka bei gonia tana bona ni gougonu, na pukuna kara gunaguna gea na vuresubo.” \s1 Jesus tara siusiua i Bethany \r (Mark 14:3-9; John 12:1-8) \p \v 6 Tana bona Jesus te hagha so i Bethany tana valena Simon na kuhu,\f + \fr 26:6 \fk kuhu \ft God te mavoa tua na kuhu itatana.\f* \v 7 na vaivine te nia mai tatana na popo vatu tara holoa nia na alabaster, te vonughia na kokolo uruurua te vahola ngangata na matena, agaia keri te siusiua nia na uluna Jesus tana bona te koli ni vanga.\x - \xo 26:7 \xt Luke 7:37-38\x* \v 8 Rana vaovarongo tara righia mara rutu. Ge ra ghaghua, “?E ghua ge soni leaa? \v 9 Te manana ge ke sabiria na kokolo uruurua eni nia na rongo sule, me ke vahera rana bona!” \p \v 10 Ma Jesus te ghilalaa na hava tara kokoehia, ge bosa vanira, “Kau bei lavibuleana na vaivine eni. E uto vaa na hava te nea vaniu. \v 11 Rana bona tara hagha talaura itamiu, mi nau ku mua ghaha kolughau haia.\x - \xo 26:11 \xt Buka Rughuhoru 15:11\x* \v 12 Na hava te gonia na vaivine eni ke, te gonidilaa vania na bekuagu. \v 13 E utuni inau tu bosaa vanighau nia eni, mi tana bona kau ladavaghinia na Rongorongo Uto tana maramana talighu, mana gehegehe te nea na vaivine eni, ke nia lada ghua, na vatei ghanaghana oliana nia.” \s1 Judas te va padalaghinia na peroana Jesus \r (Mark 14:10-11; Luke 22:3-6) \p \v 14 Ma sakai itadira ra hangavulu rua na manevetena, na ahana Judas Iscariot te tona itadira rana manesukaghi kamanagho, \v 15 me bosa vanira, “?Na hava igevaa kau heu ke vaghaa ku peroa vanighau a Jesus?” Ma gaira tara padai vania e tolu hangavulu na silver, mara vahea.\fig Judas kolura Rana Mane Sukaghi Kamanagho|alt="Judas betrays Jesus" src="LB00319B.tif" size="col" loc="Mat. 26:14-15" ref="26:15" \fig* \v 16 Mete vuivuni tua i kakeri Judas te kene malana na peroana vanira Jesus. \s1 Jesus te ghania na vanga ni lovovule kolura nina vaovarongo \r (Mark 14:12-21; Luke 22:7-14; John 13:21-30) \p \v 17 Mi tana vuivunina na bongi ni Gougonu ni Berete Gulu,\f + \fr 26:17 \fk na Gougonu ni Berete Gulu \ft Rana Jew tara vanga na berete taho iga na yeast ge ra ghanaghana olia na bona idania rana kukuadira tara sania na kema Egypt.\f* nina vaovarongo tara mai tatana mara huatia, “?Ivei to liona ge kai gonidila vanighita na vanga nulavi ni Lovovule?” \p \v 18 Agaia te bosa vanira, “Kau tona tana komu sule, igeva kau sodoa sakai na mane, ma kau bosa vania, ‘Nimami na tarai te bosa, ‘na bongigu te dutu mai tua, ma nigua na vaovarongo mi nau kai ghania na Lovovule tana valemu.’ ’” \v 19 Keri ge rana vaovarongo tara gonighi tua na hava te bosai vanira Jesus, mara gonidilai na lei vanga ni Lovovule. \p \v 20 Tana nulavi ghana, Jesus marana hangavulu rua na manevetena tara koli ni vanga. \v 21 Tana bona tara vanga so, ma Jesus te ghaghua vanira, “E utuni inau tu bosa vanighau gatu, a sakai tamiu ke perou.” \p \v 22 Ma gaira tara dikalio ngangata, mara sopa huatia, “?Lord, e mua inau?” \p \v 23 Ma gaia te bosa tughu vanira me ghaghua, “Agaia keri te lumia na berete ilokana na seu koluu, ke perou. \v 24 Igeva na Dale Tinoni ke mate te vagha tara gerea tua tana gegere tabu. Me ke vatei aroviana ngangata sughua ahei ke peroa na Dale Tinoni, me uto vaa kara bei vahua tua!” \p \v 25 Keri ge, a Judas te dutu ni peroana te bosa, “?Aghe tarai, ivei tea inau?” \p Ma Jesus te bosa tughu vania me ghaghua, “Eo, ighoe heghemu to bosaa tua.” \s1 Na vuivuni ni vangatabu \r (Mark 14:22-26; Luke 22:5-20; 1 Corinthians 11:22-25) \p \v 26 Ma gaira tara vanga so, ma Jesus te holaa na berete mete holoutoa God me ngitia, me tuvalia vanira nina vaovarongo me ghaghua, “Tabea, ghania! Aeni na huligu!” \p \v 27 Keri ge holaa na seu ni wine, me holoutoa God, me vahera, ge ghaghua, “Kau inuvia ighau udolu. \v 28 Gaia eni na ghabugu, te ngasilia nina baubahu God vanira nina vure.\x - \xo 26:28 \xt Buka Rughuhoru 24:8; Zechariah 9:11\x* Na ghabugu ke tave vanira tara subo, ge God ke talukehai na paludira. \v 29 Inau tu bosa vanighau, ‘Inau ku mua ghoi inuvia na wine eni, polo ke sara na bongi, ku inuvia na wine vaolu kolughau tana kinakabuna Tamagu.’” \v 30 Keri ge ra lingea na linge mara rughuhoru gatu tana ghotu ni Olive. \s1 Jesus te bosadilaa ge ke nia hughu a Peter \r (Mark 14:27-31; Luke 22:31-34; John 13:36-38) \p \v 31 Ma Jesus te ghaghua vanira nina vaovarongo, “Tana bongi eni, ighau udolu kau samasaniu, te vagha God te tughunia tua idania tana gegere tabu, \q1 ‘Inau ku matea na tinoni righitaoni sheep, \q2 mana lei sheep kara sopa havukaghi.’ \x - \xo 26:31 \xt Zechariah 13:7\x* \m \v 32 Mi murina ku tughuruoli tana mate ke, inau ku diki ghidevighau vaa tana bubulo i Galilee.” \x - \xo 26:32 \xt Matthew 28:16\x* \p \v 33 Ma Peter te bosa me ghaghua vania Jesus, “Sogea gaira kara sogha sanigho, mi nau ku mua tangomana na saniamu.” \p \v 34 Jesus te bosa tughu vania, “E utuni inau tu bosa vanigho gatu, ‘Tana bongi geva, i naghona ge ke tangi na kokoroko, me tolu tua na tughuru ni niu hughu, to mua ghilalau inau!’” \p \v 35 Ma Peter te ghoi bosa tughu, “Sakai vamua ku va mate kolugho, mu ku mua bosai tua na lei bosa rakeri.” Ma gaira rana vaovarongo tara bosa ghua te vaghaa. \s1 Jesus te va kokoeliulivuti i Gethsemane \r (Mark 14:32-42; Luke 22:39-46) \p \v 36 Jesus kolura nina vaovarongo tara va tona tana bona tara holoa nia i Gethsemane, ge bosa vanira, “Kau sopou iani, mu ku va kokoeliulivuti ghua inau i kakeri.” \v 37 Gaia te lavia Peter kolura erua dalena Zebedee,\f + \fr 26:37 \fk erua dalena Zebedee \ft James ma John\f* me vuivuni ni dikalio me vahaghitaili ngangata na tobana na hava ke kalea, \v 38 ge bosa vanira, “Na dikalio te kurusua na tobagu, me dutu ni mateagu. Kau ghanaghau so iani, ma kau dai koluu.” \p \v 39 Ma gaia te tona sagau pile vaso, me poghotao tana pari ge kokoeliulivuti, “Tamagu, ke tangomana ke, mo ko lavikehaa itagua na seu ni vahaghitaili. Ko bei taonia na hava tu liona inau, mana hava vamua to liona ighoe.” \p \v 40 Ge olivira ra tolu nina vaovarongo me topora tara maturu, ge bosa vania Peter, “?Ivei te ghaghua, kau mua tangomana na dai koluagu tana pile bona ni aho eni? \v 41 Kau dai nimiu ma kau kokoeliulivuti, ge kau bei tumu gea tana tabotabo. Na tarungamiu sughua te laga, mana hulimiu vamua te labe.” \p \v 42 Mi tana ruani ni ghoi va tona ni kokoeliulivuti a Jesus, me ghaghua, “Tamagu, ke mua tangomana ge ke padiu na seu ni vahaghitaili eni ke, ku taonia vaso na hava to liona ighoe.” \p \v 43 Tana bona gaia te ghoi oli mai, me topora rana vaovarongo tara maturu so, na pukuna te mate na matadira na haga maturu. \v 44 Ma Jesus te sanira, me ghoi toluni na oli ni va kokoeliulivuti, mana lei bosa te nighi kokoeliulivuti ka, te ghoi bosai soo. \p \v 45 Ge ghoi oli mai so itadira rana vaovarongo me bosa vanira. “Au nia tona haliu so na maturu mana aheahe! Kau righia! Te sara tua na bona ni aho ni laviana na Dale Tinoni ta didira na maana rana tangohahi. \v 46 Kau tapatughuru ma ka tona. Ma kau righia, aeni tua gaia na tinoni ke perou.” \s1 Na lotiana Jesus \r (Mark 14:43-50; Luke 22:47-52; John 18:3-12) \p \v 47 Tana bona te kokoe so mua a Jesus, me sara tua Judas, sakai tadira ra hangavulu rua, kolura na vuresubo, tara sopa tabe isi, tinabe, mana tila tara nira vetena mai rana manesukaghi kamanagho ma rana lei huhuli ni Jew. \v 48 Agaia te peroa, te talu vaughilala vanira na vuresubo me ghaghua, “Na tinoni ku nonginongia ke, agaia tau liona, kau lotia.” \v 49 Judas te otovia va Jesus, me vania. “Tarai, na mabo itamua,” ge nonginongia. \p \v 50 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Kula, ko gonia na hava to nia mai.” Vaho ge ara lotia Jesus. \v 51 Keri ge sakai tadira na ghana udu Jesus, te suaa nina isi me kamo kehaa na kulina nina seka na puku ni sonisukaghi. \p \v 52 Ma Jesus te ghaghua vania, “Hilipaghini olia nimua na isi. Arahei tara tabe isi, na isi ke matera. \v 53 Au mua ghilalaa, ku tangomana na nongiana na hahanga ta Tamagu, mana viti me ke nira vetena vaniu mai ke au vulea ra hangavulu rua na ovu ni angel malaghai. \v 54 Hauvaa mu ku mua nongia, na pukuna ke kale mughua na hava na gegere tabu te tughunia.” \p \v 55 Ma Jesus te bosa vanira na vuresubo, “?Mana hava na pukuna ge kau holai mai mughua na isi mana tila ge kau lotiu nia te vaghau na tinoni hughu vetena? Ma sughua tughu bongi tu sopou ni taratarai tana Valetabu, mau mua lotiu iga. \v 56 Mana lei totobo raini kara kale mughua, ge ke taonighi na hava tara gerei na lei prophet\f + \fr 26:56 \fk Prophet \ft Na tinoni tughuni lada idania. \f* tana gegere tabu.” Mi kakeri tara samasania nina lei vaovarongo. \s1 Jesus tara lavia va tana ovu ni dete \r (Mark 14:53-65; Luke 22:54-56; John 18:13-14, 19-24) \p \v 57 Gaira tara lotia Jesus tara lavia vaa tana valena Caiaphas na puku ni sonisukaghi, tara savukolu igaa rana manetarai ni vetena nina Moses, ma rana mane huhuli ni Jew. \v 58 Ma Peter te saritaonia, me mua dutuvia, me va sara tana bebete ni valena\f + \fr 26:58 \fk bebete ni valena \ft Tara pilupungisia na pari lilighina na valena ge kara savukolu mai.\f* na puku ni sonisukaghi. Ge haghe me sopou kolura na vure righitaoni, ge ke vaevanea na hava igevaa ke kale. \p \v 59 Ma rana manesukaghi kamanagho ma rana ovu ni dete\f + \fr 26:59 \fk Na ovu ni dete \ft tara holora nia na Sanhedrin. Kara detea hei te mua taonia na vetena didira rana Jew. Hauvaa ma gaira tara mua tangomana na matea tinoni. Na gavumane ni Rome vamua ke tangomana na matea tinoni. \f* tara kenea na ghanaghana sorisori kara hurua nia Jesus, ge kara matea. \v 60 Mara mua tangomana na hurukaleana nia siki totobo, sakai manaa te subo na tinoni tara hurua. Mi murina vaho ge oro tughuru dato mai erua na mane, \v 61 moro ghaghua; “Na tinoni eni te bosaa me ghaghua, ‘Inau ku tangomana na durakeana nina Valetabu God, me tolu vamua na bongi imurina, mu ku ghoi kisu olia.’” \x - \xo 26:61 \xt John 2:19\x* \p \v 62 Na puku ni sonisukaghi te tapatughuru me vania Jesus, “?O mua logho bosatughuna na hava tara hurugho nia?” \v 63 Ma Jesus te hodo so. Keri ge na puku ni sonisukaghi te ghoi bosa vania, “?Inau tu vetenagho, ko bosa vanighai ko nia papari vanighai na ahana God te vola, ighoe sughua na Christ na Dalena God?” \p \v 64 Ma Jesus te bosa tughu vania. “Te vagha to bosaa tua. Mu ku bosa vanighau gatu, ke vuivuni itaeni kau righia na Dale Tinoni ke sopou tana pala madolona God puku ni maana, me ke horu mai kokou vuvunga ni ghobaghuli.”\x - \xo 26:64 \xt Buka Linge 110:1; Daniel 7:13\x* \p \v 65 Vaho ge rosia nina pupulu na puku ni sonisukaghi, me ghaghua, “Agaia te bosa tabo! Ma ka bei kenea tua siki hava ka hurua nia. Au rongovia heghemiu tua nina bosa tabo!\x - \xo 26:65 \xt Buka Vetena 24:16\x* \v 66 ?Na hava tau ghanaghanaa?” \p Gaira tara bosa tughu, “E manana ge ke mate mughua!” \v 67 Ma gaira tara angusua na matana mana ihuna, mara labua, mana balu tara tapoa\x - \xo 26:67 \xt Isaiah 50:6\x* \v 68 mara ghaghua, “?Christ, ko bosa kalea vanighai mai va ka, ahei te labugho?” \s1 Peter te nia hughu Jesus \r (Mark 14:66-72; Luke 22:56-62; John 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Peter te sopou so i pari bebete, ge mai topoa iga sakai na tahula nina tinoni lutu na puku ni sonisukaghi, ge ghaghua vania, “Ighoe ghua kolua Jesus ni Galilee!” \v 70 Ma gaia te nia hughu tana matadira, me ghaghua, “Taho, u mua ghilala na hava to bosaa!” \v 71 Me rughu horu va lilighina na mataulana na bebete igaa. Ma ghoi sakai na tahula te righi sodoa me bosa vanira na lei mane igaa. “Agaia eni sakai kolua Jesus ni Nazareth!” \p \v 72 Me ghoi hughu so a Peter, me ghaghua, “Inau tu papari vanighau, tu mua ghilala na tinoni eni!” \v 73 Mete mua hau mua imurina, mana lei mane tara tughuru igaa tara mai tatana Peter, mara vania, “Ighoe sughua sakai tadira, maia ghua to nea iga na kokoe te tughunitategho!” \p \v 74 Ma Peter te nia papari na vavaranga, “God ke torou ge tu ku mua nia bosa na utuni, tu mua ghilala na tinoni keri!” Me bosa sokoi vasoo na lei bosa raini, mana kokoroko te tangi tua. \v 75 Ma Peter te ghanaghana olia na hava Jesus te bosaa vania nia, “Ke mua tangi mua na kokoroko ke, me tolu tua na tughuru ni niu hughu, to mua ghilalau.” Ma gaia te rughuhoru me va tangi ngurunguru. \c 27 \s1 Jesus tara holaa va ta Pilate \r (Mark 15:1; Luke 23:1-2; John 18:28-32) \p \v 1 Tana labota pungipungi gaira udolu rana lei manesukaghi kamanagho ma rana lei mane huhuli tara padalaghinia ivei kara nea ge kara matea Jesus. \v 2 Gaira tara pitia mara hola vania vaa Pilate, na haba ni Rome tana bubulo i Judea. \s1 Na mateana Judas \r (Gehegehedira 1:18-19) \p \v 3 Tana bona Judas, na tinoni te peroa Jesus, te ghilalaa tara detea Jesus ge ke mate, gaia te dikalio, me holai tolu hangavulu na silver vanira rana manesukaghi kamanagho mana lei mane huhuli \v 4 me ghaghua, “Inau tu hahi, tu peroa na tinoni maemane ge ke mate!” \p Gaira tara bosa tughu, “Ai mua loghoa iga siki kaukauli ighai, ma nimua heghemu vamua ighoe.” \v 5 Judas te soni horui na rongo tana Valetabu me tona sanira. Ge va ligho mate heghena. \p \v 6 Rana manesukaghi kamanagho tara vahikolui na rongo mara ghaghua, “Na rongo raini na matei ghabu, me hughua dida na vetena ge ka talui tana vatei talu rongo tana Valetabu.” \v 7 I murina tara padalaghi soko, mara holai na rongo, mara pelua na pile bona ni pari, ge kara tavughira igaa na vure sinogho mai. \v 8 I kakeri tea ge ara holoa nia na loa ni ghabu, me sara na bongi itaeni. \v 9 Mana hava prophet Jeremiah te bosaa idania te kale utuni, te ghaghua, \q1 “Ma gaira tara lavighi e tolu hangavulu ni silver, \q2 na kakage tara talamaghinia tua na vure ni Jew, ge kara pelua nia na tinoni eni, \q1 \v 10 Mana rongo eni tara pelua nia na loa, nina na mane te gonighi na seu mana popo vatu \q2 te vaghaa God te arevaghinia vaniu inau. \x - \xo 27:10 \xt Jeremiah 32:6-9; Zechariah 11:12-13\x* \s1 Pilate te huatia Jesus \r (Mark 15:2-5; Luke 23:3-5; John 18:33-38) \p \v 11 Ma Jesus te tughuru tana matana na haba ni Rome tana bubulo i Judea, ma Pilate te huatia, “?Na vunaghi haba didira na Jew, ighoe?” \p Ma Jesus te bosa tughu, “Te vaghaa to bosaa.” \v 12 Mi tana bona tara hurua rana manesukaghi kamanagho mana lei mane huhuli, ma Jesus te mua bosa tughu. \p \v 13 Ma Pilate te bosa vania, “?O mua rongovighi na lei totobo tara hurugho nia?” \v 14 Ma Jesus te mua hea siki bosa tughu. Mana haba te nia hare sule ngangata. \s1 Jesus tara dete matea \r (Mark 15:6-15; Luke 23:13-25; John 18:39—19:16) \p \v 15 Tana tughu Gougonu ni Lovovule, taonia na nilabu, na haba ni Rome ke tangomana na lubati tatavahaleana siki tinoni tana vale pipiti, kara nongia na vuresubo itatana. \v 16 Mi tana bona vaghana eni, a sakai na tinoni te nia ladagha na gehegehe dika, me te ghaha tana vale pipiti na ahana Barabbas. \v 17 Mi tana bona tara savukolu tua na vure subo, ge huatira Pilate, “Ahei rotadira te liomiu ge ku lubatia vanighau, Barabbas, pa Jesus tara holoa nia Christ?” \v 18 E ghilala utora gaia ivei tea ge ara lubatia vania Jesus, na pukuna tara ghaghana. \p \v 19 Ma Pilate te sopou tana malei sopou ni dete, ma tauna te nia vetena vania mai na rongorongo te vaghaa eni, “Bei nea vania siki totobo na tinoni maemane eni, na pukuna tu vahaghitaili ngangata tu nea igaa na righiana i bongi tana maturubole.” \v 20 Ma rana manesukaghi kamanagho ma rana lei mane huhuli tara keikerira na vure subo, ge kara nongia Pilate na lubati horu tatavahalea Barabbas, ma kara matea Jesus. \v 21 Keri ge, tana bona Pilate te huatira na vure subo, “?Ahei tadira erua raini tau liona ku lubati tatavahalea vanighau?” \p Gaira tara ghaghua, “Barabbas!” \p \v 22 Me ghaghua vanira Pilate, “?Mi vei ku nea Jesus tara holoa nia Christ?” \p Mara ghaghua, “Patokia!” \p \v 23 Ma Pilate te huatira, “?Na hava na hahi ia te gonia?” \p Ma gaira tara nia ghaeghahe na manga te sule, “Patokia!” \p \v 24 Tana bona Pilate te ghilalaa te mua tughu na lioadira na vure subo, me dutu ge ke kale na gunaguna, ge lavia na beti me saui na limana tana matadira na vure subo,\f + \fr 27:24 \fk saui na limana tana matadira na vure subo \ft Pilate te nea te vagha na vaughilalana vanira na vure subo te mua nia kaukauli na mateana Jesus. Righia Eruani Vetena 21:6-9 \f* ge bosa. “Inau ku mua nia kaukauli na mateana na tinoni eni, nimiu na kaukauli heghemiu.” \p \v 25 Mana vure subo tara bosa tughu, “Lubatighai ighai mana lei dalemami kai nia kaukauli na totorona na mateana.” \p \v 26 Ma Pilate te lubati tatavahalea vanira Barabbas. Rana malaghai tara holaa mara ramusia Jesus. Ma Pilate te lubatia Jesus vanira ge kara patokia. \s1 Rana malaghai tara batobatoa Jesus \r (Mark 15:16-20; John 19:2-3) \p \v 27 Keri ge ra nina malaghai a Pilate tara lavia Jesus va tana bebetena na vale vatu ngasi, tara holoa nia na Praetorium,\f + \fr 27:27 \fk Praetorium \ft Na vale vatu ngasi ivei na lei malaghai ni Rome tara ghahara i Jerusalem. \f* ma rana ovu ni malaghai udolu tara tughuru talighutia. \v 28 Ra toghi kehaa nina pupulu mara pupulua nia na pupulu daro te dengidengi. \v 29 Ma gaira tara polia na pitiulu ni karukaili, mara talua tana uluna mana ghai tana lima madolona. Vaho ge ra tualaghi tuturu vania mara batobatoa, mara ghaghua, “Aghe, ighoe na vunaghi habadira na Jew!” \v 30 Ma gaira tara angusua, mara lavia na ghai mara labua nia na uluna. \v 31 Tana bona tara batobato sokoa tua, mara suakehaa na pupulu daro dengidengi tatana, mara talu olia vania nina pupulu heghena, vaho ge ra hola tonaa Jesus ge kara patokia. \s1 Jesus tara patokia \r (Mark 15:21-32; Luke 23:26-43; John 19:17-27) \p \v 32 Tana bona tara rughuhoru, mara topoa na tinoni ni Cyrene, na ahana Simon, ma gaira na ovu ni malaghai tara kurutia ge ke holaa na ghaivavalana Jesus. \v 33 Mara va sara tana bona tara holoa nia Golgotha, na ghanaghana igaa ke, na bona ni savu ni ulu. \v 34 I kakeri tara vahea Jesus na wine mali tara lolola kolua nia na ahu,\f + \fr 27:34 \fk na wine mali tara lololaa nia ahu \ft na beti mali tara lololaa ke, tara holoa nia gall. Na lei malaghai tara hea na inu eni na pukuna te hanga tana na vahaghitailia na tinoni tara patokia. Righia Buka Linge 69:21\f* me nainami taboa me mua inuvia. \v 35 Gaira tara patokia tua, ge ra tuvalighi nina pupulu ighobudira nia na soni dice. \x - \xo 27:35 \xt Buka Linge 22:18\x* \fig Rana malaghai tara sonia na dice vanighi nina tivi|alt="Soldiers throwing dice for his clothes" src="LB00328B.TIF" size="col" loc="35-36" copy="LB00328B" ref="27:35" \fig* \v 36 I murina keri ge ara sopou mara toghatogha te sasarau. \v 37 I kouna na uluna tana ghaivavalana, tara talua igaa na gegere tutughuni tara hurua nia, te ghaghua, “A Jesus eni, na vunaghi habadira na Jew.” \v 38 Vaho ge ara patoki kolua nia Jesus, erua na tinoni, rana gito mana labupolo, sakai tana levu madolona mana ruana tana levu maulina. \v 39 Mana vure sakusakutua tona haliu tara birubirui na uludira mara batobatoa Jesus,\x - \xo 27:39 \xt Buka Linge 22:7; 109:25\x* \v 40 mara ghaghua, “Ighoe ko haurakea na Valetabu mo ko kisu olia e tolu na bongi, ko vavolagho heghemu! Ko horu mai tana ghaivavala ge toko dalena God.” \x - \xo 27:40 \xt John 2:19\x* \p \v 41 Vagha ghua so rana manesukaghi kamanagho ma rana manetarai ni vetena nina Moses, maia rana lei mane huhuli tara batobatoa, \v 42 mara ghaghua, “Te vavolara rana keha, me ke mua tangomana na vavolaana heghena! Me ke vaghaa ke vunaghi haba ni Jew sughua ke, me ke horu mai tana ghaivavala itaeni, ge ka taluutunia. \v 43 Agaia te varava ta God. Lubatia God ke vavolaa ge teke liona. Na pukuna gaia te bosa te dalena God.” \x - \xo 27:43 \xt Buka Linge 22:8\x* \v 44 Me vagha ghua rogaira rana gito mana labupolo tara patoki kolua nia, toro koehorua. \s1 Na mateana Jesus \r (Mark 15:33-41; Luke 23:44-49; John 19:28-30) \p \v 45 Tana kutu ni dani kama, me va sara tana tangi tolu, na pungi te kuvihia na kema udolu. \v 46 Te manana na tangi tolu, Jesus te nia ghaeghahe na manga te sule, “Eloi, Eloi, lema sabachthani!” na ghanaghana igaa, “Nigua na God, nigua na God, e ghua ge o sagauviu.” \x - \xo 27:46 \xt Buka Linge 22:1\x* \p \v 47 Na balu tinoni tara tughuru igaa tara rongovia mara ghaghua, “Agaia te holoa Elijah.” \v 48 Sakai tadira te sama, me lavia na leilesi me lumia tana wine mali, ge sukavaa tana ghai me haua va tana mangana ge ke inuvia.\x - \xo 27:48 \xt Buka Linge 69:21\x* \v 49 Mana balu tara bosa, “Pitu va ka! Ma ka righia ke ba mai Elijah me ke vavolaa.” \v 50 Ma Jesus te ghaeghahe sule ghua, me ahe sakai ge lubatia na tarungana ge mate. \p \v 51 Tana bona eni, na tivi tara vokoa nia na Bona Tabu ilokana na Valetabu te tarosi, te vuivuni tana kouna me sara tana borona, mana pari te anuanu, mana lei vatu tara tavoka.\x - \xo 27:51 \xt Buka Rughuhoru 26:31-33\x* \v 52 Mana lei vatuluma ni beku tara tatavanga, me subo nina vure God tara mate tua, tara ghoi tughuruoli tana mate. \v 53 Ra sanighi na lei vatuluma ni beku, mi murina te tughuruoli Jesus, gaira tara tona tana komu tabu Jerusalem, me subo na vure tara righira igaa. \p \v 54 Tana bona vaghana keri na vunaghidira na malaghai kolura na ovu ni malaghai tara vatoghaa Jesus, tara vadangia na anu, mara righighi na lei totobo soko te kale, ma gaira tara mataghu mara ghaghua, “Agaia utuni sughua Dalena God.” \p \v 55 E subo na lei vaivine tara tughuru sagau mara righia vaa, agaira raini tara tumuria Jesus tara hangaa te vuivuni i Galilee. \v 56 Itadira ghua, Mary Magdalene, Mary tinadira James ma Joseph, ma tauna Zebedee na tinadira James ma John.\x - \xo 27:56 \xt Luke 8:2-3\x* \s1 Na tavughiana Jesus \r (Mark 15:42-47; Luke 23:50-56; John 19:28-30) \p \v 57 Mete dutu tua na huana na aho, na tinoni lologho ni Arimathea te sara, na ahana Joseph, agaia ghua a sakai nina vaovarongo Jesus. \v 58 Agaia te tona me va righia Pilate, me nongia na hulina Jesus. Ma Pilate te lubatia vania. \v 59 Ma Joseph te holaa na hulina Jesus me sausaghua nia na tivi marabu. \v 60 Me va kolivaghinia ta nina vatuluma heghena te tagiha gigiloa tana vatu ngasi. Ge pilipilia na vatu sule me pata nia na mataulana na vatuluma ni beku. Ge tona keha. \v 61 Ma Mary Magdalene ma sakai ghua Mary igaa, toro sopou lilighina na vatuluma. \s1 Na malaghai vatogha tana vataluma ni beku \p \v 62 Tana roropoghana tana Sabbath, rana lei manesukaghi kamanagho, ma rana lei Pharisee tara mai ta Pilate. \v 63 Mara ghaghua, “Aghe na vunaghi haba, ai ghanaghana olia so, tana bona te vola mua na tinoni sorisori ka, te ghaghua, ‘Ku tughuruoli tana mate i murina e tolu na bongi.’ \x - \xo 27:63 \xt Matthew 16:21; 17:23; 20:19; Mark 8:31; 9:31; 10:33-34; Luke 9:22; 18:31-33\x* \v 64 Keri ke, mo ko nia hevei na bosa, na va righitaoniana na vatuluma ni beku, ge ke sara tana toluni na bongi, ge anina vaovarongo kara mua tangomana na tona mana gitoana na hulina. Na pukuna kara bosa vanira gea na vure subo, ‘Agaia te tughuru oli sania na mate!’ mana pego sosoko vaghana eni, ke dika au vulea va na vuivuni.”\f + \fr 27:64 \ft na vuivuni - Jesus te bosa, “Inau na Christ”. Rana Pharisee ma rana huhuli tara mua taluutunia mara hurua gaia te pegopego.\f* \p \v 65 Pilate te bosa vanira, “Holara na lei malaghai righitaoni, ma kara va righitaoni utoa na vatuluma ni beku.” \v 66 Ma gaira tara tona mara va pataa mara titaa ngasilia na vatuluma ni beku, mara talura iga na lei malaghai righitaoni kara vatoghaa. \c 28 \s1 Na tughuruoliana Jesus tana mate \r (Mark 16:1-10; Luke 24:1-12; John 20:1-10) \p \v 1 Mete padi tua na Sabbath,\f + \fr 28:1 \fk Sabbath \ft bongi ni aheahe ni Jew, tana Sarare.\f* mi tana labota ghana tana sade roropo, Mary Magdalene ma sakai ghua Mary toro tona na va righiana na vatuluma ni beku. \v 2 Me mina vasoo, me anu sule. Na pukuna nina angel a Lord te horu mai kokou, me mai pili keha na vatu tana mataulana na vatuluma ni beku, ge sopou i vuvungana. \v 3 Mana reireina te vitiviti vagha na viti, ma nina lei tivi tara pura ngangata. \v 4 Mana lei malaghai righitaoni tara mataghu, mara tatata ge ra tumu horu vaghara na lei tinoni mate. \p \v 5 Mana angel te bosa vanira rana vaivine, “Koro bei mataghu gea. U ghilala so toro kenea Jesus, gaia tara patokia tana ghaivavala. \v 6 E taho iani agaia. Agaia te tughuruoli tua te vaghaa te bosaa. Koro mai ani mo koro righia na malana te koli gaa. \v 7 Koro mina tona mo koro va bosa vanira nina vaovarongo, ‘Agaia te tughuruoli tua tana mate. Mi taeni agaia ke ghide tua i Galilee. Igaa kau va righia.’ Koro ghanaghana na hava tu bosa vanighau nia.” \p \v 8 Mina moro sania na vatuluma ni beku. Oro mataghu, hauvaa me vonughira na togotogo. Moro sama ni va bosa vaniadira nina vaovarongo. \v 9 Tana bona toro tona so, me mina vasoo Jesus te tate vanira, me ghaghua, “Na mabo itamiu.” Ro dutuvia moro tabea na tuana moro kikinima vania. \v 10 Keri ge ghaghua vanira Jesus, “Koro bei mataghu! Tona mo koro va bosa vanira lei hoghogu ge kara va i Galilee. Igaa kara righiu.” \s1 Didira na tutugu na lei malaghai righitaoni \p \v 11 Tana bona toro tona vaso rana vaivine, na balu malaghai vatogha tara oli va tana komu sule, mara bosa vanira na lei manesukaghi kamanagho nia na lei totobo te kale. \v 12 Rana manesukaghi kamanagho tara vaukolu kolura rana mane huhuli mara gonia didira na padalaghi. Ge ra hera na rongo sule gaira na lei malaghai vatogha, \v 13 mara ghaghua, “Ighau tua kau bosa ma kau ghaghua, agaira nina vaovarongo tara mai gitoa na hulina Jesus tana bona tai maturu tana bongi. \v 14 Ke vaghaa na haba ni Rome ke rongovia eni ke, mi ghai so kai padalaghinia vania, ma kai nighau barebare. Kau bei nia ghaghua gea siki totobo ighau.” \v 15 Vaho ge agaira rana malaghai vatogha tara lavia na rongo, mara goni taonia na hava tara bosaa vanira. Na tutugudira te saopoa na Israel talighu mara ladavaghinia so ighobudira rana Jew na rongorongo eni ritini itaeni. \s1 Jesus te tate vanira nina vaovarongo \r (Mark 16:14-18; Luke 24:36-49; John 20:19-23; Gehegehedira 1:6-8) \p \v 16 Ma gaira ara hangavulu sakai na vaovarongo tara dato tana ghotu tana bubulo i Galilee, ivei te bosa vanira igaa na vaa Jesus.\x - \xo 28:16 \xt Matthew 26:32; Mark 14:28\x* \v 17 Tana bona tara righia, gaira tara nia kikinima, hauva mana balu itadira tara nia ghanaghana ruarua so. \v 18 Ma Jesus te mai tadira me ghaghua vanira, “God te vaheu na lei maana ni maana pungisiani na kokou mi ani pari. \v 19 Kau tona tana lei kema soko, ma kau nera ge kara nigua na vaovarongo, ma kau vulitabura tana ahana na Mama mana Dale mana Tarunga Tabu.\x - \xo 28:19 \xt Gehegehedira 1:8\x* \v 20 Ma kau taraira ge kara taonighi na lei totobo soko tu vetenaghau nia. Kau ghilala nia na utuni, inau ku nighau kabukolu haia, ritini tana sosokona na maramana.”