\id LUK \h Luke \toc1 Na Rongorongo Uto nina Jesus Christ Na Tabu Luke Te Gerea \toc2 Luke \toc3 Luke \mt2 Na Rongorongo Uto nina Jesus Christ \mt1 Na Tabu Luke \mt2 Te Gerea \is1 ?Na Hava te tughunia igaa? \im Na Rongorongo Uto na Tabu Luke te gerea, te tughunighi gaia Jesus na vavola tara bahura nia rana Israel, mana vavoladira na lei tinoni soko. Luke te gere horua agaia Jesus te mai nia nina Tarunga God, ge ke “nia tarai na Rongorongo Uto vanira rana bona.” Na Rongorongo Uto eni te vonughia na ghanaghana mava vanira na lei tinoni, me hangara me sopa manadira. Luke te tughunia balu na ghanaghana mava ge ka nighi togotogo. Tana lei balu levu tana vuivuni te tughunia iga na vahuana Jesus. Mi tana balu levu sosoko, te tughunia na datoana Jesus i kokou. Na tutuguna na vuivunina mana halilaghiniana na taluutuni ngasi ta Christ, murina na dato oliana Jesus - te gerea ghua Luke na buka “Na Gehegehedira Lei Manevetena.” \ip Mi tana balu bona te talutatea te subo na totobo ka sodoa vamua tana Rongorongo uto eni - te vaghai raini - na lei angel tara linge, ma rana vatogha sheep tara va righira ghua tana bona ni vahuana Jesus; Jesus na gari pile tana Valetabu; mana tutugu vavaghahana na mane uto ni Samaria; mana bosa vavaghaha na garimane te sivi. I lokana ghua na Rongorongo Uto eni ke, e balu didira na kokoeliulivuti mava tara nia kokoe, mete tughunia na lutuna na Tarunga Tabu, mana lutudira na lei vaivine ta nina ladavaghi Jesus, mana talukeha palu te nea God. \iot Na lei Ghanaghana Mava Ilokana na Gegere Eni \io1 Na Gegere Tughunitate (1:1-4) \io1 Na Vahuadira mana suleadira John Vulitabu ma Jesus (1:5-2:52) \io1 Na Bosa ni Tarai ta John Vulitabu (3:1-20) \io1 Nina Vulitabu, na lei Vavatana, mana Tabotaboana Jesus (3:21-4:13) \io1 Nina Ladavaghi Sule Jesus i Galilee (4:14-9:50) \io1 Te vuivuni Galilee me Sara Jerusalem (9:51-19:27) \io1 Vitu na Bongi Sosoko, iga Jerusalem mi lilighina Jerusalem (19:28-23:56) \io1 Na Tughuruoliana, mana Tughunitateana mana Dato Oliana Lord (24:1-53) \c 1 \s1 Na gegere tutughunitate \p \v 1 Vania Theophilus,\f + \fr 1:1 \fk Theophilus \ft na ghanaghana ilokana na aha eni, ‘na kulana God.’\f* \p E subo na vure tara tabotabo ngangata ge kara gerei na tutuguni na lei totobo soko te kale tana ighobumami vuvungana Jesus. \v 2 Ara gerei na lei totobo tara tughunighi vanighai gaira tara vaevanei tana vuivunina, tara tughuniladaa na rongorongo. \v 3 Na Haba Theophilus, na pukuna inau ghua tu naunau ngasilia na tutuguna Jesus tana vuivunina, tu ghanaghana ge ku gerea vanigho na tutugu eni. \v 4 Tu nea te vaghaa eni ge ko ghilalaa na puku ni utuni tana lei totobo tara taraigho nia. \s1 Tara tughunia na vahuana John Vulitabu \p \v 5 Tana bona Herod na Haba te vunaghi pungisia na bubulo i Judea, a sakai na manesukaghi igaa, na ahana Zechariah, gaia ghua sakai tadira rana ovu ni manesukaghi tara holora nia Abijah. Elizabeth na ahana a tauna, gaia ghua tana vaivarina Aaron na manesukaghi. \v 6 Tana voladira udolu, rogaira toro kabu kaekage tana matana God, moro taoni soko udolui lei nina vetena mana tarai Lord. \v 7 Hauvaa, gaira toro mua logho gari, na pukuna Elizabeth te maemane, ma gaira udolu toro tonikama ngangata tua. \p \v 8 A sakai na bongi, Zechariah te ghoi lutui so na lutuna na manesukaghi tana Valetabu, na pukuna te sara nina bona ni lutuani na lutuna na manesukaghi tana lei bongi vaghana keri. \v 9 Taonighi na lei vetena tara taonighi lei manesukaghi, agaia Zechariah te kalea na vivili na kereana na ghaiuruuru tana bela tabu. Keri ke, gaia te haghe tana Valetabu nina God.\fig |alt="Zechariah burns incense on the Altar" src="CN01602B.TIF" size="col" loc="9" copy="CN01602B" ref="Luke 1:9" \fig* \v 10 Mana vure subo tara pitu i pari bebete mara kokoeliulivuti didira tana bona ni aho keri. \v 11 Anina angel Lord te tate vania, te tughuru i pala madolona na bela tabu, tara kerea iga na ghaiuruuru. \v 12 Zechariah te righia gaia ge nia kanoragha me mataghu. \v 13 Mana angel te bosa vania, “Zechariah, ko bei mataghu! God te rongovighi tua nimua na lei kokoeliulivuti, ma gaia Elizabeth na taumu ke bohe, me ke vahua vanigho na dalemu na mane. Mi ghoe ko vatua nia John. \v 14 Mi ghoe ko togotogo mo ko rivurivu, ma gaira tara subo kara togotogo tana bona ni vahuana, \v 15 na pukuna agaia ke haba tana matana Lord. Me ke bei inuvia gea na wine mana beti laga. Ke vuivuni tana vahuana, gaia ke vonughia na Tarunga Tabu. \v 16 Ma gaia ke lavi olira subo na vure ni Israel va ta didira Lord mana God. \v 17 Gaia ke laga me ke rongoraghagha ke loghoa na maana mana Tarunga Tabu vaghaa Prophet Elijah idania. Gaia ke ide, ge ke gonidilara nina vure Lord vania na maiana. Gaia ke liliu olighi na tobadira na tamadira me ke riti tana daledira\x - \xo 1:17 \xt Malachi 4:5-6\x*, me ke liliura na vure tara mua taotaoni vaa tana lio maemane.” \p \v 18 Ma Zechariah te bosa vania na angel me ghaghua, “?Ivei ke ghaghua ge ku ghilalaa ke kale? Inau tu tonikama, ma gaia ghua na taugu.” \p \v 19 Na angel te bosa tughu vania me ghaghua, “Inau Gabriel, tu tughuru tana matana God. Te vetenau mai ge ku kokoe vanigho, mu ku tughunia vanigho na rongorongo uto eni.\x - \xo 1:19 \xt Daniel 8:16; 9:21\x* \v 20 Mi ghoe to mua taluutunia nigua na rongorongo, ke kale tana puku ni bona. Mana pukuna to mua taluutunia, ighoe ko laghu mo ko mua kokoe, polo ke kale utuni na hava tu bahugho nia.” \p \v 21 Tana bona keri, gaira na vure i pari bebete tara pitua, me tona na ghanaghanadira, e ghua vaho ge sakai daro na kabuana Zechariah tana lokana na Valetabu. \v 22 Tana bona Zechariah te horu mai, me mua tangomana ge ke kokoe vanira, ma gaira tara ghilalaa tua te righia na mabubu tana Valetabu. Te mua tangomana ge ke vukea na mangana, ge nia kokoe pui na limana. \p \v 23 Tana bona te soko nina bona ni lutu tana Valetabu, Zechariah te oli tana komuna. \v 24 E mua hau vaso, ma Elizabeth tauna te bohe tua, me mua turia i paribebete e lima na vula, ge ghaghua, \v 25 “Itaeni vaho tua, ge u ghilalaa, gaia Lord te hangau inau. Te lavikehai itagua na maa tu mua logho gari tana matadira na lei tinoni.” \s1 Na angel te ladavaghinia na vahuana Jesus \p \v 26 Me ononi na vula tua te bohe Elizabeth, God te vetenaa Gabriel anina angel, me tona tana bubulo i Galilee, tana komu na ahana Nazareth. \v 27 Gaia te logoa na rongorongo vania na tahula marabu tara anea vania na mane na ahana Joseph, te va mai tana kemana David na vunaghi haba. Na ahana na tahula marabu keri a Mary.\x - \xo 1:27 \xt Matthew 1:18\x* \v 28 Na angel te mai tatana me ghaghua, “Na mabo itamua. A Lord itamua, me vautogho haba va!” \p \v 29 Ma Mary te nia gunaguna na kutuna na hava te bosaa vania na angel, te mua ghilalaa na hava na ghanaghana iga. \v 30 Mana angel te ghoi bosa vania so me ghaghua, “Mary, ko bei mataghu! God te vautogho va sughua. \v 31 Ighoe ko bohe mo ko vahua a dalemu na mane, mo ko vatua nia Jesus.\x - \xo 1:31 \xt Matthew 1:21\x* \v 32 Agaia ke haba, ma kara holoa nia Dalena God puku ni haba. Agaia Lord God ke sopou laghinia tana malei haba, vaghaa David na vunaghi haba a kukuana. \v 33 Ma gaia ke vunaghi pungisira na vure ni Israel, ke mua soko nina kinakabu.” \x - \xo 1:33 \xt 2 Samuel 7:12-13, 16; Isaiah 9:7\x* \p \v 34 Mary te bosa vania na angel me ghaghua, “Inau na tahula marabu. ?Ivei ke ghaghua eni ge ke kale?” \p \v 35 Na angel te bosa tughu vania me ghaghua, “Na Tarunga Tabu ke mai itamua, ma nina maana God ke kuvihigho. Mana pukuna eni, na gari ko vahua te tabu ma kara holoa nia na Dalena God. \v 36 O ghanaghanaa so a hoghomu Elizabeth ke vahua na garimane, hauva ma gaia te tonikama tua. Tara bosa gaia te mua tangomana na logho gari, mo ko righia gaia te poloi tua e ono na vula itaeni. \v 37 Na pukuna e taho na hava ke vahola vania God na neana.” \x - \xo 1:37 \xt Vuivuni 18:14\x* \p \v 38 Mary te bosa, “Inau nina tinoni lutu Lord. E uto so, ke kale na hava to bosaa vaniu.” Mana angel te tona sania gaia. \s1 Mary te va kaoa Elizabeth \p \v 39 Mi murina vasoo eni, Mary te kuikuti me mina tona ta sakai na komu tana lei ghotu i Judea. \v 40 Mary te sara haghe tana valena Zechariah, me bosautoa Elizabeth. \v 41 Tana bona te rongovighi Elizabeth na bosauto raini, na meomeo tana kutuna te soghasogha. Gaia Elizabeth te vonughia na Tarunga Tabu, \v 42 te ghaeghahe me ghaghua, “God te vautogho va itadira na lei vaivine soko, me ke vautoa na gari ko vahua. \v 43 ?E ghua vaho ge ke kale vaniu na ghanaghana eni, ge agaia tinana nigua na Lord te mai kaou? \v 44 Mi tana bona tu rongovia to bosautou, na meomeo tana kutugu te nia soghasogha na togotogo. \v 45 God te vautogho na pukuna to taluutunia anina rongorongo ni baubahu Lord God vanigho ke kale utuni!” \s1 Nina linge ni holohaba Mary \p \v 46 Mary te ghaghua, \q1 “Na tobagu te holohabaa Lord \q2 \v 47 Mana tarungagu te nia togotogo gaia God, na vavolagu \q1 \v 48 na pukuna gaia te righitaoniu inau, nina tinoni lutu, \q2 hauva ka inau tu mua haba. \q1 Itaeni ke vuivuni, na lei vure soko kara holou nia Na vaivine God te vautoa,\x - \xo 1:48 \xt 1 Samuel 1:11\x* \q2 \v 49 na pukuna na lei totobo sule, God puku ni maana te nei vaniu. \q1 Te tabu na ahana. \q1 \v 50 Tana lei vavata mana vavata, \q2 te tatei vanira lei nina veiarovi arahei tara talumavaa. \q1 \v 51 Nia na maana gaia te nei na lei totobo sule, \q2 ge havukaghinira tara talunaghora heghedira nia na ghanaghana tana kutudira. \q1 \v 52 Me ghora horura tana malei sopoudira tara haba; \q2 ge taludatora igaa rana talumuri.\x - \xo 1:52 \xt Job 5:11; 12:19\x* \q1 \v 53 Gaia te va kutira tara vitolo nia na lei totobo te uto,\f + \fr 1:53 \fk tara vitolo \ft na bosa vavaghaha te vagha ghua na vure tara liona ngangata tara taonighi na hava God te liona.\f* \q2 me ghuru kokobara tara sodorongo. \q1 \v 54 God te hangara na vure ni Israel, tara nina tinoni lutu, \q2 me ghanaghana tatera vanira na veiarovi nina vure talau, \q1 \v 55 na pukuna te talumavaa nina baubahu eni te nea vanira na lei vavatada, \q2 gaia te baubahu eni vania Abraham mana lei vavatana ke va me va!” \x - \xo 1:55 \xt 1 Samuel 1:11; Vuivuni 17:7\x* \p \v 56 Mary te ghaha kolua Elizabeth, e tolu na vula vaho ge oli tana komuna. \s1 Na vahuana John Vulitabu \p \v 57 Me sara na bona ge vahuhu Elizabeth, me vahua na garimane. \v 58 Agaira rana lei kukuana mana ghana komukolu Elizabeth tara rongovia na hava te nei vania Lord, mara togotogo koukolu itatana. \p \v 59 Me vitu vamua na bongina na meomeo, ge ra pahevaughilalana, te taonia nina vetena Moses, ma gaira tara liona ge kara vatua nia na ahana tamana, Zechariah.\x - \xo 1:59 \xt Buka Vetena 12:3\x* \v 60 Ma tinana te ghaghua vanira, “Taho, na ahana ke a John.” \p \v 61 Ma gaira tara bosa vania tinana mara ghaghua, “E taho na aha eni tadira na lei kulamiu.” \v 62 Gaira tara kokoe pui vania tamana na gari, keri ge ra ghilala na aha Zechariah te liona. \v 63 Gaia te kokoe pui vanira ge kara hea na vatu ni gegere, me gerea te ghaghua, “Na ahana a John.” Ma gaira udolu tara nia hare! \v 64 Mi tana bona ni aho kiri, na lapina Zechariah te maluate, me ghoi kokoe oli ghua, me vuni na holohabaana God. \v 65 Ma gaira na ghadira komukolu tara nia hare, mana tutugui na lei totobo te kale raini te lada tana lei komu tana ghotu talighu tana bubulo Judea. \v 66 Gaira soko tara rongovia tara kene ghanaghana tana liodira, mara ghaghua, “?Ivei vaho ke vaghaa na gari eni ke sule?” Tara bosai raini na pukuna te tate tua itatana nina maana God. \s1 Zechariah te bosadilai na hava ke mai \p \v 67 Zechariah tamana John te vonughia na Tarunga Tabu ge bosatatea na bosana God, me ghaghua, \q1 \v 68 “Mai ghita ka bosautoa Lord, dida God ni Israel, na pukuna gaia te mai ge ke huiolira nina vure. \q1 \v 69 Gaia te vetenaa vanighita mai na vavola te maana, \q2 na vaivarina na vunaghi haba David, nina tinoni lutu. \q1 \v 70 Te vagha God te nia baubahu tana bosadira nina lei prophet idania mai. \q1 \v 71 Ge ke volaghita itadira ghada na kana, \q2 mi ta didira na maana arahei tara nighita sika, \q1 \v 72 Gaia te tatea nina veiarovi tadira na vaivarida, \q2 na pukuna te ghanaghana olia nina baubahu te tabu, \q1 \v 73 Na bosa ni papari eni, te bahua nia na vaivarida Abraham \q2 \v 74 ge ke volaghita itadira na ghada kana \q2 me ke hangaghita ge ka lutu uto vania, ka mua mataghu. \q1 \v 75 Keri ge ighita udolu ka tabu, \q2 ma ka kabu maemane vania tana lei bongi ni volada. \q1 \v 76 Mi ghoe dalegu, kara hologho nia nina prophet God puku ni haba, \q2 na pukuna ko ghidevia Lord, ge ko gonidilaa na halautuna.\x - \xo 1:76 \xt Malachi 3:1; Matthew 3:3; Mark 1:2, 3\x* \q1 \v 77 Ge ko bosaa vanira nina vure nia na rongorongo ni huioli, \q2 tana bona God te talukehai lei paludira. \q1 \v 78 Dida God ke nei na pukuna gaia te arovighita. \q2 Te vagha na hina te mai kokou, na Vavolada ke mai kokou, \q1 \v 79 ge ke hinarira mai arahei soko tara kabu tana maana ni mate,\f + \fr 1:79 \fk maana ni mate \ft Greek - ungaunga ni mate. Righia Isaiah 9:2. \f* \q2 ge ke hulighita ta dida sakutua va tana halautu ni mabo.” \p \v 80 Ma John te sule ghalagha tana huli mana tarunga. Te ghahaa tana bona mamaha polo ke sara na bongi, ke vuivuni ge ke tughunitatea na Rongorongo uto vanira na vure ni Israel. \c 2 \s1 Na vahuana Jesus \r (Matthew 1:18-25) \p \v 1 Mi tana lei bongi rakiri, Augustus, na vunaghi haba ni Rome, te arevaghinia na bosa ni vunaghi, na gereani na ahadira udolu arahei tara ghahara tana lei komu te vunaghi pungisighi. \v 2 Aeni na vuivuni ni gere aha, te kale tana bona Quirinius te vunaghi pungisia na bubulo i Syria. \v 3 Mana vure udolu tara sopa tona tana komudira ma kara va gerei na ahadira. \v 4 Joseph ghua te tona, te vaa rughuhoru mai tana komu i Nazareth ilokana na bubulo i Galilee me vaa i Bethlehem ilokana Judea na komuna David na vunaghi haba. Joseph te tona igaa na pukuna gaia te sivuragha tana kemana David. \v 5 Gaia te tona ge ke gere aha kolua Mary tara anea vania ge ke tauna, te logho gari tua. \v 6 Mi tana bona toro ghahara so i Bethlehem, me sara na bona a Mary ke vahua a dalena. \v 7 Me vahua na dalena, na mane na kamanagho me pulua nia na tivi, ge kolivaghinia tana malei vanga ni buluka. Gaia te nea eni, na pukuna te taho na maladira tana vale ni sinogho. \s1 Rana righitaoni sheep mana lei angel \p \v 8 Mi tana bongi keri, gaira rana righitaoni sheep, tara dai mara righitaonira didira na sheep lilighina Bethlehem.\fig Rana righitaoni sheep tara righitaonira didira na sheep|alt="Shepherds watching flock at night" src="LB00013B.TIF" size="col" loc="8" copy="LB00013B" ref="2:8" \fig* \v 9 Ma nina angel Lord te tate vanira mana rarangana Lord te hinari talighutira, me sule ngangata na mataghu te nera. \v 10 Mana angel te bosa vanira, “Kau bei mataghu na pukuna inau tu lavia mai na Rongorongo Uto lee vanighau, me ke nia togotogo na lei tinoni soko. \v 11 Tana bongi eni tana komuna David na vunaghi haba, tara vahua na Vavola ge ke vavolaghau. Gaia na Christ\f + \fr 2:11 \fk Christ \ft Hebrew Messiah - na mane God te vilia ge ke vavolara rana Jew\f* a Lord. \v 12 Ma eni na vaughilala vanighau, ighau kau righia na meomeo tara pulua nia na tivi te koli lokana na malei vanga ni buluka.” \v 13 Mua hau vaso, rana ovu ni angel ni kokou tara mai, mara holoutoa God mara ghaghua, \q1 \v 14 “Holohabaa God i kokou tana parako, \q2 na mabo tana maramana, itadira arahei God te nira togotogo.” \p \v 15 Mana lei angel tara sanira, mara dato ikokou, ma rana righitaoni sheep tara bosa heghedira mara ghaghua, “Mai ighita ka tona i Bethlehem, ma ka va righighi na lei totobo raini tara kale, te bosatatei vanighita tua Lord.” \v 16 Ma gaira tara mina tona, mara kene topora Mary ma Joseph, mana meomeo ghua, te koli tana malei vanga ni buluka. \p \v 17 Tana bona tara righi sodoa na meomeo, ge ra tughunitatea vanira na hava tara rongovia tana lei angel ivuvungana na meomeo. \v 18 Ma gaira soko tara rongovia tara nighi hare, na hava tara bosai rana righitaoni sheep. \v 19 Ma Mary te talugonighi tana tobana na lei kokoe raini, me tona haliu so na ghanaghanaani. \v 20 Rana vatogha sheep tara oli ta didira na lei sheep, tara holohabaa mara bosautoa God nia na lei totobo raini tara rongovighi, mara righi sokoi heghedira tua. Na lei totobo raini te vaghaa na hava na angel te tughunighi vanira. \p \v 21 Me vitu vamua na bongina na meomeo,\f + \fr 2:21 \fk me vitu vamua na bongina na meomeo \ft Greek = \fk ‘tana alu na bongi’ \ft te kaekage sakai na week te padi na vahuana na pukuna na vure Jew tara idumia na bongi tara vahua te kaekage sakai na bongi. \f* ge ra pahevaughilalaana, mara vatua nia Jesus, na aha te nia hevei tua na angel, inaghona ge vuha mai tana kutuna tinana.\x - \xo 2:21 \xt Buka Vetena 12:3; Luke 1:31\x* \s1 Ra va nia holouto Jesus tana Valetabu \p \v 22 Me sara tua na bongi ni va marabuadira Joseph ma Mary imurina na vahuana na meomeo, taonia nina vetena Moses. Keri ge ro lavia va na gari i Jerusalem ge koro va tatea vania Lord; \v 23 na pukuna tara gerea tua ta nina vetena Moses, “Na lei garimane kamanagho kara tabura vania Lord” \x - \xo 2:23 \xt Buka Rughuhoru 13:2, 12, 15; Buka Iduidu 3:13; 8:17\x* \v 24 Ma rogaira toro nighi hevei na vatei sukaghi, taonia na hava tara gerea ta nina vetena Lord, “Erua na kavuku pe rua na dale bola”. \x - \xo 2:24 \xt Buka Vetena 12:6-8\x* \p \v 25 Tana bona eni a sakai na mane te ghahaa i Jerusalem, Simeon na ahana, na puku ni tinoni uto mana maemane me pitua na Christ ke mai volara rana vure ni Israel. Gaia te vonughia na Tarunga Tabu. \v 26 Na Tarunga Tabu te bahua nia, ge ke mua mate, polo ke righia na Christ a Lord te bahua ge ke nia vetena mai. \v 27 Na Tarunga Tabu te hulia vaa Simeon tana Valetabu. Mi tana bona gaia te sara igaa, Joseph ma Mary toro lavia mai na gari ge kara nei vania na hava te bosai nina vetena Moses, \v 28 ma Simeon te bolo datoa na gari tana limana, me holohabaa God me ghaghua, \q1 \v 29 “Lord God, itaeni te manana ge ku mate tana mabo. \q2 Te vaghaa to nia baubahu vaniu tua. \q1 \v 30 Inau tu righia tua na Vavola, \q2 \v 31 to hera mai vanira lei vure soko. \q1 \v 32 Gaia te vaghaa na marara ke tatea God vanira lei kema. \q2 Gaia na rongoragha, ma gaia ke hola mai na lada vanira nimua na vure ni Israel.” \x - \xo 2:32 \xt Isaiah 49:6\x* \p \v 33 Ma rogaira tamana ma tinana na gari toro nia hare na hava Simeon te bosa vania Jesus. \v 34 Simeon te vautora ge bosa vania Mary, “Na gari eni, God te vilia idania ge ke vavolara tara subo itadira rana Jew. Hauva me ke mua vavolara te subo na pukuna tara mua taluutunia. Agaia na vaughilala itatana God ge ke bosadilara na lei vure. Mana vure subo kara nia sika, \v 35 mana ghanaghana ilokana na tobadira kara tate. Mi ghoe ghua, na dikalio sule ngangata ke kalegho, te vagha na isi ke kale potaa na tobamu.” \p \v 36 A sakai na vinekama ghua iga, na prophet, na ahana Anna, dalena Phanuel, tana kemana Asher. Gaia te tonikama ngangata tua. E vitu na niulu vamua toro taulaghi, me mate sania tauna, \v 37 me alu hangavulu vati tua na niuluna. Te mua rughuhoru sania na Valetabu, te holohabaa God me maturutoo ni vanga me kokoeliulivuti tughu dani mana bongi. \v 38 Tana bona keri ghua, Anna te mai vanira Joseph ma Mary, me holohabaa God, ge nia kokoe Jesus vanira arahei soko tara pitua God ke mai huiolira me ke vavolara nina vure ni Israel. \s1 Na oliadira i Nazareth \p \v 39 Ma Joseph ma Mary toro nei sokoi tua na lei totobo te manana nina vetena Lord God, ge ro oli Nazareth na komudira tana bubulo i Galilee.\x - \xo 2:39 \xt Matthew 2:23\x* \v 40 Mana gari te sule ghalagha, me te laga me manaha, ma God te bosautoa, ma nina sonihalavu God te kabu itatana. \s1 Na gari a Jesus tana Valetabu \p \v 41 Tana lei tughu niulu, a tinana ma tamana Jesus toro dato i Jerusalem, tana gougonu ni Lovovule.\f + \fr 2:41 \fk Gougonu ni Lovovule \ft Rana Jew tara ghanaghanaolia na bona idania na angel nina God te lovovulei na valedira na lei Jew, mete matera tua na garimane kamanagho ni vure ni Egypt. Righia Buka Rughuhoru 12:1-27; Eruani Vetena 16:1-8.\f* \v 42 Me poso tua e hangavulu rua na niuluna Jesus, gaira tara ghoi dato so i Jerusalem tana gougonu ni Lovovule. \v 43 Me padi tua na gougonu, ge ro gonidila ni oli tana komuadira i Nazareth tinana ma tamana Jesus, hauvaa mana gari Jesus te ghaha olia so i Jerusalem. Ma tinana ma tamana toro mua ghilalaa. \v 44 Toro ghanaghana ke, ma gaia itadira kuladira na vure. Me padi tua toro tona tana sakai na bongi, ge ro kenea \v 45 ma gaira toro mua sodoa, ge ro oli Jerusalem, na va keneana. \p \v 46 Me padi tua e tolu na bongi, ge ro righi sodoa ilokana na Valetabu, te sopou kolura rana lei tarai, te varongohira me huatira nia na lei huahuati.\fig Jesus te padapada kolura rana tarai tana Valetabu|alt="Jesus talks with the teachers in the Holy.house(Temple)" src="DN00416b.tif" size="col" loc="45-46" copy="DN00416b" ref="2:46" \fig* \v 47 Agaira tara varongohia tara nia hare na manahana mana lei nina bosatughu. \v 48 Ma tinana ma tamana toro righi sodoa, me nia hoghohare na liodira. Ma tinana te bosa vania me ghaghua, “?Dalegu, te mua uto e ghua ge o neghai gaa te vagha eni? Ko righia, a tamamu mi nau toro kenegho, moro kanoragha ngangata!” \p \v 49 Jesus te bosa tughu vanira, “?E ghua ge ro keneu? Manana ge koro ghilala na bona tu ghahau mughua iga tana valena Tamagu.” \v 50 Rogaira toro mua tangomana na ghilala kaleana na hava te bosaa vanira. \p \v 51 Ma Jesus te oli kolura i Nazareth, te rongovi bosadira sughua. Mary, tinana, te talugonighi tana tobana na lei totobo raini te kale. \v 52 Ma Jesus te sule ghalagha me vonughia na manaha. Ma God mana tinoni ghua tara nia togotogo.\x - \xo 2:52 \xt 1 Samuel 2:26; Manahana Solomon 3:4\x* \c 3 \s1 Na bosa ni tarai ta John Vulitabu \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:1-8; John 1:19-28) \p \v 1 Tana hangavulu limani na niulu, te vunaghi ga Tiberius na Vunaghi haba ni Rome, ma Pontius Pilate te Vunaghi Haba pungisia na bubulo i Judea, ma Herod Antipas te vunaghi pungisia na bubulo i Galilee, ma Philip, a hoghona te vunaghi pungisira erua na bubulo Ituraea mi Trachonitus, ma Lysanias te haba pungisia na bubulo i Abilene, \v 2 mi tana bona Annas ma Caiaphas, toro puku ni sonisukaghi ga, tana bona keri, God te nia hevei mai na bosana ta John Vulitabu dalena Zechariah, tana bona mamaha. \v 3 Agaia John te tona tana lei bona talighutia na beti tina Jordan, te taraira na vure, “Kau tughulio ma kau tughui na lei nilabumiu te dika, mi nau ku vulitabughau ma God ke talukehai na lei palumiu!” \v 4 Aeni te vaghaa na prophet Isaiah te gerea tua idania tana gegere te tabu, me ghaghua, \q1 “Na manga ni tinoni te ghaeghahe tana bona mamaha, \q2 ‘Kau gonidilaa na halautuna Lord. \q2 Kau maemanea na halautu ke liu iga. \q2 \v 5 Kau va vonughighi na lei boboko, ma rana lei ghotu mana tetete kau gheli horui me ke taotano, \q2 na halautu kekeli kau maemanei, \q2 mana halautu tara kakaba, kau va paghurai me ke mabo. \q2 \v 6 Mana lei vure udolu kara righia nina huioli God.’” \x - \xo 3:6 \xt Isaiah 40:3-5\x* \p \v 7 Gaia John te bosa vanira na vure tara mai righia ge ke vulitabura me ghaghua, “?Ighau te vaghaghau na lei poli, ahei te bosatatea vanighau, ge kau samasania nina totoro sule God ke mai? \x - \xo 3:7 \xt Matthew 12:34; 23:33\x* \v 8 Kau diki talutatea mughua tana nilabumiu na lio ni tughulio te vaghaa na ghai te nia vangagha na vavanga te uto. Kau bei bosa heghemiu gea ge kau samasania nina rutu God na pukuna tau ghaghua, ‘Abraham a kukuada, keri ke ma uto so ighita,’ na pukuna inau tu bosa vanighau, ‘God ke tangomana ge ke liliura na lei vatu raini vaa tana lei vavatana Abraham.’ \x - \xo 3:8 \xt John 8:33\x* \v 9 Itaeni God te gonidilaa ge ke detera rahei tara mua tughulio te vaghaa na mane te dutu tokani na lei ghai nia na posu. Raini tara mua loghoa na vavanga te uto, ke toka horui me ke soni haghei tana lake!” \x - \xo 3:9 \xt Matthew 7:19\x* \p \v 10 Na vure subo tara huatia, “?Na hava to liona kai gonia?” \p \v 11 Ma John te bosa tughu vanira, “Ahei tamiu ke loghoi erua na pupulu ke, me ke nia hevei sakai vania ahei te mua lologho, ma hei ghua te logho vanga ke, ke tuvalira tara vitolo.” \p \v 12 Ma gaira na vahikolu rongo,\f + \fr 3:12 \fk vahikolu rongo \ft Na vure subo tara nia sika na pukuna tara lutu vania na gavumane ni Rome, mara hola vulea na rongo tana kakage ni vetena itadira na vure.\f* tara mai ghua itatana ge ke vulitabura, tara huatia ghua mara ghaghua, “?Tarai, mi ghai eni na hava kai gonia?” \x - \xo 3:12 \xt Luke 7:29\x* \p \v 13 Ge bosatughu vanira, “Kau bei lavi rongo au vulea taonia na vetena.” \p \v 14 Ma gaira rana malaghai tara huatia ghua mara ghaghua, “?Na hava kai gonia ighai?” \p Ma gaia te ghaghua, “Kau bei lavimataghuna na tinoni ge ke heghau na rongo, ma kau bei huru taboa siki sakai, ma kau lavi togotogoa vasoo na rongo ni pelumiu.” \p \v 15 Na vure tara pitudilaa na maiana na Christ, tara kenea tana liodira, ahei sughua John, vaghi soo agaia tua na Christ. \v 16 Mana pukuna eni John te taraira udolu me ghaghua, “Inau tu vulitabughau nia na beti vamua, ma sakai na tinoni geva ke mai, gaia te maana me ke haba vuleu inau. Inau te mua ulaghagu na toghiani na pipitina na hahara ni marevona. Agaia ke vulitabughau nia na Tarunga Tabu mana lake. \v 17 Agaia te gonidila tua ge ke detera me ke vilivokara na vure. Me ke vautora rana maemane, me ke torora rana dika. Agaia te vagha na puku leghai te gonidila ge vilivokai na vuvungu ni koni mana na viovioni nia na vatei lutu. Me ke taluhaghei na vuavua ta nina vale baore, me kerei na lei viovio tana lake ke mua mate tua.” \v 18 Ma John te taraira na vure tana lei nilabu te kehakeha nia na Rongorongo Uto, me keikerira ge kara tughulio tana paludira. \p \v 19 I murina keri, John te bosa tana matana Herod Antipas na vunaghi haba ni Galilee, na pukuna te ghoi taona Herodias, na puku ni tauna Philip na hoghona, maia ghua na lei totobo dika te gonighi. \v 20 Ma Herod te talu kolui na lei hahi raini, ge talua John tana vale pipiti. \s1 Na vulitabuana Jesus \r (Matthew 3:13-17; Mark 1:9-11) \p \v 21 I naghona ge ra sonihaghea John tana vale pipiti, gaia te vulitabu sokora tua na vure, me vulitabua ghua Jesus. A Jesus te vulitabu soko tua ge kokoeliulivuti, mana parako te hahangavi, \v 22 mana Tarunga Tabu te horu mai vuvungana, te tate vaghaa na bola. Mana talama ni manga te bosa horu mai kokou, “Ighoe na puku ni Dalegu tu dolovigho. Inau tu nigho togotogo utuni.” \x - \xo 3:22 \xt Vuivuni 22:2; Buka Linge 2:7; Isaiah 42:1; Matthew 3:17; Mark 1:11; Luke 9:35\x* \fig |alt="John baptising Jesus and the Holy Spirit descending" src="DN00410b.tif" size="col" loc="21-22" copy="DN00410b" ref="Luke 3:22" \fig* \s1 Na lei vavatana Jesus \r (Matthew 1:1-7) \p \v 23 Jesus te dutuvia tua e tolu hangavulu na niuluna ge vuivunia na lutuna. Na vure tara ghanaghana Jesus ke dalena Joseph, \p ma Joseph dalena Heli, \p \v 24 Heli dalena Matthat, \p Matthat dalena Levi, \p Levi dalena Melchi, \p Melchi dalena Jannai, \p Jannai dalena Joseph, \p \v 25 Joseph dalena Mattathias, \p Mattathias dalena Amos, \p Amos dalena Nahum, \p Nahum dalena Esli, \p Esli dalena Naggai, \p \v 26 Naggai dalena Maath, \p Maath dalena Mattathias, \p Mattathias dalena Semein, \p Semein dalena Josech, \p Josech dalena Joda, \p \v 27 Joda dalena Joanan, \p Joanan dalena Rhesa, \p Rhesa dalena Zerubbabel, \p Zerubbabel dalena Shealtiel, \p Shealtiel dalena Neri, \p \v 28 Neri dalena Melchi, \p Melchi dalena Addi, \p Addi dalena Cosam, \p Cosam dalena Elmadam, \p Elmadam dalena Er, \p \v 29 Er dalena Joshua, \p Joshua dalena Eliezer, \p Eliezer dalena Jorim, \p Jorim dalena Matthat, \p Matthat dalena Levi, \p \v 30 Levi dalena Simeon, \p Simeon dalena Judah, \p Judah dalena Joseph, \p Joseph dalena Jonam, \p Jonam dalena Eliakim, \p \v 31 Eliakim dalena Melea, \p Melea dalena Menna, \p Menna dalena Mattatha, \p Mattatha dalena Nathan, \p Nathan dalena David, \p \v 32 David dalena Jesse, \p Jesse dalena Obed, \p Obed dalena Boaz, \p Boaz dalena Salmon, \p Salmon dalena Nahshon, \p \v 33 Nahshon dalena Amminadab, \p Amminadab dalena Admin, \p Admin dalena Arni,\f + \fr 3:33 \fk Arni \ft eruani na ahana Ram.\f* \p Arni dalena Hezron, \p Hezron dalena Perez, \p Perez dalena Judah, \p \v 34 Judah dalena Jacob, \p Jacob dalena Isaac, \p Isaac dalena Abraham, \p Abraham dalena Terah, \p Terah dalena Nahor, \p \v 35 Nahor dalena Serug, \p Serug dalena Reu, \p Reu dalena Peleg, \p Peleg dalena Eber, \p Eber dalena Shelah, \p \v 36 Shelah dalena Cainan, \p Cainan dalena Arphaxad, \p Arphaxad dalena Shem, \p Shem dalena Noah, \p Noah dalena Lamech, \p \v 37 Lamech dalena Methuselah, \p Methuselah dalena Enoch, \p Enoch dalena Jared, \p Jared dalena Mahalalel, \p Mahalalel dalena Cainan, \p \v 38 Cainan dalena Enosh, \p Enosh dalena Seth, \p Seth dalena Adam, \p Adam dalena God. \c 4 \s1 Na tabotaboana Jesus \r (Matthew 4:1-11; Mark 1:12-13) \p \v 1 Ma Jesus, te vonughia na Tarunga Tabu, te oli mai tana beti tina Jordan, me hulia na Tarunga Tabu vaa tana bona mamaha te taho iga na beti mana ghai. \v 2 Igaa Satan te tabotaboa Jesus e vati hangavulu na bongi. Mi tana lei bongi rakiri, Jesus te mua ghania siki vanga, murina vaho ge vitolo. \v 3 Ma Satan te bosa vania me ghaghua, “Ge toko dalena God ke, mo ko bosaa na vatu eni me ke liliu ni berete.” \p \v 4 Jesus te bosa tughu vania me ghaghua, “Te vaghaa tara gerea tua tana gegere tabu, ‘Na tinoni ke mua nia vola na vanga heghena vamua.’” \x - \xo 4:4 \xt Eruani Vetena 8:3\x* \p \v 5 Ma Satan te lavia va tana bona te datogha, me tatei vania, tana pile bona vamua, na lei kinakabu ni maramana udolu, \v 6 me ghaghua, “Ra vaheu mai tua raini, mi nau ku vahea ahei ku vilia, \v 7 ma ge ighoe ko holohabau, mo ko tualaghi tuturu vaniu ke, gaighi udolu raini ku vahegho gatu animua.” \p \v 8 Jesus te bosa tughu vania me ghaghua, “Te vagha tara gerea tua tana gegere tabu, ‘Ko holohabaa Lord nimua na God, ma gaia heghena vamua ko lutu vania.’” \x - \xo 4:8 \xt Eruani Vetena 6:13\x* \p \v 9 Ma Satan te lavidatoa vaa i Jerusalem tana vouvotuna na Valetabu, me bosa vania, “Ge toko puku ni dalena God sughua ke, mo ko sosogha horu! \v 10 Na pukuna tara gerea tua tana gegere tabu, \q1 ‘God ke vetenara mai lei nina angel, ge kara righitaonigho. \q1 \v 11 Tana limadira kara sakurigho nia, ge rana marevomu ke mua kalea siki vatu.’”\x - \xo 4:11 \xt Buka Linge 91:11-12\x* \p \v 12 Jesus te bosa tughu vania me ghaghua, “Tara gerea tua tana gegere tabu, ‘Ko bei tabotaboa Lord nimua na God.’”\x - \xo 4:12 \xt Eruani Vetena 6:16\x* \v 13 Ma Satan te tabotabo sokoa tua Jesus nighi na lei totobo raini, ge rughuhoru sania Jesus pile bona, me pitua na bona uto te maheboa iga ge ke ghoi tabotaboa. \s1 Jesus te vuivunia nina lutu i Galilee \r (Matthew 4:12-17; Mark 1:14-15) \p \v 14 Ma Jesus te pulohi tana bubulo i Galilee te vonughia na maana ni Tarunga Tabu, mana tutuguna te lada tana lei komu. \v 15 Gaia te vuivuni ni tarai lokani didira lei vale kokoeliulivuti ni Jew, ma gaira tara rongovia nina tarai mara holoutoa. \s1 Jesus tara nia sika i Nazareth \r (Matthew 13:53-58; Mark 6:1-6) \p \v 16 Ma Jesus te tona i Nazareth, te sule ghalagha igaa. Me haghe tana vale kokoeliulivuti ni Jew, ta sakai na Sabbath,\f + \fr 4:16 \fk Sabbath \ft bongi aheahe ni Jew, tana Sarare.\f* te vaghaa te nea haia tua, me tughuru dato ge idumia na gegere tabu.\fig Na Gegere Tabu|alt="The Holy Writing" src="HK00150B.TIF" size="col" loc="16 or 20" copy="HK00150B" ref="4:16" \fig* \v 17 Mara hea na gegere ta Prophet Isaiah. Ge a Jesus te vurehia na bona te bosa igaa, \q1 \v 18 “Nina Tarunga Tabu Lord te savungiu inau, \q2 na pukuna gaia te viliu ge ku tughunitatea na Rongorongo Uto vanira rana bona. \q1 Gaia te vetenau ge ku tughunitatea na lubatiadira tara kabu popongo; \q2 mana rorodo kara ghoi reireioli ghua, \q1 ma rana vahaghitaili kara sodoa na togholuvu. \q2 \v 19 Mu ku tughunitatea na bona ni aho te dutu mai ge a God ke vavolara nina vure.” \x - \xo 4:19 \xt Isaiah 61:1-2\x* \p \v 20 Te idumia sokoa tua ge loku olia na gegere, me hea olia na mane haba, ge sopou horu. Na matadira na vure soko ilokana na vale kokoeliulivuti ni Jew tara totolaa. \v 21 Keri ge bosa vanira me ghaghua, “Na gegere tabu tu idumia vanighau te kale itaeni!” \p \v 22 Gaira udolu tara bosautoa, me nia maro na mangadira nina lei bosa ni tarai te uto. Gera ghaghua, “Gaia na dalena Joseph vamua.” \p \v 23 Ma Jesus te bosa vanira, “Ighau tau liona ge kau bosa vaniu na bosa manaha eni te ghaghua, ‘Mane kisu, ko diki vavolagho heghemu,’ na ghanaghana igaa ke, ‘ge ighoe na Christ ke, ko gonighi ghua iani tana komuda na lei butuli to nei Capernaum tai rongovighi!’ \v 24 E utuni eni inau to bosa vanighau, ‘Na prophet tara mua ghanaghana mavaa tana komuna heghena oli.’ \x - \xo 4:24 \xt John 4:44\x* \v 25 E utuni te subo na matesasani Israel te manana na hangadira tana bongina Elijah idania, tana bona te taho na uha ilokana e tolu na niulu me ono na vula, keri ge na ngengere sule te kalea i Israel udolu,\x - \xo 4:25 \xt 1 Vunaghi Haba 17:1\x* \v 26 hauvaa ma God te mua vetenaa Elijah vaa ta siki sakai Israel, me vaa vamua itatana na samu i Zarephath, tana buto ni komu i Sidon.\x - \xo 4:26 \xt 1 Vunaghi Haba 17:8-16\x* \v 27 Me subo ghua na tinoni te kalera na kuhu, tana bonana na prophet Elisha idania, me taho siki sakai ke kisura, sakai vamua God te vavolaa Naaman na tinoni ni Syria.” \x - \xo 4:27 \xt 2 Vunaghi Haba 5:1-14\x* \p \v 28 Tana bona na vure ilokana na vale kokoeliulivuti ni Jew tara rongovia, ge ra rutu ngangata vania. \v 29 Gaira tara tabea mara ghuruhorua Jesus tana komudira, mara hola tonaa tana kouna na ghotu, tara kisua igaa na komudira. Tara liona ge kara pili horua tana tigetige ni vatu. \v 30 Ma Jesus te tabalili kolili ghobudira me tona keha. \s1 Na tinoni na tidalo dika ilokana \r (Mark 1:21-28) \p \v 31 Jesus te sughi i Capernaum tana bubulo i Galilee, mi ga te taraira na vure ghua tana Sabbath. \v 32 Ma gaira tara nia hare nina tarai, na pukuna te nia kokoe na maana.\x - \xo 4:32 \xt Matthew 7:28-29\x* \v 33 A sakai na mane igaa ilokana na vale kokoeliulivuti ni Jew, te loghoa na tidalo dika ilokana, te ghaeghahe me ghaghua, \v 34 “Ari! ?Jesus ni Nazareth, nimua na hava itamami? ?To mai ni hurakeamami? Inau tu ghilalagho ahei ighoe, na tinoni tabu God te vetenagho mai.” \p \v 35 Ma Jesus te bosa laga vania na tidalo dika me ghaghua, “Ko todore mo ko rughuhoru mai tatana.” Mana tidalo dika te nia piri horu tana pari, naghodira, ge rughuhoru itatana, me mua dikalaa. \p \v 36 Na vure tara nia hare, mara sopa kokoe heghedira mara ghaghua, “?Na hava na vata ni bosa vaghani raini? Na pukuna nia nina malei haba mana maana, te ghurukehara nia rana tidalo dika, mara rughuhoru!” \v 37 Mana tutuguna na hava te nei, te lada tana lei komu udolu mi tana buto ni komu keri lilighina Capernaum. \s1 Jesus te kisura subo na vure \r (Matthew 8:14-17; Mark 1:29-34) \p \v 38 Ma Jesus te rughuhoru tana vale kokoeliulivuti ni Jew, me va haghe tana valena Simon. A vungona na vaivine a Simon igaa, te nia koli na vahaghi sapangia. Agaira tara nongia Jesus ge ke kisua. \v 39 Ma Jesus te tughuru lilighina, ge tiva keha na vahaghi tatana, mana vahaghi te rughuhoru sania me ghaota tua. Mana vaivine te tughuru dato tua me goni ghadira vanga. \p \v 40 Me lighi tua na aho te nulavi, rana vure tara lavira vania mai agaira soko te kalera lei sopasopa ni vahaghi kehakeha, ma Jesus te talua na limana ivuvungadira me kisu volara. \v 41 Na lei tidalo dika tara rughuhoru tadira, tara ngangaraha, “Ighoe a dalena God sughua!” \p Ma Jesus te pasara, me hove pungisira ge kara bei kokoe, na pukuna tara ghilalaa gaia na Christ. \s1 Jesus te tarai tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew \r (Mark 1:35-39) \p \v 42 Me roropo ghana Jesus te sania na komu me tona tana bona aroha. Mana vure subo tara kene taonia. Mara sodoa, ge ra hovea ge ke bei tona sanira. \v 43 Ma Jesus te bosa vanira, “Inau ku ladavaghinia mughua na Rongorongo Uto ni kinakabuna God, tana lei sopa komu ghua, na pukuna gaia eni God te vetenau nia ku lutua.” \v 44 Ma gaia te nia tarai na Rongorongo Uto ilokani na lei vale kokoeliulivuti ni Jew tana bubulo i Judea talighu. \c 5 \s1 Jesus te holora na diki vaovarongo \r (Matthew 4:18-22; Mark 1:16-20) \p \v 1 Sakai na bongi Jesus te tughuru ililighina na kolokama Galilee,\f + \fr 5:1 \fk kolokama Galilee \ft Greek: Kolokama Gennesaret - eruani ahana na kolokama Galilee\f* mana vuresubo tara kokoluvia mara burusia, te liodira ge kara rongovia na bosana God. \v 2 Ma gaia te righira erua na tiola, tara longai tana parilonga. Balu na mane taotagho tara oli ni gehelau mara va apoi didira na vugho. \v 3 Jesus te haehaghe ilokana sakai tadira na tiola, anina tiola Simon, me nongia ge ke du sapaa na tiola tana kolokama. Gaia te sopou horu tana tiola, ge taraira na vure subo i parilonga. \p \v 4 Me soko na tarai, ge bosa vania Simon, “Ko pili sapa pilea ghua na tiola tana lalo, mo ko sonihorua nimua na vugho ge ko lavia na tinala ni igha.” \p \v 5 Simon te bosa tughu vania, “Maghutu, ighai tai lutu laga na bongi udolu, mai mua holaa siki totobo, hauvaa mo to bosa ighoe ke, ighai kai ghoi taluhorua ghua na vugho.” \x - \xo 5:5 \xt John 21:3\x* \v 6 Ma gaira tara nea vaso te vagha, mana tinala ni igha subo tara haghe tua, na vugho te vuivuni ni taveo.\x - \xo 5:6 \xt John 21:6\x* \v 7 Mara alovira va na balu kuladira ta sakai na tiola keha, ge kara mai hangara. Gaira tara mai mara hangara ge ra hogho vonui ara rua na tiola nia na igha, toro benoro udolu tua. \v 8 Mi tana bona Simon Peter te righia eni, ge tualaghi tuturu tana matana Jesus, me ghaghua, “Lord, ko tona keha itagua, na pukuna inau na tinoni palugha.” \v 9 Te bosaa eni na pukuna gaia ma gaira udolu tara udukolua tara nia hare na subona na igha tara holai. \v 10 Oro hare ghua James ma John, ra dalena Zebedee, toro lutu kolua Simon. \p Ma Jesus te bosa vania Simon, “Ko bei mataghu! Itaeni te vuivuni, ighoe ko vugho tinoni ge kara taluutuniu.” \v 11 Gaira tara sakelonga sokoi didira tiola, ge ra sanighi didira lei totobo, mara saritaonia Jesus. \s1 Jesus te marabua na kuhu \r (Matthew 8:1-4; Mark 1:40-45) \p \v 12 Ma Jesus te sara ta sakai na komu, te ghahaa igaa sakai na tinoni te saopoa tua na kuhu. Agaia te righia Jesus ge poghotao vania tana pari, ge kurutia me ghaghua, “Lord, ge ko liona ke, ko tangomana so na vaa marabuagu.” \p \v 13 Ma Jesus te haua na limana me tabea, ge ghaghua “Inau tu liona, ko marabu oli.” Na viti tua, mana kuhu te taho tua, me ghoi marabu oli. \v 14 Ma Jesus te hovea na mane, “Ko bei tughuni kolilia vania gea siki sakai na hava te kale. Mo ko tona vaso mo ko va tategho vania na manesukaghi me ke sirotetegho ge ke righia na huliamu te ghoi marabu oli. Mo ko hea na manesukaghi na sukaghi ni va marabu te vaghaa te bosaa tua ilokana nina vetena Moses, ge rana vure kara ghilala tua ighoe to marabu oli.” \x - \xo 5:14 \xt Buka Vetena 14:1-32\x* \v 15 Hauvaa na tutuguna Jesus te saopoa ivei mi vei, mana vure subo tara kokolu ni rongoviana, mara liodira ge kisu volara ghua tana lei sopa vahaghidira. \v 16 Hauva me subo na bona, Jesus te tona tana bona aroha ge ke va kokoeliulivuti iga. \s1 Jesus te kisu volaa na mane rapobete \r (Matthew 9:1-8; Mark 2:1-12) \p \v 17 Mi ta sakai na bongi, tana bona Jesus te tarai, gaira rana Pharisee ma rana manetarai ni vetena nina Moses, tara sopou lilighina igaa. Gaira tara va mai tana lei komu i Galilee, mi Judea, mi tana komu sule Jerusalem. Ma nina maana Lord God te horuvia Jesus ge ke kisu volara tara vahaghi. \v 18 Mana balu mane tara sakea mai tana sape a sakai na tinoni te rapo, mara tabotabo ge kara lavia mai ta Jesus, \v 19 mara mua tangomana na pukuna na vure subo. Gaira tara nia sei dato tana vouvotuna na vale, mara potaa i vouvotu ge ra dorovaghini horua ilokana na vale, tana bona te ghahaa igaa Jesus i ghobudira na vure subo. \v 20 Ma Jesus te righia didira na taluutuni ge bosa vania na tinoni rapo, “Kula, inau tu talukehai na lei palumu.” \p \v 21 Ma rana manetarai ni vetena nina Moses mana Pharisee tara bosa heghedira mara ghaghua, “?Ahei eni te bosa tabo? God heghena vamua ke tangomana na talukeha palu!” \p \v 22 Ma Jesus te ghilala kalea na hava tara nia huahuati ge bosatughu vanira, “?E ghua ge au nei na ghanaghana raini tana tobamiu? \v 23 ?Ivei va te malumu va na bosaana, na palumu tu sonikehai vanigho, pa tughuru dato mo ko sakutua? \v 24 Tana bona ge ku ghaotaa na mane eni, ge ma kau ghilalaa inau, na Dale Tinoni, tu loghoa na maana ni talukeha palu tana maramana.”\f + \fr 5:24 \fk inau na Dale tinoni \ft Ighai tai taonighi na New Living Translation tana tete eni. \f* Soko, gaia te bosa vania na tinoni rapo me ghaghua, “Inau tu bosa vanigho, ko tughuru, holaa na ghimemu mo ko tona tana komumu!” \p \v 25 E mua hauvaa so, me tughuru dato tana matadira, holatia na ghimena me oli togotogo tana komuna, me holoutoa God. \v 26 Ma gaira soko te maro na mangadira, mara holoutoa God. Tara nia kikinima, mara ghaghua, “Ighita ta righighi subo na totobo te haeharegha tana bongi eni!” \s1 Jesus te holoa Levi \r (Matthew 9:9-13; Mark 2:13-17) \p \v 27 Murina keri, Jesus te rughuhoru, ge righia sakai na vahikolu rongo, na ahana Levi,\f + \fr 5:27 \fk Levi \ft eruani na ahana Matthew \f* te sopou ta nina malei sonirongo, ge bosa vania, “Ko saritaoniu mai.” \v 28 Ma gaia te sanighi na lei totobo soko, me saritaonia Jesus. \p \v 29 Ma Levi te gonia na vangakoukolu sule tana valena vania Jesus, mara subo na vahikolu rongo, mana vure keha ghua tara mai igaa. Ma gaira tara vangakoukolu. \v 30 Ma gaira rana Pharisee ma rana manetarai ni vetena nina Moses tara mai hughuhughu tadira nina vaovarongo Jesus, mara ghaghua, “?E ghua ge au vangakolura rana vahikolu rongo ma rana tangohahi?” \x - \xo 5:30 \xt Luke 15:1-2\x* \p \v 31 Jesus te bosa tughu vanira me ghaghua; “Arahei tara vahaghi vamua tara liona na tinoni kisu, taho tara mua vahaghi. \v 32 Te vagha eni, inau tu mai ge ku mua holora rahei tara kabu maemane ge kara tughulio, mi nau tu mai ge ku holora rana tangohahi ge kara tughulio.” \s1 Na huahuati taonia na talukau ni vanga \r (Matthew 9:14-17; Mark 2:18-22) \p \v 33 Mana balu vure tara bosa vania Jesus, mara ghaghua, “Agaira nina vaovarongo John, kolura ghua didira vaovarongo rana Pharisee, tara nia talukau na vanga haia mara kokoeliulivuti ghua. ?Me ghua nimua vaovarongo ighoe, ge taho, ge ra vanga so mara inu?” \p \v 34 Jesus te ghaghua vanira, “?Kara tangomana so agaira tara mai tana vangakolu ni taulaghi ge kara talukau, ke ghaha kolura na tinoni te taulaghi? Taho! \v 35 Na lei bongi ke mai igaa, agaia te taulaghi kara lavikehaa itadira, mi kakeri vaho ge kara talukau ni vanga gaira.” \p \v 36 Ma Jesus te bosa vavaghaha vanira me ghaghua, “Na tinoni ke mua tangomana ke rosia na tivi vaolu mana sukiana na tivi haulaghi nia na marosi keri. Ke nea te vaghaa eni ke, mana tivi vaolu ke dikala, maia ghua na marosi ni tivi vaolu ke mua asakolu tana tivi haulaghi. \p \v 37 “Mana tinoni ke mua dorea na wine vaolu tana kada haulaghi. Ke nea te vaghaa eni ke, mana wine vaolu keri ke bohaa na kada haulaghi, mana wine vaolu ke tilanga lee mana kada ke dika lee ghua. \v 38 Na wine vaolu kara dorea mughua tana kada vaolu. \v 39 Ma hei te diki inuvia na wine haulaghi ke mua liona ge ke inuvia na wine vaolu murina, na pukuna te bosa, ‘Na wine haulaghi te uto vaa.’” \c 6 \s1 Na huahuati taonia na Sabbath \r (Matthew 12:1-8; Mark 2:23-28) \p \v 1 Ta sakai na Sabbath,\f + \fr 6:1 \fk Sabbath \ft na bongi aheahe ni Jew, tana Sarare.\f* Jesus kolura nina vaovarongo tara tona haliu lokana na leghai ni wheat, mara nina vaovarongo tara bihui na balu vavanga ni wheat, mara ghadai tana limadira, ge ra ghanighi.\x - \xo 6:1 \xt Eruani Vetena 23:25\x* \v 2 Na balu Pharisee tara righira, ge ra ghaghua, “?E ghua ge au gonia na hava te mua talana na vetena ni Sabbath?” \p \v 3 Jesus te bosa vanira me ghaghua, “Au bosa te vagha tau mua idumia na hava te gonia David na vunaghi haba ma rana lei kulana tara vitolo. \v 4 A David te haghe tana Baebale tapole Tabu nina God, me holaa na berete tabu, na manesukaghi vamua ke ghania. Gaia te ghania me hera na lei kulana mara ghania. Hauvaa ma God te mua rutu vania David.” \x - \xo 6:4 \xt 1 Samuel 21:1-6; Buka Vetena 24:9\x* \v 5 Ma Jesus te bosa sosoko vanira, “Inau, na Dale Tinoni tu loghoa na maana ge ku bosa vanira na vure na hava kara tangomana na goniana tana Sabbath.” \s1 Jesus te kisu vola tana Sabbath \r (Matthew 12:9-14; Mark 3:1-6) \p \v 6 Ta ghoi sakai na Sabbath keha ghua, Jesus te haghe ta sakai na vale kokoeliulivuti ni Jew me tarai gaa, ma sakai na mane te labe na lima madolona. \v 7 Agaira rana Pharisee ma rana manetarai ni vetena nina Moses tara vatoghaa a Jesus ke kisu volaa tana Sabbath pe taho. Ge ke kisu volaa ke, agaira tara gonidila tua na huruana. \v 8 Ma Jesus te diki ghilalaa tua, na hava tana liodira. Me bosa vania na mane te labe na limana me ghaghua, “Ko mai tughuru iani!” mana mane te tughuru gatu.\fig |alt="Jesus heals the cripple" src="CN01695B.TIF" size="col" loc="6-8" copy="CN01695B" ref="Luke 6:8" \fig* \v 9 Ma Jesus te bosa vanira me ghaghua, “Inau ku huatighau. ?E vetena so ge ka hahanga pa ka totoro tana Sabbath, ka volaa siki sakai pa ka dikalaa?” \v 10 Soko, gaia te rei kolili va tadira, ge bosa vania na mane te labe na limana, “Ko hau datoa na limamu!” Mana mane te nea te vaghaa, ge uto na limana. \v 11 Tana bona rana Pharisee mana manetarai ni vetena nina Moses tara righia, ma gaira udolu te vonughira na rutu sule ngangata, mara padapada ighobudira heghedira ivei kara nea Jesus. \s1 Jesus te vilira rana Manevetena \r (Matthew 10:1-4; Mark 3:13-19) \p \v 12 Tana sakai na bongi pile bona imurina vamua, Jesus te dato tana ghotu me va kokoeliulivuti bongi haghi ga vania God. \v 13 Mi ropo ghana, ge holora nina vaovarongo udolu mai tatana me vilikehara ra hangavulu rua itadira, me holora nia rana manevetena. \v 14 Simon te vatua nia Peter, ma Andrew hoghona, James ma John, Philip ma Bartholomew. \v 15 Matthew ma Thomas; James dalena Alphaeus, Simon tara holoa nia na Zealot,\f + \fr 6:15 \fk Zealot \ft na mane te liona na ghurukehaadira na vure ni Rome ge kara bei vunaghi pungisira gea rana Jew.\f* \v 16 Judas dalena James, ma Judas Iscariot ke peroa Jesus. \s1 Jesus te tarai me kisu \r (Matthew 4:23-25) \p \v 17 Ma Jesus te sughi horu mai tana ghotu kolura nina manevetena me tughuru tana nanata. Tana bongi eni subo nina vaovarongo kolura na vure subo tara talighutia. Mana vure subo igaa tara va mai Jerusalem, me subo na lei komu tana bubulo i Judea, mana balu tara va mai ilauni lei komu i Tyre mi Sidon. \v 18 Gaira tara mai ge kara varongohia Jesus, mara liona ge ke kisura tana lei sopa vahaghidira. Ma rahei ghua te dikalara na lei tidalo dika, Jesus te kisu volara. \v 19 Mana lei vure tara tabotabo ge kara habetia, na pukuna nina maana God te rughuhoru mai tatana me vola udolura. \s1 Na togotogo mana dikalio \r (Matthew 5:1-12) \p \v 20 Ma Jesus te vaevanera va nina vaovarongo, ge taraira me ghaghua, \q1 “God ke vautoghau ighau tau bona, \q2 na pukuna a nimiu na kinakabuna God. \q1 \v 21 God ke vautoghau ighau tau vitolo itaeni, \q2 na pukuna ighau kau mahu nimiu ikise. \q1 God ke vautoghau ighau tau tangi itaeni, \q2 na pukuna ighau kau nia kiakia na togotogo. \q1 \v 22 God ke vautoghau ighau, tara nighau sika na lei tinoni, \q2 tara kanahaghinighau, pasapasaghau, mara koengeleghau, na pukuna inau na Dale Tinoni.\x - \xo 6:22 \xt 1 Peter 4:14\x* \q1 \v 23 Kara neghau iga te vaghaa keri ke, kau togotogo ma kau rivurivu, \q2 na pukuna na taba sule te gonidila vanighau tua i kokou. \q1 A keri na nilabu tara nei rana lei vaivarimiu vanira rana lei prophet mai dania.\x - \xo 6:23 \xt 2 Vavata 36:16; Gehegehedira 7:52\x* \q1 \v 24 Vatei aroviamiu ighau tau loghorongo itaeni, \q2 na pukuna tau lavia tua nimiu na togholuvu. \q1 \v 25 Vatei aroviamiu ighau tau mahu tua itaeni, \q2 na pukuna ighau kau vitolo. \q1 Vatei arovimiu ighau tau kiakia itaeni, \q2 na pukuna ighau kau tangi ma kau ngangaraha. \q1 \v 26 Vatei aroviamiu ighau tara bosautoghau na lei tinoni taeni, \q2 na pukuna na lei vaivaridira tara nera ghua tua igaa na lei prophet sorisori mai dania, ma God te torora. \s1 Dolovira rana kana \r (Matthew 5:34-38; 7:12) \p \v 27 “Mi nau tu bosa vanighau, ighau tau rongoviu mai, kau dolovira ghamiu na kana, ma kau lutu uto vanira rahei tara nighau sika. \v 28 Kau vautora rahei tara bosadikalaghau, ma kau kokoeliulivutira rahei tara vahaghitailighau. \v 29 Ke tapoa na levu ni ngoramu siki sakai ke, mo ko hea na levu ngora me ke tapoa. Me ke lavia a nimua na tivi a siki sakai ke, mo ko hea ghua nimua na pupulu. \v 30 Kau vahera na keha na hava tara nongighi tamiu, mana hava tara lavikeha itamiu ke, ma kau bei nongiolia gea. \v 31 Kau nea vanira na keha na hava tau liona kara nea vanighau.\x - \xo 6:31 \xt Matthew 7:12\x* \v 32 “Ge kau dolovira vamua rahei tara dolovighau ke, mana hava na uto ia kau sodoa igaa God ke mua vautoghau, na pukuna hughu rana tangohahi tara dolovira so arahei tara dolovira. \v 33 ?Te vagha eni ke, kau lutu uto vanira vamua rahei tara lutu uto vanighau ke, na hava na uto ia kau sodoa igaa? God ke mua vautoghau na pukuna hughu rana tangohahi tara nea te vaghaa. \v 34 ?Ma ge kau holakau itadira tara tutughuoli vanighau ke, mana hava na uto ia kau sodoa igaa? God ke mua vautoghau, na pukuna hughu rana tangohahi tara holakau itadira rana tangohahi tara ghilala ge kara lavi olia na talukau te manana taonia didira hevei. \p \v 35 “Kau dolovira ghamiu na kana, ma kau gehegehe uto vanira! Kau vahera na lei totobo ma kau bei ghanaghana kara tughuolighi vanighau. Keri vaho ge kau lavia na tabamiu ikokou ke sule au vaa, ge ighau kau dalena God te haba i kokou. Agaia te liodolovira arahei tara mua holoutoa gaia, maira rana tangohahi. \v 36 Kau veiarovi te vaghaa gaia God, tamamiu i kokou te veiarovi. \s1 Bei detera rana keha \r (Matthew 7:1-5) \p \v 37 “Bei detera rana keha, ge God ke bei deteghau ghua. Bei hurutabora rana keha, ge God ke mua hurutaboghau. Kau talukehai na paludira rana keha, ge God ke talukehai vanighau ghua na palumiu. \v 38 Kau hevei vanira na lei tinoni ke, ma God ke heghau ghua. A nimiu na hevei ke ghoi oli gatu itamiu, ke vaghaa na subona na hava tau nia hevei tua. God ke nia hevei togotogo te vaghaa na tinoni ke vonulaghinia na bosi me vuha kolava. Na kakage te vagha kau nea vanira na keha, gaia na kakage God ke nea vanighau ghua.” \p \v 39 Ma Jesus te bosaa vanira na bosa vavaghaha eni, “?Ivei tea? ?A sakai na tinoni rorodo ke tangomana so na huliana sakai na tinoni rorodo? Taho! Geva gaira udolu koro tumuhoru tana gilu.\x - \xo 6:39 \xt Matthew 15:14\x* \v 40 Na vaovarongo te mua haba vulea ahei te tarai. Mana vaovarongo ge te ke lutu laga ke, mi geva ke vaghaa ghua ahei te tarai.\x - \xo 6:40 \xt Matthew 10:24-25; John 13:16; 15:20\x* \v 41 ?Me ghua ge o nia sarautu, ighoe na vulogo tana matana hoghomu, ge toko mua nia sarautu na bubulo ni ghai tana matamu heghemu? \v 42 ?Ivei tea, ge o bosa vania hoghomu mo ghaghua, ‘Mai mu ku lavikehaa vanigho na vulogo tana matamu,’ ge toko mua tangomana na vaevane kaleana na bubulo ni ghai tana matamu heghemu? To sori ghoe! Ko diki lavikehaa ghua na bubulo ni ghai tana matamu ighoe, keri vaho ge ko vaevane uto, mo ko tangomana na lavikehaana na vulogo pile kikia tana matana hoghomu. \p \v 43 “Na ghai uto ke mua tangomana na vahuana na vavanga dika, mana ghai dika ke mua tangomana na vahuana na vavanga uto. \v 44 Na ghai ta ghilalaa nia na vavanga te vahua. Na vuavua ni ghai uto te mua tangomana na puputu tana karukaili. \v 45 Te vagha eni ke, na tinoni uto te loghoa na nilabu uto, te va rughuhoru mai tana toba te uto, mana tinoni dika te loghoa na nilabu dika, te va rughuhoru mai tana toba te dika. Na hava tua na bosa uto pana dika te horu mai tana manga te tatea na utona pana dikana na toba.\x - \xo 6:45 \xt Matthew 7:16-20; 12:33-35\x* \s1 Rua na mane kisuvale \r (Matthew 7:21-27) \p \v 46 “?E ghua ge au holou nia, “Lord” ma au mua taonighi na hava tu bosai? \v 47 Inau ku tughunia vanighau, ivei te vaghaa, ahei te mai tagua, me rongovighi nigua lei bosa ni tarai. \v 48 Gaia te vagha na tinoni te kisua na vale tana pari ngutu te pukulaghi tana vatu i borona. Tana bona te mai na tave ni beti sule me labua na vale, me mua tumu, na pukuna te kisu ngasilia. \v 49 Ma ahei te rongovighi na bosagu, me mua taoniu te vaghaa na tinoni te kisua na vale, me mua ghelivaghinia tana pari ngutu. Mi tana bona te mai na tave, me labua na vale keri, ge dudura, me kokovo horu.” \c 7 \s1 Jesus te kisuvolaa nina seka na malaghai haba ni Rome \r (Matthew 8:5-13) \p \v 1 Mi tana bona Jesus te bosa sokoi na lei totobo raini vanira na vure, ge tona i Capernaum. \v 2 Mana malaghai haba ni Rome igaa tana komu keri, anina seka te dolovi ngangataa, te vahaghi me dutuvia na mate. \v 3 Mana malaghai haba ni Rome eni te rongovia na maiana Jesus, ge vetenara balu mane nagho ni Jew ge kara va huatia Jesus ge ke mai kisua nina seka te koli ni vahaghi. \v 4 Mana lei mane nagho tara va righia Jesus mara kuruti ngangata mara ghaghua, “Na malaghai haba eni te manana ko hangaa, \v 5 na pukuna te dolovira kulada na vure ni Jew, ma gaia heghena ghua te kisua vanighita dida Vale kokoeliulivuti ni Jew.” \p \v 6 Keri ge udukolura Jesus. Tana bona tara dutuvia na valena na malaghai haba ni Rome, me vetenara tua na balu kulana na malaghai haba, ge kara va topoa Jesus ma kara bosa vania, “Maghutu, ko bei sakai mai niu mangoli gea. E mua ulaghagu inau ge ku hola haghegho mai loka ni valegu. \v 7 Me mua managu ghua na gatu righiamu heghegu. Ko bosa vasoo me ke ghaota tua nigua na seka. \v 8 Inau tu ghilala tua na pukuna inau ghua so a sakai tu lutu sarana didira maana rana haba, mu loghora ghua rana malaghai tara kubolu tagua inau. Mu bosa vania gaia eni, ‘Ko tona!’ me tona, mu ghoi bosa vania ruana, ‘Mai ghua!’ me mai. Mu bosa vania nigua na seka, ‘Ko gonia te vagha eni!’ ma gaia ke gonia te vagha.” \p \v 9 Jesus te rongovighi na bosana na malaghai haba ni Rome eni, ge nia hare, me ririuoli vanira na vure tara tumuria ge ghaghua, “Inau tu bosa vanighau, u mua tapoa gatu mua siki tinoni ni Israel te loghoa na taluutuni te lalo te vaghaa te loghoa na mane eni!” \p \v 10 Tana bona rana kulana nina malaghai haba tara pulohi tana valena, mara righia nina seka te ghaota tua. \s1 Jesus te volaolia dalena na samu vaivine \p \v 11 Murina vasoo eni ka, Jesus kolura nina vaovarongo, tara tona tana komu na ahana Nain. Mana vuresubo tara taonia. \v 12 Mara va sara tana mataulana na peo ni komu ka, mana niala ni vuresubo tara rughuhoru mai tana mataulana na komu, tara holaa na tinoni mate, ge kara va tavughia. Mana tinoni mate eni ke na garimane vahuhu sosopa, dalena na samu vaivine. Mana vure subo ni komu eni tara udukolua na samu. \v 13 Tana bona Jesus te righia na vaivine eni, ge arovia me bosa vania, “Ko bei tangi!” \v 14 Keri ge sakutua me va tabea na sausaghu, ma gaira tara holaa na tinoni mate tara tughuru beto, ge bosa Jesus vania na tinoni mate, “Garimane, inau tu bosa vanigho gatu, ko tughuru dato.” \v 15 Mana tinoni mate te sopou dato ge vuivuni ni kokoe, ma Jesus te va hea olia a tinana. \p \v 16 Ma gaira udolu te vonughira na mataghu mara holoutoa God mara ghaghua, “Na prophet sule te mai tate i ghobuda eni. A God te mai tua ge ke hangara nina vure!” \p \v 17 Mana ladana Jesus te saopoa tana bubulo i Judea talighu, maia tana lei buto ni komu i lilighina. \s1 Nina vaovarongo John Vulitabu \r (Matthew 11:2-19) \p \v 18 Ma John Vulitabu te rongovighi tadira nina vaovarongo lei totobo te gonighi Jesus, ge holora erua nina vaovarongo, \v 19 me vetenara vaa itatana Lord, mo koro huatia, “?Ighoe sughua gaia na Messiah tara bosa ke mai, pa kai pitua siki sakai na keha?” \p \v 20 Ma gaira toro tona moro va sara ta Jesus ge ro vania, “A John Vulitabu te vetenaghai ge koro mai huatigho, ‘?Ighoe sughua gaia na Messiah tara bosaa ke mai, pa kai pitua siki sakai na keha?’” \p \v 21 Mi tana bona vaghana keri, subo na vure te kisu volara Jesus, rahei te kalera lei vata ni vahaghi maia gaira te haghevira lei tidalo dika, me subo tadira tara rorodo te kisura mara ghoi tangomana na vaevane oli. \v 22 Keri ge bosa tughu Jesus vanira nina vaovarongo John me ghaghua, “Koro oli mo koro bosa vania John na hava toro vaevanei moro rongovighi tua. Rana rorodo tara ghoi vaevane oli, rana rapo tara ghoi sakutua, rana kuhu tara ghoi marabu oli, rana pui tara rongo, ma rana mate tara ghoi vola oli, ma na Rongorongo Uto tara taraira nia rana bona.\x - \xo 7:22 \xt Isaiah 35:5-6; 61:1\x* \v 23 God ke vautora gaira tara mua loghoa siki ghanaghana ruarua itagua.” \p \v 24 Mi murina toro tona tua rana vaovarongo ta John, Jesus te vuivuni ni bosaana a John vanira na vuresubo, “?Tana bona tau va righia a John tana bona mamaha ke, mana hava na mane vaghana tau ghanaghana kau righia? ?Na tinoni te loghoa na taluutuni te mua ngasi, vaghaa na ade te ulubetu kolili te ghurihia na ghuri? Taho! \v 25 ?Na hava tau rughuhoru ni va righiana, na mane te nighi pupulu na lei tivi malebo? Taho! Na vure tara pupulu vaghaa keri ke, gaira tara kabu vunaghi tana vale ni Vunaghi haba! \v 26 ?Na hava tau rughuhoru ni righiana, na prophet? Eo, e utuni tua, ighau tau righia gaia te haba vulea na prophet. \v 27 Na pukuna a John eni, God te bosa vania gaia tana Gegere tabu, \q1 ‘Inau ku diki vetena nigua tinoni holabosa, \q2 ke diki vatia na halautu vanigho.’ \x - \xo 7:27 \xt Malachi 3:1\x* \m \v 28 Inau tu bosa vanighau, a John te vulera tua lei tinoni tara vahura i lokana na maramana eni. Ma hei gaia, te pile tana kinakabuna God, te haba vulea John.” \p \v 29 Mana vuresubo tara rongovia na bosana Jesus, haba va ghua gaira rana vahikolu rongo, tara liokolu ge na nilabu God te liona na vure ge kara taotaonia te maemane, na pukuna tara holopangotia na bosa ni keikeri ge kara tughulio, keri vaho ge vulitabura a John. \v 30 Hauvaa ma rana Pharisee ma rana manetarai ni vetena nina Moses tara mua holopangotia na liona God i vuvungadira na pukuna tara mua tughulio, mara mua liona ge ke vulitabura a John.\x - \xo 7:30 \xt Matthew 21:32; Luke 3:12\x* \p \v 31 Jesus te ghoi bosa so, “?Mana hava ku vavaghahara nia na vure ni taeni, mana hava te vaghara? \v 32 Gaira te vaghara lei gari pile tara sopou tana maketi. Ma sakai na ovu te ghaeghahe halavu vania a sakai na ovu, ‘Ighai tai lovulovui vanighau na linge ni sonikolu mau mua ghavai! Maai lingei lei linge ni tautavughi, mau mua tangi so!’ \v 33 Inau tu bosa eni, na pukuna tana bona a John Vulitabu te mai me talukau ni vanga, me mua inuvia siki wine, hauva mau bosa ke, ‘Agaia te loghoa na tidalo dika i lokana!’ \v 34 Mi nau, na Dale Tinoni tu mai, mu vanga mu inu, ge au bosa, ‘Kau righia va na tinoni eni! Agaia te vangavanga ni voo me inu bulebule, a kuladira na vahikolu rongo ma rana tangohahi!’ \v 35 Na manahana God te tate utuni sughua tua, i tadira tara holopangotia.” \s1 Jesus tana valena Simon na Pharisee \p \v 36 A sakai na Pharisee te holoa Jesus, ge ke va vangakolua tana valena. Ma Jesus te tona me sopou ni vanga igaa. \v 37 Mi tana komu keri te ghanaa igaa na vaivine te loghoa te subo na hahi tana na volana. Na vaivine eni te rongovia a Jesus te vaa vanga tana valena a sakai na Pharisee, ge lavia na beti uruuru, te sule ngangata na matena, me tona tana valena Simon. \v 38 Geva tualaghi tuturu i murina Jesus, lilighi ni tuana me tangitangi, me bobonai na marevona Jesus nia na kolobu ni matana, ge ghuduri mamahai na kolobu nia na vuvulu ni uluna, me nonginongighi na tuana, ge kovalaa igaa na beti uruuru.\x - \xo 7:38 \xt Matthew 26:7; Mark 14:3; John 12:3\x* \fig |alt="Mary anoints Jesus' feet" src="CN01778B.TIF" size="col" loc="38" copy="CN01778C" ref="Luke 7:38" \fig* \p \v 39 Mana Pharisee te righia na hava te nea na vaivine eni vania Jesus, ge ghanaghana heghena, “Ge teke prophet utuni sughua tua na mane eni ke, me ke ghilalaa ahei na vaivine vaghana te tabea, me ke ghilalaa ghua ivei te vaghaa na dikaana na volana na vaivine vaghana!” \p \v 40 Jesus te bosa vania na Pharisee me ghaghua, “Simon, inau te liogu ge ku bosaa vanigho gatu a sakai na totobo.” \p Ge bosa tughu na Pharisee me ghaghua, “Eo, Tarai, ko bosaa vaniu mai na hava te liomu ko bosaa vaniu.” \p \v 41 Keri ge bosa Jesus, “A sakai na bona, erua na mane toro kaoni rongo itatana na mane loghorongo. A sakai te kaonighi e lima hangalatu ni rongo, me ruani te kaonighi lima hangavulu ni rongo. \v 42 Me taho ahei tadira ke tughu olighi na rongo toro kaonighi tatana na mane loghorongo, keri ge talukehai vanira tua. ?Ahei tadira ra rua raini, te dolovi habaa na mane eni?” \p \v 43 Ma Simon te bosatughu, “Tana ghanaghanagu inau ke, ma gaia te hola kaui te subo na rongo.” \p Jesus te ghoi bosatughu vania Simon, “Ighoe to bosa utuni tua.” \v 44 Keri ge ririuoli Jesus va tana vaivine ge bosa vania Simon, “?Ighoe to righia mai na vaivine eni? Inau tu haghe tana valemu, mo mua heu vaghua siki beti ku saui nia na marevogu, mana vaivine eni te saui na marevogu nia na kolobu ni matana, me ghuduri mamahai nia na vuvulu ni uluna. \v 45 Ighoe to mua holopangotiu nia na nonginongi, mana vaivine eni te mua soko mua na nonginongiani na marevogu vuivuni tu mai tua me sara i taeni. \v 46 To mua heu siki betimalebo vania na ulugu, na vaivine eni te dalovighi na marevogu nia na beti uruuru. \v 47 Inau tu bosa vanigho gatu itaeni, na lei paluna tara subo tara talukehai vania tua. Na pukuna eni, na dolo itatana na vaivine eni te tatea vaniu te sule ngangata. Ma hei God te talukeha vania te pile kikia, geva ke talutatea heghena nina dolo te pile vamua.” \v 48 Ma Jesus te bosa vania na vaivine, “Na lei palumu tu talukehai vanigho tua.” \p \v 49 Mana balu tara sopou tana bela tara sopa bosa heghedira, “?Ahei na tinoni vaghana eni? God vamua te talukehai na palu!” \p \v 50 Ma Jesus te bosa vania na vaivine, “Nimua na taluutuni te vavolagho tua. Ko tona tana mabo.” \c 8 \s1 Lei vaivine tara udukolua Jesus \p \v 1 Me mua hau murina eni, Jesus te tona tana lei komu sule mana komu pile, me nia tarai ga na Rongorongo Uto taonia na kinakabuna God. Ma rana lei manevetena ara hangavulu rua tara nia udukolu, \v 2 ma gaira ghua na balu vaivine te kisu volara tua tana tidalo dika mi tana lei vahaghi. A Mary (tara holoa nia ghua a Magdalene,\f + \fr 8:2 \fk Magdalene \ft na ghanaghana ilokana na tinoni te butu mai Magdala, sakai na komu pile lilighina na kolokama tana bubulo i Galilee.\f*) Jesus te ghuruhorua ra vitu na tidalo dika itatana; \v 3 Joanna, a tauna Chuza te vunaghi tana valena na vunaghi haba Herod Antipas, ma Susanna mana balu vaivine ghua, tara hangara ta didira lologho heghedira, Jesus ma nina lei vaovarongo.\x - \xo 8:3 \xt Matthew 27:55-56; Mark 15:40-41; Luke 23:49\x* \s1 Na vavaghahana gaia te subasuba \r (Matthew 13:1-9; Mark 4:1-9) \p \v 4 Mana vure subo tara mai righia Jesus tara va mai tana lei komu, mana bona tara savukolu mai tatana na vuresubo ka, ge bosaa vanira na bosa vavaghaha eni, \v 5 “Sakai na bona sakai na mane te va havukaghinighi na vuavua ni wheat lokana nina leghai. Mi tana bona te havukaghinighi na vuavua, na balu tara tumuhoru i ghobu ni halautu, mara turi panapanai ga tara sakutua, mana lei manu tara ghani sokoi. \v 6 Mana balu tara tumuhoru vuvunga ni saesape ni vatu, tara totolo dato, hauvaa mara ghoi sasagha so, na pukuna te mua paku na pari ga. \v 7 Balu vuavua tara tumuhoru i ghobu ni tautalu kaukarugha, mara totolo dato kolura na tautalu kaukarua, me pono kuvira mara vuha mate. \v 8 Mana balu vuavua tara tumuhoru tana pari uto, ma gaira tara totolo, mara vangagha, subo vulei na vuavua tara subai.” \p Me bosa sokoi lei bosa raini Jesus, ge ghaeghahe me ghaghua, “Ahei te liona na ghilalaana na bosagu ke, me ke rongoviu mai!” \s1 Na ghanaghana ilokani lei bosa vavaghaha \r (Matthew 13:10-17; Mark 4:10-12) \p \v 9 Ma nina vaovarongo tara huatia na hava na ghanaghana igaa na bosa vavaghaha eni. \v 10 Jesus te bosa tughu me ghaghua, “A God te neghau ighau nigua na lei vaovarongo, tau taluutuniu, ge kau ghilalai na lei ghanaghana te polo tana kinakabuna, ma vanira arahei tara mua taotaoniu tu kokoe vanira tana bosa vavaghaha, keri ge na hava na Gegere Tabu te bosaa ke kale, \q1 ‘Na vure raini tara rongo vamua, \q2 ma kara mua rongo vakodo. \q1 Ma gaira kara reirei vamua, \q2 ma kara mua reirei vakale.” \x - \xo 8:10 \xt Isaiah 6:9\x* \s1 Jesus te tughunitatea na vavaghaha ni subasuba \r (Matthew 13:18-23; Mark 4:13-20) \p \v 11 “Aeni na ghanaghana igaa na bosa vavaghaha, Na vuavua eni gaia, na bosana God. \v 12 Na vuavua tara tumuhoru i ghobu ni halautu, te vaghara gaira tara rongovia sughua na bosana God, hauvaa, ma Satan te mai me lavikehaa na rongorongo tana tobadira ge kara bei taluutuni, ma kara bei nia vola gea na bosana God. \v 13 Na lei vuavua tara tumuhoru vuvunga ni saesape ni vatu te vaghara, gaira tara rongovia na bosana God mara nia togotogo pile bona vamua, hauvaa, me mua lalo didira taluutuni, tana bona te mai na tabotabo, mara tumu ta didira na taluutuni na pukuna te kubolu didira taluutuni. \v 14 Na lei vuavua tara tumu i ghobu ni tautalu kaukarugha te vaghara, gaira tara rongovia na bosana God, hauvaa, mana lei viri mana lologho, mana togotogo ni maramana, te saurura mara mua totolo uto ma kara vangagha. \v 15 Mana vuavua tara tumuhoru tana pari uto te vaghara gaira tara rongovia na bosana God mara taluutunia, mara nia barebare haia tua tana tobadira, mara nia vangagha tana voladira. \s1 Na bulu tara saropoloa \r (Mark 4:21-25) \p \v 16 “Taho siki sakai ke tungia na bulu ge ke saropoloa, pe ke talua sarana na malei ghime. Ra talua i ghobu ni vale tana vatei taribulu ge kara reirei na vure tara haghe mai i lokana na vale.\x - \xo 8:16 \xt Matthew 5:15; Luke 11:33\x*\fig Na Bulu ni Jew|alt="A Jewish Lamp" src="SIL-G093.tif" size="col" loc="16" copy="SIL-G093" ref="8:16" \fig* \v 17 Na lei totobo tara polo, geva kara tate, mana hava tua tara saropoloa geva ke tate ma kara lavia mai tana marara.\x - \xo 8:17 \xt Matthew 10:26; Luke 12:2\x* \v 18 Keri ge kau ghilalaa utoa na hava tau rongovia, na pukuna God ke hera na manaha sule rahei tara pangotia nigua bosa ni tarai! Ma vanira gaira tara mua rongoviu, sughua na hava tara ghanaghana tara ghilalaa, kara lavikehaa itadira.” \x - \xo 8:18 \xt Matthew 25:29; Luke 19:26\x* \s1 Tinana Jesus ma rana hoghona \r (Matthew 12:46-50; Mark 3:31-35) \p \v 19 Ma tinana ma rana lei hoghona Jesus tara mai righia, mara mua tangomana na va dutuviana na pukuna na vuresubo iga. \v 20 A siki sakai te bosa vania Jesus, “Agaira tinamu ma rana hoghomu tara tughuru i pari bebete, mara liona ge kara kokoe kolugho.” \p \v 21 Ge bosa Jesus, “Gaira tara rongovia na bosana God mara taonia, agaira a tinagu ma rana hoghogu.” \s1 Jesus te betoa na maraghata \r (Matthew 8:23-27; Mark 4:35-41) \p \v 22 Mi ta sakai na bongi Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Gatu ghita ma ka halavu i levu ni kolokama.” Keri ge ra haehaghe tana tiola ni Jew mara tona halavu i levudari. \v 23 Mi tana bona tara kale halavu Jesus te maturu. Hau pile vasoo, me mai na ghuri sule lokana na kolokama ge kalera, me haghe mai na beti lokana na tiola mara dutu ni luvu. \v 24 Ma rana vaovarongo tara alihia Jesus, “Maghutu! Maghutu! Ighita ta dutu ni luvu ma ka mate!” \p Ge tughuru Jesus me pasara na ghuri mana maraghata, “Koro beto!” ge ro beto me tada na beata. \v 25 Ma Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “?E ghua ge au mua taluutuniu?” \p Gaira tara mataghu me maro na mangadira, ge ra sopa huahuati heghedira, “?Ahei vaho tua na tinoni vaghana eni? Te bosa laga vanira na ghuri mana maraghata ge koro beto moro taonia na bosana.” \s1 Jesus te volaa na mane te haghevia lei tidalo dika \r (Matthew 8:28-34; Mark 5:1-20) \p \v 26 Jesus ma nina vaovarongo tara tona mara va saravighi lei buto ni komu ni Gerasa,\f + \fr 8:26 \ft Balu gegere tabu tara loghoa ‘Gergesa’ pa ‘Gadara’\f* levuna na kolokama ni beti i Galilee. \v 27 Me mua rua ni soghalonga mua Jesus ka, me mai righia tua sakai na mane ni komu, te haghevia lei tidalo dika. E daro ni bona mai tua te ole soesole na mane eni, me mua ghana betoa ta siki vale, mi lokani lei vatuluma vamua, tara tavughira igaa tara mate te ghanaa tana lei bongina mai tua. \v 28-29 Subo na bona tara maana pungisia na lei tidalo dika na mane eni. Lei tinoni tara pitighi nia na talihalo na tuana mana limana mara barebarea, hauvaa me kosoi so, ma rana lei tidalo dika tara ghuru tonaa tana bona aroha. \p Jesus te keikerira na tidalo dika itatana, “Kau rughuhoru itatana!” \p Tana bona na mane eni te righia Jesus ge tumu horu tana pari. Na mane te ghaeghahe me ghaghua, “Jesus, Dalena God Puku ni Haba! ?Na hava to liona itagua? Inau tu nongigho ko bei heu gea siki totoro!” \p \v 30 Ma Jesus te huatia na mane, “?Ahei na ahamu ighoe?” \p Ge bosatughu na mane, “Na ahagu inau ke ‘Mavitu’. Te nea ga na bosa pukuna subo na tidalo dika tara haghevia.” \v 31 Na lei tidalo dika raini tara nongi ngangataa tua Jesus, ge ke bei vetenara vaa tana bona ni totoro. \p \v 32 Mi tana bona keri na volivoli ni bolo tara humehume tana puku ni ghotu. Ma rana tidalo dika tara nongia Jesus ge ke vetenara vaa i tadira na lei bolo ge kara vaa haghe i lokadira, me nea te vaghaa. \v 33 Keri ge ra rughuhoru lokana na mane, mara vaa rughuhaghe lokadira na bolo. Mana volivoli udolu tara sama sughi horu tana sosoghola mara sosogha horu lokana na kolokama ni beti mara lulumi. \p \v 34 Gaira lei mane tara righitaonira na bolo tara righia na hava te kale, mara sama mara vaa ladavaghinia tana lei komu sule mana pile na hava tara righia. \v 35 Na vure ghua tara tona mara vaa righia na hava te kale. Mara va sara ta Jesus ka, mara righia na mane tara rughuhoru tua na lei tidalo dika itatana, te sopou lilighina Jesus, te pipisi me pupulu, me mahebo na liona. Mana lei vure tara mataghu. \v 36 Agaira tara righia na hava te kale eni, tara tutugu vanira na vuresubo ivei te nea Jesus na mane ge uto. \v 37 Mana vure ni buto ni komu talighu tara nongia Jesus ge ke tona keha i tadira na pukuna tara mataghunia. Ge oli Jesus tana tiola me tona halavu i levuna na kolokama. \v 38 Mana mane te kurutia Jesus me ghaghua, “Ko talagu, mu ku nigho udu.” \v 39 Ma Jesus te vetenaa keha me ghaghua vania, “Taho! Ko oli tana komumu, mo ko tughunitatea vania nimua na binaboli, na lei totobo uto te nei God vanigho.” Keri ge tona na mane me bosa vanira lei vure soko tana komu, na hava te nea Jesus vania. \s1 Na tahula dalena Jairus mana vaivine vahaghi \r (Matthew 9:18-26; Mark 5:21-43) \p \v 40 Ma Jesus te ghoi oli halavu tana komu te va mai ga levuna na kolokama ni beti, mana vuresubo tara holopangotia tana bona te saralonga, na pukuna te hau tua tara pitua na oliana mai. \v 41 A sakai na mane na ahana Jairus te va mai ta Jesus. Gaia a sakai tadira rana Haba ni Vale kokoeliulivuti tana komu keri. Gaia te mai ta Jesus ge poghotao tana tuana, me nongia ge ke vaa tana valena, \v 42 na pukuna a dalena na tahula vahusosopa te hangavulu rua na niuluna, te dutu ni mate. \p Tana bona Jesus te sakutua me tona kolua, rana vuresubo tara dukulia, mara kililia. \v 43 I ghobuna na vuresubo eni ke, a sakai na vaivine te tave na ghabu e hangavulu rua tua na niulu,\f + \fr 8:43 \ft Na pukuna na vahaghi eni, na vaivine te mua haghe ilokana na Valetabu. \f* te soni sokoi tua nina rongo tana manekisu, hauvaa, me mua kisu utoa sono siki sakai.\f + \fr 8:43 \fk te soni sokoi tua nina rongo tana manekisu \ft Balu na gegere tabu tara mua loghoi na lei bosa raini.\f* \v 44 Na vaivine eni te va mai i murina Jesus, me tabea mua na sosokona nina pupulu ka, me beto tesakai tua na tave ni ghabu. \v 45 Ge huahuati Jesus, “?Ahei te tabeu?” \p Agaira udolu tara hughu, ma Peter te bosa vania, “Maghutu, ighoe to righia tua na vuresubo te duduku me kakata talighutigho. ?E ghua ge o huahuati vaghaa keri?” \p \v 46 Jesus te ghoi bosa so, “A siki sakai te tabeu na pukuna tu ghilalaa na bona te rughuhoru na maana itagua.” \v 47 Me vahola vania tua na vaivine ge ke polo, ge mai poghotao horu tana tuana Jesus me tatata. Igaa tana mata ni vuresubo ge bosaa vania Jesus na hava na pukuna ge tabea nina tivi, mi vei tea na beto sakai na vahaghi te kalea. \v 48 Ge bosa Jesus vania na vaivine, “Dalegu, nimua taluutuni te negho ge o uto. Ko tona tana mabo.” \p \v 49 Me bosa sokoa vasoo Jesus na bosa eni ka, mana tinoni te lavia mai na rongorongo tana valena Jarius te sara, me mai bosa vania Jairus, na huhuli ni vale kokoeliulivuti ni Jew, me ghaghua, “A dalemu na tahula te mate tua, mo ko bei lavibuleana gea na Tarai.” \p \v 50 Jesus te rongovia na rongorongo, ge bosa vania Jairus, “Ko bei mataghu gea, ko taluutuniu vamua, me ke vola na dalemu.” \p \v 51 Mi tana bona te va sara tana valena Jairus ka, me hove pungisia ahei ke haghe kolua tana vale, a Peter ma John ma James vamua, maia tinana ma tamana na tahula. \v 52 Ra haghe tana vale, ma gaira udolu lokana na vale tara nia dikalio mara tangihia na gari. Ge bosa Jesus, “Kau bei tangi! Na gari eni te mua mate, gaia te maturu nina vamua.” \p \v 53 Gaira udolu tara batobatoa na pukuna tara ghilala na tahula te mate sughua tua. \v 54 Jesus te tabea na limana na tahula, me bosa vania, “Dalegu, ko tughuru dato!”\fig |alt="Jesus raises Jarius' daughter" src="cn01713B.tif" size="col" loc="end 51" copy="CN01713B" ref="Luke 8:54" \fig* \v 55 Mana tahula te ghoi vola oli mai me tughuru dato, ma Jesus te keikerira tinana ma tamana koro hea pile vanga ke ghania. \v 56 Ma tamana ma tinana toro nia hare ngangata na hava te kale. Me hovera Jesus, ge koro bei bosa tatea vania tua ahei na hava te kale. \c 9 \s1 Jesus te vetena tonara rana Manevetena \r (Matthew 10:5-15; Mark 6:7-13) \p \v 1 Jesus te holokolura mai tatana rana manevetena, me hera na maana ge kara ghurukehara lei tidalo dika, ma kara kisura rana vahaghi. \v 2 Keri ge vetena tonara ge kara nia tarai na kinakabuna God, ma kara kisura rana vahaghi. \v 3 Ge bosa vanira, “Kau rughuhoru ke, ma kau bei lavia siki totobo vaghai raini: na totoghona, pana kirisa, pana vanga, pana rongo, kau bei hola ruana gea na tivi tana hulimiu. \v 4 Mi vei na vale vaghana kau va rughuhaghe igaa, ma kara holopangotighau ke, kau ghanaghau igaa tua, polo kau rughuhoru tana komu keri. \v 5 Mi vei na komu vaghana kara mua holopangotighau na vure igaa ke, sania na komu keri, ma kau kavulaha kehai na pughu ni pari tana marevomiu. Aeni na vaughilala ge God ke vahaghitailira.” \x - \xo 9:5 \xt Luke 10:4-11; Gehegehedira 13:51\x* \v 6 Ma rana manevetena tara tona tana lei komu i Galilee talighu, mara nia tarai na Rongorongo Uto, mara kisura rana vahaghi. \s1 Herod te rongovia na ladana Jesus \r (Matthew 14:1-12; Mark 6:14-29) \p \v 7 Tana bona Herod Antipas, na Vunaghi Haba ni Galilee, te rongovighi na lei totobo te kale raini, me nighi hoghohare na liona, na pukuna balu tara bosa ke, gaia John Vulitabu te ghoi vola oli mai. \v 8 Balu ghua tara bosa ke, ma Elijah gaia, mana balu ghua so tara bosa ke, ma sakai tadira lei prophet ni dania mai tua te ghoi vola oli.\x - \xo 9:8 \xt Matthew 16:14; Mark 8:28; Luke 9:19\x* \v 9 Ge bosa Herod, “?Inau tu vuria tua na uluna John Vulitabu, ma hei so na tinoni vaghana eni te gonighi na lei totobo sule tu rongovia na ladana?” Keri ge ma gaia te tabotabo haia tua na righi matana Jesus. \s1 Jesus te kutira lima na togha ni mane \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; John 6:1-14) \p \v 10 Murina didira na kao rana manevetena, gaira tara oli mara va righia Jesus, mara bosa vania nia lei totobo tara gonighi ta didira na sakusaku tua. Ge lavira me nira tona tana komu tara holoa nia Bethsaida. \v 11 Hauva na vuresubo tara rongovia na maiadira ge ra saritaonira. Me holopangotira Jesus na vure me bosaa vanira na kinakabuna God, ge kisura tara vahaghi mara ghaota. \p \v 12 Mi tana bona te dutu vaa huu na aho ka, mara mai tatana Jesus rana manevetena mara bosa vania, “Ko vetena tonara rana vure ma kara tona tana lei komu mana leghai talighu, kara va kenea igaa siki vanga kara ghania, ma siki vale kara maturu igaa, na pukuna ighita eni ta ghanaghita tana bona aroha.” \v 13 Ge bosa tughu vanira Jesus, “Ighau tua kau hera ghadira vanga!” \p Agaira tara bosatughu vania Jesus, “?E lima na berete me rua na igha vamua itamami, me liomu ge kai va pelu ghadira vanga ke manadira na ovu ni vure eni?” \v 14 Te manana e lima na togha ni mane igaa na bona vaghana. \p Ge ghoi bosa Jesus vanira, “Kau bosa vanira na vure ma kara sopou tana sopasopa ovu, tana lima hangavulu na tinoni sakai na ovu.” \p \v 15 Agaira tara nea te vaghaa. \v 16 Ge lavighi Jesus ra lima na berete me rua na igha, me ngiti levui na berete, ge reitada me bosautoa God, ge vahera nina vaovarongo mara tuvalighi vanira na vure. \v 17 Gaira udolu tara vanga mara mahu tua. Ma rana vaovarongo tara vahikolui na vanga sasani mara hoghonighi ga e hangavulu rua na kei. \s1 Peter te bosatatea Jesus \r (Matthew 16:13-19; Mark 8:27-29) \p \v 18 Mi ta sakai na bongi, a Jesus te kokoeliulivuti heghena ma nina vaovarongo tara mai tatana. Ge huatira, “?Ahei inau ra ghaghua na vuresubo?” \p \v 19 Gaira tara bosatughu, “Balu tara bosa ke, mi ghoe a John Vulitabu te ghoi vola oli, balu tara bosa ke, mi ghoe a Elijah, mana balu ghua so ke, ma sakai tadira rana prophet ni dania mai tua, te ghoi vola oli.” \x - \xo 9:19 \xt Matthew 14:1-2; Mark 6:14-15; Luke 9:7-8\x* \p \v 20 Ge ghoi huahuati so, “?Mi ghau, ahei inau au ghaghua?” \p Ge bosatughu a Peter, “Ighoe a Christ nina God!” \x - \xo 9:20 \xt John 6:68-69\x* \s1 Jesus te bosaa nina vahaghitaili mana mate \r (Matthew 16:20-28; Mark 8:30—9:1) \p \v 21 Jesus te bosa papara vanira nina vaovarongo ge kara bei ghoi bosaa vania tua ahei na hava te bosaa Peter. \v 22 Ge ghoi bosa vanira so, “Inau na Dale Tinoni ku vahaghitaili mughua. Kara niu sika rana mane nagho, ma rana manesukaghi kamanagho, ma rana manetarai ni vetena nina Moses. Kara mateu, mi murina e tolu na bongi, ku ghoi tughuru oli sania na mate.” \p \v 23 Ge bosa vanira agaira udolu, “A siki sakai ke liona ge ke saritaoniu ke, me ke nia ponolio heghena, me ke hola valaa nina ghaivavala, me ke tumuriu tughu bongi.\x - \xo 9:23 \xt Matthew 10:38; Luke 14:27\x* \v 24 Na pukuna ahei ke nia barebare na volana heghena, ke sivilaghinia, ma hei ke nia hevei na volana vaniu, ke lavia na vola kasila.\x - \xo 9:24 \xt Matthew 10:39; Luke 17:33; John 12:25\x* \v 25 ?Ivei tea, ge a siki tinoni te loghoi na lologho udolu tana maramana eni, me ke sivilaghinia na volana ke, mana hava na uto te sodoa iga? \v 26 A siki sakai, ke mua liona na holopangotiagu inau mana hava tu nia tarai ke, mi nau ghua na Dale Tinoni, ku mua holopangotia ke nigua na vaovarongo, tana bona ku ghoi oli mai ta nigua na rongoragha, mana rongoraghana God na Mama, ma rana lei angel tabu. \v 27 Inau tu bosa utuni vanighau, ighau tau vola itaeni, na balu itamiu kara mua mate mua, polo kara righi na kinakabuna God.” \s1 Na hulina Jesus te liliu marara \r (Matthew 17:1-8; Mark 9:2-8) \p \v 28 E haga vaghaa sakai na week te padi tua murina te bosai lei totobo raini, Jesus te lavira Peter, John, ma James, mara dato tana ghotu ge ke kokoeliulivuti ga. \v 29 Mi tana bona Jesus te kokoeliulivuti, me keha na reireina na matana mana ihuna, te liliu ni pura vitiviti tua nina pupulu. \v 30 Me mua hau vasoo, me rua na mane toro mai tatana moro kokoe kolua, gaira Moses ma Elijah, \v 31 Toro tate vania ta nina rongoragha God i kokou. Moro kokoe kolua nia na lei totobo ke kale i vuvungana gaia, taonia na liona God ritini na bona ni mateana i Jerusalem. \p \v 32 A Peter, kolura ghana udu tara maturu tua na bona vaghana eni. Mana bona tara rarai mai, ge ra righia nina rongoragha Jesus, maia erua na mane toro tughuru kolua. \v 33 Tana bona toro vuivuni tona keha itatana Jesus, Moses ma Elijah, ge bosa Peter vania Jesus, “Maghutu, sakai sughua na utona ta ghahaghita iani! Keri ke, mi tolughai kai kisui e tolu na baebale: sakai vanigho ighoe, sakai vania Moses, ma sakai vania Elijah.” Peter te bosaa na bosa eni na pukuna te mua ghilalaa na hava te bosaa. \p \v 34 Me mua soko mua na kokoe a Peter me horu mai na parako i vuvungadira, mara mataghu rana vaovarongo, te ungahira na parako. \v 35 Mana talama ni manga te bosa mai kokou, “Aeni gaia a Dalegu, tu vilia mai tua. Kau rongovia na bosana.” \x - \xo 9:35 \xt 2 Peter 1:17-18; Isaiah 42:1; Matthew 3:17; 12:18; Mark 1:11; Luke 3:22\x* \p \v 36 Me beto na talama ni manga, ge ra righia Jesus heghena vamua te tughuru. Mara mua bosa tatea vania hei na hava tara righia rana vaovarongo, agaira heghedira vamua tara ghilalaa na hava te kale. \s1 Jesus te ghurukehaa na tidalo dika ilokana na garimane \r (Matthew 17:14-18; Mark 9:14-27) \p \v 37 Me roropoghana vaho ge ra sughi horu mai tana ghotu a Jesus mara tolu na vaovarongo, mana ovu ni vuresubo tara mai ta Jesus. \v 38 I ghobuna na ovu ni vure eni, a sakai na mane te ghaeghahe vania mai Jesus me ghaghua, “Tarai! Inau tu kurutigho, ko righia mai dalegu na garimane eni, agaia na gari sosopa. \v 39 Te haghevia na tidalo dika ge ngangaraha, me nia rabohoru tana pari, me matemule, me horu na anguanguhu tana mangana. Te dikalaa tua na hulina, me vahola na tidalo dika ge ke sania. \v 40 Mi nau tu kurutira tua nimua vaovarongo ge kara ghurukehaa itatana, mara mua nia tangomana!” \p \v 41 Ma Jesus te bosatughu, “Ighau na vure ni taeni tau mua taluutuniu, maia tau hahi! ?Ivei vaho tua kea na hauna ku kabukolughau, ge kau taluutuniu?” Ge bosa vania tamana na gari me ghaghua, “Ko lavia vaniu mai dalemu.” \p \v 42 Mi tana bona na gari te vuivuni ni sakutua tona ta Jesus, mana tidalo dika te ghoi nia rabohoru tana pari, te tatata me matemule. Keri ge Jesus te bosa laga vania na tidalo dika me ghurukehaa itatana na gari me vola. Ge va hea tamana. \v 43 Mana vure subo tara nia hare na lagana anina maana God. \s1 Jesus te ghoi bosaa na mateana \r (Matthew 17:22-23; Mark 9:30-32) \p Tana bona na vure tara nighi hare na lei totobo te gonighi, Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, \v 44 “Kau rongovi utoa mai na hava ku bosaa vanighau gatu! Na Dale Tinoni geva siki sakai ke peroa, me ke lubatia va tana limadira na lei tinoni.” \v 45 Ma rana vaovarongo tara mua ghilalaa na hava na ghanaghana i lokana na bosa eni na pukuna God te poloa vanira, keri ke ge ra mua ghilalaa, mara mataghu ghua na huatiana Jesus, na hava na ghanaghana i lokana na bosana. \s1 ?Ahei te haba vule? \r (Matthew 18:1-5; Mark 9:33-37) \p \v 46 Rana vaovarongo tara nia hughuhughu ighobudira, ahei sughua itadira te haba vule.\x - \xo 9:46 \xt Luke 22:24\x* \v 47 Jesus te diki ghilalaa tua na hava tara ghanaghanaa, ge lavia na gari pile me tughuruvaghinia i lilighina,\fig |alt="Jesus with child and disciples" src="CN01733B.TIF" size="col" loc="end 47" copy="CN01733B" ref="Luke 9:47" \fig* \v 48 ge bosa vanira, “Ahei tamiu te lavipangotia na gari pile vaghaa eni, na pukuna te nigua vaovarongo ke, me lavipangotiu inau. Ma hei tamiu te lavipangotiu inau, te lavipangotia ghua so God te niu vetena mai. Ma hei tamiu te talupilea vagha na gari pile eni ke, gaia te haba vule tana matana God.” \x - \xo 9:48 \xt Matthew 10:40; Luke 10:16; John 13:20\x* \s1 Ahei te mua hughutighau agaia te kulamiu \r (Mark 9:38-40) \p \v 49 Ma John te bosa vania Jesus me ghaghua, “Maghutu, ighai tai righia sakai na mane te ghurukehara na tidalo dika nia na maana tana ahamu, mi ghai tai hovea na pukuna gaia te mua sakai tatada ighita na ovu.” \p \v 50 Ge bosa Jesus vania, “Kau bei hovera gea na neana te vaghaa, na pukuna ahei te mua kanahaghinighau, agaia te kulamiu.” \s1 Na vure tana komu i Samaria tara mua holopangotia Jesus \p \v 51 Me dutu tua na bona God ke lavidatoa Jesus i kokou, ma Jesus te liona ge ke tona i Jerusalem. \v 52 Ge diki vetenara balu tinoni holabosa ge kara tona ta sakai na komu i Samaria, ma kara va diki gonidilai lei totobo vania ge ke sara gaia. \v 53 Mana vure tana komu keri tara hovea Jesus na vaa tana komudira, na pukuna tara ghilalaa ke tona haliu vaa i Jerusalem. \v 54 Tana bona erua nina vaovarongo, a James ma John, toro ghilalaa ge ro bosa, “?Maghutu, e liomu koro nongia mai na lake i kokou me ke ghani taghalaghinira na vure raini?”\f + \fr 9:54 \fk Me ke ghani ... na vure raini \ft Balu gegere tara paguhaa tana sosoko: me ke ghani ... na vure raini vagha te nea Elijah. 2 Vunaghi Haba 1:9-16.\f* \p \v 55 Me ririuoli Jesus, vaa ta James ma John ge pasara.\f + \fr 9:55 \fk Me ririuoli Jesus ... ge pasara \ft Balu gegere tara paguhaa: ‘me ririuoli Jesus ... ge pasara. Iroghau toro mua ghilalaa na hava na tarunga vaghana toro patevaa. Inau na Dale tinoni tu mua mai ni havukaghiniana na volana na tinoni. Taho! Inau tu mai ge ku volaa.’\f* \v 56 Soko, ge ra sania na komu keri mara tona ta sakai na komu keha. \s1 Arahei kara taonia Jesus \r (Matthew 8:19-22) \p \v 57 Mana bona tara sakutua tona, a sakai na mane te bosa vania Jesus me ghaghua, “Ivei mana ko vaa, mi nau ku tumurigho gatu so.” \p \v 58 Ge bosa Jesus vania na mane, “Lei kau asi tara logho babadira, ma rana lei manu tara logho nikudira, hauva inau, na Dale Tinoni, tu mua loghoa na malei ahe vata iga.” \p \v 59 Ge ghoi bosa vania sakai na mane, “Ighoe ko tumuriu mai.” \p Mana mane te bosa me ghaghua, “Maghutu, ko talagu ku oli ghua, mu ku va tavughia ghua a tamagu ge ku mai mu ku tumurigho.” \p \v 60 Ge bosa tughu Jesus vania na mane, “Gaira tara mua taonia na bosana God, te vaghara na tinoni tara mate. Lubatira gaira kara tavughira na lei tinoni mate. Ko tona ighoe mo ko va ladavaghinia na Kinakabuna God.” \p \v 61 A sakai ghua te bosa, “Maghutu, inau tu ghanaghana ge ku tumurigho, ko talagu mu ku diki va bahua ghua nigua na binaboli ge ku tumurigho gatu.” \x - \xo 9:61 \xt 1 Vunaghi Haba 19:20\x* \p \v 62 Ge bosatughu Jesus, “Ahei te liona ge ke tumuriu, me ghanaghana olighi haia so na volana te padi, te mua ulaghana na Kinakabuna God.” \c 10 \s1 Jesus te nira vetena ara vitu hangavulu rua \p \v 1 Imurina eni Jesus te vilira e vitu hangavulu rua na vaovarongo, me vetenara ge kara udu ruarua, ma kara idevia tana lei komu sule mana pile te ghanaghana ke vaa igaa. \v 2 Jesus te ghaghua vanira, ‘Te sule ngangata na ghegheli, hauva mara mua subo na tinoni ni lutu. Kau kokoeliulivuti vania God, na vunaghi ni ghegheli, ge ke nira vetena mai na lei tinoni lutu ge kara vahikolui nina baore.\x - \xo 10:2 \xt Matthew 9:37-38\x* \v 3 Kau tona! Inau tu nighau vetena vaghara na lei dale sheep ighobudira na lei kau ghaghala.\x - \xo 10:3 \xt Matthew 10:16\x* \v 4 Kau bei holaa na rongo, pana kirisa, pana haharana ni marevomiu. Kau bei tughuru beto gea kara kokoe vanighau tana halautu. \p \v 5 “Tana bona kau haghe tana valena siki sakai, kau diki bosaa, ‘Nina mabo God ke kabu itamiu.’ \v 6 Ma ge teke ghahaa igaa na tinoni te liouto me mabo ke, a God ke hea na mabo. Me ke taho ke, animiu na vauto ke oli mai tamiu. \v 7 Kau ghahaghau igaa tana vale keri, vanga ma kau inu tana hava tua kara heghau, keri na peluna na tinoni lutu na pukuna te ulaghana na tinoni lutu ke hola na taba vania nina lutu te nea. Kau bei iduvale gea.\x - \xo 10:7 \xt 1 Corinthians 9:14; 1 Timothy 5:18\x* \p \v 8 “Ivei na bona vaghana kau haghe tana komu sule, ma kara lavipangotighau na vure igaa ke, ghania na hava tua na vanga tara talua vanighau mai. \v 9 Kisura na lei tinoni vahaghi igaa tana komu keri, ma kau bosa vanira na vure igaa, ‘Na kinakabuna God te dutu mai tua.’ \v 10 Mi ta siki komu sule kau va haghe igaa, mana vurena na komu keri tara mua liona ge kau ghahaghau itadira ke, kau tona tana lei halautu ilokana na komu keri, ma kau bosa te vagha eni, \v 11 ‘Na pughu ni parina na komumiu te kau tana marevomami, kai taporaha kehai. Ke vagha na vaughilala vanighau God ke deteghau. Ma kau ghanaghana olia na kinakabuna God te dutu mai tua.’ \x - \xo 10:11 \xt Matthew 10:7-14; Mark 6:8-11; Luke 9:3-5; Gehegehedira 13:51\x* \v 12 E utuni inau tu bosa vanighau, tana bongi ni dete a God ke torora vaa na vurena na komu keri vulea na vure ni Sodom.”\f + \fr 10:12 \fk Sodom \ft God te durakera na vurena na komu Sodom idania na pukuna tara hahi sule ngangata. Vuivuni 19:24-28; Matthew 11:24.\f* \s1 Lei komu tara mua taluutunia Jesus \r (Matthew 11:20-24) \p \v 13 Ma Jesus te bosa ghua, “Ighau rana vure i Chorazin, God ke tangotoroghau! Ighau na vure ghua i Bethsaida, God ke tangotoroghau! Ma ge na lei butuli tu gonighi itamiu, ku gonighi ghua i Tyre mi Sidon,\f + \fr 10:13 \fk Tyre mi Sidon \ft erua na komu sule rana mua Jew tara ghahaa ilokadira. Na vurena na komu kiri tara hahi ngangata. \f* na vure kiri kara tughulio tua. Tara nighi pupulu na tivi ni dikalio mara talu ravuni na hulidira, te tughunia tara tughulio tana lei paludira.\x - \xo 10:13 \xt Isaiah 23:1-18; Ezekiel 26:1—28:26; Joel 3:4-8; Amos 1:9-10; Zechariah 9:2-4\x* \v 14 Mi tana bongi ni dete, God ke toroghau haba vaa na vure ni Tyre mi Sidon. \v 15 Me vagha vanighau ghua ighau na vure ni Capernaum. ?Au ghanaghana ighau ke, ma God ke taludatoghau ikokou? Taho! God ke sonihorughau i pari Betidalo!” \x - \xo 10:15 \xt Isaiah 14:13-15\x* \p \v 16 Ma Jesus te bosa vanira nina vaovarongo me ghaghua, “Ahei tua te taonia na bosamiu ke, te taoniu inau, ma hei te nighau sika, te niu sika ghua inau. Ma hei te niu sika inau, te nia sika God te niu vetena mai.” \x - \xo 10:16 \xt Matthew 10:40; Mark 9:37; Luke 9:48; John 13:20\x* \s1 Na oliadira mai ara vitu hangavulu rua \p \v 17 Bona tara oli mai ara vitu hangavulu rua na mane ka, mara togotogo sule ngangata mara ghaghua vania Jesus, “Maghutu, sughua na lei tidalo dika tara rongovighai tai ghurukehara tana ahamu!” \p \v 18 Ma Jesus te bosa tughu vanira me ghaghua, “Inau tu righia Satan te kutuhoru mai kokou te vaghaa na viti te horu mai tana oka. \v 19 Kau taluutuniu! Inau tu heghau na maana te vulea nina maana a Satan, ge ke ghalatighau na poli pana liva, ke mua vahaghitailighau. Taho siki totobo ke dikalaghau! \x - \xo 10:19 \xt Buka Linge 91:13\x* \v 20 Hauva, kau bei togotogo na pukuna tara taonighau tana bona tau ghurukehara lei tidalo dika. E uto vulea vaa ge kau togotogo, na pukuna God te gere horui tua na ahamiu i kokou.” \s1 Jesus te togotogo me holohabaa God \r (Matthew 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Tana bona vaghana keri Jesus te vonughia na togotogo nia na Tarunga Tabu me ghaghua, “Tamagu, to vunaghi pungisighi na kokou mana maramana. Inau tu holoutogho to poloi na lei totobo raini vanira rana vure tara manaha mara ghilala, maia to tatea vanira na utuni, gaira te vaghara rana lei gari pile. Eo Tamagu, aeni gaia te taonia na liomu.” \p \v 22 Soko, Jesus te bosa vanira na vure, “Na lei totobo soko a Tamagu te talui tana limagu. E taho ahei ke ghilala utuniu, inau na Dale, na Mama vamua, me taho ahei ke ghilala utunia na Mama, inau, na Dale vamua ma gaira tu vilira ge ku tatera vania na Mama.” \x - \xo 10:22 \xt John 3:35; 10:15\x* \p \v 23 Tana bona tara ghaha heghedira vamua Jesus te ririu vaa tadira nina vaovarongo me ghaghua vanira, “God te vautoghau na pukuna ge lubatighau ge au righighi nia na matamiu na lei totobo tau righighi. \v 24 Inau tu bosa vanighau gatu, subo na lei prophet mana lei vunaghi haba idania tara lioni na righiani na lei totobo tau righighi, hauva mara mua tangomana, mana rongoviani na lei totobo tau rongovighi, hauva mara mua rongovighi.” \s1 Na vavaghaha na mane uto ni Samaria \p \v 25 Ta sakai na dani, na manetarai ni vetena nina Moses te mai righia Jesus me taboa na liu pegoana ge ghaghua vania, “?Tarai, na hava ku nea ge ku loghoa na vola maurihali?” \p \v 26 Ma Jesus te bosatughu vania me ghaghua, “?Na hava te bosaa na vetena? ?Ivei to nea na idumiana?” \p \v 27 Mana manetarai ni vetena nina Moses te bosa tughu vania Jesus me ghaghua, “Ko dolovia Lord nimua na God nia na puku ni tobamu, mana tarungamu, mana lagamu, mana ghanaghanamu soko. Vagha ghua ko dolovia ghamua na komukolu te vaghaa to dolovigho heghemu.”\x - \xo 10:27 \xt Eruani Vetena 6:5; Buka Vetena 19:18\x* \p \v 28 Ge bosa Jesus vania, “E utuni, ko nea ghua te vaghaa ge ko vola.” \x - \xo 10:28 \xt Matthew 22:35-40; Mark 12:28-34; Buka Vetena 18:5\x* \p \v 29 Mana manetarai ni vetena nina Moses te liona ge rana vure kara ghanaghana gaia te maemane, ge ghoi huatia so Jesus, “?Ma hei gaia na ghagua na komukolu?” \p \v 30 Ge bosatughu Jesus, “Sakai na mane ni Jew te butu i Jerusalem me tona va i Jericho, me sodora rana tinoni labupolo tana halautu, gera lotia, mara gitoi nina lei totobo udolu, mara labua, ge ra pilia tana halautu me bughoro igaa. \v 31 Mi murina eni, a sakai na manesukaghi te taonia mai ghua na halautu keri, me righia na mane te pipili tana halautu me liubatia. \v 32 Te vaghaa ghua na mane hahanga tana Valetabu\f + \fr 10:32 \fk na mane hahanga ni sukaghi \ft Tana leu ni Greek - Levite; na mane te va mai tana kemana Levi. Te lutu ilokana na Valetabu.\f* te mai, me righia na mane te pipili me va siro horua vamua, ge sania iga me liubatia. \v 33 Mana mane ni Samaria\f + \fr 10:33 \fk mane ni Samaria \ft Rana Jew tara nira sika rana vure ni Samaria.\f* te taonia mai ghua na halautu keri, ge righia na mane te pipili me arovia. \v 34 Ma gaia te mai tatana, me saui lei paena ge poroi. Keri ge sake datoa ta nina na maumanu tara holoa nia na donkey, me hola tonaa tana vale ni sinogho ge koekoea igaa.\x - \xo 10:34 \xt 2 Vavata 28:15\x*\fig |alt="Good Samaritan" src="43_Lk10_GoodSamaritanW.tif" size="col" loc="34" copy="43_Lk10_GoodSamaritanW" ref="Luke 10:34" \fig* \v 35 Mi ropoghana gaia te holai erua na seleni na silver\f + \fr 10:35 \fk erua na seleni na silver \ft te vaghaa na matena erua na bongi ni lutu sakai na mane. \f* me hea na tinoni righitaoni me bosa vania, ‘Kula, ko koekoea i murigu na mane eni, mi tana bona ku oli mai vaho ge ku tughu olighi vanigho na rongo mana hava to sonighi itatana.’” \v 36 Ma Jesus te bosa vania na tarai, “?Ahei tadira ra tolu raini ta nimua na ghanaghana te ghana komukolu na tinoni te hoghoti tadira na labupolo?” \p \v 37 Mana manetarai ni vetena nina Moses te bosa tughu me ghaghua, “Gaia keri te arovia.” \p Ma Jesus te bosa vania, “Eo, ko tona mo ko nea ghua te vaghaa.” \s1 Jesus te kaora Martha ma Mary \p \v 38 Jesus ma nina vaovarongo tara tona va i Jerusalem, mara mai tana komu te ghaha ga na vaivine na ahana Martha. Martha te holaara vaa tana valena. \v 39 Ma Mary a tughana Martha, te sopou dutu mai ta Jesus, me varongohia te tarai.\x - \xo 10:39 \xt John 11:1\x* \v 40 Ma Martha te nighi ghaghua subo na totobo te gonighi, ge mai itatana Jesus me vania, “Maghutu, te mua uto a Mary te sopou vamua, tu lutu heghegu. Ko bosa vania me ke mai hangau!” \p \v 41 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Martha, Martha, ighoe to nighi kanoragha mo nighi dikalio te subo na totobo, \v 42 hauvaa ma sakai na totobo vamua te mava. A Mary vamua te vilia na totobo uto, mu ku mua ghoi hola keha ghua itatana.” \c 11 \s1 Jesus te taraira nina vaovarongo nia na kokoeliulivuti \r (Matthew 6:9-13; 7:7-11) \p \v 1 Ta sakai na bongi Jesus te kokoeliulivuti ta sakai na bona. Mi tana bona te soko na kokoeliulivuti, a sakai tadira nina vaovarongo te bosa vania, “Lord, ko tarai ghai ivei ka nea na kokoeliulivuti vaghaa John te taraira nia nina vaovarongo.” \p \v 2 Ma Jesus te bosa vanira, “Tana bona kau kokoeliulivuti ke, ma kau bosaa ma kau ghaghua, \q1 Mama, te tabu na Ahamu. \q1 Ke mai nimua na kinakabu. \q1 \v 3 Heghai mai na vanga te manamami tughu bongi, \q1 \v 4 Mo ko talukehai na lei palumami te vaghai \q2 tai talukehai na lei paludira tana hahi tara nea vanighai. \q1 Mo ko bei lavighai vaa tana tabotabo.’” \p \v 5 Ma Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Ge a siki sakai tamiu ke tona tana valena kulana tana bongihau, me ke vaa alihia ge ke bosa vania, ‘Kula hoghogu, ke tangomana ke, mu ku kaonighi e tolu na berete, ku ghoi tangomana ge ku tughui vanigho, \v 6 na pukuna a kulagu te vaho sara haghe tana valegu, mu mua loghoa siki vanga ku hea.’ \v 7 Ma ge na kulamu ke bosa tughu vanigho mai ilokana na valena me ke ghaghua, ‘Ko bei mai lavibuleagu, inau tu vongo vale tua mana lei dalegu mi nau tai maturu hau tua. Mu ku mua tangomana tua na tapatughuru na heamu siki totobo.’ \v 8 Inau ku bosa vanighau gatu, sakai vamua to kulana gaia, me hove tua na tapatughuru na heamu na berete, ko kidikidi daro ni bona ke, me ke tapatughuru me ke hegho so na lei totobo to lioni, na pukuna to mua maa na kurutiana. \v 9 Ma keri ge u bosa vanighau, kau nongia God, ge kau lavia. Kau kenea ge kau topoa, ma kau kidikidi ge God ke hangavia vanighau na mataula. \v 10 Ma vanira rahei tara nongia, God ke vahera. Ma rahei tara kenea, kara topoa, ma vanira rahei tara kidikidi, God ke hangavia vanira. \v 11 ?Ighau, tamadira lei gari, ivei tea, na poli ko hea dalemu na mane ke nongia na igha? \v 12 ?Po ko hea na toghopulohi ke nongia na tolu? Taho! \v 13 Ighau rana hahi, sakai vamua tau dika, mau ghilalaa so na headira na lei totobo uto na lei dalemiu. Haba va aTamamiu i kokou te utuni, agaia ke nia hevei ghua na Tarunga Tabu vanira rahei tara nongia itatana!” \s1 Jesus ma Satan \r (Matthew 12:22-30; Mark 3:20-27) \p \v 14 Sakai na bongi Jesus te ghurukehaa na tidalo dika itatana sakai na mane te mua kokoe. Mi tana bona na tidalo te rughuhoru keha itatana, na mane te ghoi kokoe, mana vure subo tara nia hare. \v 15 Hauvaa, mana balu vure tara bosa, “Agaia Satan,\f + \fr 11:15 \fk Satan \ft tana leu ni Greek Beelzebul, eruani na ahana Satan.\f* na vunaghidira na tidalo, te hea Jesus na maana ge ghuruhorura nia na lei tidalo dika.” \x - \xo 11:15 \xt Matthew 9:34; 10:25\x* \v 16 Mana balu tara liona kara liu pegoa Jesus, mara nongia ge ke gonia sakai na butuli ke tatea te butu mai sughua ta God.\x - \xo 11:16 \xt Matthew 12:38; 16:1; Mark 8:11\x* \p \v 17 Hauva ma Jesus te ghilalaa na hava tana ghanaghanadira, keri ge bosa vanira, “A siki kema ke vilivoka heghedira ke, geva ke mua kabu daro bona. Mana binaboli ke hughuhughu heghena ke, geva kara luvu lee vamua. \v 18 Ma ge nina kinakabu a Satan ke vilivoka heghena, geva nina kinakabu ke haurake. Ighau tau bosa ke, mi nau tu ghurukehara na lei tidalo dika nia na maana te heu a Satan. \v 19 ?Ge te ke ghaghua ga tau bosa ke, ma hei ghua te hera na maana agaira tara saritaonighau ge ra nei ghua te vaghaa? ?Nina maana Satan? Taho! Na pukuna eni, agaira tara saritaonighau tara tatei nimiu na hahi! \v 20 Inau sughua tu ghurukehara na lei tidalo dika nia nina maana God. Ma eni te tughunia na kinakabuna God te mai tua itamiu. \p \v 21 “Satan te vagha na mane laga. Tana bona na mane laga te podopodo dila utoa ke, mana valena ma nina lei totobo tara ghaha utoi. \v 22 Hauva, ma sakai na mane laga vaa te mai suravia, me laga vulea, me hola udolui nina lei totobo ni sura te nighi tuturikauha, me tuvalighi lei totobo te holai tadira rana kulana. \v 23 Ahei te mua taoniu te kanahaghiniu. Ma hei te mua lutu koluu ke, me ke havukaghinira nina vure God.\x - \xo 11:23 \xt Mark 9:40\x* \s1 Na oliana mai na tidalo dika \r (Matthew 12:43-45) \p \v 24 “Tana bona na tidalo dika te rughuhoru keha tana tinoni ke, gaia te ole kolili tana lei bona tuatuarese te kenea na bona ke ghahaa igaa. Me mua sodoa tua siki malana ke, me bosa heghena vamua me ghaghua, ‘Inau ku ghoi oli tana tinoni tu vaa rughuhoru mai ga.’ \v 25 Ma gaia te oli itatana na diki komuna me righia tara talugonia, mara hala marabua. \v 26 Mana tidalo dika te tona me va holara mai ara vitu na tidalo tara dika vulea vaa agaia, mara haghe ilokana na mane. Mana mane keri te dika vulea vaa tana vuivuni.” \p \v 27 Mi tana bona Jesus te bosa sokoi na lei bosa ini, a sakai na vaivine tana kokolu te ghaeghahe vania me ghaghua, “God te vautoa na vaivine te vahugho me susugho!” \p \v 28 Ma Jesus te bosa tughu me ghaghua, “E utuni! Ma God ke vautora utuni gaira tara rongovia na bosana God mara taonia.” \s1 Kukuruti ni righiana na butuli \r (Matthew 12:38-42) \p \v 29 Ma Jesus te bosa vanira na vure te kokoluvia, “Na vure dika na vavata itaeni! Tara liona na righiana na butuli, hauvaa mu mua gonia vanira, na butuli ta prophet Jonah idania vamua.\x - \xo 11:29 \xt Matthew 16:4; Mark 8:12\x* \v 30 Na prophet Jonah na vaughilala vanira na vurena i Nineveh idania, vaghaa ghua inau na Dale Tinoni ku vaughilala vanira na vavata itaeni.\x - \xo 11:30 \xt Jonah 3:4\x* \v 31 Mi tana bongi ni dete God ke detera na vure, na Vinahogho ni Sheba ke tughuru dato me ke dete kalera na vure ni taeni, na pukuna agaia te butu hau mai na rongoviana nina na tarai manaha na Vunaghi haba Solomon,\x - \xo 11:31 \xt 1 Vunaghi Haba 10:1-10; 2 Vavata 9:1-12\x* ma siki sakai te haba vulea vaa Solomon itamiu taeni, mo ko mua liona ge ko rongovia. \v 32 Me vaghaa ghua na vure ni Nineveh tana bongi keri, gaira kara tughuru dato ma kara dete kaleghau na pukuna agaira tara tughulio tana bona tara rongovia a Jonah te tarai.\x - \xo 11:32 \xt Jonah 3:5\x* Mi nau tu bosa vanighau, a siki sakai te haba vulea vaa Jonah itamiu iani taeni, mau mua liona ge kau tughulio. \s1 Na buluna na huli \r (Matthew 5:15; 6:22-23) \p \v 33 “Taho ahei ke tungia na bulu, me ke poloa, pe ke saroa nia na popo. Kara talua tana vatei taribulu ge na vure kara righia na marara kara haghe. \v 34 Rana matamu te vaghaa na buluna na hulimu. Tana bona na matamu te uto ke, na hulimu udolu te vonughia na marara. Mana bona te dika na matamu ke, mana hulimu udolu te kabu tana pungi. \v 35 Keri ke, ko righiutoa ge ko bei lubatia na marara itamua ge ke liliu ni pungi. \v 36 Ge na hulimu udolu ke vonughia na marara udolu ke, taho siki bonana na hulimu ke pungi, na pukuna te vaghaa na bulu te maramahigho nia na mararana.” \s1 Jesus te hurura lei Pharisee ma rana manetarai ni vetena nina Moses \r (Matthew 23:1-36; Mark 12:38-40) \p \v 37 Tana bona Jesus te soko na tarai, a sakai na Pharisee te bosa vania Jesus, ge ke va vanga kolua tana valena. Ma Jesus te tona kolua na Pharisee, me va vanga tana valena. \v 38 Mana Pharisee te nia hare ngangata te righia Jesus te mua diki saulima ge ke vanga. \v 39 Ma Jesus te bosa vania, “Ighau rana Pharisee ke, tau nia ghaghua vamua na marabuani murini nimiu na kapu mana pelete, hauvaa ma na lokamiu te meresika te pegopala me dika. \v 40 Rana bule! ?Ivei tea, na murini vamua te gonighi God me mua gonighi na lokani? \v 41 E uto vaa ge kau hera rana bona na hava tau loghoi ge kau marabu udolu tua. \p \v 42 “Ighau rana Pharisee, God ke toroghau! Ighau tau hea God a sakai na pareghoni lei totobo tau holai mai tana leghai, hea olia God na pile, hauvaa mau nia murilio na utuni mana doloviana God. E uto tau hea olia God na pareghoni, hauva ma kau bei nighi murilio na lei puku ni totobo.\x - \xo 11:42 \xt Buka Vetena 27:30\x* \v 43 God ke toroghau, ghau rana Pharisee! Tau vilighi na lei malei sopou nagho tana bona tau haghe tana vale kokoeliulivuti, mau liona ghua kara lavipangotighau, ma kara talumavaghau na vure tana malei sabiri. \v 44 Eo, vatei aroviamiu sughua tua! Te vaghaghau na tavughi te mua vaughilalagha, ge ra sakutua ivuvungani, na pukuna tara mua vaevanei.” \p \v 45 A sakai na manetarai ni vetena nina Moses te bosa vania Jesus, “Tarai, tana bona to bosai na lei bosa ini ke, mo bosa dikalaghai!” \p \v 46 Jesus te bosa tughu vania, “God ke toroghau, ghau rana manetarai ni vetena nina Moses! Tau talui na hohola sule vanira na vure, te mava vaho na holaani, hauvaa mi ghau ghua so, tau mua tabotabo ni hangadira na holaani vanira lei hohola kiri. \v 47 God ke toroghau! Ighau tau goni utoi na tavughi vatulumadira lei prophet, rana kukuamiu tara matera idania. \v 48 Ighau tau vaghara na lei kukuamiu tara matera na lei prophet, mi ghau tau gonighi na tavughi vatulumadira. \v 49 Na pukuna eni God te nia bosa na manaha, te ghaghua, ‘Inau ku vetenara lei prophet ma rana manevetena vanira, na balu kara matera, mana kehana kara vahaghitailira.’ \v 50 Keri ke, na vure ni vavata itaeni, kara torora nia na mateadira na lei prophet, te vuni mai tana vuhaana na maramana. \v 51 Te vuivuni mai tana mateana Abel me sara tana mateana Zechariah tara matea ighobuna na Bela tabu mana Bona Tabu. Eo, inau tu bosa vanighau, na vure ni taeni, kara torora nia raini udolu.\x - \xo 11:51 \xt Vuivuni 4:8; 2 Vavata 24:20-21\x* \p \v 52 “God ke tangotoroghau, ghau rana manetarai ni vetena nina Moses! Ighau tau righitaonia na kii ni hangaviana na mataula ni manaha, mi ghau kau mua haghevia na kinakabu, mi ghau ghua tau tughuru pungisira rahei tara tabotabo na hagheviana!” \p \v 53 Tana bona Jesus te sania na komu keri, na lei manetarai ni vetena nina Moses mana lei Pharisee tara nia kokoe kehakeha ngangata, mara huatia nia te subo na totobo, \v 54 na pukuna tara tabotabo na liu pegoana, ge kara sodoa siki totobo te hahi itatana. \c 12 \s1 Bosa puriana na sorisori \r (Matthew 10:26-27) \p \v 1 Tana bona vaghana keri na togha ni vure tara kokolu mai mara sopa veidudukuli. Ma Jesus te diki bosa vanira nina vaovarongo, “Kau righitaonighau ta didira nilabu pegopego na lei Pharisee te vaghaa na yeast.\f + \fr 12:1 \fk yeast \ft Na totobo te nia hunulu na berete\f* Tara mua nei na hava tara nighi tarai.\x - \xo 12:1 \xt Matthew 16:6; Mark 8:15\x* \v 2 Na hava tua na tinoni ke saropoloa tana volana, God ke tivuhi tatea, mana hava tara matapoloi God ke talutatei ma kara ghilalai.\x - \xo 12:2 \xt Mark 4:22; Luke 8:17\x* \v 3 Me vaghaa ghua, na hava tua kau bosaa tana pungi na lei tinoni kara rongovia tana marara, mana hava tua kau nia vaevare polo ilokani vale te vovongo, kara nia ghaeghahe i paribebete. \s1 Ahei ka mataghunia \r (Matthew 10:28-31) \p \v 4 “Ighau lei hoghogu, inau tu bosa vanighau, kau bei mataghunira gea gaira tara matea na huli, na pukuna kara mua ghoi nea vanighau na hava imurina ke sule vaa. \v 5 God vamua kau mataghunia, na pukuna gaia te loghoa na maana ge ke matea na huli, me ke sonihorui na tarungamiu i Betidalo. Inau tu bosa vanighau ghua, kau mataghunia God. \p \v 6 “?Engiha na mateni e lima na pia? Na pile seleni vamua! Sakai vamua, hughu sakai na pia vamua te mua nia ponolio God.\fig |alt="Birds Flying" src="HK00072B.TIF" size="col" loc="6" copy="HK00072B" ref="Luke 12:6" \fig* \v 7 Vagha ghua na vuvulu ni ulumiu God te idumi sakasakaighi. Keri ke, kau bei mataghu gea, na pukuna ighau tau haba vaa ta God itadira na ovu ni pia.” \s1 Bei nia maa Jesus \r (Matthew 10:32-33; 10:19-20; 12:32) \p \v 8 Ma Jesus te bosa ghua, “Inau tu bosa utuni vanighau, ahei ke bosa tateu tana vure subo te nigua na vaovarongo ke, inau na Dale Tinoni ku bosa tatea ghua tana matadira lei nina angel God. \v 9 Ma hei ke niu sika inau tana matadira na lei tinoni ke, inau na Dale Tinoni ghua ku nia sika tana matadira na lei nina angel God. \v 10 Ma siki sakai ke koengelea na Dale Tinoni ke, ma God ke talukehai vania so. Ma ge siki sakai ke koengelea na Tarunga Tabu ke, ma God ke mua ghoi talukehai vania tua.\x - \xo 12:10 \xt Matthew 12:32; Mark 3:29\x* \p \v 11 “Tana bona kara hola haghe ghau tana vale ni kokoeliulivuti na huatiamiu, pi tana matadira na lei vunaghi pa rana lei dete, kau bei nia ghaghua gea na hava kau nia kokoe ma kau nia bosa tughu. \v 12 Na Tarunga Tabu ke hulighau me ke taraighau tana bona ni aho keri, nia na hava te manana kau bosaa.” \x - \xo 12:12 \xt Matthew 10:19-20; Mark 13:11; Luke 21:14-15\x* \s1 Na vavaghahana na tinoni bule te lologho \p \v 13 A sakai na mane tana kokolu te bosa vania Jesus, “Tarai, ko bosa vania a hoghogu me ke vokaa vanighai na tunuvamami te mate sania tamamami.” \p \v 14 Ma Jesus te bosa tughu vania, “?Kula, ahei te heu na maana ge ku vilia inau, puku voka ighobumiu nimiu lologho?” \v 15 Keri ge bosa vanira udolu, “Kau matareireia, ma kau pilupungisighau tana lei lio ni lologho au, na pukuna na vola te utuni, te mua va puku mai tana lei totobo tau loghoi ani maramana.” \p \v 16 Ge bosaa vanira na bosa vavaghaha eni, “A sakai na tinoni lologho keri, te loghoa na pari te uto ga, ge loghoa na baore te sule. \v 17 Ma gaia te ghanaghana heghena, ‘?Na hava ku nea? Tu mua logho malani ku talui ga na lei vanga te subo au tu loghoi. \v 18 Uto, na hava ku nea ke, ku durakei na lei vale baore mu ku ghoi kisui na lei vale sule, ge ku baorei ga nigua na koni mana lei totobo.’ \v 19 Keri ge ku bosa vaniu oli heghegu, ‘Inau tu loghoi e subo na totobo uto vaniu e subo na niulu. Ku vanga mu ku inu mu ku togotogo nigua!’ \p \v 20 “Hauvaa, ma God te bosa vania, ‘Na tinoni bule ighoe! Tana bongi eni ko mate. ?Keri ke, ma hei ke holai na lei totobo to loghoi?’” \p \v 21 Ma Jesus te bosa, “Iani te ghaghua vanira rahei tara lologho, ge ra baorei na lologho vanira heghedira, hauva mara mua nei na hava God te bosaa te mava.” \s1 Talua God i nagho tana volada \r (Matthew 6:25-34) \p \v 22 Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Na pukuna eni, inau tu bosa vanighau, kau bei nia ghaghua na vanga kau nia vola pana tivi vania na hulimiu. \v 23 Na vola te haba vaa itatana na vanga, mana huli te haba vaa itatana na tivi. \v 24 Kau righira na lei manu. Tara mua vade mara mua ghegheli mara mua loghoa na vale ni baore, hauva ma God te kutira so! Ighau tau haba vaa itadira na lei manu itatana God! \v 25 ?Ke tangomana a siki sakai itamiu ke ghana daroa na volana na pukuna te ghanaghana kasunia? Taho! \v 26 ?Ge ta kau mua tangomana na neani na lei totobo pile ke, mana hava na pukuna ge au nighi ghaghua e subo na totobo? \v 27 Kau vaevanea ivei tara nea na totolo na lei pulaoa asi tana tautalu. Tara mua lutu mara mua goni tivi vanira heghedira. Hauva, mu ku bosa ke, ma sughua na Vunaghi haba Solomon ta nina lei lologho, te mua loghoa siki tivi te reirei utona vulei na lei pulaoa kiri.\x - \xo 12:27 \xt 1 Vunaghi Haba 10:4-7; 2 Vavata 9:3-6\x* \v 28 Ma God te vaguvagura na buburu mana pulaoa tara ghahara itaeni, mi ropoghana kara kerea tana lake. Haba va, ma God ke pupulughau vaghara ghua, ighau rana taluutuni pile. \v 29 Kau bei nia kanoragha gea na hava sughua kau ghania ma kau inuvia. \v 30 Rana voo vamua tara mua taluutunia God iani maramana tara nighi ghaghua na lei totobo ini. A Tamamiu i kokou te ghilalaa te manamiu na lei totobo ini. \v 31 Kau nia ghaghua vaso nina kinakabu God, ma gaia ke heghau na lei totobo raini. \s1 Na lologho i kokou \r (Matthew 6:19-21) \p \v 32 “Sakai vamua ighau tau vaghara na lei dale sheep, kau bei mataghu gea, na pukuna a Tamamiu i kokou te nia togotogo ke heghau na kinakabu. \v 33 Kau nighi hunulu nimiu na lei totobo ma kau hera na rongo rana bona. Kau nea te vaghaa ke, mau baorei nimiu lologho i kokou, igaa te matapono na kei ni rongo, na pukuna te taho igaa na gito, mana muhu ke mua ngotighi ga. \v 34 Na pukuna ivei te ghahaa ga nimiu na lologho, igaa te ghahaa haia ghua na tobamiu.” \s1 Kau Gonidila haia vania na maiana Lord Jesus \r (Matthew 24:45-51) \p \v 35 “Kau pupulu ma kau gonidila uto na lutuani nina lei lutu Lord. Ma kau tungi dilai nimiu na bulu. \v 36 Kau vaghara rana tinoni lutu tara pitua na vunaghidira ke oli mai tana tabatu ni sonikolu. Tana bona ke mai me ke kidikidi ke, ma gaira kara mina tua, ma kara hangavia vania na mataula.\x - \xo 12:36 \xt Mark 13:34-36\x* \v 37 Na lei tinoni lutu kiri tara togotogo na pukuna na vunaghidira te mai sodora tara dai pitua so, mara gonidilaa nina oli mai tana tabatu ni taulaghi. Mi nau ku bosa utuni vanighau, na vunaghi ke sua kehaa itatana nina pupulu, me bosa vanira na sopou, me gonia vanira na vanga. \v 38 Gaira tara togo na pukuna na vunaghi te righia didira na gonidila bona te oli mai tana voka bongi pi tana labota. \v 39 Ma eni kau ghilalaa, ge na tinoni te loghoa na vale te ghilalaa na bona ni aho ia ke mai ga na tinoni gito, ke pungisia na tinoni gito keri, ge ke mua haghe tana valena. \v 40 Mi ghau ghua kau gonidila haia tua, na pukuna inau na Dale Tinoni, ku mai tana bona ni aho tau mua ghanaghanaa ga.” \x - \xo 12:40 \xt Matthew 24:43-44\x* \p \v 41 Ma Peter te bosa, “?Maghutu, na bosa vavaghaha eni ke, te vanighai vamua ighai pa vanira ghua gaira tara kokolu mai taeni?” \p \v 42 Jesus te bosa tughu, “?Ahei gaia na tinoni lutu te uto me manahagha? Agaia keri, na vunaghi te hea na maana ni righitaoni tana valena, me righitaonira ghua na lei tinoni lutu ma nina binaboli, me kutira tana bona ni aho ni vanga. \v 43 Na tinoni lutu keri te togotogo ngangata, na pukuna na vunaghina te righi togotogoa nina lutu talugoni tana bona te oli mai. \v 44 E utuni inau tu bosa vanighau, na vunaghi ke talua na tinoni lutu keri, me ke righitaonighi nina lei lologho udolu. \v 45 Ma ge na tinoni lutu keri ke bosa vania heghena, ‘Te tona na vunaghigu me ke mua mataghi oli mai,’ keri ge ke labura na vure lutu, lei mane mana lei vaivine, ge sopou me vanga me inu bulebule. \v 46 Me ke oli mai na vunaghina ta sakai na bona ni aho mana bongi te mua gonidila igaa ke, mana vunaghi ke pusipusia na tinoni lutu keri kolura tara mua taotaoni. \v 47 “Na tinoni lutu te ghilalaa so na hava na vunaghina te liona ke gonia, hauvaa me mua gonia, gaia keri ke lavia na totoro sule. \v 48 Ma gaira tara mua pukua na hava na vunaghidira te liona, mara gonighi so te manani na totoro, kara toro pilera vamua. Na vure God te hera subo na totobo, God te liona ge kara nighi hevei subo na totobo, mana vure God te hera subo vaa na totobo, God te liona ge kara nighi hevei subo vaa na totobo. \s1 Na voka na pukuna Jesus \r (Matthew 10:34-36) \p \v 49 “Inau tu mai ge ku tungia na maramana, me ke taghalaghinia tua te liogu. \v 50 Inau ku lavia na vulitabu te totorogha mughua, mu nia kanoragha nigua polo ke tona padi.\x - \xo 12:50 \xt Mark 10:38\x* \v 51 ?Mi ghau tau ghanaghana ke, mu mai ge ku lavia mai na mabo iani maramana? Taho! Inau tu mai ge ku vokavoka na maramana! \v 52 Mi taeni te vuivuni kara vilivoka lei binaboli. Ge lima na tinoni kara ghahara ta sakai na vale ke, e tolu kara niu pala me rua kara kanahaghiniu, pa erua kara niu pala, me tolu kara kanahaghiniu. \v 53 Ke vagha ghua, koro voka a tamana ma gaia na garimane, ma tinana ma gaia na tahula, maia ra tamavungoni kara nei te vaghaa ghua.”\x - \xo 12:53 \xt Micah 7:6\x* \s1 Ghilala utoi na lei vaughilala tara kale itaeni \r (Matthew 16:2-3) \p \v 54 Jesus te bosa vanira na vure, “Tana bona tau righia na ghoghopa te dato mai i boko, mau bosa, ‘Igevaa ke uha,’ me kale te vaghaa tau bosaa. \v 55 Mi tana bona na ghuri te va mai ilonga, mau bosa ke, ‘Igevaa ke papara,’ me kale te vaghaa. \v 56 Ighau rana kiko! ?Tau righi ghilalai tua na lei vaughilala tana oka mi ani pari, mana hava na pukuna ge au mua ghilalai na lokani na lei vaughilala te kale tana lei bongi ini tu nei? \s1 Maemane kolua ghamua kana \r (Matthew 5:25-26) \p \v 57 “?E ghua ge au mua detea heghemiu na hava na totobo te maemane te manana kau gonia? \v 58 Ma ge siki mane ke liona ge ke holagho tana dete, ko tabotabo ge ko maemanea itatana na totobo ke holagho nia tana dete i naghona toro mua dete mua. Taho ke, me ke holagho vania na mane dete, mana mane dete ke lubatigho vania na mane righitaoni vetena, me ke sonihaghegho tana vale pipiti. \v 59 Mi nau tu bosa vanigho, ma ge te ke ghaghua iga te vagha keri ke, ko mua ghoi tangomana tua na tatavahale, koekobe ko talua na sosokona nimua na sosoni.” \c 13 \s1 Tughulio tana palumu ko mate gea \p \v 1 Tana bona vaghana keri balu vure igaa tara bosa vania Jesus nia na balu vure ni Galilee te matera Pilate tana bona tara sukaghi vania God. \v 2 Ma Jesus te bosa tughu vanira me ghaghua, “?Na pukuna tara nea ga na mate te vagha keri ke, mau ghanaghana ighau ke, mara dika vaa gaira, itadira na balu vure ni Galilee? \v 3 E taho tua! Inau tu bosa vanighau gatu itaeni, kau mua tughulio tana lei palumiu ke, mi ghau ghua kau mate vaghara gaira. \v 4 ?Mi vei tara ghaghua ghua ara hangavulu alu na mane ni Siloam kiri tara mate tana bona te kokovo savura na vale datogha? ?Au ghanaghana ighau ke mara dika vaa gaira na vure tara ghahara i Jerusalem? \v 5 E taho vaho tua! Inau tu bosa vanighau gatu itaeni, kau mua tughulio tana lei palumiu ke, mi ghau ghua kau mate vaghara gaira.” \s1 Jesus te nia vavaghaha na fig \p \v 6 Keri ge bosaa Jesus vanira na vavaghaha eni, “A sakai na mane te suba asakai na ghai tara holoa nia na fig ta nina leghai. Ma sakai na bongi te tona me va kaoa na fig, keri ge ke ba righi sodoa siki vavanga igaa, hauvaa, me mua righia siki vavangana. \v 7 Keri ge bosa vania nina mane lutu leghai, ‘Ko righia eni, me toluni na niulu tu mai kenea na vavangana na ghai eni, mu mua righia siki totobo. Ko toka horua! E taho na pukuna te nia tughuru lee me ghania na utona na pari.’ \p \v 8 “Hauvaa, mana mane righitaoni leghai te bosa, ‘Vunaghi, sania ghua gaa a sakai na niulu, mu ku gheli kililia ghua, na pukuna ku soni lololona. \v 9 Me ke ba vangagha tana niulu ke mai ke, mana uto vamua, me ke taho so ke, keri ge ko toka kehaa.’” \s1 Jesus te kisua na vaivine te tona roghorogho tana Sabbath \p \v 10 Ta sakai na Sabbath,\f + \fr 13:10 \fk Sabbath \ft Bongi aheahe ni Jew tana Sarare\f* a Jesus te taraira na vure tana vale kokoeliulivuti ni Jew. \v 11 Ma sakai na vaivine igaa na tidalo dika te ghahaa itatana, me nea me vahaghi e hangavulu alu na niulu, na murina te bake me tona roghorogho. \v 12 Tana bona Jesus te righia na vaivine, ge holoa vaa me mai itatana, ge bosa vania, “Vinekama, itaeni ko tatavahale tana vahaghimu.” \v 13 Keri ge talui na limana ivuvungana, mana vahaghi te mina me tokeha itatana, me ghoi maemane oli na ghobuna ge holoutoa God. \p \v 14 Mana manesule tana vale kokoeliulivuti ni Jew te righia Jesus te kisua na vaivine tana Sabbath, me rutu sule ngangata, ge bosa vanira na vure subo, “Ke liomiu na kisu ke, ma kau mai kisu ilokani e ono na bongi ta lutu ga, taho tana Sabbath!” \x - \xo 13:14 \xt Buka Rughuhoru 20:9-10; Eruani Vetena 5:13-14\x* \p \v 15 Mana Maghutu te bosa tughu vania, “Ighau rana kiko! ?Siki sakai itamiu ke nia ghaghua nina na buluka pana donkey tana Sabbath ke, me toghi kehaa me hola vaa tana beti ge ke inu? Eo, ighau tau nei keri. \v 16 Na vinekama eni te sivuragha tana kemana Abraham, ma Satan te pitia e hangavulu alu na niulu nia na vahaghi. ?Ivei tea, ge ka mua kisua na vahaghina tana Sabbath?” \v 17 Ma ghana levunimate tara maa oli heghedira ta nina na bosa tughu, mana vure subo tara nighi togo, na lei totobo uto me haeharegha te nei Jesus. \s1 Na vavaghahana na vuavua pile kikia \r (Matthew 13:31-32; Mark 4:30-32) \p \v 18 Ma Jesus te huatira na vure, “?Na hava te vaghaa na kinakabuna God? ?Na hava ku bosa kaekalea nia te vagha? \v 19 E vaghaa eni, a sakai na mane te holaa na vuavuana na ghai te pile kikia\f + \fr 13:19 \fk na vuavuana na ghai te pile kikia \ft tara holoa nia na mustard tana leu ni Greek.\f* me subaa ta nina leghai. Na vuavua te totolo dato me ghai sule, mana lei manu ni oka tara goni nikudira ga tana lei otona.” \s1 Na vavaghahana na yeast \r (Matthew 13:33) \p \v 20 Jesus te ghoi huatira so na vure, “?Na hava ku vavaghaha nia na kinakabuna God? \v 21 E vaghaa na vaivine te holaa na yeast,\f + \fr 13:21 \fk yeast \ft Na totobo te nia hunulu na berete \f* me ulea tana pulaoa, polo ge vuha vouvousula dato me gonia ga na berete.” \s1 Na mataula ngingine \r (Matthew 7:13-14, 21-23) \p \v 22 Jesus te tona i Jerusalem me haghevighi na lei komu pile mana sule, me taraira ga na vure. \v 23 Ma siki sakai tadira te huatia, “?Maghutu, na balu vure sogea vamua kara holaa na vola maurihali?” \p Ma Jesus te bosatughu vanira, \v 24 “Kau tabotabo na liu haghe tana kinakabuna God nia na mataula te ngingine, na pukuna e subo na tinoni tara tabotabo na liu haghe igaa, ma kara mua tangomana. \v 25 Na vunaghina na vale ke tughuru me ke vongotia na mataula, mi ghau tau tughuru i pari bebete kau kidikidi ma kau ghaghua, ‘Maghutu, ko hangavia vanighai na mataula!’ \p “Ma gaia ke bosa tughu vanighau, ‘?Inau tu mua ghilalaghau, ivei tau va butu mai?’ \v 26 Mi ghau kau bosa, ‘Ighai tai vanga mai inu kolugho, mo taraighai tana komumami!’ \v 27 Ma gaia ke ghoi ghaghua, ‘Inau tu mua ghilalaghau, ivei tau va butu mai. Kau tona keha itagua, ighau na vure dika.’ \x - \xo 13:27 \xt Buka Linge 6:8\x* \v 28 Mi vei kau nia na tangi mana girigiri livo tana bona kau righira a Abraham, ma Isaac, ma Jacob, ma rana lei prophet tana Kinakabuna God, tana bona kara sonihorughau! \x - \xo 13:28 \xt Matthew 22:13; 25:30\x* \v 29 Mana vuresubo kara va mai ulu, mi boko, i lau, mi longa, ma kara sopou ni vanga koukolu tana kinakabuna God.\x - \xo 13:29 \xt Matthew 8:11-12\x* \v 30 Keri ge gaira kiri tara tumuri taeni kara ide, ma gaira tara ide itaeni, kara tumuri.”\x - \xo 13:30 \xt Matthew 19:30; 20:16; Mark 10:31\x* \s1 Jesus te dolovia Jerusalem \r (Matthew 23:37-39) \p \v 31 Mi tana bona keri na balu Pharisee tara mai ta Jesus, mara bosa vania, “Ko tona keha tua iani, mo ko tona siki bona, na pukuna Herod Antipas te liona ge ke mategho!” \p \v 32 Ma Jesus te bosa tughu vanira, “Kau tona ma kau va bosa vania Herod te vaghaa na kau asi, ‘Inau tu ghuruhorura lei tidalo dika, mu kisu volara itaeni mi ropo, mi tana toluni na bongi ge ku sokoa na lutugu. \v 33 Hauvaa, ku mua taho tua na sakutua itaeni, mi ropo, mi valiha, na pukuna te mua uto ge kara matea na prophet tana komu keha, mi Jerusalem mughua.’ \p \v 34 “Jerusalem, Jerusalem! Ighau tau matera rana prophet, mau petara tara ladavaghinia na bosa te vetenara vanighau nia God! Inau tu liona haia tua na righitaoniadira lei dalemu, vaghaa na kudo te ghoro haghera dalena sara ni ghatana, hauvaa, mau mua talagu! \v 35 Keri gaia ge ohua nimua na Valetabu. Inau tu bosa utuni vanighau, kau mua ghoi righiu polo ke sara mai na bona ni aho ge kau bosa, ‘God ke vautoa gaia te mai tana ahana Lord God.’”\x - \xo 13:35 \xt Buka Linge 118:26; Jeremiah 22:5\x* \fig Jerusalem|alt="Jerusalem" src="HK00379B.TIF" size="col" loc="end of 35" copy="HK00379B" ref="13:34-35" \fig* \c 14 \s1 Jesus Te vavola na mane vahaghi \p \v 1 Ta sakai na Sabbath\f + \fr 14:1 \fk Sabbath \ft bongi ni aheahe didira na Jew tana Sarare\f* te tona Jesus, me va vanga tana valena asakai tadira rana Pharisee nagho, mana vure tara vatoghaa, \v 2 na pukuna sakai na mane te lupa te mai ta Jesus. \v 3 Ma Jesus te huatira rana manetarai ni vetena nina Moses ma rana Pharisee, “?Ivei tea, te talana so na vetena ge ka volaa na tinoni tana Sabbath pe taho?” \v 4 Ma gaira tara mua bosaa siki totobo. Gea Jesus te tabea na mane me kisu volaa, ge vetena kehaa. \v 5 Keri ge bosa vanira na vure, “Ke vagha siki sakai tamiu te kutu haghe a dalena, pa nina buluka ilokana na tuvu tana Sabbath ke, ma kau mina mai ma kau ghora datoa tana Sabbath keri.”\x - \xo 14:5 \xt Matthew 12:11\x* \v 6 Ma gaira tara mua tangomana ge kara bosa tughua na huahuati keri. \s1 Talumuri mana holopangoti \p \v 7 Jesus te righira na balu vure tara holora mai tana kokolu eni, tara vilighi na malei sopou te haba, ge bosaa vanira na bosa vavaghaha eni, \v 8 “Tana bona siki sakai ke hologho mai sakai itamiu tana vangakolu ni sonikolu ke, bei vaa sopou gea tana malei sopou ni haba, keba mai gea siki sakai te haba va itamua, \v 9 ma gaia te hologho mai tana vangakolu ke bosa vanigho, ‘Ko talu malana na mane eni ke sopou iani.’ Mi ghoe ko nia maa ge ko vaa sopou i pari sosoko. \v 10 Keri ke, ge kara hologho ke, tona mo ko vaa sopou i pari sosoko, ge agaia te hologho mai ke mai tamua ge ke bosa vanigho, ‘Kulagu, ko dato mai tana bona uto eni!’ Keri ge kara talumavagho tana matadira rana balu tara holora mai. \x - \xo 14:10 \xt Manahana Solomon 25:6-7\x* \v 11 Na pukuna gaira tara talunaghora, God ke talumurira, ma gaira kara talumurira, God ke talunaghora.” \x - \xo 14:11 \xt Matthew 23:12; Luke 18:14\x* \p \v 12 Keri ge bosa Jesus vania na Pharisee te holoa mai, “Tana bona to goni vanga tana dani pana nulavi ke, ko bei holora kulamu pa hoghomu, pa gaira tara palevagho, pa ghamua na komukolu tara loghorongo, na pukuna kara ghoi gonia gea siki vangakolu ma kara hologho mai ga, na ghanaghana ni pelu oliana na hava to nea. \v 13 Mi tana bona ko gonia na vangakolu ke, holora rana bona, rana rapo, rana labe, ma rana rorodo, \v 14 ma God ke vautogho to nea te vaghaa, na pukuna gaira raini kara mua tangomana na tughuana na hava to nea vanira. Me ke tabagho, tana bongi kara tughuru oli sania na mate, gaira na vure tara maemane.” \s1 Ma vavaghahana na vangakolu sule \r (Matthew 22:1-10) \p \v 15 Tana bona keri, sakai tadira tara mai tana vangakolu, te sopou lilighina na bela ni vanga, te rongovia na bosana Jesus, ge bosa, “Sakai sughua na togotogo kara nea gaira kara sopou ni vangakolu ta nina kinakabu God!” \p \v 16 Ge bosa Jesus vania, “A sakai na mane te gonia na tabatu sule, me holora na vure subo kara mai ga. \v 17 Me sara na bona ni vanga ge vetenaa nina ghairau, me ke holora mai na vure te liodira kara mai, ‘Kau mai, na vanga te gonidila tua!’ \v 18 Ma gaira udolu tara sopa bosa tara mua malagha na tona. Na diki te bosa vania na ghairau, ‘Inau tu pelua na pile pari, ku tona mu ku vaa righia ghua. Inau tu nongigho ko lubatiu tu kaukauligha.’ \v 19 Ma sakai ghua te bosa, ‘Inau tu pelui tua e hangavulu na buluka, mu sakutua tua mu ku va tabotabora. Ko lubatiu tu kaukauligha.’ \v 20 Ma sakai te ghoi bosa, ‘Inau tu vaho taulaghi, ma keri ge u mua tangomana na gatu.’ \v 21 Mana ghairau te oli me va tutugui vania na vunaghina na lei bosa raini. Mana vunaghi te rutu, me bosa vania nina ghairau, ‘Ko tona tana lei halautu sule mana pile tana komu, mo ko holara mai rana bona, ma rana rapo, rana rorodo, ma rana kuhu.’\fig Ko holara mai rana bona, ma rana rapo, rana rorodo, ma rana kuhu.|alt="King inviting poor and crimpled into banquet" src="DN00477b.tif" size="col" loc="21-24" copy="DN00477b" ref="14:21" \fig* \v 22 Tana bona te oli na ghairau te bosa vania, ‘Maghutu, na hava to bosa ku nea tu gonia me soko tua, me malagha so na balu ghua.’ \p \v 23 “Mana vunaghi te ghoi bosa vania so nina ghairau, ‘Ko tona tana lei halautu sule mana pile i paribebetena na komu, mo ko keikerira na vure ma kara haghe mai, ge me ke vonu mughua na valegu. \v 24 Inau tu bosa vanighau, E taho siki sakai tadira tu holora, kara mai ghania na vanga tana vangakolu tu gonidilaa.’” \s1 Dolovi habaa mughua Jesus ge kau nina vaovarongo \p \v 25 Ma sakai na bona, na vuresubo tara nia udukolu Jesus, me ririuoli ge bosa vanira, \v 26 “Agaira tara mai tagua, tara mua tangomana ge kara nigua vaovarongo, kara dolovi habau mughua inau vulera tamadira ma tinadira, taudira ma daledira, hoghodira ma vavinedira, ma gaira heghedira ghua. \x - \xo 14:26 \xt Matthew 10:37\x* \v 27 Ma gaira tara mua hola valaa didira ghaivavala heghedira, ma kara tumuriu mai, tara mua tangomana ge kara nigua na vaovarongo.\x - \xo 14:27 \xt Matthew 10:38; 16:24; Mark 8:34; Luke 9:23\x* \v 28 ?Ma ge sakai tamiu te ghanaghana ge ke kisua na valedatogha ke, ke beto ghua, me ke righiutoa, e ngiha na rongo sughua ke manana, ge ke ghilalaa te loghoa sughua na rongo te manana ke lutu sokoa nia na vale keri pe taho? \v 29 Ke taho ke, me ke mua tangomana na sokoana na vale, sakai vamua ke ghelivaghinia tua na berena mana tughuruna, ma gaira tara righia te mua soko mua kara kiahaghinia ma kara ghaghua, \v 30 ‘Ighoe na tinoni to kisua na vale mo mua sokoa!’ \v 31 Pa, a sakai na vunaghi haba ke nira rughuhoru kolu e hangavulu na togha ni malaghai, ma kara va veitotoghoni tatana sakai na vunaghi haba, te nira mai erua hangavulu na togha ni malaghai, gaia ke diki sopou beto me ke ghanaghana ghua, ke laga vulea sughua erua hangavulu na toga pe taho. \v 32 Ke taho ke, me ke vetenara rana tinoni holabosa, ma kara nongia na mabo itatana, tana bona te mua dutu mai mua. \v 33 Ighau ghua te vaghaa, kau diki ghanaghana ghua. Na pukuna e taho ahei tamiu ke tangomana ge ke nigua vaovarongo, kau nighi murilio mughua nimua lei totobo tau loghoi iani maramana. \p \v 34 “Na tahi a sakai na totobo te uto, hauvaa me ke soko na lagana ke, ma kau mua tangomana na ghoi liliuana ge ke uto.\x - \xo 14:34 \xt Matthew 5:13; Mark 9:50\x* \v 35 Me mua manana ghua na goniana nia siki totobo, ke va utoa na pari. Keri ke, ge ra sonia vamua. \p “Ahei te kuligha ke, me ke rongovi utoa mai na bosa eni.” \c 15 \s1 Na sheep te sivi \r (Matthew 18:12-14) \p \v 1 Sakai na bongi, subo na vahikolu rongo ma rana tangohahi tara mai ta Jesus ge kara rongovia te tarai. \v 2 Ma rana Pharisee maia rana manetarai ni vetena nina Moses tara vuivuni ni hughuhughu, “Na mane eni te holopangotira rana tangohahi, me vanga kolura ghua!” \x - \xo 15:2 \xt Luke 5:29-30\x* \p \v 3 Keri ge Jesus te bosaa vanira na bosa vavaghaha eni, \v 4 “?A sakai tamiu keba loghoi sakai na hangalatu ni sheep, me ke sivilaghinia sakai tadira ke, mana hava ke nea? Gaia ke sanira ra hiua hangavulu hiua na sheep, ke tona me ke va kenea gaia te sivi polo ke vuha sodoa. \v 5 Me sodoa tua ka, ge nia togotogo sule ngangata, me soni datoa tana valana, \v 6 ge ke hola tonaa tana valena. Ge ke holokolura na lei kulana ma rana ghana komukolu, ge ke bosa vanira, ‘Inau tu togotogo ngangata, tu sodoa tua nigua sheep te sivi. Kau mai, ma kau niu togotogo koukolu!’ \v 7 Inau tu bosa vanighau, aeni ke vaghaa ghua na sulena na togotogo ikokou, vania sakai na tinoni tangohahi ke tughulio, vulera ra hiua hangavulu hiua na tinoni tara maemane tua, me taho siki totobo dika itadira kara nia tughulio. \s1 Na rongo te sivi \p \v 8 “?Pa, na vaivine ke loghoi e hangavulu na rongo, ma sakai tadira te sivi ke, mana hava ke nea? Gaia ke tungia na bulu, me ke halaa na valena, me ke nia vaivarighohi na keneana, polo ke vuha sodoa. \v 9 Me sodoa tua ka, ge holokolura lei kulana vaivine maia ghana komukolu ge ke bosa vanira, ‘Inau tu togotogo sule ngangata tu sodoa tua na rongo tu sivilaghinia. Kau mai ma ka togotogo kokolu!’ \v 10 Inau tu bosa vanighau, a keri te vagha ghua na togotogo kara nea nina lei angel God kolua sakai na tinoni tangohahi ke tughulio tana lei paluna.” \s1 Na garimane te sivi \p \v 11 Jesus te ghoi bosa so me ghaghua, “Sakai na mane te loghora erua na dalena na garimane. \v 12 Mana gari tumuri te bosa vania tamana, ‘Tamagu, ko heu mai tua itaeni na tunuvagu ta nimua lologho sakai vamua ku mua pitua na mateamu.’ Keri ge tuvalira dalena nia nina lei lologho. \v 13 Me mua hau murina eni, na gari tumuri te nighi sabiri na tunuvana, me holai nina rongo, ge tona tana komu hau, mi ga te va soni leai nina rongo tana kabu toposoo. \v 14 Me padi te soni sokoi tua nina lei totobo te loghoi ka, mana ngengere sule te kalea na komu keri, ma gaia te vuivuni nia vahaghitaili na vitolo. \v 15 Mana garimane te tona me vaa lutu vania sakai na mane tana komu keri. Mana mane te vetenaa me tona ta nina hohogho, me va kutira igaa na bolo. \v 16 Ma gaia te vitolo, me liona na ghaniani ghadira vanga na bolo, me taho ahei ke hea siki vanga ke ghania. \p \v 17 “Iani vaho ge ghanaghana oli te maemane ge ghaghua, ‘Lei nina tinoni ni lutu a tamagu te pelura te au vulera na vanga, mi nau eni tu nia mate na vitolo! \v 18 Inau ku pulohi mu ku va righia tamagu, mu ku bosa vania, ‘Tamagu, inau tu tangohahi tana matana God, mi tana matamu ighoe, \v 19 me mua ulaghagu tua ge ko holou nia tu dalemu. Ko neu vaghaa vaso a sakai tadira nimua tinoni ni lutu.’ \v 20 Keri ge tughuru gaia, me oli ta tamana. \p “Mi halahau mua gaia, ma tamana te righikalea vaa tua, me arovia, ge samalia va me avihia nia na limana ge nonginongia.\fig Tamana te holopangotia na dalena|alt="Father welcomes prodigal son" src="CN01761B.TIF" size="col" loc="end 20" copy="CN01761B" ref="15:20" \fig* \v 21 Ge bosa dalena vania, ‘Tamagu, inau tu tangohahi tana matana God, mi tana matamu ighoe, me mua ulaghagu tua ge ko holou nia tu dalemu.’ \p \v 22 “Hauva, ma tamana te holora nina ghairau ge vanira, ‘Mina! Ma kau holaa na puku ni pupulu kalakabe ma kau pupulua, ma kau hilipaghinia na ringi tana gigiri ni limana, mana hahara tana marevona. \v 23 Tona ma kau holaa mai na dalei buluka korukoru, ma kau vamatea, ma ka nia vangakolu, ma ka togotogo, \v 24 na pukuna dalegu eni te vaghaa te mate tua me ghoi vola, te sivi tua mu ghoi sodoa.’ Me vuivuni na vangakolu mana togotogo. \p \v 25 “Mana kamanagho tana leghai mua tana bona vaghana, me oli mai ka, ge liu dutuvia na vale ge rongovia na ghalevu mana ghavai. \v 26 Keri ge holoa sakai na ghairau me huatia, ‘?Na hava te ghaghua iloka?’ \p \v 27 “Ge bosa na ghairau, ‘A hoghomu te oli mai tua, ma tamamu te matea na dale buluka korukoru, na pukuna te oli mai a tahimu, me vola me uto.’ \v 28 Mana kamanagho te rutu ngangata, me mua liona na haghe tana vale. Me horua tamana me va kurutia ge ke haghe tana vale. \v 29 Ma gaia te bosa tughu vania tamana, ‘Ko righia, e subo na niulu tu lutu vaghaa na seka vanigho, mu mua hughua mua siki nimua vevetena mana lutu to liona ku nea, mana hava to heu tua. Ge mana goat te manana ku vanga kolura nia lei kulagu hughua, te taho mua. \v 30 Me oli mai vaho a dalemu eni te luvuhighi tua nina lologho to hea tadira na rebi ka, vaho ge o matea vania na dale buluka korukoru!’ \p \v 31 “Ma tamana te bosa tughu vania, ‘Dalegu, ighoe to ghahagho haia itagua, ma nigua lei totobo soko a nimua tua. \v 32 Mi ghita ka nia togotogo ma ka rivurivu a tahimu eni, na pukuna te mate tua, me ghoi vola oli! Me sivi tua, ma ghoi topoa.’” \c 16 \s1 Na ghairau manaha \p \v 1 Ma Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Sakai na mane loghorongo te loghoa nina ghairau te righitaonighi nina lei totobo. Mara bosa vania na mane loghorongo eni, ma nina ghairau te dikalai tua nina rongo. \v 2 Keri ge holoa mai tatana nina ghairau me bosa vania, ‘Tu rongovia to nea na totobo dika vaniu. Ko heu mai na gegereni ivei to nei nighi lutu nigua rongo, na pukuna ko mua nigua tinoni ni lutu tua itaeni!’ \p \v 3 “Me tona na ghanaghana na ghairau ge bosa heghena, ‘?Ke sokou na vunaghigu tana lutugu, mi vei ku ghaghua? Tu mua laga na gheli daidari, mu maa ghua na nongi kolili! \v 4 Itaeni tu ghilala tua na hava ku gonia, ge tana bona ku soko tana lutugu ke, mana lei kulagu so kara holopangotiu tana valedira.’ \v 5 Ge holora mai tatana gaira udolu na vure tara kaoni tatana na vunaghigu. Ge huatia sakai, ‘?Engiha na rongo to kaonighi tana vunaghigu?’ \p \v 6 “Ge bosa na mane, ‘E alu hangalatu na gallon oele ni olive,’ e ghaghua na mane. \p “Ge bosa na ghairau, ‘Ko rosi kehaa na gegere keri, mo ko gerea tana gegere keha e vati hangalatu na gallon.’ \p \v 7 “Ge ghoi huatia sakai, ‘?Mi ghoe, engiha to kaonighi?’ \p “Mana mane te bosa, ‘Sakai na toga baeke ni koni.’ \p “Ge ghoi bosa na ghairau, ‘Ko lavia nimua gegere ni kaoni mo ko tughua, me ke alu hangalatu baeke vasoo.’ \p \v 8 “Mana mane loghorongo te holoutoa nina ghairau pegopala te manahana na neani na lei totobo raini! Na pukuna na vure ni maramana eni tara manahana ngangata ivei kara nea ge kara goni utoi didira lutu vulera na vure taluutuni ni maramana tara kabu tana marara.” \p \v 9 Me ghoi bosa so Jesus, “Inau tu bosa vanighau, kau hangara rana keha nia nimiu lei totobo tau loghoi tana maramana, ma kau veidolovi. Kau nea te vaghaa keri ke, tana bona na lei lologho te soko tua, me gonidilaa tua God na tabamiu i kokou. \v 10 Ahei tara ghanaghana kodo itatana ke righitaonighi lei totobo pile, ma kara ghanaghana kodo ghua itatana ke righitaonighi lei totobo sule. Ma hei tara liotaveraru itatana te righitaonighi lei totobo pile ke, ma kara liotaveraru ghua na righitaonighi lei totobo sule. \v 11 ?Ma kara mua ghanaghana kodo itamiu na righitaoniani lei lologho ni maramana eni ke, mi vei kara nea na ghanaghana kodo itamiu na righitaoniani na lei puku ni lologho i kokou? \v 12 ?Ma kara mua ghanaghana kodo itamiu na righitaoniani didira lei totobo rana keha ke, mi vei kea God, ge ke heghau nimiu lei totobo i kokou? \v 13 “E taho siki ghairau ke lutu vanira erua na vunaghi. Ke nia sika a sakai, me ke dolovia sakai, pa, ke ghanaghana mavaa sakai, me ke kanahaghinia sakai. Te vaghaa eni ke, kau mua tangomana na lutu pape vania God maia na rongo ghua.” \x - \xo 16:13 \xt Matthew 6:24\x* \s1 Balu bosana Jesus \r (Matthew 11:12-13; 5:31-32; Mark 10:11-12) \p \v 14 Mi tana bona tara rongovighi rana Pharisee raini, ge ra batobatoa Jesus, na pukuna tara lio ni rongo. \v 15 Ge bosa vanira gaia, “Ighau tau neghau heghemiu ge au reirei uto tana mata ni tinoni, hauvaa ma God te ghilalai so na tobamiu. Subo na lei totobo rana vure tara ghanaghana mavaa tana maramana eni ke, te vatei sikana tana matana God. \p \v 16 “Na vetena ta Moses, ma didira na gegere rana Prophet tara logho maana, tara ladavaghinia ritini tana bongina John vulitabu. Mi ga te vuivuni na tarai ni kinakabuna God, mi ghau rana vure kau tabotabo ma kau kokovoro haghe haia tana vola keri. \x - \xo 16:16 \xt Matthew 11:12-13\x* \v 17 Me malumu vulea vanira na kokou mana pari ge koro taghara, me mua malumu vania tua siki pilena nina vetena Moses ge ke taghaa. \x - \xo 16:17 \xt Matthew 5:18\x* \p \v 18 “Siki mane ke sania tauna, me ghoi tauna na vaivine keha ke, mana mane keri te ngelengele. Mana mane te ghoi tauna na vaivine sasani keri ke, ma gaia te ngelengele ghua. \x - \xo 16:18 \xt Matthew 5:32; 1 Corinthians 7:10-11\x* \s1 Na mane loghorongo ma Lazarus \p \v 19 “A sakai na bona, na mane loghorongo te nighi pupulu na tivi te mua malumu tua na mateni, me ghania na vanga uto tughu bongi. \v 20 Ma sakai na tinoni bona ghua, na ahana Lazarus, te ila udolu na hulina, tara holaa haia mai me koli tana mataulana na valena na mane loghorongo.\fig |alt="Lazarus begging at rich man's door" src="43_Lk16.19_LazarusBegs.tif" size="col" loc="end 20" copy="43_Lk16.19_LazarusBegs" ref="Luke 16:20" \fig* \v 21 Lazarus te liona ge ke ghanighi gaa na pilepile vanga tara tumu horu sarana nina bela ni vanga na mane loghorongo. Mana kau tara mai haia mara napighi na ilana. \v 22 Mana tinoni bona, Lazarus, te mate mana lei angel tara lavidatoa, me kabu kolua Abraham i kokou. Na mane loghorongo te mate ghua, mara tavughia. \v 23 Gaia te tona i Betidalo me toroa igaa na vahaghitaili. Me reitada ge righia va Abraham i halahau kolua Lazarus lilighina. \v 24 Keri ge hoholo, ‘Mama Abraham! Ko aroviu, mo ko vetenaa mai a Lazarus me ke lumia na kou ni gigirina tana beti, me ke mai bihilia na lapigu, te toro ngangatau na vahaghitaili tana lake eni!’ \p \v 25 “Ge bosa Abraham, ‘Dalegu, ko ghanaghana olia, tana lei bongi ni volamu mai tua, to loghoi nimua lei totobo to liona, ma Lazarus te loghoa na vahaghitaili tana volana. Mi taeni gaia te togotogo iani, mi ghoe to vahaghitaili kakeri. \v 26 Maia ghua, na boboko sule i ghobuda te vokaghita, ge agaira iani tara liona na sogha halavu gatu itamiu, kara mua tangomana. Vaghaa ghua siki sakai tamiu te liona na sogha halavu mai tamami, ke mua tangomana.’ \p \v 27 “Mana mane loghorongo te bosa, ‘Tamagu Abraham, inau tu nongigho, ko vetenaa Lazarus me ke tona tana valena tamagu, \v 28 tara ghahara igaa ra lima na hoghogu, me ke diki bosadilaa vanira tua, ge kara bei mai gea iani tana komu te sule ga na vahaghitaili!’ \p \v 29 “Ge bosa Abraham, ‘A Moses ma rana Prophet tara diki bosa vanira tua ra hoghomu, me manana kara rongovighi tua na hava tara bosai.’ \p \v 30 “Mana mane loghorongo te bosa tughu, ‘Tamagu Abraham, e mua manana keri! Hauvaa ma siki sakai ke vola oli tana mate ke vaa itadira, ge kara tughulio.’ \p \v 31 “Ge bosa Abraham, ‘Kara mua taluutunia na hava Moses ma rana lei Prophet tara bosai vanira ke, ma sakai vamua siki sakai ke ghoi vola oli mai tana mate ke mai tadira, kara mua taluutunia soo na hava te bosaa.’” \c 17 \s1 Na palu mana taluutuni \r (Matthew 18:6-7, 21-22; Mark 9:42) \p \v 1 Jesus te ghoi bosa vanira nina vaovarongo, “Na lei totobo te nera na tinoni ge kara palugha, ke mua ghoi taho tua na kale. Mana tinoni te nei lei totobo kiri ge ra kale, God ke vahaghitailira. \v 2 Ma sakai na tinoni ke ba nea a sakai tadira rana taluutuniu raini, ge ke tumu tana palu ke, me uto vaa vania ge kara taria na vatu sule tana luana, ma kara va lumia tana horara. \v 3 Keri ke, ge kau righiutoa na hava tau gonia. \p “A sakai hoghomiu ke ba tangohahi ke, ma kau tarai utoa, me ke tughulio ke, ma kau talukehai vania na paluna.\x - \xo 17:3 \xt Matthew 18:15\x* \v 4 Keba vitu na tughuru ni goni hahiana vanighau siki totobo lokana sakai na bongi ke, me vitu ghua na tughuru ni oli mai tamiu, na mai bosaana te tughulio, ma kau talukehai vania na paluna.” \s1 Nia tarai na taluutuni \p \v 5 Ma rana manevetena tara bosa vania Lord, “Ko nei nimami taluutuni ge kara ngasi.” \p \v 6 Ge bosa tughu vanira Jesus, “Sakai vamua ke pile nimiu taluutuni vaghaa na vuavua ni ghai te pile kikia ngangata,\f + \fr 17:6 \fk na vuavua ni ghai te pile kikia ngangata \ft tara holoa nia na mustard tana leu ni Greek.\f* ma kau bosa vania na tabalolo keri, ‘Ko tavuti mo ko va subagho heghemu tana tahi,’ me ke rongovia na bosamiu.” \s1 Na loana na ghairau \p \v 7 Jesus te ghoi bosa so, “A sakai tamiu ke loghoa nina ghairau, keba ivu tana leghai, pe ke righitaonighi na lei sheep. ?Ivei tea, tana bona te soko na lutu, me oli mai tana vale, ma kau bosa vania, ‘Sopou mo ko vanga?’ \v 8 Taho! Kau diki bosa vania, ‘Ko diki gonidilaa ghagua na vanga, mo ko tughu tivi, mo ko hola mai ghagua na vanga. Murina ku vanga vaho ge ko vanga!’ \v 9 Na ghairau keri te mua ulaghana ge kara holoutoa, na pukuna te taonighi lei bosa ni keikeri vamua. \v 10 Keri ke, ge ighau ghua kau nea te vaghaa. Mi tana bona tau goni sokoi tua na lei totobo udolu tara bosai kau gonighi ke, mi ani kau nea vamua na bosa, ‘Ighai eni tai ghairau vamua, me mua ulaghamami ge kau holoutoghai, na pukuna tai gonighi vamua na lei totobo te loamami ge kai gonighi.’” \s1 Jesus te kisura paregho na kuhu \p \v 11 Mi tana bona Jesus te sakutua tona i Jerusalem, te va liu haghe i lilighina na bubulo i Samaria mi Galilee. \v 12 Me va rughuhaghe ta sakai na komu, ge sodora ga e paregho na kuhu, mara tughuru hauvia, \v 13 mara ghaeghahe vania Jesus mara ghaghua, “Lord Jesus, ko arovighai mai!” \p \v 14 Me righira Jesus ge bosa vanira, “Kau tona itadira rana manesukaghi, ma kara diki siro tetetei na hulimiu.” \x - \xo 17:14 \xt Buka Vetena 14:1-32\x* Tana bona tara sania Jesus mara sakutua tona tana halautu, me mavo tua na hulidira. \p \v 15 Ma sakai tadira, na mane ni Samaria, te righia te marabu tua, ge oli mai me holoutoa God nia na manga sule. \v 16 Me mai poghotao tana pari tana tuana Jesus, me holoutoa gaia. \v 17 Keri ge bosa Jesus, “?Agaira e paregho tara mai tagua tara marabu tua, mi vei gaira ra hiua? \v 18 ?E ghua ge na sinogho eni vamua te oli mai ni holoutoana God?” \v 19 Ge bosa Jesus vania na mane, “Ko tughuru, mo ko tona, nimua taluutuni te negho ge o mavo.” \s1 Na maiana na kinakabuna God \r (Matthew 24:23-28, 37-41) \p \v 20 Mana balu Pharisee tara huatia Jesus, “?Ingiha vaho ge ke sara mai nina kinakabu God?” \p Ge bosa tughu Jesus, “Na kinakabu ta God ke mua mai te vaghaa na vaughilala ta righi kalea na pukuna tau kenea. \v 21 Me taho ghua hei ke bosa, ‘A eni gaia,’ pa ‘Keri gaia!’ Taho. Na pukuna na kinakabuna God te kabu dila tua i lokamiu.” \f + \fr 17:21 \ft ‘i lokamiu’ pa, ‘i ghobumiu’\f* \p \v 22 Keri ge bosa vanira nina vaovarongo, “Na bongi ke mai, ge kau liona ge kau righia sakai tadira na bongigu inau, na Dale Tinoni, ma kau mua righia. \v 23 Mana balu kara bosa vanighau, ‘Gaia keri, kau righia vaa,’ pa, ‘Gaia eni.’ Kau bei tona ni va keneana gea. \v 24 Mete vaghaa na viti te saopoa na parako, me marara horu mai tana levuna na maramana, me va sara ta sakai na levuna, ke vaghaa ghua keri tana bongina na Dale Tinoni. \v 25 Ke diki vahaghitaili mughua, mana vure ni maramana eni tara vola itaeni, kara nia sika. \v 26 Me vagha tana bongina Noah idania, ke vaghaa ghua keri tana lei bongigu inau na Dale Tinoni.\x - \xo 17:26 \xt Vuivuni 6:5-8\x* \v 27 Na vure udolu tara vanga mara inu so, na lei mane mana lei vaivine tara taulaghi polo me sara tana bongi a Noah te haghe tana vaka me mai na lualua me mate udolura na vure.\x - \xo 17:27 \xt Vuivuni 7:6-24\x* \v 28 Ke vaghaa ghua keri tana bongina Lot idania. Na vure tara vanga mara inu, ra pelupelu mara hunuhunulu, ivu mara vade, mara kisu vale. \v 29 Mi tana bongi a Lot te tona sania i Sodom, na lake mana gougovu kolu ruruhu te horu mai kokou me mate sokora na vure.\x - \xo 17:29 \xt Vuivuni 18:20; 19:25\x* \v 30 Ke vaghaa ghua keri tana bongi, inau, na Dale Tinoni, ku oli mai. \v 31 Tana bongi keri, siki sakai ke ghanaa tana vouvotu ni vale, ke bei ghoi oli gea na holaana siki nina totobo. Ma hei te lutu tana leghai, ke bei ghoi oli tana valena ge ke holaana siki lologho.\x - \xo 17:31 \xt Matthew 24:17-18; Mark 13:15-16\x* \v 32 Kau ghanaghana olia na hava te kalea a tauna Lot!\f + \fr 17:32 \ft Tauna Lot te righi olia tana komu i Sodom ma God te matea. Righia Vuivuni 19:26\f* \v 33 Gaira tara holopangotia na vola ni maramana eni tara sivilaghinia, ma gaira tara sivilaghinia na voladira mara taoniu kara holaa na vola kasila.\x - \xo 17:33 \xt Matthew 10:39; 16:25; Mark 8:35; Luke 9:24; John 12:25\x* \v 34 Mi tana bongi vaghana keri, erua na tinoni koro maturu ta sakai na malei ghime vamua, a sakai ke lavikeha ma sakai ke ghana olia. \v 35 Me rua na vinekama koro ghighiri vanga koukolu, ma sakai God ke lavikehaa, ma sakai ke ghana olia.” \v 36 \f + \fr 17:36 \ft Na balu gegere haulaghi ta Luke tara paguhai ga na tete\fq Me rua na mane toro lutu tana leghai, ma sakai kara lavikehai mana ruana ke ghana olia.\f* \p \v 37 Ma rana vaovarongo tara huatia Jesus, “?Maghutu, ke ghua nigha ke kale na lei totobo raini?” \p Ge bosa tughu vanira Jesus, “Ivei tua ke mate, me ke dudura horu ga na hulina na maumanu, mi ga lilighina kara vahikolu na lei manukama.”\f + \fr 17:37 \ft Na ghanaghana ilokana na bosa vavaghaha eni tana bona Jesus ke oli mai tua, na vure udolu kara ghilala tua.\f* \c 18 \s1 Na vavaghahana na matesasani mana mane dete \p \v 1 Ma Jesus te bosa vavaghaha vanira nina vaovarongo, te taraira ge kara kokoeliulivuti haia, ma kara bei nia lugu gea. \v 2 “Sakai na mane dete te ghahaa ta sakai na komu, te mua ghanaghana mavaa God me mua nia kikinima na tinoni. \v 3 Mana matesasani ghua te ghanaa tana komu keri. Na vaivine eni te va righia haia na mane dete me vania, ‘Ko hangau mai na maemaneana na vahola ighobumami ghagua na kana mi nau.’\fig |alt="Widow with Judge" src="CN01649B.TIF" size="col" loc="end 3" copy="CN01649B" ref="Luke 18:3" \fig* \v 4 Mi tana vuivuni te mua liona na hahanga na mane dete, mi murina vaho ge ghanaghana heghena ge bosa, ‘Sakai manaa tu mua ghanaghana mavaa God, mu mua nia kikinima na tinoni, \v 5 mana pukuna na matesasani eni te niu mala tana bule ke, vaho ge ku hangaa ta nina vahola. Ku mua nea te vaghaa ke, me ke mai lavibuleagu haia tua!’” \v 6 Ma Lord te tona haliu so na bosa, “Kau rongovia mai na hava te nea na mane dete dika. \v 7 Sakai vamua te dika, te hangaa na matesasani. Te vaghaa ghua keri, ighau tau ghilala ge a God ke hangara sughua kulana na vure ta nina dete, tara tangihia na hahanga itatana tughu bongi mana dani. ?Ivei tea, God te kise ge ke hangara, pe taho? \v 8 Taho! Inau tu bosa vanighau, gaia ke mina tua me ke hangara tana dete. ?Mana bona ku mai inau, na Dale Tinoni tana ngiha ke, mu ku righi sodoa siki sakai ke taluutuniu tana maramana eni?” \s1 Na vavaghahadira na Pharisee mana vahikolu rongo \p \v 9 Ma Jesus te bosaa na vavaghaha eni, vanira gaira tara ghanaghana ke, mara kabu maemane tana mata ni tinoni mi tana matana God, mara nira sika tara mava au vaa na lei vure keha, \v 10 “Sakai na bona toro dato tana Valetabu erua na mane, ge koro va kokoeliulivuti, sakai na Pharisee ma sakai na vahikolu rongo. \v 11 Mana Pharisee te tughuru tabalili keha heghena ge kokoeliulivuti, ‘God, inau tu holoutogho, tu mua lio ni totobo au, mu mua gito, tu mua ngelengele vaghara na balu tinoni. Inau tu holoutogho tu mua vaghaa na vahikolu rongo eni. \v 12 Inau tu talukau na vanga erua na bongi lokana sakai na week, mu nighi heveioli vanigho na hangavuluni na lei totobo ta nigua na lologho.’ \p \v 13 “Mana vahikolu rongo te tughuru hau, me mua reitada, ge tupia na garona, me bosa, ‘God, inau na tangohahi! Ko aroviu mai!’” \v 14 Ge bosa Jesus, “Inau tu bosa vanighau, na vahikolu rongo eni te maemane tana matana God tana bona te oli tana valena, me taho na Pharisee eni. Agaira tara talunaghora heghedira, God ke talumurira, ma gaira tara talumurira heghedira God ke talu sulera.” \x - \xo 18:14 \xt Matthew 23:12; Luke 14:11\x* \s1 Jesus te vautora na lei gari pile \r (Matthew 19:13-15; Mark 10:13-16) \p \v 15 Na balu vure tara nira mai lei daledira meomeo kolura lei gari pile vania Jesus ge ke vautora. Ma rana vaovarongo tara righira ge ra pasara. \v 16 Hauva ma Jesus te holora na lei gari pile ge kara mai tatana, ge bosa vanira nina vaovarongo, “Kau taladira lei gari pile udolu ma kara mai tagua, ma kau bei hovera gea, na pukuna na Kinakabuna God adidira rana vure te vaghara gaira. \v 17 Inau tu bosa utuni vanighau, ‘Ge ahei ke mua loghoa na taluutuni vaghaa na gari pile ini ke, ke mua rughuhaghe tana kinakabuna God!’” \s1 Na mane sodorongo \r (Matthew 19:16-30; Mark 10:17-31) \p \v 18 Ma sakai na mane huhuli ni Jew te huatia Jesus, “?Tarai uto, na hava ku gonia mughua ge ku lavia na vola maurihali?” \p \v 19 Ma Jesus te huatia, “?E ghua ge o holou nia na uto? Taho siki sakai ke uto, a God vamua. \v 20 Ighoe to ghilalai tua na vetena, ‘Ko bei ngelengele, ko bei mate tinoni, ko bei gito, ko bei vuhavuha gea siki sakai, ko nira kikinima na tamamu ma tinamu.’” \x - \xo 18:20 \xt Buka Rughuhoru 20:12-16; Eruani Vetena 5:16-20\x* \p \v 21 Mana mane te bosa tughu vania Jesus, “E vuivuni mai tua tana garimaneagu tu kabu taonighi na lei vetena raini.” \p \v 22 Me rongovia Jesus eni ge bosa vania, “Sakai na totobo igaa mua ko gonia mughua. Ko nighi hunulu udolu nimua na lologho, mo ko hera na rongo rana bona, ge ko loghoa na totobo uto i kokou, vaho keri, ge ko saritaoniu mai.” \v 23 Tana bona na mane te rongovighi na bosana Jesus te dikalio ngangata, na pukuna te mane sodorongo. \v 24 Ma Jesus te righia na mane, ge bosa, “E vahola sule ngangata vanira sughua na vure sodorongo ge kara rughuhaghe tana Kinakabuna God! \v 25 Me malumu vania vaa na camel ge ke rughupota tana potana na nili, vulea na tinoni sodorongo ge ke rughuhaghe tana Kinakabuna God.” \p \v 26 Mana vure tara rongovia Jesus ge ra huatia, “?Keri ke, ma rahei vamua God ke vavolara?” \p \v 27 Ge bosa tughu vanira Jesus, “Na hava te vahola ngangata vania na tinoni, te mua vahola vania God.” \p \v 28 Keri ge bosa Peter, “Ko righia! Ighai tai sanighi mai tua na valemami mai saritaonigho.” \p \v 29 Ge bosa vanira Jesus, “Eo, e utuni. Mi nau tu bosa utuni vanighau, ahei te sania na valena, pa tauna ma dalena, lei hoghona, pa tamana ma tinana, na pukuna na kinakabuna God, \v 30 ke lologho subo vaa tana maramana eni, me ke loghoa ghua na vola kasila tana maramana ke mai.” \s1 E toluni nia kokoe Jesus na mateana \r (Matthew 20:17-19; Mark 10:32-34) \p \v 31 Ma Jesus te hola tabalilira heghedira rana manevetena ge bosa vanira, “Kau rongo mai! Ighita ka dato i Jerusalem, mi ga na lei totobo tara gerei tua na lei prophet vuvungagu, inau, na Dale Tinoni ke kale utuni. \v 32 Inau, kara lubatiu tana limadira rana mua Jew, ma kara batobatou, bosadikalau, ma kara angusuu. \v 33 Kara ramusiu ge kara labumateu. mi tolu na bongi murina ku tughuruoli.” \p \v 34 Ma rana manevetena tara mua manahana siki vangani na lei bosa raini. Na lei ghanaghana i lokani tara kabu polo vanira, keri ke mara mua ghilalaa na hava te bosaa Jesus. \s1 Jesus te kisua na rorodo te nongirongo \r (Matthew 20:29-34; Mark 10:46-52) \p \v 35 Tana bona te dutuvia tua i Jericho, ge ra righia sakai na mane rorodo te sopou tana lilighi ni halautu te nongirongo. \v 36 Me rongovira na vuresubo tara tona haliu ge huatira, “?Na hava te ghaghua?” \p \v 37 Mara bosa vania, “Jesus ni Nazareth te mai tona haliu.” \p \v 38 Ge ghaeghahe na mane rorodo, “Jesus! Vaivarina na vunaghi haba David,\f + \fr 18:38 \fk Vaivarina na vunaghi haba David \ft Rana Jew tara ghilala tua na Messiah ke mai so vania na vaivarina na vunaghi haba David. Na pukuna eni, gaia te holoa Jesus te vagha keri.\f* ko aroviu! \v 39 Mana vure i nagho ni halautu tara bosa vania ge ke beto, ma vaho ge ghaeghahe laga vaa, “Dalena David, ko aroviu mai!” \p \v 40 Keri ge tughuru beto Jesus, me vetenara ge kara holaa vania mai tatana. Me dutuvia tua ge huatia, \v 41 “?Na hava to liona ku gonia vanigho?” \p Ge bosa tughu na mane, “Lord, e liogu ko nei na matagu ge ku ghoi vaevane oli!” \p \v 42 Ge bosa Jesus vania, “E uto, ko vaevane oli. Nimua na taluutuni te negho ge o uto oli.” \v 43 Me mua hau vaso me tangomana na ghoi vaevane oli, ge tumuria Jesus, me holoutoa God. Mana vuresubo tara righia na butuli eni, ma gaira udolu tara holohabaa God. \c 19 \s1 Jesus ma Zacchaeus \p \v 1 Jesus te sara tana komu i Jericho, me va liuhaghe ge ke tona haliu. \v 2 Mi tana komu eni a sakai na mane sodorongo, te mane nagho ni hola takisi, na ahana Zacchaeus. \v 3 Gaia te tabotabo ge ke righia ivei te vaghaa na tinoni ia Jesus, mana pukuna te kukulu, maia te subo ghua na vure, ge mua tangomana na righiana Jesus. \v 4 Keri ge sama vulera na vuresubo, me va sei dato tana ghai lilighi ni halautu tara holoa nia na sycamore, ge ke righiutoa Jesus ke mai tona haliu igaa.\fig |alt="Zacchaeus in tree" src="CN01776B.TIF" size="col" loc="end of 4" copy="CN01776B" ref="Luke 19:4" \fig* \p \v 5 Mi tana bona Jesus te mai sara tana bona keri, ge rei dato me righia ge bosa vania, “Zacchaeus, mina mo ko horu mai, na pukuna inau ku ghahau mughua tana valemu igevaa.” \v 6 E mina me horu mai Zacchaeus, me hola tonaa Jesus tana valena ge holopangotia igaa nia na togotogo. \v 7 Na vure tara righia na hava Jesus te nea ge ra rutu vania, “Na mane eni te va kabu sinogho tana valena na tangohahi!” \p \v 8 Ma Zacchaeus te tughuru dato ge bosa vania Jesus, “Maghutu, ko rongo mai! Na levuna nigua na lologho ku va hera rana bona, mu ku ba lavi aua na takisi tadia na vure ke, me vati na tughuru tughuoliani vanira.” \p \v 9 Ge bosa tughu Jesus, “God te volagho mana lei tinoni lokana na valemu, na pukuna na tinoni eni na vaivarina ghua Abraham, na pukuna to taluutuni te vaghaa Abraham te taluutuni. \v 10 Inau, na Dale Tinoni tu mai tua ge ku kenera mu ku vavolara tara sivi.” \x - \xo 19:10 \xt Matthew 18:11\x* \s1 Na vavaghaha rana seleni gold \r (Matthew 25:14-30) \p \v 11 Mana vuresubo tara rongovighi na lei totobo te bosai Jesus. Mana pukuna te dutuvia tua i Jerusalem, ge bosaa na vavaghaha eni, me ke talu maemanea na liodira na vure tara ghanaghana ke, me dutu sara mai tua anina Kinakabu God. \v 12 Keri ge bosa vanira, “A sakai na bona, a sakai na manesule te tona hau tana komu keha, igaa kara taludatoa ge ke vunaghi haba. Murina eni ge ghanaghana ke ghoi oli mai tana komuna. \v 13 Mi naghona ge ke tona, agaia ge holora mai tatana ra paregho nina ghairau, ge sopa hera, tara tangosakai rongo gold, ge bosa vanira, ‘Kau nighi lutu na rongo raini tana bona ku tona, ma kau savungighi.’ \v 14 Mana kulana vure tara kanahaghinia na mane, me vetenara rana holabosa murina te tona tua, ge kara bosa eni, ‘Ighai tai mua liona na mane eni ge ke vunaghi pungisighai.’ \p \v 15 “Mana mane te vunaghi haba tua ge oli mai, me mina me nia vetena na bosa ge kara mai vania nina ghairau, te liona ge ke ghilalaa e ngiha na rongo tua tara savungighi mai na rongo te sopa hera ge tona. \v 16 Mana diki te mai tatana ge bosa, ‘Maghutu, inau tu sodoi tua e paregho na rongo gold kolua gaia to heu ka!’ \p \v 17 “Ge bosa na vunaghi haba, ‘E uto ngangata! Ighoe na ghairau uto! Na pukuna to utuni tana totobo pile ke, mu talugho ge ko righitaonighi e paregho na komu sule.’ \p \v 18 “Me ruani na ghairau ghua te mai tatana ge bosa, ‘Maghutu, inau tu sodoi tua e lima na rongo gold kolua gaia to heu ka.’ \p \v 19 “Ge bosa na vunaghi haba vania eni, ‘Ighoe ko vunaghini e lima na komu sule.’ \p \v 20 “Ma sakai ghua na ghairau te ghoi mai tatana ge bosaa, ‘Maghutu, aeni so nimua na rongo to heu ka. Tu poloa mu righitaonia so, \v 21 na pukuna tu mataghu nigho, to mane vahola vaho. To lavia na hava te mua nimua, mo hinavaa na hava to mua vadei.’ \p \v 22 “Ge bosa na vunaghi haba vania na ghairau, ‘Ighoe na ghairau dika! Ku detegho nia na lei bosamu heghemu! Ighoe to ghilalaa tu mane vahola, tu lavia na hava te mua nigua, mu hinavaa na hava tu mua vadea. \v 23 ?Keri ke, me ghua ge o mua talua tana bank nigua na rongo? Ge mu ku lavi aua nia na rongo tu hegho tana bona tu oli mai!’ \p \v 24 “Ge bosa vanira gaira tara tughuru igaa, ‘Kau lavi kehaa itatana na rongo gold, ma kau hea gaia te loghoi tua e paregho na rongo gold!’ \p \v 25 “Ma gaira tara bosa vania, ‘Maghutu, e loghoi tua e paregho na rongo gold gaia!’ \p \v 26 “Ge bosatughu gaia, ‘Inau tu bosa vanighau, gaira tara lologho totobo tua, kara ghoi hera so na balu ghua. Ma gaira tara mua loghoa siki totobo, ku lavikehai tadira siki totobo pile manaa tara loghoa.\x - \xo 19:26 \xt Matthew 13:12; Mark 4:25; Luke 8:18\x* \v 27 Mi taeni, kau lavira mai tagua ghagua na kana, tara mua liogu ge ku vunaghi haba vanira ke, ma kau labumatera tana matagu!’” \s1 Jesus te dato i Jerusalem \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; John 12:12-19) \p \v 28 Murina Jesus te bosa sokoi raini, agaia ge idevira mara va dato i Jerusalem. \v 29 Mara dutuvia tua i Bethphage mi Bethany tana ghotu i Olive, Jesus te vetenara erua nina vaovarongo, me vanira, \v 30 “Koro tona tana komu keri ta righia vaa, mo koro sara igaa ke, mo koro righia na dale donkey tara piti dilaa tua, te mua haghelia mua siki sakai. Toghia mo koro lavia vaniu mai. \v 31 Ke huatighau siki sakai e ghua ge ro toghia na maumanu ke, mo koro bosa vania, ‘A Lord te liona.’” \p \v 32 Gaira toro tona moro righia te vaghaa te bosaa vanira tua Jesus. \v 33 Moro toghia na dale donkey ka, ma gaira tara loghoa tara huatira, “?E ghua ge ro toghia keri?” \p \v 34 Moro bosa vanira, “A Lord te liona.” \v 35 Ge ro lavia na donkey vania Jesus, moro haraa nia didira tivi, ge ke sopou igaa, moro hangaa Jesus ge sogha dato i vuvungana na donkey. \v 36 Me haehaghe tona gaia, mana vuresubo tara vorahighi didira na tivi tana halautu i naghona Jesus. \p \v 37 Mara dutuvia tua i Jerusalem, tana halautu te horu tana ghotu i Olive, nina ovu ni vaovarongo tara linge holohaba mara holoutoa God nia na lei butuli sule tara righighi tua, \v 38 mara ghaghua, \q1 God ke vautoa na vunaghi haba \q2 te mai tana ahana Lord God! \x - \xo 19:38 \xt Buka Linge 118:26\x* \q1 Na mabo i kokou, \q2 mai holohabaa God puku ni haba! \p \v 39 Mana balu Pharisee ghobuna na ovu ni vuresubo tara bosa vania Jesus, “Tarai, ko bosa vanira nimua na vaovarongo ma kara beto!” \p \v 40 Ge bosa tughu Jesus, “Inau tu bosa vanighau, kara beto raini ke, mana lei vatu tana halautu kara ngingili dato.” \s1 Jesus te tangihia Jerusalem \p \v 41 Jesus te dutuvia tua na komu sule i Jerusalem, me righia vaa, ge tangihia na pukuna te dikalio sule vanira rana vure ilokana, \v 42 me bosa me ghaghua, “E uto ge ko ghilalaa tana bongi eni, na hava ke nia mai na mabo vanighau! Mo ko mua tangomana tua na righikaleana itaeni na pukuna God te poloa! \v 43 Na bona ni aho ke sara mai, kara pilupungisigho ghamua na kana, ma kara talighutigho. \v 44 Kara durakegho, ma gaira ghua ra dalemu ilokana nimua na peo, me taho tua siki vatu kara ghoi talu olia tana malana, na pukuna to mua ghilalaa kalea na bona ni aho a God te mai ge volagho!” \s1 Jesus te tona tana Valetabu \r (Matthew 21:12-17; Mark 11:15-19; John 2:13-22) \p \v 45 Ma Jesus te haghe tana Valetabu, me vuivunia na ghuruhoruadira na vure tara hunuhunulu ilokana. \v 46 Ge bosa Jesus vanira, “Na bosana God tana Gegere tabu te bosa, ‘Nigua na Valetabu ke vale ni kokoeliulivuti!’ \x - \xo 19:46 \xt Isaiah 56:7\x* Mi ghau tau riua ge didira vatei polo rana gito!\x - \xo 19:46 \xt Jeremiah 7:11\x*” \fig |alt="Jesus driving out merchants from Temple" src="CN01787B.TIF" size="col" loc="45-46" copy="CN01787B" ref="Luke 19:46" \fig* \p \v 47 Jesus te tarai tughu bongi tana Valetabu. Ma rana manesukaghi kamanagho ma rana manetarai ni vetena nina Moses, maia gaira tara hulira na vure tara liona na mateana, \x - \xo 19:47 \xt Luke 21:37\x* \v 48 mara mua malagha, na pukuna na vuresubo itatana haia tua na pukuna tara mua liona tua ge kara padia siki bosa te bosaa. \c 20 \s1 Na huahuati ta nina maana Jesus \r (Matthew 21:23-27; Mark 11:27-33) \p \v 1 Sakai na bongi, tana bona te taraira na vure Jesus lokana na Valetabu, te nia kokoe na Rongorongo Uto, rana manesukaghi kamanagho ma rana manetarai ni vetena nina Moses, kolura lei mane huhuli tara mai righia Jesus, \v 2 mara bosa vania, “?Ko bosa vanighai, na hava na maana vaghana to loghoa ge o gonighi na lei totobo raini? ?Ma hei te hegho na maana keri?” \p \v 3 Me bosa tughu gaia, “Inau ghua te liogu na huatiana gatu sakai na huahuati. \v 4 ?Na maana te nia vulitabu a John eni, ivei te va butu mai, ta God pi tana tinoni?” \p \v 5 Gaira tara vuha hughuhughu ighobudira heghedira, “?Na hava ka bosaa? Ge ka bosa, ‘Te va mai ta God’ ka ghaghua ke, me ke bosa, ‘?Me ghua ge au mua taluutunia John?’ \v 6 Pa ka bosa, ‘Te va mai tana tinoni’ ka ghaghua ke, mana vuresubo udolu ini kara petamateghita, na pukuna tara ghanaghanaa John na Prophet.” \v 7 Keri ka, ge ra bosa tughu vania, “Ighai tai mua ghilalaa ivei te va butu mai.” \p \v 8 Ge bosa vanira Jesus, “Ku mua bosa vanighau ghua inau, ahei te heu mai na maana vaghana tu loghoa ge u gonighi na lei totobo raini.” \s1 Na vavaghahadira tara tabara tana leghai ni vaini \r (Matthew 21:33-46; Mark 12:1-12) \p \v 9 Ma Jesus te bosa vanira na vure na bosa vavaghaha eni, “Sakai na mane te subaa nina leghai ni vaini,\f + \fr 20:9 \ft Idania, na prophet Isaiah te bosa Israel te vagha na leghai ni vaini - righia Isaiah 5:1.\f* me lubatia vanira na vure lutu leghai ge kara lutu pile bona, tana bona ke tona tana komu hau gaia, ge lubatia vanira. Keri ka, ge tona tana komu hau te daro ni bona. \v 10 Me sara na bona ni bibihu, ge vetenaa nina seka, me tona itadira tara lutua na leghai, ge ke va lavighi mai na tunuvana tana leghai. Mana vure lutu tara labua na seka, mara mua hea siki totobo, ge ra vetenaa olia. \v 11 Me ghoi vetenaa so sakai na seka, mana vure lutu tara labua so, mara lavi maamaaana, mara mua hea siki totobo, mara ghoi vetenaa olia. \v 12 Keri ge ghoi vetenaa e toluni na seka, mana vure lutu tara labu paea ghua, mara sonihoru kehaa tana leghai keri. \v 13 “Keri ge bosa gaia te loghoa na leghai ni vaini, ‘?Na hava ku gonia? Ku vetenaa tua na puku ni dalegu eni, gaia sogea kara talumavaa.’ \p \v 14 “Mara righia na vure lutu a dalena ka, mara sopa bosa heghedira, ‘Aeni gaia dalena te loghoa na leghai. Mai ma ka labumatea, ge ka loghoi nina lologho!’ \v 15 Keri ge ra sonihorua tana leghai, ma ra labumatea.” \p Ma Jesus te huatira, “?Mana hava ke gonia gaia te loghoa na leghai, vanira na vure tara righitaonia nina leghai? \v 16 Gaia ke mai, me ke labumatera, ge ke ghoi hera rana keha na leghai, ma kara ghoi righitaonia vania.” \p Mana vure tara rongovia na bosana Jesus ge ra bosa, “Taho tua, ke mua ghaghua igaa!” \p \v 17 Me rei vaa itadira Jesus ge huahuati, “?Keri ke, mana hava na ghanaghana igaa na Gegere tabu eni, \q1 ‘Na vatu ngasi tara ngelea na vure kisu vale, \q2 te vuha liliu ni puku ni vatu.’ \x - \xo 20:17 \xt Buka Linge 118:22\x* \p \v 18 “Gaira udolu tara nia saisarikiba ma kara nia torotopo na vatu ngasi keri, ke vahaghitaili ngangatara, ma ge ke tumu savua siki sakai ke, gevaa ke paruhaa.” \x - \xo 20:18 \xt Isaiah 8:14-15\x* \s1 Na huahuati ni pelu takisi \r (Matthew 22:15-22; Mark 12:13-17) \p \v 19 Mi tana bona keri rana manesukaghi kamanagho ma rana manetarai ni vetena nina Moses tara tabotabo ge kara lotia Jesus, na pukuna ra ghilalaa na bosa vavaghaha keri te kalera, hauvaa mara mataghunira na vuresubo. \v 20 Keri ka, ge ra kene maladira ivei kara nea. Mara nira vetena na balu mane ge kara sighovia Jesus.\f + \fr 20:20 \fk Sighovia \ft na tinoni te ide, te sighovira na levunimate.\f* Kara nei te vaghaa kara maemane tana matadira na vure, hauvaa, ma kara vaa pegoa Jesus nia na balu huahuati, ge ke bosa siki totobo te hahi ke, ge kara tabea, ma kara lavia vaa ta nina malei haba mana maana na Governor ni Rome. \v 21 Keri ge ra va sighovia, mara bosa vania Jesus, “Tarai, ighai tai ghilalaa, na hava to bosaa mo nia tarai te uto. Ighai tai ghilalaa to mua nia ghaghua na ghanaghana ni tinoni, mo nia tarai vamua na totobo te utuni, na nilabuna God vanira na lei vure soko. \v 22 ?Ko bosa vanighai, e hovea sughua dida na vetena ge ka bei soni takisi vania Caesar, na vunaghi haba ni Rome, pe taho?” \p \v 23 Jesus te righipotaa didira na liuboki, ge bosa vanira, \v 24 “Kau tatea vaniu mai na rongo. ?Ahei na totoghalena, mana ahana raini igaa?” \p Mara bosa tughu gaira, “A Caesar.” \fig Na Rongo ni Rome|alt="Faces on Roman coin" src="HK00166B.TIF" size="col" loc="end 24" copy="HK00166B" ref="20:24" \fig* \p \v 25 Ge bosa Jesus, “Kau sosoni vania Caesar tana hava te nina Caesar, ma kau vahea vania God tana hava te nina God.” \v 26 Mara mua tangomana ge kara liubokia nia siki totobo tana mata ni tinoni, keri ge ra beto vamua, mara nia hare anina bosatughu. \s1 Na huahuati ni tughuruoli tana mate \r (Matthew 22:23-33; Mark 12:18-27) \p \v 27 Na lei Sadducee tara bosa ke me ke mua tughuru oli tana mate na tinoni.\x - \xo 20:27 \xt Gehegehedira 23:8\x* Mana balu Sadducee tara mai ta Jesus mara bosa vania, \v 28 “Tarai, a Moses te gerea vanighita idania na vetena eni, ke ba mate sania tauna sakai na mane, tana bona toro mua dalegha mua, ma tahina te vola so, ke ghoi tauna mughua na samu, ge koro vahuhu gari vania hoghona te mate tua! \x - \xo 20:28 \xt Eruani Vetena 25:5\x* \v 29 Ma sakai na bona ra vitu tamahoghoni, na kamanagho itadira te taulaghi, ge mate, me taho dalena. \v 30 Na ruani te ghoi tauna na vaivine, ge ghoi mate, me taho soo dalena, \v 31 mana toluni ghua. Agaira udolu ra vitu tamahoghoni, tara sopa tauna na vaivine, ma ra mate udolu, me taho ghua siki daledira. \v 32 Murina eni vaho, ge mate na vaivine. \v 33 ?Mi tana bongi ni tughuru oli tana mate, ahei tadira ke tauna na vaivine eni, na pukuna gaira udolu ra vitu tara sopa taulaghi itatana na vaivine eni?” \p \v 34 Jesus te bosatughu vanira, “Na lei mane mana vaivine ni maramana eni tara taulaghi, \v 35 mana lei mane mana vaivine te ulaghadira ge kara tughuru oli tana mate, ma kara vola tana maramana ke mai, kara mua taulaghi. \v 36 Ke vaghara na lei angel, ma kara mua ghoi mate tua. Dalena God gaira, na pukuna tara tughuru oli tua tana mate. \v 37 Moses te bosa kaekalea gaira tara mate kara ghoi vola oli. Lokana na tutugu te bosaa na ghai te vavu, Moses te bosa tatea God, ‘Aeni ke a God nina Abraham, ma God nina Isaac, ma God nina Jacob!’ \x - \xo 20:37 \xt Buka Rughuhoru 3:6\x* \v 38 Agaia, a God vanira tara vola, me mua God vanira tara mate, na pukuna na lei tinoni soko ara vola vania Lord.” \p \v 39 Na balu manetarai ni vetena nina Moses tara bosa tate, “Tarai, e uto nimua na bosa tughu!” \v 40 Gaira tara mataghu ge kara mua tabotabo ge kara huatia nia ghua siki huahuati. \s1 Na huatiana na Messiah \r (Matthew 22:41-46; Mark 12:35-37) \p \v 41 Murina keri Jesus te ghoi huatira, “?E ghua ge ra bosa ke, mana vaivarina na vunaghi haba David na Messiah, ra ghaghua? \v 42 Na pukuna David heghena te bosa tana buka ni linge holouto, \q1 ‘A Lord God te bosa vania nigua na Lord, \q2 Ko sopou tana lima madologu, \q1 \v 43 polo ku talura ghamua na levunimate \q2 sarana na tuamu te tughunitatea te sarana nina maana.’ \x - \xo 20:43 \xt Buka Linge 110:1\x* \m \v 44 ?Mana pukuna David te vatua nia Lord a Messiah ke, mi vei tea ge a Messiah ke ghoi vaivarina David so? ?Ivei ka nera erua na ghanaghana raini ge ke utuni?” \s1 Jesus te diki bosadilaa kara tangasi tadira rana manetarai ni vetena nina Moses \r (Matthew 23:1-36; Mark 12:38-40) \p \v 45 Na vuresubo tara rongo mai so itatana tana hava te nia kokoe, ge bosa Jesus, vanira nina vaovarongo, \v 46 “Kau tangasi tadira rana manetarai ni vetena nina Moses, tara nighi ole kolili didira tivi daro, ge kara buera nia na ghanaghana mava na vure, tana lei bona ni maketi, mara vilighi ghua lei malei sopoudira rana haba tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew, mana lei puku ni malei haba tana vangakolu, \v 47 ra pegopalai didira lei totobo rana samu vaivine, mara idumighi lei kokoeliulivuti daro ge kara vaevanera mai na vure! Na pukuna na hava tara nei, God ke hera na totoro sule!” \c 21 \s1 Nina heveioli na samu vaivine \r (Mark 12:41-44) \p \v 1 Jesus te rei kolili ge righira na vure loghorongo tara sonihaghei didira heveioli lokana na vatei sonirongo ni Valetabu, \v 2 me righia ghua na matesasani te sonihaghea erua nina pile rongo. \v 3 Keri ge bosa, “E utuni, inau tu bosa vanighau, na matesasani eni te tinoni bona, me sosoni rongo sule vaa vulera na balu tara loghorongo au, \v 4 na pukuna na balu vure tara nighi hevei vamua na pileni didira na lologho, mana vaivine bona eni te sosoni sule vaa, te soni udolui tua gaighi nina rongo te nighi vola.” \s1 Jesus te bosaa na durakeana na Valetabu \r (Matthew 24:1-2; Mark 13:1-2) \p \v 5 Na balu tadira na vaovarongo tara bosabosaa na Valetabu, te reirei utona nia na lei vatu malebo mana hava tara nighi hevei na vure vaghaa didira na vatei dolo vania God ge kara vaguvagua nia. \v 6 Ge bosa vanira Jesus, “Na lei totobo tau righighi raini, tana lei bongi ke mai, ke mua ghaha ga siki vatu tana maladira, gaighi udolu kara havukaghi.” \s1 Na lei vahola mana vahaghitaili kara mai \r (Matthew 24:3-14; Mark 13:3-13) \p \v 7 Ma agaira rana vaovarongo tara huatia Jesus, “?Tarai, ke ghuanigha vaho ge ke kale na lei totobo ini? Mana hava ke diki kale, ke tuhua na bona ni aho te sara mai tua ke kale igaa?” \p \v 8 Ge bosa Jesus, “Kau tangasi, ge kara mua pegoghau gea. Subo na tinoni kara mai, ma kara bosa tara kokoe tughuu inau, ‘Inau gaia na Messiah,’ maia ‘Na bona ni aho te sara mai tua!’ Kau bei taonia gea. \v 9 Ma kau bei mataghu gea kau rongovighi na lei veitotoghoni, mana vure tara hughuhughu kolua na gavumane. Na lei totobo raini kara diki kale mughua, mara mua nea ge ke dutu mai tua na bongi sosoko.” \p \v 10 Me ghoi bosa so gaia, “Na lei komu mana lei kema kara veitotoghoni. \v 11 Na lei anu sule, na ngengere mana lei vata ni maemate ke kalei na lei komu. Na lei vaughilala mamataghugha kara kale tana parako, keri ge rana vure kara mataghu ngangata. \v 12 Mi naghona ge ke kale na lei totobo raini, kara lotighau ma kara vahaghitailighau. Kara lavighau vaa tana dete tana Vale kokoeliulivuti ni Jew ma kara talughau tana vale pipiti. Kara hughuhughughau tana matadira rana vunaghi haba ma rana huhuli, na pukuna tau taoniu inau. \v 13 Tana bona keri na bonamiu tua kau ladavaghinia na Rongorongo Uto. \v 14 Kau bei nia kanoragha gea na hava kau nia bosatughu tana bona kara huatighau, \v 15 na pukuna inau ku heghau na bosa mana manaha, ge kara mua ghoi tangomana tua na lagavuleghau, pana koehoruana na hava tara bosaa ghamiu na levunimate. \x - \xo 21:15 \xt Luke 12:11-12\x* \v 16 Lei tamamiu ma tinamiu, hoghomiu, vaivinemiu, ma rana kulamiu, kara lavighau vaa itadira ghamiu na levunimate, mana balu itamiu kara matera. \v 17 Na lei vuresubo kara kanahaghinighau na pukuna inau. \v 18 Ma hughua a sakai na vuvulu ni ulumiu ke mua ghoi sivi tua. \v 19 Keri ke, ge kau tughuru ngasi, ge kau lavia na vola maurihali. \s1 Jesus te nia kokoe na durakeana Jerusalem \r (Matthew 24:15-21; Mark 13:14-19) \p \v 20 “Tana bona kau righira na ovu ni malaghai kara tughuru talighutia Jerusalem ke, me dutu tua na durakeana.\fig |alt="Soldiers fighting against a city" src="co00891b.TIF" size="col" loc="before 20" copy="CO00891B" ref="Luke 21:20" \fig* \v 21 Agaira i Judea kara sama dato tana lei ghotu. Ma gaira ilokana Jerusalem kara rughuhoru sania. Gaira i pari bebete tana komu eni, kara bei ghoi rughuhaghe gea. \v 22 Na pukuna gaighi kiri na lei bongi ge God ke totorora na lei tinoni lokana, keri ke, na hava te bosaa na gegere tabu ke kale utuni. \x - \xo 21:22 \xt Hosea 9:7\x* \v 23 Vatei aroviadira lei vinekama tara bohe tana lei bongi kiri, ma gaira ghua tara dalegha meomeo! Na vahaghitaili sule ke mai tana komu keri, nia nina totoro God ke kalera na vure iga. \v 24 Na balu kara matera nia na isi, mana balu kara lavi tonara tana lei komu hau ge kara nira seka igaa. Ma rana mua Jew kara suravia ma kara durakea ma kara vunaghi pungisia Jerusalem polo ke soko na bona ni bongi God ke lubatira ge kara vunaghi ga.” \s1 Na maiana na Dalei Tinoni \r (Matthew 24:29-31; Mark 13:24-27) \p \v 25 Ge bosa Jesus, “Na balu vaughilala te keha ke kalea tana aho, tana vula, ma tana lei veitughu. Mana lei komu lokana na maramana kara kanoragha, ma kara mataghunia na tagumu ni tahi mana tororo ni tave.\x - \xo 21:25 \xt Isaiah 13:10; Ezekiel 32:7; Joel 2:31; Na Livu 6:12-13\x* \v 26 Na vure kara nia matemule na mataghu, na pukuna tara mataghu nighi na lei totobo kara mai ge kara durakea na maramana, na pukuna na lei totobo laga tana oka kara anuanu udolu. \v 27 Keri vaho ge kara righiu inau, na Dale Tinoni, ku vaa horu mai lokana na parako nia na maana mana rongoragha.\x - \xo 21:27 \xt Daniel 7:13\x* \v 28 Mi tana bona ke kale na lei totobo raini ke, kau tughuru ngasi ma kau reitada, na pukuna na bongi te dutu mai tua, God ke vavolaghau.” \s1 Na naunau ka lavia tana ghai tara holoa nia fig \r (Matthew 24:32-35; Mark 13:28-31) \p \v 29 Keri ge bosa vanira Jesus nia na bosa vavaghaha eni, “Kau ghanaghanaa vaa na fig, mana lei ghai udolu. \v 30 Tana bona tara suaka tate mai na pururu ke, mi ghau tau ghilalaa e mua hau mara loghoi na vavanga. \v 31 Me vaghaa ghua, tana bona tau righighi na lei totobo raini te kale ke, kau ghilalaa anina kinakabu God te dutu mai tua. \v 32 Inau tu bosa utuni, balu itamiu kara mua mate polo kara righighi na lei totobo raini ke kale. \v 33 Na parako mana pari kara pisu, mana lei bosagu kara mua pisu. \s1 Righitaonighau Heghemiu \p \v 34 “Righitaonighau! Kau bei mavatighi na tobamiu nia gea na vangavanga ni voo, mana inu bulebule, kolui na lei vola ni maramana eni, tau nighi kanoragha. Ke bei ribehaghinighau gea na bongi keri, vaghaa na taripiti. \v 35 Keri vaho ge kau gonidilaa tua na pukuna ke mai vania na lei tinoni ni maramana talighu. \v 36 Kau righitaonighau, ma kau kokoeliulivuti haia, ge kau tangomana na rughupotaani na totobo kara kale, ma kau tughuru tate tana matagu, inau na Dale Tinoni.” \p \v 37 Tana lei bongi kiri te tarai lokana na Valetabu Jesus, me nulavighana ge dato tana ghotu i Olive, me ghanaa igaa na bongi udolu.\x - \xo 21:37 \xt Luke 19:47\x* \v 38 Mana vuresubo tara va righia tughu roropo tana Valetabu mara rongovia na hava te bosai vanira. \c 22 \s1 Judas te tala ge ke peroa Jesus \r (Matthew 26:1-5, 14-16; Mark 14:1-2, 10-11; John 11:45-53) \p \v 1 Me dutu mai tua na Gougonu ni Berete gulu,\f + \fr 22:1 \fk na Gougonu na Berete gulu \ft Tana na gougonu eni, rana Jew tara ghanaghana olia na bongi dania Moses te idera rana kukuadira dato sania va tana butu ni komu i Egypt. Tana bongi keri ka tara kerea na berete taho na yeast na pukuna tara sania minamina. Righia Buka Rughuhoru 12:1-27.\f* tara holoa nia na Gougonu ni Lovovule. \v 2 Mana lei manesukaghi kamanagho ma rana manetarai ni vetena nina Moses tara tabotabo ivei kara nea na mate poloana Jesus, na pukuna tara mataghunira na vuresubo. \p \v 3 Ma Satan te haghevia Judas, tara holoa nia ghua Iscariot, gaia sakai tadira rana manevetena. \v 4 Gaia te va righira na lei manesukaghi kamanagho, ma rana malaghai tara righitaonia na Valetabu, mara padalaghinia ivei ke nea na peroana Jesus vanira. \v 5 Gaira tara nia togo keri mara baubahu vania ge kara pelua nia na rongo. \v 6 Judas te holopangotia didira na baubahu, me kene malana ge ke lavia vanira Jesus, ma kara bei ghilalaa na vuresubo. \s1 Tara gonidilaa na Gougonu ni Lovovule \r (Matthew 26:17-25; Mark 14:12-21; John 13:21-30) \p \v 7 Na Gougonu ni Berete gulu te sara tua. Tana bongi keri kara matei gaa na dalei sheep na vatei vanga sukaghi ni Lovovule. \v 8 Ma Jesus te vetenara Peter ma John me bosa vanira, “Tona mo koro va gonidilaa vanighita na vanga ni Lovovule ge ka ghania.” \p \v 9 Ge ro huatia, “?Ivei to liona koro va gonidilaa?” \p \v 10 Ge bosa vanira, “Tona, mo koro va haghe tana komu sule Jerusalem, mo koro sodoa na mane te holaa na popo vatu ni beti ke sodoghau. Koro tumuria mo koro va sara tana vale ke rughuhaghe igaa. \v 11 Mo koro bosa vania gaia te loghovale, ‘?Na Tarai te huatigho mai, ivei na voki kai ghania igaa na Lovovule, inau ma nigua vaovarongo?’ \v 12 Gaia ke tuhua vanighau na voki sule tana lavata i kokou, te talugoni tua, igaa koro gonidilai na lei totobo.” \v 13 Gaira toro tona, moro righi sodoi na lei totobo te diki bosai vanira tua Jesus, mi gaa toro gonidilaa na vanga ni Lovovule. \s1 Nina vanga nulavi Lord \r (Matthew 26:26-30; Mark 14:22-26; 1 Corinthians 11:23-25) \p \v 14 Me sara tua na bona ni aho ge kara vanga, Jesus kolura nina manevetena tana bela ni vanga. \v 15 Ge bosa vanira, “E hau tua tu liona ngangata na ghaniana na vanga ni Lovovule kolughau, ge ke sara mai nigua na bona ni vahaghitaili! \v 16 Mi nau tu bosa vanighau, ‘Inau ku mua ghania mua, polo ke tate na puku ni ghanaghana ilokana na Kinakabuna God.’” \p \v 17 Jesus te lavia na seu, me holoutoa nia God ge bosa, “Kau lavia eni ma kau tuvalia ighobumiu heghemiu. \v 18 Inau tu bosa vanighau, ‘Itaeni te vuivuni ku mua inuvia na wine, polo ke sara mai anina Kinakabu God.’” \p \v 19 Keri ge lavia na pile berete me holoutoa nia God me ngitia, ge vahera, me bosa, “Aeni na huligu, ku va heghau gatu tua. Kau nea eni nia na ghanaghana oliagu.” \v 20 Te vagha ghua te vanga soko, me va hera na seu ge bosa, “Na seu eni anina baubahu vaolu God, te ngasilia nia na ghabugu te tave vanighau.\f + \fr 22:20 \ft Na balu gegere ke me taho na bosana Jesus murina \fq Aeni na huligu \ft tana tete hangavulu-hiua, ma gaia udolu na tete erua hangavulu. Righia Jeremiah 31:31-34.\f* \v 21 Kau righia! Aeni gaia ke perou te kabu koluu tana bela ni vanga! \x - \xo 22:21 \xt Buka Linge 41:9\x* \v 22 Inau na Dale Tinoni ku mate vaghaa te vilia tua God. Hauvaa ma God ke vahaghitailia sughua na mane keri ke perou!” \p \v 23 Ma rana vaovarongo tara sopa huahuati heghedira, ahei tadira ke nea na totobo eni. \s1 ?Ahei te haba vule? \p \v 24 Me dato mai na hughuhughu ighobudira na vaovarongo, ahei itadira tara ghanaghana te haba vule. \x - \xo 22:24 \xt Matthew 18:1; Mark 9:34; Luke 9:46\x* \v 25 Ge bosa vanira Jesus, “Adidira vunaghi haba rana mua Jew tara liona ngangata ge kara vunaghi pungisira na kuladira na vure! Ma rana huhuli tadira tara talunaghora heghedira tana matadira na vuresubo ge kara holora nia, ‘Na Tinoni Hahanga.’ \v 26 Kau bei nea te vaghaa ighau. Agaia te haba vule itamiu ke vaghaa na gari pile, ma hei te hulighau ke vaghaa nimiu ghairau.\x - \xo 22:26 \xt Matthew 10:25-27; 23:11; Mark 9:35; 10:42-44\x* \v 27 ?Ma hei gaia te haba vule, gaia te sopou tana bela ni vanga, pa gaia te ghairau te hera na vanga? Gaia te sopou. Hauva mi nau ighobumiu te vaghaa gaia na ghairau te hevei vanga.\x - \xo 22:27 \xt John 13:12-15\x* \p \v 28 “Ighau tau kabu koluu haia tana lei bona ni tabotaboagu. \v 29 Te vaghaa tamagu te heu tua na maana ge u huhuli, ku heghau na maana eni, \v 30 ge kau vanga ma kau inu koluu tana bela ni vanga ta nigua na kinakabu. Ge kau sopou tana lei malei sopou ni vunaghi haba, ma kau vunaghi pungisira ara hangavulu rua na kema ni Jew.”\x - \xo 22:30 \xt Matthew 19:28\x* \s1 Jesus te bosadilaa nina hughu Peter \r (Matthew 26:31-35; Mark 14:27-31; John 13:36-38) \p \v 31 Jesus te bosa vania Peter, “Simon, Simon! Ko rongoviu mai! God te talana Satan ge ke tabotaboghau udolu, ge ke ghilala nimiu na taluutuni tara ngasi pe taho. \v 32 Mi nau tu kokoeliulivutigho tua Simon, ge ke bei labe gea nimua na taluutuni. Tana bona ko ghoi ririuoli mai tagua, ko patupatura lei hoghomu ge didira taluutuni ke ngasi.” \p \v 33 Peter te bosa tughu vania, “Maghutu, inau tu ghanaghana dila, ge ku haghe kolugho tana vale pipiti puku mate kolugho!” \p \v 34 Me bosatughu Jesus, “Inau tu bosa vanigho Peter, ke mua tangi mua na kokoroko igeva, me tolu tua na tughuru ni bosaana to mua ghilalau inau.” \p \v 35 Keri ge huatira nina vaovarongo Jesus, “Tana bona tu vetena horughau, mu bosa vanighau, ge kau bei lavia siki rongo, pana kirisa, pana hahara marevo. ?Ivei tea, siki totobo ghua tau mua loghoa?” \x - \xo 22:35 \xt Matthew 10:9-10; Mark 6:8-19; Luke 9:3; 10:4\x* \p Mara bosa vania, “Taho tua siki totobo.” \p \v 36 Ge bosa vanira Jesus, “Ahei taeni te loghoa na paosi, pana kirisa, ke lavia mughua, ma hei te mua loghoa na isi, ke nia hunulu mughua nina pupulu me ke pelua sakai. \v 37 Inau tu bosa vanighau, na lei gegere tabu te bosaa, ‘Agaia sakai tara idumi kolua nia rana hughu vetena.’ Na bosa eni ke kaleu inau, na pukuna na hava tara gereu nia ke kale tua.” \x - \xo 22:37 \xt Isaiah 53:12\x* \v 38 Ma rana vaovarongo tara bosa, “Maghutu, ko righia! Erua na isi raini.” \p E bosa vanira, “E manana tua.” \s1 Jesus te kokoeliulivuti tana Ghotu i Olive \r (Matthew 26:36-46; Mark 14:32-42) \p \v 39 Ma Jesus te tughuru sania na komu sule keri, me tona tana ghotu i Olive vaghaa te ghaghua haia tua, ma rana vaovarongo tara tona kolua. \v 40 Me sara tua ge bosa vanira nina vaovarongo, “Kau kokoeliulivuti, ge kau bei tumu gea tana tabotabo.” \p \v 41 Gaia te tona sagauvira, te vaghaa te mua hauvira ka peta saravia so, ge tualaghi tuturu me kokoeliulivuti, \v 42 “Tamagu, ke liomu ke, mo ko lavi kehaa na vahaghitaili eni tagua. Mua taonia na liogu inau, na liomu ighoe vamua.” \v 43 Mana angel ni kokou te tate vania, ge mai me patupatua. \v 44 Me vahaghitaili sule ge kokoeliulivuti laga vaa. Na vivikino te horu mai tana hulina, me tudutudu horu vaghaa na ghabu tana pari.\f + \fr 22:44 \ft Na balu gegere te taho ga na tete 43 mana 44.\f* \v 45 Me soko na kokoeliulivuti, ge oli va sodora rana vaovarongo tara maturu, na pukuna tara lugu mara dikalio. \v 46 Ge bosa vanira, “?E ghua ge au maturu? Kau rarai ma kau kokoeliulivuti, ge kau bei tumu tana tabotabo.” \s1 Na lotiana Jesus \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; John 18:3-11) \p \v 47 Me kokoe so Jesus, mara sara na ovu ni vuresubo te hulira Judas, sakai tadira rana manevetena. Gaia te mai ta Jesus me nonginongia.\fig |alt="Judas kisses Jesus" src="cn01812B.tif" size="col" loc="end 47" copy="CN01812B" ref="Luke 22:47" \fig* \v 48 Ge bosa vania Jesus, “?Judas, na hava na pukuna ge o perou nia na nonginongi, inau, na Dale Tinoni?” \p \v 49 Ma rana vaovarongo tara tughuru kolua Jesus tara righia na hava te kale mara huatia, “?Lord, kai nia labu nimami na isi?” \v 50 Ma sakai tadira te sipaa nina isi me kamo kehaa nia na kuli madolona nina seka na puku ni sonisukaghi. \p \v 51 Ge bosa Jesus, “Beto! Bei labura!” Me talu olia na kulina na mane me mavo. \v 52 Keri ge bosa Jesus vanira na lei manesukaghi kamanagho, na mane nagho ni malaghai tara righitaonia na Valetabu, ma rana huhuli tara mai ge kara lavia, “?Na hava na pukuna ge au mai keneu nia na isi mana tako ge kau laviu vaghaa na tinoni hughu vetena? \v 53 Inau tu kabukolughau haia so tughu bongi lokana na Valetabu, mi ghau tau mua tabotabo ge kau tabeu! Ma eni gaia nimiu na bona ni aho ni lutu na bona God te lubatia Satan ke nei na hava te liona te huhuli ga na maana ni pungi.” \s1 Peter te nia hughu Jesus \r (Matthew 26:57-58, 69-75; Mark 14:53-54, 66-72; John 18:12-18, 25-27) \p \v 54 Ma rana malaghai tara lotia Jesus, mara lavi tona tana valena na puku ni sonisukaghi. Ma Peter te saritaonira mai imuri. \v 55 Mara kerua na lake i ghobuna na valeala ni dete, ma Peter ghua itadira tara sopou talighutia na lake, mara madiru. \v 56 Ma sakai tadira na ghairau tahula te righia Peter lilighina na lake, te righi kale utoa ge bosa, “Na ghana udu ghua Jesus na mane eni!” \p \v 57 Me hughu a Peter, “Vaivine, inau tu mua ghilalaa na mane keri!” \p \v 58 Mi murina vaso, asakai na mane te righi kalea Peter ge bosa vania, “Ighoe sughua sakai tadira!” \p Me bosa Peter, “Mane, inau tu taho!”. \p \v 59 Me hagha vaghaa sakai na bona ni aho i murina eni, asakai na mane keha te nia valavala ngangataa Peter, “Ke mua ghoi taho tua, na mane eni na ghana udu Jesus, na pukuna gaia ghua na mane ni Galilee!” \p \v 60 Ma Peter te ghoi bosa tughu, “Mane, inau tu mua ghilalaa na hava to bosa!” Me hau vasoo te kokoe so Peter me tangi na kokoroko. \v 61 Ma Lord te ririuoli me vaevanea vaa Peter. Ma Peter te ghanaghana olia na hava te diki bosaa vania na Lord te ghaghua, “Inaghona ge ke tangi na kokoroko igevaa ke, me tolu tua na tughuru ni bosaana to mua ghilalau.” \v 62 Ma Peter te rughu horu me va tangi ngurunguru i pari bebete. \s1 Jesus tara batobatoa mara labua \r (Matthew 26:67-68; Mark 14:65) \p \v 63 Mana lei mane tara righitaonia Jesus tara batobatoa mara labua. \v 64 Tara piti pungisighi na matana ge ra huatia, “?Ge ighoe na prophet ke, bosa vanighai, ahei te labugho?” \v 65 Me subo na bosadika tara bosai vania. \s1 Jesus tara holaa vanira na Ovu ni Dete \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:14, 55-64; John 18:19-24) \p \v 66 Me taporasa tate mai na dani, na lei huhuli, ma rana manesukaghi kamanagho, ma rana manetarai ni vetena nina Moses tara savukolu, ma rana malaghai tara lavia Jesus vanira rana ovu ni dete manaha eni\f + \fr 22:66 \fk Ovu ni dete manaha \ft Na ovu ni dete manaha te loghoa na maana ge ke detea ahei te mua taonia na vetena ni Jew. Hauva, te mua loghoa na maana ge ke matera na lei tinoni. Na gavumane ni Rome vamua te loghoa na maana ge ke matera na lei tinoni.\f* ge ra huatia, \v 67 “?Ko bosa vanighai, ighoe sughua na Messiah?” \p Ge bosatughu Jesus, “Ku bosaa vanighau ke, ma kau mua taluutuniu, \v 68 mu ku huatighau siki huahuati ke, ma kau mua bosatughu vaniu. \v 69 Me vuivuni taeni, inau, na Dale Tinoni ku sopou horu tana pala madolona God puku ni maana.” \x - \xo 22:69 \xt Buka Linge 110:1\x* \p \v 70 Ma gaira udolu tara bosa, “?Keri ke, mi ghoe sughua Dalena God?” \p Ge bosatughu vanira, “Ighau tau bosaa.” \v 71 Mara bosa gaira, “?Na hava ghua te manana ge ka ghilalaa? Ighita udolu ta rongovia tua na hava te bosaa heghena!” \c 23 \s1 Jesus tara hola vania Pilate \r (Matthew 27:1-2, 11-14; Mark 15:1-5; John 18:28-38) \p \v 1 Ma gaira udolu na ovu ni dete tara tughuru mara holaa Jesus vania Pilate, na vunaghi haba ni Rome te vunaghi pungisia na bubulo i Judea. \v 2 Ma gaira tara vuivuni ni huruana, “Ighai tai ghilalaa na mane eni te hulihahira kulamami na vure, me bosa vanira ge kara bei sosoni rongo vania Caesar,\f + \fr 23:2 \fk Caesar \ft na vunaghi haba ni Rome\f* me bosa ghua ke, ma gaia heghena te Messiah, na vunaghi haba.” \p \v 3 Ma Pilate te huatia Jesus, “?Ighoe sughua didira na vunaghi haba na vure ni Jew?” \p Ge bosa tughu Jesus; “Ighoe to bosaa.” \p \v 4 Keri ge bosa Pilate vanira rana lei manesukaghi kamanagho mana vuresubo, “Inau tu mua sodoa siki totobo te goni hahia na mane eni.” \p \v 5 Ma gaira tara laga vaa na hughuhughuana, “Nia nina tarai, gaia te vuivuni na gunalira rana vure i Judea talighu. Te vuivuni tua i Galilee, me mai sara iani taeni.” \s1 Pilate te vetenaa Jesus vania Herod Antipas \p \v 6 Ma Pilate te rongovia eni, ge huatira, “?Na mane eni na tinoni ni bubulo i Galilee sughua?” \v 7 Tana bona Pilate te rongovia Jesus te tinoni ni Galilee sughua, ge vetena tonaa vania Herod Antipas, na pukuna Galilee ilokana na kobena Herod, ma Herod i Jerusalem tana bona vaghana eni. \p \v 8 Ma Herod te togotogo sule ngangata te righia Jesus, na pukuna te diki rongovia tua na ladana, me avehia tua ge ke righi matana te hau mai tua. Me ghanaghanadila ge ke righia siki butuli ke gonia Jesus. \v 9 Me subo na huahuati te huatighi Herod tatana Jesus, ma Jesus te mua hea siki bosatughu. \v 10 Ma rana manesukaghi kamanagho ma rana manetarai ni vetena nina Moses tara tughuru dato mai, mara gonighi vania na balu huhuru vahola Jesus. \v 11 Ge Herod ma rana nina malaghai tara koengelea mara batobatoa Jesus. Mara pupulua nia na tivi malebo te vagha na vunaghi haba, mara vetena olia vania Pilate. \v 12 Tana bongi keri vaho, ge ro vuivuni ni dolo kolu Pilate ma Herod, imurina toro kanahaghi mai tua. \s1 Jesus tara detea ge ke mate \r (Matthew 27:15-26; Mark 15:6-15; John 18:39—19:16) \p \v 13 Ma Pilate te holokolura mai rana manesukaghi kamanagho ma rana huhuli, ma rana vuresubo, \v 14 ge bosa vanira, “Ighau tau lavia vaniu mai na mane eni, mau bosa ke me gunalira na vure. Mi taeni inau tu huatia tua tana matamiu, mu mua sodoa siki hahi te dika tau hurua nia. \v 15 A Herod ghua, te mua sodoa siki totobo hahi tatana, keri ge vetena olia vanighita mai. Keri ke, me taho siki totobo dika te gonia na mane eni te manana na mate. \v 16 Ge ku ramusia vamua mu ku lubatia.” \v 17 \f + \fr 23:17 \ft Balu gegere tara talua na tete hangavulu vitu: \fq Tana lei bona ni ghanaghana oliana na Lovovule Pilate te lubati horua sakai na tinoni tana vale pipiti vania. \ft Hauvaa subo tara mua loghoa. Righia Mark 15:6\f* \p \v 18 Mana ovu ni vuresubo tara ghaeghahe, “Labua! Lubatia vanighai a Barabbas.” \v 19 (Barabbas te ghaha ilokana na vale pipiti, na pukuna te gunalia na komu sule Jerusalem, maia te labumate tinoni.) \p \v 20 Ma Pilate te liona tua ge ke lubatia Jesus, ge ghoi nongira na vuresubo. \v 21 Ma gaira tara ghaeghahe oli vania, “Patokia! Patokia!” \p \v 22 Me toluni na bosa vaniadira na vure Pilate, “?Na hava na totobo dika vaghana te gonia Jesus? Inau tu mua sodoa siki totobo dika te gonia te manana na mate! Mu ku ramusia vamua ge ku lubatia.” \p \v 23 Ma gaira tara ghaeghahe sule ngangata ge kara patokia mughua Jesus, mara vuha nia tangomana. \v 24 Ge talana Pilate ge kara patokia Jesus taonia te vaghaa tara nongia itatana. \v 25 Me lubati horua tana vale pipiti vanira Barabbas, na mane tara liona, gaia te gunalia na komu me mate tinoni. Me hera Jesus ge kara nea vania na hava tara liona. \s1 Jesus tara Patokia \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:21-32; John 19:17-27) \p \v 26 Ma rana malaghai tara huli tonaa Jesus, mana bona tara sakutua tona tara sodoa na mane ni Cyrene na ahana Simon, te vaho sakutua haghe mai Jerusalem. Ma rana malaghai tara kurutia ge ke hangaa Jesus, na holaana nina ghaivavala me ke tumuria. \v 27 Mana ovu ni vuresubo tara tumuria Jesus, kolura na balu vinekama tara tangi mara ngangaraha taonia. \v 28 Me ririuoli vanira Jesus ge bosa, “Ghau lei vaivine ni Jerusalem, kau bei tangihiu inau, kau tangihighau heghemiu maia lei dalemiu. \v 29 Na pukuna tana lei bongi ke mai, na vure kara bosa, ‘Ra uto sughua lei vaivine tara mua logho daledira, tara mua vahua tua siki gari, mara mua susua tua siki meomeo!’ \v 30 Mi tana bona keri na vure kara bosa vanira na lei ghotu sule, ‘Kau tumu savughai mai,’ ma vanira rana ghotu pile, ‘Kau parikuvighai!’ \x - \xo 23:30 \xt Hosea 10:8; Na Livu 6:16\x* \v 31 ?Ge na lei totobo te vaghai raini ke ba kale vaniu inau, na tinoni maemane ke, mi vei kea vanira rana tangohahi?” \p \v 32 Me rua na mane tangohahi ghua tara holara ge kara matera kolua nia Jesus. \v 33 Mara sara tana bona tara holoa nia ‘Na Savu ni Ulu,’ ge ra patokia igaa Jesus, maiara erua na tangohahi, sakai tana pala maulina, ma sakai tana madolona. \v 34 Ge bosa Jesus, “Mama, ko talukehai na paludira. Tara mua ghilalaa na hava tara gonia.”\f + \fr 23:34 \ft Balu gegere tara mua talua, \fq Ge bosa Jesus, ‘Mama, ko talukehai na paludira. Tara mua ghilalaa na hava tara gonia.’\f* Gaira tara tuvalighi nina tivi vanira heghedira - tara nighi soni dice. \x - \xo 23:34 \xt Buka Linge 22:18\x*\fig Na lei mane huhuli ni Jew tara batobatoa Jesus|alt="Jewish leaders mock Jesus while soldiers gamble" src="DN00493b.tif" size="col" loc="end 34" copy="DN00493b" ref="23:35" \fig* \v 35 Na vure igaa tara tughuru mara vaevanea, mana lei mane huhuli ni Jew tara batobatoa, “?Gaia te vavolara rana keha, sania me ke vavolaa heghena vaa ge ke gaia sughua na Messiah te vilia God?” \x - \xo 23:35 \xt Buka Linge 22:7\x* \p \v 36 Ma rana malaghai ghua tara batobatoa tara vaa itatana, mara hea na wine mali. \x - \xo 23:36 \xt Buka Linge 69:21\x* \v 37 Mara bosa vania, “Ighoe sughua na vunaghi haba didira rana Jew ke, mo ko vavolagho heghemu!” \v 38 Mi kouna na ghaivavala tara gerei na lei bosa raini, “Aeni na vunaghi haba didira rana Jew.” \p \v 39 Ma sakai tadira rana tangohahi toro sasarau kolua te bosa koehorua Jesus, “Ke vagha ko Christ ke, mo ko vavolagho heghemu, mi roghai ghua!” \p \v 40 Ma gaia sakai te rutu ge bosa, “?E ghua ge o mua nia kikinima God? Ighoe to lavia na totoro vaghaa ghua so te lavia gaia. \v 41 Mana totoro tara nea vanighita iroghita te manana ge kara neghita igaa, na pukuna na lei totobo dika toro gonighi mai tua, me taho siki totobo dika te gonia na mane eni!” \v 42 Ge bosa vania Jesus, “Ko ghanaghanau mai Jesus tana bona ko sopou tana malei haba ni vunaghi haba ta nimua na kinakabu!” \p \v 43 Jesus te bosatughu vania, “Inau tu baubahu vanigho, geva ko kabu kolu itagua i Paradise.” \s1 Na mateana Jesus \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; John 19:28-30) \p \v 44 Me te dutu ni danikama, mana pungi te kuvihia na buto ni komu udolu me sara tana tangi tolu tana lighi ni aho \v 45 na pukuna na aho te mua marara. Mana vokovokona ilokana na Valetabu te tarosi ghobuna. \x - \xo 23:45 \xt Buka Rughuhoru 26:31-33\x* \v 46 Ma Jesus te nia ghaeghahe na manga sule, “Mama, tu lubatia na tarungagu tana limamu!” Me bosa sokoi ini, ge mate. \x - \xo 23:46 \xt Buka Linge 31:5\x* \p \v 47 Mana vunaghidira na malaghai ni Rome te righia na hava te kale, me holohabaa God nia na bosa eni, “E utuni tua, gaia na tinoni maemane sughua.” \v 48 Mana vure tara kokolu igaa tara righia na hava te kale, mara oli udolu tana komudira, tara tapoi na garodira nia na dikalio. \v 49 Ma gaira udolu tara ghilalaa utoa Jesus, kolura lei vinekama tara tumuria mai Galilee, tara tughuru hauvia mara vaevanea vaa. \x - \xo 23:49 \xt Luke 8:2-3\x* \s1 Na tavughiana Jesus \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; John 19:38-42) \p \v 50-51 Ma sakai na mane tara holoa nia Joseph, na mane ni Arimathea, sakai na komu i lokana na bubulo i Judea. Gaia na mane uto me te maemane, te pitua na maiana nina kinakabu God. Gaia sakai tadira rana ovu ni dete, hauvaa, me mua taonia na liona didira dete ghanaghana mana gehegehedira itatana Jesus. \v 52 Na mane eni te va righia Pilate me nongia na hulina Jesus. \v 53 Ge huihorua na hulina, me pulua nia na tivi malebo, ge talua tana beku ilokana na vatuluma tara ghelia tana vatu, mara mua talua mua igaa siki tinoni mate. \v 54 Mana bongi keri na bongi ge kara gonigonidila vania na Sabbath,\f + \fr 23:54 \fk Sabbath \ft bongi ni aheahe ni Jew tana Sarare.\f* te dutu ni vuivuni tua. \p \v 55 Mana lei vinekama tara tumuria Jesus mai Galilee tara saritaonia a Joseph mara va righia na vatuluma ni beku maia ivei tara nea na kolivaghiniana na hulina Jesus ilokana. \v 56 Keri ge ra oli tana valedira, mara gonidilai na lei ghaiuruuru mana beti uruuru vania na hulina Jesus. Soko ke, ge ra aheahe taonia na vetena tana Sabbath.\x - \xo 23:56 \xt Buka Rughuhoru 20:10; Eruani Vetena 5:14\x* \c 24 \s1 Na tughuruoli \r (Matthew 28:1-10; Mark 16:1-8; John 20:1-10) \p \v 1 Tana Sade puipungi te labota mua, na lei vinekama tara holai na ghaiuruuru mana betiuruuru tara gonidilai tua, mara tona tana vatuluma ni beku.\fig |alt="Women at opened tomb" src="cn01850B.tif" size="col" loc="end of 1" copy="CN01850B" ref="Luke 24:1" \fig* \v 2 Gaira tara sara tana beku mara righia na vatu tara vongotia nia na mataulana na vatuluma te pipili keha tua tana mataula. \v 3 Gaira tara haghe i lokana, mara mua righia na hulina Lord Jesus. \v 4 Gaira tara tughuru igaa, te nia bule na uludira na totobo tara righia. Hauva so, mara righira erua na mane toro tughuru i lilighidira, toro nighi pupulu na tivi marabu. \v 5 Mara mataghu lei vinekama ge ra poghotao tana pari. Ge ro bosa rana mane vanira, “?E ghua ge au kenea tadira tara mate, agaia te vola tua? \v 6 E taho iani gaia! Te tughuru oli tua! Kau ghanaghana olia na hava te bosaa vanighau tua tana bona te ghahaa i Galilee, \v 7 ‘Inau na Dale tinoni, kara heu mughua tana limadira rana tangohahi ma kara patokiu tana ghaivavala. Me toluni na bongi murina ku tughuruoli tana vola.’”\x - \xo 24:7 \xt Matthew 16:21; 17:22-23; 20:18-19; Mark 8:31; 10:33-34; Luke 9:22; 18:31-33\x* \p \v 8 Mana lei vinekama tara ghanaghana olighi na lei bosana Jesus. \v 9 Ge ra tughuru sania na beku, mara oli ni tutugu vaniadira ra hangavulu sakai na manevetena, ma vanira ghua na lei tinoni na hava te kale. \v 10 Ma gaira lei vinekama tara tughunighi na lei totobo raini vanira lei manevetena, a Mary ni Magdala, Joanna, ma Mary tinana James, mana balu vinekama ghua. \v 11 Mara ghanaghana lei manevetena ke, mana hava tara bosai na lei vinekama, na lei bosa ni bule vamua, keri ke, ge ra mua taluutunira. \v 12 Hauva ma Peter te tughuru me sama tona tana beku. Me taoraghi ge righi haghea ilokana, na tivi pura tara sausaghua nia na hulina Jesus vamua. Gaia te oli tana komu a Peter, te nia hare ngangata na hava te kale.\f + \fr 24:12 \ft Na balu gegere tara mua talua na tete hangavulu rua.\f* \s1 Na sakutua tona i Emmaus. \r (Mark 16:12-13) \p \v 13 Tana bongi vaghana so keri, erua nina vaovarongo Jesus toro sakutua tona ta sakai na komu tara holoa nia Emmaus, te haga vaghaa e lima na togha ni ghoto\f + \fr 24:13 \fk e lima na togha \ft Greek - ono hangavulu na stadia. \f* lilighina Jerusalem. \v 14 Erua na vaovarongo raini toro tutugui so na lei totobo te kale tana bongi keri. \v 15 Gaira toro kokoe moro tutugu so, Jesus te mai dutu me sakutua kolura. \v 16 Hauva ka ma God te mua lubatira ge koro righikale utoa mua. \v 17 Vaho ge huatira Jesus me ghaghua, “?Na hava toro sakai tutugua moro bosaa toro sakusaku tua?” \p Gaira toro tughuru beto, moro dikalio. \v 18 Ma sakai tadira, na ahana Cleopas te huatia, “?Ighoe vamua sakai to mai ole i Jerusalem, mo mua pukui na lei totobo te kale igaa tana lei bongi te padi raini?” \p \v 19 Ge bosa tughu Jesus, “?Na hava na lei totobo vaghani?” \p Moro bosa gaira, “Na lei totobo te kalea Jesus ni Nazareth. Na mane eni na prophet, te maana ngangata na lei totobo te bosai me gonighi. Ma God mana lei tinoni soko tara talumavaa. \v 20 Gaira tara manesukaghi kamanagho kolura gaira tara hulighita tara lotia mara lubatia itadira rana vure ni Rome. Mara detea ge ke mate, mara patokia tana ghaivavala. \v 21 Mi ghai tai ghanaghana ke, ma gaia ke mai huiolira rana vure ni Israel. Aeni me ke toluni na bongi itaeni te kale na lei totobo raini. \v 22 Na balu vinekama itamami tara neghai ge ai hare tana hava tara bosaa vanighai. Tara tona tana vatuluma ni beku te labota mua, \v 23 mara mua sodoa na hulina, mara oli mai, ge ra tutugua ghua tara righia na mabubu ni angel toro bosa vanira, ‘Jesus te vola oli tua!’ \v 24 Mana balu ghua itamami tara tona tana beku, mara righia na hulina Jesus te mua ghaha igaa, te vaghai na hava tara bosai lei vinekama. Ma gaia vamua tara mua righia.” \p \v 25 Keri ge bosa vanira Jesus, “Na tinoni bule roghau! Toro mua mina mo koro taluutunighi na lei totobo tara bosai tua na lei prophet idania. \v 26 Me manana tua koro ghilalaa iroghau na Messiah eni ke nighi vahaghitaili mughua na lei totobo raini, ge ke rughuhaghe ta nina rongoragha.” \v 27 Ma Jesus te bosa madalai vanira na hava tara bosaa nia gaia tana lei gegere tabu, te vuivuni ta nina lei buka Moses te gerei ma didira gegere lei prophet. \p \v 28 Mara dutu sara tua tana komu toro liona na vaa igaa, ge vagha te liona na tona haliu Jesus. \v 29 Hauva ka moro holo olia ge ro bosa vania, “Ko mai ahevata ghua itamami, te huu tua na aho me bongi tua!” Keri ge haghe tadira me kabu kolura. \p \v 30 Mi tana bona Jesus te sopou ni vanga kolura ge holaa na berete me vautoa ge ngitia me va hera. \v 31 Keri vaho ge God te lubatira ge ro righikale utoa Jesus. Me mina, ge tovongo polo tana matadira. \p \v 32 Moro bosa heghedira, “Mi tana bona te kokoe vanighita tana halautu, me bosa madalai vanighita na lei gegere tabu, mughua so ge to vaghaa na lake te vavu ilokada.” \v 33 Ma gaira toro oli Jerusalem, moro va sodora na hangavulu sakai na manevetena, tara savukolu kolura na balu tinoni. \v 34 Na vure tara savukolu ge ra bosa vanira, “E utuni, na Lord te tughuruoli tua! Te tate vania tua Simon!” \v 35 Soko, ma rogaira toro bosa madalai vanira na hava te kale tana halautu, mi vei tea ge ro righikale utoa Jesus tana bona te ngitia na berete. \s1 Jesus te tate vanira nina vaovarongo \r (Matthew 28:16-20; Mark 16:14-18; John 20:19-23; Gehegehedira 1:6-8) \p \v 36 Ma rogaira toro tutugui so na lei totobo raini vanira na vaovarongo, ge tate vanira Jesus, me tughuru ighobudira ge bosa vanira, “Na mabo itamiu.”\f + \fr 24:36 \ft Balu gegere tara mua talua, \fq Me bosa vanira, ‘Na mabo itamiu.’\f* \fig |alt="Jesus appears to his disciples" src="CN01866B.tif" size="col" loc="end 36" copy="CN01866B" ref="Luke 24:36" \fig* \v 37 Ma gaira tara ribe mara mataghu ngangata, na pukuna tara ghanaghana ke, mara righia na lamea. \v 38 Ge bosa vanira Jesus, “?E ghua ge au mataghu? ?E ghua ge dato mai na ghanaghana ruarua tana liomiu? \v 39 Kau righighi mai na limagu mana tuagu, ma kau righia, inau utuni tua eni. Kau tabeu mai ge kau ghilalaa na pukuna na lamea te mua loghoi na vinahi mana huli vaghaa tu loghoi nau.” \v 40 Me bosa sokoi raini ge tatea vanira na limana mana tuana.\f + \fr 24:40 \ft Balu gegere tara mua loghoa na tete eni.\f* \p \v 41 Me mua malumu vanira so na taluutuniana, na pukuna te hoghohare na liodira, me vonughira so na togotogo. Keri ge huatira, “?Siki vanga ghua itamiu?” \v 42 Mara hea na pile igha kekere, \v 43 te tabea ge ghania tana matadira. \p \v 44 Keri ge bosa vanira, “Gaighi raini na lei totobo tu bosai vanighau tua tana bona tu ghahau mua itamiu, na lei totobo tara gereu nia lokana nina vetena Moses, maia didira gegere lei prophet ma rana lei Linge Holouto kara kale utuni mughua.” \v 45 Me hangavighi na ghanaghanadira ge kara ghilalai na lei gegere tabu. \v 46 Me bosa vanira, “Aeni gaia na hava tara gerea tua idania, na Messiah ke vahaghitaili mughua ge ke mate, me ke tughuruoli mughua sania na mate murina tolu na bongi. \v 47 Mi tana ahana, na rongorongona na tughulio mana talukeha palu ke lada tana lei taba ni vure, te vuivuni mai Jerusalem. \v 48 Na pukuna ighau tau righia na lei totobo raini, eliogu ge kau ladavaghinighi vanira rana vure. \v 49 Mi nau ku vetenaa vanighau mai na hava te bahughau nia tua Tamagu, na Tarunga Tabu. Ma kau bei taho tua na pitu i Jerusalem polo ke horu mai kokou na maana i vuvungamiu.” \x - \xo 24:49 \xt Gehegehedira 1:4\x* \s1 Jesus tara lavidatoa i kokou \r (Mark 16:19-20; Gehegehedira 1:9-11) \p \v 50 Keri ge hulira Jesus mara rughuhoru sania Jerusalem, mara va sara i Bethany, mi gaa te haua na limana me vautora. \v 51 Me tona haliu so na vautoadira ge tona sanira, ma God te lavidatoa i kokou.\f + \fr 24:51 \ft Balu gegere tara mua talua, \fq Ma God te lavidatoa i kokou.\f* \v 52 Ma nina vaovarongo tara holohabaa, ge ra oli Jerusalem, te vonughira na togotogo sule ngangata. \v 53 Tughu bongi gaira tara kabu haia tana Valetabu na holohabaana haia God.