\id JHN - Gela Translation Project \h John \toc1 Na Rongorongo Uto nina Jesus Christ Na Tabu John te Gerea \toc2 John \toc3 John \mt2 Na Rongorongo Uto nina Jesus Christ \mt1 Na Tabu John \mt2 te Gerea \is1 Na hava te tughunia igaa? \im Na Rongorongo uto na Tabu John te gerea ge ke tughunitatea Jesus na Bosana God te maurihali, ma gaia “te vuha tinoni, me kabu i ghobuda.” Te vagha na buka tabu te bosa heghena, John te gerea na Rongorongo Uto eni, ge rana vure tara idumia ma kara taluutunia Jesus na Vavola God te nia baubahu. \ip Na Iei balu levu tana vuivuni, tara talutatea Jesus te Bosana God kasila. Na lei levu ighobuna na buka eni, tara tughunia Jesus te gonighi ra vitu na butuli ge tara tatea Jesus na Messiah, na Dalena God. Imurini na lei sopa butuli ke, Jesus te bosa ngangataa kolura na vure ahei gaia, mana hava God te vetenaa nia mai ge ke lutua. Ilokani na lei padapada raini, Jesus te nighi tarai na lei ghanaghana te mava, te vaghai raini, Jesus na mane vatogha sheep, gaia na berete, na marara, na halautu, na utuni, mana vola. \ip Hangavulu tolu na levu me ke sara tana hangavulu vitu, tara righikalea didira na veidolovi a Jesus ma nina vaovarongo tana bongi tara lotia iga. Mana lei levu tana sosoko tara tughunitatea na deteana, na mateana, mana tughuruoliana Jesus, mana lei bona te tate vanira nina vaovarongo. \ip Na ghanaghana mava ilokana na buka eni, John te tughunitatea na sonihalavu ni vola kasila itatana Christ. Na sonihalavu eni te vuivuni taeni vanira na lei vure tara taluutunia Jesus. \iot Na lei Ghanaghana Mava Ilokana na Gegere Eni \io1 Jesus Christ na bosa ni vola (1:1-18) \io1 Nina tutughuni John Vulitabu (1:19-34) \io1 Jesus te vilira nina diki vaovarongo (1:35-51) \io1 Jesus te gonighi ra vitu na lei butuli (2:1-12:50) \io1 Na week sosoko Jesus: na deteana mana mateana (13:1-19:42) \io1 Na tughuruoliana Jesus (20:1-10) \io1 Jesus te tate vanira nina vaovarongo (20:11-21:25) \c 1 \s1 Jesus Christ na bosa ni vola \p \v 1 Tana vuivuni mai, na Bosa te diki ghaha mai tua. Agaia te ghaha itatana God, ma gaia tua God. \v 2 Na Bosa te ghaha mai tua itatana God tana vuivuni. \v 3 Ma God te gonighi nia a Bosa na lei totobo soko, me taho tua siki totobo tana maramana eni ke mua gonia nia. \v 4 Na volani na lei totobo soko te puku mai tana Bosa, ma gaia na marara te mararara na lei tinoni soko. \v 5 Na marara te maghora na pungi, mana pungi te mua tangomana na kuvihiana. \p \v 6 God te nia vetena mai nina tinoni hola rongorongo, na ahana John.\x - \xo 1:6 \xt Matthew 3:1; Mark 1:4; Luke 3:1-2\x* \v 7 Agaia te mai ge ke tughunia na marara vanira na lei tinoni soko, keri ge agaira udolu kara rongovia na rongorongo ma kara taluutuni. \v 8 Agaia heghena John te mua marara, agaia te mai ge ke tughunia na marara. \v 9 Aeni agaia na puku ni marara, na marara te mai tana maramana ge ke maghoradira na lei tinoni soko. \p \v 10 Mana Bosa te mai tana maramana, ma sakai vamua God te gonia nia na maramana, hauva mana vure ni maramana te mua ghilalaa. \v 11 Agaia te mai tana komuna heghena, hauvaa mana lei kulana vure oli heghena tara mua holopangotia. \v 12 Mana balu so tadira tara holopangotia mara taluutunia. Ma gaira raini te hera na sonihalavu tunuva ge kara dalena God. \v 13 Agaira tara mua dalena God na pukuna tara vahura ge ke taonira tana levu ni huli. God heghena vamua te hera na vola vaolu. \p \v 14 Mana Bosa te vuha tinoni, me kabu i ghobuda. Mi ghai tai righia nina lada, na lada te loghoa agaia na vahuhu sosopa ta Tamana. Agaia te vonughia na sonihalavu mana utuni. \p \v 15 John te bosa tatea me ghaghua, “Agaia eni na tinoni tu bosa na bona tu ghaghua, ‘Agaia ke tumuriu mai, hauva me haba vuleu inau, na pukuna te ghaha mai tua i naghona na vahuagu.’” \p \v 16 Na pukuna nina sonihalavu te sule, te vautoghita soko, me tona haliu so na vautoada haia. \v 17 God te vahea na vetena nia Moses itadira na vure, mana sonihalavu mana utuni tara mai ta Jesus Christ. \v 18 E taho mua ahei te vaevanea tua God. Hauvaa ma gaia vamua na Dalena sosopa, na pukuna agaia te God ghua me ghana kolua Tamana, ge tughunitatea vanighita. \s1 Nina tutughuni John Vulitabu \r (Matthew 3:1-12; Mark 1:1-8; Luke 3:1-18) \p \v 19 Aeni na hava John te bosatatea tana bona na lei habadira na Jew i Jerusalem tara nira vetena na balu manesukaghi mana balu mane hahanga tadira na manesukaghi, ge kara huatia John, “?Ahei ighoe?” \p \v 20 Ma John te mua hove na bosatughu, me bosatate uto maemane vanira me ghaghua, “I mua nau na Christ.\f + \fr 1:20 \fk Christ \ft Tana leu ni Hebrew, Messiah, na mane God te vilia ge ke volara na vure Jew.\f*” \p \v 21 Ma gaira tara ghoi huatia so, “?Ma hei so ighoe? ?Ighoe Elijah?”\f + \fr 1:21 \fk Elijah \ft Balu rana Jew tara taluutunia ge God ke nia vetena Elijah na prophet idania oli mai ge ke gonidilaa na halautu vania na Messiah. Righia Malachi 4:5.\f* \p Ma John te bosatughu, “Taho, e mua inau, Elijah!” \p Ma gaira tara ghoi huatia so, “?Ighoe na Prophet?” ra vania.\f + \fr 1:21 \fk na Prophet \ft Rana Jew tara taluutunia ge God ke nia vetena na prophet te vaghaa Moses (Eruani Vetena 18:15-22). Balu na Jew tara ghanaghana ke, na Prophet na Messiah, hauvaa balu na Jew tara mua ghanaghana. (Righia John 1:25 mana 7:40-41)\f* \p Ma John te bosa tughu, “Taho!” \p \v 22 Ma gaira tara ghaghua vania, “?Ko bosa kalea vanighai mai, ahei sughua ighoe? Ighai kai va bosa oli vanira tara vetenaghai mai. ?Na hava ko bosagho heghemu nia?” \p \v 23 Ma John te bosa tughu vanira taonia na bosana na prophet Isaiah idania, “Inau na talama ni mangana siki sakai te ghaeghahe tana bona mamaha me ghaghua, ‘Kau goni maemanea na halautuna na Lord ke liu igaa!’”\x - \xo 1:23 \xt Isaiah 40:3\x* \p \v 24 Mana balu itadira na lei holabosa, tara nira vetena mai tua rana Pharisee, \v 25 tara ghoi huatia so John, “?Ge to ko mua Christ mo mua Elijah po mua na Prophet ke, mi vei tea ge o gonia na vulitabu?” \p \v 26 John te bosatughu vanira, “Inau tu vulitabughau nia na beti, ma gaia te tughuru i ghobumiu tau mua ghilala. \v 27 Agaia na mane ke tumuriu mai, hauva me mua managu inau na lavikehana na hahara ni marevona.” \v 28 Na lei totobo raini te kale i Bethany i levu uluna na betitina Jordan, te vulitabu iga John. \s1 Nina dale sheep God \p \v 29 Te roropo ghana mai John te righia Jesus te mai tatana ge ghaghua, “Keri nina Dale Sheep God,\f + \fr 1:29 \fk Dale Sheep \ft Ilokana na gegere tabu haulaghi God te bosa vanira nina vure ge ra vasukaghighi na lei dale sheep mana balu na maumanu keri ge ke talukehai na paludira. John Vulitabu te holoa nia Jesus na Dale Sheep na pukuna Jesus te mai me ke mate ge ke talukehai na paludira tara taluutunia, te vagha na sukaghi. \f* te lavikeha na palu ni maramana!\fig |alt="Look the Lamb of God" src="cn01660B.tif" size="col" loc="end 29" copy="CN01660B" ref="John 1:29" \fig* \v 30 Aeni gaia na tinoni tu bosaa tana bona tu ghaghua, ‘Na tinoni ke tumuriu mai eni, te haba vuleu inau, na pukuna te hagha mai tua i naghona na vahuagu.’ \v 31 Inau tu mua ghilala ahei gaia, mi nau tu mai nia vulitabu na beti ge ku tughunitatea gaia vanira rana vure ni Israel.” \p \v 32 Ma John te nia hevei nina bosa ni tutughuni eni me ghaghua, “Inau tu righia na Tarunga Tabu te horu mai kokou te vagha na bola, me tegha i vuvungana. \v 33 Tu mua ghilala inau te vagha agaia sughua na tinoni, sakai vamua God, te vetenau mai ge ku nia vulitabu a beti, te ghaghua vaniu, ‘Na tinoni ge ko vaevanea na Tarunga Tabu ke horu mai me ke mai tegha i vuvungana, agaia keri na tinoni ke nia vulitabu na Tarunga Tabu!’” \v 34 Ma John te ghaghua vanira, “Inau tu righia tua te vagha, mu bosa vanighau ke, ma gaia sughua na Dalena God.” \s1 Diki nina vaovarongo Jesus \p \v 35 Me ghoi roropo ghana mai, John te ghoi tughuru kolura erua nina vaovarongo. \v 36 Tana bona te righia Jesus te tona haliu, agaia te ghaghua, “Keri nina Dale Sheep God!” \v 37 Tana bona erua na vaovarongo toro rongovia te bosaa eni, ge ro tumuria Jesus. \v 38 Ma Jesus te rei pulohi me righira toro tumuria ge huatira, “?Na hava toro kenea?” \p Ma rogaira toro bosa tughu vania, “?Tarai, ivei to ghanagho?” \p \v 39 E bosa vanira Jesus, “Mai mo koro righia.” Tana bona ni aho eni te manana na tangi e vati tana nulavi. Ma rogaira toro nia udu moro righia ivei te ghaha, moro kabu itatana na dani udolu. \p \v 40 Ma sakai tadira te rongovia John me taonia Jesus ke, Andrew, na tahina Simon Peter. \v 41 Me mua hau vaso murina me sodoa hoghona Simon ge bosa vania, “Iroghai toro sodoa tua na Messiah.” (Na ghanaghana ilokana na bosa eni - Christ.)\f + \fr 1:41 \fk Messiah ... Christ \ft na mane God te vilia ge ke vavolara nina vure. \f* \v 42 Ma Andrew te holaa va Simon ta Jesus. Ma Jesus te vaevanea ge ghaghua, “Na ahamu itaeni ke Simon dalena John, mi ghoe kara hologho nia Cephas.” (Na aha vaghana so Peter).\f + \fr 1:42 \ft Cephas te sakai na aha tana leu ni Jew, ma Peter te sakai na aha eni tana leu ni Greek, mana ghanaghana iga na Vatu\f* \s1 Jesus te holora Philip ma Nathaniel \p \v 43 Ta ghoi sakai na dani, Jesus te ghanaghana ge ke sara tana bubulo i Galilee. Mi ga te sodoa Philip me bosa vania, “Ko tumuriu!” \v 44 Philip na komuna Bethsaida, toro ghahara ghua iga Andrew ma Peter. \v 45 Philip te sodoa Nathaniel me bosa vania, “Ighai tai sodoa tua na tinoni Moses te gerea tana buka ni vetena, mana lei prophet tara gerea ta didira na gegere. Agaia Jesus dalena Joseph ni Nazareth.” \p \v 46 Ma Nathaniel te huatia, “?Ke tangomana so siki totobo uto ke rughuhoru mai Nazareth?” \p Ma Philip te bosatughu vania, “Ko mai, mo ko righia.” \p \v 47 Tana bona Jesus te vaevanea Nathaniel te mai tatana, ge bosa vania, “Aeni na puku ni tinoni ni Israel, e taho siki totobo pego itatana.” \p \v 48 Ma Nathaniel te huatia, “?Ivei tea ge o ghilalau?” \p Ma Jesus te bosatughu vania, “I naghona ge hologho Philip, inau tu righigho so tana bona to ghahagho sarana na ghai tara holoa nia na fig.”\f + \fr 1:48 \fk ghai tara nia holoa na fig \ft te vagha na ghai kaio.\f* \p \v 49 Ma Nathaniel te bosa vania, “Tarai, ighoe na Dalena God! Ighoe na vunaghi haba ni Israel!” \p \v 50 Jesus te bosa vania, “?Ighoe to taluutuni na pukuna tu bosa vanigho tu righigho tana bona to ghahagho sarana na ghai na fig? Igeva ko righighi na lei totobo sule vulea vaa eni.” \v 51 Ma Jesus te bosa vanira, “Inau tu bosa utuni vanighau, igeva kau vaevanea na kokou ke tavoka ma nina lei angel God kara dato ma kara horu i vuvungagu inau na Dale Tinoni.”\f + \fr 1:51 \ft Na tutughu eni te vagha na tutughu ilokana na buka Vuivuni 28:10-15 nia sakai na mabubu ni Jacob. Ilokana na mabubu eni, Jacob te righira na lei angel tara dato ma kara horu tana palapala ge ke sara i kokou. God te righitatea Jacob ge ke vilira agaia mana lei vavatana ge kara nina vure God. Ge vagha keri, God te righitatera nina vaovarongo Jesus ge vilia Jesus na Vavola.\f* \c 2 \s1 Na vangakolu ni taulaghi i Cana \p \v 1 Erua na dani murina eni na taulaghi te kale tana komu i Cana, tana bubulo i Galilee. Ma tinana Jesus iga, \v 2 ma Jesus ma nina lei vaovarongo ghua, tara nongira vaa tana vangakolu. \v 3 Tana bona na vangakolu te mua soko mua na wine te kukulu. Keri ge a tinana Jesus te bosa vania, “E taho tua didira na wine.” \p \v 4 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Vaivine, na hava na pukuna ge o mai bosa vaniu nia. Nigua na bona ni lutu te mua sara mai mua.” \p \v 5 Ma tinana Jesus te bosa vanira na lei tinoni lutu, “Kau gonia na hava ke bosa vanighau.” \p \v 6 Na vure Jew tara loghoi na lei vetena ni sasau marabu, ge ra talui va ono na popovatu ni sasau iga. Sakai tadira na popovatu te kaekagena ke haghevia erua hangavulu pe tolu hangavulu na gallon.\fig |alt="Man pouring water into jars" src="LB00135b.TIF" size="col" loc="6-7" copy="LB00135B" ref="John 2:6" \fig* \v 7 Ma Jesus te bosa vanira lei tinoni lutu, “Kau dore vonui nia na beti na lei popovatu raini.” Mi tana bona tara dore vonu sokoi tua, \v 8 keri ge bosa vanira, “Taeni kau heotia na pile beti ma kau vahea na tinoni te vunaghina na vangakolu.” Ma gaira tara taonia na hava te bosaa, ma ra heotia vania na beti \v 9 te liliu ni wine tua, me nainamia. E mua ghilala ivei te va lavia mai na wine, (hauva mana lei tinoni lutu tara ghilalaa tua.) Keri ge holoa na mane taulaghi \v 10 me bosa vania, “Na lei tinoni soko tara diki tuvalia na puku ni wine, mi murina mai tara inu vada tua na vure, ge ra nia hevei na wine te mua sakai uto. Hauvaa mi ghoe to tuvalia mai tua na puku ni wine me sara itaeni!” \p \v 11 Jesus te gonia na vuivuni butuli eni i Cana tana bubulo i Galilee. Mi ani te tatea nina rongoragha, ma nina lei vaovarongo tara taluutunia. \p \v 12 Mi murina eni Jesus ma tinana, mana lei hoghona, ma nina lei vaovarongo tara tona i Capernaum, mara ghahara iga erua pe tolu na bongi.\x - \xo 2:12 \xt Matthew 4:13\x* \s1 Jesus te tona tana Valetabu \r (Matthew 21:12-13; Mark 11:15-17; Luke 19:45-46) \p \v 13 Te dutu ngangata tua na bona ni Gougonu ni Lovovule, ma Jesus te dato i Jerusalem. \v 14 Mi lokana na koekobe ni Valetabu te topora na vure tara sabiri buluka, sheep mana bola. Me righira ghua gaira tara tughu rongo tara sopou ta didira na lei bela. \v 15 Ma gaia te ramusira nia na tali ni raramu me ghuruhorura na lei vata ni maumanu tana koekobe ni Valetabu, na lei sheep mana buluka ghua. Me boki tao vaghinighi didira lei bela ni tughu rongo, me havukaghinighi didira na rongo. \v 16 Me vetenara na lei mane tara sabiri bola me ghaghua, “Kau lavikehai iani! Kau bei nea gea na valena Tamagu ge ke vale ni hunuhunulu!” \v 17 Lei nina vaovarongo tara ghanaghana olia na gegere tabu te ghaghua, “Ge God, a nigua na ghanaghana mavaa tana valemu te vavu tana lokagu te vagha na lake.” \x - \xo 2:17 \xt Buka Linge 69:9 \x* \v 18 Na habadira na Jew tara huahuatia mara ghaghua, “?Na hava na butuli to gonia ge kai righia gaa to loghoa na maana ni goniana te vagha eni?” \p \v 19 Ma Jesus te bosa tughu vanira, “Kau durakea na Valetabu eni, mi lokana e tolu na bongi inau ku ghoi tughuru vaghini olia.” \x - \xo 2:19 \xt Matthew 26:61; 27:40; Mark 14:58; 15:29\x* \p \v 20 Ma gaira tara huatia, “?Ighoe ko ghoi kisu olia ilokana e tolu na bongi vamua? Ilokana e vati hangavulu ono na niulu tara kisua na Valetabu eni!” \v 21 Hauva mana Valetabu te bosa Jesus eni ke na hulina. \v 22 Keri ge na bona te tughuru oli sania na mate, nina lei vaovarongo tara ghanaghana olia te bosa te vagha eni, ma gaira tara taluutunia na lei gegere tabu, mana hava te bosa tua Jesus. \p \v 23 Tana bona te ghaha Jesus i Jerusalem tana Gougonu ni Lovovule, e subo tara taluutunia na pukuna tara righighi na lei butuli te gonighi. \v 24 Ma Jesus te mua ghanaghana kodo itadira na pukuna te ghilalai na voladira udolu. \v 25 Sakai vamua te taho ahei te taraia nia Jesus nia na vola mana nilabu ni tinoni, te ghilala sokoa tua, na pukuna agaia heghena te ghilala na hava tana tobadira. \c 3 \s1 Jesus ma Nicodemus \p \v 1 Na mane huhuli ni Jew na ahana Nicodemus, agaia ta didira na ovu ni rana Pharisee. \v 2 Agaia te va righia Jesus tana bongi, me bosa vania, “Tarai, ighai tai ghilala ighoe na manetarai te nigho vetena mai God, na pukuna na lei butuli to gonighi ke, na vaughilala te tughunitatea agaia God sughua itamua.” \fig |alt="Jesus with Nicodemus" src="CN01670B.TIF" size="col" loc="1-15" copy="CN01670B" ref="John 3:2" \fig* \p \v 3 Ma Jesus te bosatughu vania, “Inau tu bosa utuni vanigho, e taho ahei ke haghevia na kinakabuna God, ke vahu vaolu mughua.” \p \v 4 Nicodemus te huatia, “?Ke tangomana sughua na tinoni sule ge kara ghoi vahua ghua? Taho! Ke mua tangomana na ghoi va rughuhaghe oli tana kutuna tinana ge ke ruani na vahuana.” \p \v 5 Jesus te bosa tughu, “Inau tu bosa utuni vanigho, e taho ahei ke haghevia na Kinakabuna God, ke vahu vaolu mughua nia na beti mana Tarunga Tabu. \v 6 Na tinoni ke vahua vamua na tinoni, ma gaia na Tarunga Tabu te nia hevei mai na vola ni tarunga. \v 7 Ko bei nia hare gea na pukuna tu bosa vanigho, ‘ighau udolu kau vahu vaolu mughua.’ \v 8 Na ghuri te lovulovu va ivei tua te liona. Au rongovia na talamana, mau mua ghilala ivei te va mai pi vei te tona vaa. E vagha ghua keri gaira udolu tara vahu vaolu tana Tarunga Tabu.” \p \v 9 Ma Nicodemus te ghoi huatia, “?Ke tangomana sughua te vagha eni?” \p \v 10 Jesus te bosa tughu vania. “?Ighoe na manetarai sule ni Israel, mo mua ghilala te vagha eni? \v 11 Inau tu bosa utuni vanigho, ighai tai bosaa na hava tai ghilala mai tutugua na hava tai righia, hauva me taho ahei tamiu ke lavi togotogoa nimami na rongorongo. \v 12 ?Ma ge kau mua taluutuniu tana bona tu bosai vanighau na lei totobo ni maramana eni ke, mi vei kau nea na taluutuniagu tana bona ku bosai vanighau na lei totobo ni kokou? \v 13 E taho mua ahei ke dato i kokou mi nau heghegu vamua na Dale Tinoni, mi nau tu horu mai tua i kokou. \p \v 14 “Te vagha Moses te taludatoa na poli halo tana ghai tana bona mamaha taho igaa na beti mana ghai,\f + \fr 3:14 \ft Sakai na bongi na vure ni Jew tara diu vetena me hughutia God tana bona mamaha, me ke nighi vetenai na lei poli ni mala ge kara ghalatira. I murina tara tughulio, God te bosa vania Moses ge ke tughuru na ghai nia na poli itatana, tara gonia nia na halo. Keri ge rahei tara vaevane datoa tana poli eni tara mua mate. Righia Buka Iduidu 21:4-9. Te vagha, tara taludatoa Jesus tana ghaivavala, ma kara patokia. Ma rahei tara taluutunia Jesus ke volara, ge kara loghoa na vola kasila.\f* te vagha ghua inau na Dale Tinoni kara taludatou mughua, \v 15 ge gaira udolu tara taluutuniu kara loghoa na vola kasila. \p \v 16 “Na pukuna God te dolovi ngangataa na vure ni maramana ge nia vetena mai Dalena sosopa, keri ge gaira udolu tara taluutunia, kara mua mate ma kara loghoa na vola maurihali. \v 17 God te mua nia vetena mai Dalena tana maramana ge ke detera na vure, ma mughua ge ke mai vavolara. \v 18 Arahei tua kara taluutunia na Dale, ke mua kalera na dete. Hauva ma rahei tua kara mua taluutunia ke, tara dete sokora tua na pukuna tara mua taluutunia na vahusosopa Dalena God. \v 19 God ke detera na pukuna eni, na marara te mai tua tana maramana, mana lei tinoni tara dolovia vaa na pungi, mara mua dolovia na marara na pukuna na gehegehedira te dika. \v 20 Rahei tara lutu dika, tara nia sika na marara ma kara mua mai tana marara, na pukuna tara mua liona ge ke tate na lei nilabudira tara dika. \v 21 Ma rahei tua tara lutu utuni, tara mai tana marara, keri ge na marara ke talu tatea na hava tara lutua te kabu taonia vamua na liona God.” \s1 John Vulitabu te taludato mavaa Jesus \p \v 22 Mi murina eni, Jesus kolura nina lei vaovarongo tara sania Jerusalem mara tona lilighina na bubulo i Judea, me ghahaa igaa kolura pile bona, me vulitabu. \v 23 Tana bona eni, John Vulitabu ghua te vulitabu i Aenon, te mua hauvia i Salim, na pukuna te sule na beti iga. Na vure tara va mai ta John ge vulitabura. \v 24 Aeni ke te kale naghona ge a Herod te talua John tana vale pipiti.\x - \xo 3:24 \xt Matthew 14:3; Mark 6:17; Luke 3:19-20\x* \p \v 25 Na balu nina vaovarongo John tara vuivuni nia kokoe hughuhughu kolua na Jew, nia na sasau marabu. \v 26 Ma gaira tara va righia John mara ghaghua vania, “?Tarai, o ghanaghana olia na tinoni te kabu kolugho i levuna uluna na betitina Jordan, na tinoni to tutugua vanighai? Ko righia agaia te vulitabu taeni, mana lei tinoni soko tara vaa tatana.” \p \v 27 Ma John te bosa tughu vanira, “Na tinoni te mua loghoa siki totobo, God mughua ke sonihalavua vania mai. \v 28 Ighau heghemiu tau rongovia mau ghilala tu bosa, ‘I mua nau na Messiah, ma God te niu vetena ide mai naghona.’ \x - \xo 3:28 \xt John 1:20\x* \v 29 Na mane te taulaghi te tabe limana na vaivine te tauna, ma kulana na mane te taulaghi te tughuru dutu, ma gaia te togotogo te rongovia na talama ni mangana na mane taulaghi. E vagha ghua keri, inau tu nia togotogo ngangata tana bona tu rongovira rana vure tara tona vaa ta Jesus. \v 30 Agaia ke haba vule, mi nau ku kubolu horu.” \p \v 31 Ahei te butu mai kokou te haba vule vaa. Ma hei te ghana tana maramana eni te nina na maramana, me nia kokoe heghena na lei totobo ni maramana eni. Ma hei te butu mai kokou te haba vule vaa. \v 32 Agaia te bosai na lei totobo te righighi me rongovighi tua, hauva mana balu vamua tara taluutunia na hava te bosaa vanira. \v 33 Ma hei tua te lavipangotighi nina bosa te talutatea agaia God te utuni sughua. \v 34 Na tinoni God te nia vetena mai te bosai lei bosana God, na pukuna God te talua na maana ni Tarunga Tabu itatana. \v 35 Na Mama te dolovia na Dalena me talua tua na maana ge ke vunaghi pungisighi na lei totobo soko.\x - \xo 3:35 \xt Matthew 11:27; Luke 10:22\x* \v 36 Ma hei tua ke taluutunia na Dale ke loghoa na vola kasila. Ma hei tua ke hughua na Dale ke mua loghoa na vola keri, ma nina rutu sule God te kuvihia haia. \c 4 \s1 Jesus mana vaivine ni Samaria \p \v 1 Na lei Pharisee tara rongovia Jesus te lavihaghera me vulitabura te subo vaa na vaovarongo vulea John. \v 2 (Hauva Jesus heghena te mua vulitabua siki sakai, ma nina lei vaovarongo vamua tara vulitabu.) \v 3 Mi tana bona Jesus te rongovia na hava tara tutugua, agaia te tughuru Judea me pulohi va tana bubulo i Galilee kolura nina vaovarongo. \v 4 Agaia te liu halavu vaa mughua tua tana bubulo i Samaria ta nina sakutua. \v 5 Te sara haghe tana komu tara holoa nia Sychar, te mua hauvia na bona ni pari Jacob te vahea dalena Joseph idania.\x - \xo 4:5 \xt Vuivuni 33:19; Joshua 24:32\x* \v 6 Nina tuvu Jacob igaa. Ma Jesus te lugu tua na sakutua, me sopou horu lilighina na tuvu. Na bona ni aho keri tana dani kama. \v 7 Na vaivine ni Samaria te mai heo beti, ma Jesus te bosa vania, “Ko heu na beti mu ku inu.”\fig |alt="Samaritan woman with Jesus at the well" src="DN00433b.tif" size="col" loc="7-8" copy="DN00433b" ref="John 4:7" \fig* \v 8 (Nina vaovarongo tara va pelu vanga tana komu.) \p \v 9 Na vaivine te nia hare na pukuna rana Jew tara mua liokolura na lei tinoni ni Samaria. Keri ge bosa tughu vania, “?Ighoe na Jew, mi nau na vaivine ni Samaria, ivei tea ge o nongiu na inu?” \x - \xo 4:9 \xt Ezra 4:1-5; Nehemiah 4:1-2\x* \p \v 10 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Ge toko ghilalaa nina sonihalavu God, mo ko ghilala ahei te nongigho na inu, keri ge ko nongiu ge ku vahegho na beti maurihali.” \p \v 11 Na vaivine te bosa tughu vania, “Ighoe na haba, o mua loghoa na vatei lalabeti, me lalo na tuvu. ?Ivei ko va lavia na beti maurihali? \v 12 ?Ivei tea, ighoe to haba vulea Jacob a kukuamami? Gaia te vaheghai na tuvu eni, ma gaia mana lei dalena mana lei nina sheep tara inu iga.” \p \v 13 Ma Jesus te bosa vania, “Ahei tua ke inuvia na beti eni ke ghoi haga inu so. \v 14 Ma hei tua ke inuvia na beti ku nia hevei, ke mua ghoi haga inu ghua. Na beti ku vahea eni ke vuravura i lokana ke vahea na beti maurihali, me ke vahea ghua na vola kasila.” \p \v 15 Na vaivine te bosa vania, “Aghoe na haba, ko vaheu na beti keri! Ge ku mua ghoi haga inu, mu ku mua ghoi mai lavi beti iani.” \p \v 16 Jesus te bosa vania, “Ko tona mo ko holoa mai a taumu mo koro mai iani.” \p \v 17 Ma gaia te bosa tughu, “U mua logho taugu inau.” \p Jesus te bosa vania, “E utuni sughua to bosa to mua logho taumu. \v 18 Na pukuna ighoe to taudira tua e lima na mane, mana mane to kabu kolua itaeni ke te mua puku ni taumu. To bosa utuni vaniu sughua!” \p \v 19 Na vaivine te bosa vania, “Aghoe na haba, u ghilalagho ighoe na prophet sughua. \v 20 Na lei kukuamami iani Samaria tara holohaba God i vuvungana na ghotu Gerizim eni, mi ghau na Jew tara bosa ke mi Jerusalem vamua na komu ka holohabaa igaa God. ?Ivei na bona ni holohaba te uto?” \p \v 21 Ma Jesus te bosa vania, “Vaivine, ko taluutuniu, na bongi ke mai na lei tinoni kara mua holohaba na Mama i vuvungana na ghotu eni pi Jerusalem. \v 22 Ighau na vure ni Samaria tau mua ghilala pukua hei kau holohaba. Mi ghai na vure ni Jew tai ghilalaa ahei kai holohaba, na pukuna itamami ighai na Jew te puku mai na vola. \v 23 Mana bona ke mai, nina Tarunga Tabu God, te tatei na utuni nina God, ke maanangira na lei tinoni ge kara puku ni holohabana na Mama. Mana bongi keri mete sara ghua tua itaeni. Na Mama te kenera rahei kara vahea na puku ni holohaba te liona te vagha keri. \v 24 God na Tarunga, mi ta nina maana mughua nina Tarunga Tabu ge na lei tinoni kara tangomana na puku ni holohaba te ulaghana.” \p \v 25 Na vaivine te bosa vania, “U ghilala na Messiah ke mai, tara holoa nia Christ. Mana bona ke mai, agaia ke taraighai nia na lei totobo soko.” \p \v 26 Jesus te bosa vania, “Inau tu kokoe vanigho, inau gaia.” \p \v 27 Tana bona vaghana keri, anina vaovarongo Jesus tara pulohi mai, ma gaira tara hare ngangata tara righia te kokoe kolua na vaivine. Me taho ahei tadira ke huatia na vaivine, “?Na hava to liona?” pe ke huatia Jesus, “?E ghua ge o kokoe kolua na vaivine?” \p \v 28 Na vaivine te sania nina popovatu me oli tana komu me bosa vanira na vure iga, \v 29 “Kau mai righia na mane eni, te bosai vaniu na lei totobo soko tu gonighi mai tua. ?Sogea gaia na Messiah?” \v 30 Na vure tara sania na komu mara va righia Jesus. \p \v 31 Tana bona keri na lei vaovarongo tara kurutia Jesus, “Tarai, ko mai vanga ghua.” \p \v 32 Ma gaia te bosa vanira, “Inau tu lologho ghagua vanga so tau mua ghilala ighau.” \p \v 33 Mana lei vaovarongo tara huatira heghedira mara ghaghua, “?Vaghi so siki tinoni te mai kutia?” \p \v 34 Ma Jesus te bosa vanira, “Na ghagua na vanga ke na taoniana na liona God, ahei te niu vetena, mu ku sokoa na lutu te vaheu ge ku lutua. \v 35 Au bosa ke, ‘E vati mua na vula iga me ke sara na ghegheli.’ Hauva mu bosa vanighau ge kau vaevane utoi na lei leghai. Na vanga itaeni te mena ni gheliani tua! \v 36 Na tinoni te ghegheli tara pelu utora, mana hava te ghelia ke, gaira na lei tinoni tara hola haghera mai tana vola kasila. Keri ge na tinoni te subasuba mana tinoni keha te ghegheli koro togotogo kolu. \v 37 Na bosa eni te utuni, ‘Sakai na tinoni te subasuba, ma sakai na keha te ghegheli.’ \v 38 Inau tu nighau vetena ge kau ghelia na leghai tau mua lutua, ra keha tara lutu soko tua, mi ghau kau lavia na oliolina didira na lutu.” \p \v 39 E subo na vure ni Samaria tana komu keri tara taluutunia Jesus na pukuna na vaivine te bosaa vanira, “Agaia te bosai vaniu na lei totobo soko tu gonighi mai tua.” \v 40 Keri ge tana bona na vure ni Samaria tara mai tatana, gaira tara kurutia ge ke ghaha kolura, ma Jesus te ghaha kolura erua na bongi. \v 41 Me subo va tara taluutunia na pukuna nina bosa ni tarai, \v 42 ma gaira tara bosa vania na vaivine, “Itaeni ai taluutunia tua, na mua pukuna na hava to bosa vanighai, mana pukuna tai rongovia heghemami, mai ghilala sughua tua agaia na Vavolana na maramana.” \s1 Jesus te volaa dalena na vunaghi \p \v 43 Murina te ghaha iga erua na bongi i Samaria, Jesus te tughuru, me tona tana bubulo i Galilee. \v 44 Ma gaia heghena te bosa, “Na prophet tara mua talumavaa tana komuna heghena.” \x - \xo 4:44 \xt Matthew 13:57; Mark 6:4; Luke 4:24\x* \v 45 Tana bona te sara Galilee, na vure iga tara lavipangotia, na pukuna tara tona ghua tana Gougonu ni Lovovule i Jerusalem mara righighi na lei totobo te gonighi ilokana na gougonu.\x - \xo 4:45 \xt John 2:23\x* \p \v 46 Ma Jesus te ghoi oli i Cana ni Galilee, iga te liliua na beti ge wine. I lokana na komu Capernaum, te ghaha sakai na mane nagho ni Rome, ma dalena te vahaghi.\x - \xo 4:46 \xt John 2:1-11\x* \v 47 Tana bona te rongovia Jesus te butu mai tana bubulo i Judea me sara i Galilee, me va itatana me kurutia Jesus ge ke tona kolua i Capernaum, me ke va kisua na dalena te dutu ni mate tua. \p \v 48 Jesus te bosa vania, “Taho siki sakai tamiu ke taluutuniu sakai vamua kau vaevanei na lei butuli mana lei totobo haeharegha.” \p \v 49 Ma gaia te bosa vania Jesus, “Ge na haba, ko tumuriu mai tua inaghona ge ke mate dalegu.” \p \v 50 Ma Jesus te bosa vania, “Ko tona, na dalemu geva ke vola!” Ma gaia na mane nagho te taluutunighi na lei bosana Jesus, ge tona tana komuna. \p \v 51 Tana bona te sakutua oli mua, na balu nina tinoni lutu tara mai sodoa nia na rongorongo, “Na dalemu te vola tua!” \v 52 Agaia te huatira ivei na bona ni aho ia te vuivuni ni ghaota. Ma gaira tara bosa vania, “Na vahaghi te soko itatana tana dani te manana na tangi sakai tana levu ni aho.” \v 53 Mana tamana te ghanaghana olia gaia na bona ia tua Jesus te bosa vania, “Na dalemu ke vola.” Keri ge agaia ma nina binaboli udolu tara taluutunia Jesus. \p \v 54 Aeni eruani nina vaughilala butuli Jesus te gonighi tana bubulo i Galilee, murina te butu mai Judea. \c 5 \s1 Jesus te volara na labe \p \v 1 I murina eni, Jesus te dato Jerusalem ta didira na vaukolu tabu na Jew. \v 2 Ilokana na komu sule Jerusalem, lilighina na mataula ni peo tara vatua nia, “Na Mataula ni Sheep,” te ghaha na kolo, kolua nia ra lima na vaevale, tana leu ni Jew tara holoa nia Bethesda.\f + \fr 5:2 \ft Balu na gegere tabu tara talua Bethzatha.\f* \v 3-4 Me subo na tinoni vahaghi tara koli lokani na vaevale, rana rorodo, rana labe ma rana rapobete.\f + \fr 5:3-4 \ft Ilokana balu na gegere tabu haulaghi tara loghoi na tete 3b-4, \fq Tara pitua na beti te tipotipo, na pukuna balu na bongi nina angel Lord God te mai tana kolo mana tipoa na beti. Murina eni ahei te diki siuvia tana beti te ghaota. \f* \v 5 Sakai na tinoni tadira igaa te vahaghi tua ra tolu hangavulu alu na niulu.\fig Na mane labe kolura na lei tinoni vahaghi tana kolo|alt="Paralysed man, other cripples at poolside" src="LB00307B.TIF" size="col" loc="3-5" copy="LB00307B" ref="5:5" \fig* \v 6 Tana bona Jesus te vaevanea te koli iga, me ghilala na tinoni keri te vahaghi daro ni bona tua, keri ge huatia, “?O liona na uto oli?” \p \v 7 Na tinoni te vahaghi te bosatughu vania, “Ighoe na haba, u mua loghoa siki sakai ke talu hagheu tana kolo tana bona te tipotipo na beti. Tana bona tu tabotabo na haghe ka, mana tinoni te diki haghe tua.” \p \v 8 Ma Jesus te bosa vania, “Ko tapatughuru, mo ko holaa na ghimemu, mo ko sakutua.” \v 9 Tana bona ia tua keri, na tinoni rapo te vola uto me laga, me lokua na ghimena, me vuivunia na sakutua. Hauvaa, na dani te kale iga na vaughilala butuli eni, na Sabbath.\f + \fr 5:9 \fk Sabbath \ft na bongi aheahe ni Jew tana Sarare\f* \v 10 Na pukuna keri, rana mane huhuli ni Jew tara bosa vania na tinoni te uto oli, “Aeni ke na Sabbath, e diua na vetena, ge ko holatia na ghimemu!” \x - \xo 5:10 \xt Nehemiah 13:19; Jeremiah 17:21\x* \p \v 11 Agaia te bosatughu, “Na tinoni te kisu volau te bosa vaniu ge ku lavia na ghimegu mu ku sakutua.” \p \v 12 Agaira tara huatia, “?Ahei na tinoni ia te bosa vanigho ge ko nea te vagha eni?” \v 13 Mana tinoni te uto oli te mua ghilala Jesus, na pukuna te subo ngangata na vure ma Jesus te tona keha. \p \v 14 Mi murina mai, Jesus te sodoa na mane ilokana na bebetena na Valetabu me bosa vania, “Itaeni ighoe to vola tua, ko bei ghoi hahi gea, ke bei kalegho gea na totobo dika au vaa.” \p \v 15 Keri ge na mane te tona me va bosa vanira na habadira a Jesus te kisu volaa agaia. \v 16 Na pukuna keri, rana huhuli ni Jew tara kanahaghinia Jesus, na pukuna te kisu volaa na tinoni tana Sabbath. \v 17 Ma Jesus te bosatughu vanira, “Na Tamagu te lutu haia, mi nau ghua ku lutu mughua!” \p \v 18 Na bosa eni te nera rana huhuli ni Jew ge ra lavilaga vaa ghua ge kara nia liosakai na mateana Jesus. Na mua pukuna vamua te diui na vetena ni Sabbath, mana pukuna te bosa ghua ke a God Tamana, me vagha eni ke me nea heghena te nia kaekage kolu a God. \s1 Nina maana na Dale \p \v 19 Keri ge Jesus te bosa vanira, “Inau tu bosa utuni vanighau, na Dale ke mua tangomana na lutu heghegu, me gonighi vamua na hava te righia te gonighi a Tamana. Na hava te lutua na Mama, na Dale te lutua ghua. \v 20 Na pukuna na Mama te dolovia na Dale te tughunighi vania na lei totobo soko te gonighi. Na Mama ke ghoi tatei vania ghua na lei totobo sule vaa ke gonighi vulei raeni, me ke nighi maro ghua na mangamiu. \v 21 Te vagha na Mama te tughuru vaghinira tara mate me vahera na vola, te vagha ghua na Dale ke vahera na vola ahei te liona. \v 22 Na Mama heghena ke mua detea siki sakai, na pukuna gaia te vahea ghua na Dale na maana ge ke dete. \v 23 Keri ge na lei tinoni soko kara talumavaa na Dale, te vaghaa tara talumavaa na Mama. Ahei tua te mua talumavaa na Dale, te mua talumavaa ghua na Mama te nia vetena mai. \p \v 24 “Inau tu bosa utuni vanighau, rahei tua tara rongovighi na lei bosagu, ma kara taluutunia gaia te niu vetena mai, tara loghoa na vola kasila. Agaira kara mua ghoi detera nia ghua na lei paludira, me sogha vulea tua na mate vaa tana vola. \v 25 Inau tu bosa utuni vanighau, na bona ni bongi ke mai, me sara mai tua itaeni, arahei tara mate kara rongovia na talama ni mangana na Dalena God. Agaira tara rongovia kara ghoi vola oli. \v 26 Te vaghaa na Mama te pukulaghinia na vola heghena, te vagha ghua te vahea na Dalena, ge ke puku ni loghoana na vola itatana heghena ghua. \v 27 Ma God te vahea ghua na maana ni deteadira na lei tinoni, na pukuna gaia na puku ni Dale Tinoni heghena ghua. \v 28 Kau bei nia hare te vagha eni. Na bongi ke mai tana bona gaira udolu tara mate, kara rongovia na talama ni mangana, \v 29 ma kara nia tughuru oli tana lei tavughidira. Agaira tara kabu maemane, kara tughuruoli vania na vola kasila, ma gaira tara kabu dika, kara tughuruoli tana totoro kasila.\x - \xo 5:29 \xt Daniel 12:2\x* \v 30 Ku mua tangomana na goniana na hava ta nigua na maana heghegu. Mi nau tu dete taonia na hava God te bosa vaniu, keri ge nigua na dete te maemane, na pukuna inau tu taonia vamua na hava te liona gaia te vetenau mai, te mua liogu heghegu. \s1 Nina tughunitate Jesus \p \v 31 “Ke vagha ku bosatateu ta nigua na levu heghegu ke, na hava tu bosaa kara mua lavipangotia vagha na utuni.\f + \fr 5:31 \ft Nina vetena Moses tara ghaghua ge kara mua rongovia na tutugu ni siki sakai, sakai vamua erua pe tolu na tinoni tara bosa na tutugu te utuni. Righia Eruani na Buka Vetena 17:6, 19:15; Matthew 18:16\f* \v 32 Hauvaa ma siki sakai so iga te bosatateu ta nigua na levu, mi nau tu ghilala na hava te bosau nia te utuni. \v 33 Ighau tau nira vetena nimiu na lei tinoni holabosa ge kara varongohia John Vulitabu, ma gaia te nia bosatatea na utuni.\x - \xo 5:33 \xt John 1:19-27; 3:27-30\x* \v 34 Hauvaa, mana puku ni tughunitate vaniu inau te mua va mai tana tinoni, mu bosaa eni vamua ge kau vola. \v 35 John te vagha na bulu te ruruhu me marara, mi ghau tau nia togotogo nina marara na pile bona vamua. \v 36 Hauva mi nau tu loghoa nigua na tughunitate te haba va te nia hevei John, gaighi raini na lei nigua na tarai mana vaughilala butuli. Na Mama te vaheu mai na lei lutu, ge ku lutui. Raini soko tara tughunitate utoa na Mama te niu vetena mai. \v 37 Mana Mama heghena, te niu vetena mai, te bosatatea ta nigua na levu soko. Ighau tau mua rongovia na bosana mau mua righia na matana,\x - \xo 5:37 \xt Matthew 3:17; Mark 1:11; Luke 3:22\x* \v 38 mau mua lavipangotia nina rongorongo tana tobamiu, na pukuna tau mua taluutuniu inau, agaia te niu vetena mai. \p \v 39 “Au naunaui na lei Gegere Tabu na pukuna tau ghanaghana ke, ma kau sodoa iga na vola kasila ilokana. Na lei Gegere Tabu raini tara tughunitateu inau, \v 40 hauvaa mau mua ghanaghana mavaa na mai tagua ge ku heghau na vola kasila eni. \p \v 41 “Inau tu mua kenea na holouto ni tinoni, \v 42 na pukuna inau tu ghilala na vata ni tinoni vaghamiu, mu ghilala tau mua dolovia God tana tobamiu. \v 43 Inau tu mai ta nina maana Tamagu, mi ghau tau mua lavipangotiu. Hauva mana bona siki sakai ke mai ta nina maana heghena ke, geva kau lavipangotia. \v 44 Au liona kau lavia na holouto ni tinoni tamiu heghemiu, mau mua tabotabo ge kau lavia na holouto itatana gaia vamua te God. Na pukuna keri te vahola ngangata ge kau taluutuniu! \p \v 45 “Kau bei ghanaghana gea inau ku hurutaboghau ta Tamagu. A Moses tau varava itatana, agaia keri ke hurutaboghau. \v 46 Ke vagha kau puku ni taluutuniana Moses ke, ma kau taluutuniu ghua inau, na pukuna gaia te tughunitateu inau ta nina gegere. \v 47 ?Mana pukuna tau mua taluutunia na hava Moses te gerea ke, mi vei kau nea na taluutuniana na hava tu bosa vanighau?” \c 6 \s1 Jesus te kutira e lima na togha \r (Matthew 14:13-21; Mark 6:30-44; Luke 9:10-17) \p \v 1 Mi murina eni, Jesus te sogha halavu tana kolokama ni beti i Galilee, tara holoa nia ghua Tiberius. \v 2 Me subo na vure tara tumuria na pukuna tara vaevanei nina lei butuli tana kisu utoadira tara vahaghi. \v 3 Ma Jesus te dato tana ghotu me sopou kolura nina vaovarongo. \v 4 Na bona ni Gougonu ni Lovovule te dutu tua. \p \v 5 Jesus te rei kolili me vaevanera na vure subo tara mai tatana, keri ge huatia Philip, “?Ivei ka va pelu vanga ge ke manadira na vure raini?” \v 6 Jesus te bosa eni te tabotaboa Philip. Gaia te ghilala sokoa tua na hava ke gonia. \p \v 7 Philip te bosatughu vania, “Ke vagha sopa tinoni kara tangosakai pile ke, ma ka nighi pelu vanga mughua ke vulea alu na vula na peluna na tinoni lutu\f + \fr 6:7 \ft Greek: erua hangalatu na denarius. Na matena na tinoni lutu te vagha sakai na denarius sakai na bongi.\f* ge ke manadira!” \p \v 8 Ma sakai tadira nina vaovarongo Jesus, na ahana Andrew, a tahina Simon Peter, te bosa vania Jesus, \v 9 “Na garimane pile eni te loghoi e lima na berete me rua na igha, hauva me ke mua ghoi tangomana na manadira na vure raini.” \p \v 10 Jesus te bosa vanira, “Bosa vanira ma kara sopou na vure subo.” E lodu gaa na buburu ge rana vure tara sopou igaa. Mi lokana na kokolu keri te manana ra lima na togha ni mane ghua. \v 11 Jesus te lavighi na berete, me holoutoa God, me tuvalighi vanira na vure tara sopou. Me vagha ghua te nei gaa na igha. Ma gaira udolu tara vanga polo ra mahu. \v 12 Tana bona tara vanga mahu soko tua Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Kau vahikolui na pilepile vanga sasani, ge ka bei soni leaa gea na hava te au!” \v 13 Ma gaira tara vahikolui na lei pilepile vanga te au mara vonughighi e hangavulu rua na kei na vure tara ghani sanighi tana lima na berete.\fig |alt="Disciples gather the left-over food" src="DN00443b.tif" size="col" loc="end 13" copy="DN00443b" ref="John 6:13" \fig* \p \v 14 Imurina na vure subo tara righia na vaughilala butuli te gonia Jesus eni, ge ra ghaghua, “E utuni sughua, gaia eni na Prophet ta pitudilaa ke mai tana maramana.” \v 15 Ma Jesus te ghilala agaira tara dutu ni lotiana, ge kara kurutia ma kara talua ge ke didira vunaghi haba. Na pukuna keri, Jesus te sakeraghi me dato heghena tana ghotu. \s1 Jesus te sakutua vuvungana na kolokama ni beti \r (Matthew 14:22-33; Mark 6:45-52) \p \v 16 Te nulavi ghana mai, nina lei vaovarongo Jesus tara horu tana kolokama. \v 17 Mete pungi tua, ma Jesus te mua mai mua, agaira tara haehaghe tana tiola ni Jew mara oli halavu tana kolokama va i Capernaum. \v 18 Mi taeni na ghuri sule te mai, me tipoa na beti me karaha. \v 19 Tana bona na lei vaovarongo tara voevohe halavu te dutuvia ra rua pe tolu na togho ni ghoto,\f + \fr 6:19 \fk rua pe tolu na togha ni ghoto \ft Greek - erua hangavulu lima pe tolu hangavulu na stadia.\f* tara righia Jesus te sakusakutua tana vuvungana na beti. Me mai lilighina na tioladira, ma gaira tara mataghu mate. \v 20 Ma Jesus te bosa vanira, “Kau bei mataghu! Inau so!” \v 21 Ma gaira tara lavihaghe togotogoa tana tiola. Me mina vaso me sara longa na tiola tana komu tara liona na va iga. \s1 Jesus na berete ni vola \p \v 22 Te roropo ghana mai, na vure tara ghahara mai levuna na kolokama tara ghilala sakai vamua na tiola te ghaha iga. Agaira tara ghilala ghua Jesus te mua haehaghe kolura nina vaovarongo, me mua nira udukolu. \v 23 Na lei tiola keha tara va mai Tiberius, tara sara longa lilighina na bona na vure tara ghania iga na berete imurina te bosautoa na Lord. \v 24 Na bona na vure tara ghilala Jesus ma nina vaovarongo tara taghara iga, agaira tara haghelighi na lei tiola mara va kenea Capernaum. \v 25 Tana bona na vure tara sodoa Jesus i levu ni kolokama, agaira tara bosa vania, “?Tarai, te ghuanigha to sara mai iani?” \p \v 26 Jesus te bosa tughu vanira, “Inau tu bosa utuni vanighau, au keneu na pukuna tau vanga berete mau mahu, na mua pukuna tau ghilalai nigua na lei vaughilala butuli. \v 27 Kau bei lutu matena na vanga talutaghaa, ma mughua kau lutu laga vania na vanga ge ke heghau na vola kasila. Inau, na Dale Tinoni, ku vaheghau na vanga eni, na pukuna God na Mama te vaheu na maana ge ku nea.” \p \v 28 Ma gaira tara huatia, “?Na hava kai nea ge kai gonia na hava te liona God?” \p \v 29 Jesus te bosa tughu vanira, “Na hava te liona God ge kau gonia ke, kau taluutuniu agaia te niu vetena mai.” \p \v 30 Ma gaira tara huatia, “?Na hava na butuli ia ko gonia ma kai righia ge kai taluutunigho? ?Mana hava ko gonia vanighai? \v 31 Na lei kukuamami tara ghania na vanga, tara holoa nia ‘na manna’, tana bona mamaha taho igaa na beti mana ghai, te vagha na gegere tabu te bosa, “Agaia te vahera na berete ni kokou mara ghania.”\f + \fr 6:31 \fk Manna \ft Tana bona na vure ni Jew tara ghahaa tana bona mamaha, God te nighi vetena vanira na vata ni Vanga tara holoa nia, ‘Na manna.” Manna na vanga te pile me pura me manilu. Tughu bongi na vure tara sodoi na manna tana pari, sakai vamua na Sabbath. Righia Buka Rughuhoru 16:4-18, 31-34; Buka Nehemiah 9:15; Buka Linge 78:24-25.\f* \p \v 32 Jesus te bosa vanira, “Inau tu bosa utuni vanighau, Moses te mua hera na vanga te butu mai kokou, ma Tamagu vamua te vahera. Mi taeni, gaia te vaheghau na puku ni berete te butu mai kokou. \v 33 Na berete utuni nina God ke, gaia te butu mai kokou, me vahera na vola rana vure tana maramana.” \p \v 34 Agaira tara bosa vania, “Ighoe na haba, ko vaheghai haia na berete keri.” \p \v 35 Jesus te bosa vanira, “Inau na berete ni vola. Ahei ke mai tagua ke mua ghoi vitolo, ma hei ke taluutuniu ke mua ghoi haga inu ghua. \v 36 Mi nau tu bosa soko vanighau te vagha eni, “Mi ghau tau vaevaneu tua mau mua taluutuniu.” \v 37 Agaira te vaheu mai Tamagu kara mai tagua, mu ku mua ghoi soni kehara, \v 38 na pukuna inau tu horu mai kokou ge ku taonia na liona na Tamagu te niu vetena mai. Mu mua mai ge ku taonia na liogu. \v 39 Ma eni gaia na liona Tamagu, gaia te niu vetena mai ke, ge ku bei ghoi sivilaghinira rahei te vaheu mai tua, mi nau ku tughuruvaghini olira tana bongi sosoko. \v 40 Na Tamagu te liona ge agaira udolu tara righighilalau inau na Dale, mara taluutuniu, kara loghoa na vola kasila. Mi nau ku tughuruvaghini olira tana bongi sosoko.” \p \v 41 Na vure tara vuivuni ni pasapasaana na pukuna te bosa ke, “Inau na berete tu butu mai kokou.” \v 42 Keri ge ra bosa, “?Na tinoni eni a Jesus dalena Joseph, ina sughua? Ighita ta ghilalara so tamana ma tinana. ?E ghua ge bosa itaeni ke, ma gaia te butu mai kokou?” \p \v 43 Ma Jesus te bosa tughu vanira, “Kau bei pasapasaghau heghemiu. \v 44 Ke mua mai siki sakai tagua mana Mama mughua ke hulia mai tagua, mi nau ku tughuru vaghini olia tana vola tana bongi sosoko. \v 45 Sakai tadira rana prophet te gerea, ‘God ke taraira na lei tinoni soko.’ \x - \xo 6:45 \xt Isaiah 54:13\x* Arahei tara rongovia mara naunau itatana na Mama, kara mai tagua. \v 46 Taho siki sakai te righia tua na Mama, sakai vamua inau heghegu tu butu mai ta God. \v 47 Inau tu bosa utuni vanighau, ahei te taluutuniu te loghoa tua na vola kasila. \v 48 Inau na berete ni vola! \v 49 Rana lei kukuamiu tara ghania na vanga tara holoa nia ‘na manna’ tana bona mamaha, hauva ma gaira tara mate so. \v 50 Ma hei te ghania na berete te butu mai kokou, ke mua mate. \v 51 Inau na berete ni vola tu butu mai kokou. Ahei ke ghania na berete eni ke vola kasila. Na berete eni ke na huligu mu ku vahera rana vure tana maramana ge kara nia vola.” \p \v 52 Aeni te vuivunina na hughuhughu ighobudira, ge ra huahuati, “?Ivei ke nea na vaheada na hulina ge ka ghania?” \p \v 53 Ma Jesus te bosa vanira, “Inau tu bosa utuni vanighau, ma ge kau mua ghania na huligu ma kau mua inuvia na ghabugu inau, na Dale Tinoni ke, ma kau mua loghoa na vola ilokamiu. \v 54 Ahei tua ke ghania na huligu me ke inuvia na ghabugu ke loghoa na vola kasila, mi nau ku tughuruvaghinia tana bongi sosoko. \v 55 Na pukuna na huligu ke na puku ni vanga mana ghabugu na puku ni inu. \v 56 Ahei tua ke ghania na huligu me ke inuvia na ghabugu tara kabu itagua inau, mi nau itatana gaia. \v 57 A Tamagu te niu vetena mai, gaia na puku ni vola. Mi nau tu vola na pukuna gaia. Te vagha ghua, ahei ke ghaniu ke vola na pukuna inau. \v 58 Inau tu mua vagha na vanga tara ghania na lei kukuada mi murina mai mara mate soko tua. Inau na berete te butu mai kokou. Ahei ke ghania na berete eni ke vola kasila.” \v 59 Jesus te bosai na lei totobo raini tana bona te tarai tana Vale kokoeliulivuti ni Jew i Capernaum. \s1 Balu na vaovarongo tara sania Jesus \p \v 60 Subo tara tumuria Jesus tara rongovia mara ghaghua, “E vahola ngangata na tarai vaghani raeni. ?Ahei ke holopangotighi?” \p \v 61 Ma Jesus te ghilala kalea tara nia bosa ngulungulu nina bosa ni tarai, ge ghaghua vanira, “?Ivei tea, e dikalaa na liomiu na lei totobo raeni ge au lioni saniagu? \v 62 ?Na hava kau ghanaghana, tana bona kau righiu inau na Dale Tinoni ku ghoi pulohi dato i kokou? \v 63 Na Tarunga Tabu te nia hevei na vola maurihali. Ma nina maana na tinoni ke mua vulea siki totobo. Na lei bosa tu bosai vanighau te nia hevei mai nina Tarunga God, mara vaheghau na vola. \v 64 Hauva mana balu itamiu tara mua taluutuniu.” (Jesus te ghilala tana vuivuni ahei tadira tara mua taluutuni ma hei tadira ke peroa.) \v 65 Ma gaia te bosa me ghaghua, “Aeni na puku ni ghanaghana iga ge u bosa vanighau ke mua mai ahei tagua, ge teke mua holaa mai na Mama itagua.” \p \v 66 Na pukuna eni subo tadira tara tumuria Jesus tara sania, mara hove na saritaoniana. \v 67 Keri ge huatira ra hangavulu rua nina manevetena, “?Mi vei tea ighau, au liona ghua na tona saniagu?” \p \v 68 Ma Simon Peter te bosa tughu vania, “?Lord, ta hei kai vaa, na pukuna ighoe vamua to loghoi na lei bosa ni vola kasila? \x - \xo 6:68 \xt Matthew 16:16; Mark 8:29; Luke 9:20\x* \v 69 Ighai tai taluutuni, mi ghai tai ghilalaa ghua, ighoe na Tinoni Tabu to butu mai ta God.” \p \v 70 Ma Jesus te bosa tughu, “?Inau tu vilighau ighau hangavulu rua, hauva ma sakai tamiu na tidalo!” \v 71 Agaia te bosaa Judas na dalena Simon Iscariot. Sakai vamua gaia sakai tadira ra hangavulu rua manevetena, agaia igeva ke peroa. \c 7 \s1 Jesus ma rana lei tahina \p \v 1 Mi murina eni, Jesus te tona kolili tana bubulo i Galilee. Me mua liona ge ke ole kolili tana bubulo i Judea na pukuna rana lei habadira na Jew kakeri tara liona na mateana. \v 2 Mi tana bona na Gougonu ni Vaevale\f + \fr 7:2 \fk Gougonu ni Vaevale \ft Rana Jew tara ghanaghana olina na lei bongi idania na lei kukuadira tara ghahaa tana bona mamaha ilokadira na lei vaevale. Righia Buka Vetena 23:34; Eruani Vetena 16:13\f* te dutu mai tua. \v 3 Mana lei tahina Jesus tara bosa vania, “Ko sania na komu eni mo ko tona Judea, keri ge rahei tara taonigho kara vaevanei na lei totobo to gonighi. \v 4 Ahei tua ke lada na ahana ke, ke mua tangomana poloana na hava te gonighi. Ge ke vagha ko gonighi na lei totobo raini ke, ge ko va tategho heghemu tana maramana.” \v 5 (Tara bosa raini ke, na pukuna tara mua taluutunia gaia, sakai vamua gaira tara puku ni tahina Jesus.) \p \v 6 Ma Jesus te bosa vanira, “Nigua na puku ni bona te mua mai mua. Mana lei bona ni aho soko te maheboa vanighau. \v 7 Na lei tinoni ni maramana te mua kanahaghi nighau ighau, mi nau te kanahaghiniu, na pukuna tu bosa vanira haia na lei gehegehedira te dika. \v 8 Kau tona ighau tana gougonu. Inau ku mua tona na pukuna nigua na puku ni bona te mua sara mai mua.” \v 9 I murina te bosai raini, Jesus te ghaha olia so i Galilee. \s1 Jesus te tarai tate tana Valetabu \p \v 10 Mi muridira tara tona tua na lei tahina tana gougonu eni, Jesus ghua te tona, hauva me mua tona tate, e tona polo vamua. \v 11 Na lei habadira na Jew tara mai kenekenea tana gougonu mara huatira tara subo, “?Ivei gaia?” \v 12 Me sule ngangata na bosa vaevare ighobudira na vuresubo vania Jesus. Na balu tara bosa, “Agaia na tinoni uto,” mana kehana tara ghaghua, “Taho, e hulihahira na vure subo.” \v 13 Me taho ahei ke bosa tatea, na pukuna tara mataghunira na habadira na Jew. \p \v 14 E dutu ni ghobu tua na gougonu ma Jesus te tona tana Valetabu me vuivuni tarai. \v 15 Na lei habadira na Jew tara nia hare ngangata mara ghaghua, “?Ivei tea ge manaha vule na mane eni, te mua haghevia so siki naunau?” \p \v 16 Ma Jesus te bosatughu, “Na hava tu nia tarai te mua nigua na manaha heghegu, mete vaheu mai God te niu vetena mai. \v 17 Ahei tua te ghanaghana ni goniana na hava te liona God, ke ghilala na hava tu nia tarai te butu mai ta God, pi ta nigua na maana heghegu. \v 18 Na tinoni te ladavaghinia nina na tarai heghena, te kenea vamua na bosautoana tana tinoni. Ma hei te liona ge ke ladavaghinia gaia, te niu vetena mai te utuni, me taho na kiko itatana. \v 19 A Moses te vaheghau na Vetena, hauva me taho ahei tamiu ke taonia. ?Mi vei tea ge au liona na labuagu?” \p \v 20 Na vure tara bosatughu vania, “Na tidalo dika ilokamu! ?Ahei te ghanaghana ge ke labugho?” \p \v 21 Jesus te bosa vanira, “Inau tu gonia sakai na butuli, mi ghau udolu tau nia hare. \v 22 Mi ghau tau lutu tana Sabbath tana bona kau taonia na vetena nina Moses vania na pahevaughilala. (Na vetena keri te mua vuivuni mai ta Moses, hauva te va mai tadira na lei kukuada idania.)\x - \xo 7:22 \xt Vuivuni 17:10; Buka Vetena 12:3\x* \v 23 ?Ke vagha tau pahevaughilalana na meomeo tana Sabbath ge kau mua hughua nina vetena Moses ke, na hava na pukuna ge au rutu vaniu tana bona tu kisu vola na tinoni tana Sabbath? \x - \xo 7:23 \xt John 5:9\x* \v 24 Kau bei dete taonia na hava tau righia. Kau dete taonia vaso na hava te maemane tana matana God.” \s1 ?A Jesus sughua na Messiah? \p \v 25 Na balu tinoni ni Jerusalem tara ghaghua, “?Ivei tea, gaia eni na tinoni na lei haba tara tabotabo ni labuana? \v 26 Kau righia! Agaia te kokoe tate tana vure subo mara mua kokoe pungisia! ?Ra ghilala kale utoa sughua agaia na tinoni eni te Messiah? \v 27 Ma ghilala udolua ighita ivei te va mai na tinoni vaghana eni. Mi tana bona ke mai na Messiah, taho ahei ke ghilala ivei ke va mai.” \p \v 28 Tana bona Jesus te tarai tana Valetabu me nia ghaeghahe na manga sule me ghaghua, “?Au ghilala utou sughua mau ghilala ivei tu va mai? Inau tu mua mai ta nigua na maana heghegu. Ahei te niu vetena mai te utuni. Ighau tau mua ghilala, \v 29 mi nau tu ghilala na pukuna inau tu butu mai tatana ma gaia te niu vetena mai.” \p \v 30 Mana balu na vure tara tabotabo ni lotiana hauva me taho ahei ke lotia, na pukuna nina na bona ni bongi te mua sara mai mua. \v 31 Me subo itadira na vure subo tara taluutunia mara ghaghua, “Agaia na Messiah sughua! Na pukuna, e taho ahei ke mai, ke gonighi te subo vaa na butuli vulea na tinoni eni.” \s1 Na malaghai tara vetenara ge kara lotia Jesus \p \v 32 Na lei Pharisee tara rongovira na vure subo tara nia vaevare na tutuguna Jesus, ge agaira mana lei manesukaghi kamanagho tara nira vetena na balu malaghai ge kara lotia. \v 33 Ma Jesus te bosa vanira, “Inau ku ghahau itamiu na pile bona, keri ge ku va righia agaia te niu vetena mai. \v 34 Igeva kau keneu ma kau mua sodou na pukuna kau mua tangomana na vaa ga ighau ivei ku ghahau.” \p \v 35 Na lei habadira na Jew tara bosabosa ighobudira heghedira, “?Ivei tua te dutu ni va ge ka mua sodoa? ?Agaia ke tona tana lei komudira na vure Greek, tara haghara iga kulada na vure, me ke taraira na vure ni Greek? \v 36 E bosa gaia ke, ‘Mi ghita ka kenea ma ka mua sodoa.’ Me bosa ghua ke, ‘Mi ghita ka mua tangomana na vaa ivei te ghaha.’ ?Na hava te ghanaghanaa?” \s1 Na beti ni vola \p \v 37 Tana dani mava ngangata, na sosokona na Gougonu ni Vaevale, Jesus te tughuru dato me bosa ghaeghahe me ghaghua, “Ahei ke haga inu ke, mai tagua me ke inu.\x - \xo 7:37 \xt Buka Vetena 23:36\x* \v 38 Te vagha na gegere tabu te bosa, ‘Ahei ke taluutuniu ke mana beti tavetave ni vola ke tave mai tana tobana.’” \x - \xo 7:38 \xt Ezekiel 47:1; Zechariah 14:8\x* \p \v 39 Jesus te bosa eni te kokoehia na Tarunga Tabu, ge arahei kara taluutunia geva kara lavia. Tana bona keri na Tarunga tara mua nia hevei mai mua na pukuna Jesus te mua dato mua tana rongoragha. \s1 Vilivoka ighobudira na vuresubo \p \v 40 Na balu tinoni tadira na vure subo tara rongovia te kokoe ge ra bosa, “Na tinoni eni te Prophet sughua!” \v 41 Na balu tara ghaghua, “Agaia na Messiah!” \p Mana kehana tara ghaghua, “Na Messiah ke mua rughuhoru mai i Galilee! \v 42 Na pukuna na gegere tabu te bosa ke, na Messiah ke vaivarina na vunaghi haba David, ma gaia ke sivuragha i Bethlehem, na komuna David.” \x - \xo 7:42 \xt 2 Samuel 7:12; Micah 5:2\x* \v 43 Mana vure subo tara tuva voka na pukuna Jesus. \v 44 Na balu tadira tara liona na lotiana, hauva me taho hei ke tabea. \s1 Na lei habadira na Jew tara mua taluutuni \p \v 45 Tana bona na lei malaghai tara pulohi mai, na lei manesukaghi kamanagho marana Pharisee tara huatira, “?Ivei tea ge au mua lavia mai?” \p \v 46 Rana kisumate tara bosatughu, “E taho siki sakai ke kokoe vagha na tinoni eni!” \p \v 47 Na lei Pharisee tara huatira, “?E gueguelo ghau? \v 48 ?Ivei tea, au ghilala sughua siki haba pa siki Pharisee ke taluutunia gaia? \v 49 Na vure kiri tara taluutunia na pukuna tara mua manahana nina vetena Moses, vagha keri ge nina bosakau God vuvungadira!” \p \v 50 Nicodemus, sakai tadira rana Pharisee, agaia te va righia tua Jesus nagho va.\x - \xo 7:50 \xt John 3:1-2\x* Agaia te bosa vanira na balu me ghaghua, \v 51 “Taonia dida na Vetena ke, ma ka mua tangomana na dete taboana na tinoni, ge ta ka mua rongovia ma ka mua kene sodoa na hava te gonia.” \p \v 52 Agaira tara bosa tughu, “?Ighoe ghua na tinoni ni Galilee? Ko idumia na Gegere Tabu mo ko righia iga, e taho mua siki prophet ke va mai Galilee.” \p \v 53 Soko, gaira tara sopa pulohi tana komudira.\f + \fr 7:53 \ft Balu na gegere tabu tana leu ni Greek tara mua loghoa na tutugu eni vania na vaivine te ngelengele. \f* \c 8 \s1 Na vaivine ngelengele \p \v 1 Ma Jesus te tona dato tana ghotu ni Olive. \v 2 Te ropoghana mua, Jesus te ghoi pulohi tana Valetabu. Na vure tara savukolu kililia, ge sopou horu me vuivuni taraiadira. \v 3 Na lei manetarai ni vetena nina Moses mana lei Pharisee tara lavia mai na vaivine tara sodoa te ngelengele, mara tughuruvaghinia i ghobudira. \v 4 Ma gaira tara bosa vania Jesus, “Tarai, na vaivine eni tara sodoa te ngelengele. \v 5 Ta dida na vetena ke, Moses te vetenaghita ge na vaivine te ghaghua iga ke, ka peta matea mughua.\x - \xo 8:5 \xt Buka Vetena 20:10; Eruani Vetena 22:22-24\x* ?Na hava ko bosa ga ighoe itaeni eni?” \v 6 Ra bosa eni ge kara liupegoa Jesus, ge kara tangomana na huruana. Ma Jesus te taoraghi horu tana pari me nia gegere na gigirina. \p \v 7 Agaira tara tughuru so ge ra huatia nia na lei huahuati, ma Jesus te tapatughuru me bosa vanira, “Ahei tua tamiu ke mua palugha ke, me ke peta nia na vuivuni ni vatu na vaivine eni.” \v 8 Keri ge ghoi taoraghi oli so, me ghoi gegere tana pari. \p \v 9 Tana bona tara rongovia eni, gaira tara sopa vei sikivi, sakai ma sakai na tonikama tara diki tona. Ma Jesus vamua te ghaha kolua na vaivine, te tughuru so. \v 10 Agaia te ghoi tughuru dato ge bosa vania, “?Vaivine, ivei tua gaira tara hurugho? ?E taho ahei ke detekalegho?” \p \v 11 Na vaivine te bosatughu, “Maghutu, e taho siki sakai.” \p Ma Jesus te bosa vania na vaivine, “Inau ghua ku mua detegho. Ko tona, mo ko bei ghoi palugha gea.” \s1 Jesus na buluna na maramana \p \v 12 Ma Jesus te ghoi kokoe vanira na vure subo me ghaghua, “Inau na buluna na maramana. Ma ge ko taoniu ke, mo ko mua sakutua va tana pungi, na pukuna ighoe to loghoa tua na bulu ke hegho na vola.” \x - \xo 8:12 \xt Matthew 5:14; John 9:5\x* \p \v 13 Na lei Pharisee tara bosa vania, “Ighoe vamua to bosa tategho heghemu, keri ke, mana hava to bosai te mua utuni, na pukuna e taho siki sakai ghua ke bosaa na hava nimua na tughunitate te utuni.” \x - \xo 8:13 \xt John 5:31 \x* \p \v 14 Jesus te bosatughu vanira, “Sakai vamua tu bosatateu heghegu, na hava tu bosai te utuni, na pukuna inau tu ghilala ivei tu va butu mai, mi vei ku ghoi va. Mi ghau tau mua ghilala ivei tu va butu mai, mi vei ku ghoi va ghua. \v 15 Ighau tau deteu nia na manaha ni tinoni, mi nau tu mua detea siki tinoni. \p \v 16 “Ma ge tuku detea siki sakai, a nigua na dete ke utuni, na pukuna e mua inau heghegu tu detea, mana Mama, te niu vetena mai, te ghaha itagua. \v 17 A nimiu na vetena te ghaghua, tana bona erua na tinoni koro nia kokoe sakaisonikolu ta didira na tutughu ke, te utuni.\x - \xo 8:17 \xt Eruani Vetena 19:15\x* \v 18 Inau tu talutateu heghegu, ma Tamagu te niu vetena mai te bosa tateu ghua inau.” \p \v 19 Agaira tara huatia, “?Mi vei gaia Tamamu?” \p Jesus te bosatughu vanira, “Na pukuna ighau tau mua ghilalau inau, mau mua ghilalaa ghua Tamagu. Ge ta kau ghilalau inau ke, ma kau ghilalaa ghua so Tamagu.” \v 20 Jesus te bosai na bosa raini tana bona te tarai tana Valetabu, ilokana na voki tara talui ga na kei ni heveioli. Me taho ahei ke lotia iga, na pukuna nina bona te mua sara mua. \s1 Kau mua tona iga ivei ku va \p \v 21 Ma Jesus te ghoi bosa vanira so, “Inau ku tona keha, mi ghau kau keneu, ma kau nia mate na palumiu. Kau mua tangomana na mai iga ivei ku va.” \p \v 22 Na habadira na Jew tara bosa heghedira, “?Ivei tea, ke va labumatea heghena? ?Eghua ge bosa ke, ‘Kau mua tangomana na mai iga ivei ku va?’” \p \v 23 Jesus te bosatughu, “Ighau tau nina na maramana iani pari sarana, mi nau tu butu mai kokou. Ighau tau tinonina na maramana eni, me taho inau. \v 24 E vagha keri ge u bosa vanighau, ‘Kau nighi mate kolu na lei palumiu.’ Mi ghau kau mate sughua kolui na lei palumiu ge ta kau mua taluutuniu, ‘Inau tua ahei tu bosa tateu heghegu.’” \p \v 25 Ra huatia, “?Ahei ighoe?” \p Ma Jesus te bosatughu, “Inau tu bosa sokoa vanighau tua tana vuivuni. \v 26 Inau tu loghoi te subo na kokoe vuvungamiu te manana ku hurughau nia. Hauva mi nau tu bosa tatei vamua vania na maramana na hava tu rongovia mai tatana ahei te vetenau mai, ma gaia te bosa na hava te utuni.” \p \v 27 Ma gaira tara mua ghilala kalea Jesus te kokoea vanira na Mama. \v 28 Keri ge bosa vanira, “Tana bona kau taludatou inau, na Dale Tinoni, tana ghaivavala, ge kau ghilala ‘Inau sughua gaia.’ Keri ge kau ghilala ghua tu mua gonia heghegu siki totobo ta nigua na maana heghegu, mu bosai vamua na lei totobo te taraiu nia Tamagu. \v 29 Ma gaia te niu vetena mai te ghaha itagua, e mua saniu heghegu tua na pukuna tu gonighi haia na hava te nighi togotogo.” \v 30 Ra subo itadira tara rongovia Jesus te bosai na lei totobo raini, tara taluutunia. \s1 Arahei tara taotaonighi nina lei tarai Jesus kara tatavahale \p \v 31 Ma Jesus te bosa vanira rahei tara taluutunia, “Ke vagha kau taonia nigua na tarai ke, mi ghau tau puku nigua na vaovarongo. \v 32 Ighau kau ghilala na utuni, mana utuni ke va tatavahale ghau.” \p \v 33 Agaira tara bosatughu vania, “Ighai tai vaivarina Abraham, mai mua seka vania hei. ?Na hava to ghanaghana ge o bosaghai nia, ‘Igeva kau tatavahale?’” \x - \xo 8:33 \xt Matthew 3:9; Luke 3:8\x* \p \v 34 Jesus te bosatughu vanira, “Inau tu bosa utuni vanighau, arahei tara tangohahi tara seka vania na palu. \v 35 Na seka te mua baebase tana binaboli, mana dale te baebase kasila. \v 36 Keri ge teke tatavahale na Dalena God ke, mau puku ni tatavahale tua. \v 37 U ghilala ighau na lei vaivarina Abraham, hauva mana balu itamiu tara liona na labuagu na pukuna tau mua lavipangotighi nigua na bosa ni tarai. \v 38 U bosai vanighau na lei totobo tu righighi tana bona tu ghaha kolua Tamagu, hauva mi ghau tau gonighi so na lei totobo te bosai vanighau tamamiu.” \p \v 39 Ra bosa vania, “A tamamami ke, a Abraham!” \p Ma Jesus te bosa vanira, “Ma ge kau puku ni dalena Abraham ke, ma kau taonia nina nilabu te uto. \v 40 Inau tu tughunitate vanighau na utuni tu rongovighi mai ta God, hauva mau liona na labuagu. E mua gonighi Abraham te vaghai raeni. \v 41 Taho, ighau tau taonia na hava te gonia na puku ni tamamiu.” \p Ma gaira tara bosa vania, “God heghena vamua Tamamami tai loghoa, mi ghai ke na lei puku ni dalena.” \p \v 42 Jesus te bosa vanira, “Ke vagha ke puku ni Tamamiu God ke, mi ghau kau doloviu, na pukuna inau tu butu mai ta God, mi taeni inau tua iani. Inau tu mua mai ta nigua na maana heghegu, ma God te niu vetena mai. \v 43 Au mua manahana na hava tu bosa, na pukuna tau mua tangomana na rongo vakodoana nigua na bosa ni tarai. \v 44 Ighau ke na lei dalena tamamiu, a Satan, mau liona na taoniana na lei totobo dika te lioni a Tamamiu. Tana vuivunina mai ke agaia na tinoni labupolo, me nia hughu na utuni, na pukuna te taho na utuni tatana. Tana bona te pegopego, agaia te gonighi na lei gehegehe taonia na nilabuna, na pukuna agaia na kiko, mana tamadira rana sorisori udolu. \v 45 Keri ge, tana bona inau tu nia bosa na utuni, kau mua taluutunia na hava tu bosa vanighau. \v 46 ?Ahei tamiu ke huru kaleu tu kabalaghi tana palu? ?Me vagha ku kokoehia na utuni, ivei tea ge au mua taluutuniu? \v 47 Ra nina vure God tara rongovighi na lei bosana. Vaho ge kau mua varongohighi na pukuna tau mua nina vure God.” \s1 Jesus ma Abraham \p \v 48 Ma gaira tara bosa vania Jesus, “Na hava tai bosa te utuni, ‘Mi ghoe na tinoni ni Samaria, mo loghoa na tidalo dika ilokamu.’” \p \v 49 Jesus te bosa tughu, “E taho na tidalo dika ilokagu! Inau tu nia kikinima Tamagu, mi ghau tau mua niu kikinima. \v 50 Inau tu mua liona na talumavaagu heghegu. Hauva ma gaia iga sakai te liona na talumavaagu, ma gaia ke dete. \v 51 Inau tu bosa utuni vanighau, ahei tua ke rongovi taonighi nigua na lei bosa ni tarai, ke mua ghoi mate tua.” \p \v 52 Ma gaira tara bosa vania, “Ai ghilala utoa itaeni na tidalo dika sughua ilokamu! Abraham te mate tua, mana lei prophet tara mate ghua, hauva mo bosa ke, ma hei tua ke rongovi taonighi nimua na lei bosa ni tarai ke mua ghoi mate tua. \v 53 ?Ivei tea, to ghanaghana ighoe ke mo haba vulea kukuada Abraham, gaia te mate tua, mana lei prophet ghua tara mate? ?Ma hei ghoe o ghaghua?” \p \v 54 Jesus te bosatughu, “Ke vagha ku talumavau heghegu ke, ma nigua na talumava te kokoba. Ma gaia Tamagu te talumavau, agaia tau bosaa te nimiu na God. \v 55 Ighau tau mua ghoi ghilala tua gaia, mi nau tu ghilala. Ge tuku bosa tu mua ghilala ke, mi nau tu tinoni sorisori vaghaghau. Hauva mi nau tu ghilalaa, mu rongovi taonighi na lei bosana. \v 56 A kukuamiu Abraham te nia togotogo na righiana na maiagu. Agaia te righia me nia togotogo.” \p \v 57 Agaira tara bosa vania, “?Ivei tea, ighoe te mua lima hangavulu mua na niulumu, mo bosa ke mo righia tua Abraham? Taho!” \p \v 58 Jesus te bosatughu vanira, “Inau tu bosa utuni vanighau, inaghona na vahuana Abraham, inau tu pukulaghi mai tua.” \v 59 Vaho gea gaira tara hola vatu ge kara peta matea nia, ma Jesus te liu polo me rughuhoru tana Valetabu. \c 9 \s1 Jesus te kisua na tinoni tara vahu rorodoa \p \v 1 Ma Jesus te sakusakutua me righi topoa na mane tara vahu rorodoa. \v 2 Ma nina vaovarongo tara huatia, “?Tarai, ahei na paluna te nea ge ra vahu rorodoa na tinoni eni? ?Na paluna heghena pana paludira tamana ma tinana?” \p \v 3 Ma Jesus te bosatughu, “Na mane eni te rorodo mua pukuna na paluna heghena pana paludira tamana ma tinana. Agaia te rorodo ge na lei tinoni kara righia nina maana God ke tate itatana. \v 4 Tana dani ke, ighita ta lutui na lutuna agaia te niu vetena mai. Me dutu tua na bongi, ke mua tangomana na lutu iga siki sakai. \v 5 Mi tana bona tu ghahau mua iani tana maramana, inau na mararana na maramana.” \x - \xo 9:5 \xt Matthew 5:14; John 8:12\x* \fig |alt="Jesus kneeling with blind man" src="DN00456b.tif" size="col" loc="end of 5" copy="DN00456b" ref="John 9:5" \fig* \p \v 6 Mi murina te bosa eni, Jesus te angusu tana pari me kolua na nenepa nia na angusuna, ge dalovia na matana na tinoni rorodo. \v 7 Ge bosa vania, “Ko tona mo ko va saua na matamu tana kolo Siloam.” (Siloam na ghanaghana iga - ‘nia vetena’). Mana rorodo te tona me saua na matana me reirei tua, ge oli mai tana komuna. \p \v 8 Na ghana komukolu mana vure tara righia inagho mai te nongirongo ge ra huahuati heghedira, “?Ivei tea, agaia eni na mane rorodo te sopou me nongi hahanga pe taho?” \p \v 9 Na balu tara bosa, “Agaia sughua tua eni.” \p Mana kehana tara ghaghua, “E taho, mua gaia me vagha sughua na reireina.” \p Ma gaia na mane heghena te bosa, “Inau sughua tua gaia!” \p \v 10 Ma gaira tara huatia, “?Ivei tea ge o vaevane tua itaeni?” \p \v 11 Gaia te bosatughu, “Na tinoni tara holoa nia Jesus te kolua na nenepa, me dalovighi na matagu me bosa vaniu, ge ku va sasau tana kolo Siloam. Mi nau tu tona mu sasau soko mua, mu vaevane tua.” \p \v 12 Ma gaira tara huatia, “?Mi vei tua gaia itaeni?” \p Me bosa vanira, “U mua ghilala.” \s1 Na lei Pharisee tara huati pukulaghinia na rorodo \p \v 13 Ma gaira tara lavia vanira na Pharisee na mane keri. \v 14 Na dani keri Jesus te kolua na nenepa me kisua nia na matana na rorodo ke na Sabbath.\f + \fr 9:14 \fk Sabbath \ft na bongi ni aheahe vanira rana Jew tana Sarare.\f* \v 15 Keri ge na Pharisee tara ghoi huatia so na mane, ivei tea ge ghoi vaevane itaeni. Ma gaia te bosa vanira, “Jesus te dalovighi nia na nenepa na matagu, ge u saui na matagu, mi taeni tu vaevane.” \p \v 16 Na balu itadira na Pharisee tara ghaghua, “Na tinoni te gonia eni te mua butu mai ta God na pukuna te mua taonighi na vetena ni Sabbath.” \p Mana kehana tara bosa, “?Ivei tea, ge na tinoni tangohahi ge ke gonighi na lei butuli te vaghai raini?” Mana hughuhughu te kale ghobudira. \v 17 Na lei Pharisee tara ghoi huatia so na mane te rorodo, “?To bosa ke, ma gaia te kisu utoa na rorodomu. Na hava to bosaa nia ighoe na tinoni eni?” \p Ma gaia te bosatughu, “Agaia na prophet!” \p \v 18 Hauva mana habadira na Jew tara mua liona na taluutuniana agaia te rorodo ge ghoi vaevane. Na pukuna eni, ge ra holora tamana ma tinana. \v 19 Ge ra huatira, “?A dalemiu aeni? ?Tau bosa ke mau vahu rorodoa, ivei tea ge ghoi vaevane itaeni?” \p \v 20 Tinana ma tamana toro bosatughu, “Iroghai toro ghilala te dalemami, moro ghilala ghua toro vahu rorodoa. \v 21 Moro mua ghilala ivei tea ge ghoi vaevane itaeni, moro mua ghilala ghua te kisua ge uto. Kau huatia heghemiu, e sule manana tua ge ke bosatughu heghena!” \v 22 Tamana ma tinana toro bosa te vagha eni na pukuna toro mataghunira rana habadira na Jew. Ro mataghu na pukuna na habadira tara talamaghi tua ge ahei te taluutunia a Jesus te Christ ke, ma kara sonihorua tana vale kokoeliulivuti ni Jew. \v 23 Kakeri te ghaghua ke, ge ro bosa tamana ma tinana, “Kau huatia heghemiu, e sule tua, gaia ke bosatughu heghena.” \p \v 24 Eruani na holo oliana mai na mane te rorodo inaghona ge ra ghaghua vania, “Ko baubahu tana matana God, ko nia bosa na utuni! Mi ghai tai ghilala na tinoni te kisugho eni ke, te tinoni tangohahi.” \p \v 25 Na mane te bosatughu, “Inau tu mua ghilalaa agaia na tinoni tangohahi pe taho. Mi nau tu ghilala eni, inau tu rorodo, mu ghoi vaevane taeni!” \p \v 26 Agaira tara ghoi huatia so, “?Na hava te nea vanigho? ?Ivei te nea na kisuana na rorodomu?” \p \v 27 Agaia te ghoi bosatughu vania, “Inau tu bosa sokoa vanighau tua, mau mua liona na rongoviagu. ?E ghua ge au ghoi liona so na rongoviana? ?Au mua liona ge kau nina vaovarongo ghua?” \p \v 28 Ma gaira tara lavimamana mara ghaghua, “Ighoe tua nina vaovarongo, mi ghai eni ke nina vaovarongo Moses! \v 29 Ighai tai ghilala God te kokoe vania Moses, hauva mana tinoni eni, tai mua ghilala ivei te va butu mai!” \p \v 30 Na mane te ghoi bosatughu vanira, “Inau tu hare sughua! Au mua ghilala ivei te va butu mai, me va davorai na matagu! \v 31 Ighita ta ghilala God te mua rongovira tara tangohahi, ma gaia te rongovira rahei tara talumavaa mara taonighi na liona. \v 32 Tana vuivunina mai tua na maramana eni, a mua rongovia mua siki sakai ge ke davorai na matana ahei tara vahu rorodoa mai tua. \v 33 Na mane eni te va butu mai mughua ta God, ge ke tangomana na goniana na totobo te vagha eni.” \p \v 34 Agaira tara bosatughu vania, “Ighoe tara vahugho mo sule ghalagha tana palu, keri ge ko mua tabotabo ge ko taraighai!” Ma gaira tara soni horua tana Vale kokoeliulivuti ni Jew. \s1 Na rorodo tana tarunga \p \v 35 Tana bona Jesus te rongovighi na hava te kale, gaia te sodoa na tinoni ge huatia, “?O taluutunia ighoe na Dale Tinoni?” \p \v 36 Na mane te bosatughu, “Na Haba, ko bosa vaniu ahei agaia, ge ku taluutunia!” \p \v 37 Jesus te bosa vania, “Ighoe to vaevanea tua, ma gaia inau, tu kokoe vanigho itaeni.” \p \v 38 Na mane te bosa vania, “Lord, inau tu taluutunigho!” Ge tualaghi tuturu kikinima me holohabaa Jesus. \p \v 39 Ma Jesus te bosa, “Inau tu mai tana maramana eni ge ku dete, ge rahei tara rorodo kara righighilala na hava te utuni ta God, ma rahei tara bosa ge ra vaevane, kara rorodo.” \p \v 40 Na balu Pharisee tara ghaha kolua Jesus tara rongovia te bosa ge ra huatia, “?O ghanaghana ke, mi ghai ghua tai rorodo?” \p \v 41 Jesus te bosatughu vanira, “Ke vagha kau rorodo ke, me ke mua kaleghau na huhuru, ma tau bosa tau vaevane so ke, me hurukaleghau so na palu.” \c 10 \s1 Na vavaghahana na vatogha sheep \p \v 1 Jesus te bosa, “Inau tu bosa utuni vanighau, na tinoni te sei haghe tana piludira rana sheep, me ke mua liu haghe tana mataula ni peo ke, gaia na tinoni gito mana labupolo. \v 2 Na pukuna na tinoni te liu haghe tana mataula ni peo, gaia na vatogha sheep. \v 3 Na tinoni righitaoni mataula te hangavia vania na mataula. Na lei sheep tara rongovia na mangana ge ra tumuria. Me holoi sopa ahadira, keri ge huli horura tana pilu. \v 4 Tana bona te taluhoru sokora, gaia te ghidevira mana lei sheep tara tumuria, na pukuna tara ghilala na talama ni mangana. \v 5 Gaira kara mua tumuria na tinoni keha, igeva kara samasania na pukuna tara mua rongovi ghilala na talama ni mangana.” \v 6 Jesus te bosa vanira na vavaghaha eni, ma gaira tara mua manahana na hava te ghanaghana iga. \s1 Jesus na puku ni vatogha sheep uto \p \v 7 Keri ge, Jesus te ghoi bosa vanira, “Inau tu bosa utuni vanighau, inau na matauladira na lei sheep. \v 8 Gaira udolu tara ide mai tagua ke, gaira rana lei tinoni gito mana labupolo, mana lei sheep tara mua rongovi taonira.\fig Ivei na lei sheep tara ghaha tana bongi|alt="Sheepfold" src="073_.tif" size="col" loc="7-9" copy="073_tif copy" ref="10:8" \fig* \v 9 Eo, inau na mataula. Ahei tua ke rughu haghe mai tagua ke, inau ku volaa. Ma gaia ke haghe me ke horu me ke logho ghana vanga vagha na sheep. \v 10 Na tinoni gito te mai ge ke gito, me labu me haurake. Inau tu mai tua ge kau loghoa na vola, na vola te au vule vaa. \p \v 11 “Inau na puku ni vatogha sheep uto, tu lubatia na volagu vanira na lei sheep. \v 12 Na tinoni taba agaia te mua vatogha me mua loghoa na sheep. Tana bona, agaia te righia na kau asi te mai, te sanira na sheep me samasanira. Keri ge na kau asi te ghalatira me havukaghinira na sheep. \v 13 Na tinoni taba te sama keha na pukuna gaia te lutu taba vamua, ge mua nira vavaita na sheep. \p \v 14-15 “Inau na puku ni vatogha sheep uto. Te vagha na Mama te ghilalau inau, mi nau tu ghilala ghua na Mama, mete vagha ghua tu ghilalara nigua na lei sheep, ma gaira tara ghilalau ghua inau. Mi nau tu lubatia na volagu ge ku mate tughura.\x - \xo 10:14-15 \xt Matthew 11:27; Luke 10:22\x* \v 16 Na balu sheep ghua iga tu loghora tara mua ghahara mua tana pilu eni. Ma gaira ghua ku lavihaghera mai. Gaira kara rongovia na mangagu, ge kara sakai vamua na ovu ta sakai na vatogha. \p \v 17 “Na Mama te doloviu inau na pukuna tu lubati tatavahalea ke lavikeha na volagu, keri ge ku ghoi vola olia ghua. \v 18 E taho ahei ke lavikeha na volagu itagua. Inau ku nia hevei taonia na liogu heghegu. Mi nau tu loghoa na maana ge ku nia hevei, mu loghoa ghua na maana ge ku laviolia. Aeni te vagha na Tamagu te vetenau nia ge ku nea.” \p \v 19 Na vuresubo tara ghoi hughuhughu na pukuna te bosai na bosa raini. \v 20 Me subo tadira tara ghaghua, “Na tidalo dika ilokana! Agaia te bule! ?Ivei tea ge au rongovia?” \p \v 21 Mana kehana ghua tara bosa, “Na tinoni te loghoa na tidalo dika ke mua tangomana na neana na bosa te vagha eni! ?Ke tangomana so na tidalo dika ge ke davorai na matadira na vure rorodo? Taho!” \s1 Jesus tara koengelea \p \v 22 Na bona ni bihi, mana savukolu ni vautoana na Valetabu tara va ghanaghana olia i Jerusalem. \v 23 Ma Jesus te sakutua kolili ta nina Buko Solomon ilokana na Valetabu. \v 24 Tana bona keri na vuresubo tara savukolu kililia mara huatia, “?Ivei tea, ge o neghai ge ai pitu daro ni bona? ?Ko bosa kaekalea vanighai mai na utuni, ighoe sughua na Christ?” \p \v 25 Ma Jesus te bosatughu vanira, “Inau tu bosa vanighau tua, mau mua taluutuniu. Na lei butuli tu gonighi ta nina maana Tamagu, tara bosa tateu inau. \v 26 Hauva mi ghau kau mua taluutuniu, na pukuna tau mua nigua na sheep. \v 27 Nigua na lei sheep tara rongovia na mangagu. Inau tu ghilalara ma gaira tara taoniu. \v 28 Mi nau tu vahera na vola kasila, ma kara mua ghoi mate ghua. Me taho tua hei ke mai sagu kehara itagua. \v 29 Na Tamagu te vaheu tua nigua na sheep, ma gaia te maana vulea siki sakai. Me taho ahei ke tangomana na sagu kehadira ta nina righitaoni na Mama. \v 30 Na Mama mi nau toro sakai vamua.” \p \v 31 Mana vuresubo tara ghoi rughi vatu ni petaana. \v 32 Ma Jesus te bosa vanira, “Inau tu gonighi te subo na totobo uto tana matamiu te vaheu mai na Tamagu ge ku gonighi. ?Mi vei tadira ini tau liona na petaagu nia?” \p \v 33 Agaira tara bosatughu, “Ai mua liona ge kai petagho na pukuna to gonighi na lei totobo uto mana pukuna to bosa tabo! Ighoe na tinoni vamua, hauva mo bosa ge ko God heghemu.” \x - \xo 10:33 \xt Buka Vetena 24:16\x* \p \v 34 Ma Jesus te bosatughu, “Tara gerea ta nimiu na vetena, ge God te bosa vanira na balu tinoni huhuli tadira nina vure, ‘Inau tu ghaghua, ‘Ighau ke na lei god.’”\x - \xo 10:34 \xt Buka Linge 82:6\x* \v 35 Ighita ta ghilala na hava te bosa na gegere tabu te utuni haia, ma God te holora na vure kiri na lei god, na vure God te vahera tua nina rongorongo. \v 36 ?Na hava na pukuna ge bosa ke, mi nau tu bosa tabo na pukuna inau tu bosa ke, mi nau Dalena God? Mi nau ke, na Tamagu te viliu me niu vetena mai tana maramana. \v 37 Kau bei taluutuniu, ke vagha ku mua gonighi na lei totobo Tamagu te gonighi. \v 38 Ma ge inau tu gonighi so te vaghai ke, sakai vamua tau mua taluutuniu, ma kau taluutunia vaso na hava tu gonighi. Keri ge kau ghilala utoa na Tamagu itagua inau, mi nau ghua itatana na Tamagu.” \p \v 39 Ma gaira tara ghoi tabotabo ni lotiana so Jesus, ma gaia te tasua tana limadira me tona nina. \p \v 40 Keri ge Jesus te ghoi oli halavu tana betitina Jordan tana bona te vulitabu iga John, me ghaha iga.\x - \xo 10:40 \xt John 1:28\x* \v 41 Me subo na vure tara mai tatana mara ghaghua vania, “John te mua gonighi na butuli, mana lei totobo te bosa nia na tinoni eni te utuni.” \v 42 Me subo na vure ikakeri tara taluutunia Jesus. \c 11 \s1 Na mateana Lazarus \p \v 1-2 Na mane na ahana Lazarus te vahaghi. Te ghahaa i Bethany kolura rana vaivinena, Mary ma Martha. (Mary vaghana eni te kovalaa na beti uruuru tana marevona Lord me aso mamahaa nia na vuvulu ni uluna.)\x - \xo 11:1-2 \xt Luke 10:38-39; John 12:3\x* \v 3 Rogaira tamahoghoni toro nia vetena na rongorongo vania Jesus moro ghaghua, “Lord, a kulamu to dolovia te vahaghi.” \p \v 4 Mi tana bona Jesus te rongovia, ge ghaghua, “Na vahaghi eni na mua sosokona nina na mate Lazarus. Ma eni te kale ge kara holohaba nia God, ma kara talumava ghua na Dalena God.” \v 5 Jesus te dolovira Martha, ma hoghona, Mary, ma Lazarus. \v 6 Hauva mana bona te saravia na rongorongona Lazarus te vahaghi, agaia te ghaha olia so erua na bongi. \v 7 Keri ge bosa vanira na vaovarongo, “Ighita ka ghoi oli Judea.” \p \v 8 Ma gaira na vaovarongo tara bosatughu vania, “?Tarai, e mua hau vaso na vure iga tara liona na petaamu, mo ghanaghana ge ka ghoi oli ga?” \p \v 9 Ma Jesus te bosa vanira, “Au ghilala, e hangavulu rua na bona ni aho te dani ilokana sakai na bongi udolu. Keri ge ahei ke oleole tana dani, ke mua sarikiba na pukuna te vaevane, na pukuna na mararana na maramana eni iga. \v 10 Ma gaia ke ole tana bongi ke, mi geva ke taitarikiti na pukuna te mua logho bulu.” \v 11 Jesus te bosa sokoa eni ge ghoi ghaghua, “A hoghoda Lazarus te maturu tua, mi nau ku tona ge ku va raraihia.” \p \v 12 Agaira na vaovarongo tara bosatughu, “Lord, ke vagha ke maturu ke, mi geva ke ghoi uto oli so.” \v 13 Jesus te ghilala Lazarus te mate tua, ma gaira tara ghanaghana ke me maturu nina vamua. \p \v 14 Kakeri ge Jesus te bosa kalea vanira, “Lazarus te mate tua. \v 15 Na pukuna ighau, inau tu nia togotogo tu mua ghahau itatana, keri ge kau taluutuniu. Mai ghita ka va righia.” \p \v 16 Ma Thomas, tara holoa nia na Baso, te bosa vanira rana vaovarongo, “Mai ghita udolu ka tumuria na Tarai, ge ka mate kolua.” \s1 Jesus na tughuruoli mana vola \p \v 17 Tana bona te sara mai Jesus, e vati tua na bongi te padi tara tavughia Lazarus tana vatuluma ni beku. \v 18 Bethany te mua hauvia i Jerusalem, vaghaa sakai na togha lima hangalatu ni ghoto.\f + \fr 11:18 \fk ra ono hangalatu ni ghoto \ft Greek - hangavulu lima na stadia. \f* \v 19 Me subo na tinoni ni Jerusalem tara mai righira Martha ma Mary, ge kara kokoe togholuvura tana mateana vavinedira. \p \v 20 Tana bona Martha te rongovia na maiana Jesus, gaia te rughuhoru me va sodoa, ma Mary te kabu so tana vale. \v 21 Ma Martha te bosa vania Jesus, “Lord, ke vagha ko ghahagho tua iani ke, na vavinegu ke mua mate! \v 22 Mi nau tu ghilala hughu itaeni, God ke lubatia vanigho na hava tua ko nongia itatana.” \p \v 23 Ma Jesus te bosa vania, “Na vavinemu ke ghoi vola oli so.” \p \v 24 Martha te bosatughu, “Inau tu ghilalaa gaia ke tughuru oli tana bongi sosoko.” \p \v 25 Ma Jesus te bosa vania, “Inau na tughuru oli mana vola. Ahei tua ke taluutuniu ke, ke vola, sakai vamua ke mate. \v 26 Ma hei tua te loghoa na vola maurihali me ke taluutuniu, ke mua ghoi mate tua. ?O taluutunia sughua eni?” \p \v 27 Ma Martha te ghaghua vania, “Eo Lord! Inau tu taluutunigho ighoe na Messiah, Dalena God! Ighoe agaia God te baubahu ge ke mai tana maramana.” \s1 Jesus te tangi \p \v 28 Mi murina Martha te bosa eni, agaia te pulohi tana vale, me va holokeha hoghona heghena, me bosa vania, “E mai tua na Tarai, me liona na righiamu.” \v 29 Tana bona Mary te rongovia eni, agaia te tapatughuru me mina me vaa righia. \v 30 Tana bona keri, Jesus te ghaha mua i paribebetena na komu, tana bona te sodoa iga Martha. \p \v 31 Na vure tara kabu kolua Mary tana vale, mara kokoe togholuvua, tara saritaonia tana bona tara righia te mina tapatughuru me rughuhoru. Gaira tara ghanaghana ke me va tangi tana vatuluma ni beku. \v 32 Ma Mary te sara me righia mua Jesus, agaia te tualaghi tuturu vania me ghaghua, “Lord, ke vagha ko ghahagho tua iani ke, na vavinegu ke mua mate!” \p \v 33 Mi tana bona Jesus te righia Mary te tangimate, me righira ghua na vure tara ghaha kolua tara tangi ngangaraha. Na kutuna Jesus te dikalio me kanoragha ngangata. \v 34 Ge huatira me ghaghua, “?Ivei tau tavughia?” \p Agaira tara bosatughu, “Lord, ko mai righia.” \p \v 35 Jesus te tangi. \v 36 Keri ge na vure tara righia ge ra bosa, “Ko righia, agaia te dolovi ngangataa.” \p \v 37 Hauva balu itadira tara bosa heghedira, “Agaia te kisu utoa na matana te rorodo. ?E ghua ge mua nea siki totobo me ke bei mate Lazarus?” \s1 Lazarus te volaoli \p \v 38 Ma gaia Jesus te ghoi vahaghitaili tana tarungana so, me tona tana tavughi, na vatuluma ni beku tara pata nia na vatu na mataulana. \v 39 Jesus te vetenara, “Kau lavikeha na vatu!” \p Ma Martha, na vavinena na tinoni te mate, te ghaghua, “Lord, e mabulu tua itaeni na pukuna e vati tua na bongi taeni te mate.” \p \v 40 Ma Jesus te bosa vania, “U bosa vanigho tua, ge toko taluutuniu ke, mi geva ko righia nina maana God.” \v 41 Ma gaira tara bokihi kehaa na vatu. Ma Jesus te rei dato ikokou me kokoeliulivuti, “Mama, inau tu holoutogho to rongovia nigua na kokoeliulivuti. \v 42 Inau tu ghilala to rongoviu haia, mu bosa ladaa itaeni, na pukuna na vure raini kara taluutuniu ighoe to niu vetena mai.” \v 43 Mi murina te bosa eni, Jesus te nia hoholo na manga sule me ghaghua, “Lazarus, ko tughuru dato mai.” \v 44 Ma gaia Lazarus te tughuru dato mai, na limana mana tuana te poroi so na tivi ni tavughi, mana tivi te virighia na uluna. Ma Jesus te bosa vanira, “Kau toghia, ma kau lubatia me ke tona.” \fig |alt="Lazarus coming from the tomb" src="CN01768B.TIF" size="col" loc="38-44" copy="CN01768B" ref="John 11:44" \fig* \s1 Na padapada ni mateana Jesus \r (Matthew 26:1-5; Mark 14:1-2; Luke 22:1-2) \p \v 45 Me subo na vure tara mai kaoa Mary mara righia na hava te gonia Jesus, ge ra taluutunia. \v 46 Mana balu tadira tara pulohi tadira na Pharisee mara bosa vanira na hava te gonia Jesus. \v 47 Ma gaira rana Pharisee mana lei manesukaghi kamanagho tara talughoni kolura na Ovu ni Dete mara ghaghua, “?Na hava ka gonia? Na mane eni te gonighi subo na lei vaughilala butuli! \v 48 Ke vagha ka lubatia ge ke nia tona haliu na gehegehe eni ke, igeva na lei tinoni soko kara taluutunia. Mi geva na habadira na Rome kara tughuru ma kara dikalaa dida na Valetabu, mana kemada udolu tua!” \p \v 49 Ma sakai tadira na ahana Caiaphas, na puku ni sonisukaghi tana niulu keri, te bosa, “Sakai sughua na bulemiu ighau! \v 50 ?Au mua ghilala te uto vaa ge kau lubatia sakai na tinoni ke mate tughura na lei tinoni, vulea na kemada udolu kara mai dikalaa?” \v 51 E vagha te mua bosa eni taonia na liona heghena, mana pukuna gaia te puku ni sonisukaghi tana niulu keri, agaia te bosadilaa igeva ke mate Jesus tughura na vure Jew. \v 52 Ma mua gaira vanira na Jew, ma ge ke sonikolura ta sakai na ovu nina vure God tara havukaghi kolili. \p \v 53 E vuivuni tana bongi keri na habadira na Jew tara padapada ge kara matea Jesus. \v 54 Na pukuna keri, Jesus te mua ole tate tana bubulo i Judea, ma gaia te rughuhoru me tona tana komu lilighina na bona mamaha tara holoa nia Ephraim, mi kakeri te kabu kolura nina vaovarongo. \p \v 55 Na bona ni Gougonu ni Lovovule te dutu tua, me subo na vure tana lei bubuto talighu tara dato i Jerusalem mara va sasau marabu inaghona na gougonu eni. \v 56 Ma gaira tara kenea Jesus tana bona tara haghe tana Valetabu, mara sopa vei huahuati, “?Ivei tea, gaia ke mai tana gougonu eni pe ke taho?” \v 57 Mara bosa eni na pukuna gaira na lei manesukaghi kamanagho ma rana Pharisee tara nia hevei na bosa ge ahei ke ghilala ivei te ghaha Jesus, ke tughunia mughua tua, ge kara tangomana na lotiana. \c 12 \s1 Jesus tara siusiua i Bethany \r (Matthew 26:6-13; Mark 14:3-9) \p \v 1 Ra ono na bongi naghona na Gougonu ni Lovovule, Jesus te tona i Bethany, na komuna Lazarus, na tinoni te vola olia tana mate. \v 2 Ma gaira tara gonidila vania Jesus na vanga nulavi iga, ma Martha te hahanga ni goniana. Ma Lazarus sakai tadira tara sopou tana bela ni vanga kolua Jesus. \v 3 Ma Mary te lavia mai na beti uruuru, te dato ngangata na matena, mara gonia nia na puku ni ghaiuruuru.\f + \fr 12:3 \fk lavia mai na beti uruuru \ft Tana leu ni Greek te loghoa na kaekagena na beti uruuru te vagha dukuna na litre.\f* Mary te kovalaa tana tuana Jesus me aso mamahaa nia na vuvulu ni uluna. Na vulana na uruuruna na beti te vonughia na vale udolu.\x - \xo 12:3 \xt Luke 7:37-38\x* \v 4 Ma sakai tadira nina vaovarongo Jesus, na ahana Judas Iscariot, agaia igeva ke peroa, te ghaghua, \v 5 “?Ivei tea, ge mua nia sabiri na beti uruuru keri, me ke vahera na rongo tara bona, na pukuna na matena na beti uruuru te kaekagena na peluna na tinoni lutu ta sakai na niulu?\f + \fr 12:5 \ft Greek - 300 denarius. Righia John 6:7\f*” \v 6 E bosa eni na mua pukuna te nira ghaghua na lei tinoni bona, mana pukuna gaia na tinoni gito. Agaia te pangotia na kei ni rongo, ge ke tabe taonia na liona iga. \p \v 7 Ma Jesus te bosa vania, “Sania gaa! Mary te gonidilaa nina beti uruuru eni nia na bongi ni bekuagu. \v 8 Gaira na vure bona kara ghahara haia tamiu, mi nau ku mua ghahau haia tamiu.” \x - \xo 12:8 \xt Eruani Vetena 15:11\x* \s1 Padapada ni mateana Lazarus \p \v 9 Me subo ngangata na vure tara rongovia Jesus te ghaha i Bethany, ma gaira tara vaa iga, na mua pukuna vamua Jesus, mana pukuna tara liona ghua na righiana Lazarus te vola olia tana mate a Jesus. \v 10 Keri ke agaira na lei manesukaghi kamanagho tara padapada ni labumateana ghua Lazarus, \v 11 na pukuna na ladana Lazarus e subo na Jew tara tughuru sanira gaira, mara taluutunia Jesus. \s1 Jesus te vaa dato i Jerusalem \r (Matthew 21:1-11; Mark 11:1-11; Luke 19:28-40) \p \v 12 Te ghoi dani ghana mai, na vure subo tara savukolu mai tana Gougonu ni Lovovule, tara rongovia Jesus te mai dato i Jerusalem. \v 13 Keri ge ra tabei na ghaba ni niuniu, mara va righia Jesus, ge ra bosa ghaeghahe mara ghaghua, \q1 Holoutoa God! \q2 God ke vautoa gaia te mai tana ahana. \q1 God ke vautoa na vunaghi haba ni Israel! \x - \xo 12:13 \xt Buka Linge 118:25, 26\x* \p \v 14 Jesus te sodoa na dalei donkey, me sopou vuvungana, te vagha na Gegere Tabu te bosa tua, \q1 \v 15 Ighau na vure ni komu sule Jerusalem\f + \fr 12:15 \fk Jerusalem \ft Tana leu ni Greek - Zion, eruani na ahana ni Jerusalem\f* \q2 kau bei mataghu! \q1 Aeni nimiu na vunaghi haba te mai, \q2 te sopou i vuvungana na dalei donkey. \x - \xo 12:15 \xt Zechariah 9:9\x* \p \v 16 Lei nina vaovarongo tara mua ghilala kalea eni tana bona keri, mi tana bona vaho Jesus te dato tana rongoragha, ge ra ghanaghana olia na gegere tabu te bosa kalea nia, ma gaira tara nea vania te vagha eni. \p \v 17 Mana vure tara ghaha kolua Jesus mara vaevanea tana bona te holo horua Lazarus tana vatuluma ni beku, me vola olia tana mate, tara ladavaghinia na hava te kale. \v 18 Kakeri te vagha ge ra mai sodoa na vure, na pukuna tara rongovia Jesus te gonia na butuli eni. \v 19 Mana lei Pharisee tara bosa olioli heghedira mara ghaghua, “Ighita ka mua nia tangomana tua! Kau righia, na vure udolu tana maramana udolu tua tara taonia gaia!” \s1 Jesus te bosadila na mateana \p \v 20 Na balu tinoni ni Greek tadira tara dato i Jerusalem ni va holohaba tana lokana na Gougonu ni Lovovule. \v 21 Agaira tara va righia Philip, na tinoni ni Bethsaida ni Galilee, mara bosa vania, “Aghe na haba, ai liona na righiana Jesus.” \v 22 Ma Philip te tona me va bosa vania Andrew, ma rogaira toro tona moro va bosa vania Jesus. \p \v 23 Ma Jesus te bosatughu vanira, “Na bona ni bongi te sara tua, ge na Dale Tinoni ke lavia na lada te sule. \v 24 Inau tu bosa utuni vanighau, na vuavua ni koni te sakai na vuavua vamua, sakai manaa kara subaa tana pari. Tana bona te mate tana pari ge ke vahui mai ke subo na vuavua. \v 25 Ahei tua ke pabea na volana tana maramana eni ke, agaia ke sivilaghinia. Ma hei tua ke nia sika na volana tana maramana eni ke, agaia ke tabea na vola kasila.\x - \xo 12:25 \xt Matthew 10:39; 16:25; Mark 8:35; Luke 9:24; 17:33\x* \v 26 Ahei tua ke liona na lutu vaniagu ke, ma gaia ke taoniu mughua, keri ge a nigua na tinoni lutu ke ghaha ivei ku ghahau iga inau. Ma Tamagu ke talumava ahei te lutu vaniu. \p \v 27 “?Mi taeni na kutugu te gunaguna ngangata, mana hava ku nia kokoeliulivuti? ?Ge ku bosa, Tamagu, ko bei lubatia vaniu na bona ni vahaghitaili eni? Taho, mana pukuna gaia eni tu nia mai ge ku haghevia na bona ni vahaghitaili. \v 28 Keri ge, Tamagu, ko ladavaghinia na ahamu!” \p Mana talama ni manga te bosa mai kokou, “U ladavaghinia tua, mu ku ghoi ladavaghinia so.” \p \v 29 Mi tana bona na vure subo tara tughuru iga tara rongovia na talama ni manga, na balu tara bosa te viviha, mana balu tara ghaghua, “Na angel te kokoe vania!” \p \v 30 Ma Jesus te bosa vanira, “Na mua pukuna ge ke hangau inau ge mai na bosa eni, mana pukuna ge ke hangaghau ighau. \v 31 Mi taeni na bona ni deteana na vure tana maramana eni, mi taeni na vunaghi ni maramana eni, Satan, God ke lagavulea. \v 32 Mi tana bona kara taludatou inau tana ghai, igeva ku saurura mai na lei tinoni soko itagua.” \v 33 Na bosana eni te tughunitatea nina vahaghitaili tana mateana. \p \v 34 Na vure tara huatia, “Ighai tai ghilala so, adida na vetena te bosa vanighai ke, mana Messiah ke vola talau tua. ?Mi vei tea ge o bosa ke mana Dale Tinoni kara taludatoa mughua? ?Ma hei gaia na Dale Tinoni eni?” \x - \xo 12:34 \xt Buka Linge 110:4; Isaiah 9:7; Ezekiel 37:25; Daniel 7:14\x* \p \v 35 Jesus te bosatughu vanira, “Ke daro ni bona pile so ke ghaha na marara itamiu. Kau tona haliu so tana halautumiu tana bona tau loghoa na marara, keri ge na pungi ke mua kuvihighau. Na pukuna ahei te sakutua tana pungi ke, te mua ghilala ivei te vaa. \v 36 Kau taluutunia na marara tana bona tau loghoa, keri ge kau tinoni ni marara.” I murina Jesus te bosa vanira eni, gaia te tona me polo vanira. \s1 Na vure tara mua taluutuni \p \v 37 Sakai mana te gonighi na lei butuli raini tana matadira, e subo na vure tara mua taluutunia. \v 38 Keri ge na hava na prophet Isaiah te bosa idania te mai utuni, \q1 ?Lord God, ahei te taluutunia na rongorongo tai ladavaghinia? \q1 ?Mi ta hei na Lord God te tatea nina maana? \x - \xo 12:38 \xt Isaiah 53:1\x* \m \v 39 Te vagha keri ge ra nina tangomana na taluutuni, mana pukuna na prophet Isaiah idania te bosa ghua, \q1 \v 40 God te pungihighi na matadira, \q2 me ngasilighi na kutudira, \q1 keri ge na matadira ke mua vaevane \q2 mana tobadira ke mua ghilala, \q1 keri ge kara mua ririu mai tatana me ke volara. \x - \xo 12:40 \xt Isaiah 6:10\x* \m \v 41 Isaiah te bosa te vagha eni na pukuna God te ladavaghinia nina rongoragha Jesus. \p \v 42 Hauva, subo na habadira na Jew tara taluutunia Jesus, mana pukuna tara mataghunira na lei Pharisee, ge ra mua bosa tatea, na pukuna na lei Pharisee kara sonihorura gea tana Vale Kokoeliulivuti ni Jew. \v 43 Na habadira tara nea eni, na pukuna tara liodira vaa na talunagho ni tinoni, vulea na talunagho ta God. \s1 Na bosana Jesus te dete \p \v 44 Jesus te nia bosa na manga sule me ghaghua, “Ahei tua ke taluutuniu, te mua taluutuniu vamua inau, ma gaia ghua God, te niu vetena mai. \v 45 Ma hei tua te righiu ke, me righia ghua agaia te niu vetena mai. \v 46 Inau tu mai tana maramana eni te vaghaa na marara, keri ge agaira udolu tara taluutuniu kara mua ghahara tana pungi. \p \v 47 “Ke vagha hei ke rongovia nigua na rongorongo me ke mua taonia ke, mi nau ku mua detea. Inau tu mua mai ge ku detera rana vure tana maramana, mu ku mai volara. \v 48 Ahei tua ke niu sika me ke mua lavipangotia nigua na rongorongo, na lei bosa tu bosa tatei vanighau tua kara detea tana bongi sosoko! \v 49 Aeni ke te utuni, na pukuna inau tu mua kokoe ta nigua na maana heghegu, mana Mama te niu vetena inau, te bosa vaniu na hava tu nia kokoe. \v 50 Mi nau tu ghilala nina bosa ni vetena eni te nia hevei na vola kasila. Keri ge ku tughunitatei vamua na hava raini na Mama te bosai vaniu tua, ge ku tughunitatei.” \c 13 \s1 Jesus te sau tuadira rana vaovarongo \p \v 1 Te mua sara mua na savukolu ni Gougonu ni Lovovule, Jesus te ghilala na bona ni aho te dutu ni sara vania, ge ke sania na maramana eni, ge ke oli va righia na Tamana. Agaia te dolovira haia ra nina tinoni tara taonia tana maramana eni, me dolovira me sara tana sosoko. \v 2 Jesus ma nina lei vaovarongo tara vanga nulavi. Ma Satan te talua tua tana tobana Judas, na dalena Simon Iscariot, na ghanaghana ni peroana Jesus. \v 3 Jesus te ghilala, na Mama te vahea tua na maana vulei na lei totobo soko, me ghilala ghua agaia te butu mai ta God, me ke ghoi pulohi ta God. \v 4 Keri ge agaia te tapatughuru tana bela ni vanga, me toghia nina pupulu, me pipisia nia na ghobuna na tivi ni mangomango. \v 5 Keri ge kovala na pile beti tana popo, me saui na marevodira ra nina lei vaovarongo, me ghuduri mamahai nia na tivi ni mangomango.\f + \fr 13:5 \ft Tana bona Jesus te saui na marevodira ra nina vaovarongo, me lutu te vagha na seka. Na pukuna eni, Peter te mua liona ge Jesus te saui na marevona.\f* \fig |alt="Jesus washing Peter's feet" src="cn01800B.tif" size="col" loc="4-9" copy="CN001800B" ref="John 13:5" \fig* \v 6 Me mai ta Simon Peter, ge bosa vania Peter, “?Lord, ko saui ghua na marevogu?” \p \v 7 Jesus te bosatughu vania, “O mua ghilala mua itaeni na hava tu gonia, mi geva ko ghilala murina.” \p \v 8 Peter te bosa tate, “Taho, mua ghoi talana tua ge ko saui na tuagu!” \p Ma Jesus te bosatughu vania, “Ke vagha ku mua saui na marevomu ke, mo ko mua nigua vaovarongo tua.” \p \v 9 Ma Simon Peter te bosatughu vania, “Lord, ke vagha keri ke, ko bei saui vamua na marevogu, mo ko saui ghua na limagu mana ulugu!.” \p \v 10 Ma Jesus te bosa vania, “Ahei te siu tua ke, te marabu udolu tua. Ke vagha na marevona kara meto ke, me ke saui vamua. Mi ghau tau marabu tua, me mua ighau udolu.” \v 11 Ma Jesus te ghilala tua ahei ke peroa. Na pukuna keri ge bosa, “Mi ghau tau marabu tua, me mua ighau udolu.” \p \v 12 Mi murina Jesus te sau sokoi tua na tuadira, agaia te ghoi pupulu me oli tana malana tana bela ni vanga, ge huatira, “?Au ghilala so na hava tu gonia vanighau? \v 13 Ighau tau holou nia na Tarai mana Lord, me utuni na hava tau bosaa, na pukuna inau sughua gaia. \v 14 Inau, nimiu na Lord mana Tarai, tu saui na marevomiu. Ighau ghua kau sopa saui na marevomiu heghemiu. \v 15 Inau tu tatea vanighau tua na nilabu kau taonia, keri ge kau nea te vagha tu tatea vanighau tua.\x - \xo 13:15 \xt Luke 22:27\x* \v 16 Inau tu bosa utuni vanighau, na seka te mua haba vulea na vunaghina, mana tinoni hola rongorongo te mua haba vulea na tinoni te nia vetena.\x - \xo 13:16 \xt Matthew 10:24; Luke 6:40; John 15:20\x* \v 17 Mi taeni tau manahana na utuni eni, ke vagha kau gehegehe taonia, God ke vautoghau! \s1 Jesus te bosadilaa na peroana \r (Matthew 26:20-25; Mark 14:17-21; Luke 22:21-23) \p \v 18 “Inau tu mua bosai vanighau ighau udolu, na lei totobo raini. Inau tu ghilala udolura nigua rahei tu vilira tua. Mana gegere tabu ke mai utuni mughua te ghaghua, ‘Na mane te niu vanga koukolu te kanahaghiniu.’ \x - \xo 13:18 \xt Buka Linge 41:9\x* \v 19 Inau tu bosa vanighau taeni eni naghona ge ke kale, keri ge na bona ke kale, ge kau taluutuniu inau tua na Messiah. \v 20 Inau tu bosa utuni vanighau, ahei tua ke lavipangotia ahei tu nia vetena ke, ma gaia te lavipangotiu ghua inau. Ma hei tua ke lavipangotiu inau ke, ma gaia te lavipangotia ghua te niu vetena mai.” \x - \xo 13:20 \xt Matthew 10:40; Mark 9:37; Luke 9:48; 10:16\x* \p \v 21 Murina Jesus te bosa eni, gaia te gunaguna ngangata na kutuna, ge bosa tate, “Inau tu bosa utuni vanighau, sakai tamiu ke perou.” \p \v 22 Mana lei vaovarongo tara sopa vaevane heghedira, mara ghanaghana ruarua ahei tadira te kalea na bosana. \v 23 Ma sakai tadira na vaovarongo, gaia Jesus te dolovia,\f + \fr 13:23 \fk gaia Jesus te dolovia \ft Vaghi so na vaovarongo eni a John, te gerea na buka eni.\f* te sopou lilighina. \v 24 Ma Simon Peter te tongaghi vania me ghaghua, “Ko huatia, ahei te bosa.” \v 25 Mana vaovarongo keri te varava va tana luhuna Jesus, me huatia, “?Lord, ahei gaia?” \p \v 26 Jesus te bosa vania, “Inau ku lumia na pile berete tana popo mu ku vahea, agaia keri na tinoni.” Keri ge hola na pile berete, me lumia ge vahea Judas, na dalena Simon Iscariot. \v 27 Tana bona te ghania mua na berete Judas, Satan te haghevia tua. Ma Jesus te bosa vania Judas, “Ko minaa na hava ko gonia!” \v 28 E taho siki sakai tadira tara sopou tana bela ke ghilala ivei tea ge bosa vania. \v 29 Na pukuna Judas te righitaonia na kei ni rongo, na balu vaovarongo tara ghanaghana ke, ma Jesus te bosa vania ge ke vaa pelui na hava tara lioni tana gougonu pa kara vahera tara bona. \v 30 Mi murina Judas te ghania tua na berete, me rughuhoru me tona. Me bongi tua.\x - \xo 13:30 \xt Matthew 26:20-25, 40; Mark 14:17-21; Luke 22:21-23\x* \s1 Na vetena vaolu \p \v 31 Mi murina Judas te rughuhoru, Jesus te bosa vanira, “Itaeni rana vure kara vaevanea na ladagu inau, na Dale Tinoni. Mi inau ghua ku tate vanira na ladana God. \v 32 Ma ge ku tate vanira na ladana God ke, ma God ghua ke tatea vanira na lei tinoni, na ladagu inau na Dale Tinoni. Ma gaia ke mina tua me ke talutatea. \p \v 33 “Ghau lei dalegu, ku ghahau pile bona vamua itamiu. Igeva kau keneu, ma kau mua sodou. Mu ku bosa vanighau taeni na hava tu bosa vanira tua na habadira na Jew, ‘Kau mua tangomana na vaa igaa ighau ivei ku vaa.’ \v 34 Mi taeni inau tu talua vanighau na vetena vaolu, kau sopa veidolovi. Te vagha inau tu dolovighau tua, te manana ge kau kabu veidolovi. \v 35 Ke vagha kau sopa veidolovi ke, mi geva gaira udolu kara ghilala, ighau tau nigua na lei vaovarongo.” \s1 Jesus te bosadila ke nia hughu a Peter \r (Matthew 26:31-35; Mark 14:27-31; Luke 22:31-34) \p \v 36 Ma Simon Peter te huatia Jesus, “?Lord, ivei tua ko va ighoe?” \p Jesus te bosatughu vania, “Taeni ko mua tangomana na tumuriagu ivei ku vaa, mi murina vaho ge ko tumuriu.” \p \v 37 Ma Peter te ghoi huahuati so, “?Lord, ivei tea, ge ku mua tangomana na tumuriamu itaeni? Inau tu gonidila ge ku mate kolugho!” \p \v 38 Jesus te bosatughu vania, “?O gonidila ni mate koluagu sughua? Inau tu bosa utuni vanigho, inaghona na tangiana na kokoroko, igeva e tolu tua na bosamu to mua ghilalau inau.” \c 14 \s1 Jesus na halautu va ta Tamada \p \v 1 Jesus te bosa vanira nina vaovarongo, “Kau bei gunaguna na kutumiu. Kau varava ngasi ta God, ma kau varava ngasi ghua itagua. \v 2 E subo na voki tana valena Tamagu, mi nau ku tona ge ku gonidila vanighau na malamiu. Ku mua bosa vanighau eni, ke vagha ke mua ghaghua iga. \v 3 Mi tana bona ku gonidila sokoi tua ke, mi geva ku ghoi oli mai, mu ku lavighau va igaa, keri ge kau kabu kolu haia. \v 4 Ighau tau ghilala na halautuna na bona ku vaa iga.” \p \v 5 Thomas te bosa vania, “?Lord, ai mua ghilala ivei ko va, keri ke mi vei kai nea ge kai ghilala na halautu te va sara iga?” \p \v 6 Jesus te bosa vania, “Inau na halautu, na utuni, mana vola. E taho ahei ke va sara tana Mama, ke vagha ke mua taluutuniu. \v 7 Itaeni tau ghilalau tua ke, ma kau ghilala ghua na Tamagu. Me vuni taeni, ighau tau ghilala gaia, mau righia ghua tua.” \p \v 8 Ma Philip te bosa vania, “Lord, ko tatea vanighai na Mama, keri vamua te manamami.” \p \v 9 Jesus te bosatughu, “?Philip, e daro ni bona tua tu kabukolughau, hauva mo mua ghilalau mua? Ahei tua te vaevaneu inau ke, te vaevanea tua na Mama. ?Mi vei tea ge o bosa, ‘Ko tatea vanighai na Mama’? \v 10 ?To mua taluutuniu inau itatana Mama, mana Mama itagua inau? Na lei bosa tu kokoei vanighau te mua puku mai tagua inau, tara puku mai ta Tamagu. Gaia te ghaha tagua inau, ge lutui na lei lutuna. \v 11 Kau taluutuniu tana bona tu bosa inau itatana na Mama, mana Mama itagua inau. Ke taho ke, ma kau taluutuniu na pukuna na lei butuli tu gonighi. \v 12 Inau tu bosa utuni vanighau, ahei tua ke taluutuniu ke gonighi na lei gehegehe tu gonighi. Eo, ke gonighi na lei gehegehe te sule au vaa, na pukuna inau ku vaa kabukolua na Mama. \v 13 Mi nau ku nea na hava tua kau nongia tana ahagu, keri ge na Dale te ladavaghinia na Mama. \v 14 Eo, ge ta kau nongiu siki totobo tana ahagu, inau ku nea vanighau. \s1 Jesus te nia baubahu na Tarunga Tabu \p \v 15 “Ke vagha kau doloviu ke, ma kau taonighi nigua na lei vetena. \v 16 Mi nau ku nongia na Mama, ma gaia ke vaheghau mai ghua sakai na Hahanga, ma gaia ke ghaha haia tamiu. \v 17 Agaia na Tarunga Tabu te tughunitatea nina utuni God. Rana vure tana maramana eni, tara mua taoniu, tara mua tangomana na lavipangotiana na Tarunga Tabu, na pukuna kara mua tangomana na righiana pana ghilalaana. Mi ghau tau ghilala, na pukuna te ghaha itamiu me ghaha lokamiu. \p \v 18 “Tana bona ku tona ke, ku mua sanighau vaghaa na gari matesasani, mi nau ku ghoi oli mai tamiu. \v 19 Tana pile bona na vure, tara mua nina vaovarongo tana maramana, kara mua vaevaneu. Mi ghau kau vaevaneu, na pukuna inau ku ghoi vola oli, mi ghau ghua kau vola. \v 20 Tana bona ku ghoi vola oli ghua tana mate, ighau kau ghilala inau ta Tamagu, mi ghau itagua inau, mi nau itamiu. \p \v 21 “Ahei tua ke lavipangotighi nigua na lei vetena me ke taonighi ke, agaia keri te doloviu. Ma Tamagu ke dolovia ahei tua te doloviu. Mi nau ku dolovia ghua, mu ku tateu heghegu vania.” \p \v 22 Ma Judas (te mua Judas Iscariot) te bosa vania, “?Lord, ivei tea ge ko tategho heghemu vanighai me taho na lei tinoni tana maramana?” \p \v 23 Jesus te bosatughu vania, “Ahei tua ke doloviu me ke taonia nigua na tarai. Na Tamagu ke dolovia, ma Tamagu mi nau koro mai tatana mo koro kabukolua agaia. \v 24 Ahei tua te mua doloviu, te mua taonia nigua na tarai. Mana tarai tau rongovia tua itagua te mua nigua inau, ma nina Tamagu te niu vetena mai. \p \v 25 “U bosa vanighau tua eni tana bona tu ghaha kolughau mua. \v 26 Geva na Tamagu ke nia vetena mai tana ahagu na Hahanga, na Tarunga Tabu, ke taraighau nia na lei totobo, me ke hangaghau ge kau ghanaghana olighi na lei totobo tu bosai vanighau tua. \p \v 27 “Tu talua vanighau na mabo, nigua na mabo heghegu tu vaheghau. Na mabo eni te mua vagha na mabo ge na maramana te nia hevei. Kau bei kanoragha ma kau dikalio, ma kau bei mataghu gea. \v 28 Ighau tau rongoviu tua tu bosa vanighau, ‘Inau tu sanighau, mu ku ghoi olivighau mai so.’ Ke vagha kau doloviu utuni ke, ma kau togotogo nimiu, ge ku va righia na Mama, na pukuna agaia te haba vuleu inau. \v 29 Inau tu bosa vanighau tua eni, taeni naghona ge ke kale, keri ke, mi tana bona ke kale ke, ge kau taluutuniu. \v 30 Inau ku mua tangomana na kokoe daro ni bona vanighau, na pukuna Satan, na vunaghina na maramana eni, te mai, hauva, agaia te mua logho maana pungisiu. \v 31 Inau ku nea na hava te liona na Tamagu ku nea, keri ge na vure tana maramana kara ghilala tua inau tu dolovia na Tamagu. \p “Kau mai, ka tona sania na bona eni.” \c 15 \s1 Jesus na puku ni aloalo \p \v 1 “Inau na puku ni alo ghania, ma Tamagu na mane te righitaoni leghai. \v 2 Agaia te pusi kehai na lei aloalo tara mua vangagha, me kuri talugoni na aloalo tara vangagha, ge kara vangagha au vule va. \v 3 Keri te vagha na aloalo, ighau tau nia marabu tua na tarai tu vaheghau. \v 4 Kau kabu vaukolu itagua, mi nau ku kabu vaukolu itamiu. Na aloalo ke mua tangomana na vangagha heghena, ke pasukolu mughua tana tinana. Te vagha ghua, ighau kau mua tangomana na vangagha kau kabu vaukolu mughua itagua.\fig Na aloalo ni grape|alt="Grape vine" src="HK00110B.TIF" size="col" loc="1-8" copy="HK00110B" ref="15:4" \fig* \p \v 5 “Inau na puku ni alo ghania, mi ghau na lei aloalo. Ahei tua ke kabu vaukolu itagua mi nau tatana, agaia ke vangagha uto, na pukuna kau mua tangomana siki totobo te uto vania God, kau sagauviu inau. \v 6 Ahei tua ke mua kabu vaukolu itagua, gaia te vagha na aloalo tara koso kehaa, me sasagha ge mate. Mana vure kara vahikolui ma kara kerei me ke ghani taghalaghinighi na lake. \v 7 Ke vagha kau kabu vaukolu itagua, ma nigua na lei bosa ke ghaha itamiu, kau nongia siki totobo kau liona ke, ma God ke vaheghau. \v 8 Tana bona kau vangagha au vule ke, kau tatei ge ighau tau nigua vaovarongo utuni. Mi ghau kau ladavaghiniana na Tamagu, tana bona kau gonighi te vagha raini. \p \v 9 “Inau tu dolovighau te vagha na Tamagu te doloviu inau. Kau taoniu so, ma kau kabu ta nigua na dolo. \v 10 Ke vagha kau taonighi nigua na lei vetena, ma kau ghahaghau ta nigua na dolo, te vagha inau tu taonighi nina lei vetena Tamagu mu ghahau ta nina dolo. \p \v 11 “Inau tu bosai vanighau tua raini, ge ke vonughighau nigua na togotogo, ma ge ke sule vaa nimiu na rivurivu. \v 12 Aeni nigua na vetena, kau sopa veidolovi, te vagha inau tu dolovighau,\x - \xo 15:12 \xt John 15:12, 17; 1 John 3:23; 2 John 1:5\x* \v 13 Na puku ni dolo sule au va ke loghoa na tinoni vanira lei kulana, agaia ke lubatia vanira na volana. \v 14 Mi ghau kau kulagu ke vagha kau gonighi na hava tu vetena ghau nia. \v 15 Inau tu mua hologhau nia na lei ghairau, na pukuna na ghairau te mua ghilala na hava te gonia na vunaghina. Hauva mi nau tu hologhau nia na lei kulagu, na pukuna inau tu bosai vanighau tua na lei totobo tu rongovighi mai ta Tamagu. \v 16 Au mua viliu ighau, mi nau tu vilighau, mu vetenaghau ge kau tona ma kau vangagha uto, na vata ni vavanga ia ke ghaha haia. Mana Tamagu ke vaheghau na hava tua kau nongia tana ahagu. \v 17 Aeni tua gaia tu vetena ghau nia, kau sopa veidolovi. \s1 Na kanahaghi ni maramana \p \v 18 “Ke vagha na vure tana maramana kara nighau sika ke, kau ghilala tara diki niu sika tua inau. \v 19 Ke vagha tau nina na maramana ke, mana vure ni maramana ke dolovighau te vagha nina baebase heghena. Hauvaa mi nau tu vilikehaghau tana maramana eni, ge au mua nina, keri te vagha ge nighau sika na vure tana maramana. \v 20 Kau ghanaghana olia na hava tu bosa vanighau tua, ‘E taho siki ghairau ke haba vulea na vunaghina.’ Ke vagha kara kanahaghiniu inau ke, kara kanahaghinighau ghua ighau. Ke vagha kara taonia nigua na tarai, kara taonia ghua nimiu.\x - \xo 15:20 \xt Matthew 10:24; Luke 6:40; John 13:16\x* \v 21 Hauvaa, ma gaira kara gonighi vanighau na lei totobo raini, na pukuna ighau ke a nigua, mara mua ghilala ahei gaia te niu vetena mai. \v 22 Ma gaira kara mua huru kalera nia na palu, ke vagha ku mua mai bosa vanira inau. Me te vagha keri ke mara mua loghoa tua siki bosa ni hughu pungisiani na paludira. \v 23 Ahei tua te niu sika ke, te nia sika ghua Tamagu. \v 24 Ma gaira ke mua kalera na huruhuru ni palu ge tuku mua mai gonighi ghobudira na lei butuli te taho mua hei ke gonighi mai tua. Hauva mara righighi tua na hava tu gonighi, ma gaira tara nighai sika so Tamagu mi nau. \v 25 Hauva ma eni te kale sughua te vagha tara gerea tua ta didira na vetena, ‘Taho siki puku ni ghanaghana kara niu sika nia.’ \x - \xo 15:25 \xt Buka Linge 35:19; 69:4\x* \p \v 26 “Na Hahanga ke mai, na Tarunga Tabu, agaia ke tughunitatea nina utuni God ke vaa butu mai tatana na Tamagu. Inau ku nia vetena vanighau mai tatana na Tamagu, ma gaia ke niu kokoe inau. \v 27 Mi ghau ghua kau niu kokoe inau na pukuna tau ghaha kolu mai tua tana vuivunina mai.” \c 16 \nb \v 1 “Inau tu bosa vanighau tua te vagha eni, keri ge ke bei luba sania gea nimiu na taluutuni. \v 2 Gaira kara ghuruhorughau tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew, mi tana bongi ke mai ahei ke mateghau, gaia ke ghanaghana te nea eni ke, te lutu vania God. \v 3 Na lei tinoni kara nei na lei totobo ini vanighau, na pukuna tara mua ghilalau inau ma Tamagu. \v 4 Hauva mi nau tu bosa vanighau tua eni, ge na bona kara gonighi na lei totobo raini, kau ghanaghana inau tu bosa vanighau tua. Inau tu mua bosai vanighau na lei totobo mi tana vuivuni, na pukuna tu ghahau so mua itamiu. \s1 Na lutuna na Tarunga Tabu \p \v 5 “Mi taeni inau ku pulohi ta gaia te niu vetena mai, me taho ahei tamiu ke huatiu, ‘Ivei ku vaa.’ \v 6 Mi taeni tau dikalio ngangata vamua, na pukuna inau tu bosa vanighau tua. \v 7 Hauva mi nau tu bosa utuni vanighau, e uto vanighau vaa ge ku tona keha, na pukuna ku mua tona ke, ma gaia na Tarunga Tabu ke mua mai tamiu ge ke hangaghau. Me vagha ku tona ke, mi nau ku nia vetena vanighau mai. \v 8 Mana bona ke mai ke, gaia ke dete kalera na lei tinoni tana maramana eni - agaira tara ghanaghana hahia na palu, mana kabu maemane, ma nina dete God. \v 9 Agaira tara mua ghanaghana kalea na hava na palu, na pukuna tara mua taluutuniu inau. \v 10 Agaira tara mua ghanaghana kalea na hava na kabu maemane, na pukuna inau ku tona va ta Tamagu, ma kau mua vaevaneu iga. \v 11 Ma gaira tara mua ghanaghana kalea na hava na dete, na pukuna God te dete kalea tua Satan, na vunaghina na maramana eni. \p \v 12 “E subo mua na hava ku bosai vanighau, mi taeni kau mua tangomana na ghanaghana vakodoani taeni. \v 13 Mi tana bona na Tarunga Tabu ke mai, agaia ke tughunitatea na hava te utuni vania God, me ke hangaghau ge kau manahana na utuni eni. Agaia ke mua kokoe ta nina maana heghena, ma gaia ke bosai vanighau na hava te rongovighi tua itagua, ma gaia ke nia kokoe me ke bosai vanighau na lei totobo te mua kale mua. \v 14 Agaia ke ladavaghiniu inau, na pukuna agaia ke lavighi na hava tu bosai inau me ke bosai vanighau. \v 15 Na lei totobo soko Tamagu te loghoi a nigua, keri te vagha ge u bosa, na Tarunga Tabu ke rongovighi na hava tu bosai, ge ke bosai vanighau. \s1 Na dikalio ke liliu ni togotogo \p \v 16 “Lokana na pile bona, kau mua righiu. Mi lokana na pile bona murina ke, kau ghoi righiu.” \p \v 17 Na balu tadira nina vaovarongo tara huahuati heghedira, “?Na hava na ghanaghana eni? E bosa vanighita ke, mi lokana na pile bona ka mua righia, mi tana pile bona murina ka ghoi righia. Me bosa ghua ke, ‘Na pukuna inau ku vaa righia na Tamagu.’ \v 18 ?Na hava na ghanaghana iga, ‘na pile bosa eni’? Ighai tai mua ghanaghana kalea na hava te bosai!” \p \v 19 Ma Jesus te ghilala tara liona na huatiana, keri ge bosa vanira, “?Ivei tea? ?Tau nia huahuati heghemiu na hava tu ghanaghana tana bona inau tu bosa, ‘Ilokana na pile bona ighau, kau mua righiu, mi tana pile bona murina, kau ghoi righiu?’ \v 20 Inau tu bosa utuni vanighau, ighau kau tangi ma kau karukolobu, mana lei tinoni tana maramana tara mua taoniu ke togotogo na pukuna na hava ke kaleu. Ighau kau dikalio, mi geva nimiu na dikalio ke liliu ni togotogo. \v 21 Tana bona na vaivine te dutu ni vahuhu, agaia te dikalio na pukuna nina bongi ni vahaghitaili te mai tua. Hauva, tana bona te vahua na meomeo, agaia te nia ponolio na vahaghitaili, me togotogo na pukuna na meomeo te sivuragha tana maramana. \v 22 Keri te vagha vanighau ghua ighau. Itaeni tau dikalio, mi nau ku ghoi mai righighau so, mana tobamiu ke ghoi vonughia na togotogo. Me taho tua ahei ke tangomana ge ke lavikehaa itamiu na togotogo keri. \v 23 Mi tana bongi keri, kau mua nongiu siki totobo itagua. Inau tu bosa utuni vanighau, na Tamagu ke vaheghau mai na hava tua kau nongia gaia tana ahagu. \v 24 E vuivuni me sara taeni, tau mua nongia mua siki totobo tana ahagu. Kau nongia siki totobo itatana Tamagu, me ke heghau, keri ge nimiu na togotogo ke sule au vaa. \s1 Jesus te lagavulea na maramana \p \v 25 “Inau tu bosa vavaghahai vanighau na lei totobo raini. Mi tana bongi ke mai, ku mua bosa vavaghaha vanighau, mu ku bosa kaekalea vanighau na Mama. \v 26 Mi tana bona ke sara mai na bongi keri, ighau kau nongia tana ahagu. Me taho na pukuna ge inau ku nongia agaia vanighau, \v 27 na pukuna agaia heghena na Tamagu te dolovighau. Ma gaia te dolovighau na pukuna tau doloviu mau taluutuniu inau tu butu mai ta God. \v 28 Eo, inau tu butu mai tana Mama, mu mai tana maramana eni. Mi taeni inau ku sania na maramana eni, mu ku pulohi vaa righia na Mama.” \p \v 29 Ma nina vaovarongo tara bosa vania, “Itaeni to bosa maemane, mo mua bosa vavaghaha vanighai. \v 30 Mi ghai tai ghilala itaeni ighoe to manahani tua na lei totobo soko. Keri ge o mua liona hei ke ghoi huatigho, na pukuna ighoe to manahani tua nimami na ghanaghana soko. Na pukuna eni ighai tai taluutunigho ighoe to butu mai ta God.” \p \v 31 Ma Jesus te bosatughu vanira, “?Ivei tea, au taluutuni tua itaeni? \v 32 Na bona ke mai, mi taeni tua te sara tua, ighau udolu kau havukaghi kolili, sopa ghau tana sopa komumiu, mi nau kau sani leau heghegu. Hauva mi mua inau heghegu, na pukuna na Tamagu so itagua. \v 33 Inau tu bosa vanighau eni, ge kau loghoa na mabo ni sakai sonikolu itagua. Mi ani tana maramana eni, kau sodoi ke subo na vahaghitaili. Kau tughuru ngasi! Inau tu laga vulea tua na maramana!” \c 17 \s1 Jesus te kokoeliulivutira lei vaovarongo \p \v 1 Murina Jesus te bosa sokoa eni, agaia te rei dato i kokou me ghaghua, “Mama, na bongi te sara mai tua. Ko ladavaghiniu inau, na Dalemu, mi nau ku ladavaghini oligho ghua ighoe. \v 2 Ighoe to vaheu tua na maana vuvungadira na lei tinoni soko, keri ge inau ku vahera na vola maurihali rahei to vaheu tua. \v 3 Ma eni na vola maurihali, na ghilalaamu ighoe, asakai na God utuni sughua vamua, mana ghilalaagu Jesus Christ, to niu vetena mai. \v 4 Inau tu ladavaghinigho tua tana maramana mu ghoi sokoa tua na lutu to vaheu mai ge ku lutua. \v 5 Tamagu, ko ladavaghiniu tana matamu taeni, na lada te vagha toro loghoa inaghona na goniana na maramana. \p \v 6 “Inau tu ladavaghinigho vanira tua rahei to vaheu mai tana maramana eni. Agaira ke ra nimua na vure, to vaheu mai, ma gaira tara kabu taonia nimua na bosa. \v 7 Mi taeni agaira tara ghilala na lei totobo udolu to vaheu, te butu mai tamua. \v 8 Inau tu tarai sokora nia nimua na rongorongo to vaheu, ma gaira tara lavipangotia. Agaira tara ghilala te utuni inau tu butu mai tamua, mara taluutunia ghua to niu vetena mai. \p \v 9 “Inau tu kokoeliulivutira. Mi nau tu mua kokoeliulivutira na vure tana maramana, ma gaira vamua to vaheu mai, na pukuna gaira ra nimua. \v 10 Na lei tinoni tu loghora ke, ra nimua, mana lei tinoni to loghoi ighoe ke ra nigua, ma gaira tara tatea nigua na lada. \v 11 Mi taeni inau tu dutu ni sania tua na maramana, mi nau ku mai righigho, ma gaira kara ghahara mua so tana maramana. Mama to tabu, ko pilupungisira nia na maana ni ahamu, na aha to vaheu, keri ge kara sakai sonikolu te vagha ighoe mi nau toro sakai vamua. \v 12 Tana bona tu ghahau kolura, inau tu pilu pungisira nia na maana ni ahamu, na aha to vaheu. Inau tu righitaonira, me mua sivi siki sakai tadira, sakai vamua na tinoni te manana sughua ge ke sivi, keri ge na Gegere Tabu ke kale utuni.\x - \xo 17:12 \xt Buka Linge 41:9; John 13:18\x* \p \v 13 “Mi taeni inau tu dutu ni mai righigho, mu bosai na lei totobo raini tana bona tu ghahau mua kolura tana maramana, keri ge kara loghoa nigua na togotogo tana tobadira ke au vule vaa. \v 14 Inau tu taraira nia nimua na rongorongo, mana lei vure tana maramana tara nira sika, na pukuna tara mua taonighi na lei nilabu dika ni maramana, te vagha ghua inau tu mua taonighi. \v 15 Inau tu mua nongigho ge ko hola kehara tana maramana, mu nongigho ge ko pilupungisira ta Satan. \v 16 Te vagha inau tu mua nina na maramana, agaira ghua tara mua nina na maramana. \v 17 Na bosamu te utuni, keri ge ko vamarabura ra nimua tana utuni. \v 18 Te vagha inau to niu vetena mai tana maramana, inau tu nira vetena gatu. \v 19 Inau tu vahegho na volagu udolu ge ku hangara, keri ge gaira ghua kara vahegho utuni na voladira. \p \v 20 “Inau tu mua kokoeliulivutira vamua gaira na vaovarongo, ma gaira ghua arahei soko kara taluutuniu, na pukuna didira na rongorongo. \v 21 Inau tu kokoeliulivutira ge gaira udolu kara sakai vamua. Mama, te vagha ighoe itagua inau, mi nau itamua ighoe, ko nera ge kara sakai sonikolu itatada, ge rana vure tana maramana kara taluutuni ighoe to niu vetena mai. \v 22 Inau tu vahera na vata ni lada to vaheu, keri ge kara sakai vamua, te vagha ighoe mi nau toro sakaisonikolu. \v 23 Inau itadira mi ghoe itagua inau, ge kara puku ni sakai sonikolu itatada. Na pukuna keri ge na vure tana maramana kara ghilala to niu vetena mai, mo to dolovira te vagha to doloviu inau. \p \v 24 “Mama, inau tu liodira gaira to vaheu, ge kara kabu kolu itagua ivei ku ghahau inau, keri ge kara righia dida na ladagu. To vaheu, na pukuna ighoe to doloviu tua inaghona na goniana na maramana. \v 25 Mama puku ni uto, na vure tana maramana tara mua ghilalagho. Mi nau tu ghilalagho, ma gaira raini tara taoniu tara ghilala to niu vetena mai. \v 26 Inau tu taraira ge ra ghilalagho, mi nau ku tona haliu so na neana te vagha, keri ge na dolo to loghoa vaniu ke ghaha itadira, mi nau ghua itadira.” \c 18 \s1 Ra lotia Jesus \r (Matthew 26:47-56; Mark 14:43-50; Luke 22:47-53) \p \v 1 Me bosa sokoi vasoo, Jesus kolura nina vaovarongo, tara sogha halavu i levu tana boboko, tara holoa nia “Kidron”. Na hughuru ni olive iga tana bona eni, ma tara haghe ilokana. \v 2 Ma Judas, na mane te peroa Jesus, te ghilala na bona eni, na pukuna te subo na bona, Jesus ma nina vaovarongo tara vaukolu iga. \v 3 Na lei manesukaghi kamanagho mana lei Pharisee tara talana vania tua Judas sakai na ovu ni malaghai ni Rome mana balu malaghai tara righitaoni tana Valetabu, ge kara udukolua. Tara holai na lei totobo ni gehemate, mana lei bulu, mara tona tana hughuru ni olive keri. \p \v 4 Jesus te ghilala dilai tua na hava geva ke kalea. Ge tughuru tate vanira, me huatira, “?Ahei tau kenea?” \p \v 5 Mana ovu tara bosa tughu, “Jesus ni Nazareth.” \p Jesus te bosa vanira, “Inau gaia”. \p Tana bona eni, Judas, na mane te peroa, te tughuru kolura rana malaghai. \v 6 Mi tana bona Jesus te bosa vanira, “Inau gaia,” gaira udolu tara hugha oli mara tumu horu tana pari. \v 7 Ge ghoi huatira ghua, “?Ahei tau kenea?” \p Ma gaira tara bosa oli, “Jesus ni Nazareth.” \p \v 8 Ma Jesus te bosa vanira, “Inau tu bosa sokoi vanighau tua, ‘Inau gaia.’ Mana pukuna inau vamua tau liogu ke, sanira nigua na vaovarongo raeni, ge kara tona keha.” \v 9 Jesus te bosa vagha eni, ge ke kale sughua na hava te bosa tua tana bona te ghaghua, “Mama, tu mua ghoi sivilaghinia tua a siki sakai tadira nigua na vaovarongo to vaheu.” \p \v 10 Ma Simon Peter te holaa nina isi, me kamo kehaa na kuli madolona a Malchus, anina seka na puku ni sonisukaghi. \v 11 Ma Jesus te bosa vania Peter, “Ko talu olia nimua na isi tana malana. Inau ku vahaghitaili mughua tana lei totobo udolu na Tamagu te vaheu mai.” \s1 Jesus tara holaa va tana Annas \r (Matthew 26:57-58; Mark 14:53-54; Luke 22:4) \p \v 12 Keri ge, rana ovu ni malaghai ni Rome, ma gaia te habadira, mana malaghai tara righitaoni tana Valetabu, tara lotia ge ra pitia Jesus, \v 13 ma kara diki hola vaa ta Annas, na vungona na puku ni sonisukaghi tana niulu eni, a Caiaphas. \v 14 Agaia Caiaphas te bosa vanira rana habadira na lei Jew me ghaghua, “Te uto vaa ge sakai na tinoni te mate tughura na vure subo.” \x - \xo 18:14 \xt John 11:49-50\x* \s1 Peter te nia hughu a Jesus \r (Matthew 26:69-70; Mark 14:66-68; Luke 22:55-57) \p \v 15 Simon Peter mana sakai ghua na vaovarongo toro tumuria Jesus. Na pukuna na vaovarongo ghua te kulana na puku ni sonisukaghi ke, mara talana ge ke haghe tana ghaghata ni valena na puku ni sonisukaghi kolua Jesus. \v 16 Ma Peter te tughuru i pari bebetena na mataula ni haghe. Na vaovarongo te ghoi haghe mai te kokoe vania na vaivine te righitaonia na mataula, ge ke lavihaghea Peter. \p \v 17 Tana bona toro haghe na vaivine te huatia Peter, “?To sakai tadira nina vaovarongo Jesus Ighoe?” \p Ma Peter te bosatughu me ghaghua, “Taho inau!” \p \v 18 Na bongi eni te bihi. Na pukuna keri na lei ghairau ilokana na vale eni mana lei malaghai tara righitaoni tana Valetabu tara kerua na lake ni gougovu, mara tughuru kililia tara madiru. Ma Peter te tughuru kolura me madiru nina. \s1 Annas te huahuatia Jesus \r (Matthew 26:59-66; Mark 14:55-64; Luke 22:66-71) \p \v 19 Annas, na puku ni sonisukaghi nagho te huatia nia Jesus nina lei vaovarongo mana hava te taraira nia. \v 20 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Na hava tu nia tarai ke, tu tarai tana matana na vure, mu mua bosa poloa siki totobo, na pukuna inau tu tarai lokani na lei vale kokoeliulivuti ni Jew mi tana Valetabu, tara vaukolu udolu iga dida na vure subo. \v 21 ?E ghua ge o huatiu inau? Ko huatira arahei tara rongoviu. Gaira tara ghilalaa tua na hava tu bosaa.” \p \v 22 Tana bona Jesus te bosai raini, sakai tadira na malaghai tara righitaoni tana Valetabu te tapoa me ghaghua, “Ivei tea ge o bosa tughu vania na puku ni sonisukaghi te vagha keri!” \p \v 23 Ma Jesus te bosa tughu vania me ghaghua, “?Ke vagha ku bosa siki totobo te hahi ke, ko bosa tatei vanighita na hava na totobo ia? ?Hauvaa, me ke utuni na hava tu bosa ke, ivei tea ge o tapou?” \p \v 24 Keri, ma Annas te vetena Jesus va ta Caiaphas, na puku ni sonisukaghi. Jesus, tara pitia so. \s1 Peter te ghoi nia hughu a Jesus \r (Matthew 26:71-75; Mark 14:69-72; Luke 22:58-62) \p \v 25 Mi tana bona Peter te tughuru so me madiru nina, na balu te bosa vanira me ghaghua, “?To sakai tadira nina vaovarongo Jesus, ighoe?” \p Peter te ghoi nia hughu me ghaghua, “Taho, e mua inau!” \p \v 26 Ma sakai tadira nina lei seka na puku ni sonisukaghi, na kulana na tinoni a Peter te kurisia na kulina, agaia te huatia, “?Ivei tea, u righigho tua kolua Jesus tana hughuru ni olive, pe taho?” \p \v 27 Ma Peter te ghoi nia hughu so me ghaghua, “Taho!” E mua hau vasoo me tangi na kokoroko. \s1 Na deteana Jesus naghona Pilate \r (Matthew 27:1-2, 11-31; Mark 15:1-20; Luke 23:1-25) \p \v 28 Tana roropo ghana, rana habadira na Jew tara lavikehaa Jesus tana valena Caiaphas, mara nia tona tana vale vatu ngasi\f + \fr 18:28 \fk vale vatu ngasi \ft Tana leu ni Greek - Praetorium; Na vale sule nina lei malaghai mana Haba ni Rome i Jerusalem. Righia Matthew 27:27 \f* vania na haba ni Rome, na ahana Pilate. Gaira tara hurua tara mua haghe ilokana na vale eni, na pukuna tara liona ge kara marabu, keri ge kara ghania na vangakolu ilokana na Gougonu ni Lovovule.\f + \fr 18:28 \ft Ke vagha siki sakai te haghe tana valena na rana mua Jew ke, gaia te meto tana matana God. Vaho ge gaia te mua tangomana ge ke ghania na vangakolu ilokana na bona na Bongi ni Lovovule.\f* \v 29 Ma Pilate te rughu horu me mai tadira me huatira, “?Na hava na hahi ia tau hurua nia na mane eni?” \p \v 30 Agaira tara bosa tughu, “Kai mua lavia mai vanigho na mane eni ma ge ke mua gonia siki totobo te dika.” \p \v 31 Ma Pilate te bosa vanira, “Keri ke, kau hola kehaa ma kau detea heghemiu taonia nia nimiu na vetena.” \p Gaira tara bosa tughu, “Ighau na lei vure ni Rome, tau mua lubatighai ge kai dete matea na tinoni.” \v 32 Aeni te vagha ge ke kale na lei bosana Jesus te bosai nia na vata ni mate vaghana ke kale.\f + \fr 18:32 \ft Rana Jew tara matea na tinoni nia na vatu tara peta, hauva na vure ni Rome tara patokia tana ghaivavala. Righia John 3:14, 12:32-33.\f* \p \v 33 Ma Pilate te ghoi haghe oli iloka ni valena, me holoa Jesus ge ke mai itatana. Ma Pilate te huatia me ghaghua, “?Ighoe na vunaghi habadira rana Jew?” \p \v 34 Ma Jesus te bosa vania, “?A nimua na huahuati heghemu eni, pana balu tara bosau nia vanigho?” \p \v 35 Ma Pilate te bosa tughu vania, “?Inau ghua, na Jew? Taho! Gaira rana kulamu vure heghemu, maia didira na lei manesukaghi kamanagho tara holagho vaniu mai. ?Na hava to gonia ge ra liona na mateamu?” \p \v 36 Jesus te bosa vanira me ghaghua, “Nigua na kinakabu te mua nina na maramana eni. Ke vagha nigua na kinakabu te nina na maramana eni ke, ma gaira nigua na ovu kara veilalabui tua tana bona na vunaghidira rana Jew tara lotiu. Hauva, nigua na kinakabu te mua nina na maramana eni.” \p \v 37 Ma Pilate te ghoi bosa vania, “?Mi ghoe na vunaghi haba?” \p Ma Jesus te bosa tughu, “Ighoe to bosau inau tu vunaghi haba. Inau tara vahu mai tana maramana ge ku talutatea na utuni. Ma gaira soko tara dolovia na utuni tara rongoviu.” \p \v 38 Pilate te ghaghua, “Ma na hava na utuni.” Keri ge ghoi horu ghua i pari tadira na vure Jew, me bosa vanira, “U mua sodoa siki hahi itatana, ku hurua nia. \v 39 Hauva, sopa niulu ke, inau tu lubatia vanighau haia sakai na tinoni pipiti tana Gougonu ni Lovovule. ?Au liona ge ku lubatia vanighau na vunaghi haba didira na Jew?” \p \v 40 Agaira na vure subo tara bosatughu nia na manga te sule mara ghaghua, “Taho, a mua gaia! A Barabbas tai liona.”\f + \fr 18:40 \ft Barabbas te matea sakai na puku ni manesukaghi mana veilalabui nina lei malaghai na gavumane ni Rome. \f* Barabbas ke, na labupolo.\fig |alt="Jesus trial before Pilate" src="cn01825b.tif" size="col" loc="28-40" ref="John 18:40" \fig* \c 19 \s1 Jesus tara dete matea \p \v 1 Ma Pilate te vetenara ra nina malaghai ge kara lavia tonaa Jesus, ma kara ramusia. \v 2 Gaira rana malaghai tara polia na pitiulu ni karukaili mara talua tana uluna Jesus. Mara pupulua nia na pupulu ni vunaghi haba te boibongi. \v 3 Ma gaira tara mai tatana, mara batobatoa, “Kai holohabagho ighoe, na vunaghi haba didira na Jew.” Mara labua nia na limadira. \p \v 4 Pilate te ghoi horu so ipari tadira na vure me bosa vanira me ghaghua, “Inau ku hola horua vanighau mai gaia, keri ge kau ghilala manahana utoa, tu mua sodoa siki totobo ke goni hahia.” \v 5 Keri ge ra lavi horua mai Jesus, te hungia na pitiulu ni karukaili mana pupulu daro ni vunaghi haba. Ma Pilate te bosa vanira me ghaghua, “Kau righia! Gaia eni na mane!” \p \v 6 Tana bona na lei manesukaghi kamanagho mana lei malaghai tara righitaonia na Valetabu tara righia Jesus, ge ra ghaeghahe mara ghaghua, “Patokia! Patokia!” \p Ma Pilate te bosa tughu me ghaghua, “Kau lavia ma kau patokia ighau heghemiu, na pukuna tu mua sodoa siki hahi itatana tau hurua nia.” \p \v 7 Na lei mane nagho ni Jew tara bosa tughu vania mara ghaghua, “Taonia nimami na vetena ke, e manana ge kai matea mughua na tinoni eni, na pukuna te vatua heghena nia, agaia na Dalena God.” \p \v 8 Mi tana bona Pilate te rongovia eni ke, ge mataghu sule va ghua. \v 9 Ma gaia te ghoi haghe so tana valena me huatia Jesus, “?Ivei to vaa butu mai?” Hauvaa Jesus te mua bosa tughu vania. \v 10 Ma Pilate te bosaa, “?Ivei tea, ge o mua kokoe tughu vaniu? ?Ivei tea, o mua ghilala inau tu loghoa na maana ge ku lubatigho puku patokigho?” \p \v 11 Ma Jesus te bosa tughu vania, “Ighoe to loghoa na maana vuvungagu, na pukuna God te vahegho mai. Keri ge gaia te lubatiu mai vanigho, gaia te palugha haba vaa ighoe.” \p \v 12 Na pukuna eni Pilate te haga lubatia Jesus. Hauva gaira rana huhuli tadira rana Jew tara ghaeghahe, “Ge toko lubati tatavahalea ke, ighoe to mua kulana na Vunaghi Haba ni Rome! Na pukuna, ahei ke talua heghena ge ke vunaghi haba ke, agaia te hughua na Vunaghi Haba ni Rome.” \p \v 13 Tana bona Pilate te rongovighi na lei bosa raini, agaia te vetena nina malaghai ge kara lavi horua mai Jesus. Keri ge sopou tana malei sopou ni dete tara holoa nia “na Titili.” Tana leu ni Jew, tara holoa nia “Gabbatha.” \v 14 Te dutu ni danikama tua tana bongi ni gonidilaana inaghona na Gougonu ni Lovovule. Ma Pilate te bosa vanira na vure, “Aeni a nimiu na vunaghi haba.” \p \v 15 Ma gaira tara ghaeghahe oli vania mara ghaghua, “Labumatea! Labumatea! Patokia!” \p Ma Pilate te huatira, “?Ivei tea, au liogu ku patokia nimiu na vunaghi haba?” \p Rana lei manesukaghi kamanagho tara bosatughu vania, “E taho ghua ahei nimami na vunaghi haba, na Vunaghi Haba ni Rome vamua!” \p \v 16 Keri ge a Pilate te lubatia Jesus vanira nina malaghai, ge kara va patokia. Ma gaira tara hola kehaa Jesus. \s1 Jesus tara patokia \r (Matthew 27:32-44; Mark 15:21-32; Luke 23:26-43) \p \v 17 Ma Jesus te hola na ghaivavalana me tona tana bona tara holoa nia “na Savu ni ulu.” (Tana leu ni Jew tara holoa nia, “Golgotha.”) \v 18 Mi kakeri tara patokia Jesus. Ma gaira tara patokira ghua erua na tinoni, sakai tana madolona ma sakai tana maulina, ma Jesus ighobudira. \v 19 Ma Pilate te gerea na tughunitate mara talua tana ghaivavalana Jesus. Te ghaghua, “Jesus ni Nazareth, na vunaghi habadira na vure Jew.” \v 20 Mana gegere eni tara gerea tana leu ni Jew, mi tana leu ni Rome mana leu ni Greek. E subo na vure tara idumia, na pukuna na bona tara patokia iga Jesus te mua sagauvia na komu sule Jerusalem. \v 21 Mana lei manesukaghi kamanagho tara bosa vania Pilate mara ghaghua, “Ko tughua na gegere eni! Mo ko bei gerea ‘Na vunaghi habadira na vure Jew,’ ko gerea vaso, ‘Gaia te bosaa, inau na vunaghi habadira na vure Jew.’” \p \v 22 Ma Pilate te bosa tughu, “Na hava tu gerea, tu gerea tua.” \p \v 23 Murina na lei malaghai tara patokia tua Jesus, agaira tara lavighi nina tivi, mara tuvalighi ighobudira heghedira, mara tuvalighi iga e vati na tunuva, sakai na tunuva vanira sopa malaghai. Mara hola ghua nina pupulu tara vauhi udolua vamua, te taho na paupaguhana. \v 24 Na lei malaghai tara padapada mara ghaghua, “Ka bei rosia gea, mai ghita ka sonia na dice, ma ka righia ahei tatada ke holai.” \x - \xo 19:24 \xt Buka Linge 22:18\x* \p Aeni te kale ge ke mai utuni na gegere tabu te bosadilaa, \q1 “Ara tuvalighi lei nigua na tivi ighobudira heghedira, \q2 mara sonia na dice ta nigua na pupulu.” \m Ma eni tara nei na lei malaghai. \p \v 25 I Lilighina na ghaivavala Jesus, tara tughuru na tinana, ma hoghona tinana, kolua Mary tauna Clopas, ma Mary Magdalene.\fig |alt="Jesus on the cross with Mary & John below" src="CN01840B.TIF" size="col" copy="CN01840B" ref="John 19:25" \fig* \v 26 Mi tana bona Jesus te righia na tinana mana na vaovarongo te dolovia ke, toro tughuru igaa, ge bosa vania tinana, “Tinagu, aeni na dalemu.” \v 27 Keri ge bosa vania na vaovarongo keri me ghaghua, “Aeni na tinamu.” Vuivuni kakeri na vaovarongo te lavia vaa tana valena, me righitaonia. \s1 Na mateana Jesus \r (Matthew 27:45-56; Mark 15:33-41; Luke 23:44-49) \p \v 28 Ma Jesus te ghilala te goni sokoi tua nina lei lutu udolu tana maramana, vaho ge ke kalea ghua na hava na gegere tabu te bosa, ge ghaghua, “Inau tu haga inu.” \x - \xo 19:28 \xt Buka Linge 69:21\x* \v 29 Na popo iga, te vonughia na wine mali, ma gaira tara lumia na loilosi tana wine, mara pitia tana otona na ghai, tara holoa nia hyssop. Ge ra hau datoa vaa tana ghiduna. \v 30 Ma Jesus te inuvia, ge bosa, “E soko tua!” Me malu horua na uluna, ge ke mate. \p \v 31 Na dani eni ke, na dani ni gonidilaa, iropo ghana ke kale iga na Sabbath te tabu ngangata na pukuna te kale tana Gougonu ni Lovovule. Na pukuna keri, na lei habadira rana Jew tara mua liona ge na hulidira rahei tara patokia ke sasarau tana lei ghaivavala. Keri ke gaira tara nongia Pilate ge rana malaghai kara va gotighi na tuadira tara patokira ge kara mina mate. Vaho ge na hulidira kara huihorura tana ghaivavala. \v 32 Ma gaira rana malaghai tara tona, mara gotighi na tuadira, erua na mane tara patoki kolua nia Jesus. \v 33 Hauva, mara mai va ta Jesus ka, mara righia te mate tua, mara mua gotighi na tuana. \v 34 Sakai tadira na malaghai te tutukua na kikisina nia na tinabe, mana ghabu mana beti te mina tave horu mai. \v 35 Agaia na tinoni te righia na totobo eni te kale, te bosa tatei, ma nina bosa te utuni sughua. Agaia te tughunitatei, ge kau taluutuni ghua. \v 36 Aeni te kale, ge ke utuni sughua na gegere tabu te ghaghua, “E taho sakai tadira na lei hulina kara tagotia.” \x - \xo 19:36 \xt Buka Linge 34:20; Buka Rughuhoru 12:46; Buka Iduidu 9:12\x* \v 37 Ma sakai ghua na gegere tabu te ghaghua, “Gaira tara vaevanea agaia tara tutukua.”\x - \xo 19:37 \xt Zechariah 12:10; Na Livu 1:7\x* \s1 Na tavughiana Jesus \r (Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; Luke 23:50-56) \p \v 38 Murina eni, a Joseph ni Arimathea, te nongia Pilate ge ke talana vania me ke hui horua na hulina Jesus. Joseph nina vaovarongo popolo Jesus, na pukuna te mataghunira rana huhuli ni Jew. Me talana vania tua Pilate, keri ge tona Joseph, me hui horua, ge lavikeha. \v 39 Ma Nicodemus, na mane te diki vaa righia tua Jesus tana bongi,\x - \xo 19:39 \xt John 3:1-2\x* te tona kolua Joseph. Gaia te lavighi mai te manana e tolu hangavulu tolu na mavani na ghaiuruuru\f + \fr 19:39 \fk e tolu hangavulu tolu na mavani \ft Greek - 100 litrai. Sakai na mava te vagha sakai na kilogram \f* tara gonighi nia erua na ghai, na ahadira na myrrh mana aloes. \v 40 Rogaira toro lavia na hulina Jesus, moro vulia nia na ghaiuruuru, moro sausaghu kolua na tivi pura. Aeni te taonia na nilabudira rana Jew tana bona ni tavughiana. \v 41 Na leghai lilighina na bona tara matea igaa Jesus, mi lokana te ghaha na vatuluma ni beku vaolu, tara mua tavughia mua igaa siki tinoni. \v 42 Keri ka, mana pukuna gaia eni na bongi ni gonidila vania na Sabbath, mana na vatuluma ni beku te dutu ghua, gaira toro talua na hulina Jesus iga. \c 20 \s1 Na tughuruoliana Jesus \r (Matthew 28:1-10; Mark 16:1-8; Luke 24:1-12) \p \v 1 Te labota puipungi mua tana Sade roropo, ma Mary Magdalene te tona tana vatuluma ni beku, me righia na vatu tara lavi kehaa tua tana mataula. \v 2 Ge sama oli, me sodoa Peter ma gaia na vaovarongo Jesus te dolovia, ge bosa vanira, “Ara hola keha tua na hulina Jesus tana vatuluma ni beku, mai mua ghilala ivei tara va talua!” \p \v 3 Keri ge a Peter ma gaia na vaovarongo toro tona vaa tana vatuluma ni beku ge koro righia. \v 4 Ma rogaira toro sama alaala, mana vaovarongo te sama vulea Peter, me diki sara. \v 5 Ge taoraghi me vaevane haghe, me righia na tivi pura te daro mana sausaghu te pipili iga, hauvaa me mua haghe. \v 6 Me sara tua Peter me haghe tana vatuluma. Gaia te vaevanea na tivi pura te daro mana sausaghu te pipili iga, \v 7 mana tivi te poroa na uluna Jesus. Aeni te mua pipili kolua na tivi te sausaghu, ra lokua mara talua heghena. \v 8 Mana vaovarongo te diki sara tana vatuluma ni beku ke, agaia te haghe ghua, me vaevane, me taluutuni. \v 9 Tana bona eni, gaira tara mua manahana na gegere tabu te bosa tua, Jesus ke tughuru oli mughua tana mate. \v 10 Ma rogaira toro pulohi tana valedira. \s1 Jesus te tate vania Mary Magdalene \r (Matthew 28:9-10; Mark 16:9-11) \p \v 11 Mary te tughuru i paribebetena na vatuluma ni beku me tangimate. Mi tana bona te tangi so, ge taoraghi me vaevane haghe. \v 12 Ma gaia te vaevanera erua na angel toro nia pupulu na tivi pura iga. Moro sopou tana malana na hulina Jesus, sakai tana uluna ma sakai tana tuana. \p \v 13 Rogaira toro huatia, “?Vaivine, e ghua ge o tangimate?” \p Mary te bosatughu vanira, “Na pukuna tara lavikehaa na hulina nigua na Lord, mu ku mua ghilala ivei tara va talua.” \p \v 14 Keri ge ririu pulohi me vaevanea Jesus te tughuru i pala murina, me mua righi ghilala kalea. \v 15 Ma Jesus te huatia, “?Vaivine, ivei tea ge o tangi? ?Ahei gaia to kenea?” \p Mary te ghanaghana ke, gaia na tinoni te righitaonia na leghai, me bosa vania, “Na Haba, ge toko lavi kehaa na hulina ighoe ke, ko tughunia vaniu ivei to talua, ge ku va holaa.” \p \v 16 Ma Jesus te bosa vania, “Mary!” \p Ma Mary te ririuoli vania ge bosa tana leu ni Jew, “Rabboni!” (Na ghanaghana iga “Tarai!”) \p \v 17 Ma Jesus te bosa vania, “Ko bei tabeu, na pukuna tu mua oli dato mua itatana Tamagu. Ko tona, mo ko vanira nigua na lei vaovarongo, mo ko ghaghua, ‘Inau ku dato ta Tamagu ma tamamiu, ta nigua na God ma nimiu na God.’” \p \v 18 Keri ke ma Mary Magdalene te va righira rana vaovarongo, me bosa vanira, “Inau tu vaevanea na Lord.” Ge tughuni vanira na lei totobo Jesus te bosai vania. \s1 Jesus te tate vanira nina vaovarongo \r (Matthew 28:16-20; Mark 16:14-18; Luke 24:36-49) \p \v 19 Mi nulavi ghana tana Sade,\f + \fr 20:19 \fk Sade \ft Greek - tana sakai na bongina tana week. Rana Jew tara vuivuni na idumiana na week tana Sade.\f* gaira rana vaovarongo tara savukolu tana vale. Tara vongotia na vale, na pukuna tara mataghunira rana mane nagho ni vure Jew. Keri ge Jesus te mai me tughuru ghobudira, me ghaghua, “Na mabo itamiu.” \v 20 Murina te bosa eni ke, agaia te tatei vanira na limana mana kikisina. Na lei vaovarongo te vonughira na rivurivu, na pukuna tara vaevanea na Lord. \v 21 Jesus te ghoi bosa vanira so, “Na mabo itamiu. Te vagha na Tamagu te niu vetena mai, mi nau tu nighau vetena ghua.” \v 22 Keri ge aheahe savura me ghaghua, “Kau lavia na Tarunga Tabu. \v 23 Ke vagha kau talukehai na paludira na lei tinoni ke, mara talukehai vanira tua, ma kau mua talukehai na paludira ke, me mua talukehai vanira ghua.” \x - \xo 20:23 \xt Matthew 16:19; 18:8\x* \s1 Jesus te tate vania Thomas \p \v 24 Thomas (tara holaa nia Baso,) sakai tadira rana hangavulu rua na manevetena, te mua ghaha kolura tana bona te tate vanira Jesus. \v 25 Keri ge gaira na balu vaovarongo tara bosa vania, “Ighai tai vaevanea tua na Lord!” \p Hauvaa, Thomas te bosa vanira, “Ku mua righia na malana na patoto tana limana, mu ku mua talua iga na gigirigu, mu ku mua raughia nia na limagu na pae tana kikisina ke, inau ku mua taluutunighau!” \p \v 26 Mi murina tua e vitu na bongi te padi, gaira rana vaovarongo tara ghoi savukolu so tana vale, mi tana bona keri, a Thomas itadira. Sakai vamua na mataula tara pini ngasilia, Jesus te mai me tughuru ighobudira, ge bosa vanira, “Na mabo itamiu.” \v 27 Keri ge bosa vania Thomas me ghaghua, “Ko talua mai na gigirimu iani, mo ko righia na limagu. Ko talu haghea ghua na limamu ilokana na paena na kikisigu. Ko bei ghanaghana ruarua mo ko taluutuni.” \p \v 28 Thomas te bosaa, “Nigua Lord ma nigua na God!” \p \v 29 Ma Jesus te bosa vania, “Ighoe to taluutuni, na pukuna to vaevaneu. God ke vautora vaa gaira rahei tara mua vaevaneu, mara taluutuni.” \s1 Na puku ni ghanaghana tana buka eni \p \v 30 Jesus te gonighi te subo vaa ghua na vaughilala butuli tana matadira nina lei vaovarongo, tara mua gere horui lokana na buka eni. \v 31 Hauvaa raini tara gere horui ge kau taluutunia, agaia Jesus na Messiah, a Dalena God. Ma ge kau taluutunia gaia, ighau kau loghoa na vola kasila nia na ahana. \c 21 \s1 Jesus te tate vanira ra vitu na vaovarongo \p \v 1 Murina eni, Jesus te ghoi tate vanira nina vaovarongo tana kolokama ni beti i Galilee\f + \fr 21:1 \fk Galilee \ft Tana leu ni Greek - kolokama ni beti i Tiberius, eruani na ahana na kolokama ni beti i Galilee. \f*. Te ghoi kale vagha eni. \v 2 Ma Simon Peter, Thomas (tara vatua nia na baso\f + \fr 21:2 \ft Righia na rongorongo tana John 20:24 \f*), Nathaniel, te butu mai i Cana tana bubulo i Galilee, me rua na dalena Zebedee, me rua ghua itadira nina vaovarongo Jesus, tara savukolu iga. \v 3 Ma Simon Peter te bosa vanira me ghaghua, “Inau ku va gehelau.” \x - \xo 21:3 \xt Luke 5:5\x* \p Ma gaira tara bosa tughu, “Ighai kai mai kolugho ghua.” Keri ge gaira tara gatu sapa tana tiola ni Jew, mara tona. Mi tana bongi udolu, tara mua lavia siki igha. \p \v 4 Mete roropo ghana, gaira tara vaevanea Jesus te tughuru lilighina na kolokama, hauva nina vaovarongo tara mua righi ghilalaa gaia Jesus. \v 5 Keri ge huatira, “?Kulagu, au holaa siki igha, pe taho?” \p Ra bosatughu vania, “E taho!” \p \v 6 Ma Jesus te bosa vanira, “Kau soni horua nimiu na vugho tana pala madolona na tiola ni Jew, ge kau holaa suboa na igha!” Ma gaira tara nea, me subo ngangata rana igha tara kau tana vugho mara mua tangomana na gora hagheana na vugho tana tiola.\x - \xo 21:6 \xt Luke 5:6\x* \fig |alt="Jesus calling to the disciples from the seashore" src="cn01876B.tif" size="col" loc="6-7" copy="CN01876B" ref="John 21:6" \fig* \p \v 7 Agaia na vaovarongo a Jesus te dolovia te bosa vanira Peter me ghaghua, “Agaia Lord keri.” Tana bona Simon Peter te rongovia na bosa eni, gaia te virighia na ghobuna nia na pupulu, (na pukuna te tokeha ge vugho), me sogha horu tana beti ge olo longa. \v 8 Gaira na balu vaovarongo tara longa so tana tiola, mara ghora na vugho te vonughia na igha. Tara mua hauvia na paritina, te dutuvia e lima hangavulu na ghoto vamua. \v 9 Tara sara longa tua gaira, mara vaevanea na lake te piragovu tua, mana igha tara konokono ilokana. Mana berete ghua iga. \v 10 Ma Jesus te bosa vanira, “Kau holai mai na balu igha tau vaho vughoi.” \v 11 Ma Simon Peter te haehaghe ge gora longaa na vugho te vonughia na igha sule. Gaira tara vughoi sakai hangalatu me lima hangavulu tolu, hauvaa mana vugho te mua tarosi vaghua. \v 12 Ma Jesus te bosa vanira, “Kau mai, ma kau vanga.” E taho siki sakai tadira te liosakai na huatiana, “?Ahei ighoe?”, na pukuna gaira tara ghilala utunia tua gaia na Lord. \v 13 Ma Jesus te vaa, me lavia na berete me kutira nia, me nea ghua te vagha na igha. \p \v 14 Iani, e toluni na bona Jesus te tate heghena vanira nina vaovarongo, imurina te tughuru oli tana mate. \s1 Jesus ma Peter \p \v 15 Murina tara vanga soko tua, Jesus te bosa vania Simon Peter me ghaghua, “?Simon, dalena John, o doloviu sughua vulera na balu raini?” \p Peter te bosa tughu, “Eo, Lord, ighoe to ghilala inau tu dolovigho.” \p Ma Jesus te bosa vania, “Ko kutira ra nigua na lei dalei sheep.” \p \v 16 Ma Jesus te ghoi huatia ghua, “?Simon, dalena John, o doloviu sughua?” \p Ma Peter te bosa oli me ghaghua, “Eo, Lord. Ighoe to ghilala tua inau tu dolovigho.” \p Ma Jesus te bosa vania, “Ko righitaonira nigua na lei sheep.” \p \v 17 E toluni na bona, Jesus te huatia, “?Simon, dalena John, o doloviu sughua?” \p Ma Peter te dikalio na pukuna te tolu vaho tughuru ni huatiana Jesus, “?O doloviu sughua?”. Keri ge bosatughu vania, “Lord, to ghilalai na lei totobo soko. Ighoe to ghilaa tua inau tu dolovigho.” \p Ma Jesus te ghaghua vania, “Ko righitaoni utora nigua na lei sheep. \v 18 Inau tu bosa utuni vanigho, tana bona ko vaolu ke, ighoe to kabegho heghemu, mo tona va ivei to liona. Hauvaa tana bona to tonikama mua ke, ighoe to nia hagalo na limamu mana keha te pitigho, me ke huligho va ivei to mua liona na vaa iga.” \v 19 Te bosaa te vagha eni, Jesus te tughunia vania Peter na vata ni mate ia geva ke kalea ge ke ladavaghinia God. Keri ge Jesus te bosa vania me ghaghua, “Ko taoniu.” \p \v 20 Peter te ririu, me vaevanea na vaovarongo Jesus te dolovia te tumurira. (Agaia keri te varava tana luhuna Jesus tana vanga nulavi me huatia, “?Lord, ahei itamami ke perogho?”)\x - \xo 21:20 \xt John 13:25\x* \v 21 Tana bona Peter te righia gaia, ge huatia Jesus, “?Ma gaia eni Lord, ivei ke ghaghua?” \p \v 22 Jesus te bosa vania me ghaghua, “?Ge teke liogu ke ghahaa polo ku pulohi mai ke, mi vei te ghaghua itamua? Ko taoniu!” \v 23 Mana tutugu eni te talao ighobudira rana taluutuni, ge gaia na vaovarongo eni ke mua ghoi mate. Hauvaa me mua bosa Jesus ke, ge ke mu mate, me bosa vamua, “Ge teke liogu ke ghahaa polo ku pulohi mai ke, mi vei te ghaghua itamiu.” \p \v 24 Aeni gaia na vaovarongo te bosa tatei na lei totobo raini, ma gaia ghua te gere horui. Mi ghai udolu tai ghilalaa anina na tutugu te maemane me utuni sughua. \p \v 25 E subo ngangata na lei totobo te gonighi a Jesus. Ke vagha kara sopa gere horu udolui sopa sakai, mi nau tu ghilala na maramana udolu ke mua manana na lei buka kara gerei.