\id HEB - Gela 2 \h Rana Hebrew \toc1 Na Gegere vanira Rana Hebrew \toc2 Rana Hebrew \toc3 Rana Hebrew \mt2 Na Gegere vanira \mt1 Rana Hebrew \is1 ?Na hava te tughunia igaa? \im Mi ghita ta mua ghilala utoa ahei te gerea na gegere eni. Balu tara ghanaghanaa Apollos pa Barnabas te gerea, hauvaa balu vure tara ghanaghanaa Paul te gerea na gegere eni. Ahei te gerea ke, gaia te gerea vanira rana Jew tara taluutunia Jesus. Eruani na ahadira rana Jew, rana Hebrew, ma Hebrew ke na ahana na leudira rana Jew. Na Valetabu i Jerusalem te ghaha so mua tana bona na tinoni te gerea na gegere eni, keri ke subo na vure tara ghanaghana na tinoni te gerea na gegere eni naghona na niulu vitu hangavulu imurina Jesus te sivuragha. (70 A. D.) Tana bona eni, rana vure ni Rome tara durakea Jerusalem mana Valetabu. \ip Na balu vure tara vahaghitailira na vure Jew tara taluutuni, mana lei vahola te kalera. Didira na taluutuni ta Jesus Christ te dutu soko. Gaira tara ghanaghana ge kara pulohi ma kara taonia nina vetena Moses mana lei nilabudira rana Jew tara taonighi, tara mua taluutunia Jesus na Vavoladira. Na tinoni te gerea na gegere eni te patupatura me bosa vanira ge kara tughuru ngasi tana didira na taluutuni. Gaia te bosa Jesus Christ vamua te talutatea God vanighita. Jesus heghena te tughuru ngasi tana bona te vahaghitaili, ma gaia na Dalena God te vola kasila. Jesus te haba vulera rana prophet idania, mana lei angel. Gaia te haba vulea ghua Moses, te vahera na lei vetena rana Jew. Na pukuna keri, arahei tara taluutuni ke, kara varava ngasi mughua ta didira taluutuni ta Jesus ma kara bei pulohi tana lei vetena mana nilabudira rana Jew. \ip God te bosaa tua Jesus na puku ni sonisukaghi haba vanira rana taluutuni, ma gaia te haba vulera rana puku ni sonisukaghi idania. Ta nina lutu ke, Jesus te tangomana na vavolaadira na lei tinoni ge ke tatavahalera tana paludira maia tana mateadira. \ip Na lei sukaghi tara gonighi idania taonia nina vetena Moses ke, gaighi te vaghai na totoghale vania na hava Jesus te gonighi. Na tinoni te gerea na gegere eni, gaia te patura rana taluutuni ge kara varava ngasi tana taluutuni, te vaghara rahei tara hulira nina vure God idania. Tana bona na lei tinoni tara vahaghitailira, gaira tara tughuru ngasi ta didira na taluutuni. \is1 Na lei Ghanaghana Mava ilokana na Gegere eni \io1 Jesus te haba vulera rana prophet mana lei angel (1:1-2:18) \io1 Jesus te haba vulera Moses ma Joshua (3:1-4:13) \io1 Jesus na puku ni sonisukaghi te haba vanira na lei tinoni soko (4:14-7:28) \io1 Na baubahu vaolu Jesus te ngasilia ke, te haba vulea na baubahu haulaghi (8:1-10:18) \io1 Dida taluutuni ke laga mughua na pukuna God te togotogo vamua vanira rahei tara puku ni taluutuniana (10:19-12:29) \io1 Ighita ka taonighi mughua na lei nilabu tara maemane (13:1-25) \is1 Balu na Tete tara mava \iq1 2:17-18; 4:12-13; 10:19-25; 12:1-3; 13:4. \c 1 \s1 Jesus te haba vulera rana prophet mana lei angel \p \v 1 E subo na bona te padi maia tana lei vata ni nilabu, God te kokoe vanira na lei kukuada mai tana mangadira na lei prophet. \v 2 Mi tana lei bongi sosoko raeni, God te bosa vanighita tua mai tana mangana Dalena. Mi tatana Dalena vamua te gonia na maramana talighu mana lei totobo soko ilokana, me bahua na Dalena ge God ke nighi hevei vania na lei totobo udolu. \v 3 Na Dale te tatea na rongoraghana God, ma gaia te puku ni vaghana God sughua. Gaia te pitikolui na lei totobo udolu nia na bosana te maana ngangata. Mi murina te mate tua ge vamarabughita tana lei paluda, me sopou tana lei malei haba tana lima madolona God puku ni maana. \p \v 4 Aeni te tughunitatea na Dalena God te haba vulera na lei angel, te vagha na aha God te hea te vulera na ahadira na lei angel. \v 5 Aeni te utuni na pukuna God te mua bosaa vania tua siki sakai itadira na lei angel na hava te bosa vania Jesus, \q1 “Ighoe na Dalegu, \q1 Mi taeni inau tu talutatea inau tu Tamamu.” \x - \xo 1:5 \xt Buka Linge 2:7\x* \m Me ghoi bosa so, \q1 “Inau ku Tamana \q1 Ma gaia ke Dalegu.” \x - \xo 1:5 \xt 2 Samuel 7:14; 1 Vavata 17:13\x* \m \v 6 Mi naghona ge God te nia vetena mai nina kamanagho tana maramana, ge bosa, \q1 “Ighau udolu nigua lei angel kau holohabaa.” \x - \xo 1:6 \xt Eruani Vetena 32:43 (LXX)\x* \m \v 7 Ma God te bosa ghua vanira na lei angel te vagha eni, \q1 “Ighau nigua na lei tarunga vetena tu gonighau ge kau lovo te vaghaghau na ghuri, \q2 maia ghua nigua na lei tinoni lutu mau loghoa na maana te vagha na lapilapi ni lake.” \x - \xo 1:7 \xt Buka Linge 104:4\x* \m \v 8 Hauvaa, ma God te bosa eni nia Dalena, \q1 “Ighoe a God, nimua na kinakabu te kabu kasila, \q2 Mo ko vunaghi pungisira haia nimua na vure nia na maemane. \q1 \v 9 To liona na hava te maemane, \q2 mo nia sika na hava te dika. \q1 Na pukuna keri, inau, nimua God, tu viligho mu negho ge ko haba vule \q2 keri ge ko togotogo vulera na lei kulamu.” \x - \xo 1:9 \xt Buka Linge 45:6-7\x* \m \v 10 Ma God te bosa vania na Dalena ghua, \q1 “Lord, tana vuivunina mai to gonia na maramana, \q2 mi ghoe ghua to gonighi na parako mana lei totobo ilokana. \q1 \v 11 Gaira kara taghara \q2 te vaghai na lei tivi kara motu, \q1 hauva, ighoe ko kabu kasila. \q1 \v 12 Ighoe ko polugura mo ko sonikehara vaghara na pupulu haulaghi, \q2 Mete vagha na tinoni te tughua na tivi, ighoe ko tughura. \q1 Hauva mi ghoe ko mua ghoi tughu tua, \q2 mana volamu ke mua ghoi soko ghua.” \x - \xo 1:12 \xt Buka Linge 102:25-27 \x* \m \v 13 Ma God te mua bosa vania siki sakai tadira na lei angel te vagha te bosa vania na Dalena, me ghaghua, \q1 “Ko sopou tana madologu, \q2 polo ku taluhorura ghamua na lei levunimate ge ko vunaghi pungisira, \q1 vaghara na malei tuturi sarana na marevomu.” \x - \xo 1:13 \xt Buka Linge 110:1\x* \m \v 14 Mana lei angel ke, gaira rana tarunga tara lutu vania God. Gaia te nira vetena mai ge kara hangara rahei kara lavia na vola kasila. \c 2 \s1 Ighita ka rongovi utoa mughua na Rongorongo Uto \p \v 1 Na pukuna keri ke, ighita ka rongovi utoa mughua na utuni ta rongovia tua, ma ka tughuru ngasi, ge ka bei lelebo ma ka garikolilighita gea tana utuni. \v 2 Na pukuna nina na lei vetena God te utuni haia tua, tara va horu mai tadira na lei kukuada nia na lei angel ke, ma God te torora rahei tara mua taonighi, \v 3 vaho ge, God ke toroghita vulera va ge ka mua taonia na huioli sule eni a Jesus te idevia vanighita. Ma Lord Jesus heghena te diki ladavaghinia, ma rahei tara rongovia tara bosatatea ghua vanighita, aeni te utuni. \v 4 Ma God heghena ghua te tatea na ladavaghi eni te utuni, nia na lei vaughilala mana lei vata ni butuli, me ke nia hevei na lei vata ni sonihalavu ni Tarunga Tabu vanira rahei te vilira ge kara lavighi. \s1 Jesus na tinoni te vagha ighita \p \v 5 God te mua vilira na lei angel ge kara vunaghi pungisia na maramana vaolu ke mai, te vagha ighai tai gerea ilokana na gegere eni. \v 6 Siki bona ilokana na Gegere Tabu, siki sakai te bosa vania God, \q1 “?God, na hava na pukuna ge o ghanaghana mavara rana vure, \q2 mo righitaoni utora? \q1 \v 7 Na pile bona vamua, \q2 to taluhorura na lei tinoni saradira na lei angel udolu. \q1 Sakai vamua te vagha keri, to vahera rana vure na lada mana rongoragha te vagha na vunaghi haba, \q2 \v 8 Mo vahera ghua na maana ge kara vunaghi pungisighi na lei totobo udolu.” \x - \xo 2:8 \xt Buka Linge 8:4-6\x* \m Mi tana bona te bosaa God te vahera ghua na maana ge kara vunaghi pungisighi na lei totobo udolu, me taho siki totobo kara mua vunaghi pungisighi. Hauvaa, itaeni ta mua righighi mua raini ke kale. \v 9 Uto, na hava ta righia tua gaia a Jesus. God te taluhorua itadira na lei angel udolu tana pile bona vamua, mi taeni God te vahea na lada mana rongoragha, na pukuna te mate vanighita tua. Taonia nina sonihalavu God vanighita, Jesus te rughupotaa na mate vanira na lei tinoni soko. \p \v 10 God te gonighi na lei totobo soko, mara ghahai sarana nina maana. Keri ge kaekagena sughua ge God ke holara vaa na lei dalena ta nina rongoragha. Nia nina vahaghitaili Jesus, God te nea ge puku ni huhuli maemane, me ulaghana ge ke lavihaghera ilokana na vola kasila. \v 11 Mi taeni Jesus kolura gaira te vatabura, te sakai vamua tamadira, mana pukuna keri ge mua maa Jesus ge ke holora nia na lei hoghona. \v 12 Ge bosa Jesus vania God, \q1 “Inau ku ladavaghinia na rongoraghana na ahamu itadira na lei hoghogu, \q2 Mu ku holohabagho itadira nimua na vure tana bona tara vaukolu.” \x - \xo 2:12 \xt Buka Linge 22:22\x* \m \v 13 Me bosa ghua, \q1 “Inau tu taluutunia God vamua.” \x - \xo 2:13 \xt Isaiah 8:17 \x* \m Me ghoi bosa so, \q1 “Inau aeni kolura na lei dalemu, \q2 to vaheu mai tua.” \x - \xo 2:13 \xt Isaiah 8:18\x* \m \v 14 Na lei dalemu raini, tara sivuragha vamua tana ghabu mana vinahi, ma Jesus ghua te sivuragha tinoni vaghara. Keri ke, mete tinoni sughua ge mate, ma nia na mateana, ge ke lavikehaa nina maana Satan, te loghoa na maana tana mate. \v 15 Keri ke Satan te vunaghi pungisira rahei tara mataghunia na mate. Ma Jesus te mate ghua ge ke tatavahalera. \v 16 Ighita udolu ta ghilala Jesus te mai tua ge ke hangara na vinavahuhuna Abraham. Te mua mai ge ke hangara na lei angel.\x - \xo 2:16 \xt Isaiah 41:8-9\x* \v 17 Vaho ge maemane tua, Jesus te vaghaghita vamua ighita na lei hoghona. Te nea eni, ge gaia ke dida puku ni sonisukaghi te tughuru ngasi ta God, me ke arovighita. Ma gaia te mate tua te vagha na sukaghi ge ke lavikehai na paludira na lei tinoni. \v 18 Mana pukuna gaia heghena te rughupotaa na vahaghitaili mana tabotabo, ge tangomana na hangada tana bona te kaleghita na tabotabo. \c 3 \s1 Jesus Christ te haba vulea Moses \p \v 1 Ghau na lei kulagu tana taluutuni, ighau God te hologhau tua ge kau nina vure tabu, ma kau ghaha kolua ikokou, kau ghanaghana Jesus. Ta tughunitatea ge God te nia vetena ge ke ladavaghinia na bosana, ma gaia dida puku ni sonisukaghi. \v 2 Gaia Jesus eni, God te vilia ge ke lutu vania, ma Jesus te utuni ta nina lutu vaniana God, te vaghaa ghua Moses te utuni nina lutu ta God tana bona te righitaonira nina vure udolu.\f + \fr 3:2 \fk vure \ft tana leu ni Greek, na bosa tai tughua nia te loghoa na ghanaghana na vale pana vure tara ghahara tana na vale. Righia Buka Iduidu 12:7\f* \v 3-4 Ighita ta ghilala na lei vale te loghoa sopa tinoni te kisui, hauvaa ma God te gonighi na lei totobo soko. Rana vure tara talumavaa na manekisu vale vulea va na vale te kisua. Keri ke, me manana so, Jesus ge ke loghoa na rongoragha vulea Moses. \p \v 5 E utuni sughua, Moses te lutu uto ilokana nina binaboli God,\x - \xo 3:5 \xt Buka Iduidu 12:7\x* hauva, ma gaia na tinoni lutu vamua. Ma nina lutu te tughunitatea na hava God te bosadilaa vaa i kise. \v 6 Hauvaa, Jesus Christ te mua na tinoni lutu, ma gaia na Dalena God, te vunaghi pungisia nina binaboli God me righitaoni uto ngangataa. Mi ghita nina binaboli God, ge ta ka tughuru ngasi, ma ka pitudilai na lei totobo Christ te bahughita nia. \s1 Arahei tara mua taluutuni kara mua saravia na bona ni aheahe \p \v 7 Keri ge bosa na Tarunga Tabu \q1 “Itaeni, kau rongovia mughua na hava God te bosaa, \q2 \v 8 Kau bei kutuvatu, vaghara na lei kukuamiu idania. \q1 Tara hughua na bosagu mara tabotabou ta nigua na vadangitai, \q2 tana bona mamaha te taho iga na beti mana ghai. \q1 \v 9 Iga na lei kukuamiu tara tabotaboa nigua na vadangitai, \q2 sakai vamua tara righighi tua na lei nigua na butuli i lokana e vati hangavulu na niulu. \q1 \v 10 Keri ge u rutu vanira, mu bosaa raini, \q1 ‘Na tobadira te ririu keha itagua haia. \q2 Ra mua lioni na taoniana na hava tu bosai vanira.’ \q1 \v 11 Mi ta nigua na rutu tu papari vanira, \q2 ‘Agaira kara mua ghoi tangomana tua na rughuhaghe ta nigua na malei aheahe.’”\x - \xo 3:11 \xt Buka Linge 95:7-11\x* \p \v 12 Ghau rana hoghogu tana taluutuni, kau righitaonighau! Kau sopa righitaonighi na tobamiu, ke bei ghahaa gea iga na dika mana mua taluutuni, ge kau ririukeha gea itatana God te vola. \v 13 Kau patupatughau heghemiu tughu bongi, inaghona na bongi ke sara mai ma kau mua rongovia God. Kau patupatughau ge na palu ke mua pegoghau, mana vongotiana na tobamiu vania God. \v 14 Tana bona ighita ta diki taluutunia Christ ke, dida na taluutuni te laga ngangata, ma ge ka puku ni taluutuni te vagha keri ritini tana sosoko, ge ka sakaisonikolua Christ haia. \v 15 Ma kau bei nia ponolio na hava na Gegere Tabu te bosaa, \q1 “Itaeni, kau rongovia mughua na hava God te bosaa, \q2 Kau bei kutuvatu, vaghara na lei kukuamiu idania. \q1 Tara hughua na bosagu mara tabotaboa a nigua na vadangitai, \q2 tana bona mamaha te taho iga na beti mana ghai.” \x - \xo 3:15 \xt Buka Linge 95:7-8\x* \p \v 16 ?Arahei gaira tara rongovia na bosana God, mara hughua? Agaira te huli horura tua Moses i Egypt. \v 17 ?Ma rahei gaira tara nea God ge rutu vanira e vati hangavulu na niulu? Agaira rana vure ni Israel tara tangohahi mara mate tua tana bona mamaha te taho iga na beti mana ghai. \v 18 ?Ma rahei te kokoe vanira God tana bona te papari, \q1 “Agaira kara mua ghoi tangomana tua na rughuhaghe ta nigua na malei aheahe?” \m Te kokoe vanira rahei tara hughua.\x - \xo 3:18 \xt Buka Iduidu 14:1-35\x* \v 19 Keri ge a ghilalara na vure ini tara mua ghoi tangomana tua na rughuhaghe ta nina malei aheahe God, na pukuna tara mua taluutunia. \c 4 \s1 Arahei tara taluutuni vamua kara aheahe kolua God \p \v 1 Na pukuna keri anina baubahu God ge ka rughuhaghe kolua ta nina malei aheahe ke, me ghahaa so mua. Na baubahu keri, te uto ge ka righiutoa, ma ka tangasi, sogea e taho siki sakai tatada ke mua tangomana na sara igaa. \v 2 Ighita ta rongovia tua na rongorongo uto eni nia na malei aheahe keri, te vaghara ghua na lei kukuada tara rongovia idania. Hauva me mua uto vanira gaira na pukuna tara mua taluutunia na hava God te bosaa. \v 3 Ighita ta taluutunia vamua, ka haghe ilokana na malei aheahe keri, hauva ma vanira gaira tara mua taluutuni ke, God te bosa vanira, \q1 “Mi ta nigua na rutu tu papari vanira \q1 ‘Agaira kara mua ghoi tangomana tua na rughuhaghe ta nigua na malei aheahe.’”\x - \xo 4:3 \xt Buka Linge 95:11\x* \m Hauva mi ghita vamua ta taluutunia ka rughuhaghe tana malei aheahe keri God te gonidilaa tua, tana bona te gonia na maramana. \v 4 Ighita ta ghilala na malei aheahe eni te ghaha, na pukuna na Gegere Tabu te bosaa, \q1 “Mi tana vituni na bongi God te aheahe tana lutuna tana bona te gonighi na lei totobo soko.”\x - \xo 4:4 \xt Vuivuni 2:2\x* \m \v 5 Mi tana na gegere tabu keri, God te bosa, \q1 “Agaira kara mua ghoi tangomana tua na rughuhaghe ta nigua na malei aheahe.”\x - \xo 4:5 \xt Buka Linge 95:11\x* \m \v 6 Ighita ta ghilala tua anina malei aheahe God te ghaha so vanira na vure kara haghe iga, sakai vamua gaira tara diki rongovia na rongorongo uto eni idania tara mua rughuhaghe ta nina malei aheahe God, na pukuna tara diua na bosana God. \v 7-8 Joshua te hulira rana vure ni Jew vaa tana buto ni komu Canaan idania, hauvaa, na bona ni aheahe eni ke, te mua i Canaan. Ta ghilala te utuni so, na pukuna imurina God te ghoi bosaa vanira a sakai ghua na bongi ni aheahe. Mi taeni na bona ge ka rughuhaghe ta nina malei aheahe. A God te ladavaghinia aeni ta David, te daro ni bona i muridira rana Jew tara tona sania Egypt, ma David te gerea tana Gegere Tabu, te vagha ighita ta rongovia tua, \q1 “Itaeni, kau rongovia mughua na hava God te bosaa, \q2 Kau bei kutuvatu,” \x - \xo 4:7-8 \xt Buka Linge 95:7-8; Eruani Vetena 31:7; Joshua 22:4\x* \p \v 9 Keri ke, mana bona ni aheahe keri te pitudila so vanira nina lei vure God. \v 10 Ma gaira udolu tara rughuhaghe ta nina malei aheahe God kara topoa na aheahe tana lutudira, te vagha God te aheahe i murina te goni sokoa tua na maramana.\x - \xo 4:10 \xt Vuivuni 2:2\x* \v 11 Vaho ge ighita ka lavilaga ge ka rughuhaghe tana bona ni aheahe keri. E mua uto ke vagha siki sakai tatada ke hughua na bosana God, me ke tumu vaghara rana vure ni Israel tara ghaghua iga idania. \p \v 12 Na bosana God te vonughia na maana ni vola, me lutu laga ilokana na volada. Te vanga vaghaa na ivi te vanga ruahogho, na pukuna te papahe haghe i lokana na tobada mana lioda mana ghanaghanada. Aeni te talutatea ivei te vaghaa na nilabuda.\fig Na ivi te vanga ruahogho|alt="A two edged sword" src="59_Heb4_Two edged sword.tif" size="span" loc="end 12" copy="59_Heb4_Two edged sword" ref="4:12" \fig* \v 13 Me taho siki totobo tana maramana talighu ke polo itatana God. Na lei totobo udolu te tate tana matana. Ma ka tughuni kaekalea vanira mughua na lei totobo ta gonighi mai tua. \s1 Jesus dida na puku ni sonisukaghi \p \v 14 Keri na pukuna ge ighita ta loghoa na puku ni sonisukaghi haba, te dato soko tua i kokou, gaia a Jesus Dalena God, ma ka tabe ngasilia mughua dida na taluutuni tatana. \v 15 Aeni dida puku ni sonisukaghi haba te ghilala ivei ta labe iga tana volada, na pukuna agaia ghua te haghevighi ghua na lei tabotabo vaghaghita, hauva ma gaia te mua tumu tana palu. \v 16 Keri ge ka mai mughua ta dida na God, ma ka bei mataghu na pukuna te arovighita. Igaa ka lavia nina veiarovi, ma ka topoa iga na sonihalavu te hangaghita tana bona vahola. \c 5 \p \v 1 Na lei puku ni sonisukaghi rana lei mane God te vilira ge kara lutu tughura na vure ni maramana eni. Agaira tara hea God didira na heveioli rana vure maia ghua didira sukaghi ni talukeha palu. \v 2 Na pukuna na puku ni sonisukaghi te tinoni ghua me labe vaghara, ge ke tangomana na liouto kolura na vure tara tangohahi na pukuna tara mua ghilalai na hava tara gonighi tara dika. \v 3 Gaia ke sukaghi mughua vania na paludira rana vure, mana pukuna te labe vaghara, ge ke sukaghi vania na lei paluna ghua.\x - \xo 5:3 \xt Buka Vetena 9:7\x* \p \v 4 Taho siki sakai ge ke puku ni sonisukaghi, na pukuna te liona vamua na malei haba keri. A God heghena ke vilia mughua tana lutu eni, vaghaa te nea igaa Aaron idania.\x - \xo 5:4 \xt Buka Rughuhoru 28:1\x* \v 5 Te vagha keri, te mua taludatoa heghena Christ, ge ke puku ni sonisukaghi. Taho! God te vilia, me bosa vania, \q1 “Ighoe Dalegu, \q2 Mi taeni inau tu talutatea, inau tu Tamamu.”\x - \xo 5:5 \xt Buka Linge 2:7\x* \m \v 6 Ma ta sakai na gegere tabu ghua, God te bosa vania, \q1 “Ighoe to puku ni sonisukaghi kasila \q2 te vaghaa Melchizedek.”\x - \xo 5:6 \xt Buka Linge 110:4; Vuivuni 14:17-20\x* \p \v 7 Tana bona te kabu iani maramana, Jesus te kokoeliulivuti kukuruti nia na tangi ngangaraha mana karukolobu vania God, te loghoa na maana ge ke vavola tana mate. Ma God te rongovighi nina lei kokoeliulivuti, na pukuna te nia kikinima God.\x - \xo 5:7 \xt Matthew 26:36-46; Mark 14:32-42; Luke 22:39-46\x* \v 8 Sakai vamua Jesus te Dalena God, gaia te naunau ge ke taonia God nia na lei vahaghitaili te kalea. \v 9 Mi tana bona Jesus te sokoi na lei totobo udolu God te lioni, God te nea ge ke ulaghana, ge Jesus ke vahera na vola kasila na lei vure tara taonia gaia. \v 10 Ma God te vilia Jesus ge ke puku ni sonisukaghi te vaghaa Melchizedek. \s1 Bei tumu sania nimiu na taluutuni \p \v 11 E subo ngangata na hava tai liona na bosatatea tana ghanaghana ivuvungana Jesus te vaghaa Melchizedek, hauva me vahola na pukuna tau kise ngangata ge kau rongo manaha. \v 12 Ighau tau taluutunia te hau mai tua, me manamiu tua kau taraira rana keha. Hauvaa, siki sakai ke ghoi tarai olighau mughua nia na lei totobo raini te manadira rahei tara vaho vuivuni ni naunauani na lei Gegere Tabu. Te vaghaghau na lei meomeo tara susu mua, tara mua tangomana na ghaniani na vanga ngutu. \v 13 Ma hei te susu vamua ke, agaia te mua ghilala utoa na tarai vahola nia na hava te maemane.\x - \xo 5:13 \xt 1 Corinthians 3:2\x* \v 14 Hauva rahei tara ghilala utoi na lei tarai vahola itatana Christ ke, gaira te vaghara rana tinoni tara sule tua mara ghanighi na vanga tara ngutu. Mi tana bona tara nea na hava te uto ke, mara naunaui heghedira tua na righikaleani na hava te uto mana na hava te dika. \c 6 \p \v 1 Keri ke, ka tona haliu mughua tana lei tarai te manadira arahei tara loghoa na taluutuni te laga, ma ka bei bosa oliolighi vamua na lei tarai uto ta nighi vuivuni mai tua tana volana Christ. Na pukuna te mua manana ge ka ghoi bosa pulohighi na lei tarai te neghita gea ririu keha tana lei nilabu dika, ma ka talua vaso i tatana God adida taluutuni. \v 2 Keri ke, ge mua manana ghua ge kau kenea siki tarai taonia ivei te vaghaa na lei lavata ni vulitabu, mana lei vauto ni lima tana uluda,\f + \fr 6:2 \fk na lei vauto ni lima tana uluda \ft Ilokana na Rongorongo Uto Vaolu tara talua na lima tana ulu vanighi balu na totobo te vaghai - na ghaotana na vahaghi, na vautoana na tinoni, na laviana na Tarunga Tabu, mana vaheana na maana ni lutu.\f* mana tughuru oli tana mate, maia na dete kasila. \v 3 Ma God te lubatighita, ge ka nighi tona haliu na lei tarai te manadira arahei tara loghoa na taluutuni te laga. \p \v 4 Arahei tara sonikeha didira taluutuni ta Christ imurina nina marara te hinarira tana voladira ke, agaira kara mua tangomana na pulohi ta God. Agaira tara ghilala tua na lei totobo uto ni kokou God te hera, mara loghoa na Tarunga Tabu. \v 5 Agaira tara ghilalaa tua na utona na bosana God, mana maana ni vola ke mai. \v 6 Ma rahei tara ghilalai tua na lei totobo uto kiri mara ririu keha vania so a Christ, kara mua tangomana ge kara ghoi tughulio, na pukuna na hava tara nea te vagha tara ghoi patokia na Dalena God tana ghaivavala, mara lavimamaana tana matana na tinoni. \p \v 7 Balu vure te vaghara na pari te sopia na uha te horu mai, me totolo iga na vanga, me vanga heghena vamua na tinoni keri te loghoa na leghai. Ma God te vautoa na pari eni. \v 8 Hauva, mana balu vure tara vaghaa na leghai te mua uto na pukuna te totolo mai ga na karukaili mana kabakaba. Na tinoni te loghoa na leghai te mua nia togotogo, me kerea ge ghani taghalaghinia na lake.\x - \xo 6:8 \xt Vuivuni 3:17-18\x* \p \v 9 Ghau lei kulagu tu dolovighau, sakai vamua tai bosa vaghaa eni, na hava tai bosaa te taho iga ighau, na pukuna ighai tai taluutuni ge au vilia na nilabu te uto vaa, na nilabu ni vola kasila. \v 10 God te gonia na hava te maemane haia. Ma gaia ke mua nia ponolio ivei tau nea na lutu laga vaniana, mi vei tau nea na tateana nimiu na dolo vaniana, tana hangadira na lei tinoni taluutuni, te vaghaa tau nea so itaeni. \v 11 A nimami puku ni ghanaghana, ke tona haliu so nimiu na dolo vaniadira rana keha tana volamiu iani maramana ritini na mate. Ma ge kau gonia te vagha keri ke, mi geva kau lavighi na lei totobo tau pitudilai a God ke vaheghau. \v 12 Ighai tai mua liomiu ge kau lugu, hauvaa tai liomiu ge kau taonighi na lei nilabudira agaira tara lavia tua nina baubahu God, na pukuna didira na taluutuni mana vadangitai. \s1 Nina baubahu God ke mai utuni \p \v 13 Tana bona God te gonia nina baubahu vania Abraham idania ke, na pukuna te taho ahei ke haba vulea nina papari, keri ge God te nia papari na ahana heghena, \v 14 me ghaghua, \q1 “Inau tu baubahu ge ku vautogho, \q2 mu ku vahegho tara subo na vaivarimu.”\x - \xo 6:14 \xt Vuivuni 22:16-17\x* \p \v 15 Ma Abraham te pitu vadangitai, ge lavia na hava God te nia baubahu. \p \v 16 Tana bona na vure tara gonia na papari, gaira tara nia papari tana ahana siki sakai te haba vulera, ge ke mapiti me ke mava na papari. Mana nilabu eni te betoi na lei hughuhughu. \v 17 God ghua te hove pungisia heghena na nia papari, keri ge agaira tara lavia na baubahu kara ghilala utoa, ke mua ghoi tughua tua na liona God. \v 18 Keri ke, a God te heghita tua nina baubahu me nia papari ghua na ahana. Keri ge rua na totobo raini tara mua ghoi tughu tua, na pukuna God te mua pego. Mi ghita ta sama kauha itatana, ka lavia na laga vaolu ge ka tabe ngasilia nina baubahu kolua dida pitudila itatana. \v 19 Ma dida pitudila eni tatana God te vaghaa na piniti te va ngasilia, me tuturi kodo iga na tarungada. Mana pitudila eni te hulighita ge ka va haghe tana vokovoko i kokou, i loka vaa ta nina bona tabu God tana Valetabu.\x - \xo 6:19 \xt Buka Vetena 16:2\x* \v 20 Jesus te va diki haghe iga vanighita tua ge ke hangaghita. Itaeni, agaia na puku ni sonisukaghi kasila, te vagha Melchizedek.\x - \xo 6:20 \xt Vuivuni 14:18-20; Buka Linge 110:4\x* \c 7 \s1 Na puku ni sonisukaghi Melchizedek te haba vulea Abraham \p \v 1 A Melchizedek eni na vunaghi haba ni komu sule i Salem idania, ma gaia nina manesukaghi God puku ni Haba. Tana bona Abraham te pulohi mai tana komuna murina te lagavulera na lei vunaghi haba tana kisumate, Melchizedek te sodoa, ma gaia te vautoa Abraham. \v 2 Ma Abraham te holai sasakai tana lei hangavuluni ta nina lei totobo te laga vulei tana kisumate, me vahea Melchizedek.\x - \xo 7:2 \xt Vuivuni 14:17-20\x* Na ghanaghana iga na aha Melchizedek ke, “Na Vunaghi Haba te kabu maemane.” Gaia ghua “Na Vunaghi Haba ni mabo,” na pukuna na ghanaghana igaa Salem ke ‘Mabo’. \v 3 Taho siki gegere tutughunina a tamana pa tinana pa siki kukuana mana kemana, me vagha te taho na vuivunina pana sosokona na volana. Na pukuna keri, Melchizedek te manesukaghi kasila, te vaghaa tua a Dalena God. \p \v 4 Keri ke, ge kau ghanaghana utoa ivei te vaghaa na habana Melchizedek eni, na pukuna Abraham, na kukuada ge ka talumavaa, ge hea a sasakai tana lei hangavuluni na lei totobo te holai mai tana kisumate. \v 5 Ighita ta ghilala tua ge adida lei manesukaghi kara va mai tana kemana Levi, te vetenara nina vetena Moses ge kara vahikolui na lei heveioli tadira rana vure Jew udolu, sakai vamua agaira tara sivuragha tana kemana Abraham.\x - \xo 7:5 \xt Buka Iduidu 18:21\x* \v 6 Sakai vamua Melchizedek te mua sivuragha tana kemana Levi, me lavighi so na sasakai tana lei hangavuluni na lei totobo ta Abraham, me vautoa. Ighita ta ghanaghana Abraham te mava, na pukuna God te hea Abraham na lei nina baubahu soko. \v 7 Hauva, Melchizedek te haba vulea Abraham, na pukuna Melchizedek te vautoa. Mi ghita ta ghilala, agaia te loghoa na maana ni vauto, me haba vulea ahei te vautoa. \p \v 8 Na lei manesukaghi tara lavighi na lei heveioli, agaira rana tinoni kara mate. Ma Melchizedek te haba va itadira, na pukuna na gegere tabu te bosaa te vola tona haliu so. \v 9 Keri ge ka bosa ke, tana bona Abraham te vahea nina heveioli a Melchizedek, te vaghara Levi ma rana vaivarina tara vahikolui na heveioli, ge ra vahea ghua Melchizedek. \v 10 Na pukuna, sakai vamua tara mua vahua mua Levi, ma gaia te puputu mai tana ghabuna Abraham tana bona Melchizedek te holai na heveioli tatana. \p \v 11 Sakai vamua nina vetena Moses te bosa, ge na lei manesukaghi udolu kara sivuragha mai mughua tana kemana Levi, hauva, na lei manesukaghi raini tara mua tangomana ge kara maemane utunira na lei tinoni tana matana God. Na pukuna keri, God te vetenaa asakai na manesukaghi ghua, te vagha Melchizedek, sakai manaa agaia te mua kemadira a Levi ma Aaron. \v 12 Ma ge ivei ka nea na viliana na manesukaghi ke tughua ke, mana vetena ke tughu mughua. \v 13 Na pukuna, agaia dida na Lord, ta nia kokoe eni, te mua sivuragha mai tana kemana Levi. Agaia te vaa mai tana kema keha, me taho ahei tana kemana ke lutu te vagha na manesukaghi. \v 14 Ighita udolu ta ghilalaa, Jesus tara vahua mai tana kemana Judah, mi tana bona Moses te nia kokoe na manesukaghi, te mua bosaa na kema eni. \s1 Christ te vaghaa Melchizedek \p \v 15 Na tughu ilokana nina vetena God te tate uto tua, na pukuna sakai na manesukaghi keha te vaghaa Melchizedek te mai tua. \v 16 Ma Jesus te manesukaghi, me mua vania na ghanaghana haulaghi taonia na kemana Levi vamua. Taho, agaia na manesukaghi na pukuna nina maana ni vola te taho na sosokona. \v 17 Aeni te utuni na pukuna na Gegere tabu te bosaa, \q1 “Ighoe na manesukaghi kasila \q2 te vagha Melchizedek.”\x - \xo 7:17 \xt Buka Linge 110:4\x* \p \v 18 God te lavikehai tua na lei vetena haulaghi ge vilia na manesukaghi keri, na pukuna tara lugu mara mua hangaghita. \v 19 Aeni te utuni na pukuna nina vetena Moses te mua tangomana ge ke maemaneghita tana matana God. Ma God te tatea vanighita na pitudila te uto vaa te sara mai tua itaeni, ma gaia na halautu ge ka va varava ngasi ta God. \p \v 20 Ma God ghua te papari tana bona te vilia Jesus ge ke manesukaghi. Me mua ghoi papari vania siki manesukaghi tana kemana Aaron te vagha. \v 21 Mi ta Jesus vamua, God te bosa, \q1 “Inau a Lord God tu papari, \q2 mu ku mua ghoi padia tua nigua baubahu, \q1 ‘Ighoe na manesukaghi kasila.’”\x - \xo 7:21 \xt Buka Linge 110:4\x* \p \v 22 Na pukuna nina papari God, Jesus heghena te mai matena, ge ke kale utuni nina baubahu te uto vaa. \p \v 23 Na hava te nia keha eni gaia ke, te subo na manesukaghi tana kemana Levi, i sarana na vetena haulaghi. Mi tana bona te mate sakai ke, ma sakai na keha ke tughua na malana. \v 24 Hauvaa ma Jesus te vola kasila, ma gaia te lutu vaghaa na manesukaghi ke va me va. \v 25 Keri ge, Jesus te vavolara gaira udolu tara mai ta God na pukuna na hava te nea. Eo, gaia te tangomana ge ke vavolara, na pukuna agaia te vola kasila me nongia God ge ke hangara. \p \v 26 Jesus na vata ni puku ni sonisukaghi ta liona, na pukuna te tabu me marabu me taho siki hahi tatana, maia God te vilikehaa itadira rana tangohahi, ma gaia God te hea na talumava te haba vulei na lei totobo i kokou. \v 27 Ma gaia ke mua sukaghi tughu bongi vaghara na lei puku ni sonisukaghi tana kemana Levi. Agaira tara diki sukaghi ni paludira heghedira, vaho ge kara sukaghi ni paludira rana vuresubo.\x - \xo 7:27 \xt Buka Vetena 9:7\x* Hauva Jesus te sakai ni tughuru ni sukaghi vamua, tana bona te nia sukaghi heghena tana ghaivavala, me lavikehai na lei paludira rana vuresubo tara ghahara idania me ke sara tana lei bongi sosoko. \v 28 Tana bona tara vilira rana puku ni sonisukaghi sarana nina vetena Moses, agaira na tinoni vamua. Mi murina vaho tara nia hevei na vetena, ge God te vilia Dalena nia na papari ge ke puku ni sonisukaghi. Ma Dalena te maemane haia tua ta nina lutu. \c 8 \s1 Jesus dida puku ni sonisukaghi \p \v 1 Aeni na puku ni ghanaghana ilokani na lei totobo tai bosai vanighau adida na puku ni sonisukaghi te sopou dato i kokou tua tana malei haba tana madolona God.\x - \xo 8:1 \xt Buka Linge 110:1\x* \v 2 Igaa, te lutu tana baebale tapole tabu tana puku ni bona ni holohaba te kisua Lord, te mua kisua na tinoni. \p \v 3 Mana pukuna na lei puku ni sonisukaghi mughua kara nighi hevei rana heveioli kolua na sukaghi va ta God, ma Jesus ghua dida na puku ni sonisukaghi ke gonia mughua sakai na sukaghi vania God. \v 4 Ke ba ghahaa iani maramana ke, me ke mua manesukaghi, na pukuna na lei manesukaghi tara ghahara tua tana kemana Levi, mara sukaghi taonia nina vetena Moses. \v 5 Gaira tara lutu tana bona ni holohaba, na mareni mana nununi na lei puku ni totobo i kokou. Mi tana bona Moses te gonidila ge ke kisua na baebale tapole tabu idania, God te diki hea na bosadila eni, “Ko righiutoa, ge ko gonighi na lei totobo taonighi na vaughilala tu tatei vanigho i vuvunga ni ghotu.”\x - \xo 8:5 \xt Buka Rughuhoru 25:40\x* \v 6 Ma dida na puku ni sonisukaghi, Jesus, God te hea tua na lutu te haba vulea na lutudira rana sonisukaghi ni Jew i sarana na vetena haulaghi, na pukuna gaia te bahughita nia na puku ni totobo uto kolua God, te nia tuturi tana baubahu vaolu te uto vaa. \p \v 7 Ma ge na vuivuni ni baubahu ke mua hahi ke, me mua manana ge God ke tughua nia na ruani na baubahu. \v 8 Hauvaa God heghena te kene sodoa na hahi tana baubahu haulaghi keri, ge bosa vanira, \q1 “Inau na Lord God tu bosaa, ‘Na bongi ke mai ga, \q2 inau ku gonia na baubahu vaolu \q2 kolura na vure ni Israel mi Judah. \q1 \v 9 Na baubahu eni, ke mua vaghaa na baubahu haulaghi tu gonia vanira kolura lei kukuadira \q2 tana bona tu huli horura i Egypt, te vagha na mane te hulia na dalena nia na limana. \q1 Na pukuna te mua kabuhau didira na taluutuni ta nigua na baubahu, \q2 gu soghasanira. \q1 \v 10 Mana baubahu vaolu eni ku gonia kolura nia rana vure ni Jew \q2 tana bongi keri, ke vagha eni: \q1 Inau ku talui nigua na lei vetena tana liodira, \q1 mi nau ku gerei tana tobadira, \q1 Mi nau ku didira God \q2 ma gaira kara nigua na vure. \q1 \v 11 Vaho ge kara mua nia sarautu na taraiadira ghadira na komukolu, \q2 ma kara mua sarautu ghua na taraiadira na hoghodira, \q2 nia na bosa, ‘Te manana ge kau ghilala Lord God.’ \q1 Na pukuna na vure udolu \q2 te vuivuni tana pile me ke sara tana sule, \q2 kara ghilalau inau. \q1 \v 12 Inau ku talukehai vanira na lei paludira, \q2 mu ku mua ghoi ghanaghana olighi didira na hahi.” \x - \xo 8:12 \xt Jeremiah 31:31-34\x* \p \v 13 Tana bona God te nia kokoe na baubahu eni te vaolu, me nea na diki baubahu me liliu ni totobo haulaghi tua, mana hava te haulaghi ke, te dika tua mara dutu ni lavikehaani. \c 9 \s1 Na lei vetena haulaghi ni holohabana God tara va soko vamua tana bona te dato mai na vetena vaolu \p \v 1 Mi tana diki baubahu igobudira God ma rana Jew, na lei vetena ni holohabana God iga mana kisuana na baebale tapole tabu iani maramana. \v 2 Erua na voki gaa i lokana na baebale tapole tabu eni. Ilokana na diki voki na bela pile na vatei talu bulu, mana bela sule iga, tara talua na berete te tabu i vuvungana. Na bona eni, tara holoa nia na Bona Tabu.\x - \xo 9:2 \xt Buka Rughuhoru 26:1-30; 25:23-40\x* \fig |alt="Interior of the Holy Place" src="59_Heb7_HolyPlace.tif" size="col" loc="start or end of 2" copy="59_Heb7_HolyPlace" ref="Rana Hebrew 9:2" \fig* \v 3 Mi ga ghua na vokovoko. I murina na vokovoko eruani na voki tara vatua nia na Bona Tabu Vahotua. \v 4 I lokana na voki keri na bela ni sukaghi te gold igaa, na vatei kere ghaiuruuru, mana bokisighai tara holoa nia na ‘Bokisi ni Vetena ni Baubahu tabu’ \x - \xo 9:4 \xt Buka Rughuhoru 25:10-22\x* tara titaa nia na gold. Mi lokana na bokisi keri, na popo gold igaa te loghoa na balu vangabutuli tara holoa nia ‘na manna’\x - \xo 9:4 \xt Buka Rughuhoru 16:32-34\x*, mana totoghona Aaron te totolo dato mai ga na balu raurau,\x - \xo 9:4 \xt Buka Iduidu 17:1-11\x* me rua na vatu, God te gerei ga e hangavulu na vetena.\x - \xo 9:4 \xt Eruani Vetena 10:1-5\x* \v 5 Na papatana na bokisi eni, tara holoa nia ‘Na Bona ni Talukeha palu’. I vuvungana erua na titinoni, na reireidira te vaghara na lei angel tara holora nia “cherubim”. Agaira na vaughilala tara tatea a God igaa, mana ghatadira te kuvihia na bona ni talukeha palu. Ma kai mua tangomana itaeni na bosa maghoraani na lei totobo raini.\x - \xo 9:5 \xt Buka Rughuhoru 25:18-22\x* \p \v 6 Mi tana bona tara ghahai so tana maladira na lei totobo raini, na lei manesukaghi kara haghe, ma kara horu tana vuivuni ni voki haia, tana bona tara lutui na lei lutudira.\x - \xo 9:6 \xt Buka Iduidu 18:2-6\x* \v 7 Hauva na puku ni sonisukaghi vamua ke haghe tana Bona Tabu Vahotua sakai na bongi sopa niulu, nia na ghabu te nia sukaghi vania God haia ke lavikehai na paluna, mana paludira na vuresubo tara mua ghilalaa na hava tara gonighi te dika.\x - \xo 9:7 \xt Buka Vetena 16:2-34\x* \v 8 Nia na lei vetena raini, na Tarunga Tabu te tatei tua ge rana vure tara mua haghevia na Bona Tabu Vahotua, tana bona tara holohabaa iga God tana baebale tapole tabu. \v 9 Aeni na vavaghaha te tuhua na bongi taeni. Na lei heveioli mana sukaghi te nighi hevei dato na manesukaghi te mua tangomana ge ke vaa marabui na ghanaghanadira na vure tara nighi mai sukaghi. \v 10 Aeni te utuni na pukuna na vetena haulaghi te bosaa vamua tana vanga mana inu, mana lei gehegehe ni apo marabu. Raini na lei vetena na vetena ni huli vamua, ma God te nei ge kara ghahai ritini ke dato mai na vetena vaolu. \s1 Christ heghena na puku ni sukaghi ge ke talukehai na paluda \p \v 11 Mi taeni Christ te puku ni sonisukaghi tua vanira na lei totobo uto tara sara mai tua. Gaia te va haghe tua tana baebale tapole tabu te haba vulea, me marabu va i kokou, te mua gonia na lima ni tinoni, me mua baebasena na maramana gogoni eni. \v 12 Gaia te sakai vamua na tughuru ni hola haghe ghabu tana Bona Tabu Vahotua. Me mua ghabu ni goat mane pana dalei buluka. Taho. Na ghabuna heghena te holaa, ma gaia na ghabu keri te huiolighita me talugonia vanighita na vola kasila. \p \v 13 Ta nina vetena Moses ke, na ghabu ni goat maia na buluka mane, mana ravuna na dale buluka vaivine tara nia sukaghi, na manesukaghi te seburukaghinighi ke va marabui na hulidira na vure tara meto tana matana God.\x - \xo 9:13 \xt Buka Vetena 16:15-16; Buka Iduidu 19:9, 17-19\x* \v 14 Hauvaa, mana ghabuna Christ vamua te laga vule vaa, mete va marabui lei tobada, tana nilabu te hulighita vaa tana mate, ge ka tangomana na holohabaana God te vola tana bona ka lutu vania. Ma nia nina maana na Tarunga Tabu te vola kasila, Christ te nia sukaghi heghena vania God, te vagha na puku ni sukaghi uto te va marabui na lei paluda. \p \v 15 Na pukuna keri, Jesus Christ heghena sughua ighobudira God mana tinoni ge ke talukolua na baubahu vaolu, ge gaira God te vilira kara lavia didira lologho kasila, te bahura nia God. Na pukuna Christ te mate ge ke huiolira me ke lavikehai na lei paludira arahei tara tangohahi tana bona tara ghahara sarana nina diki baubahu God. \p \v 16 Mi tana bona siki sakai ke mate ke, gaia ilokana na maana ni lologhotughu, me ke diki gere horua tua tana bona te mua mate mua na hava rana kulana kara lavighi murina ke mate, kara mua lavighi siki nina totobo ritini kara ghilalaa utoa te mate sughua. \v 17 Mana baubahu te gerea, ke loghoa na maana mughua i murina te mate soko tua. Mi tana bona te vola mua, taho ahei ke lavia siki totobo te bahua nia tana gegere te geredilaa tua. \v 18 Me vaghaa keri nina baubahu God tana ghotu i Sinai. Na diki baubahu keri te loghoa na maana i murina vamua agaira tara matea na maumanu. \v 19 Na pukuna, imurina Moses te bosatatei vanira na vure lei nina vetena God, gaia te holai na ghabudira na goat mana dalei buluka, me kaikavi kolua nia na beti. Ge va seburukaghinia ta nina buka ni vetena God, mi vuvungadira rana vure, nia na koukopuna na ghai tara holoa nia ‘hyssop’, mara varoghia nia na vuvulu sisi ni sheep. \v 20 Ge bosa Moses vanira na vure, “Aeni na ghabu te vaa ngasilia nina baubahu God me keikerighau ge kau taonia.”\x - \xo 9:20 \xt Buka Rughuhoru 24:6-8\x* \v 21 Maia ghua, gaia te vaa seburukaghinia na ghabu tana baebale tapole tabu mi vuvungani na lei totobo tara holohabaa nia God ilokana.\x - \xo 9:21 \xt Buka Vetena 8:15\x* \v 22 Taonia nina vetena Moses ke, me haga vaghaa na lei totobo udolu te va marabui tua na ghabu tara seburukaghinia ivuvungani. Ge ke taho na tave ni ghabu ke, God ke mua talukehai na paludira na vure.\x - \xo 9:22 \xt Buka Vetena 17:11\x* \p \v 23 Mana pukuna keri ke, ge na baebale tapole tabu ni maramana eni, mana lei totobo soko ilokana, na mareni na lei totobo i kokou, ge kara vaa marabui nia na ghabu ni maumanu. Mana lei puku ni totobo i kokou kara va marabui nia mughua na puku ni sukaghi, tara uto vulei na ghabu ni maumanu. \v 24 Mana pukuna keri, Christ te va haghe tua i kokou, me va ghahaa itaeni tana matana God vanighita. Me mua vaa haghe tana Bona Tabu ni holohaba iani maramana na pukuna te marena vamua na puku ni Valetabu i kokou. \v 25 Maia ghua te mua dato i kokou ge ke nia ghoi sukaghi heghena haia te vagha na puku ni sonisukaghi ni maramana te haghe tana Bona Tabu Vahotua tughu niulu me va nia sukaghi na ghabu ni maumanu. \v 26 Ke vaghaa keri ke, ge me ke mate haia mughua tana vuivunina mai na maramana. Hauva me taho! Gaia te sakai na tughuru ni mai inaghona ge ke luvu na maramana, ge ke lavikehaa na maana ni palu ke vaa me vaa, nia tana sukaghi ni mateana heghena vanighita. \p \v 27 Na lei tinoni udolu tua te sakai tughuru ni mate vamua, mi murina keri vaho ge mai na bona God ke detera. \v 28 Me vaghaa ghua Christ te sakai tughuru ni mate tua te vaghaa na sukaghi ni talukehaani na lei palu ni vure subo. Gaia ke ghoi oli mai so, me ke mua ghoi mate vania na paluda. Mi tana bona keri, ke nia mai na vola kasila vanira agaira tara pitudilaa.\x - \xo 9:28 \xt Isaiah 53:12\x* \c 10 \s1 Christ te lubatia heghena sakai na bona vamua te vagha na sukaghi \p \v 1 Nina vetena Moses ke, na nununi vamua na lei totobo uto ke mai. Na vetena ini te mua lei puku ni totobo heghedira, na pukuna na lei sukaghi ni nilabu haulaghi tara nei haia tughu niulu tara mua tangomana na marabu utoadira tana matana God na vure tara mai holohabaa. \v 2 Ke vagha tara marabu uto tua ke, ma kara betoi na lei sukaghi vaghani, na pukuna tara maemane tua, me taho tua na hava ke ghoi va dikalai na liodira tana lei palu tara gonighi. \v 3 Hauvaa, me mua ghaghua igaa. Na lei sukaghi tughu niulu te nera ge ra ghoi ghanaghana olighi so na lei paludira, \v 4 na pukuna na ghabu ni buluka mana goat kara mua lavikehai na paludira. \p \v 5 Mana pukuna keri ke, ge na bona te mai Christ tana maramana eni, ge bosa me ghaghua vania God, \q1 “Ighoe to mua liona rana vure ge kara gonighi na lei sukaghi ni maumanu mana heveioli vanigho. \q2 Hauvaa to hea mai tua na huligu ge ku taonigho ge ku nia sukaghi vanigho. \q1 \v 6 Ighoe to mua nighi togotogo na lei sukaghi ni maumanu tara kerei vuvunga ni bela ni sukaghi, \q2 pa rana lei sukaghi ni lavikeha palu. \q1 \v 7 Ma keri ge u bosa vanigho, ‘Ighoe na nigua God, mi nau tu mai ge ku taonia na liomu, \q2 te vaghaa tara gerea tua vaniu tana Gegere Tabu.’” \x - \xo 10:7 \xt Buka Linge 40:6-8\x* \p \v 8 Sakai vamua nina vetena Moses te nighi keikeri na lei sukaghi mana heveioli vania God, Christ te bosaa, “Ighoe to mua liona mo mua nighi togotogo na lei sukaghi ni maumanu, mana lei totobo ni heveioli, pana maumanu tara kerei vuvungana na bela ni sukaghi, pana lei sukaghi ni talukeha palu.” \v 9 Me ghoi bosa so Christ, “Nigua God, inau tu mai tua ge ku taonia na liomu” Ma keri gaia ge lavikehaa Christ na nilabu ni sukaghi ilokana nina diki baubahu God, me tughua nia na baubahu vaolu. \v 10 Ma Jesus Christ te taonia vamua na hava God te liona tana bona te lubatia na hulina heghena ge nia sukaghi me mate, sakai tughuru ni mate vamua. Mana pukuna na hava te gonia vanighita, God te neghita ge ka nina vure tabu. \p \v 11 Tana bona rana lei manesukaghi tara taonia na baubahu haulaghi ke, tara lutu tughu bongi, tara hau datoi vania God na lei sukaghi tara nei haia tua, hauvaa mara mua lavikehai na palu.\x - \xo 10:11 \xt Buka Rughuhoru 29:38\x* \v 12 Ma Christ te nia hevei heghena vania God, agaia sakai na sukaghi ni lavikeha palu haia tua. Mi murina eni ge sopou horu tana malei haba, tana pala madolona God.\x - \xo 10:12 \xt Buka Linge 110:1\x* \v 13 Mi gaa te pitua na bona a God ke taluhorura ghana lei levunimate ge ke vunaghi pungisira.\x - \xo 10:13 \xt Buka Linge 110:1; Rana Hebrew 1:13\x* \v 14 Ma nia a sakai na sukaghi eni vamua, Christ te va maemanera tua nina vure tabu God, ma kara ghaghua igaa ke vaa me vaa. \p \v 15 Mana Tarunga Tabu te talutate utoa vanighita te utuni tua na lei totobo raini, na pukuna te diki bosatatea te vagha eni, \q1 \v 16 “A Lord God te bosa, ‘Aeni na baubahu vaolu ku gonia \q2 kolura nigua vure tana bongi keri. \q1 Inau ku talui nigua lei vetena tana tobadira \q2 mi nau ku gerei tana liodira.’” \x - \xo 10:16 \xt Jeremiah 31:33\x* \m \v 17 Keri ge ghoi bosa so, \q1 “Inau ku mua ghoi ghanaghana olighi \q2 lei paludira mana lei nilabudira te dika.”\x - \xo 10:17 \xt Jeremiah 31:34\x* \m \v 18 Mi tana bona God te talukehai tua na paludira ke, me mua manana tua siki sakai ge ke ghoi sukaghi ni talukeha palu ghua. \s1 Tabe ngasilia nina baubahu God \p \v 19 Ghau rana hoghogu tana taluutuni, na pukuna te tave vanighita tua na ghabuna Jesus tana mateana ke, ighita ka lio ngasi ge ka rughuhaghe tana puku ni Bona Tabu Vahotua i kokou. \v 20 Ilokana na baebale tapole tabu idania, na tivi volapa te poloa na Bona Tabu Vahotua. Mi taeni Christ te vola tua, te vatia vanighita tua na halautu vaolu ta God, me rughupotaa na tivi te poloa na Bona Tabu Vahotua, nia anina mate vanighita kouna na ghaivavala. \v 21 Mana pukuna ighita ta loghoa tua na puku ni sonisukaghi haba, Christ, te vunaghi pungisira tua nina vure God, \v 22 mai ghita ka vaa ta God nia na toba te maemane nia na puku ni ghanaghana mavaa mana taluutuni te ngasi. Ighita ka vaa ta God na pukuna na ghabuna Christ te va marabua na tobada ge ka bei nia maa, ma Christ te va marabua na hulida nia na beti marabu ni vulitabu.\x - \xo 10:22 \xt 1 Peter 3:21\x* \v 23 Ighita ta bosatatea ge ka lavighi na lei totobo uto God te nia baubahu vanighita. Keri ge ka tatabe ngasi ta dida na taluutuni ge ka lavighi na lei totobo raini. Ka mua ghanaghana ruarua na pukuna ta ghilala tua God ke nea haia na hava te nia baubahu. \v 24 Ma ka ghanaghana mughua ivei kea ge ka sopa sarautu tana volada, ge ka veihahangai ni tateana na dolo, mana lutu uto. \v 25 Balu na vure tara lugu ge kara vaukolu ma kara holohabaa God. Ka bei lugu te vaghara, ma ka vaukolu ge ka patupatughita hegheda ge ka tughuru ngasi, na pukuna na bongi ni oliana mai Jesus te dutu mai tua. \p \v 26 Ke vagha ighita ta ghilalai tua na lei hava te dika, hauvaa, ma tona haliui so imurina ta ghilalaa sokoi tua na puku ni Rongorongo Uto nina Christ, me taho ghua siki sukaghi ke ghoi lavikehai na lei palu kiri. \v 27 Na vure te vaghara rakeri ke, e taho ghua siki totobo kara ghanaghana dilaa vaa i nagho, ma kara avehia vamua nina dete God mana ruruhuna na lake ke ghani taghalaghinira rahei tara nia hughu God.\x - \xo 10:27 \xt Isaiah 26:11 (LXX)\x* \v 28 Tau ghilala tua, idania, tana bona siki sakai te mua liona na taoniana nina vetena Moses, me rua pe tolu na tinoni tara bosatatea nina hahi, tara mua arovia tua, mara matea.\x - \xo 10:28 \xt Eruani Vetena 17:6; 19:15\x* \v 29 Keri ke, kau ghanaghana na hava ke kalera arahei tara nia sika Dalena God. Na totoro te sule ngangata ke kalera na pukuna tara nia pariparilee na ghabuna Christ te ngasilia na baubahu vaolu te vaghaa na totobo lee me mua tabu. Na vure te vaghara kiri tara bosa dikalaa na Tarunga Tabu, te lavia mai nina dolo God vanira nina vure.\x - \xo 10:29 \xt Buka Rughuhoru 24:8\x* \v 30 Didira na totoro te sule ngangata na pukuna ighita ta ghilalaa God te bosaa, \q1 “Inau ku lavitughura, \q2 Mi nau ku tughuolighi vanira rahei tara nei na lei totobo dika.” \m Me ghoi bosa ghua, \q1 “Inau, a Lord God ku detera lei kulagu na vure.”\x - \xo 10:30 \xt Eruani Vetena 32:35-36\x* \m \v 31 Na totobo mamataghugha ngangata a siki sakai ke lavia siki totoro tana limana God te vola. \p \v 32 Kau bei nighi ponolio gea na lei bongi te padi, tana bona tau vuivuni ni ghilalaana na Rongorongo Uto nina Christ. Kau ghanaghana olighi ivei tau nea na tughuru ngasi tana taluutuni, sakai vamua tau vahaghitaili sule ngangata. \v 33 Balu bona tara labughau, mara bosadikalaghau, mara vahaghitailighau tana mata ni tinoni. Balu bona ghua tau hangara gaira tara vahaghitaili vaghaghau. \v 34 Ighau tau vahaghitaili kolura ghua so rahei tara sonihaghera tana vale pipiti. Mi tana bona rana vure tara lavi udolui nimiu lei lologho ke, ma au nia togotogo so, na pukuna tau ghilala ge kau lavighi na lei totobo lologho te nighi baubahu God, tara uto vaa me ke kabu kasila. \p \v 35 Kau bei sivilaghinia gea nimiu na ghanaghana mava itatana Lord, sakai vamua na hava ke kaleghau. Kau ghilala utoa na taba sule vaa ta God ke vaheghau ke vagha kau tona haliui so. \v 36 Kau vadangitai mughua ge kau tangomana na neani haia na hava te liona God. Keri vaho, ge kau lavi udolui na hava God te bahughau nia. \v 37 Na Gegere Tabu te bosaa, \q1 Na mane te gonidila ge ke mai eni, \q2 te dutu ni sara mai tua. \q1 Na maiana ke mua ghoi kise tua. \q1 \v 38 Mana tinoni te maemane tana matagu ke nia vola nina taluutuni itagua. \q2 Hauva mi nau ku mua nia togotogo ahei ke tumu keha.\x - \xo 10:38 \xt Habakkuk 2:3-4 (LXX)\x* \m \v 39 Mi ghita eni ta mua vaghara gaira tara muri sania God mara sivi tua. Taho. Ighita ta taluutunia so God ritini ge ka lavia na vola kasila. \c 11 \s1 Na balu vure tara loghoa na puku ni taluutuni \p \v 1 ?Na hava na taluutuni? Aeni na ghanaghana te mava ge a God ke vaheghita na lei totobo ta pitudilai, maia na ghilalaana ge na lei totobo ta mua righighi kara tate utuni. \v 2 Mana pukuna na lei kukuada idania tara taluutuni ngasilia God te vagha keri, gaia te nira togotogo. \p \v 3 Na pukuna ighita ta loghoa na taluutuni, ta ghilalaa na maramana te puputu mai nia na bosa tana mangana God, keri ge na hava ta righia i taeni tara vaa butu mai tana hava ta mua righia.\x - \xo 11:3 \xt Vuivuni 1:1; Buka Linge 33:6, 9; John 1:3\x* \p \v 4 Na pukuna Abel te taluutunia God idania ke, ge hea na puku ni sukaghi God te liona, me uto vulea nina sukaghi Cain. God te holopangotia nina sukaghi Abel ge ke tatea te mane maemane gaia. Sakai vamua Abel te mate hau mai tua, na tutuguna nina taluutuni te ngasi te taraighita so itaeni.\x - \xo 11:4 \xt Vuivuni 4:3-10\x* \p \v 5 Na pukuna Enoch te taluutuni kakaia God idania ke, God te hola datoa ikokou tana bona te vola, keri ge ke mua mate.\x - \xo 11:5 \xt Vuivuni 5:24\x* Taho siki sakai tana maramana te ghoi righia na pukuna God te holadatoa. Inaghona Enoch te dato ikokou, God te nia togotogo gaia. \v 6 God ke nira togotogo vamua rahei tara taluutuni kakaia, na pukuna siki sakai ke liona na mai tatana ke, me ke taluutunia mughua gaia God i tatada, me ke vahera na taba vanira rahei tara lavilaga na mai tatana. \p \v 7 Na pukuna Noah te taluutunia God, gaia te taonia tana bona God te diki bosatatei vania na lei totobo kara mai i naghona ge ra kale, tana bona te taho siki sakai ke righighi mua. Gaia te talumavaa God, keri ge gonia na vaka ge kara vola ilokana, gaia Noah kolura tauna mana lei dalena, tana bona te saopoa na beti na maramana. Mana pukuna gaia te taluutunia na bosana God, Noah te talutatea ge rana vure tara ghahara tana bongi kiri tara dika. Mana pukuna nina taluutuni te maemane tana matana God.\x - \xo 11:7 \xt Vuivuni 6:13-22\x* \p \v 8 Na pukuna Abraham te taluutunia God, ge taonia na bosana, tana bona God te bosa vania ge ke sania na komuna, me ke tona tana komu keha, na komu aeni, a God te bahua ge ke hea a Abraham. Ma gaia te tona, sakai vamua te mua ghilalaa ivei ke va sara.\x - \xo 11:8 \xt Vuivuni 12:1-5\x* \v 9 Ma gaia te va sara tana komu te bahua nia God ge kabu igaa vaghaa na tinoni tona mai vamua. Mana pukuna gaia na tinoni tona mai ke, ge mua kabu ilokana na puku ni vale. Te kabu vamua tana vale tapole. Ma Isaac na dalena, ma Jacob na kukuana, gaira ghua toro kabu lokana na vale tapole vaghaa Abraham, sakai vamua God te baubahu vanira ge ke hera ghua na komu keri.\x - \xo 11:9 \xt Vuivuni 35:27\x* \v 10 Abraham te nea te vaghaa eni, na pukuna te pitudilaa na komu sule te kasila, God te kagea me kisu sokoa tua. \p \v 11 Sakai vamua Sarah ma Abraham toro tonikama hau tua, me mua loghoa gari tua a Sarah, na pukuna Abraham te taluutunia God, God te nera ge ro tangomana na logho gari. Aeni te kale na pukuna Abraham te taluutunia God ge ke nea vania na hava te nia baubahu.\f + \fr 11:11 \ft Na Leu ni Greek te mua maghora, keri ge balu na vure tara bosa kalea na tete eni te vagha nina taluutuni Sarah. Righia Vuivuni 18:11-14; 21:2 \f* \v 12 Sakai vamua Abraham te tonikama hau tua, gaia keri ge subo na vure tara vahura mai tana kemana, tara subo vaghara na lei veitughu tana oka, mana saghalea ghua, te vahola tua na idumiani.\x - \xo 11:12 \xt Vuivuni 15:5; 22:17; 32:12\x* \p \v 13 Na vure raini tai tutugu alaala vanira, tara taluutunia God ritini na mate, tana bona tara vola, tara mua lavia na hava te bahura nia God. Hauvaa, gaira tara righi kalea na taba ge ra lavighi tana lei bongi ikise, mara togotogo. Gaira tara bosatatea tara sinogho, ma rana tinoni tona mai iani tana maramana.\x - \xo 11:13 \xt Vuivuni 23:4; 1 Vavata 29:15; Buka Linge 39:12\x* \v 14 Na vure tara bosa vaghaa keri, tara talutatea te liodira na saraviana na puku ni komudira. \v 15 Kara ba ghanaghana olia na komu tara va rughuhoru mai ga ke, me malumu vanira so na oli tana komu keri. \v 16 Hauvaa, mara kenea na komu uto vaa, na puku ni komudira te gonidila tua i kokou. Mana pukuna keri, ge ra mua nia maa God tana bona tara holoa nia “Nimami God.” Ighita ta ghilala keri na pukuna gaia te gonidila vanira tua na komusule i kokou. \p \v 17 Na pukuna Abraham te taluutunia God ke, ge nia hevei Isaac a dalena, na vatei sukaghi tana bona God te tabotaboa. Eo, gaia te rongovighi tua na lei baubahu hauva me gonidila ge ke dutuvia na nia sukaghi dalena,\x - \xo 11:17 \xt Vuivuni 22:1-14\x*\fig Abraham ma Isaac|alt="Abraham & Isaac on altar" src="co00663B.TIF" size="col" loc="end of 17" copy="CO00663B" ref="11:17" \fig* \v 18 sakai vamua te diki ghilalaa tua nina bosa ni baubahu God vuvungana Isaac, “Tu bahugho nia, na lei vinavahuhumu kara vahura mai tana kemana Isaac heghena.”\x - \xo 11:18 \xt Vuivuni 21:12\x* \v 19 Abraham te ghanaghana ke ba mate a Isaac ke, ma God ke ghoi vola olia. Aeni te vagha na bosa vavaghaha, ge Abraham heghena te lavi olia tana mate a dalena. \p \v 20 Na pukuna Isaac te taluutunia God, ge vautora erua dalena, a Jacob ma Esau, na pukuna te ghilalaa God ke gonighi vanira so na lei totobo uto tana voladira tana lei bongi kara mai.\x - \xo 11:20 \xt Vuivuni 27:27-29, 39-40\x* \p \v 21 Na pukuna Jacob te taluutunia God, tana bona te tonikama tua me dutu na mate ge tabea nina totoghona, ge sopa vautora erua na dalena Joseph, ge kokoeliulivuti me holohabaa God.\x - \xo 11:21 \xt Vuivuni 47:31 (LXX); 48:1-20\x* \p \v 22 Na pukuna Joseph te taluutunia God, tana bona te dutu ni mate ge nia kokoe a God ke lavikehara i Egypt na vure ni Israel. Me keikerira ghua ge kara holai na huli ni hulina tana bona kara tona.\x - \xo 11:22 \xt Vuivuni 50:24-25; Buka Rughuhoru 13:19\x* \p \v 23 Na pukuna a tinana ma tamana Moses toro taluutunia God, moro poloa tana tolu na vula imurina toro vahua. Gaira toro ghilalaa a God te hera sakai na garimane te utoutoa, keri ge ro mua mataghunia tua na hava ke ba gonia vanira na vunaghi haba ni Egypt na pukuna toro diua nina vetena nia na mateadira na lei garimane ni Jew.\x - \xo 11:23 \xt Buka Rughuhoru 2:2; 1:22\x* \p \v 24 Na pukuna Moses te taluutunia God, tana bona te sule dato mai, te mua liona ge na lei tinoni kara holoa nia na kukuana na Vunaghi haba ni Egypt.\f + \fr 11:24 \ft Moses te mua na puku ni kukuana, vunaghi haba ni Egypt. Hauva na dalena vaivine a vunaghi haba ni Egypt te kukutia Moses imurina te sodoa ilokana na betitina sule Nile ilokana na kei. Keri ke te sule dato ilokana na valena ni vunaghi haba ni Egypt. Righia Buka Rughuhoru 2:1-12\f* \v 25 Keri ge vilia heghena ge ke kabu vahaghitaili vaghara nina vure God. Gaia te ghilala tua ge na vahaghitaili eni te uto vaa taonighi na lei nilabu dika tara nei rana vure ge ra togotogo tana pile bona vamua. \v 26 Moses te ghanaghana ke, me uto vaa ge ke vahaghitaili na pukuna gaia ilokana nina vure Christ, vulei na holaani na lei lologho i Egypt. Gaia te ghanaghana te vagha keri, na pukuna te diki ghilalaa tua God ke hea na tabana tana ngiha. \p \v 27 Na pukuna Moses te taluutunia God, tana bona te rughuhoru Egypt me mua mataghu sakai vamua na vunaghi haba ni Egypt te rutu vania. Gaia te tughuru ngasi, na pukuna te ghanaghana mavaa tua God, sakai vamua te taho ahei te puku ni righikaleana. \v 28 Na pukuna nina taluutuni, Moses te keikerira na vure ni Israel ge kara vuivunia na Gougonu ni Lovovule te vagha God te bosaa. Moses te bosa vanira na vure ni Israel, ge kara seburukaghinia na ghabu ni dalei sheep tana mataula ni valedira ge na angel ni mate ke mua matera didira na lei mane kamanagho.\x - \xo 11:28 \xt Buka Rughuhoru 12:21-30\x* \p \v 29 Na pukuna na vure ni Israel tara taluutunia God, ara tangomana na sakutua halavu ilokana na Horara Sisi, vaghaa tara sakutua tana parilee vamua. Hauva tana bona rana malaghai ni Egypt tara sogha halavu vaghara ghua, gaira udolu tara luvu mara mate.\x - \xo 11:29 \xt Buka Rughuhoru 14:21-31\x* \p \v 30 Na pukuna na vure ni Israel tara taluutunia God, ara sakutua talighutia na komu i Jericho ilokana ra vitu na bongi, ge dudura horu na vokovokona na komu.\x - \xo 11:30 \xt Joshua 6:12-21\x* \p \v 31 Na pukuna na rebi Rahab te taluutunia God, te holopangotira erua na sigho ni Israel, keri ge mua mate kolura na vure ni komuna tara diua nina vetena God.\x - \xo 11:31 \xt Joshua 2:1-21; 6:22-25\x* \p \v 32 Me subo na lei totobo ku bosa vanighau ghua, hauva te manana tua. E daro ni bona mughua ge ke manana na ghoi righi oliani didira taluutunia Gideon, Barak, Samson Jephthah, David, Samuel ma rana prophet ghua.\x - \xo 11:32 \xt Dete 6:11—8:32; 4:6—5:31; 13:2—16:31; 11:1—12:7; 1 Samuel 16:1—1 Vunaghi Haba 2:11; 1 Samuel 1:1—25:1\x* \v 33 Na pukuna na vure raini tara taluutunia God, ara laga vulera na lei kema, mara vunaghi pungisira rana vure nia na nilabudira te maemane, mana laviana na hava te bahura nia God. Gaira tara kapui na mangadira na lion,\x - \xo 11:33 \xt Daniel 6:1-27\x* \v 34 mara matei na lapilapi ni lake.\x - \xo 11:34 \xt Daniel 3:1-30\x* Mara huali itadira didira na isi ghadira na levunimate, mara mua mate. Sakai vamua tara labe, God te ghoi lagara so, ge ra vola tana gehemate, mara lagavulera na lei kema tara gehemate kolura. \v 35 Mana balu vaivine tara laviolira kuladira tara mate tua na pukuna God te ghoi volaolira ghua. \p Hauva na balu tara taluutunia God, mana ghadira levunimate tara vahaghitailira, mara bosa vanira kara tatavahalera ta didira na vahaghitaili ke vagha kara sania didira na taluutuni. Hauva tara mua gonia te vagha keri, mara mate tua. Tara pitudilaa ge ra lavia na vola kasila, imurina God ke tughuru olira tana mate.\x - \xo 11:35 \xt 1 Vunaghi Haba 17:17-24; 2 Vunaghi Haba 4:25-37\x* \v 36 Na balu tara batobatora mara ramusira. Balu tara pitira nia na talihalo, mara sonihaghera tana vale pipiti.\x - \xo 11:36 \xt 1 Vunaghi Haba 22:26-27; 2 Vavata 18:25-26; Jeremiah 20:2; 37:15; 38:6\x* \v 37 Balu taluutuni tara petamatera, mana balu tara sagilevura mara matera nia na isi. Mana balu tara bona mara nighi pupulu na ghuighuli ni sheep mana goat. Tara vitolo, mara vahaghitaili, ma ghadira na levunimate tara dikalara.\x - \xo 11:37 \xt 2 Vavata 24:21\x* \v 38 Mana balu tara taluutuni gaira tara ole kolili tana lei bona aroha mana ghotu, mara polo vanira rana levunimate ilokana na vatuluma mana baba. Mana vure vaho tua raini tara puku ni uto, mana vure ni maramana eni tara mua manadira ge kara kabu kolura. \p \v 39 Gaira ta bosara raini te nira togo a God na pukuna tara taluutunia. Hauvaa, tana bona tara vola so, me taho tua siki sakai tadira ke lavia na hava te bahura nia God. \v 40 Tara mua lavia na pukuna God te gonidilai tua lei totobo uto vaa vanighita. God te liona ge kara pitughita, keri ge ke neghita ighita udolu ka kabu maemane ta sakai na bona. \c 12 \s1 Ighita ka taonia na nilabuna Jesus \p \v 1 Mana pukuna tara talighutighita tua na mola ni ovu sule tara taluutuni raini, mara tughunitatea vanighita tua na vola tana taluutuni eni ke, mai ghita ka sonikehai lei totobo te mavatighita, haba va na palu te va saguhorughita tana taluutuniana God. Na taoniana God ke, te vagha na samatautau, keri ge ka lavilaga tana samatautau te arevaghinia vanighita tua God. \v 2 Ighita ka nea te vaghaa, ma ka totolaa vaa Jesus, itatana gaia ka tuturi kauha ta dida taluutuni, tana vuivuni me ke sara tana sosoko. Sakai vamua na mateana tana ghaivavala te vatei maamaagha, Jesus te mua nia ghaghua. Gaia te tala ge ke vahaghitaili tana ghaivavala na pukuna te ghanaghana vamua na rivurivu ke lavia imurina. Mi taeni gaia te sopou tana malei haba tana madolona God. \v 3 Kau ghanaghana vaa Jesus, te vadangitai me lagavule, tana bona tara nei vania na lei totobo dika na vure te vonughira na dika, keri ke, ge kau bei lugu tana taluutuni, ma ka bei liobea gea. \v 4 E utuni, tau hughuhughura tua ge kau tughuru pungisira rana vure dika, hauvaa me taho mua so ahei tamiu ke mate te vagha Jesus! \v 5 ?Ivei tea, ighau tau nia ponolio tua na bosa ni patupatu te bosatatea God vanighau ghau lei dalena, ke neghau ge kau lagalagai na ghanaghanamiu? Gaia te ghaghua, \q1 “Dalegu, ko ghanaghana mava tana bona a Lord ke hegho na totoro, \q2 mo ko bei koengelea gea ke bosa talugoni vanigho tana bona to hahi. \q1 \v 6 Na pukuna a Lord te maemanera gaira te dolovira, \q2 me torora arahei te holora nia lei dalena.” \x - \xo 12:6 \xt Job 5:17; Manahana Solomon 3:11-12\x* \m \v 7 Kau vadangitai tana bona God ke toroghau, na pukuna aeni te talutatea God te righitaonighau vaghara dalena heghena. Ighita ta ghilala tua te utuni, na pukuna na lei mane udolu tara hera na lei daledira na bosa talugoni. \v 8 Ma ge ke mua va maemaneghau a God vaghaa te nera igaa na lei dalena ke, me vaghaghau tau daleiasi mau mua puku ni dalena sughua! \v 9 Mana pukuna ta ghanaghana mavara tamada iani maramana tara toroghita ke, mi ghita ka nia togotogo sule vaa na laviana na totoro ta Tamada i kokou ge ka lavia na vola kasila. \v 10 Rana lei tamada iani maramana tara maemaneghita taonia na liodira na pile bona vamua. Ma God te maemaneghita haia me hangaghita keri ge ka kabu tabu vaghaa gaia. \v 11 Tana bona God te heghita na totoro ke, me vahaghitailighita tana bona vaghana ma ka mua nia togotogo. Ma God te taraighita nia na vahaghitaili keri. Mi murina vaho ke hangaghita ge ka taonia na nilabu te maemane ma ka kabu mabo. \s1 Na lei nilabu rana taluutuni kara gonia mughua \p \v 12 Keri ke, ke vagha tau lugu ta nimiu na taluutuni taeni ke, kau nighi tatabe ngasi na limamiu tara lugu, ma kau nighi tuturi kauha na tuamiu tara labe.\x - \xo 12:12 \xt Isaiah 35:3\x* \v 13 Kau sakutua tana halautu maemane,\x - \xo 12:13 \xt Manahana Solomon 4:26\x* keri ge tana bona kara righikaleghau mara sakutua taonighau, rana lugu mana labe tana taluutuni, kara mua ghoi saisarikiba ma kara ghoi laga oli ghua. \p \v 14 Kau tabotabo na kabu mabo kolura na lei vure soko, ma kau kabu marabu tana vola te tabu, na pukuna arahei tara mua kabu tabu kara mua righia Lord. \v 15 Kau sopa righitaonighau heghemiu, ge ke taho tua siki sakai tamiu ke tona keha, me ke bei taho gea na laviana nina puku ni dolo ta God. Ma kau bei lubatia siki sakai tamiu ke va loghoa na rutu papara, na pukuna na tinoni te vagha keri ke tangomana ge ke hahilaghinira subo na vure.\x - \xo 12:15 \xt Eruani Vetena 29:18 (LXX)\x* \v 16 Righiutoa, ge kau bei lubatia siki sakai tamiu ke kabalaghi me ke mua ghanaghana mavaa God, vagha Esau idania. Tana bona te vitolo ngangata ge nia hunulu vania Jacob anina maana ni lologho te kamanagho, nia sakai na popo ni vanga vamua.\x - \xo 12:16 \xt Vuivuni 25:33-34\x* \v 17 Mi murina vaho ge nongia nina vauto ta tamana, hauva na tamana te hove, me mua hea tua. Ma Esau te mua kenea siki halautu ge ke tughua na hava te gonia, sakai vamua te tangi ngurunguru vania tamana me kurutia, hauva tamana te mua tala vania.\x - \xo 12:17 \xt Vuivuni 27:30-40\x* \p \v 18 Ighau tau mua vaghara na lei kukuada ni Israel idania tana bona tara mai ta God tana ghotu tara holoa nia “Sinai.” Tana ghotu keri tara righia nia na matadira, te ruruhu tate igaa na lake, me horu mai ga na pungi sule, mana virulogha. \v 19 Ma gaira tara rongovia na tangi sule ni tavuli, mana talama ni manga kolua na rongorongo te mai vanira. Mana rongorongo eni te nera ge ra mataghu, mara kurutia God ge ke bei kokoe vanira tua.\x - \xo 12:19 \xt Buka Rughuhoru 19:16-22; 20:18-21; Eruani Vetena 4:11-12; 5:22-27\x* \v 20 Mara mataghu na pukuna God te ghaghua, “Siki tinoni pana maumanu te manaa ke tughuru tana ghotu eni ke, kau peta matea!”\x - \xo 12:20 \xt Buka Rughuhoru 19:12-13\x* \v 21 Moses heghena te righia na lei totobo raeni ge bosa, “Inau tu mataghu mu tatata.”\x - \xo 12:21 \xt Eruani Vetena 9:19\x* \p \v 22 Hauvaa, mi ghau i taeni tau saravia tua na ghotu tara holoa nia “Zion”, anina komu sule God te vola, Jerusalem i kokou, kolura na mola ni angel tara savukolu mara kabu togotogo igaa. \v 23 Ighau tau saravia tua didira savukolu togotogo nina kamanagho God, tara gere horui tua na ahamiu i kokou. Ighau tau saravia tua God heghena, gaia ke detera na vure udolu. Iani ghua na lei tarungadira rana maemane tara mate tua ma God te va marabura tana paludira. \v 24 Ighau tau saravia tua Jesus, gaia heghena sughua ighobudira God mana tinoni ge talukolua na baubahu vaolu, maia na ghabuna te tave ge lavikeha na palu utuni, me mua vaghaa na ghabuna Abel te nia tangi na lavitughu.\x - \xo 12:24 \xt Vuivuni 4:10-11\x* \p \v 25 Kau tangasi, kau rongovia na bosana God te kokoe vanighau. Na vure ni Israel kara mua samapolo tana bona tara mua liona na rongoviana na bosana Moses, gaia na tinoni holabosa ni maramana eni ke, me haba vaa ghua na dikana na vahaghitaili ke kaleghita, ke vagha ka mua rongovia na bosana God, te kokoe mai kokou.\x - \xo 12:25 \xt Buka Rughuhoru 20:22\x* \v 26 Mi tana bona God te kokoe horu mai tana ghotu Sinai idania ke, na talama ni mangana te kahia na maramana. Mi taeni te bosaa sakai na bosa ni baubahu vanighita te ghaghua, “Inau ku ghoi kahia vamua na maramana i ani pari, mu ku kahia na parako ghua.”\x - \xo 12:26 \xt Haggai 2:6\x* \v 27 Na ghanaghana i lokana na bosa eni ke, na lei totobo God te gonighi, ge ke alealei me ke lavikehai, keri ge na lei totobo vamua i tatada ta nina levu tara mua aleale, kara ghaha olighi. \p \v 28 Mana pukuna ta lavia tua na kinakabu te mua tangomana tua na aleale ke, mai ghita ka holoutoa God, ma ka holohabaa nia na nilabu ke nia togotogo, kolua na ghanaghana mava mana kikinima, \v 29 na pukuna dida na God eni, te vagha na lake ghanighani utuni.\x - \xo 12:29 \xt Eruani Vetena 4:24\x* \c 13 \s1 Ighita ka taonighi mughua na lei nilabu tara maemane \p \v 1 Ke tona haliu so nimiu na veidolovi, kolua na puku ni dolo ni tinoni taluutuni. \v 2 Kau bei nia ponolio gea na holopangotiadira rana sinogho mai, na pukuna balu tara nea te vaghaa mara mua ghilalaa tara holopangotira rana angel tana valedira.\x - \xo 13:2 \xt Vuivuni 18:1-8; 19:1-3\x* \v 3 Kau ghanaghanara gaira tana vale pipiti vaghaa tau ghaha kolura ghua tana vale pipiti, ma kau ghanaghanara ghua tara vahaghitaili vaghaa tau vahaghitaili kolura. \p \v 4 Kau ghanaghana mavaa na taulaghi, ma kau sopa kabu marabu heghemiu ta nimiu na taulaghi. God ke detera na vure tara kabalaghi ma gaira ghua tara ngelengele. \p \v 5 Tangasi, kau bei dolovia na rongo, ma kau nia togo vasoo na pile kikia tau loghoa, na pukuna God te bosa te vagha eni, \q1 “Inau ku mua ghoi luba sanigho tua. \q2 Inau ku mua ghoi sogha sanigho ghua.” \x - \xo 13:5 \xt Eruani Vetena 31:6, 8\x* \m \v 6 Keri ke, ge ka nia bosa na ghanaghana mava itatana ma ka ghaghua, \q1 “Ku mua ghoi mataghu tua, na pukuna Lord ke hangau haia. \q2 Me taho tua hei ke ghoi gonia vaniu siki totobo dika.” \x - \xo 13:6 \xt Buka Linge 118:6\x* \m \v 7 Kau ghanaghana olira gaira tara hulighau, arahei tara diki taraighau nia na rongorongona God. Kau ghanaghana olighi na lei totobo uto tana voladira, ma kau ghanaghana kodo itatana Lord vaghara gaira. \p \v 8 Jesus Christ te mua ghoi tughu tua. Gaia te vaghaa mai tua idania, mi taeni ghua so, maia ke vaa me vaa. \v 9 Keri ke, ge kau bei lubatighi gea na lei vata ni tarai te kehakeha ge kara hulihahighau tana na hava te utuni. Na puku ni totobo ge ke lagalagaa na tobada tana taluutuni ke, te va mai ta nina puku ni dolo God vanighita, me taho tana lei vetena ni vanga ilokani na lei tarai kehakeha. Na lei tarai rakiri, te mua hangara tua igaa siki totobo gaira tara taonighi. \p \v 10 Ighita ta loghoa dida na bela ni sukaghi, mana puku ni hahanga te va mai vanighita na pukuna Jesus te lubatia na vola te vagha na sukaghi tana bela ni sukaghi keri. Hauvaa, rana manesukaghi tara taonia na nilabu ni sukaghi lokana na baebale tapole tabu, tara mua loghoa siki hahanga tana nina sukaghi Jesus. \v 11 Taonia na nilabu ni vetena didira na vure ni Jew ke, tughu niulu na puku ni sonisukaghi te lavihaghei na ghabu ni maumanu vaa tana Bona Tabu Vahotua, na vatei sukaghi ni toghikeha palu, mana hulidira na maumanu tara kerei pari bebetena na bona tara ghahara iga.\x - \xo 13:11 \xt Buka Vetena 16:27\x* \v 12 Me te vagha keri ghua, Jesus te vahaghitaili me mate i pari bebetena na mataulana na komusule Jerusalem, ge ke vamarabura nina vure tana paludira nia na ghabuna heghena te tave. \v 13 Na komusule te vavaghaha nina vetena Moses, keri ge ighita ka gatu tana komusule keri, ma ka vaa itatana Jesus, ma ka vahaghitaili kolua ghua. \v 14 Na pukuna na maramana eni te mua komuda, keri ge ka pitudilaa na puku ni komuda i kokou, te mua sara mai mua. \p \v 15 Nia nina hahanga Jesus, mai ghita ka vahea God dida holohaba haia, nia na ladavaghiniana na ladaana na ahana. Dida na holohaba te vagha na sukaghi ta gonia vania. \v 16 Kau bei nia ponolio gea na neani na lei totobo uto, ma kau tuvalia na hava tau loghoa itadira rahei te manadira na hahanga, mana sukaghi te vaghai raini te nighi togotogo God. \p \v 17 Kau rongovia na bosadira gaira tara hulighau tana taluutuni, ma kau nei na hava tara bosai. Na lutuadira ge kara righitaonia na volamiu kolua Christ, na pukuna tara ghilalaa kara hea God na gegerena ivei tara nea na lutu. Kau rongovia na bosadira ke, ma kara nia lutu na togotogo, me ke taho ke, ma kara nia lutu na dikalio, ma kau mua lavia igaa siki hahanga ighau. \p \v 18 Ke tona haliu so nimiu na kokoeliulivuti vanighai. Ighai tai ghilala utoa te maemane na liomami na pukuna tai liona na lutuani vamua na lei totobo uto. \v 19 Inau tu nongia nimiu na kokoeliulivuti haba va kau kokoeliulivutiu ge God ke lubatiu ge ku tangomana na mina oli gatu itamiu. \s1 Kokoeliulivuti sosoko \p \v 20-21 Mi taeni ku kokoeliulivuti, ge God te heghita na mabo me ghoi tughuruvaghini olia mai tana mate, dida Lord Jesus Christ, ge ke heghau na lei totobo uto te manamiu taonia na liona. Mu ku kokoeliulivuti ghua, gaia te lutu ilokani na volamiu nia nina maana Jesus Christ, keri ge kau gonighi na lei totobo uto ge ke nighau togotogo. Na pukuna te mate, Jesus na puku ni tinoni vatogha sheep te haba, me kaputia na baubahu vaolu ke mua soko, me va tabua nia na ghabuna. Vaho ge ighita ka holohabaa Jesus Christ ke vaa me vaa. Amen. \s1 Bosa sosoko \p \v 22 Ghau rana hoghogu tana taluutuni, inau tu keikerighau ge kau rongovi utoa na hava tu bosaa tua tana gegere kukulu eni. \p \v 23 E liogu ge kau ghilalaa a kulada Timothy, te rughuhoru tua tana vale pipiti. Ke ba mina sara mai iani ke, mu ku lavia gatu koluu ge ke kaoghau. \p \v 24 Kau hera nigua na lei bosa ni holouto vanira gaira tara hulighau, maia ghua rana tinoni taluutuni ga. Rana taluutuni tana holohoru tana buto ni komu iani, Italy, tara heghau gatu didira bosa ni holouto. \p \v 25 Anina sonihalavu God ke kabu itamiu.