\id GEN Gela [Gela first draft, Nov 2009, Belagha 1-18; Boli 19-26; Bokonibeti 27-52] \h VUIVUNI \toc1 Buka Vuivuni \toc2 Vuivuni \toc3 Vuivuni \mt1 Buka Vuivuni \is1 ?Na Hava te tughunia igaa? \ip Na buka eni te bosatatea na goniana na kokou mana pari, maia na lei tinoni te kalera, te vuivuni mai ga na palu mana vahaghitaili tana maramana, mana na halautuna God ke vavolara na lei tinoni nia nina baubahu God kolua Abraham mana vaivarina. Ighai kai vokavokaa na buka Vuivuni tana erua na levu. \io1 Sakai na levu me ke sara tana hangavulu sakai (1-11). Aeni te tughunitatea God te gonia na kokou mana pari, maia na tutuguna Adam ma Eve, Cain ma Abel, Noah mana lualua sule, mana na kisuana na vale datogha i Babel. \io1 Hangavulu rua na levu me ke sara tana lima hangavulu (12-50). Na tutugu vanira rana vaivari ni Israel idania. Na diki na tutuguna Abraham, te taluutunia God me taonia na hava te bosaa. Keri ke, na lei tutugu vania na dalena Abraham, Isaac, ma Jacob (eruani na ahana Israel), maia ghua na lei dalena Jacob. Gaia te loghora hangavulu rua na dalena na mane. Na tutugu te bosatate na hava te kalera, haba va sakai tadira, Joseph, ge kara tona ma kara kabu tana butonikomu i Egypt kolura didira na lei binaboli. \ip Na buka eni te bosatatea na hava God te gonia. Diki, a God te gonighi na kokou mana pari mana lei totobo soko ilokani, mi tana sosokona te tatea God ke righitaonira nina vure. Ilokana na buka eni God te detera me torora rahei tara hahi, hauva gaia te hulira me hangara nina vure. \iot Na lei ghanaghana tara mava ilokana na buka eni \io1 Na goniana na kokou mana pari mana lei tinoni (1:1-2:25) \io1 Ivei te ghaghua na palu mana vahaghitaili te kale tana maramana (3:1-24) \io1 Na tutuguna Adam me ke sara ta Noah (4:1-5:32) \io1 Noah mana lualua sule (6:1-10:32) \io1 Na vale datogha i Babel (11:1-9) \io1 Na lei vaivarina Shem me ke sara ta Abram (11:10-32) \io1 Abraham ma Isaac ma Jacob (12:1-35:29) \io1 Na lei vaivarina Esau (36:1-43) \io1 Joseph mana lei hoghona (37:1-45:28) \io1 Rana vure ni Israel tana butonikomu Egypt (46:1-50:26) \c 1 \s1 Na goniana na kokou mana pari \p \v 1 Tana vuivuni mai dania God te gonia na kokou mana pari. \v 2 Tana bona keri, na maramana te kokoba me aroha, mana pungi te kuvihia na horara oka. Nina tarunga God te saopoa na horara. \v 3 Tana bona keri, God te bosa, “Ke mai na marara,” mana marara te tate. \v 4 Ma God te righia na marara me nia togotogo. Ma gaia te vilivoka na marara tana pungi, \v 5 ma God te vatua nia na marara “na Dani,” me vatua nia na pungi “na Bongi.” Na nulavi te tona mana puipungi te mai. Aeni gaia na diki bongi tana maramana. \p \v 6 Mi murina keri, God te bosa, “Lubatia siki totobo ke vilivokara na lei beti. \v 7 Me ghaghua igaa. God te vokara na lei beti tana oka, mi rurughuna ghua. \v 8 Ma God te vatua nia na totobo eni, “na Parako.” Na nulavi te tona mana puipungi te mai. Aeni gaia eruani na dani tana maramana. \p \v 9 Keri ke, God te bosa, “Lubatighi na lei beti sarana na parako kara ghoroghoro kolu ta sakai na bona, ge tate mai na pari mamaha.” Me ghaghua igaa. \v 10 Ma God te vatua nia na pari mamaha “na Paritina” mana beti te ghoro kolu mai te vatua nia “na Tahi.” Ma God te righia na hava te nea me nia togotogo. \v 11 Keri ge God te bosa, “Lubatia na paritina ke totolo igaa na lei vatavata ni buburu, mana lei ghai vangagha, mana lei ghai vunguvungugha te loghoa na vuavua. Mana lei vauvatu kara puputui na vatavata ni ghai tara pukulaghi mai gaa.” Me ghaghua iga. \v 12 Mana paritina te vonughia na lei vata ni ghai. Mana vuavuadira te puputui na lei ghai vaghadira iga. Ma God te righia na hava te nea me nia togotogo. \v 13 Na nulavi te tona mana puipungi te mai. Aeni gaia e toluni na dani tana maramana. \p \v 14 Ma God te bosa, “Lubatira rana marara sule ma kara tate mai tana oka, ma kara vilivokara na dani mana bongi. Raini na lei vaughilala, kara vokavokai na lei bonani, na lei dani, mana lei niulu. \v 15 Lubatighi na lei marara ke marara horua na maramana.” Me ghaghua igaa. \v 16 Ma God te gonighi erua na bulu sule, na aho ke marara tana dani te sule, mana vula ke marara tana bongi. Me gonira ghua na lei veitughu. \v 17 Ma God te talura na bulu raini tana oka, ge kara mararaa na maramana. \v 18 Ge kara haba pungisia na dani mana bongi, ma kara vokaa na marara tana pungi. Ma God te righia na hava te nea me nia togotogo. \v 19 Na nulavi te tona mana puipungi te mai. Aeni gaia e vatini na dani tana maramana. \p \v 20 Ma God te bosa, “Lubatia na lei beti ke vonughighi na lei igha mana na lei totobo vola, mana oka ke vonughia na lei manu kehakeha.” \v 21 Keri ge God te gonighi na lei vata ni totobo vola tana tahi, sule mana pile, mana lei vata ni manu ghua. Ma God te righia na hava te nea me nia togotogo. \v 22 Ma God te vautora me ghaghua, “Mi ghau rana lei totobo vola mana lei igha, kau sepalaghi ma kau vonughia na tahi. Mi ghau rana lei manu, kau sepalaghi ma kau vonughia na maramana.” \v 23 Na nulavi te tona mana puipungi te mai. Aeni gaia e limani na dani tana maramana. \p \v 24 Ma God te bosa, “Lubatia na maramana ke puputu mai ga na lei vata ni maumanu, tara pile mara sule, maia ghua na lei maumanu asi.” \v 25 Ma God te gonighi na lei vatavata ni maumanu, tara asi, tara dolo, mara tagutagu tana pari. Sopa gaira kara taonira sopa vinavahuhudira. Ma God te righia na hava te gonia me nia togotogo. \p \v 26 Keri ke, God te bosa, “Mai ghita ka gonia na tinoni tana mareda oli. Gaira kara vunaghini na lei totobo vola soko - na lei igha tana tahi, na lei manu tana oka, mana lei maumanu, sule mana pile, maia ghua na lei maumanu asi.” \v 27 Keri ge God te gonira na lei tinoni, na mane mana vaivine, tana marena mi tana reireina heghena. \v 28 Ma God te vautora me bosa vanira, “Kau sepalaghi ma kau vonughia na maramana, ma kau vatogha, ma kau haba pungisira na lei igha, mana lei manu, mana lei maumanu soko.” \v 29 Ma God te bosa, “Kau righia! Inau tu vaheghau tua na lei ghai vavangagha te vuavuagha, mana lei ghai ghania tana maramana, na vatei vanga. \v 30 Mi nau tu vahera na lei buburu, mana balu ghai maumauri vanira na lei maumanu mana manu, na ghadira na vanga.” Me ghaghua igaa. \v 31 Ma God te ghoi rei olighi na lei totobo te gonighi. Me vaevanei te uto ngangata tana lei levu soko. Na nulavi te tona mana puipungi te mai. Aeni gaia e ononi na dani tana maramana. \c 2 \p \v 1 Keri ke, mete goni sokoi tua na kokou mana pari, mana lei totobo soko igaa. \v 2 Mi tana vituni na dani, God te aheahe ilokana, te sokoi tua nina lei lutu. \v 3 Ma God te vautoa e vituni na dani, me vaa tabua na pukuna aeni na dani te aheahe iga me sokoi nina lei lutu. \v 4 Aeni te ghaghua iga na goniana na kokou mana pari. \p Mi tana bona God, tara holoa nia Yahweh, te gonia na kokou mana pari, \v 5 me taho mua siki ghai pana vuavua ke totolo tana pari, na pukuna Yahweh God te mua nia vetena mai mua na uha. Me taho mua siki sakai igaa ke lutu tana pari. \v 6 Mete dato mai na beti vuvungana na pari, me bobona na pari. \v 7 Ma Yahweh God te gonia na tinoni, nia na pughu ni pari.\f + \fr 2:7 \fk mane ... pari \ft Tana leu ni Jew, na bosa vania na mane, “'adam” te vagha na bosa vania na pari “'adamah.”\f* Me aheahe savua nia na aheahe ni vola tana ihuna, mana tinoni te loghoa na vola. \p \v 8 Keri ke Yahweh God te suba na leghai Eden iulu, me talua iga na mane te gonia. \v 9 Ma Yahweh God te subai na lei vata ni ghai tana leghai - te ghaugharugha, mana vangani te manilu. Mi ghobuna na leghai te talua na ghai ni vola, mana ghai ni manahana na uto mana dika. \p \v 10 Na betitina te tave horu tana leghai Eden, me ke vulia na leghai, me vokai gaa e vati na base ni beti tina. \v 11 Sakai tadira na base i Pishon, te tave talighutia na butonikomu i Havilah, te ghaha iga na gold. \v 12 Na gold keri te uto me marabu. Mi ga ko topoa ghua na vatu utoutoa na ahana onyx, mara loghoa na ghaiuruuru tara holoa nia bdellium. \v 13 Na ruani na basena i Gihon, te tave talighutia na butonikomu i Cush. \v 14 Na toluni na basena Tigris, te tave talighutia ilevu uluna Asshur.\f + \fr 2:14 \fk Asshur \ft Tai mua ghilala utoa ke vagha Asshur na komu sule tana butonikomu Assyria, pe ke na ahana haulaghi vania na butonikomu Assyria.\f* Me vatini na basena Euphrates. \p \v 15 Ma Yahweh God te talua na tinoni tana leghai Eden, ge ke vatoghaa. \v 16 Ma Yahweh God te talua vania na bosa pungisi, “Ko tangomana so na ghaniani na lei vuavuani na lei ghai tana leghai eni. \v 17 Hauva, mo ko bei ghania gea na vangana na ghai ni manahana na uto mana dika. Ke vagha ko ghania na vavangana ke, tana bongi keri ko mate.” \p \v 18 Keri ke, Yahweh God te bosa, “E mua uto ge ke ghana heghena na mane. Inau ku gonia na dolana te ulaghana ge ke hangaa. \v 19 Keri ge Yahweh God te gonighi na lei vata ni maumanu mana manu, nia na pari. Me holara vania mai na mane ge ke talu ahadira. Mana mane te vatuahana sasakai tadira. \v 20 Keri ke na mane te talu ahadira na lei maumanu dolo, mana lei manu soko, mana maumanu asi ghua. Hauva me mua sodoa na dolana te ulaghana ke kabu kolua me ke hangaa. \v 21 Keri ge Yahweh God te nea Adam me maturu mate, me sipa keha sakai na huli kakasana, me mavo olia na bona te lavikeha iga. \v 22 Ma Yahweh God te gonia na vaivine nia na huli kakasana na mane, me lavia vania mai. \v 23 Keri ge na mane te bosa, \q1 “Itaeni, gaia na pilena na puku ni huligu mana vinahigu. \q1 Mu ku vatua nia na vaivine, na pukuna God te lavi horua mai tana mane.\f + \fr 2:23 \fk vaivine ... mane \ft Tana leu ni Jew na bosa vania mane te dutu vaghaa na bosa vania vaivine.\f* \m \v 24 Aeni te tughunitatea ge na mane ke sania tamana ma tinana, me ke sonikolu ta tauna, ma rogaira toro sakai vamua tana matana God. \v 25 Sakai vamua na mane ma tauna toro sopa soesole, moro mua mamahaaghi. \c 3 \s1 Na mane mana vaivine toro kabalaghi \p \v 1 Mana poli te gueguelo au vulera na lei vata ni maumanu soko Yahweh God te gonira. Na poli te huatia na vaivine, “?E bosa utunia sughua God, ko bei ghania gea siki vuavua tana leghai eni?” \p \v 2 Na vaivine te bosa tughu vania, “Taho! Koro tangomana so na ghaniani na vavanga tana siki ghai tana leghai, \v 3 hauva ma gaia vamua na vavangana na ghai ghobuna na leghai, God te mua lubatighai na ghaniana po koro tabea. Ke vagha koro gonia te vagha ke, koro mate!” \p \v 4 Na poli te bosa, “Koro mua mate! \v 5 God te ghilala ke vagha koro ghania, na matamiu ke davora mo koro manaha. Vaho ge koro vagha God, mo koro ghilalai na lei totobo soko, tara uto mana dika.” \v 6 Mi tana bona na vaivine te righia na reireina na vavanga te ghaugharugha, me manilu ge ke ghania ke, ma gaia te nia gharu ge ke manaha, kakeri tea ge ghanighi balu na vavanga. Me vahea na balu vavanga a tauna te kabukolua, ma gaia ghua te vanga. \v 7 Me mina vaso, na matadira te davora, ge ro ghilala toro soesole, moro maa. Keri ge rogaira toro tura kolui na raurauna na ghai tara holoa nia na fig moro nighi sagova, ge koro sarora nia. \p \v 8 Te dutu tua na nulavi, rogaira toro rongovia Yahweh God te sakusakutua tana leghai. Ma rogaira toro polo i ghobuni na lei ghai. \v 9 Ma Yahweh God te holoa na mane, me ghaghua, “?Ivei ighoe?” \p \v 10 Mete bosa tughu, “Inau tu rongovigho, mu polo na pukuna tu soesole.” \p \v 11 Ma Yahweh God te huatia, “?Ahei te bosaa vanigho to soesole? ?Vaghi so o ghania na vuavua tu hovegho nia na ghaniana?” \p \v 12 Na mane te bosa tughu, “Na vaivine eni to vaheu ge ke kabukoluu, te hola mai vaniu na vuavua, ge u ghania.” \p \v 13 Keri ke, Yahweh God te huatia na vaivine, “?Na hava to ghua ge o nea te vagha eni?” \p Na vaivine te bosa vania, “Na poli te pegou, mana pukuna keri ge u ghania.” \p \v 14 Keri ge Yahweh God te bosa vania na poli, “Na pukuna to nea te vagha eni, inau ku torogho. Ighoe itadira na lei maumanu kukuti mana maumanu asi tana maramana udolu ku varangagho. Tana lei bongi ni volamu, ko nia tagu na kutumu tana pari. \v 15 Te vuivuni taeni, inau ku neghau, ighoe mana vaivine, koro kanahaghi. Mana vaivarimu ighoe mana vaivarina gaia ghua kara kanahaghi. Na vaivarina gaia ke turi horua na ulumu, mi ghoe ko ghalatia na guruvatuna na tuana. \p \v 16 Ma God te ghaghua vania na vaivine, “Ighoe ko vahaghitaili ngangata tana bona ko vahuhu gari. Hauva ko ghanaghana mava na taumu, ma gaia ke vunaghi pungisigho.” \p \v 17 Vaho ge God te bosa vania na mane, “Na pukuna to rongovi taonia na taumu, ge o ghania na vuavua ni ghai tu bosa vanigho ko bei ghania, inau ku torogho mu ku talua na vavaranga vanigho tana pari. Tana lei bongi ni volamu udolu, ighoe ko lutu papara mo ko vahaghitaili ge ko sodoa iga na kaukabumu. \v 18 Ke totolo dato mai iga na kaukaru mana ghaulahi liva ke pungisigho. Hauva, ko ghanighi na vavanga te totolo dato tana pari. \v 19 Tana volamu udolu ighoe ko vivikino ge ko loghoa na vanga, polo ke sara na dani ni mateamu. Mi ghoe ko ghoi oli tana pari to vuha mai gaa. Ighoe to vuha mai tana pughu ni pari, mi tana pughu ni pari ko ghoi oli gaa.” \p \v 20 Ma Adam na mane, te vatua nia Eve\f + \fr 3:20 \fk Eve \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “te nia hevei na vola.” \f* na tauna, na pukuna gaia ke tinadira na lei tinoni soko. \v 21 Ma Yahweh God te pupulura Adam maia tauna nia lei vata ghuighuli ni maumanu. \p \v 22 Ma Yahweh God te bosa, “Itaeni, na tinoni raini tara vaghaghita, mara ghilalai na lei totobo te uto mete dika. Ighita ka mua lubatira ge koro ghania na vuavuana na ghai ni vola, ge koro vola kasila!” \v 23 Keri ge Yahweh God te tivakehara Adam mana tauna tana leghai Eden, ge koro lutu tana pari, te vuha mai gaa Adam. \v 24 Murina te tivakehara tana leghai, ma Yahweh God te talura na lei angel tara holora nia cherubim ilevu uluna Eden, mana isi te ruruhu me ririu kolili, te vatoghaa na halautuna na ghai ni vola. \c 4 \s1 Cain ma Abel \p \v 1 Ma Adam te maturu kolua tauna Eve, me logho gari. Mete sara tua na bona, gaia te vahua na garimane me ghaghua, “A Yahweh te hangau, inau tu loghoa na garimane.” Keri ke gaia te vatua nia Cain.\f + \fr 4:1 \fk Cain \ft Tana leu ni Jew Cain te rongovia te vagha na bosa te loghoa na ghanaghana ilokana “lavia.” \f* \v 2 Mi murina mai, gaia te vahua ruani na dalena, na ahana Abel. Tana bona toro sule dato, Abel te righitaoni sheep, ma Cain te lutu tana leghai. \v 3 Tana sakai na bongi, Cain te lavia vania mai Yahweh nina lavi ni vogha ta nina leghai. \v 4 Ma Abel te lavira mai vania Yahweh na balu kamanagho dale sheep marabu te vilighi ta nina ovu ni sheep tara korukoru, me nighi sukaghi. Ma Yahweh te holopangotia Abel ma nina sukaghi. \v 5 Hauva ma gaia te mua holopangotia Cain ma nina heveilee. Na pukuna keri, Cain te rutu ngangata me loghoa na lio dika. \v 6 Ma Yahweh te huatia, “?Na hava te ghua ge o rutu, me ghua ge o loghoa na lio dika? \v 7 Ke vagha ko gehegehe maemane ke, geva ku lavipangotigho. Me ke vagha ko hove na gehegehe maemane ke, ko righitaonigho na pukuna na palu te gonidila ge ke taghalaghinigho me ke durakegho, hauva mo ko tughuru pungisia. \p \v 8 Mi geva Cain te padapada vania tahina Abel, “Roghita koro rughuhoru va tana nanagu.” Mi tana bona koro ghahara iga, Cain te soghavia me matea na tahina. \p \v 9 Mi murina keri, Yahweh te huatia Cain, “?Ivei gaia Abel, na tahimu?” \p Ma Cain te bosa tughu, “U mua ghilala inau! ?To ghanaghana inau ge ku righitaonia na tahigu?” \p \v 10 Ma Yahweh te bosa tughu, “?Na hava na pukuna ge o gonia na totobo dika eni? Ko rongovia, na ghabuna tahimu te ngangaraha dato vaniu mai tana pari. \v 11 Na pukuna to matea na tahimu mo nea na ghabuna te tave tana pari ke, inau ku tivakehagho tana pari mu ku varangagho ge ke mua totolo dato siki vuavua ko subaa. \v 12 Sakai vamua ko lutu laga, ke mua tangomana na hali vanigho na vanga. Te vuivuni taeni ke taho na komumu, mo ko ole kolili vamua tana maramana.” \p \v 13 Ma Cain te bosa tughu vania Yahweh, “Nigua na totoro te sule vuleu na vadangitailiana. \v 14 Itaeni, ighoe to tivakehau tana bonagu, maia tana matamu. To neu mu ghogho kolili tana maramana, ma siki sakai ke righi sodou ke labumateu.” \p \v 15 Ma Yahweh te bosatughu, “Taho! Bei mataghu, na pukuna ke vagha siki sakai ke mategho ke, inau ku vahea e vitu na totoro ahei ke nea.” Ma Yahweh te talua na vaughilala itatana Cain, ge ke siki sakai te righi sodoa, ge ke bei matea. \v 16 Vaho ge tona keha Cain tana matana Yahweh. Me vaa kabu tana butonikomu Nod\f + \fr 4:16 \fk Nod \ft Na ghanaghana ilokana na bosa eni, “ole kolili.”\f* ilevu uluna Eden. \p \v 17 Balu bongi te murina, Cain te maturu kolua tauna. Ma tauna te logho gari, me vahua na garimane, mara vatua nia na ahana Enoch. Tana bona Cain te kisua na komu sule, me holoa nia Enoch na mavuna na dalena. \v 18 Enoch na tamana Irad. Irad na tamana Mehujael. Mehujael na tamana Methushael. Methushael tamana Lamech. \v 19 Ma Lamech te taudira rua na vaivine, Adah ma Zillah. \v 20 Adah te vahua na garimane na ahana Jabal. Gaia na vuivuni tinoni te righi taonighi na volivoli ni maumanu, mete ghahaa tana vale tapole. \v 21 Na ahana tahina, Jabal, na vuivuni tinoni kage linge te gonighi na kolove mana uvete. \v 22 Me ruani na tauna Lamech, Zillah te vahua na garimane, na ahana Tubal-Cain. Agaia na vuivuni tinoni te gonighi na lei totobo nia na halo mana kava. Tubal-Cain na vaivinena tara vatua nia Naamah. \p \v 23 Ma sakai na dani, Lamech te bosa vanira erua na tauna, \q1 “Adah ma Zillah, roghau taugu, \q1 Koro rongoviu mai! \q1 Inau tu matea na tinoni te labuu, \q1 Eo, inau tu matea na garimane te niu ge u bubutou. \q1 \v 24 Siki sakai ke labumatea Cain ke, gaia ke lavia ra vitu na tughuru ni lavitughu. \q1 Keri ke, siki sakai ke niu lavitughu inau ke, gaia ke lavia ra vitu hangavulu vitu na tughuru ni lavitughu.” \s1 Seth ma Enosh \p \v 25 Ma Adam te ghoi maturu kolua tauna, me vahua sakai dalena mane. Gaia te bosa, “God te vaheu toluni na gari te tughua nia Abel, na pukuna Cain te matea.” Keri ke, me vatua nia Seth.\f + \fr 4:25 \fk Seth \ft Tana leu ni Jew, Seth te rongovia vaghaa na bosa “vahea.” \f* \v 26 Ma Seth te sule dato, me loghoa na dalena me vatua nia Enosh. Mi tana lei bongi ni volana rana vure tara vuivuni ni holohabaana Yahweh. \c 5 \s1 Na vavatana Adam me sara ta Noah. \p \v 1 Aeni na vavatana mana vinavahuhuna Adam.\x - \xo 5:1 \xt 1 Vavata 1:1-4 \x* \p Tana bona God te gonia na tinoni, gaia te goni taonira tana marena. \v 2 Gaia te gonira na mane mana vaivine, me vautora me holora nia na “Tinoni”. \p \v 3 Tana bona Adam te sakai hangalatu tolu hangavulu (130) na niuluna me vahua na dalena Seth. Ma Seth te vagha lolotoa tua na reireina tamana. \v 4 Mi murina te vahua tua Seth, Adam te saravia tua alu hangalatu (800) na niuluna, me ghoi loghora na balu dalena, na mane mana vaivine. \v 5 Me poso tua tana hiua hangalatu tolu hangavulu (930) na niuluna gaia te mate. \p \v 6 Tana bona Seth te sakai hangalatu lima (105) na niuluna, me vahua na dalena na mane, a Enosh. \v 7 Mi murina na vahuana Enosh, Seth te poso tua tana alu hangalatu vitu (807) na niulu, me ghoi loghora balu dalena, na mane mana vaivine. \v 8 Mana niuluna te saravia ra hiua hangalatu hangavulu erua (912) gaia te mate. \p \v 9 Tana bona Enosh te hiua hangavulu (90) na niuluna, me vahua na dalena na mane, a Kenan. \v 10 Mi murina tua te vahua Kenan, Enosh te poso tua tana alu hangalatu hangavulu lima (815) na niuluna me ghoi vahura na lei dalena, na mane mana vaivine. \v 11 Mana niuluna te saravia hiua hangalatu lima (905) na niulu, gaia te mate. \p \v 12 Tana bona Kenan te vitu hangavulu (70) na niuluna, me vahua na dalena na mane, a Mahalalel. \v 13 Murina na vahuana Mahalalel, Kenan te saravia ra alu hangalatu vati hangavulu (840) na niuluna, me ghoi vahura na lei dalena, na mane mana vaivine. \v 14 Mana niuluna te saravia ra hiua hangalatu sakai hangavulu (910), gaia te mate. \p \v 15 Tana bona Mahalalel ta sara tua ono hangavulu lima (65) na niuluna, me vahua na dalena na mane, a Jared. \v 16 Mi murina na vahuana Jared, Mahalalel te saravia ra alu hangalatu tolu hangavulu (830) na niuluna. Me ghoi vahura na lei dalena, na mane mana vaivine. \v 17 Mana niuluna te saravia alu hangalatu hiua hangavulu lima (895), gaia te mate. \p \v 18 Tana bona Jared te saravia sakai hangalatu ono hangavulu rua (162) na niuluna me vahua na dalena na mane, a Enoch. \v 19 Mi murina tua na vahuana Enoch, Jared te saravia alu hangalatu (800) na niuluna, me vahura na lei dalena, na mane mana vaivine. \v 20 Mana niuluna te saravia hiua hangalatu ono hangavulu rua (962) gaia te mate. \p \v 21 Tana bona Enoch te ono hangavulu lima (65) na niuluna, me vahua na dalena na mane, a Methuselah. \v 22 Mi murina na vahuana Methuselah, Enoch te saravia so tolu hangalatu (300) na niuluna, me nia sakaisonikolu God. Me ghoi vahura na lei dalena, na mane mana vaivine. \v 23 Ma Enoch te ghaha tolu hangalatu ono hangavulu lima (365) na niulu. \v 24 Mi tana lei bongi ni volana, God te nia togotogo te sakaisonikolu itatana. Ma sakai na bongi, Enoch te tovongo taghaa, na pukuna God te lavi kehaa ge ke kabu kolua. \p \v 25 Tana bona Methuselah te saravia tua sakai hangalatu alu hangavulu vitu (187) na niulu, me sivuragha na dalena na mane, a Lamech. \v 26 Mi murina tara vahua tua Lamech, Methuselah te ghaha 782 na niulu, me sivuraghara na lei dalena na mane mana vaivine. \v 27 Mana na niuluna te saravia hiua hangalatu ono hangavulu hiua (969), gaia te mate. \p \v 28 Tana bona Lamech te sakai hangalatu alu hangavulu rua (182) na niuluna, me sivuragha na dalena na mane. \v 29 Ma Lamech te ghaghua, “Na dalegu eni ke vaheghita na malumu ta dida na lutu papara, tana pari a Yahweh te varangaa.” Keri ge gaia te vatua nia na dalena, a Noah.\f + \fr 5:29 \fk Noah \ft Tana leu ni Jew, na ahana eni te rongovia te vagha na bosa “na malumu.” \f* \v 30 Mi murina tua tara vahua Noah, Lamech te ghaha lima hangalatu hiua hangavulu lima (595) na niuluna, me ghoi vahura na lei dalena, na mane mana vaivine. \v 31 Mana niuluna te saravia vitu hangalatu vitu hangavulu vitu (777), gaia te mate. \p \v 32 Mi murina Noah te saravia lima hangalatu (500) na niulu, me sivuraghara ra tolu dalena na mane - Shem, Ham, ma Japheth. \c 6 \s1 Na palu te sepalaghi tana maramana udolu \p \v 1 Mi tana bona na lei tinoni tara mina mara totolo, mara sepalaghi tana maramana, mara suvuraghara mara subo na lei vaivine, \v 2 na lei dalena na mane God\f + \fr 6:2 \fk Na lei dalena mane God \ft Tai mua ghilala utoa na hava na ghanaghana ilokana na lei bosa raini. Subo na mane manaha tara ghanaghana gaira na lei angel pana lei tarunga vola ni kokou. Mana balu tara ghanaghana gaira na lei vaivarina Seth tara taluutunia God. \f* tara vaevanera na lei vaivine matakage tana lei vata ni tinoni raini. Mara liona na taulaghi itadira, ge ra lavira rahei tara liona. \v 3 Keri ge Yahweh te bosa, “Tu mua lubatia na tarungagu, te vahera na vola, ke kabu kolura na lei tinoni ke va me vaa, na pukuna gaira na tinoni vamua. Te vuivuni taeni, gaira kara ghahara ke mua vulea sakai hangalatu rua hangavulu (120) na niuludira.” \p \v 4 Tana lei bongi kiri, mi murina ghua, na lei mumutabu, tara holora nira “Nephilim,” kara ghahara tana maramana. Raini na vaivaridira rana lei dalena God tara taudira na lei tinoni vaivine. Gaira na lei malaghai laga ta rongovira tana lei tutugu haulaghi. \p \v 5 Ma Yahweh te righia didira na tangohahi na lei tinoni, mana ghanaghanadira te tangohahi talau. \v 6 Ma Yahweh te dikalio sule me rusu na tobana, na pukuna gaia te gonira rana vure tana maramana. \v 7 Keri ke, Yahweh te bosa, “Inau ku taghalaghi ni sokora na lei tinoni tu gonira. Eo, mi nau ku taghalaghinira na lei maumanu mana lei manu ghua. Mi nau tu dikalio sule ngangata na pukuna tu gonira.” \v 8 Hauva, Yahweh te righi togotogoa Noah. \s1 Na tutuguna Noah mana lualua \p \v 9 Aeni na vuivuni ni tutuguna Noah ma nina binaboli. Noah na tinoni maemane mete uto ngangata. Taho siki sakai te vola tana bongina ke bosaa siki huruhuru vania, na pukuna Noah te taonia God, me sakai sonikolu itatana. \v 10 Noah te loghora ra tolu na dalena - Shem, Ham ma Japheth. \p \v 11 Hauva, na lei tinoni keha tana maramana tara liliu ni dika tana matana God. Gaira te vonughira na liodika mana veilaulabui. \v 12 Ma God te dikalio ngangata tana bona te vatogha na maramana, na pukuna rana vure tara gonighi na lei totobo dika haia. \v 13 Keri ge God te bosa vania Noah, “Inau tu liona na taghalaghiniana na lei totobo vola tana maramana, na pukuna na maramana te saopoa tua na dika nia raini. Eo, ku durake sokora tana maramana. \v 14 Saria na vaka\f + \fr 6:14 \fk vaka \ft Tana leu ni pura (English) subo na gegere tabu tara talua “ark,” na pukuna na bosa eni te vagha na bosa tana leu ni Rome (Latin) “arca.” \f* ke vanigho ighoe ma nimua na binaboli, nia na ghai te ngasi. Ko gonighi na lei voki lokana, mo ko tita na vaka ilokana mana murina. \v 15 Mo ko gonia ke vagha na darona vitu hangavulu lima (75) na ghoto, mana volapana ke, hangavulu rua mana levu (12.5) ni ghoto, mana datona ke, vitu mana levu (7.5) ni ghoto.\f + \fr 6:15 \fk ghoto \ft Tana leu ni Jew, na darona tolu hangalatu na cubit, na volapa lima hangavulu na cubit, mana datona tolu hangavulu na cubit. Na ghanaghana ilokana na cubit te vagha na louloghu ni lima na mane.\f* \v 16 Ko gonighi na vouvotuna na vaka, mo ko nea sakai na louloghu ni lima na datona ighobu.\f + \fr 6:16 \fk vouvotu ... ke dato ighobuni. \ft Na tete eni te mua malumu. Na bosa tana leu ni Jew, “sohar” te vahola ge kai ghilala utoa na hava na ghanaghana ilokana. Balu na mane manaha tara ghanaghana te bosa “na vouvotu.” Balu tara ghanaghana te bosa “na matakene.” \f* Mo ko talui ra tolu na lavata i lokana na vaka, sakai pari ke, me ruani tana ghobuna me toluni ikoukou, mo ko talua na mataula tana sakai na levuna na vaka. \v 17 [Mo ko rongo uto mai!] Inau ku saopoa nia na lualua na maramana udolu, me ke taghalaghinighi na lei totobo vola soko. Eo, na lei totobo vola soko tana maramana kara mate. \v 18 Hauva, mi nau ku gonia nigua na baubahu itamua, ighoe mana taumu, mana lei dalemu mana taudira, kau haghe tana vaka, ge kau vola. \v 19 Mo ko lavira mai ghua tana vaka sopa rua na lei vata ni totobo vola, mane mana vaivine, ge kara kabu ma kara vola kolugho. \v 20 Eo, erua na lei vata ni manu, mana lei maumanu sule mana pile kara mai tamua, ge kara vola. \v 21 Mo ko lavighi na lei vata ni vanga tana vaka vanigho ighoe ma nimua na binaboli mana lei maumanu mana lei manu. \p \v 22 Ma Noah te goni soko na lei totobo God te vetena nia. \c 7 \s1 Na lualua te saopoa na maramana \p \v 1 Keri ke a Yahweh te bosa vania Noah, “Ko vaa haghe tana vaka, ighoe ma nimua na binaboli udolu, na pukuna itadira na lei vure soko tana maramana, ighoe heghemu vamua to maemane tana matagu. \v 2 Ko lavira sopa ruarua tana vitu na ovu na lei maumanu tu talamaghinia na ghaniani mana nighi sukaghi, mo ko lavia sakai tadira tara keha, na mane mana vaivine. \v 3 Mo ko vilira ghua sopa ruarua tana vitu na ovu na lei vata ni manu. Eo, na mane mana vaivine tadira na lei vata ni maumanu mana lei manu soko, ge kara vola tana lualua. \v 4 E vitu vamua na dani itaeni, mi nau ku vuivunia na horulaghiniana na uha lokani e vati hangavulu na dani me vati hangavulu na bongi. Mu ku taghalaghinira na lei totobo vola soko tu gonira tana maramana.” \p \v 5 Ma Noah te goni taonia na hava Yahweh te vetena nia. \v 6 Noah te saravia ono hangalatu (600) na niuluna tana bona te sara mai na lualua. \v 7 Agaia ma tauna, ma dalena na mane mana lei taudira tara haghe tana vaka ge kara vola tana lualua. \v 8 Gaira udolu kolura na lei vata ni maumanu, God te taladira na ghaniadira mana nira sukaghi, ma gaira kara mua nira sukaghi ghua itadira, kolura na lei manu. \v 9 Ma gaira tara mai tana vaka rua me rua, na mane mana vaivine, te vagha God te vetenaa nia tua Noah. \v 10 Murina e vitu na dani na lualua te sara mai, me vuivuni na saopoana na maramana udolu. \p \v 11 Tana bona Noah te ono hangalatu (600) na niuluna, tana hangavulu vituni na dani tana ruani na vula, na beti sarana na pari te vuravura dato mai tana maramana, mana uha te horu binoru mai tana parako. \v 12 Mana uha te tona haliu so lokani vati hangavulu na dani me vati hangavulu na bongi. \v 13 Na dani vaghana keri, Noah te vaa haghe tana vaka kolura tauna ma daledira, Shem, Ham, ma Japheth maira na lei taudira. \v 14 Gaira kolura tana vaka sopa vatavata ni maumanu vola, dolo mana asi, sule mana pile, kolura ghua na lei manu. \v 15 Ma gaira tara haghe tana vaka rua me rua, \v 16 na mane mana vaivine taonia nina vevetena God. Ma Yahweh te vongotia na matauluadira. \p \v 17 Mi tana vati hangavuluni na bongi na lualua te sule, me saopoa na pari udolu, me ghate datoa na vaka me leleboa. \v 18 Mi tana bona na beti te vonu dato me vulea na pari, na vaka te lelebo uto tana vuvunga ni beti. \v 19 Mi tana sosoko, na beti te saopoi na lei ghotu datogha tana maramana. \v 20 Me dato vulei na ghotu datogha te kaekage vati na ghoto.\f + \fr 7:20 \fk vati na ghoto \ft Tana leu ni Jew, hangavulu lima na cubit. Na cubit te vagha na koni ni lima na mane. \f* \v 21 Keri ke, na lei totobo soko tana maramana tara mate, na lei manu, na lei maumanu dolo maia tara asi, mana lei vatavata ni tautagu, mana lei tinoni ghua. \v 22 Mana lei totobo vola tara loghoa na aheahe tara ghahara tana pari mamaha tara mate ghua. \v 23 Eo, na lei totobo vola tana maramana, God te taghalaghinira gaira udolu, na lei tinoni, mana lei maumanu sule mana pile, mana lei manu. Ma gaia Noah vamua te ghaha olia te vola, kolura gaira tara haghe kolua tana vaka. \v 24 Mana beti te saopo udolua na maramana ilokana sakai hangalatu lima hangavulu (150) na bongi udolu. \c 8 \s1 Na lualua te kabulaghi horu \p \v 1 Ma God te ghanaghana olia Noah mana maumanu ilokana na vaka. God te nia vetena na ghuri ge ke ghurihia na beti, mana lualua te vuivuni na kabulaghi horu. \v 2 Na beti boroni pari te beto na vuravura me sosopi pulohi tana malana, mana uha sule te beto tesakai tua. \v 3 Mana lualua te kabulaghi horu me sosopi. Mi murina sakai hangalatu limi hangavulu (150) na bongi, \v 4 tana hangavulu vituni na dani tana vituni na vula, mana vaka te mai sopou tua tana ghotu tana bubulo i Ararat. \v 5 Me te tona haliu so na sosopi horu na beti, mi tana vuivuni ni bongi tana hangavuluni na vula, mana kouni na ghotu sule te vuivuni ni tate. \p \v 6 Mi murina vati hangavulu na bongi, Noah te hangavia na matakenena na vaka te gonia, \v 7 me nia vetena na manu bili, tara holoa nia “raven”, me lovo kolili polo ke mamaha na maramana. \v 8 Mete ghoi nia vetena rughuhoru so na bola ke righia ke tangomana na kene sodoana na pari mamaha. \v 9 Mana bola te mua topo malana ge ke tegha, na pukuna na beti te vonu dato mua tana pari. Keri ge gaia te ghoi oli so tana vaka, ma Noah te nia hagalo horu na limana me tegha igaa na bola, ge lavi oli haghea. \v 10 Me padi tua vituni na dani, Noah te ghoi nia vetena so na bola. \v 11 Tana dani vaghana keri, te dutu tua na nulavi, na bola te nia oli kolu vania mai na raurau ni olive tana mangana. Ma Noah te ghilala te dutu tua na sosopi soko na beti. \v 12 Me padi tua e vitu na dani, gaia te ghoi nia vetena so na bola, mana dani vaghana keri gaia te mua pulohi mai tua. \p \v 13 Mi tana bona Noah te ono hangalatu sakai (601) na niuluna, ta sakai na dani tana vuivuni ni vula, Noah te ghae datoa na vovongo ni vaka, me vaevane horu, mana beti te dutu mamaha tua. \v 14 Mi tana erua hangavulu vitu na bongi tana ruani na vula, na maramana te mamaha udolu. \p \v 15 Ma God te bosa vania Noah, \v 16 “Ko sania igaa na vaka, ighoe mana taumu mana dalemu mana taudira. \v 17 Ko taluhorura na lei maumanu mana manu ge gaira kara vahuhu ma kara sepalaghi tana maramana. \v 18 Keri ge Noah, ma tauna, maira rana daledira mana taudira tara sania na vaka. \v 19 Mana lei vatavata ni maumanu mana manu tara horu mai tana vaka rua me rua. \p \v 20 Ma Noah te kisua nina vatei sukaghi kekere vania Yahweh. Me sukaghighi gaa na lei maumanu mana manu mana hava te talamaghinia ge kara nia sukaghi vania. \v 21 Ma Yahweh te holopangotia na sukaghi me bosa vania heghena, “Inau ku mua ghoi varangaa tua na maramana, mana dikaladira na lei totobo vola soko, sakai mana na ghanaghana ni tinoni mana gehegehena ke dika vuivuni mai tana garipileadira. \v 22 Tana bona ke ghaha na maramana, ke mua mautu na bona ni vade mana baobaore, na uha pana hina, na bihi pana papara, na dani pana bongi.” \c 9 \s1 God te vahea na baubahu Noah \p \v 1 God te vautoa Noah mana lei dalena me bosa vanira, “Kau vahuhu me ke subo na dalemiu ge kau sepalaghi ma kau vonughia na maramana. \v 2 Na lei maumanu asi, na sule mana pile, mana lei manu mana igha, kara mataghunighau. Ighau kau vunaghi pungisira. \v 3 Itaeni, inau tu heghau na lei totobo rakiri na ghamiu na vanga, te vaghaa tu vaheghau tua te padi na vuavua ni ghai mana raurau maumauri ge ke ghamiu na vanga. \v 4 Hauva, ma kau bei ghania na vinahi te ghabugha, na pukuna na volana ilokana na ghabuna. \v 5 Ma ge siki sakai ke labumate tinoni ke, gaia ke lavia mughua na totoro. Na lei maumanu tara mate tinoni kau matera, ma hei ghua te labumate tinoni kau matea. \v 6 Eo, \q1 Ahei ke labumatea na tinoni ke, \q1 Gaia kau labumatea mughua, \q1 na pukuna inau tu gonira na lei tinoni \q1 taonia na maregu. \m \v 7 Mi ghau kau vahura subo na gari, keri ge gaira maia na lei vaivaridira kara sepalaghi, ma kara vonughia na maramana.” \p \v 8 Keri ke, God te bosa vania Noah mana lei dalena, \v 9 “Inau ku tughuru vaghinia nigua na baubahu itamiu mana lei vaivarimiu, \v 10 mana lei totobo vola tara sania na vaka kolughau, na lei manu mana maumanu dolo mara asi. \v 11 Mi nau tu baubahu ku mua ghoi nia vetena mai na lualua ge ke matera lei totobo vola soko, me ke dikala na maramana.” \v 12 Keri ge, God te bosa, “Inau ku vaheghau na vaughilala ge kau ghilala utoa inau ku ngasilia na baubahu mava vanighau, ighau mana lei totobo vola tana maramana, ke va me va. \v 13 Inau ku talua na kove\f + \fr 9:13 \fk na kove \ft Eruani na ahana tana bosa ke, “na langighabu.” \f* tana parako. Aeni nigua na vaughilala ni baubahu eni vanighau ma vania na maramana. \v 14 Tana bona ku nia vetena na ghobaghuli mana uha tana maramana, mana kove ke tate tana parako, \v 15 mi nau ku ghanaghana olia nigua na baubahu vanighau ma vanira na lei totobo vola soko, ge na lualua ge ke mua ghoi taghalaghinira na lei totobo vola udolu. \v 16 Eo, tana bona inau ku righia na kove tana ghobaghuli, mu ghanaghana olia nigua baubahu kasila vanira na lei totobo vola udolu tana maramana.” \v 17 Vaho ge God te bosa vania Noah, “Na kove na vaughilala ta nigua na baubahu, itadira na lei totobo vola soko tana maramana.” \s1 Na lei dalena na mane a Noah \p \v 18 Shem, Ham, ma Japheth, ra tolu dalena Noah, tara sania na vaka kolua tamadira. (Ma Ham na tamana Canaan). \v 19 Na lei tinoni tara saopoa na maramana tara vaivaridira ra tolu dalena Noah. \p \v 20 Me padi tua na lualua, Noah na tinoni lutu tana leghai me subaa na leghai ni grape. \v 21 Mi ta sakai na dani, gaia te inuvia na wine te gonia, me bule me koli soesole ta nina vale tapole. \v 22 Ma Ham tamana Canaan, te vaevanea tamana te soesole ge rughuhoru me tutugu vanira hoghona. \v 23 Keri ge, Shem ma Japheth toro lavia na tivi, ro talua tana valadira, moro sakutua hugha vaa tana vale tapole, ge ro saroa tamadira te soesole. Ro nea te vagha eni, rogaira toro rei keha ge ro mua righia na tamadira te soesole. \v 24 Tana bona Noah te rarai murina te inu bulebule, me ghilala na hava te nea Ham na dalena na sosoko, \v 25 gaia te bosaa, \q1 “Inau tu varanga Canaan mana lei vaivarina. \q1 Gaira kara kubolu horu ma kara seka tana vaivaridira Shem ma Japheth.” \m \v 26 Ma Noah te bosa ghua, \q1 “Holohabaa Yahweh, na God a Shem te nia kikinima! \q1 Ma rana vaivarina Canaan kara seka tana lei vaivarina Shem. \q1 \v 27 Inau tu nongia God ke volapaa na bonana Japheth, \q1 ge ke lubatira na vaivarina Japheth ge kara kabu mabo kolua na vaivarina Shem. \q1 Me nera rana vaivarina Canaan ge kara seka vanira na vaivarina Japheth.” \p \v 28 Ma Noah te vola tolu hangalatu lima hangavulu (350) na niulu murina na lualua. \v 29 Na niuluna te sara hiua hangalatu lima hangavulu (950), vaho ge mate. \c 10 \s1 Na vaivaridira rana dalena Noah \p \v 1 Aeni na vaivaridira Shem, Ham, ma Japheth, ra tolu dalena Noah. Gaira tara vahura subo ni gari murina na lualua. \s1 Na vavatana Japheth \p \v 2 A Japheth na tamadira Gomer, Magog, Madai, Javan, Tubal, Meshech, ma Tiras. \v 3 A Gomer na tamadira Ashkenaz, Riphath, ma Togarmah. \v 4 A Javan na tamadira Elishah,\x - \xo 10:4 \xk \xt Elishah \xt Ezekiel 27:7 \x* Tarshish,\x - \xo 10:4 \xk \xt Tarshish \xt 1 Vunaghi Haba 10:22; Ezekiel 27:12; Jonah 1:3 \x* Kittim ma Rodanim.\f + \fr 10:4 \fk Rodanim \ft Balu na gegere tabu tana leu ni Jew, mana LXX tara loghoa. Diki Vavatana 1:7 te loghoa ghua. Hauva subo na gegere tabu tana leu ni Jew tara loghoa Dodanim. Erua na ahana vania na vure tana koukomu i Rhodes.\f* \v 5 Rana vavatadira na tinoni rakeri tara va butu mai lilighina na tahi, mi tana lei koukomu, na sopa kema kara leui sopa leudira, mara ghahara tana sopa bubulo. \s1 Na Vavatana Ham \p \v 6 Ham na tamadira Cush, Mizraim,\f + \fr 10:6 \fk Mizraim \ft Erua na ahana Egypt. Buka Linge 105:23, 27; 106:21, 22.\f* Put, ma Canaan. \v 7 Cush na tamadira Sheba, Havilah, Sabtah, Raamah ma Sabteca. Ma Raamah na tamadira Sheba ma Dedan. \v 8 Cush te vahua ghua Nimrod, gaia te mai diki malaghai nagho tana maramana. \v 9 Nia nina hahanga Yahweh, gaia te puku ni tinoni hili maumanu. Mana ahana te nia rongoragha, keri ke rana vure tara bosa vania siki sakai, “Yahweh ke hangagho ge ko puku ni tinoni hili maumanu te vagha Nimrod.” \v 10 Nimrod te vuivunia na vunaghi pungisiana tana butonikomu Shinar\f + \fr 10:10 \fk Shinar \ft Erua na ahana i Babylonia. \f*, kolura na komu sule i Babel, Erech, Accad, mi Calneh. \v 11 Mi kakeri te ghoi ghadaru va tana bubulo i Assyria, mi kakeri te kisua me tughuru vaghinia Nineveh, Rehoboth-Ir, Calah, \v 12 mi Resen, te ghaha ighobudira Nineveh mi Calah, na komu sule. \p \v 13 Ma Mizraim na vaivaridira na kemana Lud, na kemana Anam, kemana Lehab, kemana Naphtuh, \v 14 kemana Pathrus, kemana Casluh, maia ghua kemana Caphtor, tara va mai gaa rana vure ni Philistia. \p \v 15 Canaan na tamadira Sidon, na kamanagho, maia Heth. \v 16 Ma Canaan na vaivaridira na kemana Jebus, kemana Amor, kemana Girgash, \v 17 kemana Hivi, kemana Ark, kemana Sin, \v 18 kemana Arvad, kemana Zemar, mi kemana Hamath. Igeva na lei vaivaridira Canaan tara saopoa tana bona ni pari sule. \v 19 Tana vovokana na bonadira rana vaivaridira Canaan tara tuvavoka i Sidon vaa i Gaza tana saravahale, mi longa i Gerar, mi levu uluna vaa i Sodom, Gomorrah, Admah, mi Zeboiim, me sara i Lasha. \p \v 20 Raini na lei vavatana Ham, na sopa kema kara leui sopa leudira, mara ghahara tana lei sopa bubulo. \s1 Na vavatana Shem \p \v 21 Shem, na tughana Japheth, te vahura na lei dalena. Ma Shem ke na vaivarina na lei vavatana a Eber. \p \v 22 Shem gaia na tamadira Elam, Asshur, Arpachshad, Lud, ma Aram. \v 23 Ma Aram gaia na tamadira Uz, Hul, Gether, ma Mash.\f + \fr 10:23 \fk Mash \ft Erua na ahana vania “Meshech.” Righia Diki Buka Vavatana 1:17 \f* \v 24 Ma Arpachshad gaia na tamana Shelah, ma Shelah gaia na tamana Eber. \v 25 Ma Eber te loghora erua dalena na mane. Sakai tadira tara holoa nia Peleg\f + \fr 10:25 \fk Peleg \ft Tana leu ni Jew, na ghanaghana ilokana na ahana keri, “vilivoka.” \f* na pukuna tana lei bongi ni volana na lei tinoni lokana na maramana tara vilivoka. Na ahana hoghona ke Joktan. \v 26 Joktan gaia na tamadira Almodad, Sheleph, Hazarmaveth, Jerah, \v 27 Hadoram, Uzal, Diklah, \v 28 Obal, Abimael, Sheba, \v 29 Ophir, Havilah, ma Jobab. Gaira udolu raini na lei dalena Joktan. \v 30 Mana vavatana a Joktan te ghaha tana pile bona tara paguha vaa i Mesha pala uluna na lei ghotu i Sephar. \v 31 Raini na vavatana a Shem, na sopa kema kara leui sopa leudira, mara ghahara tana sopa bubulo. \p \v 32 Raini na lei vavatadira tara va butu mai tana lei dalena Noah, na geretughuni tana kema mana kema taonia na kema mana vavata. Na maramana te sepalaghi igaa na tinoni taonia na kemadira murina na lualua. \c 11 \s1 Rana vure tara kisua na vale datogha i Babel \p \v 1 Tana bona keri, rana vure tana maramana udolu tara nia kokoe sakai na leu vamua. \v 2 Mana vure tara rughuhoru mara tona va i levu uluna, mara va sodoa na nanata i Shinar,\f + \fr 11:2 \fk Shinar \ft Erua na ahana tana bubulo i Babylonia. \f* mara ghahara igaa. \v 3 Keri ke mara ghaghua heghedira, “Mai ghita, ka talukolui na lei pari raragu ge ka kerei ritini kara ngasi\f + \fr 11:3 \fk talukolui na lei pari raragu ge ka kerei ritini kara ngasi \ft Kara gonidilaa na biriki.\f*.” Keri ge kara kisua na valedira kolui na lei biriki tara gonighi, ge kara tabe kolua na tar. Na lei totobo raini tara tughui na lei vatu mana poke kolui na saghalea. \v 4 Keri ge gaira tara bosa, “Mai ghita ka kisua na komu sule, kolua na vale datogha ke saravia na parako. Vaho ge ka loghoa na lada sule, ma eni ke lavikolughita, ma ka bei havukaghi gea tana maramana udolu.” \p \v 5 Mi tana bona Yahweh te horu mai ge ke vaevanea na komu sule mana vale datogha na vure tara tono haliu na kisuana, \v 6 me ghaghua, “Righia! ?Ma ge kara tangomana gera gonighi na lei totobo rakeri na pukuna tara loghoa sakai na leu mara lutu sakaisonikolu ke, na hava kara lutua i kise? Taho siki totobo ke vahola vanira na goniana! \v 7 Mai ghita, ka horu ma ka vahera lei leu te keha ge kara mua bei ghilalai.” \p \v 8 Te vagha keri, Yahweh te havukaghinira ilokana na maramana udolu. Mi kakeri te soko na kisuana na komu sule. \v 9 Keri ge vatua nia na komu Babel\f + \fr 11:9 \fk Babel \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “bulekaghinia.” \f*, na pukuna Yahweh te bulekaghinighi na ghanaghanadira na vure igaa, me vahera te subo na leu, mara saopoa na maramana udolu. \s1 Na vavatana Shem \p \v 10 Raini na lei vavata Shem. Tana bona Shem te sakai hangalatu (100) tua na niuluna, gaia te vahua na dalena na mane Arpachshad. Aeni te kale tana ruani na niulu murina na lualua. \v 11 Mi murina tua na vahuana Arpachshad, Shem te saravia tua lima hangalatu (500) ni niulu, me loghora lei dalena na mane mana vaivine. \p \v 12 Tana bona Arpachshad te tolu hangavulu lima (35) tua na niuluna, na dalena mane Shelah te sivuragha. \v 13 Mi murina tua na vahuana Shelah, Arpachshad te saravia tua vati hangalatu tolu (403) na niuluna, me loghora na lei dalena, mane mana vaivine [keha]. \p \v 14 Tana bona Shelah te tolu hangavulu (30) tua na niuluna, na dalena mane Eber te sivuragha. \v 15 Mi murina tua tara vahua Eber, Shelah te saravia tua vati hangalatu tolu (403) na niuluna, ma loghora na lei dalena, na mane mana vaivine. \p \v 16 Tana bona Eber te tolu hangavulu vati (34) na niuluna, na dalena na mane Peleg te vahua. \v 17 Mi murina tua tara vahua Peleg, Eber te saravia tua vati hangalatu tolu hangavulu (430) na niuluna, me loghora na lei dalena, na mane mana vaivine. \p \v 18 Me saravia tua tolu hangavulu (30) na niuluna Peleg, na dalena na mane Reu te vahua. \v 19 Mi murina tua tara vahua Reu, Peleg te saravia tua erua hangalatu hiua (209) na niuluna, me loghora na lei dalena, na mane mana vaivine. \p \v 20 Tana bona Reu te tolu hangavulu rua (32) na niuluna na dalena na mane Serug te sivuragha. \v 21 Mi murina tua tara vahua Serug, Reu te saravia tua erua hangalatu vitu (207) na niuluna, me loghora na lei dalena na mane mana vaivine. \p \v 22 Tana bona Serug te tolu hangavulu (30) tua na niuluna, na dalena na mane Nahor te sivuragha. \v 23 Mi murina tua tara vahua Nahor, Serug te saravia tua erua hangalatu (200) ni niuluna, me loghora na lei dalena, na mane mana vaivine. \p \v 24 Tana bona Nahor te rua hangavulu hiua (29) na niuluna, na dalena na mane Terah te sivuragha. \v 25 Mi murina na vahuana Terah, Nahor te saravia tua sakai hangalatu hangavulu hiua (119) na niuluna me loghora na lei dalena, na mane mana vaivine. \p \v 26 Tana bona Terah te vitu hangavulu (70) tua na niuluna, gaia te sivuraghara e tolu na dalena na mane Abram, Nahor, ma Haran. \s1 Na vaivarina ta Terah \p \v 27 Raeni na vaivaridira Terah. Gaia na tamadira Abram, Nahor, ma Haran. Ma Haran te vahua na dalena na mane Lot. \v 28 Hauva, mi tana bona Terah na tamana te vola so, Haran te mate tua, i Ur tana butonikomu i Chaldea.\f + \fr 11:28 \fk Chaldea \ft Erua na ahana tana butonikomu i Babylonia \f* Aeni na komu tara vahua igaa. \v 29 Ma Abram te tauna Sarai, mana hoghona Nahor te tauna Milcah. Milcah mana hoghona Iscah toro dalena Haran. \v 30 Ma Sarai te mua tangomana ge ke vahuhu dalena. \p \v 31 Terah te holara na dalena Abram mana vungona Sarai mana kukuana Lot, mara rughuhoru sania Ur, ge ra tona tana butonikomu i Canaan. Hauva, tana bona tara sara i Haran, ra kabu igaa. \v 32 Tana bona Terah te erua hangalatu lima (205) na niuluna, me mate tua igaa, tana komu Haran. \c 12 \s1 God te holoa Abram \p \v 1 Ma Yahweh te bosa vania Abram me ghaghua, “Ko rughuhoru sania na butonikomumu maia na lei kulamu na vure, mana nina binaboli tamamu, mo ko tona tana butonikomu ku huligho va igaa. \v 2 Inau ku nera ge kara sepa na lei vaivarimu, ge kara liliu ni kema sule. Inau ku vautogho mu ku nea na ahamu ge ke rongoragha, keri ge ku vautora subo na vure itamua na pukuna ighoe. \v 3 Inau ku vautora rahei tara vautogho mu ku varangara rahei tara varangagho. Mi tamua ighoe ku vautora na lei kema udolu ilokana na maramana.” \p \v 4 Keri ke, mi tana bona Abram te vitu hangavulu lima (75) na niuluna gaia te rughuhoru sania i Haran, taonia na bosana Yahweh. Ma Lot ghua te nia udukolu. \v 5 Abram kolua a Sarai na tauna, maia Lot dalena hoghona, kolura nina lei seka, mana lei lologho tara lavighi i Haran, ge ra tughuru ni tona tana butonikomu Canaan. \v 6 Mara sara tua i Canaan, ge ra sakutua tona va ta sakai na ghai te tabu tara holoa nia Moreh lilighina Shechem, mara ghahara igaa. Tana bona keri, na lei kemana Canaan tara ghahara tana butonikomu eni. \p \v 7 Ma Yahweh te tate vania Abram ge bosa vania, “Inau ku hera na lei vaivarimu na butonikomu eni.” Keri ke, Abram te kisua na belasukaghi gaa vania Yahweh, na pukuna te tate vania. \v 8 Mi murina keri, Abram te ghadaru tona tana lei ghotu i uluna na komu tara holoa nia Bethel. Gaia te kabu i ghobudira erua na komu, Bethel i bobokona, mi Ai i uluna. Igaa te kisua sakai na belasukaghi na vatei holohabaana Yahweh. \v 9 Igeva gaia te sania na bona keri me ghadaru va tana bona mamaha tara holoa nia Negev. \s1 Abram ma Sarai tana butonikomu Egypt \p \v 10 Mi tana bona keri na ngengere sule te kalea na butonikomu i Canaan. Me vahola tua na ngengere, keri ge Abram te sakutua tona tana butonikomu Egypt, me ke va kabu pile bona igaa. \v 11 Mi tana bona te dutu ni haghe tana butonikomu i Egypt ka, ge bosa Abram vania Sarai a tauna, “Sarai, ighoe na vaivine matakage, te uto na reireimu. \v 12 Tana bona kara righigho na lei mane ni Egypt ke, kara liona na mateagu inau, na pukuna ighoe na taugu, ge kara lavigho. \v 13 Keri ke, ge ko bosa vanira, to vaivinegu ighoe, mana pukuna ighoe ge kara holopangotiu mu ku vola.” \p \v 14 Me haghe tua Abram tana butonikomu Egypt ka, na lei mane igaa tara righia Sarai te uto na reireina. \v 15 Mana lei nina mane nagho na Vunaghi haba ni Egypt, tara holoa nia Pharaoh, tara righia Sarai ge ra bosaa vania sakai na vinekama te uto na reireina te vaho mai, mara lavi haghea tana vale sule ni vunaghi. \v 16 Mana Vunaghi haba te righitaoni utoa Abram, na pukuna Sarai. Ma Pharaoh te vahea na balu sheep mana goat, mana lei buluka, mana lei donkey, mana lei camel kolura na lei seka, na mane mana vaivine. \p \v 17 Hauva mana pukuna na Vunaghi haba te lavia na tauna Abram, Yahweh te nea na Vunaghi haba ge kalea na lei vahaghi dika kolura na vure ilokana na vale sule ni vunaghi. \v 18 Keri ge na Vunaghi haba te holoa Abram me mai tatana ge bosa vania, “E ghua ge o nea vaniu na totobo eni? ?E ghua ge o matapoloa na vaivine eni te taumu? \v 19 ?Mana hava na pukuna ge o bosa ke, ma vaivinemu agaia te ghaghua, keri ge u lavia vaghaa tua a taugu? Aeni gaia na taumu! Ko lavia mo ko rughuhoru tua.” \v 20 Mana Vunaghi haba te hera na bosa ni keikeri vanira nina mane lutu, ge kara matareireia Abram, me ke rughuhoru sania Egypt, kolua na tauna ma nina lei lologho. \c 13 \s1 Abram ma Lot toro tuvavoka \p \v 1 Keri ke, Abram kolua tauna, ma Lot, a dalena hoghona, tara lavighi didira na lei lologho, mara rughuhoru sania Egypt. Mara va sara tana bona mamaha tara holoa nia i Negev. \v 2 Abram a sakai na mane lologho, te loghoi subo na lei sheep mana goat mana buluka, kolui na silver mana gold ghua. \v 3 Gaira tara sania na bona keri me sakutua me kabu balu na bona inaghona te sara tana lei ghotu lilighina Bethel mi Ai. \v 4 Igaa te diki kabu tua, me diki kisua tua na belasukaghi. Me ghoi holohabaa igaa Yahweh. \p \v 5 Ma Lot ghua te loghoi subo na lei sheep mana goat mana buluka, kolui nina binaboli heghena mana lei nina mane lutu. \v 6 Me subo na totobo toro sopa loghoi a Abram ma Lot, me mua manana ge kara ghaha kolura vamua ta sakai na bona, na pukuna na pari keri te mua manadira maia didira na lei sopa maumanu. \v 7 A didira na mane lutu tara righitaonighi didira maumanu tara hughuhughu [ghua.] Mana bona vaghana keri ghua na kemadira Canaan ma Periz tara ghahara so ilokana na pari keri. \p \v 8 Keri ge bosa Abram vania Lot me ghaghua, “Iroghita eni, a sakai na binaboli vamua. Mara hughuhughu haia tua na lei dida na mane lutu, me mua uto tara ghaghua igaa! \v 9 Keri ke, me uto ge koro tuvavoka. Ko vilia na levu ni pari to liona ighoe. Ko kabu tana levu ni pari to vilia, mi nau ku lavia na levu.” \p \v 10 Ma Lot te reikolili, me righia na nanata lilighina na betitina Jordan, te dutuvia Zoar. Na pari eni te betigha vaghaa nina leghai Yahweh i Eden, pe vaghana ghua na pari utoutoa tana butonikomu Egypt. (Tana bona vaghana keri, Yahweh te mua durakera mua na komu i Sodom mi Gomorrah.) \v 11 Keri ke, Lot te vilia na nanata udolu lilighina na betitina Jordan, keri ge ke tona palevu iuluna me ke ghanaa igaa. E vaghaa keri toro nea na tuvavoka rana mane raini. \v 12 Abram te ghanaa tana butonikomu Canaan, ma Lot te kabu i ghobuni na lei komu sule tana nanata i lilighina i Sodom. \v 13 Na vure ni Sodom tara dika ngangata, mara tangohahi haia tana matana Yahweh. \s1 Abram te ghadaru tona i Hebron \p \v 14 Mi murina a Lot te tona sania Abram ka, ge bosa Yahweh vania Abram, “Ko righi utoi na lei bona talighu raini. \v 15 Na lei bona ni pari to righighi raini ku hegho ighoe mana lei vaivarimu. Na bona ni pari keri ke nimua haia tua ke vaa me vaa. \v 16 Inau ku nera na lei vaivarimu ge kara sepa, ma kara subo vaghara na pughupughu ni pari, te taho tua hei ke idumira! \v 17 Ko tona mo ko sakutua kolili mo ko righia heghemu na bona udolu ku hegho eni.” \v 18 Keri ka ge sania na bona keri a Abram kolui na lei nina lologho, me va ghanaa ililighina na lei ghai tabu nina Mamre dutuvia Hebron. Igaa Abram te kisua sakai na belasukaghi vania Yahweh. \c 14 \s1 Abram te volaa Lot \p \v 1 Mi tana bona vaghana keri, e vati na vunaghi haba na ahadira a Amraphel ni Babylonia,\f + \fr 14:1 \fk Babylonia \ft Tana leu ni Jew te loghoa “Shinar”. \f* Arioch ni Ellasar, Chedorlaomer ni Elam, ma Tidal ni Goiim. \v 2 Gaira tara rughuhoru ni gehemate kolura e lima na vunaghi haba na ahadira, Bera ni Sodom, Birsha ni Gomorrah, Shinab ni Admah, Shemeber ni Zeboiim, mana vunaghi haba ni Bela (itaeni aeni na komu sule tara holoa nia ghua Zoar). \v 3 Ra lima na vunaghi haba raini tara liokolu mara lavira didira na malaghai, mara savukolu tana boboko i Siddim, (na bona eni tara holoa nia “na boboko ni Tahi Mate” itaeni). \v 4 Gaira ra lima na vunaghi haba raini tara kabu tua e hangavulu rua na niulu sarana nina maana na vunaghi haba Chedorlaomer, hauva mi lokana e hangavulu tolu na niulu i sarana gaia mara kabu hughuhughu kolua. \v 5 Keri ke, mi tana e hangavulu vatini na niulu na Vunaghi haba Chedorlaomer kolura ra tolu na vunaghi haba keha tara padapada, ma didira malaghai tara mai ge kara suravira e lima na vunaghi haba. Tana vuivuni tara veitotoghoni mara lagavulera na kema ni Repha\x - \xo 14:5 \xk \xt kema ni Repha \xt Buka Vetena 3:11, 13 \x* tana Ashteroth-Karnaim, mara laga vulera ghua na kema ni Zuz tana Ham, mara tona haliu mara laga vulera na kema ni Em\x - \xo 14:5 \xk \xt kema ni Em \xt Buka Vetena 2:10, 11\x* tana nanata\f + \fr 14:5 \fk nanata/boboko ni Kiriathaim \ft Tana leu ni Jew, na bosa vania na nanata/boboko te “Shaveh.” \f* ni Kiriathaim. \v 6 Soko ke, mara lagavulera na kema ni Hori\x - \xo 14:6 \xk \xt kema ni Hori \xt Buka Vetena 2:12 \x* tana lei ghotu tana bubulo Seir, sara tana El-paran\x - \xo 14:6 \xk \xt El-paran \xt Vuivuni 21:21; Buka Iduidu 10:12 \x* dutuvia na bona mamaha te taho iga na beti mana ghai. \v 7 Me vati na vunaghi haba raini tara oli mara tona tana komu tara holoa nia En-mishpat (itaeni tara holoa nia Kadesh\x - \xo 14:7 \xk \xt Kadesh \xt Vuivuni 16:14; 20:1; Buka Iduidu 13:26 \x*.) Iani tara lagavulera na kema ni Amelek, mara maana pungisira na lei komu nina kema Amelek. Murina keri ge ra ghoi tona ta sakai na komu tara holoa nia Hazazon-tamar\x - \xo 14:7 \xq \xt Hazazon-tamar \xt 2 Vavata 20:2 \x*, mara lagavulera rana kemana Amor tara ghahara igaa. \p \v 8 Keri ge rana vunaghi haba ni Sodom, Gomorrah, Admah, Zeboiim ma Bela tara lolola kolura didira na malaghai, mara tona tana boboko i Siddim. Igaa tara veitotoghoni \v 9 kolura ra vati na vunaghi haba, Cherdorlaomer ni Elam, Tidal ni Goiim, Amraphel ni Babylonia, ma Arioch ni Ellasar. E lima na vunaghi haba tara veilalabui kolura e vati na vunaghi haba. \v 10 Na boboko te subo igaa na gilu te vonughighi na tar. [Mi tana bona e vati na vunaghi haba tara dutu ni lagavuleadira, mara tabotabo ge kara sama sania rana lima na vunaghi haba kolura didira na malaghai ke, me subo itadira kara tumu haghe tana lei gilu. Mana balu ghua tara sama va tana lei ghotu. \v 11 Keri ge ra vati na vunaghi haba tara bolighi na lei lologho ni Sodom mi Gomorrah, kolui na vanga, mara tona. \v 12 Mara lavia ghua Lot, na dalena na hoghona Abram, kolui nina lei lologho na pukuna gaia te ghanaa so i Sodom tana bona vaghana keri. \p \v 13 Ma sakai na mane te samapolo, me saravia a Abram, na tinoni ni Jew. Abram te ghanaa so ililighi na lei ghai tabu nina Mamre, na mane tana kemana Amor. A Mamre, kolura erua na hoghona, Eshcol ma Aner, tara liokolu ni gehemate kolua Abram. \v 14 Mi tana bona Abram te rongovia tara sagua a Lot, na dalena na hoghona ka, ge holokolura na lei nina malaghai. Gaira ra tolu hangalatu hangavulu alu na mane, mara ghurura ra vati na vunaghi haba, mara nira sara i Dan. \v 15 Igaa Abram te vilivokara na lei nina malaghai tana sopasopa ovu, ge labura na lei ghana na kana tana bongi, me laga vulera ghua. Me ghuru tonara me nira va sara i Hobah, sodu ilauna Damascus. \v 16 Me lavialighi na lei lologho te sagui, me lavia ghua a Lot, na dalena hoghona, kolui nina lei totobo mana lei vaivine kolura balu vure ghua. \s1 Melchizedek te vautoa Abram \p \v 17 Ma Abram te oli tana kisumate, me laga vulera igaa na Vunaghi haba Chedorlaomer maia tolu na vunaghi haba kolua. Mana vunaghi haba ni Sodom te tughuru me va holopangotia Abram tana boboko tara holoa nia Shaveh (eruani na ahana, “na bobokona na Vunaghi haba.”) \v 18 Ma Melchizedek, na vunaghi haba ni Salem, ma nina manesukaghi ghua a God puku ni haba, gaia te mai, me hea a Abram na berete mana wine. \v 19 Ma gaia te vautoa ghua Abram me ghaghua, “Ge God puku ni haba te gonia na parako mana pari, ke vautogho Abram. \v 20 Ge ka holohabaa God puku ni haba, gaia te negho ge o laga vulera ghamua na lei kana.” Ma Abram te holai sakai tana lei hangavuluni ta nina lei totobo te laga vulei tana veilalabui, me vahea Melchizedek. \p \v 21 Keri ke, na Vunaghi haba ni Sodom te bosa vania Abram me ghaghua, “Ko holai tua na lei totobo to sagui tana kisumate, mana lei kulagu na vure vamua ko lavi olira vaniu mai.” \p \v 22 Ma Abram te bosatughu me ghaghua, “Inau tu baubahu tana matana Yahweh, God puku ni haba, te gonia na parako mana pari, \v 23 ge ku mua tabei nimua na lei lologho. Hughua na pile kikia ta nimua na lei totobo, ke oli vanigho gatu mughua. Keri ge ko mua bosa talunagho mo ghaghua, ‘Inau tu nea Abram ge lologho!’ \v 24 Inau ku mua ghoi lavia tua siki totobo vaniu heghegu. Hauva, mu ku holopangotia so na hava tara ghanighi tua nina lei malaghai. Mo ko lubatira ghua na lei hoghogu Aner, Eshcol, ma Mamre, gaira kara lavighi na tunuvadira.” \c 15 \s1 Nina baubahu God kolua Abram \p \v 1 Murina eni, Yahweh te bosa vania Abram tana maturubole, mi lokana na mabubu eni te rongovia Yahweh te bosa me ghaghua, “Abram, ko bei mataghu. Inau so ku pilipilugho te vagha na tako, ge ke mua kalegho siki totobo dika. Inau ku hegho sakai na taba sule vahotua.” \p \v 2 Ma Abram te bosatughu me ghaghua, “Maghutu Yahweh, nimua na taba ke mua hangau na pukuna tu mua logho dalegu. A nigua na ghairau, A Eliezer eni, na tinoni ni Damascus vamua, gaia ke lavighi nigua na lologho. \v 3 Ighoe to mua heu siki dalegu, keri ke, asakai tadira nigua na ghairau igeva ke lavighi nigua na lologho.” \p \v 4 Keri ge Yahweh te bosa vania me ghaghua, “Nimua na ghairau Eliezer eni ke mua salapu i tatana siki nimua na lei lologho. A dalemu na mane heghemu mughua ke loghoi nimua na lei lologho.” \v 5 Ma Yahweh te lavi horua i paribebete ge bosa vania, “Ko reidato tana parako i kokou, mo ko tabotabo na idumiani na lei veitughu. Ighoe ko mua tangomana ge ko idumi sokoi! Gaighi ke vaghai na suboni na gari kara vahura tana kemamu.” \v 6 Ma Abram te taluutunia Yahweh, ma Yahweh te dete maemanea na pukuna nina taluutuni. \p \v 7 Keri ge bosa Yahweh vania Abram, “Inau Yahweh tu lavikehagho mai Ur tana bubulo i Babylonia, ge ku hegho na pari eni ke nimua heghemu.” \p \v 8 Ma Abram te huahuati me ghaghua, “?Maghutu Yahweh, ivei kea ge ku ghilala utoa te nigua na pari keri?” \p \v 9 Ge bosatughu Yahweh me ghaghua, “Ko lavighi vaniu mai sakai na buluka vaivine, ma sakai na goat, ma sakai na sheep mane, te tolu na niuludira tua, maia sakai na bola ma sakai na dalei bola.” \v 10 Keri ke Abram te lavighi mai na maumanu raini vania God, me matera ge pahelevui, me nei gaa e rua na levu ge talu alaala. Hauva me mua pahelevui na manu. \v 11 Na lei manukama tara lovo horu mai na ghaniani na lei maumanu mate raini, ma Abram te ghuru kehara. \p \v 12 Mi tana bona te tona ni huu na aho ka, ma Abram te maturu mate, me maturu bole bulebule, me righia na pungi sule ngangata me mataghuni. \v 13 Mana Yahweh te bosa vania me ghaghua, “Rana vaivarimu kara sinogho tana butonikomu keha, ma kara seka igaa, mi lokana e vati hangalatu na niulu kara kabu vahaghitaili. \v 14 Mi nau ku hea na totoro na butonikomu te nera igaa, mi tana bona kara sania na butonikomu keri ke, mana lei totobo uto igaa kara lavighi. \v 15 Ma Abram, ighoe ke daro na volamu, mo ko saravia na bona ko tonikama iga, keri vaho ge ko mate horu, ma kara tavughigho tana mabo. \v 16 Mi murina vaho tana vatini na vavata ge kara ghoi oli mai tana pari eni na lei vaivarimu, na pukuna ku mua tiva kehara mua na kemana Amor ritini ke dika haghata vaho tua na voladira, keri vaho ge ku hera na totoro.” \p \v 17 Mi tana bona te huu tua na aho me puikapu tua, Abram te righia na popo te loghoa na lake ni ahu, kolua na ghai te ruruhu moro tona haliu va ighobudira na pilepileni na lei maumanu. \v 18 Mi tana bongi keri Yahweh te baubahu vania Abram ge ghaghua, “Ku hera na lei vaivarimu na lei bona ni pari raini, te vuivuni tana kobekobena Egypt me va sara tana beti tina sule i Euphrates. \v 19 Aeni na bona ni pari didira na kemana Ken, kemana Keniz, kemana Kadmon, \v 20 kemana Het, kemana Periz, kemana Repha, \v 21 kemana Amor, kemana Canaan, kemana Girgash, mana kemana Jebus.” \c 16 \s1 Hagar ma Ishmael \p \v 1 A Sarai, na tauna Abram, te mua vahua siki gari. Ma sakai na seka te loghoa, na vaivine ni Egypt na ahana Hagar. \v 2 Me bosa Sarai vania Abram, “Yahweh te hoveu na logho gari me sara itaeni. Mi tana liogu inau ke, me uto so ko nia maturu kolua nigua na seka eni. Sogea gaia ke tangomana na logho gari vaniu.” Ma Abram te holopangotia na hava te bosaa Sarai. \v 3 E paregho na niulu tua te ghanaa Abram i Canaan, ge kale na totobo eni. Keri ke a Sarai te lavia Hagar, me vahea a Abram, eruani na tauna. \v 4 Ma Abram te nia maturu kolu Hagar, me vuha logho gari. Mi tana bona Hagar te ghilalaa heghena te logho gari, me vuivuni nia sika a Sarai. \v 5 Keri ke, Sarai te bosa vania Abram, “Aeni na loamu ighoe ge niu sika a Hagar. Inau sughua tu lavia vanigho, mi tana bona te ghilalaa heghena te logho gari ka, me niu sika tua. Me uto, ge ma Yahweh ke detea vanighita, ahei tatada te utuni, ighoe pi nau!” \p \v 6 Ma Abram te bosa tughu me ghaghua, “E uto so, a nimua na seka gaia, me kabu sarana nimua na righitaoni. Ko nea vania so na hava to liona vania.” Keri ge kabu vahaghitaili tatana Sarai a Hagar, keri ka ge sogha sania. \p \v 7 Ma nina angel Yahweh te sodoa Hagar tana lilighina na vuravura ni beti lokana na bona aroha, tana halautu te tona va i Shur. \v 8 Na angel te bosa vania me ghaghua, “?Hagar, nina seka a Sarai, ivei to vaa butu mai, mi vei ko vaa?” \p Ma Hagar te bosa tughu vania, “Inau tu sogha sania a Sarai, na vinahoghogu.” \p \v 9 Mana angel te bosa vania, “Ko oli ta Sarai mo ko ghoi va kabu seka so itatana. \v 10 Inau ku hegho e subo na lei vaivarimu ke mua tangomana tua ahei ge ke idumi sokora. \v 11 Ighoe to logho gari itaeni, mo ko vahua sakai na meomeo mane mo ko holoa nia Ishmael,\f + \fr 16:11 \fk Ishmael \ft Na ghanaghana ilokana na ahana “God te rongovia.” \f* na pukuna Yahweh te rongovia nimua na tangi ni dikalio. \v 12 A dalemu eni ke vaghaa na maumanu asi, ke taonia vamua na liona heghena. Gaia ke kabu hughuhughu tadira na lei vure, mana lei vure kara kabu hughuhughu i tatana. Gaia ke ghana kehaa heghena itadira na lei kulana vure.” \p \v 13 Ma Hagar te kokoe heghena, me ghaghua, “Inau tu righi utunia tua a God, mu mua mate va ghua!” Keri ge holoa nia Yahweh te kokoe vania, “El-Roi.”\f + \fr 16:13 \fk El-Roi \ft Na ghanaghana ilokana na ahana eni, “A God te righiu inau.” \f* \v 14 Keri ge ra holoa nia na tuvu iga, i ghobuna i Kadesh mi Bered, ‘Beer-lahai-roi,’ na ghanaghana igaa ke, a nina tuvu a God te vola mete righiu inau. \p \v 15 Ma Hagar te vahua a dalena na garimane vania Abram, me vatua nia Ishmael. \v 16 Ma Abram te alu hangavulu ono na niuluna tana bona keri. \c 17 \s1 Na pahevaughilala na vavaghahana na baubahu \p \v 1 Mi tana bona te hiua hangavulu hiua na niuluna Abram ke, ma Yahweh te livu vania ge ghaghua, “Inau a God puku ni maana! Ko taonia haia na bosagu, mo ko nea haia na hava te uto. \v 2 Inau tu baubahu vanigho ge ku sepalaghinia na lei vaivarimu ma kara subo.” \v 3 Ma Abram te poghotao tana pari. Ma God te bosa vania me ghaghua, \v 4 “Aeni na baubahu mava ku nea vanigho. Inau tu baubahu vanigho ge ighoe ko vaivaridira na lei kema. \v 5 Me vuivuni taeni kara mua hologho nia tua Abram, a Abraham tua na ahamu itaeni, na pukuna inau tu negho ge ko vaivaridira na lei kema. \v 6 Mi nau ku negho ge ke subo na lei vaivarimu kara vahura mai tana kemamu. Na balu tadira kara vunaghi haba, ma kara sepalaghinia na tinoni me ke subo, ma kara ghoi liliu ni kema sule. \v 7 Inau ku pangotia nigua na baubahu tu nea vanigho, ma vanira ghua na lei vaivarimu tana lei bongi ke mai, ge ke mapiti me ke kabu kasila. Mi nau ku nimua God, ma didira God ghua na lei vaivarimu. \v 8 Inau ku hegho ighoe ma rana lei vaivarimu na pari eni, Canaan udolu. Mi nau a didira God.” \p \v 9 Ma God te ghoi bosa vania so Abraham, “Ighoe ghua ko tala na pangotiana na baubahu koluu inau, ighoe mana lei vaivarimu tana lei vavata ke mai. \v 10 Ighoe, ma rana lei vaivarimu kau holopangotia mughua na pahevaughilaladira na lei mane udolu itamiu. \v 11 Eo, ighau kau pahevaughilaladira mughua na lei mane. Aeni na vaughilalana na baubahu i ghobumu ighoe mi nau. \v 12 Itaeni tua ke vuivuni, mi tana lei vavata udolu kara mai, kara pahevaughilala mughua na lei gari meomeo mane te alu na bongidira.\f + \fr 17:12 \fk te alu tua na bongina \ft Aeni te kaekage sakai na week te padi na vahuana na pukuna na vure Jew tara idumia na bongi tara vahua te kaekage sakai na bongi.\f* Kau nea te vagha kolura rana seka tara vahura tana valemiu, maia rana seka tau pelura itadira rana sinogho, sakai vamua tara mua vaivarimu. \v 13 Ke bei ghoi taho tua sakai na pahevaughilala! Gaia ke vaughilala ni huli, ke tatea nigua na baubahu kolugho ighoe, ge ke kabu kasila. \v 14 Siki mane te mua pahevaughilala, ke mua sakai tadira nigua na vure, na pukuna te mua pangotia na baubahu tu bosaa vanigho.” \p \v 15 Ma God te bosa vania Abraham. “Ko bei holoa nia a taumu Sarai. Te vuivuni taeni ko holoa nia Sarah. \v 16 Inau ku vautoa Sarah, ma gaia ke vahua na garimane vanigho. Eo, inau ku vautoa ge ke tinadira na lei kema, mi tadira na lei kema kiri kara dato mai ga na lei vunaghi haba.” \p \v 17 Ma Abraham te poghotao tana pari vania God, me kia na pukuna ta nina ghanaghana ke, “?Ku tangomana so inau, te sakai hangalatu tua na niulugu, ge ku sivuragha na dalegu? ?Me ke tangomana so Sarah te hiua hangavulu tua na niuluna ge ke logho gari meomeo?” \v 18 Keri ge Abraham te bosa vania God, “E uto, ge ko lubatia Ishmael ke lavia nimua na vauto.” \p \v 19 Ma God te bosa tughu me ghaghua, “Taho, a taumu Sarah tua ke vahua vanigho na garimane, mo ko holoa nia Isaac. Inau ku pangotia nigua na baubahu kolua gaia, ma vanira ghua na lei vaivarina ke vaa me vaa. Na baubahu eni te kabu kasilaa. \v 20 Inau tu rongovia nimua na nongi vuvungana Ishmael. Mi nau ku vautoa, mu ku nea ge ke subo na dalena, mana lei vaivarina ghua kara sepa i murina. Gaia ke tamadira na hangavulu rua na vunaghi, mu ku nera na lei vaivarina ge kara liliu ni kema sule heghedira. \v 21 Hauva, inau ku pangotia nigua na baubahu kolua dalemu Isaac, a Sarah ke vahua tana bongi eni tana niulu ke mai.” \v 22 Me kokoe soko tua God vania Abraham ge tona sania. \p \v 23 Mi tana bongi vaghana keri so, a Abraham te taonia na bosana God, me pahevaughilalana a Ishmael, na dalena, maia ghua na lei mane udolu tana valena - na lei nina seka tara vahura tana valena, maia na lei nina seka te pelura. \v 24 E hiua hangavulu hiua na niuluna Abraham tana bona te pahevaughilala, \v 25 ma Ishmael, a dalena, te hangavulu tolu na niuluna. \v 26 Gaira tamadale toro pahevaughilala ilokana sakai na bongi vamua, \v 27 kolura na lei nina seka mane a Abraham. \c 18 \s1 God te ghoi bahua Abraham ge ke logho dalena \p \v 1 Ma Yahweh te tate vania Abraham tana lei ghai tabu nina Mamre. Abraham te sopou so tana mataulana nina vale tapole tana kutu ni danikama, te papara ngangata iga na hina. \v 2 Gaia te reitona tana halautu, me righira vaa e tolu na mane tara tughuru dutuvia. Me sama tona gaia me va sodora. Ge poghotao tana pari vanira \v 3 ge ghaghua, “Tolughau, ma ge kau liona ge kau ahevata pile bona itagua ke, mu togotogo ge ku hangaghau. Kau bei tona mua. \v 4 Kau pitu ghua mu ku bosa vanira nigua ghairau ge kara lavia vanighau mai na pile beti ma kau saui nia na tuamiu, ma kau aheahe pile ghua sarana na ungaungana eni. \v 5 Na pukuna tau sara mai tana valegu, inau ku gonia vanighau ghua pile vanga ke hangaghau ge kau sakutua.” \p Gaira tara bosa tughu, “Holoutogho, ighai tai holopangotia nimua na hahanga.” \p \v 6 Keri ke Abraham te mina me haghe tana vale tapole me bosa vania Sarah, “Mina mo ko lavia pile flour mo ko bitighi na balu berete.” \v 7 Keri ge sama tona tana pilu me lavia na dale buluka korukoru, me hea nina ghairau ge ke matea, me gonidilaa pile vanga vanira ra tolu na mane. \v 8 Me ghalati tua na vanga, ge Abraham te talua pile cheese mana kokolo tana susu ni buluka, kolua na vinahi, me lavighi heghena vanira, mara vanga. Tana bona tara vanga so, Abraham te tughuru lilighidira, sarana na ghai. \p \v 9 Ma gaira tara huatia Abraham, “?Ivei gaia taumu a Sarah?” \p Ge bosa oli Abraham, “Gaia ilokana na vale tapole.” \p \v 10 Ma sakai tadira te bosa, “E hiua na vula itaeni ku ghoi oli mai ni righiamiu so, mi gaa na bona vaghana ke vahua sakai na meomeo mane a taumu a Sarah.” A Sarah te rongo mai so i murina na mataulahaghena na vale tapole. \v 11 Abraham ma Sarah toro tonikama tua, ma Sarah te mua tangomana ge ke logho gari. \v 12 Keri ge kia heghena, “Inau tu tonikama ngangata tua, maia ghua a taugu te tonikama tua. ?Ivei ke ghaghua ge ku loghoa na togotogo keri, ke vagha ku vahua siki meomeo na mane?” \p \v 13 Keri ge Yahweh te huatia Abraham, “Eghua ge kia Sarah me bosa, ‘?Ku tangomana so na logho gari, inau tu tonikama tua?’ \v 14 Inau a Yahweh! Taho siki totobo ke vahola itagua! Me vaghaa tu bosaa tua, e hiua na vula itaeni ku ghoi oli mai so, mi ga Sarah ke vahua na garimane.” \p \v 15 Mana pukuna Sarah te matagu ge hughu, “Inau tu mua kia.” \p Ge bosa tughu Yahweh, “Taho! Ighoe tua to kia.” \s1 Abraham te nongia God ge ke arovia na komu Sodom \p \v 16 Keri ke, ma gaira e tolu na mane tara sania na bona keri mara sakutua tona ta sakai na bona, igaa tara tughuru mara sirohorua na komu i Sodom. Abraham ghua te sakutua kolura, me va sanira tana ghobu ni halautu. \v 17 Mi tana bona vaghana keri, Yahweh te ghanaghana heghena te vaghaa eni, “Inau ku mua poloa vania Abraham na hava ku gonia. \v 18 Na lei vaivarina kara vuha liliu ni kema sule, mi tatana gaia inau ku vautora na lei kema udolu. \v 19 Inau tu vilia tua ge ke keikerira na lei dalena mana vaivarina ge kara varongohia na bosagu, ma kara nea na hava te uto me te maemane. Keri ge ku nea vania na lei totobo tu bahua nia tua.” \p \v 20 Me bosa Yahweh vania Abraham, “Inau tu rongovighi tua na lei totobo dika tara hurura nia na vure ni Sodom mi Gomorrah. Ma didira na lei tangohahi te sule ngangata. \v 21 Ku horu va righira mughua mu ku kenea na hava tara hurura nia te utuni sughua pe taho.” \p \v 22 Ma gaira e rua na mane toro sakusakutua tona i Sodom, ma Yahweh te kabu kolua so Abraham. \v 23 Ma Abraham te tughuru dutuvia Yahweh ge huatia, “?Ivei tea, ko durakera ghua na vure uto kolura nia rana vure dika? \v 24 ?Ke ba lima hangavulu na vure uto kara ghahara tana komu keri ke, mo ghanaghana ge ko durake udolua so na komu? ?Ivei tea, ko mua arovia na komu keri, ge ko vaa vavolara ra lima hangavulu na vure uto? \v 25 Tana liogu inau ke, mo ko mua matera rana vure uto kolura rana vure dika. Ko mua tangomana na neana keri. Ma ge ko nea te vaghaa ke, ighoe ko torora rana vure uto te vaghara rana vure dika. Ighoe na manedete tana maramana udolu, keri ge ko nea mughua na hava te uto mete maemane. \p \v 26 Yahweh te bosa tughu, “Ku ba sodora e lima hangavulu na vure tara uto lokana na komu i Sodom ke, mu ku vavola na komu keri, na pukuna e lima hangavulu na vure uto igaa.” \p \v 27 Abraham te ghoi bosa so, “Yahweh, ko lubatiu ge ku ghoi bosa vanigho, sakai vamua inau na tinoni vamua, mu mua loghoa maana na bosaana siki totobo tana matamu. \v 28 ?Ke ba vati hangavulu lima na vure uto tana komu ke, mo ko durakea so na komu udolu?” \p \v 29 Ma Yahweh te bosa tughu me ghaghua, “Ke vati hangavulu lima na vure uto vamua tana komu ke, mu ku mua durakea.’ \p \v 30 Abraham te ghoi bosa me ghaghua, “Yahweh ko bei rutu vaniu gea, ku ghoi bosa so. ?Na hava ko gonia, ke ba tolu hangavulu vamua na vure uto tana komu ke?” \p Me ghoi bosa tughu Yahweh me ghaghua, “Ku mua durakea na komu keri, ke tolu hangavulu na vure uto vamua igaa.” \p \v 31 Abraham te ghoi bosa me ghaghua, “Ko talukehai vaniu tu mua mataghu na kokoe tana matamu. ?Na hava ko gonia ke ba rua hangavulu vamua na vure uto tana komu keri?” \p Ge bosa Yahweh me ghaghua, “Ku mua durakea na komu keri, ke rua hangavulu na vure uto vamua igaa.” \p \v 32 Me ghoi bosa so Abraham, “Yahweh, ko bei rutu vaniu gea, aeni vamua sakai nigua na bosa sosoko. ?Ke ba paregho vamua na vure tara uto tana komu keri ke, na hava ko gonia?” \p Ge bosa Yahweh, “Ke ba paregho vamua na vure uto tana komu ke, ku mua durakea.” \v 33 Me soko na kokoe koukolu Abraham ma Yahweh, ma Yahweh ke tona keha, ma Abraham te oli tana vale tapolena. \c 19 \s1 Na durakeana na lei komu i Sodom mi Gomorrah \p \v 1 Tana nulavi keri, e rua na angel toro sara mai tana komu i Sodom, ma Lot te sopou tana mataula haghe ni peona na komu. Me righira vaa, ge sakutua tona me va topora. Gaia te holopangotira, me poghotao kikinima tana pari, \v 2 ge bosa vanira, “Iroghau na maghutu, koro mai tana valegu. Igaa toro saui na marevomiu, mo koro maturu i gevaa. Mi roropo ge koro ghoi sakutua tona ivei toro liona.” \p Ma gaira toro bosatughu, “Taho, e uto so, na bonadira na sinogho so tana komu ini, igaa koro va maturu.” \p \v 3 Hauva Lot te kurutia so, vaho ge ro tala na tona tana valena. Ma Lot tu keikerira nina ghairau ge kara gonidilai balu berete, kolui balu na vanga, ge ro vanga. \p \v 4 Mi murina na vanga nulavi inaghona ge ro gonidila ni maturu, na lei mane ni Sodom tara mai kililia na vale, na lei garimane mana tonikama. \v 5 Gaira tara ghaeghahe dato vania Lot mara huatia, “?Ivei gaira na mane toro mai tana valemu i geni tana nulavi ka? Ko lavi horura vanighai mai, te liomami ge kai nira koli kolu!” \p \v 6 Ma Lot te horu i pari bebete, me vongotia na mataula. \v 7 Ge bosa vanira, “Ghau na lei hoghogu, kau bei gonia gea siki totobo dika! \v 8 E rua dalegu na tahula so itagua, mu ku va holora vanighau mai, ma kau nea vanira na hava te liomiu. Kau bei nea vanira siki totobo na mane raini, na pukuna gaira ghagua na sara, ge ku righitaonira mughua.” \p \v 9 Ma gaira tara bosa, “Ighoe na sinogho mai, ko tulili! ?Ahei ghoe ge ko bosaa vanighai na hava kai gonia? Kai dikalagho gea vulera kai nera igaa ra rua na mane kiri!” Keri ke, Gaira tara pili olia Lot, gera dikalaa na vovongona na mataula. \v 10 Ma rana angel ilokana na vale toro hangavia na mataula, moro hagalo horu moro ghora haghea Lot ilokana na vale, ge ro pitia na vovongo. \v 11 Keri ge ro nei na matadira na lei mane ni Sodom mara pungi, mara mua tangomana na righi kaleana na mataula. \s1 Lot te sania i Sodom \p \v 12 Ma rana angel toro huatia Lot moro ghaghua, “Ahei ghua siki kulamu ilokana na komu eni, ko lavi kehara tua itaeni! Na lei dalemu na mane mana vaivine mana taudira maia ghua tau palevara, ko lavi kehara ghua, \v 13 na pukuna i geva koro durakea na komu eni. Ma Yahweh te ghilalaa ge rana vure tana komu eni tara hahi sule haia tua, me vetena ghai mai ge koro durakea na komu Sodom.” \v 14 Keri ke Lot te tona me va bosa vanira na mane tara gonidila ge kara taudira ra dalena na tahula, “Kau mina tua na tona keha tana komu eni, na pukuna Yahweh ke dutu na durakeana.” Hauva moro ghanaghana ke, me batobatora vamua a Lot ge ro mua tona keha. \p \v 15 Mi tana puipungi ghana, gaira na lei angel toro gherigheria Lot moro bosa vania, “Ko mina tua mo ko tona keha tana komu eni. Ko holaa a taumu, maia rua na dalemu na tahula, mi ghau udolu kau mina tona keha tua i taeni, ge kau vola tana bona ke durake na komu eni.” \v 16 Hauva Lot te hughahughapoto na liona. Keri ge rana angel toro tabe limadira a tauna ma gaia, maia ghua ra rua na daledira na tahula, moro huli horu kehara i pari bebetena na komu ge kara vola igaa, na pukuna Yahweh te arovira. \v 17 Ma sakai tadira rana angel te bosa vanira me ghaghua, “Kau sama tona tua ge kau vola! Kau sama dato tana lei ghotu, ma kau bei reioli gea. Kau bei beto gea ta siki boboko, kau mate gea!” \p \v 18 Ma Lot te bosa me ghaghua, “Iroghau rana maghutugu, taho, ko bei neghai ge te vaghaa keri. \v 19 Iroghau toro aroviu moro volau tua. Na lei ghotu tara hau, mi gevaa ke kaleu na vahaghitaili mu ku vuha mate tana halautu. \v 20 ?Iroghau toro righia so na komu pile nagho keri? Gaia te dutu mai, mu ku tangomana ge ku saravia. Ko talagu mu ku va igaa. Na komu pile vamua mi ga ku va kabu tatavahale.” \p \v 21 Mana angel te bosa tughu me ghaghua, “E uto so, ku mua durakea na komu keri. \v 22 Mina tua mo ko sama tona! Inau ku mua tangomana na goniana siki totobo ritini kau sara igaa.” Mi ga te vuivuni ge ra holoa na komu keri Zoar\f + \fr 19:22 \fk Zoar \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “pile.” \f*. \s1 God te durakera Sodom mi Gomorrah \p \v 23 Na aho te sogha tua tana bona a Lot te sara tana komu i Zoar. \v 24 Keri ke, Yahweh te nia vetena horu mai na lake, mana ghoughovu tara ruruhu tara tumu horu mai kokou vaghaa na uha i vuvungadira rana komu i Sodom mi Gomorrah. \v 25 Mete vagha keri, Yahweh te durakera rana komu i Sodom mi Gomorrah, maia na lei komu i lilighidira tana lei boboko, kolui na lei tinoni gaa, mana lei totobo soko tara totolo tana pari. \v 26 Ma tauna Lot te reioli, ma gaia te liliu ni tahi kokodo. \p \v 27 Mi tana puipungi ghana murina na bongi keri, Abraham te tona tana bona igaa te tughuru me kokoe kolua Yahweh. \v 28 Me righi horura i Sodom mi Gomorrah kolua na boboko sule, me vaevane na ahu te pouta tana bona keri, te vagha na ahu ni lake sule ngangata. \v 29 Mi tana bona God te durakei tua na lei komu kiri tana boboko te ghahaa igaa Lot, gaia te ghanaghanaa Abraham, me talana Lot ge ke sama polo tana vahaghitaili te kalea. \s1 Lot me rua na dalena rana tahula \p \v 30 Mi murina keri a Lot te tona sania na komu i Zoar, na pukuna te mataghunia ge ke ghahaa iga. Gaia te lavira rua dalena toro tahula, me nira dato tana lei ghotu, mara ghahara i lokana na vatuluma. \v 31 Mi ta sakai na bongi, na diki tahula te bosa vania tahina me ghaghua, “E taho na lei mane lilighina na bona eni ge koro taulaghi. Ma tamada te dutuvia tua na tonikama. \v 32 Mai roghita mo koro hea na wine tamada me ke bule, ge koro nia maturu kolu, ge koro loghoa na kema ke va mai ta tamada.” \v 33 Mi tana bongi keri gaira toro hea tamadira na wine me inu bulebule tua. Mana diki tahula te va nia kolikolua tamana. Ma Lot te mua ghilalaa na hava te gonia na pukuna te inu me bule tua. \p \v 34 Mi tana puipungi ghana, na diki tahula te bosa vania tahina, “Inau tu nia kolikolu tua tamada i bongi, mi gevaa tana bongi eni koro ghoi hea so na wine me ke inu me ke bule, ge ko nia kolikolu ighoe. Keri ke ge koro sopa logho gari ta tamada.” \v 35 Mi tana bongi keri, gaira toro ghoi hea tamadira na wine me inu bule so, me ruani na tahula te va ghoi nia kolikolu tamana. Ma Lot te mua ghilala so na hava te gonia, na pukuna te ghoi inu bule so. \v 36 Keri te vaghaa ge gaira udolu ra dalena na tahula Lot, toro logho gari ta tamadira. \p \v 37 Na kamanagho te vahua na garimane, me holoa nia Moab.\f + \fr 19:37 \fk Moab \ft Tana leu ni Jew, na ahana te rongovia vaghaa “ta tamagu.” \f* Agaia te vaivarina na kema tara holoa nia Moab. \v 38 Mana ruani te vahua na garimane ghua, me holoa nia Ben-Ammi\f + \fr 19:38 \fk Ben-Ammi \ft Tana leu ni Jew, na ghanaghana ilokana na ahana ke, “dalena nigua na vure.” \f*. Gaia te vaivarina na kema tara holora nia Ammon. \c 20 \s1 Abraham te pegoa na vunaghi haba Abimelech \p \v 1 Ma Abraham te sania i Mamre me tona tana bona mamaha tara holoa nia Negev, me va kabu i ghabudira e rua na komu, i Kadesh mi Shur. Murina keri gaia te ghoi ghadaru va i Gerar, \v 2 mi tana bona keri Abraham te bosa vanira na vure raeni, “A Sarah ke, te vaivinegu vamua,” sakai vamua te tauna. Keri ke, Abimelech, na vunaghi haba ni Gerar te holaa vania mai a Sarah ge ke tauna. \v 3 Mi ta sakai na bongi God te bosa vania Abimelech tana maturu bole me ghaghua, “Ighoe ko mate, na pukuna na vaivine to lavia te taulaghi tua.” \p \v 4 Ma Abimelech te mua nia kolikolu mua Sarah, me bosa me ghaghua, “?Maghutu, ko mateu so kolura nigua na vure, sakai vamua tu marabu tana palu keri? \v 5 Me bosa heghena Abraham ke, ‘Inau na vaivinena Sarah.’ Me bosa ghua Sarah ke, ‘Inau na vaivinena Abraham,’ e ghaghua! Tana bona tu lavia na vaivine eni ke, mi tana ghanaghanagu inau ke, tu mua gonia siki hahia vania!” \p \v 6 God te bosa tughu vania Abimelech tana maturu bole, “Eo, inau tu ghilalaa na hava to nea keri te marabu, mo ko bei neu mo ko palugha itagua. Keri ke, ge u hovegho ko bei hibetia na vaivine keri. \v 7 Ko va talu olia vania a tauna. Gaia ke kokoeliulivutigho ge ko vola, na pukuna gaia na prophet. Taho ke, mi ghoe ma nimua na binaboli udolu tua kau mate.” \p \v 8 Ma Abimelech te va rarai mai tana bona te puipungi mua, me holo kolura na lei nina mane huhuli, me tutugui vanira na lei totobo tana maturu bole, mara mataghu sule ngangata. \v 9 Ma gaia te holoa Abraham ge huatia, “Na hava na totobo vaghana eni to nea vanighai? ?Na hava tu goni dikalaa vanigho ge ko nea na totobo eni vaniu, ma nigua na vure? E mua manana ge ko gonia vaniu na totobo eni. \v 10 ?Eghua ge ko gonia vaniu te vagha eni?” \p \v 11 Abraham te bosa tughu, “Inau tu ghanaghana ke, me taho siki tinoni te taluutunia God iani, keri ke, kara mateu gea ma kara lavia taugu. \v 12 A vaivinegu sughua gaia, na pukuna te dalena tamagu, me mua dalena tinagu. Keri ke, ge u lavia mu tauna. \v 13 Mi tana bona God te vetenau ge u sania na komuna tamagu, mu ku tona tana lei butonikomu keha, keri ge u bosa vania Sarah, ‘Ivei tua koro vaa ke, ko niu kikinima mo ko bosa to vaivinegu.’” \p \v 14 Ma Abimelech te hea olia Abraham a Sarah tauna, kolura na lei nina seka, na mane mana vaivine, mana lei sheep mana lei buluka. \v 15 Ge gaia te bosa vania Abraham me ghaghua, “Aeni udolu tua nigua na pari, ko vilia ivei to liona na kabu igaa.” \v 16 Me bosa vania Sarah, “Inau tu hea vaivinemu Abraham na togha ni rongo ni silver, ke lavikehaa siki ghanaghana dika ke ba nea siki sakai vuvungamu, ge na mavitu ke ghilalaa, to mua gonia siki totobo te hahi vanigho.” \p \v 17 Keri ke, Abraham te kokoeliulivuti vania God, ma God te volaa Abimelech kolua tauna, mana lei vaivine tana valena ge kara ghoi logho gari. \v 18 Mana pukuna Abimelech te diki lavia tua tauna Abraham, Yahweh te nera na lei vaivine tana valena mara mua logho gari. \c 21 \s1 Sarah te vahua Isaac \p \v 1 Yahweh te vautoa Sarah taonia te diki bahua nia tua, \v 2 me logho gari, ge vahua na meomeo mane vania Abraham, tana bona te tonikama tua. Na garimane tara vahua tana bona te bosaa tua God. \v 3 Ma Abraham te vatua nia dalena Isaac. \v 4 Me padi tua e alu na bongina tara vahua\f + \fr 21:4 \fk alu na bongina tara vahua \ft Aeni sakai na week imurina na bongi ni vahuana, na pukuna rana Jew tara idumia na bongi ni vahuana eni sakai na bongina.\f* Abraham te pahevaughilalana Isaac, taonia na bosana God. \v 5 Me sakai na hangalatu tua na niuluna Abraham tana bona tara vahua a Isaac. \v 6 Me bosa Sarah me ghaghua, “God te heu na kiakia mana togotogo, ma gaira tara rongovia na ladagu, kara nia togotogo mara kiakia koukolu ghua. \v 7 E taho siki sakai ke bosa vania Abraham ge ku logho gari eni, mu ku susua. Hauva ma sakai vamua toro tonikama tua i roghai, inau tu vahua so na meomeo mane vania Abraham.” \s1 Abraham te nira vetena keha Hagar ma Ishmael \p \v 8 Ma Isaac te sule tua, mi tana bongi te sania na susu, Abraham te gonia na vangakolu sule vania. \v 9 Keri ke a Sarah te righia Ishmael, na dalena Hagar, na seka, te batobatoa Isaac, \v 10 ge bosa vania Abraham, “Ko vetena tonaa na seka vaivine keri kolua dalena! Ke bei ghoi lavia tua na levuna nimua na lologho na dalena keri, te manana dalegu Isaac vamua ke loghoi.” \v 11 Abraham te rongovia eni, me nia dikalio sule ngangata, na pukuna dalena ghua Ishmael. \v 12 Ma God te bosa vania Abraham, “Ko bei nira kanoragha gea Ishmael ma Hagar, nimua na seka vaivine. Ko taonia vamua na hava te bosaa vanigho Sarah, na pukuna itatana Isaac ko loghoa na vinavahuhu subo tu nia baubahu vanigho tua. \v 13 Hauva, inau ku nea ghua ge ke subo kara vahuara tana kemana Ishmael, ma kara sepa ma kara liliu tana kema sule, na pukuna gaia ghua na dalemu ighoe.” \p \v 14 Me roropoghana mai, Abraham te gonidilai na balu vanga mana kada ni beti\f + \fr 21:14 \fk kada ni beti \ft Rana Jew tara holaa na ghuighuli ni maumanu mara rarangasia/karango/vahola ma kara gonidila geke dorea beti. \f*, me hea Hagar ge ke holai. Keri ge Abraham te lubatia na dalena Ishmael, me vetena tonara. Gaia te sakutua me va sara tana bona mamaha lilighina Beersheba kolua dalena. \v 15 Mi tana bona te soko na beti ni inu, gaia te talua na garimane sarana na ungaunga tana ghai pile. \v 16 Hagar te tona hauvia na garimane, me va sopou heghena tana bona keha te manana na hauna siki sakai te nia vana sara igaa na kuali, na pukuna ta nina ghanaghana, “E mua liogu ge ku righia na dalegu ke mate.” Mi tana bona gaia te sopou kakeri, ge tangi. \p \v 17 God te rongovia na garimane te tangi, ma nina angel God te bosa mai i kokou vania Hagar, me ghaghua, “?Na hava to nia dikalio? Ko bei mataghu. God te rongovia tua nina tangi na garimane to va talua igaa. \v 18 Tughuru mo ko tona mo ko va togholuvua. Inau ku nera na lei vaivarina ge kara liliu ni kema sule.” \v 19 Keri ge a God te davoraa na matana Hagar, ge righia na tuvu. Me dorea ghana kada ni beti ge inuinua dalena. \v 20 Ma God te kabu kolua na garimane mi tana bona te sule te ghahaa tana bona mamaha i Paran, me manahana utoni na nighi hili na baghe mana kuali. \v 21 Mi tana bona keri na tinana te lavia vania na vaivine ni Egypt ge ke tauna. \s1 Na talamaghi koukolu ghobudira Abraham ma Abimelech \p \v 22 Tana bona keri na Vunaghi haba Abimelech kolua Phicol, nina mane nagho tana malaghai, toro mai kaoa Abraham. Abimelech te bosa vania Abraham me ghaghua, “God te hangagho tana lei totobo to gonighi. \v 23 Keri ke, ko papari vaniu mai tua itaeni tana matana God, ge ko mua ghoi pegou tua, kolura na lei dalegu mana vaivarigu. Inau tu kabu sasara tua itamua, mi ghoe ko baubahu mo ko kabu sasara itagua, mi tatana ghua na butonikomu eni to ghahagho igaa.” \p \v 24 Ma Abraham te bosa tughu me ghaghua, “Inau tu baubahu.” \v 25 Keri ge hughuhughu kolua Abimelech nia na tuvu tara holaa nina mane lutu Abimelech tadira nina mane lutu gaia. \p \v 26 Ma Abimelech te bosa, “Itaeni vaho ge u rongovia to bosa vaniu, mu mua ghilalaa ahei te gonia. ?Me ghua ge o mua diki bosa vaniu tua?” \v 27 Ma Abraham te hea Abimelech na balu buluka mana sheep, ma rogaira toro sopa baubahu. \v 28 Ma Abraham te vilikehara e vitu na dale sheep vaivine. \v 29 Ma Abimelech te huatia, “?E ghua ge o nea te vaghaa keri?” \p \v 30 Ge bosa tughu Abraham, “Ko lavighi nigua na dale sheep raini, mo ko holopangotighi ge ke vaughilala to taluutuniu, inau sughua tu ghelia na tuvu eni.” \v 31 Mi kakeri tea ge kara holoa nia na bona keri i Beersheba\f + \fr 21:31 \fk Beersheba \ft Na ghanaghana ilokana Beersheba ke, 'na tuvu ni baubahu' e ruani na ghanaghana ilokana ke, 'na tuvu ni vitu'\f*, na pukuna igaa toro baubahu a Abraham ma Abimelech. \p \v 32 Murina toro baubahu soko tua, Abimelech kolua na mane nagho ni malaghai Phicol toro oli tana butonikomudira i Philistia. \v 33 Ma Abraham te subaa sakai na ghai tara holoa nia tamarisk i Beersheba. Mi ga te holohabaa Yahweh na God te vola talau. \v 34 Me daro ni bona te ghahaa tana butonikomu Philistia a Abraham. \c 22 \s1 God te tabotaboa Abraham \p \v 1 Mi murina keri, God te tabotaboa Abraham ta nina taluutuni mana taotaoni ge holoa, “Abraham!” \p Me bosa tughu gaia, “Inau iani!” \p \v 2 Ge bosa God, “Ko lavia na vahusosopa dalemu Isaac, to dolovi ngangataa, mo ko tona tana bona tara holoa nia Moriah. Igaa ko nia sukaghi vaniu i vuvungana na ghotu ku bosa vanigho.” \p \v 3 Mi tana roropoghana te puipungi lamolamo mua, Abraham te pihaghai ni sukaghi, me ludangighi vuvungana na donkey. Gaia te lavia Isaac a dalena, maia ra rua nina mane lutu mara tona tana bona God te diki bosaa vania tua. \v 4 Mi tana toluni na bongi murina tara sakutua, Abraham te righi halahaua vaa i nagho na bona keri. \v 5 Ge bosa vanira nina mane lutu, “Pitu iani roghau, kolua na donkey, ma Isaac mi nau koro sakutua tona. Mo koro va holohaba iga, ge koro oli mai tamiu.” \p \v 6 Abraham te holaa na pipiti ni ghai ni sukaghi me talua tana valana Isaac ge ke holavala, ma gaia te lavia na isi mana keukeru ni lake. \v 7 Moro sakutua gaira, ge bosa Isaac, “Tamagu!” \p Abraham te bosatughu, “Na hava dalegu?” \p Ge bosa Isaac, “?Na ghai mana lake tua i tatada, mi vei gaia na dale sheep koro nia sukaghi?” \p \v 8 Abraham te bosa tughu, “God heghena ke heghita so sakai.” Ma gaira toro sakusakutua so. \p \v 9 Mi tana bona toro sara tana bona te diki bosaa God vania, Abraham te kisua na bela ni sukaghi, me gonidilai na ghai vuvungana. Keri ge pitia Isaac, me kolivaghinia vuvungana na lei ghai. \v 10 Ma Abraham te lavia na ivi me haudatoa ge ke matea nia dalena. \v 11 Hauva anina angel Yahweh te holoa Abraham mai kokou me ghaghua, “Abraham! Abraham!” \p Gaia te bosa tughu, “Eo, iani so inau.” \p \v 12 Mana angel te ghoi bosa, “Ko bei matea na gari, po ko bei vahaghitailia! Itaeni inau tu ghilalaa to talumavaa mo taonia na bosana God, na pukuna to mua hovea na puku ni dalemu vahusosopa vania God.” \p \v 13 Abraham te reikolili me vaevanea na sheep mane te kau na kalana tana tautalu ni ghai. Keri ge holaa me nia sukaghi tughua nia dalena. \v 14 Abraham te vatua nia na bona keri, “Yahweh ke hea.\f + \fr 22:14 \fk Yahweh ke hea \ft Tana leu ni Jew, “Yahweh yireh” na ghanaghana ilokana “Yahweh ke hea” pa “Yahweh ke righia.” \f*” Me sara itaeni rana vure tara bosa, “I vuvungana nina ghotu Yahweh ke hea.” \p \v 15 Ma nina angel Yahweh te ruani na holoana mai so Abraham i kokou. \v 16 Me bosa, “Aeni gaia na hava te bosaa Yahweh, ‘Inau tu nia papari na ahagu heghegu, ge ku vautogho na pukuna to mua hovea vaniu na dalemu vahusosopa. \v 17 Mu baubahu ge ku sepalaghinia na vaivarimu ge kara subo vaghara na veitughu tana parako, mana saghalea tana saravahale, ma kara laga vulera ghadira na kana. \v 18 Mi tadira na lei vaivarimu ku vautora na lei kema ni maramana talighu, na pukuna to varongohia na bosagu.” \v 19 Keri ge Abraham ma Isaac toro oli tadira nina mane lutu, ma gaira tara tona i Beersheba, te ghahaa igaa Abraham. \s1 Na vaivarina ta Nahor \p \v 20 Me mua hau murina keri, Abraham te rongovia a Milcah, tauna Nahor, a hoghona Abraham, te vahura e alu na garimane. \v 21 Na kamanagho Uz, me mai a Buz, Kemuel (tamana Aram,) \v 22 Chesed, Hazo, Pildash, Jidlaph ma Bethuel. \v 23 Ma Bethuel ke, gaia na tamana Rebekah. \v 24 Nahor te lavia eruani na tauna, sakai nina seka vaivine, na ahana Reumah. Gaia te vahura e vati na mane itatana Nahor - Tebah, Gaham, Tahash, ma Maacah. \c 23 \s1 Sarah te mate \p \v 1 Mi tana bona Sarah, te sakai na hangalatu rua hangavulu vitu na niuluna, \v 2 ge mate i Kiriath-arba (itaeni tara holoa nia Hebron,) tana bubulo i Canaan. Igaa Abraham te kabu dikalio me nia tangi a tauna te mate. \p \v 3 Abraham te sania na bona te koli gaa na hulina tauna, ge tona me va righira na vure ni kemana Het, ge bosa vanira, \v 4 “Inau eni, na tinoni tu sinogho mai tana butonikomu eni, me taho siki bona ku tavughia igaa taugu. Kau heu na pile bona ni pari ni tautavughi mu ku pelua.” \p \v 5 Gaira tara bosa tughu vania Abraham, mara ghaghua, \v 6 “Aghe, na manesule, ko rongovighai mai. Ighai tai righigho te vagha gaia a sakai te hulighai. Ko vilia vamua siki beku te liomu tadira tai loghoi, mo ko tavughia igaa a taumu. Taho tua hei tamami ke ghoi hovegho.” \p \v 7 Abraham te tongaghi vanira ge bosa, \v 8 “Kau talana sughua tua ku tavughia a taugu tana bona eni ke, ma kau nongighau a Ephron dalena Zohar, \v 9 me ke nia hunulu vaniu na vatuluma i Machpelah, i lilighi na sosokona nina nanagu. Kau bosa vania, me ke nia hunulu vaniu nia na matena, mu ku pelua taeni tana matamiu, ge ke nigua na bona ni tautavughi tua.” \p \v 10 Ephron te sopou so i ghobudira na vure ni kemana Het, tana bona ni vaukolu, tana mataula haghe ni komu. Mi tana matadira na vure subo ge bosa, \v 11 “Manesule, ko rongoviu mai. Inau ku hegho na pile bona ni pari eni, maia na vatuluma igaa. Tana matadira kulagu na vure ku hegho na pari, ge ko tavughia igaa a taumu.” \p \v 12 Abraham te ghoi tongaghi vanira na vure ni kemana Het, \v 13 Ge bosa vania Ephron, me ke rongo ghua na mavitu, me ghaghua, “Inau tu nongigho gatu ko rongoviu, tu liona na peluana na pile bona ni pari tamua. Ko holopangotia na rongo eni, na matena na pari, mu ku va tavughia taugu tana pari keri.” \p \v 14 Ma Ephron te bosa tughu, \v 15 “Aghe, na manesule, na matena na pari keri te vati na hangalatu na rongo silver\f + \fr 23:15 \fk vati na hangalatu na rongo ni silver \ft Tana leu ni Jew, vati na hangalatu na shekel ni silver, na mavana te vagha 4.6 kilogram. \f* vamua. ?Mi vei ka va nea na kulaghaa? Ko tona vamua mo ko va tavughia a taumu igaa.” \v 16 Abraham te holopangotia na matena na pari te bosai a Ephron, ge idumighi na rongo tana matadira na vure subo, te vati hangalatu na rongo ni silver, taonia na nilabu ni kakage ni pelu pari tara nei haia tua na vure sabisabiri, me va hea tana limana Ephron. \p \v 17 Keri ke, Abraham te pelua tua na pari tatana a Ephron i Machpelah, lilighina i Mamre, kolua na vatuluma mana lei ghai igaa. \v 18 Keri te vaghaa ge loghoa Abraham na pile bona ni pari keri, kolui na lei totobo i lokana, taonia na baubahu te gonia tana matadira na lei manesule ni kemana Het tana bona ni savukolu. \p \v 19 Mi murina keri, Abraham te tavughia Sarah, a tauna, tana vatuluma ni beku i Machpelah, lilighina Mamre, ilokana na bubulo ni Canaan. \v 20 Keri ka, na pile bona ni pari didira na vure ni kemana Het, kolua na vatuluma igaa, te salapu vania tua Abraham, me vatei tautavughi. \c 24 \s1 Nina ghairau Abraham te sodoa na vaivine ke tauna Isaac \p \v 1 Abraham te tonikama tua, ma Yahweh te vautoa so tana lei totobo te gonighi. \v 2 Ma sakai na bongi te bosa vania nina ghairau haulaghi mai tua, te righitaonighi nina lei totobo te loghoi me ghaghua, “Ko talua na limamu sarana na tuatavuligu,\f + \fr 24:2 \fk sarana [na tuatavuligu/hahanga] \ft Na ghanaghana ilokana ke, na papari te mava ngangata mana tinoni te nia papari ge ke gonia mughua na hava te bosa.\f* \v 3 me liogu ko nia papari na ahana Yahweh, God ni kokou mi pari, mo ko bei vilia vania siki vaivine tadira na vure ni Canaan raini ke tauna dalegu Isaac. \v 4 Ko tona tana butonikomu tara vahuu igaa. Itadira na lei kulagu na vure ko lavia vania siki vaivine ge ke tauna dalegu Isaac.” \p \v 5 Mana ghairau te huahuati, “?Ivei tea, ke mua tala na saniana na komuna na vaivine, me ke mua niu uduhoru mai ke, me uto so ku lavia Isaac mu ku nia tona ta kulana vure me ke ghahaa tua itadira?” \p \v 6 Ma Abraham te bosa tughu, “Taho! Bei hola tona gea dalegu. \v 7 Ma Yahweh, God i kokou, te lavikehau tua tana komuna tamagu, mi tana bonadira kulagu na vure, me baubahu vaniu ge ke hera na lei vaivarigu na pari eni, me ke diki nia vetena ide nina angel ke huligho me ke tughunia vanigho na vaivine ke tauna dalegu. \v 8 Me ke ba mua liona na mai koluamu na vaivine ke, mo ko mua nia maa ighoe na papari. Mo ko bei ghoi lavi tonaa tua dalegu.” \v 9 Keri ge nia papari nina ghairau Abraham ge ke nea taonia na hava Abraham te bosaa vania. \p \v 10 Keri ke na ghairau te lavighi e paregho nina camel Abraham mana balu nina lologho, me tona tana Aram-naharaim, na komu te ghahaa igaa Nahor, hoghona Abraham, launa tana bubulo i Mesopotamia. \v 11 Gaia te sara nulavi tana bebete ni komu lilighina na tuvu, me talugonira na camel mara aheahe igaa. Me sara tua na bona tara horu ni heo beti na lei vaivine tana tuvu. \v 12 Gaia te kokoeliulivuti me ghaghua, “Yahweh God ta Abraham na vunaghigu, ko hangau mai taeni ge ku nia tangomana na hava tu nea eni, mo ko tatea nimua na veiarovi vania na vunaghigu. \v 13 Inau tu tughuru iani, lilighina na tuvu eni, igaa kara heo beti na lei vaivine ni komu. \v 14 Mu ku bosa vania sakai mu ghaghua, ‘Ko lubatiu ge ku inu.’ Ma ge ke bosa tughu gaia, ‘Eo, ko inu, mi nau ku heo ghadira beti ghua nimua na camel,’ vaho ge u ghilala gaia tua keri na vaivine to vilia vania nimua na mane lutu Isaac. Ke vaghaa keri ke, ge ku ghilalaa to pangotia so nimua baubahu vania na vunaghigu.” \p \v 15 Me mua soko mua na kokoeliulivuti gaia, me sara tua sakai na tahula na ahana Rebekah, te hola valaa na popovatu. Gaia dalena Bethuel dalena Nahor ma tauna Milcah. A Nahor hoghona Abraham. \v 16 Rebekah na tahula maemane me te matakage, te mua koli koukolu mane mua. Gaia te tona tana tuvu, me dore betina nina popovatu ge oli. \v 17 Mana ghairau te samalia vaa ge bosa vania, “Ko lubatiu mu ku inu tana popovatu.” \p \v 18 Ge bosa Rebekah, “Maghutu, eo, ko inu.” Ge mina me hui horua na popovatu ni beti tana valana me lighia vania ge inu. \v 19 Me inu soko tua gaia, ge bosa Rebekah me ghaghua, “Inau ku heo ghadira beti ghua na lei nimua camel, kara inu ma kara vada.” \v 20 Mana tahula te mina me kolava beti tana tungi, me ghoi oli ni heo beti ghadira so na lei camel, ma gaira udolu tara inu mara vada. \v 21 Na ghairau te toghatoghaa na tahula me nia hoghohare na liona, gaia sogea tua na vaivine te vilia a Yahweh. \p \v 22 Mara inua soko tua na camel, na ghairau te hea Rebekah na ring gold me nia susuihu, te dato na matena, me rua na seli gold\f + \fr 24:22 \fk ring ni gold me nia susuihu, ... na seli sule ni gold. \ft Tana leu ni Jew tara talua na mavani na ring te kage na levu ni shekel, mana mavana na seli sule te kage hangavulu na shekel. Na lei totobo udolu te dato na mateni. \f* te sule. \v 23 Me huatia, “?Ko bosa vaniu, ahei a tamamu? ?Siki sakai so tana valena kai maturu igaa gevaa ke bongi, na lei kulagu mane mi nau?” \p \v 24 Me bosa tughu na tahula, “Tamagu a Bethuel, na daledira Nahor ma Milcah. \v 25 E subo so na buburu na ghadira vanga na camel, me malagha so kau maturu tana valemami tana bongi.” \p \v 26 Mana ghairau te tualaghi tuturu me holohabaa Yahweh \v 27 ge bosa, “Inau tu holoutoa Yahweh, God ta Abraham, na vunaghigu. Gaia te pangotia so nina baubahu vania na vunaghigu me huli maemaneu mai itadira na lei kulana vure.” \p \v 28 Mana tahula te sama oli tana valedira tinana ma tamana, me tutuguni vania na binaboli na hava te kale. \v 29-30 Ma Rebekah te loghoa na vaivinena Laban. Mi tana bona Laban te righia na ring te talua na mane tana ihuna Rebekah, mana lei seli tana limana, maia ghua te rongovia na tutuguna na mane te bosa vania Rebekah, keri ge sama horu tana tuvu me sodoa igaa nina ghairau Abraham, te tughuru i lilighidira so na camel. \v 31 Ge bosa Laban vania, “Ighoe, na mane te vautogho tua Yahweh, ko mai tana valemami. ?Eghua ge o tughuru so iani? Na voki te gonidila vanigho tua tana valemami, mara malagha so na lei nimua camel.” \p \v 32 Mana ghairau te nia udukolu Laban moro tona tana valenadira. Ma rana nina mane lutu Laban te taluhorui na luludadira na camel, me hera na buburu ni vatei koli, me kutira. Keri ge ra lavia na beti vanira mai nina ghairau Abraham, maia na lei nina mane lutu ma kara saui na marevodira. \v 33 Me gonidila tua na vanga ge bosa na mane, nina ghairau Abraham, “Ku mua vanga mua inau, polo ku diki bosaa ghua na hava na pukuna ge u sara mai iani.” \p Ge bosa Laban, “Tona haliu so na kokoe ighoe.” \p \v 34 Keri ge bosa gaia, “Inau ke, a nina ghairau Abraham. \v 35 Yahweh te vautoa na vunaghigu, me nea ge mane logho rongo. Me hea ghua na ovu ni sheep, goat, mana buluka, maia ghua te subo na rongo ni silver mana gold, maia ghua na lei seka, na mane mana vaivine, camel mana donkey. \v 36 Sarah, a tauna na vunaghigu, te vahua na gari mane vania tana bona te vinekama hau tua. Mana vunaghigu te sonihalavui vania nina lei totobo te loghoi. \v 37 Me neu ge u papari kolua na baubahu, ge ku taonia na bosana. Ma eni gaia te bosaa vaniu, ‘Ko bei vilia vania siki tahula ni Canaan ke tauna dalegu. \v 38 Ko tona i tadira kulana vure tamagu. Itadira ko vilia na tahula ke tauna. \v 39 Mi nau tu ghoi huatia so na vunaghigu, ‘Ivei tea, keba mua liona niu udukolu mai na tahula ke?’ \v 40 Ge bosatughu gaia, ‘Yahweh tu taonia mu dolovia haia tua, ke vetenaa vanigho mai nina angel me ke negho ge ko tangomana. Keri ge ko lavia vania dalegu na tahula ke tauna itadira kulagu na vure tana vaivarina tamagu. \v 41 Mo ko ba tona itadira kulagu vure, ma kara mua talamu ke, keri ge ko tatavahale tana papari to nea.’ \p \v 42 “Mi tana bona tu sara tua tana tuvu igeni ka, mu kokoeliulivuti, ‘Yahweh, nina God na vunaghigu Abraham, ko neu mai ge ku nia tangomana na hava tu nea eni. \v 43 Inau tu tughuru iani, lilighina na tuvu eni, igaa kara heo beti na lei vaivine ni komu. Mu ku bosa vania sakai mu ghaghua, ‘Ko lubatiu ge ku inu.’ \v 44 Ma ge ke bosa tughu gaia, ‘Eo, ko inu, mu ku heo ghadira beti ghua nimua na camel.’ Vaho ge ku ghilala gaia tua keri na tahula to vilia ge ke tauna nimua na mane lutu Isaac.” \p \v 45 Mu mua soko mua na kokoeliulivuti inau, me va mai tua Rebekah te hola valaa na popovatu. Gaia te horu tana tuvu me heo betina nina popovatu, keri ge u bosa vania inau mu ghaghua, ‘Ko lubatiu ge ku inu.’ \p \v 46 “Ma Rebekah te mina tua me huihorua na popovatu ni beti tana valana me lighia vaniu ge bosa, ‘Eo, ko inu, mu ku heo ghadira beti ghua nimua na lei camel.’ Keri ge u inu inau, me heo ghadira beti na lei camel ghua. \v 47 Mi nau tu huatia, ‘Ahei a tamamu?’ Me bosa tughu gaia, ‘Tamagu Bethuel daledira Nahor ma Milcah.’ Keri ge u pasulaghinia na ring tana ihuna te nia susuihu, mu hogholavaghinighi rana seli tana limana. \v 48 Mi nau tu tualaghi tuturu mu holohabaa Yahweh nina God na vunaghigu Abraham, te huli maemaneu mai tadira na lei vaivarina na vunaghigu, ge u sodoa na tahula, ke tauna dalena na vunaghigu. \v 49 ?Keri ke, ko bosa vaniu, ko tatea sughua nimua na dolo vania na vunaghigu pe taho? Ko bosa vaniu ke ge ku ghilaa na hava ku ghoi nea.” \p \v 50 Ma Laban ma Bethuel toro bosa tughu, “?Yahweh te huligho mai iani, mana hava ghua kai ghoi bosaa iga ighai? \v 51 Rebekah eni, ko lavia mo ko tona. Gaia ke tauna a dalena na vunaghimu, te vaghaa Yahweh te diki bosaa tua.” \p \v 52 A nina ghairau Abraham te rongovighi na bosa raini ge tongaghi horu tana pari me holohabaa Yahweh. \v 53 Keri ge talu horui na gold mana silver, mana tivi utoutoa me hea Rebekah, me hera ghua na balu dolo a tinana ma vaivinena Rebekah. \v 54 Keri vaho ge vanga nulavi nina ghairau Abraham maia na lei mane toro nia udukolu, ge ra maturu. Mara rarai mai tana puipungi ge bosa na ghairau, “Koro lubatiu ge ku oli tua inau tana vunaghigu.” \p \v 55 Ma tinana ma vaivinena Rebekah toro bosa, “E liomami a Rebekah ke ghoi kabu oli ghua e paregho na bongi ge ke tona.” \p \v 56 Ge bosa na ghairau, “Kau bei neghai gea ma kai ghoi kabu oli. Yahweh te nea tua nigua na sakutua ge u tangomana. Me liogu tua na oli taeni tana vunaghigu!” \p \v 57 Rogaira toro bosatughu, “Holoa mai na tahula ma ka rongovia i tatana na hava ke bosaa.” \v 58 Keri ge ro holoa Rebekah me mai ge ra huatia, “Ighoe to liona so ge ko tona kolua na mane eni?” \p Ma Rebekah te bosa tughu, “Eo, e liogu so na tona.” \p \v 59 Keri vaho ge ra talana Rebekah, maia nina vaivine ghairau te righitaonia tana vahuana me sara itaeni, ge koro tona kolua nina ghairau Abraham ma rana udukolura. \v 60 Ma gaira tara hea didira vauto Rebekah nia na bosa raini, \q1 “Ighoe vaivinemami, tai nongia Yahweh te negho ge ko tinadira na mola ni tinoni, \q2 Me ke hangara na lei vaivarimu kara lagavulera ghadira na kana.” \p \v 61 Keri ge gonidila ni tona Rebekah maia na lei nina vaivine ghairau ge ra haghelighi na lei camel, mara tona kolua nina ghairau Abraham, ma rana lei ghana udukolu. Ma gaira udolu tara sakutua ma ra tona. \p \v 62 Mi tana bona keri Isaac, te ghaha tana bona mamaha tara holoa nia Negev, te pulohi mai tana Beer-lahai-roi.\f + \fr 24:62 \fk Beer-lahai-roi \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “Nina tuvu gaia te vola te vaevaneu.” Righia Vuivuni 16:14. \f* \v 63 Mi ta sakai na nulavi, Isaac te sakusaku tua tana leghai ge ghanaghana. Mi tana bona keri, me righira vaa na lei camel tara mai. \v 64 Tana bona Rebekah te righia Isaac, ge sogha horu sania na camel. \v 65 Te huatia nina mane lutu Abraham, “Ahei na mane eni te sakutua mai tatada?” \p Me bosa tughu na ghairau, “Gaia na vunaghigu, Isaac.” Keri ge lavia na tivi a Rebekah me saroa nia na matana mana ihuna. \p \v 66 Mara saravia Isaac, nina ghairau Abraham te tutugui vania na lei totobo udolu te nei. \v 67 Keri ge lavia Rebekah Isaac, me nia haghe tana vale tapole, nina vale tapole tinana Sarah, moro taulaghi tua. Ma Isaac te dolovia Rebekah, ge togholuvu a Isaac i murina te mate a tinana. \c 25 \s1 Na balu vaivarina ghua Abraham \p \v 1 Ma Abraham te ghoi tauna sakai na vaivine, na ahana Keturah. \v 2 Me vahura vania Abraham a Zimran, Jokshan, Medan, Midian, Ishbak ma Shuah. \v 3 Jokshan a tamadira Sheba ma Dedan, ma rana vaivarina Dedan maira na lei kemana Asshur, Letush ma Leum. \v 4 Ma rana lei dalena Midian gaira a Ephah, Epher, Hanoch, Abida, ma Eldaah. Raini udolu gaira na vaivarina Keturah. \p \v 5 Abraham te sonihalavui vania Isaac dalena, na lei totobo te loghoi. \v 6 Mi tana bona te vola mua te hera na dolo vanira na lei dalena tara vahura na lei tauna ghua, me vetena tonara tana bona i ulu hauvia Isaac a dalena. \s1 Na mateana mana tavughina Abraham \p \v 7 Ma Abraham te saravia, a sakai na hangalatu, vitu hangavulu lima (175) na niuluna \v 8 ge mate, te tonikama tua, me kabu kolura na lei kulana tara mate tua. \v 9 Isaac ma Ishmael ra dalena, toro tavughia tana vatuluma i Machpelah, tana pile bona ni pari i uluna Mamre te nina Ephron dalena Zohar, tana kemana Het te padi. \v 10 Gaia na bona keri te pelua tua Abraham itadira na vure ni kemana Het. Igaa toro tavughia Abraham lilighina na bona tara tavughia tua Sarah na tauna. \v 11 Mi murina te mate tua Abraham, God te vautoa Isaac dalena, me ghahaa lilighina Beer-lahai-roi. \s1 Na vaivarina Ishmael \p \v 12 Raini na lei vaivarina Ishmael dalena Abraham itatana Hagar na vaivine ni Egypt, te nina seka Sarah. \v 13 Gaia a tamadira na lei mane raini te vuivuni tana kamanagho ritini tana sosoko, na ahadira ini, Nebaioth, Kedar, Abdeel, Mibsam, \v 14 Mishma, Dumah, Massa, \v 15 Hadad, Tema, Jetur, Naphish ma Kedemah. \v 16 Gaira raeni na vunaghidira ra hangavulu rua na kema, na ahadira tara vatui nia na lei komudira, mana lei bona tara kabu pile igaa. \v 17 Ishmael te saravia sakai na hangalatu tolu hangavulu vitu (137) na niuluna ge mate. \v 18 Na lei vaivarina tara ghahara tana bona ighobudira i Havilah mi Shur, tana halautu te sara i uluna Egypt me tona va i Asshur.\f + \fr 25:18 \fk Asshur \ft Tai mua ghilala utoa ke vagha Asshur na komu sule tana butonikomu Assyria, pe ke na ahana haulaghi vania na butonikomu Assyria. \f* Gaira tara kabu hauvira na balu vaivarina Abraham. \s1 Na vahuadira Esau ma Jacob \p \v 19 Aeni na tutuguna Isaac dalena Abraham. \v 20 Mi tana bona Isaac te vati hangavulu na niuluna me tauna Rebekah, na vaivine eni a dalena Bethuel, na mane ni Aram, tana komu Padan-aram, na vaivinena Laban. \v 21 Me mua tangomana na logho gari a Rebekah, keri ge Isaac te kokoeliulivuti vania Yahweh ge ke tangomana vania. Ma Yahweh te rongovia nina kokoeliulivuti Isaac, ge logho gari a Rebekah. \v 22 Mana baso vunaghi lokana na kutuna tinadira. Mara mua vahura mua, moro veipipilighi lokana na kutuna Rebekah. Ma Rebekah te huatia Yahweh, “E ghua ge kaleu na totobo te vaghaa eni?” \p \v 23 Yahweh te bosa tughu vania, \q1 “Erua na kema ilokana na kutumu, \q2 Mo ko vatura erua na butonikomu toro veihughuhughui. \q1 Sakai na kema ke laga vulea sakai, \q2 Mana tughana ke lutu vania na tahina.” \p \v 24 Me sara nina bongi ni vahuhu a Rebekah, ge vahura na baso vunaghi. \v 25 Na diki te malasisia me vuvulua na hulina, keri ge ra holoa nia Esau\f + \fr 25:25 \fk Esau \ft Na ghanaghana ilokana ke, “vuvulugha.” Erua na ghanaghana Esau ke, Edom. Na ghanaghana ilokana ke, na “sisi”. \f*. \v 26 Na ruani tara vahua mai te tabe ngasilia na borokasi ni tuana Esau. Keri ge ra holoa nia Jacob\f + \fr 25:26 \fk Jacob \ft Na ghanaghana ilokana na ahana, “Gaia te tabea na borokasi.” \f*. A Isaac, na tamadira te ono hangavulu na niuluna tana bona toro vahura na baso raini. \s1 Esau te nia hunulu na tunuva ni kamanagho \p \v 27 Mi tana bona toro sule dato na gari raini ke, ma Esau te ghilala utoa na hili maumanu, te liona ngangata na vola ni tautalu. Ma Jacob te hodohodo me kabu komu vamua. \v 28 Ma Isaac te dolovia va Esau, na pukuna na vihahi ni maumanu te lavighi mai ge ke ghanighi. Ma Rebekah te dolovia va Jacob. \p \v 29 Mi ta sakai na bongi a Jacob te kukia na supusupu me oli mai tana hili a Esau ge toroa na vitolo, \v 30 me bosa vania Jacob, “Inau te torou na vitolo mo ko heu mai na pile supusupu te sisi to kukia!” (Keri ge rana vure tara holoa nia Esau eruani na ahana Edom).\f + \fr 25:30 \fk Edom \ft Na ghanaghana ilokana ke, “sisi.” \f* \p \v 31 Jacob te bosa tughu, “Ko heu mughua nimua na tunuva ni kamanagho ge ku hegho na pile supusupu.” \p \v 32 Esau te bosa, “E uto so! Inau te toro mateu na vitolo, mu ku mate ke, ma kara mua hangau na lei totobo raini!” \p \v 33 Ge bosa Jacob, “Ko diki baubahu vaniu tua itaeni, ge ko heu sughua na tunuvamu.” Me baubahu Esau vania Jacob, ge hea na tunuvana ni kamanagho vania Jacob a tahina. \v 34 Keri vaho gea Jacob te hea Esau na balu supusupu, mana balu berete. Esau te vanga me inu, ge ke tughuru me tona. Keri ke, gaia te mua ghanaghana mavaa na tunuva ni kamanagho. \c 26 \s1 Isaac te ghaha i Gerar \p \v 1 Ma sakai na ngengere sule te ghoi kalea na butonikomu udolu vaghaa te kale tana bongina Abraham. Keri ke, ma Isaac te gharadu vaa i Gerar, te ghahaa igaa a Abimelech, didira na vunaghi haba rana vure ni Philistia. \v 2 Yahweh te tate vania Isaac, ge bosa vania, “Ko bei tona i Egypt! Ko kabu tua tana pari eni tu bosaa vanigho ko kabu igaa. \v 3 Ko ghanagho tua iani, mi nau ku kabu kolugho mu ku vautogho. Inau ku hegho na bona udolu eni, maia ghua rana vaivarimu. Inau ku pangotia na baubahu tu nea vania tamamu Abraham. \v 4 Inau ku nera na lei vaivarimu ge kara subo vaghara na veitughu tana parako, mu ku hera udolu tua na bona eni. Mi tadira na lei vaivarimu ku vautora na lei kema ilokana na maramana. \v 5 Inau ku vautogho na pukuna Abraham te varongohia na bosagu me taonighi nigua na lei vetena mana keikeri.” \p \v 6 Keri ge ghahaa i Gerar a Isaac. \v 7 Mana lei mane ni komu keri tara huatia Isaac nia a tauna, ge bosa vanira, “Aeni ke vaivinegu,” na pukuna te mataghunira na lei mane kara matea gea ma kara lavia Rebekah, te vaivine matakage gaia. \p \v 8 Me daro na bona tua te ghahaa i Gerar Isaac. Mi ta sakai na bongi na vunaghi haba Abimelech te gena horu mai tana matakene na valena me righia Isaac te avihia Rebekah. \v 9 Abimelech te vetenara ge ra lavia Isaac mai tatana, ge bosa vania, “A taumu na vaivine keri ge! ?Me ghua ge o bosa ke na vavinemu gaia?” \p Ge bosa tughu Isaac, “Inau tu ghanaghana ke, ma kara mateu gea ge u bosaa te taugu gaia.” \p \v 10 Me bosa Abimelech, “?Na hava to nea vanighai? Ma ge siki sakai tadira nigua na mane lutu kara nia maturu kolu taumu ke, ighai ke kaleghai nia na palu sule, na pukuna ighoe.” \v 11 Keri ge Abimelech te bosa papara vanira kulana na vure, “Siki sakai ke gonidikalaa siki totobo hahi vania na mane eni pa tauna ke, me ke mate mughua.” \p \v 12 Mi tana niulu keri Isaac te umania na leghai tana pari me subasubaa iga, mana vuavua te subai tara vangagha subo ngangata na pukuna Yahweh te vautoi. \v 13 A nina lutu te tona haliu so na uto, me nea ge vuha mane logho rongo. \v 14 Na pukuna te subo nina ovu ni sheep mana buluka mana mane lutu ghua, ge ra vuha nia ghaghana na vure ni Philistia. \v 15 Keri ge ra parikuvighi na tuvu tara ghelighi nina mane lutu Abraham tana bona te vola mua. \v 16 Ma Abimelech te bosa vania Isaac, “Ko rughuhoru tana komumami eni, na pukuna to mane rongagha ngangata, to laga mo maana vuleghai tua.” \p \v 17 Keri ge tona Isaac me va gonighi na lei vale tapolena tana boboko i Gerar me ghahaa iga. \v 18 Gaia te ghoi ghelighi na tuvu tara diki ghelighi mai tua tana bongina Abraham i dania. Na vure Philistia tara pari kuvighi na tuvu kiri i murina te mate tua Abraham. Ma Isaac te ghoi holoi nia so na lei tuvu, vaghai te holoi nia tua Abraham tamana idania. \v 19 Nina mane lutu Isaac tara ghelia sakai na tuvu tana boboko mara sodoa na beti gaa. \v 20 Ma rana righitaoni sheep ni Gerar tara hughuhughu kolura rana righitaoni sheep ta Isaac mara bosa, “A nimami na beti eni.” Keri ge Isaac te holoa nia na tuvu keri na aha, “Esek\f + \fr 26:20 \fk Esek \ft Na ghanaghana ilokana na aha ke, “hughuhughu.” \f*.” \p \v 21 Ma rana mane lutu ta Isaac tara ghoi ghelia sakai na tuvu ghua, ma rana vure iga tara nia hughuhughu so, ge holoa nia “Sitnah.\f + \fr 26:21 \fk Sitnah \ft Na ghanaghana ilokana na aha ke, “Kanahaghi.” \f*” \v 22 Gaia te ghoi gharadu sania na bona keri, ma rana mane lutu tara ghoi ghelia sakai na tuvu. Rana vure iga tara mua nia hughuhughu, keri ge holoa nia, “Rehoboth.\f + \fr 26:22 \fk Rehoboth \ft Na ghanaghana ilokana na aha ke, “malagha.”\f*” Keri ge bosa gaia, “Yahweh te heghita na bona malagha ge ka ghanaghita, ma ka tangomana tana kaukabuda.” \p \v 23 Mi murina keri, Isaac te sania na komu keri me tona i Beersheba. \v 24 Mi tana bongi keri Yahweh te tate vania ge bosa, “Inau, a nina God tamamu Abraham. Ko bei mataghu, inau itamua so. Inau ku vautogho mu ku negho ge ke sepa na vaivarimu taonia nigua na baubahu vania nigua na mane lutu a Abraham.” \v 25 Ma Isaac te kisua na bela sukaghi ge holohabaa Yahweh iga. Gaia te gonighi na lei vale tapolena me kabu igaa, ma nina mane lutu tara ghoi ghelia sakai na tuvu. \s1 Na talamaghi ghobudira Abimelech ma Isaac \p \v 26 Ma sakai na bongi na vunaghi haba Abimelech te mai, kolua Ahuzzath nina mane huhuli, ma Phicol, na mane naghodira nina ovu ni gehemate. Tara tughuru i Gerar mara va righia Isaac. \v 27 Ma Isaac te huatira, “?Vaho ghua ge au mai righiu itaeni? Te padu tua, tau kanahaghiniu, ma au tiva kehau tana komumiu.” \p \v 28 Mara bosa tughu gaira mara ghaghua, “Ighai tai ghilala itaeni Yahweh itamua, mai ghanaghana ke, me uto ge ka baubahu i ghobuda hegheda. Ighai tai liona ko baubahu vanighai, \v 29 ge ko bei vahaghitailighai vaghaa tai mua vahaghitailigho ighoe. Tai arovigho, ge ai vetena kehagho tana mabo. Mi taeni tai righi kalea Yahweh te vautogho sughua.” \p \v 30 Ma Isaac te gonia na vanga kolu vanira, ma gaira kolua gaia tara vanga mara inu. \v 31 Me roropo ghana sopa gaira tara baubahu mara ngasilia nia na papari. Keri ge bahura Isaac me sanira ge ra oli tana komudira tana mabo. \p \v 32 Mi tana bongi keri ghua, nina mane lutu Isaac tara mai bosaa vania nia na tuvu tara ghelia. Mara ghaghua, “Ighai tai topoa tua na beti.” \v 33 Ma Isaac te vatua na tuvu keri nia na aha, “Shibah.\f + \fr 26:33 \fk Shibah \ft Na ghanaghana ilokana na aha ke, “na papari.” Erua na ghanaghana ilokana ke, “vitu.”\f*” Keri te vaghaa ge lavia na aha Beersheba\f + \fr 26:33 \fk Beersheba \ft Na ghanaghana ilokana na aha ke, “na tuvu ni papari.” \f* na komu keri. \s1 Esau te taudira erua na vaivine tana kemana Het \p \v 34 Me vati hangavulu na niuluna Esau me taudira e rua na vaivine tana vure ni kemana Het, Judith, dalena Beeri, ma Basemath dalena Elon. \v 35 Na nilabudira rana vaivine raini te nera na voladira a Isaac ma Rebekah ge ro mua togotogo. \c 27 \s1 Jacob te lavia nina vauto Esau itatana Isaac \p \v 1 Tana bona Isaac te tonikama tua, me dutu vania ge ke rorodo, gaia te holoa Esau na diki dalena na kamanagho, me ghaghua, “?Kula dalegu?” \p Ma Esau te bosa tughu me ghaghua, “?Na hava Tamagu?” \p \v 2 Ma Isaac te ghaghua, “Inau tu tonikama tua, mu mua ghilala ke daro na volagu. \v 3 Keri ge ko lavighi nimua na baghe mana kuali, mo ko tona tana tautalu, mo ko hilivia vaniu mai siki maumanu asi. \v 4 Ko gonidila vaniu na vanga te liona na liogu me ke loghoa na nainami te uto. Mo ko lavia vaniu mai, mu ku ghania. Keri ge ku vahegho na vauto, ke vanigho ighoe na dalegu na kamanagho naghona ge ku mate.” \p \v 5 Ma Rebekah te rongovia na hava Isaac te bosa vania Esau. Mi tana bona Esau te rughuhoru ge ke va hilivighi mai na maumanu asi, \v 6 ma Rebekah te ghaghua vania na dalena Jacob, “Inau tu rongovia na tamamu te bosa vania Esau, me ghaghua, \v 7 ‘Tona mo ko va matea siki maumanu asi, mo ko gonidila vaniu na puku ni vanga te uto. Mi murina ku ghania, eliogu ge ku vautogho tana matana Yahweh i naghona ge ku mate.’” \p \v 8 Rebekah te bosa so, “Kula dalegu, itaeni ko goni taonia na hava tua ku bosaa vanigho. \v 9 Ko tona rughuhoru va tana lei ovu ni volivoli ni maumanu mo ko lavighi vaniu mai erua na dale goat vaolu. Inau ku gonidila vania tamamu na vanga te uto ngangata te liona tana goat raeni. \v 10 Mo ko lavighi na vanga raeni vania tamamu, ma gaia ke ghanighi ge ke va hegho na vauto tughua a Esau inaghona ge ke mate. \p \v 11 Ma Jacob te bosa tughu, “Kula Tinagu, e mua malumu koro pegoa na tamagu. Ko ghanaghana va ivei te vagha na vuvuluna na hulina Esau maia ivei te vagha na madolona na ghuighuligu inau. \v 12 ?Ivei ke ghaghua ke vagha ke tabeu a tamagu? Agaia ke ghilala kalea inau tu pegoa, ma gaia ke varangau vamua me ke mua heu na vauto.” \p \v 13 Ma Rebekah te ghaghua, “Dalegu tu dolovigho, lubatia na vavaranga keri ge ke tumu ivuvungagu. Mo ko gonia vamua na hava tu bosaa vanigho. Ko tona mo ko lavighi mai na goat.” \v 14 Keri ge Jacob te taonighi na lei kokoe te bosai vania tinana, me holai vania mai ra rua na goat. Ma tinana te lavighi rana goat, ge gonia na puku ni vanga te vagha te liona Isaac. \v 15 Ma gaia Rebekah te lavia nina na puku ni pupulu Esau te ghahai tua ilokana na vale tapole me pupulua nia Jacob. \v 16 Me saroi na limana mana luana Jacob nia na ghuighuli ni goat te vuvulugha. \v 17 Ma Rebekah te hea na popo ni vanga, te uruurua ngangata, maia na balu berete tara vaho bitighi. \p \v 18 Ma Jacob te lavia na popo ni vanga vania tamana me ghaghua, “?Kula Tamagu?” \p Ma Isaac te bosa tughu me ghaghua, “Eo! ?Ahei eni? ?Esau pa Jacob?” \p \v 19 Ma Jacob te bosa tughu, “A Esau na dalemu na kamanagho. Aeni tua na maumanu asi. U goni taonia tua na hava to bosaa vaniu nia, me momoha tua. Ko sopou dato mai mo ko vanga, ge ko vaheu nimua na vauto.” \p \v 20 Ma Isaac te huahuati, “?Kula dalegu, ivei te ghaghua ge o tangomana na sodo minaminaana?” \p Ma Jacob te bosa tughu, “Na pukuna a Yahweh, nimua na God, te hangau ge u sodo minaminaa.” \p \v 21 Ma Isaac te ghaghua vania Jacob, “Ko tughuru ghalagha mai iani. Eliogu ge ku tabegho ge ku taluutunia to Esau utuni sughua.” \v 22 Ma Jacob te tona ta tamana, ma Isaac te tabea. Ma Isaac te bosa heghena, “Na kokoe te vagha na kokoena Jacob, hauva na limana te vuvulugha te vagha Esau.” \v 23 Me mua ghilala pukulaghinia te Jacob, na pukuna na limana Jacob tara vaghai sono na limana Esau tara vuvulua. Keri ke, Isaac te dutu ni vautoana Jacob, \v 24 me huatia, “?Na puku ni dalegu a Esau sughua ighoe?” \p Ma Jacob te bosa tughu, “Eo, inau utuni!” \p \v 25 Keri ge ghaghua Isaac, “Kula dalegu, ko lavia vaniu mai na vinahina na maumanu ge ku vanga ge ku vahegho nigua na vauto.” Ma Jacob te lavighi na vanga va ta tamana, ma Isaac te ghanighi. Me inuvia ghua na wine a Jacob te gonidilaa vania. \v 26 Keri ge ghaghua Isaac, “Kula dalegu, ko mai tagua mo ko nonginongiu.” \v 27 Ma Jacob te va tona me nonginongia. Mi tana bona te urumighi na lei pupuluna, Isaac te taluutunia ge vautoa na dalena, me ghaghua, \q1 “Na uruuruna na dalegu te vagha na uruna na leghai te va vautoi tua Yahweh. \q1 \v 28 Mi nau ku nongia God ke va hegho mai na kebu ge ke volai nimua na lei subasuba, \q1 ge ko loghoa na puku ni baore te hali tana lei nimua na subasuba mana lei grape tara gonighi nia na wine. \q1 \v 29 Rana lei kema kara nimua na vure ni lutu, ma kara taonia na hava to bosaa. \q1 Mi ghoe ko vunaghi pungisira na lei hoghomu. Rana lei vaivaridira tinamu kara nigho kikinima. \q1 Ma rahei tara bosa kaugho, God ke bosa kaura. Ma rahei tara vautogho, God ke vautora.” \p \v 30 Mi tana bona Isaac te vauto sokoa vaso Jacob, me ke rughu horu sania tamana, Esau te pulohi mai ta nina na rughuhoru ni hili. \v 31 Esau te gonidila vania tamana na puku ni vanga te liona, na vinahina na maumanu asi, me lavia va ta tamana. Ge ghaghua gaia Esau, “Kula tamagu, inau tu mai tua, mi nau tu lavia mai na maumanu asi to liona. Ko sopou dato mai mo ko ghania, keri ge ko vaheu nimua na vauto.” \p \v 32 Ma Isaac te huatia gaia, “?Ahei ighoe?” \p Ma gaia te bosa tughu, “Inau a Esau, na dalemu na kamanagho.” \p \v 33 Ma Isaac te tatata me kanoragha, ge ghaghua, “Ma hei vaso ka, te vaheu na maumanu asi, mu ghania vaso? Mu vautoa tua gaia nia na puku ni vauto, keri ge o mai ighoe. Ma God ke vautoa gaia, na pukuna ku mua tangomana na tughuana nigua na vauto.” \p \v 34 Mi tana bona Esau te rongovia na tamana, gaia te tangi ngangaraha, me kurutia tamana me ghaghua, “Kula tamagu, ko vautou mai ghua inau!” \p \v 35 Mana tamana te vania, “A hoghomu te pegou me lavi kehaa tua nimua na vauto.” \p \v 36 Ma Esua te bosa, “E utuni sughua na ahana ke, Jacob\f + \fr 27:36 \fk Jacob \ft Tana leu ni Jew, na ahana te rongovia te vagha, “gaia te pego.”\f*, na pukuna erua tua na tughuru ni gitoagu tana lei lologho. Na diki te lavia nigua na tunuva ni kamanagho, mi taeni te lavia nigua na vauto. ?Mi vei tea o talukehaa vaniu sono sakai na vauto?” \p \v 37 Ma Isaac te bosa vania Esau me ghaghua, “U talua tua Jacob ge ke nimua na vunaghi haba mu tughuniladaa tua ge na lei kulana vure kara nina vure ni lutu. Mu baubahu vania ge gaia ke lologho au vule tana subasuba mana wine kara subo vaa. ?Mana hava iga ke ghoi hagha vanigho?” \p \v 38 Ma Esau te nongia sono a tamana me ghaghua, “E taho tua sakai na vauto ke ghana olia vaniu? Kula tamagu, ko vautou ghua inau.” Ma Esau te tangi me dikalio. \p \v 39 Keri ke, Isaac te ghaghua vania, \q1 “Ighoe ko kabu hauvia tana pari uto, \q1 mo ko hauvia ghua na uha uto te butu mai ikokou. \p \v 40 Mi ghoe ko nia vola na isi. \q1 Mi ghoe ko lutu vania a hoghomu. \q1 Hauva, mi tana bona ko luba sania, ge ko tatavahale itatana.” \s1 Jacob to sogha polo va i Paddan-aram \p \v 41 Keri ke, Esau te nia ghighirou a Jacob na pukuna te gitoa nina na vauto. Keri ge ghaghua tana ghanaghanana heghena, “A tamagu ke mua hau me ke mate, ma ka nia tangimate. Tana bona na posabongi ke soko, mi kakeri vaho ge ku labumatea Jacob.” \v 42 Ma siki sakai te rongovia na hava te bosatatea Esau, ge va tughunia vania Rebekah. Ma gaia te holoa mai Jacob, ge bosa vania, “A Esau te ghanaghana ge ke lavitughugho, me ke labu mategho. \v 43 Aeni na hava ko gonia. Ko sogha polo va ta vaivinegu Laban te hagha i Haran. \v 44 Ko kabu kolua polo ke soko nina lei ghanaghana dika Esau itamua. \v 45 Tana bona vaho ke nighi ponolio na lei totobo to gonighi vania, ge ku bosa vanigho gatu. Na hava na pukuna ge ku sanighau iroghau udolu ta sakai na bongi vamua?” \p \v 46 Ma Rebekah te ghaghua vania Isaac, “Inau to nia vahaghitaili mu nia lugu nigua na lei vinekama voo ni kemana Het. Ke vagha Jacob ke tauna siki sakai tadira, e manana ku mate nigua vaso ge ku mua ghoi righia.” \c 28 \s1 Isaac te nia vetena Jacob i Paddan-aram \p \v 1 Keri ke, Isaac te holoa Jacob, ge vautoa me vania, “Ko bei tauna gea siki sakai tadira rana lei vaivine ni Canaan raini. \v 2 Hauva, ko tona tua i Paddan-aram, tana valena kukuamu Betheul, mo ko tauna sakai na dalena vaivine a tubumu Laban. \v 3 Ma God puku ni maana ke vautogho me ke va hegho na sonihalavu ge ko vahura na lei gari subo. Mana lei vaivarimu kara puputu ni ovu subo ni kema sule. \v 4 Ma God ke talua ivuvungamu ma rana vaivarimu na vauto te nia baubahu vania Abraham. Mi ghoe ko loghoa na bona eni toro sinogho mai iga iroghita itaeni, na pukuna God te va hea tua Abraham.” \v 5 Ma Isaac te nia vetena Jacob, ma gaia te tona i Paddan-aram me kabu kolua a tubuna Laban, na vaivinena tinana, na dalena Bethuel tana kemana Aram. \s1 Esau te tauna na dalena na vaivine Ishmael \p \v 6 Ma Esau te rongovia gaia tamana te vautoa Jacob me nia vetena tona i Paddan-aram, ge ke va lavia iga na tauna, maia te hove pungisia Jacob ge ke bei tauna gea siki vaivine ni Canaan. \v 7 Me ghilala ghua sono gaia a Jacob te taonira na tinana mana tamana ge ke tona i Paddan-aram. \v 8 Ma Esau te righikalea gaia tamana te nira sika na lei vaivine ni Canaan raini. \v 9 Na pukuna keri, gaia te va kaoa nina binaboli a tubuna Ishmael, me tauna a sakai na dalena na vaivine a Ishmael, na dalena Abraham, kolua nia na lei tauna te kabukolura tua. Mana ahana na vaivine vaolu te tauna ke a Mahalath, agaia na vaivinena Nebaioth. \s1 Jacob te loghoa na maturubole i Bethel \p \v 10 Mi tana bona vaghana keri, Jacob te rughuhoru sania i Beersheba me tona potaa Haran. \v 11 Tana huu ni aho gaia te va sara ta sakai na bona te uto, me kabu beto kakeri vania na bongi. Ma Jacob te kenea na vatu ge ke nia ulunga me koli horu, ge maturu. \v 12 Mi tana bona te maturu agaia te righia na mabubuna na lata te vuivuni iani maramana ma sara ikokou. Me righira nina angel God tara dato mara horu igaa. \v 13 Mi kokou sosokona na lata keri agaia Yahweh te tughuru ge ghaghua, “Inau na Yahweh, ma God nina na kukuamu Abraham, ma God nina tamamu Isaac. Mana bona to koli iga itaeni ke animua. Inau ku vahegho mara rana lei vaivarimu. \v 14 Mana lei vaivarimu kara subo te vagha na pughu ni pari tana maramana. Gaira kara sepalaghi ta didira na lei bona te vuivuni uluna mi bokona, mi launa mi longana, mana lei kema tana maramana ku vautora na pukuna ighoe mana lei vaivarimu. \v 15 Inau ku kabu kolugho mu ku pilupungisigho ivei tua ko va igaa. Inau, ta siki dani ku lavi oli tatavahalegho mai tana bona eni. Inau itamua talau polo ge ku soko na heamu na lei totobo tu nia baubahu na heamu.” \p \v 16 Ma Jacob te rarai, ge ghaghua, “E utuni sughua a Yahweh te kabu tana bona eni, mi nau tu mua ghilala.” \v 17 Ma gaia te mataghu ge ghaghua, “Na bona eni te vatei mamataghugha! Aeni na valena God sughua, na mataula haghe va ikokou.” \p \v 18 Mi tana roropo ghana Jacob te mina me tapatughuru. Ma gaia te lavia na vatu te nia ulunga ge tughuruvaghini datoa te vaughilala nia na vatei ghanaghana oliana, keri ge lavia na kokolo ni olive me vulia nia. \v 19 Me holoa nia bona keri Bethel\f + \fr 28:19 \fk Bethel \ft Tana leu ni Jew na ghanaghana ilokana na ahana ke, “na valena God.” \f*, sakai vamua na ahana na komu te dutuvia na bona keri i Luz. \v 20 Ma Jacob te gonia nina na baubahu eni, “Ge ke vagha ighoe God ko kabu koluu mo ko pilupungisiu tana tonatona eni, mo ko vaheu na vanga mana pupulu, \v 21 ma ge ko lavi oli tatavahaleu va ta tamagu ke, mi nau ku negho Yahweh, ge ko nigua na God. \v 22 Mana vatu ni vatei ghanaghana oli eni ke, na bona rana vure tara holohaba iga God. Mi nau ku nia heveioli vanigho e hangavuluni na lei totobo ko vaheu mai. \c 29 \s1 Jacob te va sara i Paddan-aram \p \v 1 Ma Jacob te tona so, me va haghe tana butonikomu iulu. \v 2 Ma gaia te vaevanea va ihalahau e tolu na ovu ni sheep tara koli tana bona oka lilighina na tuvu. Ma rana righitaoni sheep tara hera na beti ga vanira na lei sheep, mana vatu te mava ngangata te pungisia na matana na tuvu. \v 3 Mana vetena iga ikakeri ke, na lei ovu ni sheep udolu mughua kara mai sara ge kara lavikehaa na vatu. Mi murina kara hera tua na beti, gaira kara ghoi taovaghiniolia na vatu tana matana na tuvu. \p \v 4 Ma Jacob te va tona itadira rana righitaoni sheep ge huatira, “?Ivei tau haghaghau?” \p Ma gaira tara ghaghua, “I Haran.” \p \v 5 Gaia te huatira, “?Ivei te ghaghua au ghilala so sakai na tinoni ikakeri na ahana Laban na kukuana Nahor?” \p Ma gaira tara bosa tughu, “Eo, ai ghilalaa so.” \p \v 6 Ma Jacob te huatira, “?E vola uto so?” \p Ma gaira tara bosa tughu, “Gaia te vola uto so. Ko righia va, gaia na dalena Rachel te nira mai na lei sheep.” \p \v 7 Ma Jacob te huatira, “Itaeni te danikama mua. E mua na bona ni aho mua ge kau savukolura na lei sheep te vagha ge kara aheahe vania na nulavi. ?Na hava na pukuna ge au mua hera ghadira beti na sheep, ge kara pulohi tana bona kara vanga iga?” \p \v 8 Mara ghaghua gaira, “Kai mua tangomana na boki kehaana na vatu mana va heghedira beti polo kara ghaha udolura iani na lei sheep maia rana lei righitaoni sheep.” \p \v 9 Mana tutugu te tona haliu so, Rachel te nira sara mai nina na sheep a tamana na pukuna agaia na righitaoni sheep. \v 10 Mi tana bona Jacob te righia Rachel, na dalena Laban, na vaivinena tinana, mana pukuna na sheep tara nina tubuna, Jacob te tona tana tuvu me boki kehaa na vatu me hera na beti nina na ovu ni sheep a tubuna. \v 11 Keri ge Jacob te nonginongia Rachel, mana kolobu te mai tana matana na pukuna te togotogo sule ngangata. \v 12 Ma gaia te tughunia vania, “Inau na kulana vure na tamamu. Inau Jacob na dalena Rebekah.” Ma Rachel te mina sama tona tana tamana Laban ge bosa vania na hava te rongovia. \p \v 13 Mi tana bona Laban te rongovia na rongorongona Jacob, na dalena vaivinena, gaia te rughuhoru ge ke va topoa, me nonginongia. Ma Laban te lavia va tana valena, ma Jacob te bosa vania na lei totobo te kalea. \v 14 Ma Laban te ghaghua, “Eo, ighoe sughua na puku ni vinahigu mana ghabugu heghegu. \s1 Jacob te taudira Leah ma Rachel \p Ma Jacob te ghahaa itatana tubuna, Laban, ta sakai na vula. \v 15 Ma Laban te ghaghua vania, “Ko mua tangomana na lutu vaniagu ge ko mua lavia na taba na pukuna ighoe na kulagu. ?Me ngiha te liomu ge ku pelugho nia?” \v 16 Ma Laban te loghora ara rua dalena na vaivine, Leah na kamanagho ma Rachel na tahina. \v 17 Leah te loghoi na mata marabu, ma Rachel te ghaugharugha me matakage. \v 18 Mana pukuna Jacob te dolovia tua Rachel, keri ge bosa vania tua tamana, “Inau ku lutu vanigho e vitu na niulu ge ighoe ko heu tua Rachel ke taugu.” \p \v 19 Ma Laban te bosatughu ge talamaghi, “Inau ku va hegho ighoe ku mua vahea na keha te mua ghaha ilokana na binaboli.” \v 20 Keri ge Jacob te lutu so e vitu na niulu na peluna Rachel. Ma nina dolo vania te laga ngangata, te vagha te mua daro vania na lei niulu rakiri. \p \v 21 Me sara tua na bona ge koro taulaghi, ma Jacob te ghaghua vania Laban, “Ko heu mai Rachel ge koro taulaghi na pukuna tu sokoa tua nigua na lutu.” \v 22 Ma Laban te holokolura na ghana na komukolu ge kara mai tana gougonu ni taulaghi ta Jacob ma Rachel. \v 23 Mi tana bongi keri, tana bona te pungi tua, Laban te lavia Leah vania Jacob, ma gaia te maturu kolua. \v 24 Ma Laban te vahea Leah a sakai na seka, a Zilpah, ge ke nina ghairau. \p \v 25 Mi tana puipungi ghana te rarai a Jacob, agaia te righi kalea a Leah. Ma Jacob te rutu vania Laban, “?Na hava na pukuna ge o pegou? Inau tu lutu vanigho ra vitu na niulu vania Rachel! ?Mana hava to ghanaghanaa ge o pegou?” \p \v 26 Ma Laban te bosa tughu, “E mua dida na vetena ge ke diki taulaghi na kamamuri tatana na kamanagho. \v 27 Mo ko pitu koekobe kara padi ra vitu na bongi tana gougonu ni sonikolu, ge ko tauna Rachel. Hauva, mo ko ghoi baubahu vaniu mughua ge ko lutu vaniu ra vitu na niulu.” \p \v 28 Ma Jacob te talamaghi ge ke ghoi lutu so e vitu na niulu. Me vitu tua na bongi murina toro taulaghi a Jacob ma Leah, Laban te hea so ghua a Rachel. \v 29 Ma Laban te hea Rachel sakai na seka, na ahana Bilhah, ge ke nina ghairau. \v 30 Ma Jacob te maturu kolua ghua Rachel, me dolovi ngangata va vulea Leah. Ma gaia te ghoi lutui ra vitu na niulu vania Laban. \s1 Rana lei dalena Jacob \p \v 31 Mana pukuna Jacob te dolovia Rachel haba vulea va Leah, Yahweh te lubatia Leah ge ke logho gari, ma Rachel te mua logho gari. \v 32 Ma Leah te logho gari me vahua na dalena na mane. Me ghaghua gaia, “Yahweh te ghilala nigua na vahaghitaili, mi taeni na taugu ke doloviu.” Keri ge holoa nia Reuben\f + \fr 29:32 \fk Reuben \ft Tana leu ni Jew te rongovia vagha na bosa “Righia na garimane!” Te vagha ghua “righia nigua na vahaghitaili.” \f*. \p \v 33 Mi murina keri te ghoi logho gari so, me ghoi vahua na dalena na mane. Me holoa nia Simeon\f + \fr 29:33 \fk Simeon \ft Tana leu ni Jew na ahana te rongovia vagha “Gaia te rongovia.”\f*, na pukuna gaia te ghaghua, “Yahweh te rongovia ge na taugu te mua doloviu, ma gaia te ghoi heu mai eruani na dalegu.” \p \v 34 Me Leah te ghoi logho gari so, me vahua sakai na mane me holoa nia Levi\f + \fr 29:34 \fk Levi \ft Tana leu ni Jew na ahana te rongovia vagha “Haga dolo.”\f*, na pukuna gaia te ghaghua, “E utuni itaeni a taugu ke doloviu tua, na pukuna tu vahua vania tua ara tolu dalena na mane.” \p \v 35 Ma gaia te ghoi logho gari sono, me vahua na dalena na mane me holoa nia Judah\f + \fr 29:35 \fk Judah \ft Tana leu ni Jew na ahana te rongovia vagha “holohaba.” \f*, na pukuna gaia te ghaghua, “Itaeni inau ku holohaba Yahweh.” Ma gaia te beto tua na logho gari. \c 30 \s1 Jacob te loghora subo dalena \p \v 1 Mi tana bona Rachel te righia te mua tangomana na logho gari, gaia te ghaghana vania tughana. Me bosa vania Jacob, “E liogu na logho dalegu, taho ke, mu ku mate nigua vaso.” \p \v 2 Ma Jacob te rutu, ge huatia me ghaghua, “?Inau ke a God? Agaia God heghena vamua ke tangomana na lubatiamu ge ko logho gari.” \p \v 3 Ma Rachel te bosa vania, “Ko maturu kolua nigua na ghairau Bilhah, ma gaia ke vahua na gari vaniu.” \v 4 Keri ge Rachel te vahea Bilhah ge ke tauna, ma Jacob te maturu kolua. \v 5 Ma Bilhah te logho gari, ge vahua na dalena na garimane. \v 6 Rachel te bosa, “God te dete maemaneu, maia te rongovia nigua na nongi ge vaheu mai na garimane eni,” na pukuna keri gaia te holoa nia Dan\f + \fr 30:6 \fk Dan \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “dete maemane.” \f*. \p \v 7 Me Bilhah te ghoi logho gari sono, me ghoi vahua vania Jacob eruani na garimane. \v 8 Rachel te holoa nia Naphtali\f + \fr 30:8 \fk Naphtali \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “nigua na hughuhughu.” \f*, na pukuna gaia te bosa, “Inau tu logho ngangataa na hughuhughu sule itatana tughagu mi nau tu laga vulea.” \p \v 9 Mi tana lei bona vaghai raini, Leah te ghilala ke mua ghoi logho gari tua, ma gaia te vahea nina na ghairau, Zilpah, vania Jacob ge ke tauna. \v 10 Me mua hau mua a Zilpah te vahua vania sakai na garimane. \v 11 Leah te bosa, “Ivei vaho tua te vagha na uto ia tu loghoa,” na pukuna keri ge holoa nia Gad\f + \fr 30:11 \fk Gad \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, ‘na uto te kale.” \f*. \p \v 12 Ma Zilpah te ghoi vahua so eruani na garimane. \v 13 Ma Leah te holoa nia Asher\f + \fr 30:13 \fk Asher \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “togotogo.” \f*, na pukuna te ghaghua gaia, “Na togotogo tu loghoa mana lei vaivine kara ghanaghanaa tu togotogo ngangata.” \p \v 14 Mi ta sakai na dani tana bona ni hinava ni wheat, Reuben te sodoi balu na ghai tara holoi nia na mandrake\f + \fr 30:14 \fk balu mandrake \ft Sakai na ghai tara ghanaghana te hangaa na vaivine ge ke logho gari. \f* tana leghai me vahea tinana Leah. Ma Rachel te nongia Leah, “Ko vaheu na balu.” \p \v 15 Ma Leah te rutu ngangata me ghaghua, “?Ivei te ghaghua e mua manana mua to pongoa tua na taugu? Itaeni to liona ge ko ghoi lavipoloi so anina na mandrake na dalegu!” \p Ma Rachel te ghaghua, “Inau tu lubatia vanigho Jacob, ge ke maturu kolugho tana bongi geva ke tughua na lei mandrake tu holai.” \p \v 16 Mi tana nulavi keri, tana bona te vaho oli mai a Jacob tana leghai, Leah te rughuhoru ge ke va sodoa. Ma gaia te bosa vania, “Ighoe ko tangomana ge ko maturu koluu tana bongi geva. Inau tu pelugho tua ta Rachel nighi na balu mandrake nina dalegu te sodoi.” Keri ge Jacob te maturu kolua. \v 17 Ma God te bosa tughuna nina na kokoeliulivuti Leah, ma gaia te ghoi logho gari ge ghoi vahua e limani na dalena na garimane. \v 18 Me holoa nia Issachar\f + \fr 30:18 \fk Issachar \ft Tana leu ni Jew, na ahana te rongovia te vagha “Aeni na taba.” \f*, na pukuna gaia te bosa, “God te tabau nia tu hea nigua na ghairau na taugu te vagha na tauna.” \p \v 19 Ma gaia te ghoi logho gari sono Leah, ge vahua e ononi na dalena na garimane. \v 20 Me holoa nia Zebulun\f + \fr 30:20 \fk Zebulun \ft Tana leu ni Jew, na ahana te rongovia te vaghaa “talumava.”\f*, na pukuna gaia te bosaa, “God te vahea na sonihalavu te uto. Mi taeni na taugu ke talumavau, na pukuna tu vahea ra ono na dalena na lei garimane.” \p \v 21 Mi murina gaia te ghoi vahua so sakai na vaivine me holoa nia Dinah. \p \v 22 Me God te ghanaghanaa Rachel, ge bosa tughuna nina na kokoeliulivuti nia na loghoana sakai na dalena. \v 23 Ma gaia te logho gari me vahua na garimane. Me ghaghua, “God te lavikehaa na maa itagua.” \v 24 Ma gaia te holoa nia Joseph\f + \fr 30:24 \fk Joseph \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “gaia ke vahea siki sakai ghua.” \f*, na pukuna te ghaghua, “Ku kokoeliulivuti vania Yahweh ke ghoi talana vaniu mai so a sakai na dalegu na garimane.” \s1 Nina lei lologho Jacob kara hali \p \v 25 Mi murina Rachel te sivuragha Joseph, Jacob te bosa vania Laban, “Inau te liogu ge ku pulohi tua tana komugu. \v 26 Ko lubatiu ge ku lavira na lei taugu ma rana lei dalegu, na pukuna tu pelura tua itamua. Mo ko ghilalaa tu pelu sokora tua itamua te vagha nigua na lutu uto tu gonighi vanigho.” \p \v 27 Ma Laban te bosa tughu vania, “U nongi ngangatagho ge ko bei rughuhoru saniu na pukuna tu righighi na lei vaughilala mu ghilalaa Yahweh te vautou inau na pukuna ighoe itagua. \v 28 Ko bosa vaniu mai engiha to liona ge ko lutu so vaniu, mi nau ku pelugho!” \p \v 29 Ma Jacob te bosatughu, “Ighoe to ghilala tua ivei tu nea na lutu laga vaniamu ilokani te subo na niulu tua, mi vei tara ghaghua nimura na lei sheep mana lei maumanu vola ge ra sepalaghi. \v 30 Ighoe to loghora na balu vamua inaghona ge u mai, mi taeni to loghoi tara subo ngangata tua. Ma Yahweh te vautogho tana lei totobo tu gonighi vanigho. Mi taeni inau ku righitaoni olira nigua na binaboli heghegu!” \p \v 31 Ma Laban te ghoi huahuati sono, “?Mana hava na pelu ia te liomu?” \p Jacob te bosatughu, “Ko bei peluu gea siki rongo. Mi nau ku ghoi pulohi mu ku ghoi lutu vanigho, ke vagha to gonia a sakai na totobo vaniu. \v 32 Ko lubatiu ge ku tona ghobudira nimua na lei volivoli itaeni, mu ku vilikehara na lei sheep mana goat tara loghoa na vaughilala, kolura nia na lei sheep tara kirikiria, ko va heu raeni te vagha na tabagu. \v 33 Aeni ke negho ge ko righia inau tu lutu kaekage vanigho pe taho. Ge ko righi sodoa siki sheep pura pana goat tara mua kirikiria ke, mo ko ghilalaa tu gitoi itamua.” \p \v 34 Ma Laban te bosatughu, “E uto ngangata, ke ghaghua igaa na hava to bosaa.” \v 35 Mi tana dani vaghana keri, Laban te rughu horu me lavikehara itadira, na lei goat mane mana vaivine tara loghoa na pile vaughilala te pura, mana lei goat kirikiria maighi na lei sheep bili me lubatira tana limadira rana lei dalena ge kara righitaonira. \v 36 Mete lavira e tolu na bongi te vagha na hauna tara sopa haghara iga. Mi tana bona keri Jacob te kabu so me righitaonira nina volivoli keha a Laban. \p \v 37 Ma Jacob te lavighi na sousopuni na ghai tara holoi nia na poplar, almond, mana plane, me paighi na ghuighulini ge ke gonighi iga na ghalo pura. \v 38 Me talui na lei gaegame te paighi lilighina na vatei inu, ge ra nina lei volivoli Laban kara righighi tana bona kara mai ni inu. \v 39 Ikakeri tua na bona kara vei sodoi ni gehe gari. Mi tana bona tara mai koukolu inaghoni na lei otooto pura, na lei daledira tara pura kolu bili, kirikiria, tunutunua nia na vaughilala itadira. \v 40 Ma Jacob te talukolura nia nina na lei volivoli heghena, me ke mua vilivokara na dale sheep ta nina na lei sheep Laban. Mi tana bona ni mai koukolu agaia te liliura na lei sheep vaivine va ta nina lei sheep mane tara bili Laban. Mete vagha ghua te talura heghedira rana lei nina sheep me mua talukolura ta nina ovu Laban. \v 41 Ivei tua na bona vaghana rana sheep vaivine tara laga kara gonidila ni mai koukolu gehe gari Jacob te gonidilai na lei otooto tara paighi te ghahai inaghodira. \v 42 Me mua mai vanira tara lugu. Keri ke, rana dale sheep tara lugu ke, anina Laban, ma rana lagalaga a nina Jacob. \v 43 Mete vagha keri ke, anina na lei volivoli a Jacob tara savungi minaminai, ma gaira tara sepa ngangata. Gaia te sosodo me loghora tara subo na vure lutu, mana lei camel mana lei donkey. \c 31 \s1 Jacob te sogha sania Laban \p \v 1 Ma Jacob te rongovia na rongorongo ge rana dalena Laban tara vuivuni ni hughuhughu, mara ghaghua, “A Jacob te mane lologho ngangata, hauva ka, anina lei lologho te lavighi ta nina lologho a tamada.” \v 2 Ma Jacob te vuivuni ni ghilalaana ge a Laban te mua kulagha tua itaeni. \v 3 Ma Yahweh te ghaghua vania Jacob, “Ko pulohi tana bonadira tamamu maia kukuamu maira rana lei kulamu ikakeri, mi nau ku kabu kolugho.” \p \v 4 Keri ge Jacob te holora Rachel ma Leah vaa tana bona te righitaonira iga na lei volivoli. \v 5 Ma gaia te bosa vanira, “A tamamiu te mua kulagha vaniu me mua lavipangotiu te vagha te ghaghua haia iga. Hauva ma nina God tamagu te kabukoluu so. \v 6 Iroghau toro ghilala ivei te vaghai na vaholani na lutu tu lutui vania tamamiu, \v 7 hauva ka, me pegou me hughua haia nina baubahu ni peluagu. Ma God te mua talana ge ke gonia vaniu siki dika. \v 8 Mi tana bona Laban te bosaa, ‘Na lei sheep tara logho vaughilala ke, kara nimua,’ keri ke, maighi na lei sheep udolu kara vahura na lei daledira tara loghoi na lei vaughilala. Mi tana vuivunina na bona te tughua na liona me ghaghua, ‘Ighoe ko loghora rana sheep tara kirikiri,’ keri ke, na lei sheep udolu kara vahura na lei daledira tara kirikiria. \v 9 Mi tana bona eni, God te lavikehai nina volivoli tamamiu ge vahei inau. \p \v 10 Mi tana bona ni mai koukolu ni gehe gari, inau tu maturu bole mu righira na lei goat mane tara kirikiria maia tara logho vaughilala ma tara tunutunua, tara tonavira rana vaivine. \v 11 Mi ta nigua na maturu bole, na angel nina God te bosa vaniu, ‘Jacob!’ \p Mi nau tu bosa tughu, ‘Eo, inau tu rongovigho.’ \p \v 12 Mana angel te ghaghua, ‘Ko vaevanera rana lei goat mane tara kirikiria maira tara loghoa na vaughilala maira tara tunutunua tara tonavira rana nimua na goat vaivine, na pukuna inau tu righighi na lei totobo Laban te gonighi vanigho. \v 13 Inau na God to sodou i Bethel, tana komu to siusiua na vatu mo baubahu ge ko lutu vaniu. Itaeni ko rughuhoru tana komu eni mo ko pulohi tana komu to va mai iga.’” \p \v 14 Ma Rachel ma Leah toro ghaghua, “E uto vanighai so iroghai. E taho siki nimami totobo iani, me taho siki nina lologho a tamamiu ke va mai vanighai ghua. \v 15 Agaia te talukehai nimami na uto te vaghaghai iroghai na lei vaivine sinogho tona mai. Gaia te nighai hunulu, mana hava te lavighi vanighai, gaia te sonighi tua. \v 16 Na lei lologho te va hegho a God ta nina lei lologho a tamamami ke, ara nimami mana lei dalemami. Ko tona haliua na hava God te bosaa vanigho.” \p \v 17 Keri ge Jacob te talura rana tauna ma rana lei dalena ivuvungadira rana camel. \v 18 Ma gaia te ghurughurura na lei volivoli udolu te loghora tua va i Paddan-aram, me vuivunia nina na rughuhoru va tana butonikomu i Canaan, ivei te ghaha iga tamana Isaac. \p \v 19 Mi tana bona Laban te halahau mua ge gaia te palai na vuvuludira nina na lei sheep, ma Rachel te lavipolora nina na lei god-sasari a tamana. \v 20 Ma Jacob te pegoa Laban, na pukuna gaia te mua bosatatea vania a Laban, na rughuhoruadira. \v 21 Ma Jacob te lavighi nina na lei lologho udolu, me sogha halavua tana beti tina Euphrates, me tona vania va na lei ghotu tana bubulo i Gilead. \s1 Laban te kene taonia Jacob \p \v 22 Laban te mua ghilala didira na rughuhoru me tolu tua na bongi te padi. \v 23 Vaho ge ghilalara, ma gaia te holokolura rana lei kulana ge ara rughuhoru ma kara kene taonira. Mi murina tua e vitu na bongi geva dutuvira ge topora tana lei ghotu tana bubulo i Gilead. \v 24 Mi tana bongi keri, God te tate vania a Laban tana maturu bole me ghaghua, “Ko righitaonigho tana hava ko bosa vania Jacob.” \p \v 25 Mi tana bona Laban te sodoa Jacob tana vale tapolena tana sakai na ghotu i Gilead, ma gaia te tughuru vaghinia na vale tapolena lilighina Jacob. \v 26 Ma Laban te bosa vania Jacob, “?Na hava to ghanaghana ge o rughuhoru popolo te vagha keri? Ighoe to pegou, mo lavipolora rana dalegu vaivine vaghara na tinoni to sagura tana kisumate. \v 27 ?Na hava na pukuna ge o rughuhoru popolo? Ge mi nau ku gonia vanighau na vanga ni saniamu, kolua nia na linge ni rivurivu mana uvete mana gita. \v 28 Ighoe to mua lubatiu ge ku nonginongira rana dalegu vaivine maira na lei kukuagu mu ku bahura. Ighoe to gehegehe bule ngangata. \v 29 Inau ku tangomana ge ku durakegho ighoe, hauva ka, ma nina God tamamu te tate vaniu i bongi me bosa vaniu, ‘Ko righitaonigho tana hava ko bosaa vania Jacob.’ \v 30 Inau tu ghilalagho ighoe to liona ge ko tona mughua, mo nia ghaghua na komumu to sule dato igaa. ?Mana hava na pukuna ge o gitoi nigua na lei titinoni god tana valegu?” \p \v 31 Ma Jacob te bosa tughu me ghaghua, “Inau tu rughuhoru minamina na pukuna tu mataghu. Mu ghanaghana heghegu ke, mo ko laviolira gea rana dalemu vaivine itagua. \v 32 Mete vagha nimua na titinoni god ke, lubatia na tinoni te lavighi ke mate. Ma ge ke vagha ko sodoa siki nimua na totobo ke, inau tu papari tana matadira rana lei kulada raeni, ko lavikehai.” Hauva kaa, ma Jacob te mua ghilala a Rachel te holai. \p \v 33 Laban te diki tona ta nina vale tapole Jacob me va kekene iga, me va ta nina vale tapole Leah, me va kekene ta didira vale tapole ra rua na vinekama ni lutu, me mua sodoi na lei titinoni god. Mana sosoko gaia te va haghe ta nina vale tapole Rachel. \v 34 Ma Rachel te lavighi na lei titinoni god me talui lokana na kirisa ta nina camel, ge sopou ivuvungani. Ma sakai manaa Laban te kekene tana vale tapole udolu, te mua topoi. \v 35 Ma Rachel te bosa vania tamana, “Ko mua rutu vaniu tu mua tughuru tana matamu, na pukuna te kaleu na vahaghi ni vaivine.” Keri ke, sakai manaa te kenekene ngangata, Laban te mua sodoi nina lei titinoni god. \p \v 36 Keri ge Jacob te rutu ngangata, me keikeria Laban, “?Na hava to sodoa? ?Mana hava nigua na hahi? Ighoe to ghuru taoniu vaghau na tinoni diu vetena! \v 37 Ighoe to kekene udolui tua nigua na lei totobo tu loghoi. Ko tatei vaniu mai tua itaeni na lei hava to sodoi tara nimua! Ko talu horui iani tana matada ighita udolu, ge kara vaevanei na lei kulada, ge ighita udolu ka vaevanei. Lubatira ge kara detea ahei sughua te puku ni loghoani. \v 38 Erua hangavulu na niulu tua tu kabu kolugho, mi tana lei bona udolu rakeri inau to righitaonighi nimua na lei sheep mana goat, keri ge kara vahura na lei dale korukoru mara maramarabu. Mi lokani rana lei niulu rakeri, inau tu mua tabea siki nimua na sheep mane, ge ku ghania. \v 39 ?Ma siki sakai tadira kara soghavira pa kara matera na lei maumanu asi ke, ivei te ghaghua? U mua tatei vanigho, mu mua nongigho ge ko taluhorua ta nimua na iduidu itadira nimua na lei volivoli. Inau heghegu tu nia kaukauli na sosoni lee! Ighoe to neu mu pelui na lei sheep pana goat tara gitoi tadira nimua na volivoli tana bongi mana dani, sakai vamua na sosonilee tu nei, te palugu inau pe taho. \v 40 Inau tu lutu vanigho tana papara ni hina tana dani, mana bihilaghi mana daidanihaghi tana bongi. \v 41 Eo, rua hangavulu na niulu tu ghaha kolugho. Ra hangavulu vati na niulu tu lutu vanigho na peludira rana dalemu vaivine tu taudira. Mara ono na niulu ge u loghora na balu lei sheep mana goat. Mi ghoe te hangavulu na tughuru ni taluhoruana na pelugu ta nigua na pelu. \v 42 Ma ge a God, nina kukuagu Abraham mana tamagu, Isaac, toro holohabaa ke, te mua hangau, mo niu vetena keha nia te taho siki rongo tana limagu. Hauva ka, ma God te righia to niu ghighirou ma nigua na lutu laga. Mughua keri ge tate vanigho i bongi tana bongi me talu tateu inau ta nigua lutu.” \s1 Didira na baubahu ni mabo Jacob ma Laban. \p \v 43 Ma Laban te bosa tughu vania Jacob, “Rana vinekama raeni ke ra dalegu, mana lei daledira raeni ke, rana lei kukuagu, mana lei sheep maia na lei totobo to loghoi ke anigua. ?Mana hava ku gonia vanira rana puku ni dalegu vaivine maia rana lei kukuagu? \v 44 Ko mai, mo koro gonia na baubahu ni mabo, ighoe mi nau, iroghita koro kabu taonighi na lei vetenana na baubahu. \p \v 45 Ma Jacob te lavia na vatu sule me tughuruvaghinia te vagha na vatei ghanaghana oli. \v 46 Ma gaia te bosa vanira ghua nina na lei mane lutu ge kara vahikolui na vatu ma kara varavara datoi. Jacob ma Laban toro sopou horu lilighina na bara vatu ge koro ghani koukolua na vanga. \v 47 Moro holoa nia na bara vatu keri, “na bara vatu ni vatei vaevane koukolu.” Tana leuna Laban te holoa nia Jegar-sahadutha, mi tana leuna Jacob te holoa nia Galeed. \v 48 Ma Laban te ghaghua, na bara vatu eni ke tughuru te vagha na vatei vaevane koukolu ke maumauri olia vanighita dida na lio sakai sonikolu. \v 49 Na bona eni koro holoa nia ghua Mizpah.\f + \fr 31:49 \fk Mizpah \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “na vale vatogha.” \f* Ma Laban te ghoi ghaghua sono, “Lubatia Yahweh ge ke righitaonighita ge ka taonia dida na baubahu tana bona koro sopa kabu sagau mo koro mua reirei koukolu. \v 50 Ku mua ghilala inau toko nira ghighirou rana dalegu na vinekama, pa ko lavira balu vinekama keha mo ko taudira, hauva ka, ma God ke vaevanea mai so. \v 51 Na bara ni vatu mana vatu sule eni \v 52 tara tughuru ighobuda te vaughilalaa toro kabu koukolu ta dida na baubahu. Inau ku mua vulea na kobekobe eni ge ku labugho, mi ghoe ko mua vulea ge ko mai labuu inau. \v 53 Inau ku holoa didira na God kukuamu Abraham ma nina God kukuagu Nahor - ke hea na totoro ahei itatada ke va vahaghitailia a sakai. \p Ma Jacob te gonia na baubahu tana matana nina God puku ni maana, a tamana Isaac, ge ke talumavaa na baubahu. \v 54 Ma Jacob te nia hevei na sukaghi vania God. Me holora mai na vure subo ta nina vanga koukolu. Mi murina keri gaira tara ghahara so a sakai na bongi tana ghotu. \p \v 55 Ma Laban te rarai minamina tana roropo ghana, agaia te nonginongira rana dalena na vinekama maira rana lei kukuana, me vautora. Keri ge pulohi tana komuna. \c 32 \s1 Jacob te nia vetena vania Esau nina dolo \p \v 1 Ma Jacob ma nina binaboli tara ghoi vuivunia so na rughuhoru, mara na nina angel God tara mai topoa. \v 2 Mi tana bona Jacob te vaevanera, agaia te ngangaraha nia na hava me ghaghua, “Aeni nina bona ni kisumate God.” Keri ke, me vatua nina na bona keri Mahanaim\f + \fr 32:2 \fk Mahanaim \ft Na ghanaghana ilokana na ahana, “Erua na Bona”\f*. \p \v 3 Ma Jacob te nira vetena nina vure lavibosa vania na hoghona Esau, tana butonikomu Edom (eruani ahana Seir). \v 4 Ma gaia (Jacob) te ghaghua vanira, “Kau vahea na rongorongo eni a nigua na vunaghi Esau, ‘Na kokoe ni talumuri tatana nimua na tinoni ni lutu Jacob, “Inau tu ghahau ta tubugu a Laban ritini itaeni. \v 5 Mi taeni inau tu loghoi tua lei buluka, rana donkey, rana sheep, rana goat maia ghua na lei tinoni lutu, na mane mana vaivine. Mi nau tu nira vetena vanigho gatu na vure lavibosa raeni ge kara diki tughuni dilaa vanigho na maiagu, mu ghanaghana [dila] ke, mo ko tamahoghoni kokolu so itamami.” ’” \p \v 6 Rana vure lavibosa tara nia pulohi mai na rongorongo vania Jacob, “Agaia Esau te mai ni sodoagho kolura nia ara vati hangalatu ni mane.” \v 7 Ma Jacob te nia mataghu na rongorongo vaghana, ma gaia te tuvalira rana vure, maia na lei sheep ma rana camel ma rana goat ma rana buluka tana e rua na ovu, mara ghana sopasopara. \v 8 Me ghanaghana, “Ge ke vagha ke suravira a Esau sakai na ovu ke, ma tara sogha polo sakai na ovu keha.” \p \v 9 Keri ge Jacob te kokoeliulivuti me ghaghua, “A God nina kukuagu Abraham ma tamagu Isaac, rongoviu. A Yahweh, to bosa vaniu ge ku pulohi tana komugu maia tadira kulagu vure, mo baubahu ge ko righitaoniutou.' \v 10 Mi nau te mua ulaghagu na lei totobo uto to gonighi vaniu, maia na liodolo to tatea vaniu inau, nimua na tinoni lutu. Tana bona tu halavu na beti tini Jordan te padi, u mua loghoa siki totobo mana totoghona vamua. Mi taeni tana valegu tu loghora erua na ovu ni vure mana lologho. \v 11 A Lord, u kurutigho, ko vavolau tatana hoghogu, Esau. Inau tu mataghunia, ge ke mai me ke labumateu gea inau maira rana taugu maira rana lei gari. \v 12 Mi ghoe to baubahu ge ko righitaoni utou, mu ku halilaghinia na vaivarigu ge kara mai vaghara na saghalea tana saravahale tara subo ngangata a idumiani.” \p \v 13 Tana bongi keri, Jacob te ghaha iga, me gonidilaa nina na dolo vania Esau. \v 14 Rua na hangalatu ni goat vaivine, me rua hangavulu na goat mane, me rua hangalatu na sheep vaivine, me rua hangavulu na sheep mane, \v 15 me tolu hangavulu na camel vaivine kolura nia na lei daledira, ma ra vati hangavulu na buluka vaivine, me hangavulu na buluka mane, ma rua hangavulu na donkey vaivine me hangavulu na donkey mane. \v 16 Ma gaia te bosa vanira nina vure lutu ge kara hulira va inagho, na lei ovu ni maumanu tana lei sopasopa ovu heghena, ke vokara na bona oka i ghobudira. \p \v 17 Ma gaia te vahera na kokoe eni na lei mane tara idevia na vuivuni ni ovu me ghaghua, “Tana bona kau tona Esau, gaia ke huahuati, ‘?Ivei kau tona vaa? ?Ahei nina tinoni ni lutu ighau ma hei nina na lei maumanu raeni?’ \v 18 Ma kau bosa tughu, ‘Na lei totobo raeni ke, nina nimua na tinoni ni lutu a Jacob. Gaighi nia na dolo vania na vunaghina Esau. Agaia te tumuri ghai mai.’” \p \v 19 Ma Jacob te va hera sakai vamua tua na kokoe na lei sopa vure tara righitaonighi na lei ovu ni mua manu me vanira, “Tana bona kau righia a Esau ke, kau bosaa vamua tua sakai na vata ni kokoe. \v 20 Ma kau ghanaghana talaua na bosaana, ‘Nimua na tinoni ni lutu Jacob te tumurighai mai.’” Nina na padalaghi Jacob te loghoa na ghanaghana dila ge Esau ke holopangotighi nina lei dolo, ma gaia Esau ke arovia. \v 21 Mana lei dolo udolu gaia te diki nighi vetena ide tua, mi tana bongi keri Jacob te hagha mai sono tana vale tapole tana bona tara ghahara iga. \s1 Jacob te pepo/gutuveve kolua God. \p \v 22 Mi tana bongi keri Jacob te tughuru dato me nira vetena rana tauna, erua nina vinekama ni lutu me hangavulu sakai na dalena ge kara sogha halavu tua tana beti tina Jabbok. \v 23 Mi murina tara ghahara mai tua na levuni beti tina, Jacob te nighi vetena halavu nina na lei lologho udolu. \v 24 Ma Jacob te kabu heghena vamua iga. Ma siki tinoni te mai tatana me lotia moro ghutuveve tana tapoasana na dani. \v 25 Mi tana bona na tinoni keri te righia ke mua tangomana na lagavuleana ke, gaia te labua na bokena Jacob me vadikalaa na louloghu ni bokena. \v 26 Ma gaia na tinoni keri te ghaghua, “Ko lubatiu, te [dani marao]/[labota puipungi] tua.” \p Ma Jacob te lavi ghuri me ghaghua, “Ku mua tangomana tua na lubatiamu polo ko vaheu mai na vauto.” \p \v 27 Mana tinoni keri te huatia, “Ahei na ahamu?” \p Ma gaia te bosa tughu, “A Jacob.” \p \v 28 Mana tinoni keri te bosa vania, “Na ahamu ke mua ghoi Jacob, itaeni kara hologho nia Israel\f + \fr 32:28 \fk Israel \ft Na ghanaghana ilokana na ahana, “ahei ke gutuveve kolua God.” \f*, na pukuna ighoe to pepo kolura God maira na lei tinoni mo laga vulera.” \p \v 29 Ma Jacob te huatia, “Ahei na ahamu?” \p Mana tinoni keri te bosatughu, “Na hava na pukuna ge o huatia?” Ma gaia te vautoa Jacob tana bona keri. \p \v 30 Me Jacob te haghua gaia, “Inau tu righia na matana mana ihuna God, mana volagu te talu olia sono.” Keri ge ke holoa nia na bona keri Peniel.\f + \fr 32:30 \fk Peniel \ft Na ghanaghana ilokana na ahana “Na matana mana ihuna God.” \f* \p \v 31 Mete puaka dato mai tua na aho tana bona Jacob te rughuhoru sania Peniel. Ma God te vadikala sakai na bokena Jacob, keri ge sakutua tona soe. \v 32 Ikakeri te ghaghua sughua itaeni na vure ni Israel tara mua ghania na vinahi lilighina na boke, na pukuna tara ghanaghana olia na hava te kale tana bongi keri. \c 33 \s1 Jacob ma Esau toro gonia na maomabo. \p \v 1 Mi tana bona hau mua, Jacob te righia va a Esau te mai kolura ara vati hangalatu nina mane. \v 2 Ma Jacob te padalaghinira nina na binaboli ge kara haghara tana palapala, kolura nia erua nina na vinekama ni lutu maia rana lei daledira inaghodira, ma Leah ma rana dalena tara mai ruani, ma Rachel me Joseph toro sosoko. \v 3 Ma Jacob te tona haliu me ghidevira. Mi tana bona te dutuvia ge sodoa na hoghona, ge poghotao e vitu na bona. \v 4 Ma Esau te sama ge ke sodoa, me avehia me nonginongia. Ma rogaira udolu toro tangi. \v 5 Ma Esau te righira na lei vinekama mana gari, ge huahuati, “Ahei na vure vaghadira raeni tara kabu kolugho?” \p Ma Jacob te bosatughu, “Rana lei dalena God te vahe togotogou mai.” \p \v 6 Ma rana vinekama ni lutu toro dato mai kolura rana daledira, moro poghotao horu tana pari inaghona. \v 7 Me Leah te holara mai na lei dalena mara poghotao horu vania. Mana sosoko Rachel ma Joseph toro mai moro poghotao. \p \v 8 Ma Esau te huahuati, “?Mana vatei hava na lei sheep mana lei buluka tu topora tana bona tu mai?” \p Ma Jacob te ghaghua, “Nigua na vunaghi, gaighi nigua na dolo vanigho ge ke utuni nimua na madolo itagua.” \p \v 9 Ma Esau te bosatughu, “Hoghogu, inau tu loghora te subo tua, ko talugonighi na lei hava to loghoi.” \p \v 10 Ma Jacob te ghaghua, “Taho, U nongi ngangatagho ge ko lavi togotogoi ke vagha na sosokona na vahaghitaili. Inau tu togotogo ge kua righia kalea nimua na togotogo koukoluu. Aeni te vagha ku righia kalea a nina togotogo a God. \v 11 Ko lavipangotighi na lei dolo, na pukuna God te uto vaniu, mu loghoi na lei lologho te manana ge ku loghoi.” Ma Jacob te tona haliu sono na kerikeriana me nongia ge ke lavighi nina na dolo, ritini Esau te lavi togotogoi. \p \v 12 Ma Esau te ghaghua, “Koro tona mi nau ku kabu kolugho mu ku idevia na halautu.” \p \v 13 Ma Jacob te bosatughu, “Nigua na vunaghi, ko righia, na balu tadira na lei gari tara pile ngangata ghua, maira rana lei volivoli tara loghora ghua na daledira. Ge kara ghuru lagara ke, ma kara mate. \v 14 Mo ko tona haliu sono inaghomami ighoe. Ighai kai taonia nimami na sakutua ge kai gatu topogho tana butonikomu i Seir.” \p \v 15 Ma Esau te ghanaghana, “Uto, ko lubatiu ge ke sanira nigua na balu mane ge kara righitaonigho ma kara pilupilugho.” \p Ma Jacob te kurutigho, “E taho na pukuna itamua ge ko dolovi ngangatau.” \v 16 Na dani vaghana keri ke, a Esau te pulohi oli so tana butonikomu i Seir. \v 17 Mi tana bona vaghana keri, Jacob ma nina binaboli tara rughuhoru va i Succoth. Mi kakeri te kisua na valena heghena me kisui na baebale ni ungaunga vanira nina na lei volivoli mana lei buluka. Mana pukuna keri, ge kara holoa nia na bona keri Succoth\f + \fr 33:17 \fk Succoth \ft Na ghanaghana ilokana na ahana “Na lei baebale.”\f*. \p \v 18 Ma gaia tara sara tatavahale i Shechem, tana butonikomu Canaan, mara tughuru vaghinighi na vale tapoledira imurina na komu sule. \v 19 Ma Jacob te pelua na bona keri tara haghara iga itadira na binaboli ta Hamor, na tamana Shechem, nia e hangalatu na rongo ni silver. \v 20 Mi kakeri te kisua na bela tabu ni sukaghi iga, me holoa nia El-elohe-Israel.\f + \fr 33:20 \fk El-elohe-Israel \ft Na ghanaghana tana ahana, “God, na God ni Israel.” \f* \c 34 \s1 Na lavitughuna nina hahi a Shechem \p \v 1 Ta sakai na dani, Dinah, na dalena vaivine a Leah te tona me va kaora na lei tahula tara haghara tana bona keri. \v 2 Mi tana bona a sakai na vunaghi ni komu, a Shechem, na dalena Hamor tana kemana Hivi, te righia Dinah, agaia te lavia me lotia. \v 3 Ma nina dolo Shechem vania Dinah te laga ngangata, ma gaia te tabotabo ge ke nea Dinah ge ke nia gharu agaia. \v 4 Ma sughua gaia te keikeria na tamana, me ghaghua, “Ko lavia vaniu mai na tahula Dinah, mu ku taulaghi itatana.” \p \v 5 Mana bosa te saravia Jacob nina na hava te kalea itatana na dalena. Mara na lei dalena na mane tara rughuhoru vaa tana leghai na va righitaoniani na lei maumanu tana bona vaghana. Ma gaia te kabu so polo ge ra oli mai. \p \v 6 Mi tana bona vaghana keri, Hamor, na tamana Shechem te rughuhoru me va padalaghinia na ghanaghana eni kolua Jacob. \v 7 Mi tana saraana gaia, rana lei dalena Jacob tara va oli mai tana leghai. Ma gaira tara nia ribe mara rutu na pukuna na vaivinedira tara lotia. A Shechem te gonia a totobo mamaagha eni ta nina binaboli Jacob nia na lotiana Dinah, na totobo ge me ke mua kale. \p \v 8 Hamor te bosa vanira Jacob marana lei dalena na mane, “Na dalegu Shechem te dolovi ngangataa Dinah, me nia ghaghua ngangata ge ke tauna. U nongighau ge kau lubatia me ke taulaghi itatana. \v 9 Ighai tai nongighau ge kau lubatira na lei dalemami mane ge kara taudira nimiu na lei tahula, mi ghai kai nira hevera na dalemami vaivine ge kara taudira nimiu na lei garimane. \v 10 Kau kabukolu tua itamami, na bona te tatavahale vanighau. Kau kaburaghi iani, ma kau pelupelu tatavahale koukolu itamami. Ighau kau tatavahale ge kau loghoa na kaukabu itamami.” \p \v 11 Ma Shechem te bosa vanira na tamana ma rana vaivinena Dinah, me kurutira, “U nongighau ge kau liouto vaniu, ma kau lubatiu ge ku lavia Dinah ke vagha na taugu. Inau ku nia hevei na hava tana na totobo ia kau liona. \v 12 Sakai vamua na hava na lologho ia pana dolo kau nongia, inau ku pelua. Kau heu vamua na tahula ge ke taugu.” \p \v 13 Hauva ka, ma rana lei vavinena Dinah tara nira sika Shechem ma Hamor na pukuna na hava te gonia Shechem ta vavinedira, keri ge ra pegora. \v 14 Ma gaira tara ghaghua vanira, “Kai mua [taoniana na] talamaghiniana aeni, na pukuna ighoe to mua pahevaughilala. Ke vatei mamaagha vania na vaivine tana nimami na binaboli ge ke taulaghi tana na mane te mua pahevaughilala. \v 15 Ma eni sakai na ghanaghana, ge na lei mane itamiu kara pahevaughilala te vagha tai ghaghua iga itamami ke, \v 16 mi ghai kai taulaghi kolu itamiu, ma kai kabukolughau, ma ka sakai na vure vamua. \v 17 Me ke taho ke, mi ghai kai lavia Dinah ma kai rughuhoru. \p \v 18 Hamor ma Shechem toro talamaghi togotogo. \v 19 Ma Shechem te mua sania tua siki bona ni aho na taoniana nina nongi, na pukuna gaia te dolovi ngangataa Dinah. Ma Shechem na tinoni tara talumava ngangataa tana lokana na binaboli. \v 20 Ma gaia te va sivuragha kolua a tamana inaghona ge rana lei vunaghi ni komu tana bona ni savukolu kara nia hevei na talugoni ni taulaghi. \v 21 Ma gaira tara ghaghua, “Na lei mane rakeri ke na lei kulada. Mai ghita ma ka nongira ge kara kabu iani kolughita ma kara hunuhunulu ma kara pelupelu, na pukuna na bona te sule te manana ke tabera. Mai ghita ka taulaghi kolu rana tahula itadira ma ka vahera dida na tahula vanira. \v 22 Ma gaia kara kene ghanaghanana na kabu iani nia sakai na talamaghi. Ge ighita udolu na lei mane ka pahevaughilala mughua te vagha tara ghaghua iga gaira. \v 23 Ge ke vagha ka gonia te vagha eni ke, didira na lei sheep mana lei totobo lologho ke dida. Mai ighita ka talamaghinia eni ma gaira kara kabukolu itatada.” \v 24 Mana lei mane udolu tara talamaghi ma kara pahevaughilala. \p \v 25 Mi murina e tolu na bongi, tana bona na paedira te vahaghi mua, erua na vaivinena Dinah, Simeon ma Levi, toro lavighi didira na isi moro haghevia na komu, moro mate udolura na lei mane tana komu, \v 26 kolura nia Hamor ma Shechem. Ma gaia tara vaa lavi rughuhorua Dinah tana valena Shechem mara pulohi tana valedira tana bona tara ghahara iga. \v 27 Vaho ge rana lei dalena Jacob udolu tara haghevia na komu mara lavighi na lei totobo iga, na pukua na vaivinedira tara metoa iga. \v 28 Ma gaia tara holai na lei sheep mana lei maumanu mana lei donkey, maia na lei totobo udolu tua tara liona na laviani na hava ilokana na komu mi paribebetena na leghai. \v 29 Ma gaira tara holara ghua na lei vinekama mana lei gari mana lei lologho soko tana lei vale. \p \v 30 Mi murina vaho keri, Jacob te ghaghua vanira Levi ma Simeon, “Iroghau toro nea gei dika na ahagu itadira na vure subo tana bona eni, itadira rana kemana Canaan mana kemana Periz. Ighita ta mua subo, ma ge kara mai vaukolu ma kara veilalabui vanighita, ge kara haurakeghita gea. [Ma kara mate ighita.] \p \v 31 Ma rogaira toro nia hevei na bosatughu te papara, “Iroghai koro mua lubatia na vaivinemami ge kara nea te vagha na rebi.” \c 35 \s1 Na oliana Jacob i Bethel. \p \v 1 Ma God te ghaghua vania Jacob, “Itaeni ko tona va i Bethel mo ko ghahagho iga. Ko tughuru vaghinia iga na bela tabu ni sukaghi, mo ko holohabau, na God tu tate vanigho tana bona to ghogho sania tughamu a Esau.” \p \v 2 Keri ke Jacob te bosa vania na lei vure udolu ta nina binaboli, “Kau haurakei nimiu na lei titinoni god! Kau apo marabu ghau heghemiu, ma kau pupulughau nia na tivi te marabu. \v 3 Ighita ka tona tua i Bethel, ikakeri inau ku tughuru vaghinia na bela tabu ni sukaghi vania God, te bosatughuna nigua na kokoeliulivuti tana bona tu ghahau tana gunaguna. Agaia te ghaha koluu ivei tua tu tona vaa iga.” \v 4 Ma gaira tara vahea didira na lei titinoni udolu a Jacob maia didira na lei damukuli,\f + \fr 35:4 \fk damukuli \ft Balu na mane manaha tara ghanaghana rana vure tara loghoi na lei damakuli raini na pukuna gaira na malimali. \f* ma Jacob te tavughighi sarana na ghai sule lilighina Shechem. \v 5 Mi tana bona tara ghoi rughuhoru, na mataghu sule te vaa mai ta God vanira na vureni na lei komu udolu tana bubulo ikakeri, me taho siki sakai ke ghoi kisumate kolura. \p \v 6 Mi tana sosokona, gaira tara sara i Luz (itaeni tara holoa nia Bethel) tana butonikomu i Canaan. \v 7 A Jacob te tughuru vaghinia na bela tabu ni sukaghi ikakeri me holoa nia El-bethel,\f + \fr 35:7 \fk El-bethel \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “Na God i Bethel” \f* na pukuna God te livu vania ikakeri Bethel tana bona gaia te samapolo vania Esau. \p \v 8 Mi murina vaso eni, Deborah te mate, gaia na tinoni te pabea Rebekah tana bona gaia na gari pile. Ma gaira tara bekua sarana na ghai tara holoa nia na oak, tana boboko horu gea boko sughina Bethel. Ma vuivuni tana bongi keri me sara so itaeni, na ghai keri tara vahua nia Allon-bucuth.\f + \fr 35:8 \fk Allon-bucuth \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “na oak ni tangi dikalio.”\f* \p \v 9 Ma God te ghoi livu vania sono a Jacob tana bona te sara i Bethel, murina te rughuhoru sania mai Paddan-Aram. God te vautoa gaia, \v 10 me ghaghua, “Vania na ahamu ke mua ghoi Jacob, itaeni ghoe kara ghoi hologho nia Israel.” \v 11 Keri ge ghaghua God, “Inau God puku ni mana, ko sepalaghi mo ko vonughia na maramana! Ko vuhaa na kema sule ngangata, eo, hughua ko sivuraghai subo na kema. Na lei vunaghi haba kara sivuragha mai tana vaivarimu. \v 12 Mi nau ku sonihalavua vanigho na bona/pari tua va hera Abraham, ma Isaac. Eo, Inau ku va hegho maia na lei vaivarimu.” \v 13 Keri ge a God te dato sania na bona keri te kokoe vania iga Jacob. \p \v 14 Ma Jacob te tughuruvaghinia na vatu datogha, na vaughilalana na bona keri a God te kokoe vania igaa. Ma gaia te kovala na wine ivuvungana e vagha na vatei heveioli vania God, mi siusiua na vaughilala keri nia na kokolo ni olive. \v 15 Jacob e vatua nia na bona keri Bethel,\f + \fr 35:15 \fk Bethel, \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “na valena God.” \f* na pukuna God te kokoe vania iga kakeri. \s1 Na mateadira Rachel ma Isaac. \p \v 16 Mara rughu sania Bethel, ma gaira tara tona va i Ephrath (itaeni tara holoa nia Bethlehem.) Ma Rachel te nia vahaghitaili na vahuhu tana bona tara sagauvia mua na komu. \v 17 Mi tana bona na vahaghitaili ni vahuhu te laga ngangata, na vaivine gehe vahuhu te sosoko ni bosa vaniana, “Ko bei mataghu, ighoe to ghoi loghoa sakai na meomeo mane.” \v 18 Hauva, Rachel te dutu vania na mate, mi ta nina na lavi ghuri sosoko, gaia te vatua nia na ahana na gari, Ben-Oni.\f + \fr 35:18 \fk Ben-Oni. \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “Na garimane ni nigua na vahaghitaili.” \f* Igeva, ma tamana a gari te holoa nia Benjamin.\f + \fr 35:18 \fk Benjamin \ft Na ghanaghana ilokana na ahana Benjamin te vagha “na dalegu tana madologu.”\f* \p \v 19 Mi murina Rachel te mate, mara bekua tana halautu va i Ephrath (gaia keri Bethlehem itaeni). \v 20 Ma Jacob te tughuru vaghinia na vati datogha ni dikalio ivuvungana na bekuna, mana vatu keri ko righia sono ritini itaeni. \p \v 21 Ma Jacob, eruani na ahana Israel, te sono me tughuru vaghinia nina na vale tapole matangana pala vaa i levuna, dutuvia na vale datogha i Eder. \v 22 Bona gaia te hagha ikakeri, Reuben te koli kolua Bilhah, nina na vinekama ni lutu a tamana Jacob, me eruani na tauna, ma siki sakai te bosa tatea vania Jacob na ghanaghana eni. \p Raeni na lei ahadira ara hangavulu rua, rana lei dalena Jacob. \v 23 Rana lei dalena Leah - Reuben (na kamanagho ta Jacob), Simeon, Levi, Judah, Issachar ma Zebulun. \v 24 Rana dalena Rachel ke, Joseph ma Benjamin. \v 25 Rana dalena Bilhah, nina tinoni lutu Rachel ke, Dan ma Naphtali. \v 26 Rana dalena Zilpah, nina tinoni lutu Leah ke, Gad ma Asher. \p Raeni rana lei dalena Jacob te vahura i Paddan-aram. \p \v 27 Ma Jacob te oli tana komuna itatana tamana Isaac i Mamre, i lilighina Kiriath-arba, (itaeni ke, tara holoa nia Hebron.) Iga te ghaha ghua Abraham te padi. \v 28 Ma Isaac te vola saravighi 180 na niuluna. \v 29 Ma gaia te mate tana niuluna te haulaghi ngangata tua, ma kabu kolura rana lei vaivarina tana mate. Ma rana dalena, a Esau maia Jacob toro tavughia. \c 36 \s1 Na vavatana Esau \p \v 1 Aeni na tutugunana vavatana Esau (eruani na ahana Edom). \v 2 Esau te taudira erua na tahula vaolu ni Canaan: Adah, na dalena vaivine Elon na kemana Heth, ma Oholibamah, na dalena vaivine Anah na kukuana vaivine a Zibeon tana kemana Hiv. \v 3 Ma gaia te tauna ghua Basemath, na vaivine halavu, na dalena vaivine Ishmael, mana vaivinena Nebaioth. \p \v 4 Esau ma Adah toro loghoa na daledira na mane na ahana Eliphaz. Esau ma Basemath toro loghoa na daledira na mane na ahana Reuel. \v 5 Esau ma Oholibamah toro loghoa ra tolu na daledira na mane na ahadira Jeush, Jalam ma Korah. Na lei daledira raeni te vahura Esau tana butonikomu Canaan. \p \v 6 Ma Esau te lavira na lei tauna, maia rana lei dalena, ma nina vure lutu, nina na lei sheep ma nina na lei volivoli maighi nina na lei lologho udolu te loghoi tana butonikomu i Canaan, ge ke tona sania na hoghona Jacob. \v 7 Na bona te mua malagha rovanira rogaira udolu, na pukuna didira na lei sheep mana volivoli tara subo ngangata. \v 8 Ma Esau (eruani na ahana, Edom) te kabu tana ghotu Seir. \p \v 9 Aeni na gegere tutughunadira na vavatana Esau. Gaia na tamana tana kemana Edom, tara ghahara tana lei ghotu i Seir. \p \v 10 Tadira rana lei dalena Esau ke, Eliphaz, na dalena Adah na tauna Esau, ma Reuel dalena Basemath na tauna Esau. \p \v 11 Rana lei dalena na mane Eliphaz ke, Teman, Omar, Zepho, Gatam ma Kenaz. \p \v 12 Eliphaz te ghoi loghoa sakai na dalena na mane na ahana Amalek. Timna nina na vaivine lutu Eliphaz te vahua. Raeni na lei kukuana Esau tana tauna Adah. \p \v 13 Rana lei dalena na mane Reuel ke, Nahath, Zerah, Shammah ma Mizzah. Raeni na lei kukuana Esau tana tauna Basemath. \p \v 14 Ma Esau te loghora ghua na lei dalena mane ta Oholibamah, na dalena vaivine Anah, kukuana vaivine Zibeon. Na ahadira ke Jeush, Jalam ma Korah. \p \v 15 Rana lei dalena Esau ma rana lei kukuana tara vunaghini na lei sopa kema. Rana daleira Eliphaz, na dalena kamanagho Esau, tara vunaghini na lei kemadira Teman, ma Omar, ma Zepho, ma Kenaz, \v 16 ma Korah, ma Gatam ma Amalek. Rana kema raeni tana butonikomu i Edom tana vavatana Eliphaz, na daledira Esau ma Adah. \p \v 17 Rana lei dalena Reuel na dalena Esau, tara vunaghini na lei kemana, Nahath, Zerah, Shammah ma Mizzah. Rana lei kema raeni tana butonikomu i Edom tana vavatana Reuel, na daledira Esau ma Basemath. \p \v 18 Rana daledira Esau ma tauna Oholibamah, tara vunaghini na lei kemana, Jeush, Jalam ma Korah. Raeni na lei kema tana vavatana Oholibamah na tauna Esau, na dalena vaivine Anah. \p \v 19 Rana lei kema udolu raeni tana vavatana Esau, eruani na ahana Edom. \s1 Rana lei vuivuni tinoni ni Edom \p \v 20 Raeni na ahadira na lei kema tana vavatana Seir na tinoni ni kemana Hor, sakai tadira na binaboli tara diki ghaha tana butonikomu Edom: Lotan, Shobal, Zibeon, Anah, \v 21 Dishon, Ezer ma Dishan. Raeni na lei vike ni kemana Hor, na lei vavatana Seir, te ghahaa tana butonikomu i Edom. \p \v 22 Rana dalena na mane Lotan ke, A Hori ma Heman. Na vaivinena ke, tara holoa nia Timna. \p \v 23 Rana lei dalena na mane Shobal ke, Alvan, Manahath, Ebal, Shepho ma Onam. \p \v 24 Rana dalena na mane Zibeon ke, Aiah ma Anah. Anah ia eni ke, agaia te kene sodoi na lei biti/vuravura tana bona mamaha, tana bona te kene ghadira buburu nina na lei donkey a tamana. \p \v 25 Na dalena na mane Anah ke, Dishon, ma Oholibamah na dalena na vaivine. \p \v 26 Rana lei dalena na mane Dishon ke, Hemdan, Eshban, Ithran ma Kerah. \p \v 27 Ra tolu dalena na mane Ezer ke, Bilhan, Zaavan ma Akan. \p \v 28 Rana dalena na mane Dishan ke, Uz ma Aran. \p \v 29 Keri ke, mana vunaghidira rana vike ni kemana Hor ke, Lotan, Shobal, Zibeon, Anah, \v 30 Dishon, Ezer ma Dishan. Na vike ni kemana Hor tara holo taonira nia na vunaghi ni vikedira ara kabu tana butonikomu i Edom. \s1 Na lei tinoni huhuli tara vunaghi pungisia Edom \p \v 31 Raeni na lei vunaghi haba tara haba pungisia na butonikomu i Edom inaghora ge ara mai na lei vunaghi haba ni Israel, \p \v 32 Bela, na dalena na mane Beor, na tinoni ni Dinhabah, te vunaghi pungisia Edom. \p \v 33 Mi murina te mate a Bela, Jobab dalena na mane Zerah ni Bozrah te vunaghi pungisia Edom. \p \v 34 Mi murina Jobab te mate, Husham tana butonikomu tana kemana Teman, te vunaghi haba. \p \v 35 Mi murina Husham te mate, Hadad dalena na mane Bedad te vunaghi haba, te va mai tana komu sule i Avith. Agaia na tinoni te haurakera na ovu ni kisumate ni Midian tana butonikomu keha i Moab. \p \v 36 Mi murina Hadad te mate, Samlah tana komu sule Masrekah te vunaghi haba. \p \v 37 Mi murina Samlah te mate, Shaul tana komu sule Rehoboth tana beti tina Euphrates, te vunaghi haba. \p \v 38 Mi murina Shaul te mate, Baal-hanan dalena na mane Acbor te vunaghi haba. \p \v 39 Mi murina Baal-hanan te mate, Hadad te vunaghi haba tana komu sule i Pau. Na tauna Hadad ke Mehetabel, na dalena vaivine Matred mana kukuana vaivine Me-zahab. \p \v 40 Raeni na lei tinoni huhuli ni kemana a Esau, tara ghahara tana lei komu tara ahara vanira: \p Timna, Alvah, Jetheth, \v 41 Oholibamah, Elah, Pinon, \v 42 Kenaz, Teman, Mibzar, \v 43 Magdiel ma Iram. Raeni na ahadira na lei kemana Esau, na lei vaivaridira rana vure ni Edom. Sopa vike tara hera sopa aha, na lei sopa bona tara ghahara iga taonia na sopa vikedira. \c 37 \s1 A nina lei maturubole Joseph \p \v 1 Ma Jacob te ghoi oli mai me ghanaa sono tana butonikomu i Canaan, tana komuna tamana te padi. \p \v 2 Aeni na [tutugu tana] vavatana na binaboli ta Jacob. \p Tana bona Joseph te sara tana hangavulu vitu (17) na niuluna, agaia te hangara sono na lei hoghona halavu na righitaoniani nina na lei sheep mana lei goat a tamana. Agaira na lei daledira rana tauna tamana (Jacob) a Bilhah ma Zilpah. Hauva kaa ma Joseph te tughunighi vania tamana na balu totobo dika tara gonighi na lei hoghona. \p \v 3 Ma Jacob\f + \fr 37:3 \fk Jacob \ft Tana leu ni Jew tara talua na eruani na ahana Israel.\f* te dolovi ngangataa Joseph vulera na lei dalena soko, na pukuna te vahua tana tonikama tua. Mi ta sakai na dani, Jacob te vahea a sakai nina na dolo te uto ngangata a Joseph, na pupulu te utoutoa me daro. \v 4 Ma gaira na lei hoghona tara nia ghighirou/sika a Joseph na pukuna tara ghilala kalea [te dolovi ngangataa vulera gaira] a tamadira. Mara mua vahea tua siki kokoe te uto. \p \v 5 Mi ta sakai bongi, tana bona te maturu a Joseph, agaia te righia a sakai na maturubole. Mi tana bona te tutugua vanira na lei hoghona, na maturu bole eni te nera na lei hoghona ge ra nia ghighirou vule vaa. \v 6 Ma Joseph te talutatea vanira na lei hoghona me ghaghua, “Kau varongohia mai nigua na maturubole eni. \v 7 Ighita ta rughuhoru gatu tana leghai ma pitikolui na lei viriviri, na lei bubulo ni koni/wheat. Ma nigua na viriviri inau te tughuru dato, ma nimiu na viriviri ighau tara ghoro kolu talighutia mara tongaghi vania nigua na viriviri!” \p \v 8 Ma gaira tara ghaghua vania, “?Mi ghoe igeva ke mai vunaghi haba vanighai me vunaghi pungisighai? Taho tua!” Keri ge na lei hoghona tara rutu ngangata vania na pukuna a nina maturubole maia na hava te bosai vanira. \p \v 9 Mi geva, Joseph te ghoi maturubole sono me ghoi tutugua vanira na lei hoghona, me ghaghua vanira, “Kau varongohia mai na maturubole eni, na aho, na vula, maia ara hangavulu sakai na veitughu tara tualaghi tuturu kikinima vaniu tana matagu.” \p \v 10 Tana bona vaghana eni ke, agaia te tutugua ghua na maturubole vanira a tamana. Ma tamana te pasaa, “?Na hava to ghanaghanaa? ?Ke tangomana sono ge ighai udolu, a tinamu, na lei hoghomu maia inau kai tualaghi tuturu kikinima tana matamu inaghomu?” \v 11 Mana pukuna keri na lei hoghona tara rutu ngangata vania Joseph, hauva na tamana Jacob te ghanaghana haia sono na hava na ghanaghana ilokana na maturubole. \p \v 12 Mi murini vasoo, na lei hoghona Joseph tara tona vaa i Shechem ge ra vatoghadira nina lei volivoli a tamadira, ge kara vangavanga ghadira buburu maumauri igaa. \v 13 Imurina tara tona tua na lei hoghona, a tamana Jacob te ghaghua vania Joseph, “Na lei hoghomu ke i paleva levuna i Shechem tua, kolura na lei volivoli. Inau ku vetenagho ge ko va sodora.” \p Ma Joseph te bosatughu me ghaghua, “Inau to gonidila ge ku tona.” \p \v 14 Ma Jacob te ghaghua vania Joseph, “Ko tona mo ko vaa vaevanera na lei hoghomu maia na lei volivoli. ?Ivei tara ghaghua itaeni? Mo ko nia oli vaniu mai na rongorongo.” Keri ge nia vetena tona a Joseph, ma Joseph te tughuru ni tona tana komu me liu vaa tana bubulo i Hebron ge va sara i Shechem. \p \v 15 Mi tana bona te vaa sara igaa, a sakai na mane te vaevane kalea te bulebule kolili paribebetena na komu sule keri. Gaia te huatia, me ghaghua vania Joseph, “?Na hava to kenea?” \p \v 16 Ma Joseph te bosatughu vania me ghaghua, “Inau tu kenera na lei hoghogu maira didira na lei volivoli. ?Ivei te ghaghua, o vaevanera sono pe taho?” \p \v 17 Mana mane te bosatughu vania me ghaghua, ‘Eo, mara taho tua inau. Inau tu rongovira na lei hoghomu tara bosabosa ke, ma kara tona vaa i Dothan.” Ma gaia Joseph te tumurira na lei hoghona, ge va sodora i Dothan. \s1 Joseph tara hunulua ge ke seka \p \v 18 Tana bona na lei hoghona tara vaevanea a Joseph te mai, agaira tara vaevane kaekage utoa vaa tua tana bona te sagau mai mua, mara padalaghini kabua tua na mateana. \v 19 Ma gaira tara bosa heghedira, “Na tinoni maturubole ka, te mai keri. \v 20 Mai ghita, ka labumatea ma ka sonihaghea tana [gilu lalo/tuvu lalo.] Ma ka bosa vania tamada na kau asi te matea me ghania Joseph. Keri ge ka vaevanei i murina ivei kara vuha mai ghaghua nina lei maturubole!” \p \v 21 Hauva ka, ma Reuben te ghanaghanaa ge ke volaa Joseph. Ge ghaghua vanira na lei hoghona, “Ka bei matea gea! \v 22 ?Ivei te ghaghua tavea na ghabuna? Mai ghita ma ka soni horu volaa tana tuvu eni. Keri ge ke mate heghena, ma ka mua labumatea ighita.” A Reuben te ghanaghana popoloa heghena ge ke hangaa Joseph me ke soghapolo. Keri ge agaia ke lavi pulohia vania a tamana. \p \v 23 Keri ke, mi tana bona te sara mai itadira Joseph, gaira tara taghi karuhikehaa nina pupulu te utoutoa. \v 24 Mara sonihaghea tana tuvu, me mamaha tana bona vaghana eni. \v 25 Soko ke, gaira tara vanga. Mi tana bona tara sopou ni vanga vasoo, gaira tara vaevane vaa na ovu ni camel tara sara mai. Agaira na lei vure [hunulu/pelupelu/sabiri] ni kemana Ishmael, tara lavighi mai na lei totobo uruuru te [ahuvia/nainamia] na vanga, na balm\f + \fr 37:25 \fk balm \ft Na kokolo uruuru ni dali pae.\f* mana myrrh. Gaira tara lavighi mai Gilead ma kara tona vaa i Egypt ge kara sabirighi. \p \v 26 Ma Judah te ghaghua vanira rana hoghona, “?Na hava ka sodoa igaa tana matena na hoghoda ma ka poloa na hulina? Taho siki totobo/sakai! \v 27 Mai ghita ma ka hunulua Joseph vanira na lei tinoni [pelupelu/hunulu/sabiri] ni kemana Ishmael raeni. Ka bei nia kaukauli gea na mateana, murini soko raeni ke, agaia ke na hoghoda sono!” Ma rana lei hoghona tara nia liosakai koukolu itatana ta nina ghanaghana. \p \v 28 Mi tana bona na lei vure [pelupelu/hunulu/sabiri] tara mai tona haliu, gaira na lei hoghona tara holakehaa Joseph tana tuvu, mara hunulua vanira nia erua hangavulu na [mavana na] rongo\f + \fr 37:28 \fk na mavana na rongo \ft Tana leu ni Jew “shekel” Na mavana na shekel te vagha sakai hangavulu sakai na gram. \f* [vitiviti/ni silver], mana lei vure [pelupelu/hunulu/sabiri] ni kemana Ishmael tara lavia Joseph, mara nia tona kolu tua i Egypt. \p \v 29 Mi pile bona vamua i murina tara hunulua tua Joseph, a Reuben te pulohi ge ke lavi horua Joseph tana tuvu. Mi tana bona te righi sodoa te taho iga, Joseph, agaia te rosirosighi nina na lei tivi mai na dikalio. \v 30 Ma gaia Reuben te pulohi oli vaa itadira na lei hoghona ge tangi ngangaraha, me ghaghua, “Na garimane te taho tua igaa ilokana na tuvu. ?Na hava tua ku gonia inau?” \p \v 31 Ma gaira na lei hoghona Joseph tara matea sakai na goat mara lumia nina na pupulu utoutoa tana ghabuna na goat tara matea. \v 32 Keri ge ra lavia vania tamadira na pupulu tara lumia tana ghabu, mara bosa vania, “Na pupulu eni tai sodoa i kokouna na leghai. ?A nina pupulu tua Joseph, agaia sughua?” \p \v 33 Mi tana bona atamadira te vaevanea na pupulu ke, me ghilalaa kalea tua. Ge ghaghua, “Eo, gaia a nina pupulu tua a dalegu Joseph! Na maumanu asi tua te ghalatia matea me ghania. E utuni tua, a Joseph ke, ara ghalati sagisagia tua sokoa!” \v 34 Ma Jacob te rosighi nina lei tivi me pupului nina na tivi ni dikalio. Me daro ni bona te nia dikalio ngangata na dalena. \v 35 A nina binaboli tara tabotabo ngangata ge kara togholuvua, mara mua nia tangomana. Agaia te dikalio pulohi sono, tana bona ke ghaghua, “Inau ku nia mate kolu na dikalio eni nia na dalegu te mate.” Keri ke, Jacob te tangimate so na pukuna na hava te kalea na dalegu Joseph. \p \v 36 Mi tana lei bongi vaghani raini, rana lei vure pelupelu/hunulu/sabiri] tara hunulua tua Joseph vania Potiphar, a nina tinoni nagho a Pharaoh, na vunaghi haba ni Egypt. Potiphar te vunaghiadira na lei malaghi tara righitaonia Pharaoh. \c 38 \s1 Judah maia Tamar \p \v 1 Mi tana bona ni aho te vaghana sono itaeni, Judah te rughuhoru sanira rana lei hoghona me tona va i Adullam me ghaha kolua na mane na ahana Hirah. \v 2 Iga i kakeri te sodoa na vaivine ni Canaan, na dalena vaivine a Shua, me tauna. \v 3 Na vinekama te logho gari me vahua na meomeo mane, ma Judah te holoa nia na meomeo a Er. \v 4 Ma tauna Judah te ghoi vahua sono a sakai na meomeo mane, ma gaia te holoa nia Onan. \v 5 Mi tana bona te ghoi vahua toluni dalena na meomeo mane, agaia te holoa nia Shelah. A Judah ma nina binaboli tara ghahara i Kezib tana niulu vaghana tara vahua i lokana a Shelah. \p \v 6 Mi tana bona te sule dato na dalena kamanagho, a Er, Judah na tamana te padalaghinia nina taulaghi ge ke tauna na vaivine tahula na ahana Tamar. \v 7 Hauva ka, ma Er ke, na tinoni dika tana matana Yahweh, keri ge Yahweh te lavikehaa na volana. \v 8 Ma Judah te bosa vania Onan, na tahina Er, “Na tughamu te mate me mua logho gari. Ko tauna mughua Tamar te vaghaa dida na vetena te bosaa. Na gari kamanagho A Tamar te vahua ke, te vaghaa na gari kamanagho na tughamu.” \p \v 9 Hauva ka, ma Onan te mua liona ge ke vahua me ke loghoa na gari ke mua nina/[lologho tughua gaia oli heghena.] Keri ke, mi tana bona te koli kolua me tonavia a Tamar ke, agaia te soni leaa vamua na utoa nina togotogo tana pari, ge ke bei logho gari na vinekama Tamar, me ke vahua na gari ke vaghaa a dalena hoghona. \v 10 Na hava te gonia, na totobo dika tana matana Yahweh, keri ge a Yahweh te [ghoi] lavia ghua na volana Onan. \p \v 11 Ma Judah te bosa vania na vungona a Tamar, “Ge ko bei ghoi taulaghi gea, mo ko pulohi vamua tana komudira tinamu ma tamamu. Mo ko kabu vaghaa na vaivine mate sasani ighoe koekobe ke sule a Selah na dalegu mane na sosoko, me ke ulaghana na taulaghi ke ge ke ghoi taumu.” Hauva ka, a Judah te mua ghanaghana ngangata ge ke nia te vaghaa te bosa vania, na pukuna vamua te mataghu ge ke bei ghoi gea a Shelah, vaghara rana hoghona too mate tua. Ma Tamar te pulohi tana komuna itadira tinana ma tamana. \p \v 12 Mi murina keri, na tauna Judah te mate. Mi murini na lei bongi ni kabu dikalio, a Judah maia na kulana mane a Hirah, na tinoni ni Adullam, toro tona i Timnah ge koro huli manahara rana tinoni lutu tara palai na vuvuludira nina na lei sheep Judah. \p \v 13 Ma siki sakai te tughunia vania Tamar na tonaana i Timnah a Judah na vungona tana palaani na vuvuludira nina lei sheep. \v 14 Ma gaia Tamar te ghilalaa te sule tua Selah, mara mua hea vaa na kokoe ge ke ghoi mai me ke tauna. Keri ge tughui lei nina tivi ni kabu matesasani, me saroa nia na uluna na tivi tara poloa nia matesasani. Ge sopou tana lilighina na halautu tana rughuhaghena na komu Enaim, te tona vaa i Timnah. \v 15 Ma Judah te vaevanea tana bona te va tona haliu, ge ghanaghana ke, na vaivine rebi, na pukuna te sara nia na tivi tara poloa nia na tivi na uluna. \v 16 Ma Judah te beto ge padalaghi kolua ge ke maturu kolua tana bongi, na pukuna te mua ghilalaa na vaivine ke a Tamar na vungona heghena sono. \p Ma Tamar te ghaghua vania Judah, “?E nigha na rongo ko tabau nia?” \p \v 17 Ma Judah te baubahu nia, me ghaghua, “Inau ku nia vetena vanigho mai sakai na goat dale itadira lei nigua volivoli.” \p Ma Tamar te ghoi ghaghua vania sono, “?Na hava ko heu tua itaeni ge ko patua nia nimua na baubahu, ge ko nia vetena vaniu mai sono na goat dale?” \p \v 18 Ma Judah te huatia me ghaghua, “?Vaghaa keri ke, mana hava te liomu ku hegho?” \p Ma Tamar te bosatughu me ghaghua vania, “E liogu a nimua na gegere ni vaughilala, mana alona, mana totoghona to halaa mai itaeni.” Ma Judah te hea na lei totobo raeni te lioni. Vaho keri ge talana Judah ge ke maturu kolua, mi murina Tamar te logho gari. \v 19 Mi murini soko rakiri ge pulohi tana komuna Tamar, me lavi kehaa na tivi te saoa nia na uluna, me nia pupulu itatana nina lei tivi ni kabu matesasania. \p \v 20 Ma Judah te vetenaa kulana mane a Hirah, na tinoni ni Adullam, ge ke lavia na goat dale me ke vaa hea na vaivine, ge ke lavi olighi vania na lei totobo te diki hea. Hauva ka, ma Hirah te mua sodoa gaia. \v 21 Ma gaia Hirah te huatira na lei mane tara ghanara tana komu keri, “?Ivei ku tangomana na topoana na vinekama rebi te sopou lilighi ni halautu keri?” \p Ma gaira na lei mane tara ghaghua vania, “E taho, ai mua loghoa siki vinekama rebi tana komu eni.” \p \v 22 Ma Hirah te pulohi ta Judah me bosaa vania te mua tangomana tua na topoana i siki pilena tana komu keri, maia na hava na lei mane ni komu tara bosaa vania, ge taho siki rebi tana komu keri. \p \v 23 Ma Judah te ghaghua, “Sania iga me ke [righitaonighi/talugonighi] sono na lei totobo! Iroghita toro mua liona ge rana vure tara kiakia vanighita. Inau tu tabotabo ngangata tua na hea vaa na goat dale, mo ko mua sodoa.” \p \v 24 Mete kaekage ge ke tolu na vula tua i murina keri, na rongorongo te saravia Judah, te logho gari tua Tamar, na vungona, na olilhina na gehegehe ni rebi. \p Ma Judah te ghaeghahe me ghaghua, “Lavi rughuhorua ma kau mate kerea.” \p \v 25 Hauvaa, mi tana bona tara lavi rughuhorua ge kara vaa matea, agaia Tamar te nia vetena vania vaa Judah na vungona na rongorongo, me ghaghua, “Na mane te loghoi na gegere vaughilala mana totoghona raeni ke, na tamana na dalegu. ?Ivei tea, o vaevane ghilalai sono ighoe?” \p \v 26 Ma gaia Judah te ghilala utoi tara nina [na lei totobo], ge ghaghua, “Agaia Tamar te kabu uto maemane vaa vuleu inau, na pukuna tu mua kabu taonia nigua na baubahu ge ku lubatia ge me ke tauna na dalegu a Selah.” Ma Judah te mua ghoi nia maturu kolu a Tamar vuivuni tana bongi keri. \p \v 27 Mi tana bona te sara tua nina bongi ni vahuhu a Tamar, ma gaia te vahuhu baso-ara rua (2) na gari meomeo-mane. \v 28 Mi tana bona ni vahuadira, a sakai tadira te diki hauhorua mai na limana, mana vinekama te gonigoni tana bona te vahuhu te pitia na tivi sisi tara suki kirikiria tana [guruvatu ni] limana na gari te diki horu mai, me ghaghua, “Gaia te diki sivuragha.” \v 29 Hauva ka, mi murina eni, na gari te ghoi logu olia na limana, ma gaia na gari keha te horu mai mara diki vahua. Mana vinekama te gonigoni te vahuhu iga te bosaa, “?Eghua ge o samapolo mo diki sivuragha ighoe?” Mi murina vaho ge ara vatua nia Perez.\f + \fr 38:29 \fk Perez \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “te samapolo.” \f* \v 30 Vaho keri ge sivuragha na gari tara pitia na tivi sisi tara suki kirikiria tana guruvatu ni limana. Mara holoa nia Zerah.\f + \fr 38:30 \fk Zerah \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “labota.” \f* \c 39 \s1 Joseph mana tauna Potiphar \p \v 1 Mi tana bona Joseph maia rana lei vure [pelupelu/hunulu/sabiri] ni kemana Ishmael tara sara tana butunikomu Egypt, a Potiphar e mai pelua Joseph itadira. Agaia sakai tadira na lei mane huhuli a Pharaoh, na vunaghi haba ni Egypt, mana vunaghidira rana malaghai tara righitaonia na vunaghi haba ni Egypt. \v 2 A Yahweh te kabu kolua me vautoa ngangataa haia Joseph tana bona te lutu righitaoni tana valena na vunaghina. \v 3 Potiphar te righi kalea me ghilalaa Yahweh te kabu kolua haia Joseph, me vahea na tangomana tana lei totobo soko te gonighi. \v 4 Ma Potiphar te nia togotogo Joseph, ge ke gonia nina ghairau [heghena], me ke talua Joseph ge ke righitaonighi na valena maia nina na lei lologho soko. \v 5 Vuivuni tana bongi a Potiphar te talua Joseph ge ke righitaonighi na valena maia na lei nina lologho udolu, Yahweh te vautoa Potiphar na pukuna Joseph. Na lei lologho udolu tana valena tara sepalaghi ngangata, maia ghua na hava tara subasuba ta nina leghai. \v 6 Keri ge Potiphar te hea tua na maana Joseph ge ke [goni/righitaoni] udolui tua na lei lologho soko. Tana bona kabu tua igaa Joseph, Potiphar te mua loghoa tua siki [ghanaghana ruarua/gunagunalio] sakai vamua na vata ni vanga [vaghana kara gonia vania] ge ke ghania. \p Ma Joseph te laga me matakage. \v 7 Mi tana lei bongi raeni, na tauna Potiphar te vuivuni na niana gharu a Joseph me nongia ge ke nia maturu kolu. \v 8 Ma Joseph te mua liona te vaghaa, me ghaghua vania, “O ghilalaa sono ighoe, na vunaghigu te taluutuniu tana lei nina lologho ni valena udolu. \v 9 E taho siki sakai iani ke loghoa na maana ni righitaoni au vuleu inau. Me taho ghua siki nina lologho te mua heu na righitaoniani, mi ighoe vamua, na pukuna ighoe ke na tauna. Ivei ke ghaghua ge ku gonia inau na vaa i gehegehe dika vaghana te vaghaa keri? Na gehegehe vaghana keri ke, na palu sule tana matana God.” \p \v 10 Ma gaia na tauna Potiphar te tona haliu sono mughua [tughu bongi], ma Joseph te laga vulea haia sono me tona sania tana bona te kurukurutia. \v 11 Hauva ka, mi ta sakai na dani, tana bona Joseph te lutui na lei lutuna ilokana ni vale, e taho tua siki tinoni ke ghoi ghana kolilia ke dutuvira igaa. \v 12 Ma gaia na tauna Potiphar te mai ta Joseph me tabea pupuluna ge sara mai itatana, me kuruti ngangataa, “Mai mo ko maturu kolikoluu tua!” Ma Joseph te tavasua heghena tana limana, ge tona sania. Mi tana bona te tavasua keha itatana, a nina na pupulu te tavasua keha ghua. Ma gaia na tauna Potiphar te taetabea sono na pupulu tana bona Joseph te sama rughu horu sania na vale. \p \v 13 Mi tana bona na tauna Potiphar te vaevanea me ghilalaa te taetabea sono tana limana nina pupulu Joseph imurina gaia te sama tona tua, \v 14 agaia te vuivuni ni ngangaraha vanira nina ghairau tana valena, me bosa vanira, “Righia! Na seka ni Israel na tauna te [pelu/hola] mai tana valemami ge ke gonia vanighita na dika. Agaia te mai itagua me tabotabo ge ke lotiu, hauva mi nau tu tangi ngangaraha. \v 15 Tana bona te rongovia aeni, gaia te samasaniu, me sania na pupulu i murina.” \p \v 16 Ma gaia na tauna Potiphar te righitaonia sono a nina pupulu Joseph, polo Potiphar te oli mai tana valedira. \v 17 Keri ge na vinekama te tutugua vania nina tutugu, me ghaghua, “Na seka ni Israel to lavia mai tana valeda ge ke lutu vanighita ke, te tabotabo ngangata ge ke lotiu! \v 18 Ge ku tangi ngangaraha ke, gaia te sama rughuhoru, me sania nina pupulu iani!” \s1 Ara lavia Joseph tana vale pipiti \p \v 19 Imurina te rongovia nina tutugu a tauna ke, a Potiphar te rutu ngangata! \v 20 Agaia te lavia Joseph me soni haghea tana vale pipiti, tara talura igaa nina lei tinoni pipiti na vunaghi haba. \v 21 Hauva, Yahweh te kabu kolua sono a Joseph i lokana na vale pipiti, me vautoa, mana tinoni te righitaoni nagho ilokana na vale-pipiti te nia togotogo kolua Joseph. \v 22 Keri ke, na tinoni righitaoni nagho ilokana na vale pipiti te talua Joseph ge ke vunaghidira na lei tinoni pipiti udolu, maia ghua na hava tua ke kale ilokana na vale pipiti. \v 23 Na tinoni righitaoni nagho te mua loghoa siki gunaguna tana hava Josephe te vunaghina, na pukuna Yahweh te kabu kolua me vahea na tangomana tana lei totobo soko te gonighi. \c 40 \s1 Joseph te toghighi na ghanaghana ilokani ara rua na maturubole \p \v 1 Te daro ni bona i murini raeni ke, erua na tinoni nagho toro [lavi dikaa vania/ihutupua/idutupua] Pharaoh. Sakai na vunaghidira rahei tara gonidilaa me vahea na wine a Pharaoh, me ruani na vunaghidira rahei tara gonidilai ghana berete vania Pharaoh. \v 2 Ma Pharaoh te rutu ngangata vanira nina tinoni nagho raeni. \v 3 Ma gaia te soni haghera tana vale pipiti tana vale sulena na vunaghidira rana malaghai tara righitaonia a Pharaoh. Aeni na vale pipiti te ghahaa ghua iga Joseph. \v 4 Agaira tara kabu ilokana na vale-pipiti te daro ni bona pile, mana vunaghidira rana malaghai te hea na maana itatana Joseph ge ke righitaonira. \p \v 5 Mi ta sakai na bongi, tana bona na mane tabe seu/kapu vania Pharaoh maia na mane biti berete toro maturu, rogaia toro sopa maturubole, ma didira na maturubole e sopa kehakeha na ghanaghana ilokani. \v 6 Mi ropoghana tana puipungi, Joseph te righi kalera toro mua reirei togotogodira, \v 7 ge ghaghua vanira, “?Oro ghua ge reirei vaghaghau toro kanoragha tana puipungi taeni?” \p \v 8 Ma rogaira toro bosa tughu vanira, “Tana bongi, iroghai tai loghoi na maturubole, hauva e taho na tinoni igaa ge ke toghiani na hava na ghanaghana ilokani.” \p Ma Joseph te bosatughu, “Na toghiani na ghanaghana i lokani na lei maturubole ke, na lutuna God heghena vamua. Koro bosai vaniu na hava toro sopa righighi ta nimiu maturubole.” \p \v 9 Na mane te taetabe seu/kapu te diki tutugua nina maturubole me ghaghua, “Ta nigua na maturubole, inau tu righia na [alo/ghai tara holoa nia na vaini/vine] te tughuru inaghogu. \v 10 Na alo/vine te loghoi ara tolu na otona, tara vuivuni ni haga mara [vunguvungui ni vuavua/vangagha], me mua hau mara mata na lei vunguvungu ni vuavua. \v 11 Mi nau tu taetabea nina seu/kapu Pharaoh, ge ku lavighi na lei vuavua, mu bita haghei na kokoloni ilokana na seu/kapu mu talua tana limana Pharaoh. \p \v 12 Ma Joseph te ghaghua vania, “Inau tu ghilalaa na ghanaghana ilokana nimua na maturubole. Ara tolu na otooto ke, ara tolu na bongi. \v 13 Ilokani ara tolu na bongi mua itaeni, a Pharaoh ke lavi rughuhorugho tana vale pipiti, me ke ghoi talu pulohigho tana nina vunaghidira rahei tara gonidila me hea na wine. Ge ko ghoi vahea nina seu/kapu vania Pharaoh te vagha te padi tua. \v 14 Mu nongi ngangatagho, tana bona ke talu pulohigho a Pharaoh tana lutumu taonia nina dolo mana veiarovi i vuvungamu ke, ge o talutateu vania Pharaoh, mo ko nongia ge ke lubati horuu sania na vale pipiti eni. \v 15 Nia tara hunuluu mara peluu mai ani sania na butonikomugu, na butonikomudira rana lei vure ni Israel. Mi taeni inau tu mai ghahau iani lokana na vale pipiti, hauva, mi nau tu mua gonia siki totobo dika ge ku nia kabu pipiti.” \p \v 16 Mi tana bona na mane biti berete te ghilalaa na diki maturubole te loghoa na ghanaghana uto te vaghaa keri, agaia te [ghoi] tutugu vania ghua Joseph a nina maturubole, me ghaghua, “Ta nigua na maturubole ke, inau tu righighi ara tolu na kei ni vanga tu hungighi tana ulugu. \v 17 I lokana na kei kokou tu loghoi na vata ni vanga vania [Pharaoh/na vunaghi haba ni Egypt], hauva na lei manu tara lovo mai mara ghani sokoi na lei vanga rakeri i lokana na kei.” \p \v 18 Ma Joseph te ghaghua vania, “Inau ku tughunia vanigho na ghanaghana i lokana nimua na maturubole. Ara tolu na kei ke, ara tolu na bongi. \v 19 Ilokani ara tolu na bongi mua itaeni, a Pharaoh ke pusi kehaa na ulumu/luamu, me ke tari sasaraua na hulimu tana sodu ni ghai tara tughuruvaghinia. Ma rana lei manu kara lovo mai ma kara ghani kehai na lei vinahimu.” \p \v 20 Me tolu na bongi murina keri, na niana togotogo koukolu na bongi tara vahua igaa Pharaoh te kale. Ma gaia te holora mai itatana lei nina mane nagho tana vangakolu/gougonu. Me vetenara na balu tinoni lutu ge ke kara lavi rughuhorura vania mai sania na vale pipiti, na tinoni nagho te taetabera nina seu/kapu mana tinoni biti ghana berete. \v 21 Ma gaia Pharaoh te ghoi talu pulohia na mane te taetabe seu tana lutuna te lutua tana bona te padi. \v 22 Me mua arovia na tinoni biti berete, ge nia vevetena ge kara matera ma kara tari sasaraua na hulina tana sodu ni ghai, te vaghaa tua na hava a Joseph te diki bosadila tua. \v 23 Sakai manaa te vagha keri, nina mane te taetabe seu/kapu a Pharaoh te nia ponolio kasila tua a Joseph, me mua tangomana tua ge ke ghoi ghanaghana kalea. \c 41 \s1 Joseph te toghiani na ghanaghana ilokani nina lei maturubole a Pharaoh \p \v 1 I murini erua na niulu, Pharaoh te maturubolea te tughuru agaia i lilighina na beti tina Nile. \v 2 Ta nina maturu bole, te righighi ara vitu na buluka korukoru mara utouto lee, tara vaa [puaka] dato mai tana beti tina mara vangavanga buburu lilighina na ade. \v 3 Mana ara vitu ghua na buluka keha tara ghoi pukuna dato mai tana beti tina sule, hauva ka, mara sighere mana hulilee. Na lei buluka sighere tara sakutua tona mara tughuru lilighidira ara vitu na buluka korukoru. \v 4 Keri ge, rana buluka sighere tara ghani sokora rana buluka korukoru. Mi murini Pharaoh (pharaoh) te righi sokoi na lei totobo raeni, agaia te rarai dato. \p \v 5 Mete mua daro ni bona i murina eni, Pharaoh te ghoi maturu me ghoi righia sono a ruani na maturubole. Tana maturubole eni, agaia te righighi ara vitu na vunguvungu ni koni ta sakai vamua na puku, mana vavangani tara marabu mara utouto lee. \v 6 Ma mua hau mua ghoi puaka mai sono ara vitu na vunguvungu ni koni igaa tana puku ia sono keri. Hauva ka, rana vunguvungu kiri raeni ke, ara pororosi mana ghurighuri ni ara te nira mara maluhoru. \v 7 Ma rana vunguvungu pororosi tara sonomighi rana lei vunguvungu korukoru tara marabu mara utoutora lee. Ma Pharaoh te ghoi rarai sono vaho, ge ghanaghana kalea na hava te righia ke, te maturubole. \p \v 8 Mi tana bona Pharaoh te ghanaghana taotanonia, tana roropoghana, agaia te ghanaghana ngangataa na hava na ghanaghana i lokani na lei maturubole te righia. Ge holora na lei mane tara logho tidalo ni liliuani na lei totobo ge kara vatei haeharegha, maira na lei vure manaha i lokana Egypt talighu ge tutugua vanira nina lei maturubole. Hauva taho siki sakai te toghiani na ghanaghana ilokani. \p \v 9 Ma vaho ge a nina mane te taetabe seu/kapu na vunaghi haba te kokoe dato me ghaghua, “Itaeni vaho ge ghanaghana olia nigua na liobea. \v 10 Tana lei bona te padi ka, to rutu vanighai inau maia na mane nagho ni biti berete, mo talughai tana vale pipiti, ilokana na vale sulena na vunaghidira rana malaghai. \v 11 Ta sakai na bongi, toro maturu moro sopa maturubole, ma didira na maturubole e sopa kehakeha na ghanaghana ilokani. \v 12 Moro sopa tutugui nimami na maturubole vania na garimane ni Israel te a nina na ghairau vania na vunaghidira rana malaghai. Ma gaia te bosai vanighai na ghanaghana i lokani. \v 13 Mara kale udolu na lei totobo te bosai vanighai ge kara kale. Inau to talu oliu tana lutugu nimua na mane te taetabe seu/kapu, mana mane nagho ni biti berete tara pusia na uluna mara tari sasara na hulina tana ghai [tara ghelivaghinia tua].” \p \v 14 Keri ke, a Pharaoh te vetenara vania Joseph, ma gaira tara nina vamua tua na vaa holaana mai tana vale pipiti. Ma gaia Joseph te mina vamua me [sarakehaa/daraa] na ghumina me tughui na tivi te haghelighi, ge haghe me va tughuru tana matana Pharaoh. \v 15 Ma gaia Pharaoh te ghaghua vania Joseph, “Inau te maturubole i bongi [tana bongi], me taho siki sakai itadira na lei tinoni raeni ke [tughuhia/toghia] vaniu na ghanaghana ilokani. Hauva ka, mu rongovia ke, mo ko tangomana na toghiani na lei maturubole.” \p \v 16 Ma Joseph te bosatughu vania Pharaoh, me ghaghua, “E au vulea nigua na maana na goniana te vaghaa eni, hauva, ma God ke bosai vanigho na ghanaghana ilokani, me ke hegho na togholuvu ta nimua na ghanaghana ruarua.” \p \v 17 Ge a Pharaoh te tutugua vania Joseph na maturubole, me ghaghua, “Inau tu tughuru tana lilighina na beti tina sule Nile. \v 18 E mua hau vasoo ka, ara vitu na buluka korukoru maia tara utoutoa lee tara puaka dato mai tana beti tina, mara vuivunia na vanga buburu tana [lilighi/dike] ni beti. \v 19 Mara ghoi puaka dato mai sono tana beti tina sule ara vitu na buluka keha. Na buluka kiri raeni ke ara too sighere mara hulilee vamua - tu mua righia mua siki maumanu ke reirei dikana vaghara ilokana Egypt talighu. \v 20 Rana buluka sighere mete dika ka reireidira tara ghani sokora ara vitu na buluka korukoru tara diki puaka mai tana beti tina sule. \v 21 Mi murina rana buluka sighere tara ghani sokora rana buluka korukoru, agaira rana buluka sighere tara sighere mara hulilee vaghara sono tana bona te padi. Mi murini tu righighi raeni, inau tu rarai dato. \p \v 22 “Me pile bona vasoo imurina ka, mu ghoi righia sakai na maturubole sono. Tana maturubole ia eni ke, tu righighi ara vitu na vunguvungu ni koni ta sakai vamua ni puku tara too vatoro maira sulelee. \v 23 Mi tana puku ia sono keri, tara ghoi puaka mai ara vitu na vunguvungu ni koni tara pororosi, mana ghurighuri ni ara te nira mara maluhoru. \v 24 Ma rana vunguvungu pororosi tara sonomira rana vunguvungu tara vatoro mara utoutoa lee. Inau tu tutugui vanira nigua na lei vure tara [manaha/loghoi na lei tidalo ni liliuani na lei totobo ge kara vatei haeharegha], me taho tua siki sakai tadira ke tangomana na bosaana vaniagu siki ghanaghana ilokana rana maturubole.” \p \v 25 Ma Joseph te bosa vania Pharaoh, “Agaira udolu ara rua na maturubole toro loghoi sakai na vata ni ghanaghana vamua. A God te bosadilaa vanigho na hava ke gonia tana lei niulu kara mai. \v 26 A gaighi ara vitu na buluka korukoru maira ara vitu na vunguvungu ni koni tara vatoro mara sule ke, ara vitu na niulu ni lologho vanga, na niulu ni siosio mana baobaore. \v 27 Ra vitu na buluka sighere mana vunguvungu ni koni pororosi maia ara sesebe ke, ra vitu na niulu ni vitolo mana ngengere. \v 28 Tana lei niulu kara mai inagho kara kale na lei ghanaghana raeni taonia na hava tu bosaa vanigho itaeni, na pukuna a God te talutatea vanigho na hava ke [dutu] gonia. \v 29 A gaighi ara vitu na niulu kara mai nagho raini ke, a gaighi na lei niulu ni [lologho vanga/siosio koni] i Egypt talighu. \v 30 Hauva ka, mai murini ara vitu na niulu ni siosio ke, ara vitu na niulu ni vitolo pana ngengere. Ma rana vure tara ponolio na lei niulu ni lologho na pukuna na ngengere te sule ngangata me ke dikalai na lei komu i Egypt talighu. \v 31 Eo, na ngengere vaghana eni, ke dika ngangata, me ke nighita ma ka mua ghanaghana oliani na lei niulu te uto. \v 32 Na lei totobo raeni kara kalei [utuni sughua/mughua] na pukuna God te tughunitatea vanigho na rongorongo eni tana erua na maturubole, me ke mua daro ni bona me ke nighi ge kara kale. \p \v 33 “Age Vunaghi haba, a nigua na ghanaghana ke, ko kenea siki sakai te manaha au vule tua i Egypt talighu mo ko talua ge ke vunaghina na talugoni vania na butonikomu i Egypt talighu. \v 34 Age Pharaoh, lubatigho ge ko [vilira/taludatora] na balu vure nagho i lokana Egypt talighu, ma kara vahikolui [a sakai na lima/limani] (1/5) tana vunguvungu udolu kara [sioi/siosioi] lokani ara vitu na lei niulu ni [lologho vanga/siosio koni.] \v 35 Ke vetenara ge kara vahikolui na lei vanga mana koni i lokana ara vitu na lei niulu ni uto tana vanga, ma kara talugoni toghoi tana lei vale ni talugoni/baore nia nimua na maana, ma kara righitaonighi keri ge ka logho vanga tana lei komu sule i lokana Egypt. \v 36 Na samalaghi ia mughua keri, ge ka loghoa na vanga te manani ge ka ghanighi tana bona kara sara mai ara vitu na niulu ni ngengere. Keri ke, rana vure ni Egypt te mua matea tana vahola ni ngengere. \s1 Pharaoh te talua Joseph ge ke vunaghi pungisia Egypt \p \v 37 A Pharaoh maira na lei mane huhuli tara holopangotia nina ghanaghana Joseph te bosaa vanira. \v 38 Mi tana bona tara detea ahei sughua te manana ge ke lutua na lutu vaghana ke, a gaia Pharaoh heghena te huatira me ghaghua, “?Ahei ke lutu utoa na lutu eni vulea Joseph? Agaia na tinoni te vonughi utunia nina tarunga God.” \p \v 39 Ma Pharaoh te bosa vania Joseph, me ghaghua, “Ma God te tughunitatei vanigho na ghanaghana ilokani na lei maturubole ke, keri ke, ighoe tua na tinoni to manaha au vule ngangata itaeni iani Egypt talighu. \v 40 Inau tu viligho itaeni ge ko taghaoa na samalaghi eni. Ighoe tua ko vunaghini nigua na lei lologho mo ko padalaghinira nigua na lei vure udolu. Mi nau heghegu vamua ge ku loghoa na maana ni vunaghi te haba vulea nimua na maana ighoe. \p \v 41 Ma Pharaoh te ghoi ghaghua vania Joseph, “Inau tu viligho mu talugho ge ko righitaonia na butunikomu Egypt talighu.” \v 42 Keri vaho ge talua nina papada/ringi ni vaughilala heghena tana gigirina Joseph te vaghaa na vaughilalana nina malei haba. Me pupulua nia na lei tivi tara utoutoa lee, me talua ghua na ghalolua ni gold tana luana. \v 43 Ge talua Joseph ge ke haehaghe tana taitakiro ni tinoni haba te sasaraua gaia oli heghena, mi vei tua ke tona vaa ilokana Egypt talighu ke, nina rana kisumate ke ghaeghahe me ke ghaghua, “Tualaghi tuturu horu!” Keri ke, a Pharaoh te talua tua Joseph ge ke haba pungisia Egypt talighu. \p \v 44 Ma Pharaoh te ghoi ghaghua vania sono a Joseph, “Inau tua na vunaghi haba, me taho siki sakai ge ke gonia siki totobo i lokana Egypt talighu, ke vaghaa ko mua talana ighoe.” \v 45 Ge agaia Pharaoh te tughua na ahana Joseph, me ghoi holoa nia Zaphenath-paneah,\f + \fr 41:45 \fk Zaphenath-paneah \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “God te bosa me vola.” \f* me hea na tahula tara holoa nia Asenath, ge ke tauna. Agaia na dalena vaivine a Potiphera, na mane sukaghi ni Heliopolis.\f + \fr 41:45 \fk Heliopolis \ft Erua na ahana ke, “On.” \f* Ma Joseph te vunaghi pungisia tua Egypt talighu. \p \v 46 A Joseph te haghe tana lutu vaniaana Pharaoh tana bona te saravia tua te tolu hangavulu (30) na niuluna. Mi tana bona Joseph te rughuhoru sania Pharaoh ke, agaia te tona kolili ni vaevane i lokana Egypt talighu. \v 47 Me utuni sughua, i lokani ara vitu na niulu ni uto raeni, na lei subasuba ilokana Egypt talighu tara vavangagha uto. \v 48 Mi lokani na lei niulu rakiri ke, a Joseph te lavighi na pileni tana lei subasuba soko talighutia Egypt, me baorei tana lei komu sule dutuvia mai. \v 49 I murini ara vitu na niulu ni uto, na lei vale ni baobaore tara vonu mara katakata mara mua malagha tua. Ara too suba au vule na lei koni/vanga, vaghaa tua na suboni na saghalea tana saravahale, keri ge na lei vure kara mua tangomana na padangiani ara ngiha gaighi udolu. \p \v 50 I lokana na lei bonabona raeni inaghona ge sara mai na vuivuni ni niulu ni vitolo pana ngengere, a Joseph ma tauna Asenath, na dalena vaivine a Potiphera na mane sukaghi ni Heliopolis (Heliopolis) toro vahura tua erua na daledira mane. \v 51 A Joseph te holoa nia Manasseh\f + \fr 41:51 \fk Manasseh \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “te ponolio.” \f* na kamanagho, na pukuna te ghaghua, “A God te niu keri ge u nighi ponolio nigua na lei vahola maira nina binaboli a tamagu.” \v 52 Me holoa nia Ephraim \f + \fr 41:52 \fk Ephraim \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “te loghoi subo na dalena.” \f*eruani na dalena, te ghaghua, “A God te neu keri ge u vaivarigha tana butunikomu ni vahaghitailiagu eni.” \p \v 53 Ara vitu na niulu ni lologho vanga tara soko tua. \v 54 Ara vitu na lei niulu ni vitolo mana ngengere tara vuivuni tua, taonia te vagha Joseph te diki bosaa tua. Na ngengere ghua tana lei butonikomu talighutia Egypt, hauva ka, mara subo au vule na vanga i lokana na lei vale ni baobaore i Egypt. \v 55 I lokana Egypt talighu, na lei vure udolu tara nia vahaghitaili tua na vitolo. Mara nongi ngangataa Pharaoh ge ke hera na vanga, ma Pharaoh te ghaghua vanira, “Kau tona ma kau padapada vania Joseph, ma kau goni taonia na hava te bosaa vanighau.” \v 56 Ma nia na ngengere te sule ngangata tana lei komu talighutia Egypt talighu, a Joseph te hangavighi na lei vale ni baobaore me sabirighi na lei [vuavua ni koni/vanga] vanira na lei vure ni Egypt. \v 57 Mana lei vure tana lei butonikomu talighutia Egypt tara mai i Egypt, ge kara mai pelu vangavanga na pukuna na ngengere te sule ngangata ilokana na maramana talighu. \c 42 \s1 Na lei hoghona Joseph tara tona i Egypt ge kara pelu vanga \p \v 1 Mi tana bona Jacob te rongovia te ghanaa sono na koni/vanga i Egypt, agaia te bosa vanira lei dalena ma ghaghua, “?Ivei te ghaghua ge au tughuru kolili mau sopa vaevane heghemiu? \v 2 U rongo me ghanaa sono na koni/vanga i Egypt. Kau [sughi/tona va] ma kau pelui vanighita mai na balu koni/vanga inaghona ge ka nia mate udolu na vitolo.” \p \v 3 Keri ge, agaira ara hangavulu na lei hoghona/tughana Joseph, tara diki itatana gaia tara [sughi/tona va] i Egypt na vaa pelu koni/vanga. \v 4 A Jacob ke mua lubatia Benjamin na tahina Joseph ge ke tona kolura, na pukuna te mataghu siki totobo te mua uto ke kalea. \v 5 Ma gaira na lei dalena Jacob kolura na balu vure keha ghua tara sara Egypt na pelu vanga, na pukuna na ngengere te torora ghua tua rana vure ni Canaan. \p \v 6 Mi tana lei bongi rakiri a Joseph te haba pungisia Egypt talighu (te governor), me logho maanana na hunuluani na lei koni/vanga. Keri ke, na lei hoghona tara mai poghotao tana matana. \v 7 Mi tana bona vaghana tua eni, a Joseph te vaevane ghilalara tua tara hoghona, ma gaia te vaghaa sono na tinoni keha itadira. Me kokoe ruturutu vanira, me ghaghua, “[?Na vure ni vei ighau?/?Ivei tau butu mai, ighau?]” \p Ma gaira tara bosa tughu vania mara ghaghua, ‘Ighai ke, na vure ni Canaan. Ighai tai mai ge kai pelu koni/vanga.” \p \v 8 Sakai vamua Joseph te vaevane ghilalara sono tara hoghona tua agaira, ma gaira na lei hoghona tara mua vaevane ghilalaa Joseph. \v 9 Ma Joseph te ghoi ghanaghana olia nina maturubole tara subo ngangata tua na niulu te padi. Me ghaghua vanira, “Ighau rana sigho! Tau mai ge au vaevane popoloa ivei te ghaghua na luguna na komumami!” \p \v 10 Ma gaira tara ngangaraha vania, mara ghaghua, “Aghe ighoe a nimami na maghutu, e taho. Ighai tai mai ge kai pelu vanga vamua. \v 11 Ighai ke, na lei tamahoghoni vamua, maia tai mua na lei tinoni sorisori. Aghe na haba, ighai tai mua rana vure sigho!” \p \v 12 Ma Joseph te hughuhughura sono, me ghaghua, “Taho! Ighau tau ge kau kene sodoa ivei te ia na dikalaamami na ngengere.” \p \v 13 Ma gaira tara ghaghua vania, “Aghe vunaghi, ighai ke, ara hangavulu rua (12) na lei tamahoghoni vamua, ma tamamami ke ghaha tana butonikomu i Canaan sono. Mana hoghomami na sosoko te kabu kolia sono a tamamami tana komu itaeni, ma sakai na hoghomami te mate tua.” \p \v 14 Ma Joseph te hughuhughu ngangatara sono, me ghaghua, “Te vaghaa tu bosaa vanighau tua, ighau ke, rana sigho. \v 15 Inau ku nia na kene taonina a nimiu na tutugu te utuni. Inau tu baubahu tana volana Pharaoh, kau mua rughuhoru sania iani Egypt koekobe kau lavia mai hoghomiu na sosoko. \v 16 Sakai tamiu ke tona me ke lavia mai a hoghomiu mi ghau na balu ku righitaonighau sono tana vale pipiti, keri ge ku kene sodoa na utunina pana kikona nimiu na tutugu. Ma ge ke tatelaghinia tau mua loghoa siki hoghomiu na sosoko ke, vaho ge ku ghilalaa tau rana sigho.” \v 17 Keri ge agaia te talura tana vale pipiti e tolu na bongi udolu. \p \v 18 Mi tana toluni na bongi, Joseph te bosa vanira, “Inau ke na tinoni tu nia kikinima haia God. Ma ge kau goni taonia na hava tu bosaa vanighau ke, igevaa kau vola. \v 19 Ke vagha ighau rana vure tara maemane ke, lubatia asakai vamua itamiu ke ghaha olia tana vale pipiti. Mi ghau udolu na balu kau nighi pulohi tana komumiu kolui na lei vanga vanira nimiu na binaboli. \v 20 Keri ge kau holaa mai itagua na hoghomiu sosoko. Tana bona eni, inau ku ghilalaa, au nia kokoe vaniu na utuni pe taho. Ge ke utunimiu ke, inau ku mua mateghau.” Ma gaira na lei hoghona tara lavipangotia te vaghaa. \p \v 21 Ma gaira tara sopa kokoe heghedira, mara ghaghua, “Aeni te kaleghita na totoro eni na pukuna na hava ta gonia vania Joseph tana bona te padi. Ighita ta sopa righia nina dikalio mana vahaghitaili, ma rongovia nina lei nongi kukuruti, hauvaa, mi ghita ta mua rongovi arovia. Mughua ge mai sodoghita na vahola eni.” \p \v 22 Ma Reuben te huatira ma ghaghua, “?Ivei te ghaghua, u mua bosaa vanighau ge ka bei gonia vania te vaghaa? Hauva ka, mau mua rongoviu. Igevaa ka mate ighita na pukuna ta matea gaia na hoghoda Joseph.” \p \v 23 Ma gaira tara mua ghilalaa Joseph te rongovi ghilalaa sono na hava tara bosa, na pukuna gaia te kokoe vanira tana leu te keha, ma siki sakai keha te kokoe vanira tana leudira tughua gaia. \v 24 Ma Joseph te sania na voki tara ghahara, ge tangi. Tana bona te beto, gaia te ghoi oli-mai tadira, me ghoi kokoe kolura. Ge vilia tua a Simeon itadira, mara pitia tana matadira na lei hoghona. \p \v 25 Ma Joseph te vetenara nina tinoni lutu ge kara vonughighi didira na lei sopa kirisa na lei hoghona nia na koni/vanga, ma kara taluolighi sopa didira rongo tara nighi pelu ta didira sopa kirisa. Me bosa ghua ge kara vahea na vanga kara ghanighi tana halautu tana bona kara pulohi. \v 26 Na lei hoghona tara kuikutighi/[Ma gaira tara tali] didira na lei kirisa ni koni/vanga i vuvungani sopa didira na lei donkey, mara pulohi tana komudira. \p \v 27 Mi tana bona tara beto ge kara maturu tana halautu tana komudira, sakai tadira te hangavia nina kirisa ge ke lavighi na balu vuavua ni koni me ke kutira na lei donkey, ma gaia te righi sodoi sono nina rongo ilokana nina kirisa. \v 28 Agaia te holora na lei hoghona me ghaghua vanira, “Kau righia mai! A nigua na lei rongo sono raeni ilokana nigua na kirisa.” Ma gaira udolu te vonughira na mataghu mara sopa kokoe heghedira, “?Na hava vaho tua te kabaria vanighita God ighita?” \p \v 29 Mi tana bona gaira tara sara tana tamadira Jacob tana butonikomu i Canaan, tara tutugui vania na lei totobo tara kale i vuvungadira. \v 30 Mara ghaghua vania, “Na mane te vunaghi pungisia na butonikomu i Egypt talighu te too kokoe rutu vanighai. Agaia te lavihahighai, te ghanaghana gaia tai vure sigho mara vaevane popoloani na lei totobo ilokana na butonikomu Egypt. \v 31 Hauvaa, ighai tai bosa vania mi ghaghua, ‘Ighai tai puku ni tinoni utuni vamua! Maia tai mua rana sigho! \v 32 Ighai ke, ara hangavulu rua na tamahoghoni vamua, na lei dalena sakai vamua na mane. Asakai na hoghomami te mate, mana hoghomami na gari sosoko te kabu kolura sono a tamamami tana komumami tana butonikomu i Canaan.’ \p \v 33 “Ma gaia na mane huhuli/haba te bosa tughu, ‘Aeni na hava ku gonia ge ku kene sodoa tua na lei tinoni maemane sughua. Kau sania vaniu a sakai na hoghomiu iani, ma kau lavighi na lei [vuavua ni koni/vanga] vanira nimiu na binaboli ma kau pulohi tana komumiu. \v 34 Ma kau holaa vaniu mai hoghomiu na sosoko tana bona kau pulohi mai. Keri ge ku ghilalaa tau rana vure maemane, mau mua rana sigho. Mu ku lubatia vanighau na hoghomiu, ma kau mai talau sono ke vaghaa ke liomiu na mai pelu vuavua ni koni/vanga.’” \p \v 35 Tana bona tara sopa kovalai didira na lei kirisa ni koni/vanga, agaira tara sopa righighi sopa didira kirisa pile ni rongo tara nighi pelu tua i vuvungani na lei koni/vanga. Mi tana bona tara righighi na lei rongo, na mataghu te sopa vonughira, me vaghaa ghua na tamadira. \v 36 Ma tamadira Jacob te ghaghua vanira, “Ighau tau [peneu/lavipolo vaniu] na lei dalemu! Joseph te mate, Simeon te ghoi tona keha, mi ghau tau ghoi liona na laviana Benjamin. Inau tu vahaghitaili na pukuna na lei totobo soko raeni tara kale vamua i vuvungagu!” \p \v 37 Ma Reuben te ghaghua vania tamana Jacob, “Ge ku mua laviolia vanigho mai Benjamin ke, ko matera erua na dalegu ke vaghaa ke liomu. Inau ku nia kaukauli na righitaoniana Benjamin.” \p \v 38 Ma Jacob te ghaghua vanira, “Na dalegu Benjamin ke mua nighau udukolu horu i Egypt, nia na pukuna a hoghona Joseph te mate tua, ma gaia heghena vamua te ghana olia ta tinana te vahura rogaira. Ge ke va kalea siki totobo tana bona ke nighau udukolu ke, inau na manerau mi gevaa na dikalio [kau laviu] vamua ku nia mate.” \c 43 \s1 Na lei tamahoghoni tara ghoi pulohi Egypt \p \v 1 Mana ngengere te tona haliu sono ilokana Canaan talighu. \v 2 Mi tana bona nina binaboli Jacob te ghanighi soko ghadira na lei koni/vanga tara va pelui mai tua i Egypt, A Jacob te ghoi ghaghua vanira na lei dalena, “Kau ghoi tona ghua i Egypt, ma kau vaa pelui vanighita mai na vanga/koni.” \p \v 3 Ma Judah te ghaghua vania tamana, “Na mane huhuli Egypt te bosaa vanighai ge kai mua ghoi righi matana ke vaghaa kai mua lavia vania vaa Benjamin. \v 4 Ma ge ko lubatia sono Benjamin ge ke mai kolughai ke, ma kai ghoi [sughi/tona] sono na va pelu vanga. \v 5 Kai mua tona, ke vaghaa ko mua lubatia Benjamin na tona koluamami. Ko ghanaghanaolia na hava te bosaa vanighai na mane huhuli, ‘Kara mua talamiu tua ge kau mai righi matagu ke taho hoghomiu na sosoko itamiu.’” \p \v 6 Ma tamadira, a Jacob te hughuhughura sono me ghaghua, “?Ivei vaho tua te vaghaa na vahaghitaili vaghana tua gonia vaniu, ge au tughunia vania tau loghoa sono a sakai na hoghomiu?” \p \v 7 Ma gaira tara bosatughu, “Agaia na mane huhuli te huati taotaonighai nia dida na binaboli. E liona ngangata na ghilalaana te vola sono a tamamami pe taho, me huatighai nia ghua tai loghoa sono a sakai na hoghomami pe taho. Keri ge ai tughunia vania. ?Ivei te ghaghua ge kai tangomana na ghilalaana ge ke bosa vanighai, ‘Au lavia mai sono hoghomiu iani?’” \p \v 8 Ma Judah te ghaghua vania tamana, “Ko lubatia vaniu na garimane, ma kai tona tua ighai, keri ge ighai, mi ghoe ghua maira na lei dalemami rana lei gari pile udolu ka mua nia mate na vitolo. \v 9 Inau heghegu tua ku nia vavaita na volana Benjamin, mi nau tua ku nia kaukauli kasila na huhuru ge ke mua laviolia vanigho mai. \v 10 Ge ke mua mo toghai nia na hoveana Benjamin ke, me rua tughuru ni tona olioli tua itaeni ighai.” \p \v 11 Ma tamadira Jacob te bosa vanira, “Ge ka mua tangomana tua na tughuru pungisiana ke, kau gonia vamua te vaghaa eni. Kau hogho nighi ta nimiu na kirisa na lei totobo tara utoutoa lee ilokana na butonikomu i Canaan. Ma kau holai vania na mane huhuli vaghai a nimiu na dolo vaniana, na balm,\f + \fr 43:11 \fk balm \ft Na vuavua ni vatei dali pae. \f* na kokolo ni midua, na lei vata ni vanga uruurua, a myrrh, na lei ghadogha mana ngali\f + \fr 43:11 \fk ghadogha mana ngali \ft Tana leu ni Jew tara holoa nia pistachio, ma almond. \f*. \v 12 Kau holai na lei rongo tau sodoi sono ilokani lei nimiu sopa kirisa, ma kau holai ghua te vaghai na suboni ma kau padangi kolui nighi, na pukuna, sogea ara talu hahighi ilokani lei nimiu na kirisa. \v 13 Ma kau lavia hoghomiu a Benjamin ma kau pulohi tana mane huhuli. \v 14 A God puku ni maana ke va heghau na veiarovi tana bona kau na righi matana na mane huhuli, ge ke lubatia vanighau Simeon, me ke nia vetena pulohi mai a Benjamin. Ma ge mu ku nia hohola na niana dikalio na mateadira rana dalegu ke, me ke ghaghua tua igaa.” \p \v 15 Ma gaira tara lavia Benjamin maighi didira na lei dolo, maighi ghua na lei rongo tara vaghai sono ghua a suboni tara laviolighi mai ta didira na lei sopa kirisa maighi gaighi tara laviolighi mai mara mina tua mara tona i Egypt. Igaa tara va tatera heghedira vania Joseph. \v 16 Mi tana bona Joseph te vaevanea Benjamin te mai kolura, agaia te ghaghua vania na vunaghina na valena, “Na lei mane raeni ke, kara vanga koluu tana danikama taeni. Ko lavi haghera na valegu mo ko gonidilaa na vanga sule na vatei vanga koluadira. \v 17 Mana mane te vunaghina na valena Joseph te gonia na hava Joseph te bosaa vania, me lavi haghera tana vale sulena Joseph. \p \v 18 Na mataghu sule te sodora tana bona tara righia ivei tara lavira vaa igaa. Ma gaira tara sopa ghanaghana heghedira, “Aeni na pukuna na lei rongo tara talu pulohighi ilokani dida na lei kirisa tana bosa ta pulohi. Agaia te ghanaghana ge ke lotighita te vaghaa rana tinoni gito, me ke pitighita vaghaghita na tinoni seka, me ke holai ghua dida na lei donkey.” \s1 Na vanga koukolu tana valena sule Joseph \p \v 19 Tana bona na lei tamahoghoni tara sara mua tana mataula haghena na vale sulena Joseph ke, mara tona tahaliu vaa tua itatana na mane te vunaghina na vale. \v 20 Mara ghaghua vania, “Vunaghi, i murina na diki maiamami iani na pelu vanga ka, \v 21 mi tana bona tai pulohi tana komu, ighai tai beto tana halautu na pukuna te bongi tua, mai sopa hagavaghi nimami na lei kirisa mai sodoi na lei rongo tai nighi pelu tua tara ghanai sono. A gaighi raeni tai lavi pulohighi mai. \v 22 Ai sopa lavi rongo mai sono ighai na vatei pelu koni/vanga tana maiamami eni. Ai mua ghilalaa ivei te ghaghua ge ara ghana pulohighi sono na rongo raeni ilokani nimami na lei sopa kirisa.” \p \v 23 Mana vunaghina na valena Joseph, te ghaghua vanira, “Kau kabu (beto/hodo) vamua, bei nia ghaghua gea. A nimiu na God, te didira na God na lei kukuamiu/vaivarimiu, sogea te talui igaa ilokani nimiu na sopa sopa kirisa. Ighai tai lavighi sono nimiu na rongo tau nighi pelu.” Keri ge lubatia Simeon tana vale pipiti, me lavihorua vanira mai. \p \v 24 Ma gaia te hulira rana lei tamahoghoni vaa ilokana na vale sulena Joseph, mara hera na beti ni apoani na tuadira, mana lei vanga ge kara kutira didira na lei donkey. \v 25 Me bosaa vanira ge kara vanga dani tana vale eni, keri ke, ma gaira tara gonidilai didira sopa dolo vania Joseph ge kara hea tana oliana mai tana danikama. \p \v 26 Mi tana bona te sara haghe mai a Joseph, agaira tara sopa hea didira dolo, mara tualaghi tuturu horu kikinima vania inaghona tana matana. \v 27 Ma gaia Joseph te huatira nia ivei sono te ghaghua na kabuadira, ge ghaghua vanira ghua, “?Ivei sono te ghaghua tamamiu, na tonikama tau bosa vaniu tana bona te padi, e vola sono pe taho?” \p \v 28 Ma gaira tara ghaghua vania, “E vola uto sono.” Ge ara ghoi tualaghi tuturu kikinima vania. \p \v 29 Mi tana bona Joseph te vaevanea vaa a hoghona a Benjamin, agaia te huatira me ghaghua, “?Agaia tua eni hoghomiu na pile/sosoko tau bosaa vaniu?” Ge ghaghua vania Benjamin, “Aghe a dalegu, a God ke vahegho nina lei sonihalavu.” \v 30 Ma Joseph te vonughia na dolo nia na hoghona, me dutuvia ge ke tangi, keri ge mina rughuhoru sanira, mu vaa haghe tana vokina me vaa tangi ilokana. \v 31 Murina te tangi soko, ge sani rana matana mu mamahai soko, ge ghoi mai itadira na lei hoghona, me patua heghena sono. Me bosa vania nina tinoni ni lutu vanga, “Ge ko holai mai na lei vanga.” \p \v 32 Joseph te sopou ni vanga heghena ta nina bela ni vanga, mara kutira na lei hoghona tana bela ni vanga keha. Rana lei vure ni Egypt tara sopoudira tana bela ni vanga heghedira na pukuna tara nira sika rana Israel, mara mua liona na vanga koluadira. \v 33 Ma Joseph te tughunia vanira na lei hoghona ivei kara sopa sopou mara sopa hare, na pukuna te sopa sopou laghinia taonia sopa niuludira, vuivuni tana diki me sosoko tana vahuhu sosokoana. \v 34 Na ghadira na vanga tara holaa/seni vanira mai ta nina bela ni vanga Joseph. Ma ghana vanga Benjamin te sule vulei ghadira gaira na lei hoghona udolu, e lima na tughuru ni sulena. Ma gaira udolu tara vanga mara inu tatavahale kolua Joseph. \c 44 \s1 Joseph te tabotabora rana hoghona \p \v 1 Tana bona tara gonidila ni pulohi na lei hoghona, Joseph te bosa vania na mane te vunaghi pungisighi nina lei lologho ni valena, me ghaghua vania, “Hoghonighi didira sopa kirisa mai na koni/vanga ma kara vonu, ke manadira ge kara sopa holai. Mo ko taluolighi didira sopa rongo tara sopa nighi pelu ilokani didira na lei kirisa. \v 2 Mo ko talua nigua na kapu silver ilokana nina kirisa a hoghodira na sosoko, mo talukolua nia nina na lei rongo te nighi pelu koni/vanga.” Mana mane te vunaghina na valena Joseph te goni taonia na hava Joseph te bosaa vania. \p \v 3 Na lei tamahoghoni tara rarai dato tona labota mua, mara rughuhoru [tughuru] ni tona ge kara pulohi tana komudira, nira didira na lei donkey tara sopa ludangighi. \v 4 Mi tana bona tara rughuhoru sania na komu sule, Joseph te ghaghua vania te vunaghina na valena, “Ko sama taonira mo ko betora. Ko huatira, ‘?Ivei te ghaghua ge au peluolia nia na dika na lei gehegeheni dolo? \v 5 ?Na hava tau ghanaghanaa ge au gitoa nina kapu silver na vunaghigu? Agaia na kapu keri ke te hangaa ge ke ghilala kabu me ke diki bosadilai na lei totobo kara kale tana lei bongi sara mai inagho. Ighau tau gonia na hahi sule!’” \p \v 6 Ma gaia te sodora me bosai vanira nia na hava Joseph te bosa vania. \v 7 Ma gaira na lei tamahoghoni tara bosatughu vania mara ghaghua, “?Vunaghi, na hava na totobo ia to bosaa? Ighai tai papari vanigho, ge kai mua gonia siki totobo te vaghaa. \v 8 [Ko ghilala tai laviolighi mai na lei rongo tai sodoi ilokani nimami na lei kirisa tana bona te padi! ?Na hava na pukuna ge kai gitoi na silver pana gold tana valena na vunaghimu? \v 9 Ge ko sodoa ilokana nina kirisa siki sakai itamami na kapu ke, sania na tinoni keri me ke mate. Mi ghai udolu na balu kai nina seka na vunaghimu tana lei bongi ni volamami.” \p \v 10 Mana mane te vunaghina na valena Joseph te bosa tughu me ghaghua, “E maemane sono, agaia vamua na tinoni te lavia na kapu ke vaghaa na seka. Mi ghau udolu na balu ge kau tatavahale.” \v 11 Gaira na lei tamahoghoni tara mina tua mara lavihorui didira na lei kirisa tana vuvunganidira na lei donkey, mara hangavighi vania. \v 12 Ma nina ghairau a Joseph te te vuivuni ni heghiani didira na lei kirisa, me vuivuni tana kamanagho me sosoko tana kamamuri/gari sosoko]. Mara topoa na kapu ilokana nina kirisa a Benjamin. \v 13 Nina na hava te kale, agaira tara rosighi didira na tivi nia na dikalio, mara ludangi olighi didira na lei kirisa i vuvunga nina lei donkey mara ghoi pulohi oli tana komu sule. \p \v 14 A Joseph te kabu sono tana valena tana bona tara sara haghe tana vale a Judah maira na lei hoghona. Ma gaira tara poghotao horu vania tana matana inaghona. \v 15 Ma Joseph te ghaghua vanira, “?Na hava tau tabotabo ge kau gonia? ?Au mua ghilalaa ighau na tinoni te vaghau inau ke ghilalaa sono ahei na tinoni ia te gito?” \p \v 16 Ma Judah te ghaghua vania, “?Aghe nigua na vunaghi/maghutu, na hava kai bosaa vanigho ighai? ?Ivei kai nia na kurutiamu? ?Ivei kai nia na talutateana vanigho a nimami na tatavahale? God te heghai na totoro nia na lei palumami. Nigua na vunaghi/maghutu, ighai tai oli mai ge kai nimua na lei seka, ighai maia na hoghomami te lavia nimua na kapu ilokana nina kirisa.” \p \v 17 Ma Joseph te ghaghua vanira, “E taho, agaia vamua te gitoa na kapu ke nigua na seka. Mi ghau udolu na balu keha, kau pulohi sono ta tamamiu tana komumiu.” \s1 Judah te kokoe tughudira na hoghona \p \v 18 Ma Judah te sakutua pile vaa inaghona Joseph ge ghaghua vania, “Nigua na maghutu/vunaghi, lubatiu ge ku tutugua vanigho vamua a sakai na tutugu kukuluu, mo ko kabu rurughu pile bona vaniu ghua. Aghe maghutu, inau tu ghilala nimua na maana te haga vaghaa ghua tua nina maana Pharaoh, keri ge ko mua rutu vaniu. \v 19 Aghe nigua na maghutu, ighoe to huatighai tana bona te padi mo ghaghua, ‘Te ghahaa sono a tamamami pa hoghomami?’ \v 20 Mi ghai tai bosaa vanigho, ‘Agaia te ghahaa sono a tamamami, te tonikama tua. Me loghoa na dalena na mane na sosoko, te vahua tana bona te tonikama tua. Na hoghona te mate tua, ma gaia heghena vamua te ghaha olia itatana tinadira rogaira. Ma tamamami Jacob te dolovi ngangataa gaia.’ \v 21 Mi ghoe to bosaa vanighai, ge kai holaa vanigho mai mo ko vaevane agaia. \v 22 Hauvaa, mai bosaa vanigho tua, ‘Aghe nigua na Maghutu, ge na garimane pile ke, ke mua tangomana tua na saniana tamana, e mua uto ke mate gea tamana.’ \v 23 Hauva ka, mo bosaa vanighai te vaghaa eni, ‘Sogea kau mua ghoi righi matagu koekobe kau lavia mai hoghomiu na sosoko.’ \v 24 Mai na bosaa vania tamamami na hava to bosaa vanighai tana bona tai pulohi mai sara tana komu. \p \v 25 Mi tana bona na tamamamai te bosaa vanighai, ge kai ghoi pulohi mai ni peluani balu vanga/koni ke, \v 26 ighai tai ghaghua vania, ‘Kai mua tangomana na tona, ko talana vanighai mughua hoghomami na sosoko ke tona kolughai, kara mua tangomana tua na talama mai. Kara mua tangomana tua na lubatiamami na vaa righi matana na mane te vunaghi pungisighi na lei vanga/koni koekobe hoghomami na sosoko ke tona kolughai.’ \v 27 Keri ge ghaghua vanighai a tamagu, ‘Ighau tau ghilalaa tua na taugu a Rachel te vahura ara rua na dalena rana mane. \v 28 Ma sakai tadira te tona me mua pulohi mai tua. U mua nia ghanaghana ruarua, sogea e ghala rosirosia tua siki maumanu asi, mu mua righi matana tua. \v 29 Ma ge kau ghoi lavikehaa itagua a hoghona me ke va kalea siki sosodo ke, [inau ku nia mate vamua na dikalio na pukuna tu tonikama tua]/[inau na manerau mi gevaa na dikalio [kau laviu] vamua ku nia mate.]’ \p \v 30 “Aghe nigua na maghutu, mu ku mua tangomana tua na pulohi ta tamagu, ge ke taho a hoghomami na sosokoi tamami. Agaia tua na volana tamagu na garimane eni. \v 31 Ge ke taho mua itamami a hoghomami na garimane ke, ma gaia ke mate tua, mi ghai kai nia kaukauli na mateana nia na dikalio. \v 32 Aghe nigua na maghutu, inau tu gonia na baubahu vania tamagu, ge inau ku righitaonia na garimane. Mu bosaa vania te vaghaa eni, ge ku mua lavi pulohia vanigho mai na garimane ke, mi nau tua ku nia kaukauli na huhuru taolia na hava ke kalea ke vaa me vaa. \v 33 Aghe nigua na maghutu, inau tu nongi kurutigho, lubatiu inau ge ku kabu pulohi iani ke vaghau na seka mo ko lubatia na garimane me ke pulohi kolura na lei hoghona. \v 34 ?Ivei kea ge ku pulohi ta tamagu ge ke taho itagua na garimane? Ku mua tangomana tua ge ku pabea na righiana na hava ke kalea a tamagu.” \c 45 \s1 Joseph te talutatea heghena vanira na lei hoghona \p \v 1 Ma Joseph [te mua tangomana vania tua ge ke poloa vanira tana lei hoghona nina na kanora,]/[te haga tangi hauva me mua liona ge ke tangi inaghodira/tana matadira nina lei ghairau, keri] ge bosa vanira nina na lei ghairau udolu ge kara rughuhoru sania na voki. Agaia te liona ge ke kabu kolura heghena tua na lei hoghona, vaho ge bosatatea heghena vanira ahei agaia. \v 2 Ma gaia Joseph te tangi ngangaraha, mana lei vure ni Egypt tana vale sulena tara rongovia, mana viti vamua me nia sara itadira na lei vure tana vale sulena Pharaoh na rongorongo eni. \p \v 3 Ge ghaghua vanira na lei hoghona, “Inau ke a Joseph vamua! ?Ivei te ghaghua, e vola utuni sughua a tamada?” Mana lei hoghona tara mua kokoea siki totobo na pukuna agaira tara nia kanoragha tara ghilalaa agaia tua Joseph te tughuru mai inaghodira. \v 4 Ma gaia Joseph te ghaghua vanira sono, “Kau mai liliagu.” Tana bona tara mai so, gaia te bosa, “Inau utuni tua na hoghomiu a Joseph tau nia hunulu mai iani Egypt. \v 5 Hauvaa ma kau bei rutu mau sopa hughuhughu heghemiu gea na pukuna tau gonia vaniu na totobo eni, na pukuna God heghena tua te diki niu vetena mai iani ge ku [vavolara na lei voladira rana vure] tana ngengere. \v 6 Ara rua na niulu ni vitolo raeni ke, [kara totolo ma kara riti tana vitu na niulu,] ara lima na niulu mua iga. Ilokani ara lima na niulu raeni ke, ke taho igaa na subasuba mana ghegheli. \v 7 A God te diki niu vetena mai iani Egypt ge ku pabei na volamiu, ighau maira nimiu na lei sopa binaboli, ge kau vola ma kau sepalaghi ge kau vuha mai vaghaghau na kema sule. \v 8 A God tua te diki niu vetena mai iani, e mau ighau. Ma gaia God tua te neu ge u vuha mai nina tinoni ni huhuli a Pharaoh, mu vunaghi pungisia Egypt talighu. \p \v 9 “Kau minamina, ma kau pulohi ta tamagu ma kau bosa vania, ‘Aeni na hava te bosaa mai na dalemu a Joseph vanighai, “A God te neu ge u vunaghi pungisia Egypt. Mina mo ko mai kabu tua iani tagua. \v 10 Ighoe ko mai ghahagho tana bona tara holoa nia Goshen, ge ko kabu dutuviu kolura na lei dalemu mana lei kukuamu, maighi nimua na lei maumanu/volivoli soko kolui nighi nimua na lei lologho soko. \v 11 Inau ku righitaonighau udolu i kakeri, ara lima mua na lei niulu ni ngengere tara mai inagho. E mua uto ighoe kolura nimua na binaboli ge kau nia kabu bona na vahaghitaili.’” \p \v 12 Ma Joseph te ghaghua vanira, “Kau vaevaneu heghemiu mai, maia ghua ighoe ghe na tahigu a Benjamin, inau a Joseph loloto tua. \v 13 Kau bosaa vania a tamagu Jacob, tara nea iga na talumavaagu iani Egypt, mau bosaa vania nia ghua na lei totobo tau righighi. Ma kau mina ma kau lavia vaniu mai iani.” \v 14 Nia na togotogo, agaia Joseph te lighotia mai tana luhana na tahina Benjamin ge tangi, ma gaia Benjamin ghua te lighotia hoghona a Joseph ge tangi ghua. \v 15 Ma gaia Joseph te sopa nonginongira me tangitangi savura rana lei hoghona udolu, ma gaira na lei hoghona tara vuivuni ni tutugu koukoluana. \s1 Pharaoh te nongia vaa Jacob ge ke mai Egypt \p \v 16 Me mua hau vasoo, me saravia a Pharaoh na rongorongodira rana lei hoghona Joseph tara mai i Egypt, ma Pharaoh kolura lei nina tinoni ni lutu tara nia togotogo tana bona tara rongovia te vaghaa. \v 17 Ma Pharaoh te ghaghua vania Joseph, “Ko bosa vanira rana lei hoghomu ma kara ludangighi didira lei sopa donkey nighi na lei vuavua ni koni/vanga ma mina ma kara pulohi tana komudira i Canaan. \v 18 Keri ge kara lavia mai a tamamiu maia didira na lei sopa binaboli udolu, ma kara mai ghahara tua iani Egypt. Inau, a Pharaoh, ku lubatia vanighau tana puku ni bona te uto au vule ilokana Egypt talighu, ma kau ghanighi ghua na lei vanga uto tara ghahai ilokana na bona keri. \v 19 Mo ko bosa vanira na lei hoghomu ma kara lavi taitakiro tua iani ge kara ludangira mai rana taudira mana rana gari pile kolua tamamiu ghua. \v 20 Kau bei nighi ghaghua gea nimiu na lei lologho, na pukuna na bona te uto vulei na lei bona i Egypt talighu ke a nimiu.” \p \v 21 Mana lei dalena Jacob tara goni taonighi na lei totobo Pharaoh te bosai vanira. A Joseph te hera na lei taitakiro taonia nina vevetena Pharaoh, me hera na vanga kara ghanighi tana halautu. \v 22 Me sopa hera na tivi ni tughu, ma Benjamin na puku ni hoghona te hea ara lima na tivi vaolu i vahea tughu, maighi ara tolu hangalatu na rongo ni silver.\f + \fr 45:22 \fk rongo ni silver \ft Tana leu ni Jew, te loghoa na shekel. Na mavani ra tolu hangalatu na shekel ke, te vagha 3.4 na lei kilogram. \f* \v 23 Ma Joseph te nia vetena vania vaa a tamana ara hangavulu na lei donkey tara ludangi vonui i vuvungani nighi na lei totobo uto ni Egypt, maighi ghua ara hangavulu na lei donkey tara ludangi vonui i vuvungani nia na lei vuavua ni koni maighi ghua na lei vatavata ni vanga kehakeha soko ke ghanighi tana halautu bona ke tona mai Egypt. \v 24 Ge vetena tonara na lei hoghona, mi tana bona na lei hoghona tara tughuru ni tona, agaia te ghoi kokoe vanira vaa sono me ghaghua, “Kau bei hughuhughu gea tana halautu!” \v 25 Ma gaira tara sania Egypt mana pulohi tana komudira tana butonikomu i Canaan. \p \v 26 Tana bona tara sara tana komudira, agaira tara ghaghua vania tamadira, “A Joseph ke, e vola sono, ma gaia tua te vunaghi pungisia na komu Egypt talighu!” Ma gaia Jacob te nia hoghohare na ghanaghana te rongovia na rongorongo, me mua taluutunia. \v 27 Mi tana bona tara rongorongoa vania nina na rongorongo a Joseph, maia te vaevanei na lei taitakiro ni vanga te nighi vetena vania mai a Joseph, na tarungana te ghoi rivurivu. \p \v 28 Ma Jacob te ghaghua, “Ke tangomana ge ke utuni sughua, na dalegu a Joseph te vola sono! Inau ku tona mu ku righi matana inaghona ge ku mate!” \c 46 \s1 Nina binaboli Jacob tara tona i Egypt \p \v 1 Ma Jacob te rughuhoru sania Canaan (me) ge ke tona vaa i Egypt kolui nina [binaboli ma nina] lei lologho udolu. Mi tana bona te sara i Beersheba, agaia te gonighi na lei sukaghi vania a nina God te tamana, Isaac. \v 2 Mi tana bongi hau, God te kokoe vania Jacob tana maturubole me ghaghua, “Jacob, Jacob!” \p Ma Jacob te bosatughu, “Inau sono aeni.” \p \v 3 Ma God te bosaa, “Inau ke a God, a nina God a tamamu. Ko bei mataghu gea na sughi i Egypt. Inau ku righitaonigho mu ku nigho ge ko sepalaghi mo ko vahea puputu ni kema sule ngangata i kakeri Egypt. \v 4 Inau ku sughi kolugho i Egypt, mu ku ghoi laviolira mai sono iani Canaan na lei vaivarimu. Hauva ka, mi ghoe ke i Egypt tua ko mate, ma Joseph ke kabu ililighimu me ke righitaonigho tana bona ko mate.” \p \v 5 Ma Jacob te sania Beersheba, mana lei dalena na mane tara ludangighi na tamadira Jacob, rana lei taudira, kolura nia rana lei daledira pile ilokani na lei taitakiro te hera a Pharaoh. \v 6 Ara lavighi ghua didira na lei maumanu vola udolu, maighi ghua didira na lei lologho udolu tara loghoi tana butonikomu Canaan. Jacob maira nina binaboli udolu tara sara haghe tana butonikomu i Egypt, \v 7 na lei dalena, na lei mane mana lei vaivine, mana lei kukuana, na lei mane mana lei vaivine udolu tua. \p \v 8 A raini na lei ahadira na lei vure ni Israel, na lei vaivarina Jacob tara tona kolua i Egypt. Reuben a nina kamanagho a Jacob. \v 9 Reuben te vahura a Hanoch, Pallu, Hezron, maia Carmi. \p \v 10 Simeon te vahura Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Zohar maia Shaul. A tinana Shaul ke na vinekama ni Canaan. \p \v 11 Levi te vahura Gershon, Kohath maia Merari. \p \v 12 Judah te vahura Er, Onan, Shelah, Perez maia Zerah. Er maia Onan toro mate tua tana butonikomu i Canaan. Na lei dalena Perez ke, Hezron maia Hamul. \p \v 13 Issachar te vahura Tola, Puah,\f + \fr 46:13 \fk Puah \ft Balu na gegere haulaghi tara loghoa Puvah. \f* Jashub\f + \fr 46:13 \fk Jashub \ft Balu na gegere haulaghi tara loghoa Iob. Righia Buka Iduidu 26:24; Buka Sakai na Vavata 7:1. \f* maia Shimron. \p \v 14 Zebulun te vahura Sered, Eloni maia Jahleel. \p \v 15 Gaira udolu raini na lei dalena mane mana kukuana Jacob tara sivuragha ta Leah i Paddan-aram, kolura nia a vaivinedira a Dinah. Agaira udolu na vaivarina ta Leah ke, ara tolu hangavulu tolu. \p \v 16 Gad te vahura Zephon,\f + \fr 46:16 \fk Zephon \ft Balu na gegere haulaghi tara loghoa Ziphion. Righia Buka Iduidu 26:15. \f* Haggi, Shuni, Ezbon, Eri, Arodi maia Areli. \p \v 17 Asher te vahura Imnah, Ishvah, Ishvi maia Beriah, ma vaivinedira Serah. Beriah te vahura Heber maia Malchiel. \p \v 18 Agaira udolu ara hangavulu ono raini ke, na lei vaivarina Jacob tara sivuragha ta Zilpah, nina tinoni lutu a Leah, a tamana Laban te hea. \p \v 19 Rachel na tauna Jacob te vahura Joseph maia Benjamin. \p \v 20 Rana dalena Joseph te vahura tana butonikomu Egypt ke, a Manasseh maia Ephraim. A tinadira ke, a Asenath na dalena na vaivine Potiphera, na mane sukaghi ni Heliopolis. \p \v 21 Benjamin te vahura Bela, Beker, Ashbel, Gera, Naaman, Ehi, Rosh, Muppim, Huppim maia Ard. \p \v 22 Agaia udolu ara hangavulu vati raini ke, na lei vaivarina Jacob itatana na tauna a Rachel. \p \v 23 Dan te vahua Hushim. \p \v 24 Naphtali te vahura Jahzeel, Guni, Jezer maia Shillem. \p \v 25 Agaira udolu ara vitu raini ke, na lei vaivarina Jacob itatana Bilhah, nina na tinoni ni lutu Rachel, a tamana Laban te hea. \p \v 26 Keri ke, ma gaira udolu na lei puku ni vaivarina Jacob tara nia tona kolua i Egypt ke, agaira ara ono hangavulu ono (66). Ara mua idumi kolura nia na lei taudira tana lei dalena mane a Jacob. \v 27 Ma Joseph te ghoi vahura ghua erua na dalena, te ghoi vahura sono i Egypt. Keri ke, agaira udolu nina binaboli Jacob tara ghahara i Egypt ke, vitu hangavulu.\f + \fr 46:27 \fk vitu hangavulu \ft Na iduidu eni ke, te loghoa ghua Jacob ma Joseph, me rua na dalena Joseph ilokana. Na gegere haulaghi LXX te loghoa vitu hangavulu lima. Gaia te iduidu ghua ra tolu na kukuana me rua na bibiuna Joseph.\f* \s1 Nina binaboli Jacob tara sara tana bubulo i Goshen \p \v 28 Ma Jacob te diki nia vetena ghide a Judah ge ke va sodoa Joseph me ke pukulaghi utoa mai itatana ivei kara nea na tona ge kara va sara tana bubulo i Goshen. Mi tana bona agaira udolu tara sara i kakeri, \v 29 a Joseph te gonidilaa nina taitakiro me tona vaa tua i Goshen ge ke va sodoa tamana. Mi tana bona te sara mai Joseph, ma gaia te varava tua tana luana a tamana me tangi togotogo tana valana te daro ni bona. \p \v 30 Ma Jacob te ghaghua vania Joseph, “Itaeni inau ku mate tana mabo, na pukuna tu vaevanegho nighi tua rana matagu heghegu to mua mate, mu ghilala to vola sono.” \p \v 31 Ma Joseph te ghaghua vanira na lei hoghona maira didira na lei sopa binaboli, “Inau ku pulohi mu ku va bosa vania a Pharaoh, ‘Rana hoghogu ma nina binaboli a tamagu, ge ra sania mai tua na butonikomu i Canaan ma kara mai ghaha koluu tua iani.’ \v 32 Mu ku bosaa vania ghua te vagha, ‘Rana lei vure raini tara righitaoni sheep maira tara kuikuti maumanu vola, mara nighi mai kolura rana sheep maia lei volivoli, maighi ghua didira na lei lologho udolu.’ \v 33 Keri ke, mi tana bona ke hologhau a Pharaoh me ke huatighau nia na lei sopa lutumiu ke, \v 34 ma kau bosaa vania te vaghaa eni, “Ighai ke, na vure tai righitaoni maumanu vola tua tana garimaneamami mai tua, vaghara na lei kukuamami/vaivarimami tana lei vavata.’ Keri ke, igevaa ke lubatighau ge kau ghahaghau tua tana bona iani Goshen, na pukuna rana righitaoni sheep ke, ara nira sika iani tana butonikomu i Egypt talighu.” \c 47 \s1 Jacob te vautoa a Pharaoh, na vunaghi haba i Egypt \p \v 1 Ma Joseph te righimatana Pharaoh, me ghaghua vania, “A tamagu maira na lei hoghogu udolu iani tua. Tara sania mai tua Canaan. Ara nighi mai kolu tua didira na lei sheep mana lei volivoli, maighi didira na lei lologho udolu, ma gaira tara ghahara tua itaeni tana bona i Goshen. \p \v 2 Ma Joseph te lavia ara lima ma lei hoghona me va tatera vania Pharaoh. \v 3 Pharaoh te huatira me ghaghua vanira, “?Na hava na lutumiu?” \p Ma gaira tara bosatughu vania, “Ighai ke na vure righitaoni sheep, vaghara na lei vaivarimami. \v 4 Ighai tai mai ge kai mai ghahaghai iani Egypt, na pukuna na ngengere te sule ngangata me taho tua siki buburu maumauri vanira nimami na lei maumanu vola i Canaan. Ighai tai nongia nimua na lulubati ge kai ghahaghai tana bubulo i Goshen.” \p \v 5 Ma Pharaoh te ghaghua vania Joseph, “A nimua na binaboli tara mai kabu kolugho tua iani taeni, \v 6 ighoe tua ko vilia ivei na bona vaghana te liona ge kara ghahara igaa. Hera na bona i Goshen ke, te uto vulei na lei bona soko iani Egypt. Ma ge siki sakai tadira ke loghoa na balu ghilala uto [te keha] ke, ko talura me ke righitaonighi vaniu ghua nigua na lei maumanu vola.” \p \v 7 Mi murina keri, a Joseph te ghoi lavia a tamana, a Jacob, me va tatea vania a Pharaoh. Ma Jacob te vautoa na vunaghi haba. \v 8 Ma Pharaoh te huatia Jacob me ghaghua, “?Ara righia na niulumu tua itaeni ighoe?” \p \v 9 Ma Jacob te bosatughu vania Pharaoh, me ghaghua, “Inau tu vola saravighi tua sakai hangalatu tolu hangavulu (130) na niulugu itaeni. Na lei niulu raeni tara vahola vaniu, hauva, mi nau tu mua haulaghi vaghara mua na subona itadira na lei vaivarigu tara padi tua.” \v 10 Ma Jacob te ghoi vautoa sono a Pharaoh inaghona ge tona sania. \p \v 11 Ma Joseph te vilia na bona te uto vulei na lei bona soko i Egypt, na bubulo i Rameses, vanira tamana maira na lei hoghona ge kara ghaha igaa, taonia nina na vevetena a Pharaoh. \v 12 Ma Joseph te vetena ghadira vanga vaa tamana maira na lei hoghona kolura nina binabolidira tana bona i Goshen, tana kasekase/kaekage ke manadira [rana lei daledira.] \s1 A nina huhuli a Joseph ilokani lei niulu ni ngengere \p \v 13 Mi tana lei bongi raini, na ngengere te sule ngangata tua, keri ke e taho na vanga, ma rana vure ni Egypt mi Canaan talighu, tara lugu ni vitoli. \v 14 Ma Joseph te vahikolui na lei rongo ilokani Egypt mi Canaan talighu tara nighi mai pelu koni/vanga, me va talugonighi tana vale ni (talugoni/righitaoni na lei totobo uto/nilau) ta Pharaoh. \v 15 Mi tana bona na lei vure ni Egypt mi Canaan tara mua loghoa tua siki rongo, agaira tara mai sono ta Joseph mara tangitangi vania ge ke hera na vanga, mara ghaghua vania, “Ai mua loghoa tua siki rongo ighai, hauva, mo ko heghai ghamami vanga mai sono, e mua uto ge kai nia mate ni vitolo.” \p \v 16 Ma Joseph te bosatughu vanira, “Na pukuna tau soni sokoi tua nimiu na lei rongo ke, kau heu mai nimiu na lei maumanu vola, mi nau ku hea ghamiu na vanga ke vaghaa na tughu veioli.” \v 17 Ma gaira tara vahea Joseph didira na lei maumanu vola na vatei tutughu ni vanga. Me mua daro ni bona mua ka, mana lei maumanu vola tara vaghai na lei horse, rana sheep, rana goat, rana buluka mana lei donkey ni Egypt talighu ka, te logho udolui tua a Pharaoh. Mara tangomana vamua na pelu vanga na niulu vaghana keri. \p \v 18 Mi tana niulu murina na niulu vaghana keri ke, gaira tara ghoi mai sono Joseph, mara bosa vania, “E taho tua so nimami na rongo ighai, ma nimami na lei maumanu vola to logho udolui tua. Ai mua loghoa tua siki totobo ke ghana pulohia itamami, na lei hulimami maighi nimami na lei bona/pari vamua. \v 19 ?Eghua ge kai mai mate tana matamu? Ko pelua na volamami maighi na lei parimami, mi ghai kai nina na tinoni lutu a Pharaoh, ma gaia te loghoi nimiu na lei pari. Ko heghai mai vamua na vanga ge kai vola, ge ke bei [ohua/aroha] na lei pari. \p \v 20 Ma Joseph te pelu udolui tua na lei bona ilokana i Egypt talighu vania a Pharaoh. Eo, na lei vure ni Egypt udolu tara hunului vania Pharaoh didira na lei bona i subasuba na pukuna te sule na ngengere. Ma Pharaoh te loghoi didira na lei pari udolu. \v 21 Keri ke, na lei vure udolu ni Egypt tara vuha nina tinoni ni lutu vania Pharaoh. \v 22 Didira na lei bona vamua na lei mane sukaghi ge mua pelui na pukuna a Pharaoh te hera ghadira na vanga tughu [bongi/vula]. Na pukuna keri, tara mua sabiri didira na lei bona. \p \v 23 Ma Joseph te bosa vanira na lei vure, “Kau righia, inau tu pelughau tua, maighi nimiu na lei bona vania Pharaoh. Inau ku vaheghau na lei vuavua, ge kau subasubai lei nimiu na leghai. \v 24 Mi tana bona kau siosio ke, e limani (1/5) ta nimiu na lei siosio kau vahea Pharaoh. Kau lavighi ara vatini na lima (4/5) kara vanighau heghemiu, maia niulu ke mai nagho. Maia ghua na ghamiu vanga vanighau, ma nimiu na binaboli.” \p \v 25 Ma gaira tara ghaghua vania, “Ighoe to volaghai! Aghe vunaghi, ighai kai liona ge ko togotogo vanighai. Mi ghai kai na lei seka vania Pharaoh.” \v 26 Keri ge Joseph te talua a sakai na vetena i lokana Egypt talighu, ge a Pharaoh ke loghoi mughua e limani na tunuva (1/5) tana lei subasuba soko tara subai. Na vetena eni te loghoa na maana itaeni. Rana lei mane sukaghi vamua ge kara taho tana hevei ni tunuva vaghana eni, na pukuna a Pharaoh te mua lavighi didira na lei bona. \s1 Nina nongia sosoko Jacob \p \v 27 Mana lei vure ni Israel tara ghahara tua tana bubulo i Goshen i lokana Egypt. Mete mua daro ni bona mua imurini na lei niulu raini, agaira tara vuivuni ni sepalaghi tua ikakeri, mana subodira te totolo minamina ngangata. \v 28 Ma Jacob te vola me kabu ara hangavulu vitu na niulu i Egypt, imurina te sara igaa. Keri ke, ma gaia te vola saravighi ara sakai hangalatu vati hangavulu vitu (147) na niuluna ge mate. \v 29 Mi tana bona te dutu na bona ni mateana, agaia te holoa mai tatana na dalena, a Joseph, me ghaghua vania, “Ge ko loghoa na liouto koukolu itagua ke, ko papari dato sule ngangata vaniu, ge ko talumavaa mo ko taonia nigua na ghanaghana eni, a nigua na nongi sosoko vaniamu. Ko bei tavughiu gea ilokana na butonikomu iani Egypt. \v 30 Tana bona ku mate ke, ko lavi rughuhoruu sania na butonikomu iani Egypt, mo ko tavughiu ililighidira na lei vaivarigu.” Ma Joseph te baubahu ge ke nea te vaghaa. \v 31 Ma Jacob te kurutia sono me ghaghua, “Ko papari ge ko nea te vaghaa!” Ge a Joseph te papari/vahea a nina na baubahu. Ma Jacob te holoutoa God igaa tana [vatei koli/malei ghime.]\f + \fr 47:31 \fk tana [vatei koli/malei ghime \ft Na rongorongo haulaghi tana leu ni Greek (LXX) te loghoa, “tana bona te varava tana totoghona.” \f* \c 48 \s1 Jacob te vautora a Manasseh ma Ephraim \p \v 1 Mi ta sakai na dani te mua daro ni bona i murina vaso aeni, na rongorongo te saravia Joseph, te toro ngangataa tua na vahaghi a tamana, Jacob. Ma Joseph te lavira rana dalena, a Manasseh ma Ephraim, ge ara tona ni va kaoana Jacob. \v 2 Tana bona Jacob te rongovia a Joseph te sara tua tana valena, agaia te lavia a lagana ge sopou dato tana ghimena ge ke lavipangotia. \p \v 3 Ma gaia Jacob te ghaghua vania Joseph, “A God puku ni maana te livu vaniu tana komu i Luz tana bona/butonikomu ni Canaan, me vautou, \v 4 me ghaghua vaniu, ‘Inau ku negho ge ko sepalaghi mo ko puputu na lei kema sule. Mu ku hegho na bona/butonikomu eni Canaan, ighoe maira na lei vaivarimu, me ke nimiu na lologho kasila.’ \v 5 Itaeni inau tu lavira mu ku kutira rana dalemu mane raeni vaghara rana puku ni dalegu heghegu, rogaira a Ephraim maia a Manasseh, toro sivuragha tua iani tana butonikomu i Egypt inaghona ge u sara haghe mai inau. Rogaira koro lologho tughu itagua, koro vaghara ghua a Reuben ma Simeon. \v 6 Mana lei dalemu ko ghoi vahura i muridira raeni ke, kara dalemu hughemu tua. Na bona kara lologho tughu igaa ke, igevaa ilokana tua na bonadira a Ephraim ma Manasseh. \v 7 Mi tana bona tu pulohi mai maia na bubulo i Paddan-aram, a Rachel te mate tua tana butonikomu/bona i Canaan. Ighobuna sono a dida na tonatona tana bona ta dutuvia tua Ephrath, (tara holoa nia Bethlehem itaeni.) Mi nau tu tavughia tua ikakeri rana lilighi ni halautu te tona va i Ephrath nia na dikalio sule ngangata.” \p \v 8 Ma Jacob te righira vaa rana garimane, ge huatia Joseph, me ghaghua, “?Arahei rana dale raeni?” \p \v 9 Ma gaia Joseph te bosatughu vania, “Rogaira tua rana dalegu. A God te heu mai ge u vahura tua iani Egypt.” \p Ma Jacob te ghaghua vania, “Ko lavira mai iani lilighigu mi nau u vautora.” \p \v 10 Mi tana lei bongi raini, a Jacob te mua puku ni reirei uto, na pukuna te tonikama ngangata tua. Ma Joseph te lavi dutuvira vaa itatana rana garimane, ma Jacob te nonginongira me lighotira tana garimane nia na togotogo. \p \v 11 Ma Jacob te ghoi ghaghua vania Joseph, “U mua ghanaghana ge ku ghoi righi matamu, hauva ka, mi taeni a God te talagu ge u vaevanera ghua rana dalemu.” \p \v 12 Ma Joseph te lavikehara rana garimane tana tuturuna kukuadira Jacob, me tongaghi horu kikinima vania. \v 13 Ge talu kaekagera rana garimane inaghona a tamana, a Ephraim tana levu ni lima maulina ma Manasseh tana levu ni lima madolona. \v 14 Hauva ka, ma Jacob te talu vavalatighi rana limana tana bona te horui vaa i vuvungadira ge ke vautora. Keri ke, mana lima madolona tana vuvunga ni uluna Ephraim, na garimane tumuri, mana lima maulina tana vuvunga ni uluna a Manasseh na garimane kamanagho. \p \v 15 Keri ge gaia te vautoa Joseph me ghaghua, “Aghe God, ighoe na God a kukuagu Abraham, maia tamagu Isaac toro taonia, ighoe na God te righitaonia haia tana lei bongi i volagu udolu vaghaa nigua na mane vatogha sheep, \v 16 ighoe na angel te pilupungisiu tana lei sosodo soko, inau tu nongigho ge ko vautora rana garimane raeni. Ko lubatira rana vure tara ghanaghanaolia mara talumavaa na ahagu maia rana ahadira kukuagu Abraham maia na tamagu Isaac na pukuna rana garimane raeni. Mo ko lubatira ge rogaira koro puputua na kema sule ngangata tana maramana.” \p \v 17 Ma Joseph te dika ngangata na liona tana bona te righia tamana Jacob te talua vaa na lima madolona i vuvungana na uluna Ephraim. Ge ghate kohaa na lima madolona tamana me talua vaa tana uluna Manasseh. \v 18 Me bosa vania na tamagu, “Aghe tamagu, e taho, ke bei ghaghua gea iga na hava to nea. Agaia eni tana pala madolomu te na diki. Agaia to talua na lima madolomu tana uluna.” \p \v 19 Hauva, ma tamana te hove na taoniana, me ghaghua vania, “Kula dalegu, inau tu ghilalaa na hava tu gonia. A Manasseh ghua ke vaivari ni kema sule, hauva ka, mana [hoghona na pile/tahina] ke sule a vulea vaa, mana vaivarina kara subo.” \v 20 Ma Jacob te vautora rana garimane tana dani vaghana keri, nia na vauto te vaghaa eni, “Rana vure ni Israel kara nia na hoholo na ahamiu tana bona kara sopa vautora heghedira. Agaira kara bosa ma kara ghaghua, ‘Lubatia God ke negho ge kau sepalaghi vaghara Ephraim ma Manasseh.” Taonia na ghanaghana eni ke, a Jacob te talua a Ephraim inaghona Manasseh. \p \v 21 Keri ge bosa Jacob me ghaghua vania Joseph, “Inau tu dutu ni mate tua, hauva, ma God ke kabu kolughau me ke ghoi lavi pulohighau vaa ghua i Canaan, na bonadira lei kukuamiu. \v 22 Inau tu vahegho na tunuva tu mua hera tua na lei hoghomu, na pari uto i Shechem. Inau tu lavia itadira na lei kema ni Amor nia nigua na isi mana baghe mana kuali tana lagagu heghegu.” \c 49 \s1 Jacob te vautora rana lei dalena mane \p \v 1 Ge holokolura mai tatana rana lei dalena mane a Jacob, me ghaghua vanira, “Kau sopou/kaukabu talighutiu mi nau ke bosaa vanighau na hava ke kaleghau tana lei bongi ke mai inagho. \q1 \v 2 “Ighau rana lei dalena Jacob, kau mai ma kau vaovarongo, \q2 Kau varongohia Israel a tamamiu. \q1 \v 3 “Reuben, ighoe a nigua na kamanagho, \q2 na dalegu na mane tana bona tu mane vaolu mua. \q2 Ighoe na vuivuni tana alaala-alaala ni vaughilalaa tutughuni tana talusule mana talumavaa. \q1 \v 4 Hauva ka, ighoe to vaghaa na tave sule, te taho siki sakai te manga [pungisigho/pungisiana.] \q2 keri ke, mi ghoe ko mua ghoi nagho tua itaeni, \q1 na pukuna to nia maturu kolu a sakai tadira rana lei taugu, \q2 mi ghoe to mua talumavau tana ghimegu heghegu. \b \q1 \v 5 “Simeon maia Levi toro sakai na vatadira vamua. \q2 Toro rana mane ni kisumate mana hughuhughu nia nina isi. \q1 \v 6 Inau tu mua koukolu ta didira na lei padalaghi polo/vangarughu, \q2 mi nau ku bei ghoi tona ta didira na lei savukolu, \q1 na pukuna rogaira toro labumatera na lei tinoni ta didira na ruturutu, \q2 moro labu rapora na lei buluka te vaghaa didira na gougonu. \q1 \v 7 Na vavaranga ke mai vuvungani didira na lei ruturutu, na pukuna toro lioni laga vule. \q2 Na vavaranga ke mai vuvungani didira na lei ruturutu mana lioni laga, na pukuna na lei gehegehe dika. \q1 Keri ke, mi nau ku havukaghinira na lei vaivaridira \q2 ilokana nabutunikomu ni Israel talighu.” \b \q1 \v 8 “Judah, rana lei hoghomu kara holoutogho ighoe. \q2 Ighoe ke laga vulera na lei ghamua na kana. \q2 Na lei kulamu na vure udolu kara tongaghi kikinima vanigho tana matamu. \q1 \v 9 Judah ke, na bolo ghaghala tara holoa nia na lion te sule vaolu me mahebo, \q2 Te tagiha ghani sokoa vasoo ghana vanga/maumanughania me pulohi tana niku/baba. \q1 Vaghaa na lion e harahara/sighorotu me koikoli horu, \q2 e taho siki sakai te liopatu ge ke alihia. \q1 \v 10 Na lei alaala-alaala ni vunaghi haba ni Israel kara rughuhoru mai haia tana kemana Judah. \q2 Maira ghua na lei vaivarina kara loghoa na maana pungisia talau, \q1 koekobe na maiana ahei te [paepaleva igaa/loghoa utuni,] \q2 agaia keri, na lei kema soko kara taonia. \q1 \v 11 Agaia ke pitia na dalena nina na donkey tana ghai/alo tara holoa nia na grape, \q2 Eo, na dalena nina na donkey ke pitia tana puku ni otooto te uto ngangata. \q1 Agaia (te/kea) apoi lei nina tivi nia na [kokolo ni grape/wine] \q2 na pukuna tara too subo au vule na lei vavanga [te (bilui/bihui)]. \q1 \v 12 Rana matana tara too sisi-bili vulea na [kokolo ni grape/wine], \q2 ma rana lei livona tara too purapura vulea na kokolo na susu ni buluka. \b \q1 \v 13 “Zebulun i kise ke ghahaa tana lilighi ni tahi tana parilonga, \q2 me ke vaghaa na hinaba te uto vanira na lei vaka. \q2 na riritina nina lologho ke gharasu me ke sara Sidon. \b \q1 \v 14 “A Issachar ke, na maumanu laga ni kaukauli, \q2 te koli ni aheahe i ghobuni na lei hoholana. \q1 \v 15 Tana bona te vaevanea/righia te uto vania na bona te aheahe igaa, \q2 mi vei te vaghaa na utoutona na bona ke, \q1 agaia ke taluolia tana valana na lutu vahola, \q2 me ke talana oli heghena vania na lutu huhuru laga. \b \q1 \v 16 “Dan, i gevaa ke righitaonira/hulira nina vure ni kemana, \q2 vaghara rana balu kema ni Israel, sakai vamua nina kema te pile. \q1 \v 17 Igevaa ke vagha na poli te ghaghalana lilighina na halautu, \q2 eo, te vagha na umata ni mala. \q1 Agaia te ghalatighi rana tuana na horse keri \q2 ge ke nia pirihoru na tinoni te sopou tana vuvungana.” \b \q1 \v 18 Ma Jacob te kokoeliulivuti, “Aghe Yahweh, inau tu pitua ge ko vavolau!” \b \p \v 19 “Gad ke, rana gito mana labupolo kara mai sura kolua gea \q2 hauva, ma gaia ke ghoi ririu pulohi me ke [ghurukehara/ghurumatera]. \b \q1 \v 20 Asher ke lutui me ke sivuraghai na lei puku ni vanga kara uto lee, \q2 na lei vanga te manadira na lei vunaghi haba ge kara ghanighi. \b \q1 \v 21 Naphtali ke tona taonia vamua na liona ke vaghaa na maumanu tara holoa nia na deer. \q2 Rana lei dalena kara mahebo, korukoru maia kara utoutora lee. \b \q1 \v 22 Joseph ke, na ghai te vavangagha me vunguvungua, \q2 eo, na ghai vuvungua i lilighina na beti vuravura, \q2 ma rana lei otootona tara daro padia na vokovoko. \q1 \v 23 Rana lei ghana levunimate tara suravia nighi na lei kuali, \q2 ma gaira tara vanahia nia na rutu papara. \q1 \v 24 Hauva ka, ma nina na baghe te ngasi sono, \q2 ma rana limana ke lagalagai sono \q1 nia nina maana a God puku ni maana, a nina God a Jacob, \q2 gaia te vaghaa na vatoghaa ni sheep, maia na vatu ngasi ge pilupungisia Israel. \q1 \v 25 Nigua a God ke hangagho. \q2 Lubatia God puku ni maana te vautogho \q1 nighi rana lei vauto ni kokou, \q2 maighi rana lei vauto ni maramana iani pari, \q2 maighi rana lei vauto ni sepalaghi na lei vaivarimu, maighi nimua na lei maumanu. \q1 \v 26 Nina lei vauto na tamamu te haba va \q2 didira na lei vauto na lei ghotu ni dania mai tua, \q2 ma kara vaa sodoi na lei totobo uto tana lei ghotu tara kabu kasila. \q1 Na lei vauto raini kara horu mai i vuvungana Joseph, \q2 ma gaia te vunaghi itadira rana lei hoghona. \b \q1 \v 27 Benjamin ke vaghaa na kau asi te vitolo. \q2 Agaia te ghanira tara kanahaghinia tana puipungi, \q2 me tuvalia/vilivokaa na hava te sagua tana nulavi.” \b \p \v 28 Agaira raini udolu ara hangavulu rua na lei kema ni Israel, maighi na lei vauto te sopa vautora nia ara hangavulu rua na lei dalena a Jacob. Sopasopa gaira tara lavia na vata ni vauto vaghana te taonia na sopa voladira. \s1 Na mateana Jacob \p \v 29 Ma Jacob te bosa vanira na lei dalena, me ghaghua, “Inau tu dutu ni mate tua. Mi tana bona ke mate ke, ma kau vaa tavughiu i lilighidira a tamagu ma kukuagu, ilokana na vatuluma ta nina leghai a Ephron tana kemana Het. \v 30 Agaia eni na vatuluma ilokana na leghai ni Machpelah, i lilighina Mamre tana bona/butonikomu i Canaan, te pelu sokoa tua a Abraham itatana Ephron ni tinoni ni kemana Het, ge ke bona ni vatei beku/tana tavughi tinoni mate tua. \v 31 I lokana tua na vatuluma kiri tara tavughira a Abraham maia na tauna, a Sarah, maia ghua a Isaac mana tauna, a Rebekah tara tavughira igaa. Mi lokana ghua tu tavughia a Leah inau. \v 32 Gaia na vatuluma te pelu sokoa tua a kukuagu Abraham itadira rana lei vure ni kemana Het.” \p \v 33 Mi tana bona te kokoe sokoi vasoo a Jacob na lei ghanaghana ni talugoni raini vanira rana lei dalena, agaia te koli pulohi tana ghimena, me aheahe horua na ghuri sosoko, ge mate. \c 50 \s1 Na tavughiana Jacob \p \v 1 Mi tana bona te mate a Jacob, a Joseph te taoraghi me tangitangi savua a tamana, mu nonginongia. \v 2 Keri ge bosa vanira na lei vure gonigoni tinoni vahaghi ge kara gonigonia vania na hulina\f + \fr 50:2 \fk gonigonia vania na hulina \ft Tara dalighi nia na hulina na balu beti pala na kokolo uruurua ge ke bei minamina gea na mabulu.\f* tamana. Mara gonidilaa na hulina vania na tavughiana. \v 3 I lokani ara vati hangavulu na bongi tara gonigonia na hulina Jacob. Mi lokani ara vitu hangavulu na bongi tara nia dai na hulina Jacob i Egypt nia na dikalio. \p \v 4 Mi murini ara vitu hangavulu na lei bongi ni dikalio, a Joseph te tona me va kokoe vanira lei nina vure huhuli a Pharaoh, me nongira ge kara vaa kokoe tughuna agaia vania Pharaoh na vunaghi haba ta nina levu nia na mateana tamana. \v 5 Me ghaghua vanira, “Kau bosaa vania Pharaoh te vaghaa eni, ‘A tamagu te nongiu ge u baubahu nia na papari vania, me ghaghua, “Inau tu dutu ni mate tua, mo ko lavi pulohia vaa na huligu tana butonikomu i Canaan, mo ko tavughia na huligu ilokana na vatuluma ni tavughiadira nigua na binaboli.” Me manana ngangata tua ge ku tona mu ku vaa tavughia a tamagu. Ku tavughi sokoa mua tamagu ke, mu ku oli mai tua.’” \p \v 6 Ma Pharaoh te lavi pangotia nina nongi a Joseph, me ghaghua vania, “Ko tona mo ko va tavughia tamamu, te vaghaa to nia baubahu tua.” \p \v 7 Ma Joseph te tona kolura rana lei vure huhuli ni Egypt maira rana lei vure manaha, ma gaira udolu rana lei mane nagho [tana gavumane] ni Egypt. \v 8 Ma Joseph te lavira ghua rana lei hoghona udolu, maira agaira udolu tara halakulana Jacob. Hauva ka, mara sani olira rana lei daledira tara pile, maighi didira na lei sheep mana buluka, maira didira na lei maumanu vola udolu tana bubulo i Goshen. \v 9 Mara subo ngangata na lei vure tara sari taonia Joseph tana bona vaghana tara vaa tavughia Jacob. Na balu tara haehaghe tana lei taitakiro, balu tana vuvungani na lei horse, mana balu tara sakusaku tua. \p \v 10 Tana bona tara sara tana bona ni vatei viovio koni i Atad, lilighina na beti tina Jordan, agaira tara gonighi igaa na lei gehegehe sule ngangata ni tautavughi, tara tangihia iga Jacob nia tara dikalio. na kabu ni dikalio vaghana eni te lavira ara vitu na bongi na niana dikalio a tamana Joseph. \v 11 Ma rana lei vure ni Canaan tana komu kiri tara tughua na ahana na bona keri mara ghoi holoa nia Abel-Mizraim,\f + \fr 50:11 \fk Abel-Mizraim \ft Na ghanaghana ilokana na ahana ke, “Na bona ni dikaio tana lei vure ni Egypt.” \f* na pukuna tara bosaa, “Aeni na bona ni dikalio sule vanira rana lei vure ni Egypt raini.” \p \v 12 Ma rana lei dalena Jacob tara ghoi goni taonia sono na hava te vaghaa Jacob te bosaa vanira. \v 13 Agaira tara ghoi lavia na hulina Jacob mara nia tona vaa tana butonikomu i Canaan, mara tavughia na hulina i kakeri i lokana na vatuluma i Machpelah. Aeni na vatuluma te pelua tua Abraham, na vatei tavughiadira na lei vure ta nina na binaboli lokana nina leghai Ephron na tinoni ni kemana Het i lilighina Mamre. \v 14 Mi murina tara tautavughi soko tua, a Joseph kolura rana lei hoghona maira gaira udolu tara nia udukolu tona tana tavughiana tamana, a Jacob ke, tara ghoi pulohi i Egypt. \s1 Joseph te ghoi kokoe pukulaghi vanira rana lei hoghona \p \v 15 Mi murina te mate tua a tamadira, agaira rana lei hoghona Joseph tara mataghu. Mara ghaghua heghedira, “Itaeni tana lei bongi raeni, igevaa Joseph ke lavitughughita a nighi na lei totobo dika ta nei vania i dania tana lei niulu tara padi tua.” \v 16 Ma gaira tara nia vetena vania vaa na rongorongo a Joseph, mara ghaghua, “Inaghona ge mate a tamamu a Jacob ke, agaia te kokoea vanighai, \v 17 ge kai bosaa vanigho te vaghaa eni, ‘Ko talukehai vanira rana lei hoghomu na lei totobo dika ngangata tara gonighi vanigho.’ Keri ke, mi ghai rana nina lei ghairau a nina God a tamamu Jacob, tai nongi kurutigho ge ko talukehai vanighai nimami na lei hahi i vuvungamu.” Mi tana bona Joseph te rongovia na rongorongo eni, agaia te ia dikalio ngangata me tangi. \v 18 Keri ge ara mai tatana rana lei hoghona mara mai tongaghi horu kikinima vania i naghona, mara ghaghua vania, “Itaeni ke, ighai kai ghoi nimua na lei seka.” \p \v 19 Hauva ka, ma Joseph te bosa vanira, me ghaghua, “Kau be mataghuniu gea. ?Ivei te ghaghua, A God inau ge ku heghau na totoro? \v 20 Ighau tau gonia na dika vaniu, hauva God te ririu/tughua tana na totobo te uto vamua. Agaia God te laviu mai tana malei haba eni tana lei bongi raini ge ku volara rana lei tinoni togha tana lei niulu ni ngengere tara haghevighi tua. \v 21 Kau bei ghoi mataghu gea, ke mua ghaghua igaa na hava tau ghanaghanaa. Inau heghegu tua ku righitaonighau maira ghua nimiu na lei binaboli.” Ma gaia Joseph te kokoe togholuvura rana lei hoghona nighi na lei kokoe mabe mana lavipangoti te nighi vanira. \s1 Na mateana Joseph \p \v 22 Ma Joseph maira rana lei hoghona kolura didira na lei sopa binaboli tara ghahara i Egypt. Ma Joseph te vola saravia sakai na hangalatu [paregho/me sara e salaghe] (110) na niulu, ge mate. \v 23 Agaia te vola sodo/saravighi me righira sono ara toluni na vavata ni kulagha tara sivuragha tana dalena a Ephraim. Ma gaia te vola me lavira rana dalena Machir, na dalena Manasseh, ilokana nina binaboli. A Joseph te lavipangotira me pabera rana lei vavata ni kulagha raini vaghara rana lei dalena heghena. \p \v 24 Ma Joseph te ghaghua vanira rana lei hoghona, “Inau tu dutu mate, hauva ka, ma God ke mai utuni vanighau i kise, ge ke lavi rughuhorughau iani Egypt. Agaia ke lavi olighau vaa tana butonikomu te nia baubahu tua ge ke hera rana lei vaivaridira Abraham, Isaac, maia Jacob.” \p \v 25 Ma Joseph te nira rana lei hoghona, rana lei vaivarina Jacob tana lei bongi rakiri ge ara gonia na papari ni baubahu sule ngangata, ge ghaghua vanira gaia, “Tana bona ke mai God ge ke huiolighita vaa i Canaan na butonikomu ni baubahu ke, kau laviolia ghua na huligu tana bona kau pulohi.” \v 26 Ma Joseph te vola me saravighi sakai na hangalatu [paregho/me sara e salaghe] (110) na niuluna ge mate. Mara gonigonia na hulina, mana hulina tara taluhaghea tua ilokana na kovini tana butonikomu i Egypt mua.