\id DAN - Gela Old Testament \h Daniel \toc1 Buka Daniel \toc2 Daniel \toc3 Daniel \mt1 Daniel \is1 ?Na Hava te tughunia igaa? \ip Na buka Daniel eni kara gerea tana bona rana Jews tara vahaghitaili mara totoro sarana na maana pungisia na Vunaghi haba Nebuchadnezzar. Nebuchadnezzar te lagavulea Jerusalem tana ono hangalatu lima na niulu B. C. Tana bona keri gaia te holara/tivakehara balu na Jew nagho i Babylon. Daniel kolura balu kulana tara sara mai i Babylon mana buka eni tara tutugua na hava te kalera. \ip Na buka te loghoa erua na levu. Sakai te loghoa na lei tutugu vania na hava te kalera Daniel ma rana kulana. Ilokana didira na taluutuni ta God gaira tara lagavulera rana kana. Rana tutugu te kale tana bona Babylon mi Persia toro vunaghi pungisia na maramana. Eruani na levu te loghoi nina lei maturubole/mabubu Daniel. Na lei totoghale ilokani tara tatea na lei kinakabu tara dato mi geva horu, vuivuni tana Babylonia me bosadilaa rana vunaghi dika tara tumu horu ma nina vure God tara lagavulera rana kana. \iot Na lei ghanaghana tara mava ilokana na buka eni \io1 God te righitaonira Daniel ma rana kulana (1:1-6:28) \io1 Nina maturubole/mabubu Daniel (7:1-12:13) \io2 Ra vati na maumanu (7:1-28) \io2 Na sheep mane mana goat mane 8:1-9:27) \io2 Na angel holabosa (10:1-11:45) \io2 Na lei bongi sosoko (12:1-13) \c 1 \s1 Daniel te ghaha i Babylon \p \v 1 I lokana tolu na niulu na Vunaghi haba Jehoiakim te vunughi pungisia Judah, na Vunaghi haba Nebuchaduezzar ni Babyon te mai Jerusalem kolura lei nina mane veitotoghoni mara tughuru talighutia na komu mara veitotoghoni kolura na lei mane veitotoghoni ni Jew. \v 2 Ma Lord te nea na Vungaghi haba Nebuchaduezzar me laga vulea Jehoiakim na vunaghi haba ni Judah. Tana bona na vunaghi haba Nebuchaduezzar te pulohi Babylon, agaia te holai balu totobo tabu ilokana nina Valetabu God me vaa talui ta nina vale ni baore/nilau nina god tana komu sule Babylon. \p \v 3 Mana vunaghi haba te [hea na bosa/arovaghi nia] Ashpenaz, agaia na mane nagho te righitaonia na valena na vunaghi haba, geke holara mai itadira gaira kara holara mai Babylon ma kara talura tana kabu pipiti, na balu mane vaolu tana nina binaboli na vunaghi haba ni Judah, maia tana nina binaboli na lei mane nagho. \v 4 Me ke vilira vamua tara laga, mara loghoa na vola te uto, maira tara matakage, ma kara manahani na lei totobo soko, makara loghoa na sonihalavu ni naunau, me ke manadia na lutu tana valena na vunaghi haba. Maia ghua ke taraira nia ghua na iduniana mana gereaa a leu ni Babylon. \v 5 Mana vunaghi haba te bosa ghua ge rana tinoni lutu kara vahera na vanga mana wine vanira tughu bongi kara gonighi mai ta nina vale ni gehe vanga, ge kara ghanighi. Ma kara [tabotabora/naunaura] ilokana e tolu na niulu, keri ge kara va lutu vania na vunaghi haba. \p \v 6 Itadira rahei tara vilira, gaia te vilira Daniel, Hananiah, Mishael maia Azariah, na vati na mane vaolu tana kemana Judah. \v 7 Mana mane naghodira te tughui na ahadira va tana aha ni Babylon, \q1 Daniel te holoa nia Belteshazzar, \q1 Hananiah te holoa nia Shadrarch, \q1 Mishael te holoa nia Meshach, \q1 ma Azariah te holoa nia Abendnego. \s1 Nina talutuni Daniel i Babylon \p \v 8 Hauva ke, ma Daniel te ghanaghana geke mua va metoa heghena nia na ghaniani na vanga mana wine kara nighi mai vania tana valena na vunaghi haba. Ma gaia te va nongia Ashpenaz, na mane nagho geke ghania siki vanga te keha. \v 9 Ma God te nea na mane naghodira geke arovia Daniel. \v 10 Hauva ka, ma Ashpenaz te nia mataghu sule ngangata ta nina ghanaghana Daniel. Ma gaia te ghaghua, “Inau tu mataghuni ngangataa na vunaghi haba. Nigua na Maghutu, na vunaghi haba te bosa tua ge ko ghanighi na vanga mana wine raini. Ma ge ke sivi na hulimu mo ko sighere tadira na lei lavata ni mane ke, igeva ke labumateu na pukuna tu mua goni utoa na lutugu.” \p \v 11 Ma Ashpenaz te vilia na mane geke righi taonira Daniel ma Hananiah, Mishael ma Azariah. Ma Daniel te varighia so na mane, \v 12 me bosa vania, “Ko tabotaboghai i lokana hangavulu na bongi nia na vanga tana leghai kai ghania, mana beti lee vamua kai inuvia. \v 13 Mi tana sosokona hangavulu na bongi, vaho ge ko righighai kolura arahei tara vanga mara inu tana valena na vunaghi haba. Keri vaho geko vili ghanaghana te manami so na tona haliu na ghaniani na vanga tai nongia pe taho.” \v 14 Mana mane te righitaonira te talamaghinia na ghanaghana ta Daniel, me tabora ilokana hangavulu bongi. \v 15 Mi tana sosokona hangavulu na bongi ke, Daniel kolura na tolu hoghona tara marabu na reireidira mara laga vaa itadira arahei tara ghania na vanga te bosa na vanaghi haba. \v 16 Mi murina keri na mane te righitaonira te kutira nia vamua na vanga mana raurau kukuti, tughua nia na lei vanga uto tana valena na vunaghi haba. \p \v 17 Ma God te vahera na vati na mane raini na manaha te sule nganata na idumiani mana gereani tana buka, mana lei kokoe manaha, mana manahaani na lei bona ni aho. Me vahea ghua Daniel na manaha te sule, na toghiani na lei mabubu mana maturu bole. \s1 Daniel te ghaha so i Babylon \p \v 18 Mete soko tua te tolu na niulu ni tabotabo te nia hevei na vunaghi haba, Ashpenaz te holara mai na lei mane vaolu vania na Vunaghi haba Nebuchadnezzar. \v 19 Mana vungaghi haba te sopa kokoe vamua sopa sakai tadira, me mua ghanaghana mava ahei itadira vulera Daniel, Hananiah, Mishael maia Azariah. Keri ge ra vilira ge kara vaa lutu vania na vunaghi haba. \v 20 Tana lei vahola/vaho te vagha na lei vili manaha mana dete kaekage na vunaghi haba te sodoa itadira, na lei mane raini tara vulera lei mane gehe tidalo nina na vunaghi haba. \v 21 Ma Daniel te ghaha so iga polo ta nina vuivuni ni niulu na vunaghi haba Cyrus\f + \fr 1:21 \fk nina vuivuni ni niulu na vunaghi haba Cyrus \ft Aeni ke, lima hangalatu tolu hnagavulu alu (538) na niulu B. C. \f* te vunaghi [pungisi]. \c 2 \s1 Nina maturubole Nebuchadnezzar \p \v 1 Mi tana sakai na bongi ilokana eruani na niulu ta nina vunaghi pungisi, Nebuchaduezzar te loghoa na maturubole te nea me mua nia maturu. \v 2 Ma gaia te holora mai lei nina mane manaha, mana lei nina mane gehe tidalo, maira rana lei mane kibokibo, mete bosaa vanira gekara toghia vania na hava te righia ta nina maturubole. Tana bona tara va tughuru tana naghona na vunaghi haba, \v 3 agaia te bosa vanira me ghaghua, “Inau tu loghoa asakai na maturubole te lavibuleagu. Ma kau tughunia vaniu na hava tu maturuhia, na pukuna ku ghilala mughua na hava na ghanaghana ilokana.” \p \v 4 Ma gaira rana mane manaha tara bosa vanira na vunaghi haba tana leu ni Aramaic, “Aghe na vunaghi haba, ko vola kasila! Ko bosa vanighai mai na maturubole, ge kai toghia vanigho na hava na ghanaghana i lokana.” \p \v 5 Hauva ka, mana vunaghi haba te bosa vanira na lei mane manaha, “Inau tu hola mava ngangata na totobo eni. Ma ge kau mua bosa vaniu na hava ta nigua na maturubole mi vei tea na ghanaghana i lokana ke, igeva ku rimerimeghau ma kau mate, muku soni horui na lei valemiu. \v 6 Ma gekau bosa vaniu na hava na maturubole mana hava ilokana ke, igeva ku heghau subo na vauto muku taludatoghau tana malei haba. Kau bosa vaniu vamua na maturabole mana hava ilokana.” \p \v 7 Ma gaira tara ghoi ghaghua so, “Aghe na vunaghi haba, ko bosa vanighai na maturubole, ge kai bosa vanigho hava ilokana.” \p \v 8 Mana vunaghi haba te bosa vanira, “Inau tu righi kalea na nimiu na pegopego! [Kau tabotabo ge kau rihu pile bona, na pukuna tau ghilalau tu hala mava ngangata inau na hava tu bosa. \v 9 Ma ge kau mua bosa vaniu na maturubole, i geva ku vahaghitailighau/toroghau [tana sakai na vata/te vagha ghua]. Ighau tau tabotabo gekau pegou, tau ghanaghana geke tughu balu totobo. Hauva ka, ma kau diki bosa vaniu mai na maturubole, keri ge ku ghilala inau tau tangomana so ge kau bosa vaniu na hava ilokana.” \p \v 10 Ma rana lei mane manaha tara bosatughu vania na vunaghi haba, “Aghe na vunaghi haba, e taho tua siki sakai tana maramana ke bosa vanigho nina maturu bole! Me taho ghua siki vunaghi haba, sakai mana gaia ke na sulena mana rongoraghagha, te nongira nina tinoni manaha ge kara gonia te vaghaa! \v 11 Aghe na vunaghi haba, ighoe to kene na totobo te vahola ngangata. Taho siki sakai ke tangomana na bosaana vanigho nimua na maturu bole, sakai vamua rana god, mara mua kabukolu na lei tinoni.” \s1 God te talutatea Daniel na maturubole \p \v 12 Mana vunaghi haba te rutu sule ngangata te rongovia eni, ma gaia te vetena na bosa gekara lotira ma kara labumatera na lei mane manaha ni Babylon. \v 13 Mana pukuna na bosana na vunaghi haba keri, na vure tara nira vetena horu ge kara kenera ma kara matera Daniel ma rana hoghona. \v 14 Tana bona Arioch, na mane nagho ta nina lei malaghai righitaoni na vunaghi haba, te mai geke matera, Daniel te tabea nia na manaha mana ghilala. \v 15 Agaia te nongia, “Na hava na pukuna ge nia hevei horu na vunaghi haba na bosa mava [te] eni?” Keri vaho ge Arioch te bosai vania na hava te kale. \v 16 Ma Daniel te va tona tana vunaghi haba me va nongia me ke ghua na pile bona geke tabotabo na bosaana vania na vunaghi haba na maturubole mana hava ilokana. \p \v 17 Ma Daniel te pulohi tana valena/komu me va tutughui vanira lei hoghona Hananiah, Mishael ma Azariah na hava te kale. \v 18 Me kurutira ge kara kokoeliulivuti vanira God ni kokou ke tatea vanira nina veiarovi nia na tughuniana vanira na hava te polo, ge kara mua labumate kolura nia na lei mane manaha ni Babylon. \v 19 Mi tana bongi vaghana keri, God te tatea vania Daniel tana mabubu na hava te polo. Keri ke, a Daniel te holouto God ni kokou, \v 20 me ghaghua, \q1 “Holouto na ahana God ke va me va, \q2 Agaia vamua te loghoa na manaha mana maana. \q1 \v 21 Ma God vamua te loghoa na lei volavola ni bona tana maramana; \q2 agaia te hola kehara na lei vunaghi haba tana malei sopou ni vunaghi, me ghoi sopou laghinira rana keha iga. \q1 Ma gaia te vahera manamaha vanira tara manaha, \q2 mana ghanaghana uto vanira tara naunau/manaha tua. \q1 \v 22 Ma gaia te tatei na lei totobo haeharegha \q2 me ghilalai na hava te polo tana pungi, \q2 sakai vamua te hinari talighutia na marara. \q1 \v 23 Aghe God didira lei kukuagu/vaivarigu, inau tu holouto mu holohabagho ighoe, \q2 na pukuna ighoe to vaheu mai na manaha mana laga. \q1 Ighoe to bosa vaniu na hava tai nongia itamua, \q2 mo tatea vanighai na hava te liona na vunaghi haba.” \s1 Daniel te toghia na maturubole vania na vunaghi haba \p \v 24 Keri ke, a Daniel te tona me va haghe geke va righia Arioch, agaia tara bosa vania geke labumatera na lei mane manaha ni Babylon. Ma Daniel te bosa vania, “Ko bei labumatera gea na lei mane manaha. Ko holau va tana vunaghi haba, mi mau ku va tughunitatea vania na hava i lokana nina maturubole.” \p \v 25 Ma Arioch te mina me hola Daniel vaa tana vunaghi haba me ghaghua, “Aghe na vunaghi haba, inau tu sodoa sakai na tinoni pipiti ni Judah agaia ke tughunia vanigho na ghanaghana ilokana nimua na maturubole.” \p \v 26 Mana vunaghi haba te bosa vania Daniel (tara holoa nia ghua Belteshazzar,) “?E utuni sughua eni? ?Ko tangomana sughua na bosaana vaniu ivei te vagha anigua na maturubole, mana hava na ghanaghana ilokana?” \p \v 27 Ma Daniel te bosatughi, “Taho siki mane manaha, siki mane logho tidalo pa siki mane kibokibo pa siki mane te mana auvule maira rana lei mane tara bosadila na hava ke kale tana ngiha kara bosa vania na vunaghi haba te vaghai na lei totobo raini. \v 28 Hauva, ma God so iga i kokou ke talutatei na lei hava te polo, ma gaia te tatea na Vunaghi haba Nebuchadnezzar na lei totobo ke kale mai tana ngiha. Itaeni inau ku bosa vanigho nimua na maturubole mana lei ghanaghana ilokana tana bona to koli tana [malamu/malei ghimemu] mo righia. \p \v 29 Aghe na vunaghi haba, tana bona to maturu, mo righia tana maturu na hava ke kale tana ngiha. Ma God, ahei te tughuni na lei totobo te vahola/polo kara kale mai. \v 30 Na mua pukuna inau tu manaha vaa ta siki tinoni tara vola tana maramana tana toghiani na lei totobo te polo ta nimu na maturubole, hauva ka, na pukuna God te liomu geko ghilala na hava to ghanaghana talaua. \p \v 31 Aghe na vunaghi haba, na lokana nimua na mabubu ighoe to vaevanea na totobo te sule ngangata te logho na maana sule te tughuru inaghomu tara gonitaonia nia na titinoni mane, me to marara me mamataghugha. \v 32 Na uluna na titinoni te puku ni gold, na garona/hahena mana limana ni/te silver, mana kutuna me sara tana tuatavuli/tututuruna te brass/bronze, \v 33 mana tuana te halo/iron, mana marevona na halo/iron kolua na pari nenepa sisi. \v 34 Mi tana bona to vaevanea va, na vati i sule te vaa pilikokoko mai tana ghotu. Me mai kalea na tuana na titinoni me kavulaha horu tana pari. \v 35 Mana titinoni udolu te tumu me pauparuha me liliua na savu ni halo/iron, mana brass/bronze maia na vatu pari sisi, maia ghua silver mana gold. Na lei pilepile tara paruha mara pile kikighi vaghai na vavu lake. Mi tana bona te mai na ghuri, me ghurihi kehai mara mua malagha tua. Mana vatu sule te kokovo savua na titinoni te sule me vagha na ghotu, me saopoa na maramana udolu. \p \v 36 Aghe na vunaghi haba, keri ke vagha na maturu bole. Mi taeni inau ku toghia vanigho na hava na ghanaghana ilokana. \v 37 Aghe na vunaghi haba, ighoe na vunaghi haba vulera rana lei vunaghi haba. Ma God ni kokou te vahegho na maana ge ko vunaghi haba, na maana na laga maia na rongoragha. \v 38 Ma gaia te negho geko vunaghi punagisira na lei vure tana maramana, maira ghua na lei bolo/maumanu mana lei manu sarana nimua na righitaoni. Ighoe gaia na uluna na titinoni te puku ni gold. \v 39 Hauva, mi murina ta nimua vunaghi pungisi ke mai tana sosokona, sakai na vunaghi haba ke mai tughugho ta nimua malei haba, me ke mua vagha na utoa so nimua na lei huhuli. Mi murina e toluni na kinakabu ke ghoi lada mai, na kinakabu ni brass/bronze, agaia ke vunaghi pungisia na marana udolu. \v 40 Taonia na kinakabu keri, e vatini na kinabu keri ke durakei na lei diki kinakabu, te vagha na halo/iron te labu horui me durakei na lei totobo tara durakei nia. \v 41 Na tua mana gigiri to righighi na halo/iron mana pari nenepa sisi te tatea na kinakabu keri ke vilivoka tana ngiha. \v 42 Tana balu bonana tara ngasi vagha na iron/halo, mana balu bona tara mua ngasi vagha na vatu pari. \v 43 Mana iron/halo te lolola kolua na vatu pari sisi ke, te vagha na lei kinakabu raini ke, kara tabotabo na tughu/laga ma kara talu kolu tana ghobudira nia na taulaghi haghe ta sopa itadira oli. Hauva ka, me ke mua tangomana na pukuna na iron/halo mana vatu pari sisi toro mua lolola kolu. \p \v 44 Tana bona tara vunaghi na lei vunaghi haba rakeri, na God ni kokou ke taludato mai nina kinakabu ke mua ghoi durakea ahei, me ke mua ghoi suravia tua. \v 45 Agaia keri na ghanaghana ilokana na vatu pilikokoko horu mai tana ghotu, te paruruha na titinoni tara gonia nia na iron/halo, na brass, mana vatu pari sisi, maia na silver mana gold. Aghe na vunaghi haba, God te loghoa na puku ni maana te tatei vanigho na hava ke kale mai tana ngiha. Na maturu bole te utuni, mana lei ghanaghana ilokana te utuni tua.” \s1 Nebuchadnezzar te taludatoa Daniel ge ke mane nagho \p \v 46 Ma Vunaghi haba Nebuchnezzar te tongaghi horu tana pari naghona Daniel me holohabaa. Ma gaia te bosa sanira nina vure ge kara sonia na sukaghu ma kara kerea na ghaiuruuru inaghona. \v 47 Mana Vunagha haba te bosa vania Daniel, “E utuni sughua, nimua na God ke te God vulera na lei God, me Lord/Maghutu/Vunaghi vulera na lei vunaghi haba, me talutatei na lei vahola tara polo, na pukuna ighoe ko tangomana talutateiani na lei ghanaghana te vahola raeni.” \v 48 Mana vunaghi haba te vahea Daniel subo nia lei totobo utoutoa, me vilia Daniel geke loghoa na lutu haba tana kinakabuna. Ma gaia te talua Daniel geke righitaonia na bubulo ni komu udolu i Babylon, me vagha ghua geke [mane nagho/vunaghidira] vanira na lei nina mane manaha. \v 49 Mi ta nina nongi Daniel, na vunaghi haba te vilira Shadrach, Meshach, maia Abednego ge kara righitaonighi na lei totobo tana bubulo ni komu Babylon, tana bona Daniel te ghaha tana valena na vunaghi haba. \c 3 \s1 Nebachadnezzar te bosa vanira na vuresubo ge kara holohaba nina titinoni ni gold \p \v 1 Mana Vunaghi hava Nebachadnezzar te gonia sakai na tinoni nia na gold me tughuru vaghini dato tana nanata ni Dura ilokana na bubulo i Babylon. Na titinoni te vagha hangavulu lima na ghoto na datona me sakai na ghoto mi levu na volapaana.\f + \fr 3:1 \fk hangavulu lima na ghoto na datona me sakai na ghoto mi levu na volapaana \ft Tana leu ni Jew, ono hangavulu na cubit na datona me ono na cubit na volapaana. Na cubit te vagha na koni ni lima na mane.\f* \v 2 Keri ge bosa vanira na lei dalei vunaghi haba, na lei nina mane geregere mana lei mane nagho tana bubulo ni komu, na lei mane huhuli, mana lei mane righitaoni rongo, na lei mane dete, maira na lei mane nagho tana ghobudira na vuresubo, ge kara mai tana va tabuana na titinoni te gonia. \v 3 Mi tana bona na lei tinoni raini tara mai mara tughuru tana naghona na titinoni na Vunaghi haba Nebachadnezzar te tughuru vaghini datoa, \v 4 mana tinoni te idevia na lutulutu te ghaeghahe me ghaghua, “Ighau na lei vata ni vure, mana lei vure tana lei kema mana lei leu soko, kau rongovia na bosaana na vunaghi haba! \v 5 Tana bona kau rongovia na tangini lei kala mana lei flute ma rana lei totobo ni gougonu ke, ma kau tongaghi horu vania nina titinoni ni gold na vunaghi haba Nebachadnezzar te gonia. \v 6 Ma ge siki sakai ke hove me ke mua tabotaoni ke, ma kara soni haghea tua tana lake te vavu.” \v 7 Keri ke, tana bona tara rongovighi na lei totobo ni gougonu tara tangi, na lei vure soko, ivei mana te vaghaa na kema ia pana leu ia, gaira tara tongaghi horu vania na titinoni Nebachadnezzar te tughuru vaghini datoa. \s1 E tolu hoghona Daniel tara hove na tongaghi vania na titinoni \p \v 8 Mi tana bona keri balu tinoni tana bubulo i Babylon tara tona tana vunaghi haba mara bosa vania nia ra tolu na tinoni ni Jew. \v 9 Ma gaira tara bosa vania Nebachadnezzar, “Aghe ighoe na vunaghi haba ngangata, kai ghanaghanaolidira ge ko vola talau!” \v 10 Ighoe to nia hevei na bosa vanira na vure udolu ge kara tongaghi horu ma kara holohaba na titinoni gold tana bona kara rongovia na tangini na lei totobo ni gougonu, \v 11 ma ge ahei ke mua taonia kara soni haghea tana lake te sule. \v 12 Hauva ke, ma gaira rana Jew, Shadrach, Meshach ma Abednego, agaira to talu ge kara righitaonia na bubulo ni komu Babylon, agaira tara mua taonigho. Gaira tara mua talumava nimua na god maia na holohabaana na titinoni gold to gonia.” \s1 Na lei hogona Daniel tara taluutunia God \p \v 13 Ma Nebachadnezzar na vunaghi haba te rutu sule ngangata, me nia hevei na bosa ge kara holora mai Shadrach, Meshach ma Abednego vania. \v 14 Ma Nebachadnezzar te ghaghua vanira, “?E utuni sughua, Shadrach, Meshach ma Abednego tau mua holohaba nigua na god maia tau mua holohaba nigua na titinoni tu taludatoa? \v 15 Inau ku ghoi tabotabo ghua. Ma ge kau tongaghi vania ma kau holohaba na titinoni tu gonia tana bona kau rongovia na tangini na lei totobo ni gongonu ke, kau uto tua! Hauva, ma ge kau hove, igeva kara soni hagheghau tua tana lake. Taho na god ia ke vavolaghau ta nigua na maana?” \p \v 16 Hauva ka, Shadrach, Meshach ma Abednego tara bosa tughu vania, “Aghe na vunaghi haba Nebachadnezzar, kai mua ghoi hughu pungisighai vanigho. \v 17 Ma ke vagha ko soni hagheghau tana lake ke, ma God tau taluutunia ke tangomana so ke volaghai. Aghe na haba, agaia ke sagughai so ta nimua na maana. \v 18 Me taho mana ke, ma kai mua ghoi taluutunia tua nimua na god mana holohabaana nimua na titinoni gold to gonia. \s1 Na lei hogona Daniel tara pilupilura tana lake \p \v 19 Ma Nebachadnezzar te [too] rutu sule ngangata vania Shadrach, Meshach ma Abednego mana mata te too sisi tua. Ma gaia te bosaa na [vatei] lake ge kara savua va ghua vulea na vauvaluni mai ke sara tana vitu ni lavata me ke papara va ghua. \v 20 Ma gaia te bosa vanira na lei mane laga ta nina lei [mane ni kisumate/malaghi] ge kara lotira Shadrach, Meshach ma Abednego ma kara soni haghera tana lake. \v 21 Keri gera pitira mara sonihaghera tana lake [kolui/tara pupului mua tana] didira na tivi. \v 22 Na pukuna ta nina rutu sule ngangata na vunaghi haba, gera gonia na lake te sule ngangata, mana lapilapi ni lake te [papisi/paniu] matera na lei [malaghai/mane laga] tana bona tara sonihaghera ra tolu na mane. \v 23 Ma Shadrach, Meshach ma Abednego tara pitingasili utora tua tana bona tara sonihaghera tana ruruhu ni lake. \p \v 24 Hauva ka, mi tana bona te vei va, ma Nebachadnezzar sosogha dato nia na hare me ghaeghahe vanira lei nina mane huhuli, “?Ivei tea ighita ta pitira so ra tolu na mane ke, ga sonihaghera tana lake?” \p Ra bosatughu mara ghaghua, “Aghe na haba, eo, ta pitira so tua.” \p \v 25 Ma Nebachadnezzar te ghaeghahe, “Kau righia! Inau tu righira te vati na tinoni, tara sakusakutua ilokana na lake. Tara mua pitira, mara mua nia vahaghitaili na ruruhuni lake! Me vatini na tinoni te reirei vagha na god.” \s1 Na lei hoghona Daniel tara taludatora ta sakai na lavata \p \v 26 Ma Nebachadnezzar te mai dutu tana mataulana na vatei lake ge ghaeghahe, “Shadrach, Meshach, ma Abednego, na lei nina tinoni lutu God puku ni maana, kau horu mai! Kau mai ani!” Ma Shadrach, Meshach ma Abednego, tara va sakusakutua horu mai tana lake. \v 27 Mana lei dalei vunaghi haba mana lei mane righitaoni rongo, mana lei mane sule nagho tana butonikomu, maira vaevanera te mu ghanira siki lake. Ma hughua na vuvulu ni uludia tara mua ghanighi na lake, mana didira na lei pupulu tara mua kuruviahu, mara mua uru kuruviadira. \p \v 28 Keri vaho ge bosa Nebachadnezzar, “Holouto/holohabaa didira God Shadrach, Meshach maia Abednego! Agaia te nia vetena nina angel geke hola horua nina tinoni ni lutu agaira tara talutunia. Agaira tara hughua nina bosa na vunaghi haba mara nia togotogo na mate vulea na taluutuniana siki god keha ma didia God vamua. \v 29 Na pukuna keri mi inau tu bosaa, ‘Ma ge siki sakai, na hava tua lavara ni tinoni na ia pana kema mana leu ko kokoe horua nia didira God Shadrach, Meshach, ma Abednego ke, kara sagivokagho matara mategho tua; ma kara haui horui tua na valemiu. E taho ghua siki God ke vola ahei te vagha eni.” \v 30 Keri na vunaghi haba te taludatora Shadrach, Meshach ma Abednego ta sakai na lavata ni haba va tana bubulo i Babylon. \c 4 \s1 Nina maturubole Nebachadnezzar nia na ghai \p \v 1 Mana vungaghi haba Nebachanezzar te va hevei horu na bosa vanira na lei tinoni mana tana maramana udolu, \pi1 “Inau tu ghanaghanaoli ge kau kabu mabo mau loghoi na lologho sule! \pi1 \v 2 “Inau tu liomu ge kau ghilala na lei vaughilala mana lei butulu na God puku ni maana te gonighi vamiu. \q1 \v 3 Ivei vaho tua tea nina lei vaughilala, \q2 Ivei vaho tua tea nina lei butuli! \q1 Nina kinakabu ke mua soko ke va me va; \q2 mana lei nina [vetena/vunaghiana] ke vanira na lei vavata. \s1 Nina Mabubu Nebachanezzar. \p \v 4 “Inau, a Nebachanezzar, te ghahau utou tua tana valegu, mi ta nigua na lologho. \v 5 Mi ta sakai na bongi inau tu loghoa sakai na maturubole te neu ge u mataghu sule ngangata. Eo, inau tu righia na mabubu te hoghohare na liogu tana bona tu koli tana [malagu/ghimegu]. \v 6 Keri ge u nia hevei vanira na bosa na lei mane manaha ni Babylon, ge kara mai bosaa vaniu na hava ilokana na maturubole. \v 7 Mi tana bona tu holora lei mane logho tidalo, mana lei mane kibokibo manaha, mana vure tara bosadila na hava ke kale tana ngiha, tara haghe mai, mu bosa vanira na maturubole, hauva mara mua tangomana na toghiana vaniu na hava na ghanaghana ilokana. \v 8 Mi sosoko Daniel te haghe mai tana matagu, mi nau tu bosai vania na lei maturubole. Tara vatua nia Belteshazzar taonia nigua na god, mana tarungana na god te tabu te ghaha itatana. \v 9 Inau tu bosa vania, “Belteshazzar na vunaghidira na vure logho tidalo, inau tu ghilalagho na tarungana na god te tabu itamua me taho siki totobo vahola te polo vanigho. Keri ke, ko toghia vaniu na ghanaghana ta nigua na maturubole. \v 10 Tana bona tu koli tana malagu, aeni te vagha tu righia ta nigua na maturubole. Inau tu righia na ghai sule ngangata tana ghobuna na maramana. \v 11 Na ghai te totolo dato me sule me laga, me saravia i kokou ge na maramana udolu kara righia. \v 12 Mana lei raurauna tara rongoragha, mana lei vavangana te subo, me loghoi na vanga vanira rana vure tana maramana kara ghania. Mana lei maumani asi tara mai mara ghaha sarana tana ungaungana, mana lei manu tana oka tara mai mara niku tana lei otona. Mana maramana udolu tara vanga tana ghai eni. \p \v 13 Tana bona tu koli so tana malagu mu ghanaghana na hava iloka na maturubole, inau tu righia na angel te tabu te va mai kokou. \v 14 Na angel te ghaeghahe, ‘Kau toka horua na ghai, ma kau pusighi na lei otona! Kau kahi keha na lei raurauna, ma kau soni sebalai na lei vavanga! Kau ghurura lei maumanu tana sara ni ungaungana mana lei manu tana lei otona. \v 15 Kau sania na pukuna mana lalana tana pari,. Kau hola na kabe tara gonia nia na iron/halo mana brass/bronze ma kau piti talighutia nia, ma kau sania iga tana bona oka tana loka ni buburu. Mana kebu ni labota te mai kokou ke siuvia tana bona kau sopoulaghinia iga. Me ke nira kabukolu na lei maumanu tana buburu tana bona keri. \v 16 Tana vitu na volavola ni bona ni aho gaia ke loghoa na lio mana manaha lio mana ghanaghanaa ni maumanu, ke mua vagha na tinoni. \v 17 Agaia eni didira na bosa ni vetena na lei angel tabu. Na pukuna na bosa ni vetena ge rana vure tana maramana udolu kara ghilala ge God puku ni haba te vunaghi pungisira na lei tinoni/kinakabu tana maramana, me ke vahera arahei te liona, sakai vamua rahei tara mua haba.’ \p \v 18 “Belteshazzar, agaia keri na maturubole inau, na vunaghi haba Nebechadnezzar, tu loghoa. Uto, itaeni ko toghia vaniu na hava na ghanghana ilokana, na pukuna taho siki sakai keha ke hangau. Na lei nigua na lei mane manaha ta nigua na kinakabu tara mua tangomama tua. Mi ghoe vamua ke tangomana na pukuna nina tarungana lei god tara tabu itamua.” \s1 Daniel te toghia na maturubole \p \v 19 Inagho geke toghia aeni, Daniel (tara holoa nia ghua Belteshazzar) te nia hoghohare na liona na toghiana na ghanaghana ilokana na maturubole, me [mua bosa/todore]. Mana vunaghi haba te bosa vania, “Belteshazzar, ke bei nia mataghu na maturubole mana hava na ghanaghana ilokana.” \p Ma Belteshazzzar te bosatughu, “Aghe na vunaghigu, eliogu na ghanaghana ilokana na maturubole ke kalera vanira na lei ghamua na kana, me mua vanigho ighoe. \v 20 Na ghai to righia te totolo me daro me sara ikokou gekara vaevane na maramana. \v 21 Na lei raurauna tara ghaugharugha, me vangagha ge na lei tinoni soko kara ghania. Mana lei maumanu asi kara mai ma kara ghahara sarana tana ungaungana, mana lei manu kara niku tana lei otona. \v 22 Aghe na vunaghi haba, na ghai keri, ighoe. Na pukuna ighoe to totolo dato mo laga mai to haba. Na ladamu te saravia tana parako, ma nimua na maana te sara tana sosokona na maramana. \v 23 Mi ghoe to righia na angel te tabu, te horu mai kokou me bosa me ghaghua, ‘Kau toka horua na ghai ma kau durakea, hauva kau sania na pukuna mana lalana iloka ni pari. Kau hola na kabe tara gonia nia na iron/halo mana brass makau piti talighutia nia makau sania iga tana bona oka tana loka ni buburu. Kau sania iga, ge na keba ni bongi/labota ke tutudu mai kokou me ke mai vuvungana. Me ke vanga tana bona keri kolura na lei maumanu ilokana vitu na niulu.’ \p \v 24 “Aghe na vunaghi haba, aeni na ghanaghana ilokana na maturubole, mana hava te talutatea God puku ni haba, ke kalegho tua. \v 25 Igeva kara ghuru horugho tana komu, mo va ghahagho itadira na lei maumanu asi. Mo ko vanga buburu vagha na buluka, mo ko ma siu na kebu ni kokou. Mi tana vituni na volavola ni bona ni aho ke padi tana bona ko kabu vagha keri, polo ko ghilalaa God puku ni haba te vunaghi pungisira na lei kinakabu ni maramana, me ke vahera arahei te vilira. \v 26 Ma gaighi na puku ni ghai mana lalana tana pari. Aeni ko ghanaghana ge ko ghoi hola olia nimua na kinakabu tana bona ko ghilala God ni kokou te vunaghi pungisia na maramana udolu. \v 27 Aghe na vunaghi haba Nebuchadnezzar, ko rongoviu mai. Ko beto tua na lei gehegehe hahi to nei, mo ko gonia vaso na hava te uto, mo ko lio uto vanira tara bona. Sogea ko tona haliu tua na kabu uto.” \s1 Nina talumuri Nebuchadnezzar \p \v 28 Hauva ka, na lei totobo tara kalea Nebachadnezzar na vunaghi haba. \v 29 Mi murina hangavulu rua na vula, agaia te oleole vuvunga na vale ni vunaghi haba ni Babylon. \v 30 Tana bona te rei halavu tana komu sile, agaia te ghaghua, “Vaevane na komu sule i Babylon! Inau, ta nigua na maana heghegu, tu gonia aeni geke komu utoutoa te vagha nigua na komu ni vunaghi haba, ge kara righia nigua na maana maia nigua na rongoragha na haba.” \p \v 31 Mi tana bona te bosai na lei bosa raini, mana manga te kokoe mai kokou, “Aghe na vunaghi haba Nebuchadnezzar, na rongorongo aeni ke te vanigho! Ighoe ko mua vunaghi pungisia na kinakabu eni taeni. \v 32 Igeva na lei tinoni kara ghuru horugho tana bona tara ghahara iga na vure subo. Mo ko ghahagho kolura na lei maumanu asi, mo ko vanga buburu vagha na buluka. Mi tana vituni na volavola ni aho ke padi tana bona to kabu ghaghua iga, polo ko ghilala inau, God puku ni haba, ke vunaghi pungisighi na lei kinakabu ni maramana mu ku vahea ahei tu vilia.” \v 33 Mi tana bona ni aho vaghana keri, na bosa te mai kale tua, ma Nebachadnezzar tara ghuru horu tana komu ni tinoni. Agaia te vanga buburu vagha na buluka, me nia siu na kebu ni kokou. Ma gaia te kabu vagha keri polo na vuvulu ni uluna te sau horu vagha na vuvulu ni manukama, mana ghughuna tara vaghai na ghughu ni manu. \s1 Nebuchadnezzar te ghoi manaha puluhi \p \v 34 “Mi murina na bona eni te padi, inau, Nebachadnezzar, tu reitada va ikokou. Ma nigua na manaha te ghoi pulohi mai, mi nau tu holouto mu holohaba God puku ni haba, mu talumava agaia te vola ke va me va. \q1 Gaia ke vunaghi pungisi ke va me va, \q2 ma nina kimakabu ke vola kasila. \q1 \v 35 Na lei tinoni tana maramana kara mua ghoi vagha tua gaia. \q1 Agaia te loghoa na maana ge ke hea so na hava te liona \q2 ighobudia na lei angel i kokou ma gaira ghua tara ghahara tana maramana. \q1 Taho siki sakai ke va betoa pe ke va hughughua, \q2 me ke bosa vania, ‘?Na hava na pukuna to ghanaghana geo gonighi na lei totobo raini?’ \p \v 36 “Tana bona na manahagu te oli mai vaniu, me vagha ghua nigua malei haba mana holouto ma nigua na kinakabu. Ma lei nigua na lei mane huhuli mana lei mane nagho tara niu togotogo sule ngangata, mi nau tu ghoi oli so ta nigua na kinakabu ge ku ghoi hulia, nia na holohaba sule vulea vaa [idania/te padi.] \v 37 Itaeni, inau Nebuchadnezzar tu holoutoa mu holohaba na Vunaghi haba ni kokou. Na lei gehegehe te gonighi, te uto mana utuni, ma gaia ke tangomana na talumuriadira tara talunagho.” \c 5 \s1 Beltshezzar te vaa metoi na seu ni Valetabu \p \v 1 Imurini na lei niulu tara padi, na vunaghi haba Belshazzar te gonia na vanga kolu sule vanira na togha nina tinoni ni lutu mara nighi inu wine. \v 2 Tana bona Belshezzar te tona haliua na inu, gaia te nina hevei na bosa ge kara va holai mai na lei seu/kapu ni gold mana silver akukuana, Nebuchadnezzar, te holai tana Valetabu i Jerusalem, keri ge agaia mana lei nina mane nagho, ma lei tauna, maia rana ruani na lei tauna ge kara nighi inu. \v 3 Ma gaira tara va holai mai na lei kapu ni gold tara holai tana Valetabu nina God i Jerusalem, ma gaia na vunaghi haba maia nina lei mane nagho, na lei tauna, mana lei ruani na tauna tara nighi inu na lei totobo rakiri. \v 4 Ma gaira tara nighi inu wine ge tara holohaba didira na titinoni tara gonia tara/tana gold, silver, brass/bronze, iron/halo, mana ghai mana vatu. \s1 Belshazzar te righia na lima te gegere \p \v 5 Tana bona vaghana keri gaira tara righia na gigiri ni lima ni tinoni te gegere tana vokona na valena na vunaghi haba lilighina na vatei talu. na vunaghi haba heghena tua te righia na lima tana bona te gegere, \v 6 mana matana ihuna tara kukurodo/begha nia na mataghu. Nia na mataghu sule te kale gaia te luba na hulina mana tuturuna tara vuha ma [pape/aleale] kolu. \v 7 Ma vunaghi haba ke holora nina lei mane ge kara holora mai na lei mane manaha, mana lei mane tara bosadila na lei totobo kara kale mai tana ngiha, kara holara mai tana naghona. Agaia te bosa vanira na lei mane manaha ni Babylon, “Ahei tua ke lolumi na gegere me toghia vaniu na ghanaghana ilokana ku pupulua nia na tivi te boibongi te vagha na vunaghi haba, mu ku ghalolua nia na ghalolua ni gold tana luana, muku nea geke toluni a vunaghi nagho tana kinakabu.” \p \v 8 Mi tana bona lei mane manaha na vunaghu haba tara haghe mai, taho siki sakai itadira ke tangomana na idumiana pana toghiana na gegere na hava na ghanaghana ilokana. \v 9 Mana vunaghi haba te to mataghu sule ngangata, mana mata te nia maa ghua. Me vaghara ghua lei nina mane manaha tara maa sule ngangata. \s1 Daniel te toghia na gegere \p \v 10 Mi tana bona tinana na vunaghi haba te rongovira na vunaghi haba mana lei mane nagho tara padalaghi/bosa vania na hava te kale, gaia te tona me va righia na vunaghi tana voki ni vanga. Me bosa vania Belshazzar, “Aghe na vanaghi haba, ko kabu/vola haia! Ko bei nighi mataghu na lei totobo raini. \v 11 Sarai/Aeni na tinoni ilokana nimua na kinakabu agaia te loghoa na nina tarunga na lei god te to tabu itatana. Tana bona Nebuchadnezzar na vunaghi haba te vunaghi, na tinoni eni tara sodoa te loghoa na sonihalavu ni manaha itatana, mana manaha eni, mana ghilalaani, te vaghaa agaia te god heghena ghua. Ma Nebuchadnazzar te vilia tua geke vunaghi pungisira na lei mane manaha maira arahei tara diki bosadilai na hava kara kale tana ngiha ni Babylon. \v 12 Na tinoni ia Daniel eni ke, agaia na vunaghi haba te vatua nia Belteshazzar, te loghoa na lio laga me loghoa na manaha me ke toghighi na lei muturubole, mana lei dilo, maia na maemaneani na lei vahola. Ko holoa Daniel, me ke toghia vanigho na hava na ghanaghana ilokana na gegere keri.” \p \v 13 Keri gera va hola haghea mai Daniel vania na vunaghi haba, mana vunaghi haba te huatia, “?Ighoe a Daniel, te holagho mai i Judah geko mai ni kabu pipiti, a kukuagu, Nebachadnezzar na vunaghi haba? \v 14 Uto, inau tu rongovigho to loghoa na tarunga ni lei god itamua mo logho ngangata na manaha mana ghilala. \v 15 Na lei nigua na mane manaha mana lei mane kibokibo tara tabotabo na idumiana na gegere tana voko eni, hauva ka, mara mua tangomana. \v 16 Inau tu rongovigho to tangomana na toghiani mana maemaneani na lei totobo tara vahola. Ma ge ko idumia na lei bosa raini mo ko bosa vaniu na lei ghanaghana iga, muku pupulugho tana tivi te boibongi ni vunaghi haba, muku ghaloluagho nia na ghalo ni gold tana luamu. Mo ko mai toluni tana malei haba tana kinakabu.” \p \v 17 Ma Daniel te bosa tughu vania na vunaghi haba, “Ko talugonighi lei nimua na hevei oli, pa ko vahea siki sakai keha. Hauva ka, mi nau ku toghia vanigho so na ghanaghana ilokana na gegere. \v 18 Aghe na vunaghi haba, God puku ni maana te nea kukuamu Nebuchadnezzar ge loghoa na aha te rongoragha me haba mana holouto/talumava. \v 19 Ma gaia te talu sulea ge na lei tinoni ilokani na lei kema mana lei leu tara mataghuna na tughuru tana naghona nia na mataghu. Agaia te matera arahei te liona na mateadira, me arovira rahei te liona. Me talumavara rahei te liona, me ke talumurira rahei ke liodira na talumavara. \v 20 Hauva ka, tana bona na tobana mana liona tara kutuvatu na pukua na talunagho, agaia tara hola horu ta nina na malei sopou ni vunaghi mara hola keha nina rongoragha. \v 21 Agaia tara tiva keha tana ovu ni tinoni, me loghoa na lio ni maumanu, me kabu kolura na ovu ni donkey. Ma gaia te vanga buburu vagha na buluka, me nia siu na kebu ni kokou, polo ke ghilala God puku maana te vunaghina na kinakabu ni maramana me ke vilia siki sakai agaia te ghanaghana ge ke vunaghi pungisira. \v 22 Aghe Belshazzar, ighoe to kukuana, mi ghoe to ghilalai na lei totobo raini, hauva ka mo mua talumurigho heghemu. \v 23 Ighoe to vaa metogho ta God ni kokou mo holai na lei seu/kapu raini te nina Valetabu mo holai mai tamua. Ighoe mana lei nimua mane nagho maira rana lei taumu maira gaira rana ruani na taumu tau nighi inu wine tana bona tau holohaba na god ni silver, gold, brass/bronze, iron/halo, na ghai mana vatu - na lei god tara mua righia mara mua rongovia pana ghilalaana ta siki totobo tua. Hauva ka mi ghoe to mua holohabaa na God te vahegho na aheahe ni vola me righitaonia na manahamu/volamu! \v 24 Keri ke, ma God te nia vetena na lima eni geke gerei na lei kokoe raini. \p \v 25 “Aeni na lei kokoe te gerei, MENE, MENE, TEKEL, PARSIN. \v 26 Aeni na ghanaghana ilokani na lei kokoe te gerea, \q1 Mene, na ghanaghana ilokana ke idumia. God te idumia tua na lei bongi ta nimua na vunaghi pungisi me hola mai tua tana sosokona. \q1 \v 27 Tekel na ghanaghana ilokana ke kagea. Ighoe tara kage sokogho tua tana vuvungana na maemane me mua tangomana na tabotabo. \q1 \v 28 Parsin ke na ghanaghana i lokana vilivoka. Nimua na kinakabu tara vilivoka tua mara vahera tua rana vure i Media mana Persia.” \p \v 29 Mi ta nina na bosa Belshazzar, gaira tara pupulua Daniel nia na tivi te boibongi ni vunaghi haba, maia na ghalolua ni gold tana luana; me lada vaghinia te talu datoa tana toluni na malei sopou ni haba tana ilokana nina kinakabu. \v 30 Mi tana bongi ia so keri Belshazzar, na vunaghi haba ni Babylon tara labumatea. \v 31 Ma Darius ni Media te ghoi tabe datoa na kinakabu tana bona te ono hangavulu rua na niuluna. \c 6 \s1 Daniel tara taluhoru tana baba/gilu ni maumanu asi tara holoa nia lion \p \v 1 Darius na Mede te ghanaghana na vili vokana na kinakabu tana sakai hangalatu rua hangavulu (120) na bubulo, ma gaia te talura rana dalei vunaghi haba geka vunaghi pungisighi sopa bubulo. \v 2 Mana vunaghi haba te vilia Daniel maira ara rua hoghona/mane ge kara vunaghidira rana dalei vunaghi haba ma kara matareireia na hava ke mai vania na vunaghi haba. \v 3 Ma Daniel te mina me ghilalagha heghena te uto vulera na lei mane tara vunaghidira na lei lutu maira ghua na lei dale haba. Na pukuna te lohgoa na manaha te sule, na vunaghi haba Darius te loghoa na ghanaghana geke talu datoa geke vungaghi pungisia na kinakabu udolu. \v 4 Keri ge na lei mane nagho tana lei lutu maira lei dalei vunaghi haba tara ghaghana ge ra tabotabo kara kenea balu hahi tana lutuna Daniel. Hauva ka, mara mua sodoa siki totobo kara bosa horua nia. Agaia te lutu maemane me taho siki hahi ta nina righitaoni. \v 5 Ma gaira tara ghaghua, “Ka mua sodoa siki totobo ka hurua nia Daniel sogea tana lei vetena te taonia nina God mughua.” \p \v 6 Keri ke, ma rana mane naho maira na lei dalei vunaghi haba tara tona tana vunaghi haba mara bosa vania, “Aghe na vunaghi haba Darius, ko vola haia! \v 7 Ighai na lei nimua na lei mane nagho, mana lei mane righitaoni rongo, mana lei dalei vunaghi haba, mana lei mane huhuli mana balu lei mane lutu ni ghanaghana te vagha eni mai talamaghinia ighoe, na vunaghi haba ko talua sakai na vetena ke to mavahia keri ge rana vure udolu tara taonia mughua. Ko bei lubatia tua siki sakai ke kokoeliulivuti vania siki god pa siki tinoni ke vuivuni taeni me ke sara tolu hangavulu na bongi. Ighita udolu kara kokoeliulivuti vanigho vamua. Ma hei te diua na vetena eni ke, ge kara soni horu tana gilu na maumanu asi tara holoa nia na lion. \v 8 Aghe na vunaghi haba, ko gonia tua mo ko gerea tua iga na ahamu me ke vetena tua me ke bei tughua tua ahei, ke vagha na vetena ni rana vure ni Media maira rana vure ni Persia.” \v 9 Mana vunaghi haba Darius te gerea na ahana tana vetena. \s1 Ma Daniel te kokoeliulivuti vania God \p \v 10 Mi tana bona Daniel te ghilala tara talua geke vetena tua, gaia te pulohi tana valena te vagha tea haia tua, iga i kokou tana voki, tana hahangavi vaa i Jerusalem na lei matakenena, ge vaa kokoeliulivuti tolu tughuru ni kokoeliulivuti ga ta sakai na dani. Agaia te gonia talau tua, te holoutoa nina God. \v 11 Agaira na lei mane nagho tana lutu tara tona tana valena Daniel mara sodoa ge kokoeliulivuti me nongia God geke hangaa. \v 12 Agaira tara pulohi tatana na vunaghi haba mara vaa tughunia tana nina vetena, me bosa vania, “Ivei tea to talu so sakai na vetena ge ahei ilokana tolu hangavulu na bongi ke kokoeliulivuti vania siki god keha pa siki tinoni kara sonihoru tara gilu ni lion. Ighita udolu kara kokoeliulivuti vanigho vamua?” \p Na vunaghi haba te bosatughu, “Eo, na vetena keri te ghaha so. Na vetena ke te vagha didira vetena rana vure ni Media ma rana vure ni Persia, ke mua tangomana ahei ke durakea.” \p \v 13 Ma gaira tara bosa vania na vunaghi haba, “Daniel, na tinoni tau hola mai sakai tadira na Judah, te mua taotaonia nimua na vetena. Agaia te kokoeliulivuti vania so nina God te tolu tughuru ni kokoeliulivuti ta sakai na dani.” \v 14 Mi tana bona gaia te rongovia eni, na vunaghi haba te rutu sule ngangata vania heghena na talamaghiniana na vetena, ma gaia te lutu tana dani udolu na keneana ivei kenea Daniel geke hola keha ta didia na gueguelo/vahola me ke vavolaa. \v 15 Tana nulavi gaira lei mane udolu raini tara tona tana vunaghi haba mara bosa vania, “Aghe na vunaghi haba ko ghilala tua ge taonia na vetena didira rana vure ni Media ma rana vure ni Persia, taho siki vetena ke talua na vunaghi haba ke tughua ahei.” \s1 Darius te sonihaghea Daniel tana gilu ni lion \p \v 16 Keri ke, na vunaghi haba te nia hevei na bosa ge kara lotia Daniel ma kara soni horua tana gilu ni lion. Mana vunaghi haba te bosa vania Daniel, “Agaia nimua na God to taluutunia mo ko holohaba haia, ke vavolagho.” \v 17 Ma gaira tara hola na vatu mara pata na mataula ni gilu. Mana vunaghi haba te tila/talu vaughilalaana na mataula kolura na vaughilaladira rana mane nagho keri go taho siki sakai ke vavolaa Daniel. \v 18 Mana vunaghi haba te pulohi tana valena sule me mua maturu tua tana bongi udolu na nia talukau na vanga. Me mua lioni tua na lei gougonu tara gonighi, me mua tangomana tua na maturu tana bongi udolu. \p \v 19 Me puipungi mua, na vunagha haba te rarai tua me sara tana gilu ni lion. \v 20 Tana bona te va sara i kakeri, gaia te nia hoholo na dikalio sule ngangata, “?Daniel, nina tinoni ni lutu a God te vola, e volagho so nimua na God to taluutunia tadira na lei lion?” \p \v 21 Ma Daniel te bosa tughu, “Aghe na vunaghi haba, ko vola haia! \v 22 Eo, nigua na God te vetenara lei angel ge kara hangavira na mangadira rana lion ge kara mua vahaghitailiu na pukuna inau tu marabu tana matana. Ma ghe na vunaghi haba, mu mua gonia hahia ghua siki totobo vanigho!” \p \v 23 Mana vunaghi haba te togotogo sule ngangata me nia hevei na bosa gekara laghi datoa Daniel tana gilu. Taho siki saisaghi kara righighi tana hulina na pukuna te [tughuru ngasi/tuturi hauha] ta nina God. \v 24 Ma gaia na vungaghi haba te nia hevei na bosa ge kara lotira agaira tara kanahaghinia Daniel. Me sonihorura tana gilu ni lion kolura na taudira mana lei daledira. Mara mua saravia mua va borona na gilu ka, na lei lion tara soghavira tua mara rimerimera mara ghanira tua. \p \v 25 Mana vunaghi haba Darius te nia hevei na bosa/rongorongo vanira na lei taba ni vure mana lei kema mana lei leu tana maramana udolu, \p “Na mabo mana togotogo ke ghaha itamiu! \v 26 Inau tu talua na vetena ge na vure subo udolu lokana nigua na kinakabu kara loghoa na mataghu inaghona a God nina Daniel. \q1 Na pukuna gaia na God te vola. \q2 Agaia ke laga vule ke va me va. \q1 A nina kinakabu ke mua ghoi dureke. \q2 Ma nina na maana ke mua sosokogha. \q1 \v 27 Agaia te sagura me volara nina vure, \q2 me gonighi na lei butuli te haeharegha ikokou mi ani pari. \q1 Agaia te vavola Daniel ta nina maana na lion.” \p \v 28 Tana bona na vunaghi haba Darius te vunaghi maia ta nina vunaghi Cyrus ni Persia na vunaghi haba, Daniel te dato mai sakai na malei sopou te haba. \c 7 \s1 Nina mabubu Daniel vanira ra vata maumanu vola \p \v 1 Mi [murina na lei totobo raini,] tana vuivuni ni niulu Belshazzar te vunaghi haba tana bubulo ni Babylonia, inau tu maturubole mu vaevanea na mabubu tana bongi. Mu gere horua na hava tu maturubolea. Ma eni na gegerena \v 2 na hava tu vaevanea tana bongi keri. \p Na ghuru te vulovulo ilau mi longa, mi boko mi ulu, me va sara tana sosokona na tahi oka, me va maraghataa. \v 3 Mana vati na maumanu vola sule tara va puaka dato mai tana tahi oka,\x - \xo 7:3 \xt Na Livu 13:1 \x* mara sopa kehakeha na reireidira. \p \v 4 Na diki na maumanu vola te reirei vagha na lion, te loghoa na ghatana te vagha na ghatana na manukama. Mi nau tu tona haliu sono na vaevaneana, polo ra sipakehai ra rua na ghatana. Na maumanu vola eni te dato udolu, me nighi tuturi ra rua na tuana te vagha na tinoni, mara vahea na manaha te vagha na manahana ni tinoni. \p \v 5 Eruani na maumanu vola te reirei vagha na bear, me nighi tuturi ra rua na tuana imuri. Mi ghobuni rana livona te ghalatighi ra tolu na huli kakasa. Mana talama ni manga te ghaghua vania, “Tona haliua, ko ghanighi na lei vinahi te manana ko ghanighi!” \p \v 6 Mu ghoi vaevane va, mu righia e toluni na maumanu vola te ghoi tate mai, te reirei vagha na leopard, mi tana murina tara ghahai iga ra vati na ghata, te vagha na ghata ni manu. E loghora ra vati na ulu, mara vahea na maana sule ni vunaghi. \p \v 7 Mu tona haliu so na vaevane, me vatini na maumanu vola te ghoi tate mai. E laga ngangata me mamataghugha. Rana livona tara sule te vaghai na halo, me ghani gholugholura na hava te matera, me turibitabitara. Me keha heghena itadira ra tolu na maumanu vola, me loghoi ra hangavulu na kala tana uluna. \v 8 Tana bona tu vatoghai rana kala raini, inau tu vaevanea sakai na kala pile kikia te dato mai i ghobudira ra hangavulu na kala. Me va taghalaghinira ra tolu na kala, tara ghahai tua ikakeri. Na kala ia eni ke, e loghoi na mata ni tinoni, mana manga te nia kokoe talunagho. \s1 Na mabubuna a sakai te vola kasila \p \v 9 Mu ghoi vaevane va sono, mu righia na malei sopou tana kinakabu te talughoni soko tua tana malana, ma gaia te vola kasila\f + \fr 7:9 \fq gaia te vola kasila \ft Sakai na ahana vania God. \f* te sopou ta sakai na malei sopou te ruruhu. Mana malei tuturina na malei sopouna te ruruhu talighutia ghua. Ma nina tivi te pura vagha na ghoghopa pura, mana vuvulu ni uluna te pura ehoeho vagha na puku ni vauvau te pura. \v 10 Mana lapilapi ni lake te tavetave horu mai te vagha na daidari. Ma rana togha mana togha ni tinoni ikakeri kara ghairau vania, ma rana mola ni tinoni ghua kara tughuru inaghona. Mana dete ke vuivuni, kolui nia na lei buka te hahangavi. \p \v 11 Mi tana bona tu vaevane va, mu rongovia na kala pile kikia te kokoe talunaghoa heghena. Mi righia e vatini na maumanu vola tara matea, mana hulina tara sonihaghea tana lake te ruruhu me ghani taghalaghinia. \v 12 Ma gaira rana dolana tara lavikehai tua na maana itadira, mara taladira ge kara ghahara tana pile bona vamua. \p \v 13 Ta nigua na mabubu tana bongi, inau tu righia siki sakai te vagha na reireina na dale tinoni, ma gaia te va mai tana parako i kokou. Me va dutuvia gaia te vola kasila, mara hulia va itatana. \v 14 Me vahea na kikinima mana maana ni vunaghi pungisiadira na lei kema, keri ge rana vure tana lei leu soko kara holohabaa gaia. Ma nina maana ni vunaghi ke taho na sosokona, mana kinakabuna ke mua pisu. \s1 Na ghanaghana ilokana na mabubu \p \v 15 Na mabubu inau, Daniel tu righia te vatei mamataghugha itagua, ge u ribe mu taraha. \v 16 Mi nau tu va righia sakai itadira tara kabu ikakeri mu huatia ge ke toghia vaniu a nigua na maturubole. Ma gaia te toghia vaniu te vagha eni, \v 17 “Agaira ra vati na maumanu sule tara vola raeni ke, ra vati na [kinakabu/kema sule] kara dato mai tana maramana. \v 18 Ma gaira udolu nina vure God puku ni maana tara lavia na maana ni vunaghi pungisiani, me ke vanira ke va me va.” \p \v 19 Mi nau te liogu ngangata na ghilala utoana e vatini na maumanu vola, te mua vaghara agaira ra tolu. Te mamataghugha me laga ngangata, me loghoi rana guguna ni bronze/burasi, ma rana livona tara sule te vaghai na halo, me ghani gholugholura na hava te matera, me turibitabitara. \v 20 Me liogu ghua ge ku ghilala ra hangavulu na kala tana uluna, maia na kala pile te va dato mai imuridira, maia ghua ra tolu rana kala tara taghara. Te logho matana mana manga te nia kokoe talunaghoa heghena. Me mamataghugha itadira ra tolu. \v 21 Tana bona tu tona haliu so na vaevane, na kala pile kikia eni te veilalabui kolura ra nina vure God me laga vulera. \v 22 Ma gaia te vola kasila te va mai me bosatatea nina dete, taonia didira na veiarovi ra nina tinoni God puku ni maana. Na bona ni aho te sara mai tua vanira nina vure God kara lavia na maana ni vunaghi. \p \v 23 Aeni na bosa tughu te vaheu, “E vatini na maumanu vola eni ke, e vatini na kinakabu ke dato mai tana maramana, me ke keha itadira rana kinakabu. Agaia ke taghalaghinira rana vure tana maramana udolu, me ke turibita horura. \v 24 Gaira hangavulu na kala raeni ke, ra hangavulu na vunaghi haba kara vunaghini na kinakabu keri. I muridira gaira, sakai na vunaghi haba ke ghoi dato mai, ma gaia ke keha ngangata itadira rana diki, me ke laga vulera ra tolu na vunaghi haba. \v 25 Gaia ke kokoe hughuhughua God puku ni maana, me ke vahaghitailira nina vure God. Gaia ke tabotabo ge ke tughui didira na lei vetena maia didira bongi ni vale, ma nina vure God raeni kara kabu sasara ta nina maana ilokana ra tolu mana levu ni niulu. \p \v 26 “Ma gaia God puku ni haba ke sopou ta nina malei sopou ni dete, me ke holakehaa nina maana me ke taghalaghinia gaia. \v 27 Na maana mana talumava itadira na lei kema soko tana maramana ke va vanira ra nina vure God puku ni haba. Didira na maana ni vunaghi ke mua tangomana na soko, ma rana haba tana maramana kara rongovi taonia gaira.” \p \v 28 Agaia eni na sosokona na maturubole. Mi nau, Daniel, tu mataghunia ngangata mu kanoragha, mana matagu mana ihugu te pura. Hauva, mu talugonighi so tana liogu na lei totobo raeni. \c 8 \s1 Nina mabubu Daniel vania na sheep mane mana goat \p \v 1 Mi tana toluni na niulu a Belshazzer te vunaghi haba, inau tu vaevanea eruani na mabubu. \v 2 Tana mabubu, inau tu vaevaneu heghegu tu ghahau tana vale vatungasi na komu sule i Susa tana bubulo i Elam. Mu tughuru tana lilighina na beti tina Ulai. \p \v 3 Mi kakeri, inau tu vaevanea na sheep mane te loghora erua na kalana toro daro, sakai tadira na kala raeni te daro me vaolu vulea na dolana. \v 4 Inau tu toghatoghaa na sheep mane eni te nia [veilalabui/labui] rana kalana vaa i boko mi sodu lau, mi longa ghua, me taho siki maumanu ke va betoa geke va sama poloa ta nina maana. Me gonia taonia na liona me nia laga vule. \p \v 5 Tana bona tu tona haliu sono na ghanaghanaana na hava ke kale, inau tu ribe va so, mu righia a sakai na goat te mai samahaliu te va mai i sodu boko, me sama laga ngangata ma rana tuana tara mua turia tua na pari. Me logha a sakai na kala sule ighobuni rana matana. \v 6 Ma gaia te samalia va na sheep mane, tu vaevanea va sono te tughuru levuna na beti tina, me samali minamina va kolua nia lagana udolu. \v 7 Mi nau tu vaevanea te pepoa na sheep mane, me rutu ngangata me labu dikalaa me ghotighi ra rua na kalana. Na sheep mane eni te mua loghoa siki lagana ke nia pepo tughu, keri ke na goat te sonihorua tana pari me turibitabitaa, me taho ghua ahei ke ghoi vavolaa. \p \v 8 Na goat eni te sule na rongoraghana. Hauva, mi tana bona gaia te loghoa na maana sule ngangata, na kalana te taghoti. Mi tana malana tara tololo dato mai iga ra vati rana kala vaolu tara sopa tutuhu va i ulu mi boko, ilau mi longa. \v 9 Ta sakai tadira ra vati na kala raeni ke, ke va base mai iga sakai na kala pile, ma nina na maana te saopoa paleva longa mi ulu, me va sara tana pari rongoragha ni Israel. \v 10 Me sule dato, me laga ngangata me manana na veilalabui kolura rana ghehemate ni kokou, me sonihorura mai na balu iani tana maramana me turibitabitara. \v 11 Sughua te va hughuhughua na vunaghidira rana ghehemate ni kokou, me va betoa didira sukaghi tughu bongi tara ghehetighi vania, me va durakea nina Valetabu. \v 12 Rana vure tara gonighi rana lei totobo tara hahi iga, mara nia murilio na sukaghi te maemane tara gonia tughu dani, mara sonikeha tana voladira na taluuutuni te utuni. Na kala eni te nighi laga vule na lei totobo te gonighi. \p \v 13 Keri ge u rongovia sakai na angel te huatia na dolana, “?Ivei vaho ke vagha na darona na lei totobo u righighi tana mabubu eni ke vaa sara? ?Mi vei te vagha a darona na lei totobo hahi raeni ke mai tughua na sukaghi tughu dani, mi vei ke vagha na darona ghua rana ghehemate ni kokou kolua nia na Valetabu kara turibitabitaa horua?” \p \v 14 Mi nau tu rongovia sakai na angel te bosatughu, “Igeva ke tona haliu ilokani ra rua na togha tolu hangalatu (2,300) na dani mana bongi, tona taonia rana dani rakeri, tara mua sukaghia iga na sukaghi. Keri ge kara goniolia na Valetabu.” \s1 Na angel Gabriel te tughunitatea na ghanaghana ilokana na mabubu \p \v 15 Inau tu tabotabo ge ku ghilala vakodoa na hava na mabubu te tughunitatea. Hauva so, sakai te vagha na tinoni te tughuru inaghogu. \v 16 Mi nau tu rongovia na talama ni manga te ghaeghahe mai paleva levuna na beti tina Ulai, “Gabriel, ko tughunitatea vania na ghanaghana ilokana na hava te righia.” \p \v 17 Ma Gabriel te mai me tughuru lilighigu, mu mataghu ngangata ge u poghotao horu tana pari. Ge bosa vaniu, “Dale tinoni, ko ghanaghana utoa na hava ilokana na mabubu. Na mabubu to righia ke, iga ke ghaghua tana sosoko ni bongi.” \p \v 18 18 Tana bona te tona haliu sono na kokoe, inau tu tumu horu mubughoro, mu maturu ponolio, nia na matagu mana ihugu tana pari. Ma gaia te mai tabea na limagu, ge tughuruvaghiniu. \v 19 Ge ghaghua vaniu, “Inau ku tutughunia vanigho na hava ke kale ta nina rutu God. Mana mabubu eni ke te tughunitatea na hava ke kale tana sosoko ni bongi. \v 20 Na sheep mane to vaevanea, te loghoi ra rua na kalana ke, te tughuru vanira rana vunaghi haba tana bubulo i Media mi Persia. \v 21 Na goat mane te tughuru vania na vunaghi haba tana butonikomu Greece, mana kala sule ighobuni ra rua na matana ke, te tughuru vania na vuivuni ni vunaghi haba. \v 22 Ra vati rana kala to vaevanei tara dato mai kolua nia na vuivuni ni kala te tumu horu ke, te tughuru vanira ra vati na kinakabu ilokana sakai na kinakabu kara vilivoka ma kara mua ghoi laga vagha na vuivuni ni kinakabu. \v 23 Mi tana bona kara va mai tana sosokodira rana kinakabu raeni, rana vure raeni kara hahi ngangata, me ke kalera na totoro. Tana bona keri, na vunaghi haba te kutuvatu me mua nia ghaghua ahei, me ghighirou, te dato mai me vunaghi pungisira. \v 24 Geva ke laga dato mai, me ke mua ta nina na maana heghena. Geva ke durakei na lei totobo, me ke laga vule mughua tana lei totobo ke gonighi. Me ke durakera rana mane nagho kolura nia ghua ra nina vure vivili God. \v 25 Na vunaghi haba eni tana manahana geva ke gonighi na lei vata ni sorisori ke nei ge kara mai utuni. Mi tana ghanaghanana ke, me haba vulei ngangata tua gaia. Me labuleadira rana vure me mua hera tua na veiarovi, me tabotaboa heghena geke pepo kolua ghua na vunaghi habadira na lei vunaghi haba soko. Hauva ka, mana vunaghi haba keri, geva God ke taghalaghinia ta nina maana, te mua tana laga na tinoni. \v 26 Gaia na mabubu to righia te vania na sukaghi ni nulavi mana puipungi to tutughunitatea vanigho tua ke, geva ke mai utuni. Mo ko bei bosatatea gea, na pukuna igeva ke holaa na daro ni bona ngangata ge ke kale.” \p \v 27 Murina tu righi sosokoa na mabubu eni, inau, Daniel, te lugu ngangata na huligu mu nia vahaghi sakai pe rua na bongi. Murina vaho ge u oli tana lutugu te vaheu na vunaghi haba ge ku lutua, mi nau tu ghanaghana talaua sono na mabubu keri, mu mua ghilala utoa na hava ilokana. \c 9 \s1 Daniel te kokoeliulivutira ra kulana na vure \p \v 1 Darius te vaa mai tana kemana Mede, na dalena Xerxes, ke vunaghi pungisia na bubulo i Babylonia. \v 2 Mi tana vuivuni ni niulu ta nina righitaoni, inau tu idumia mu naunaua tana buka ni vetena tara tabu. Tona taonia na hava Yahweh te bosadila tua vania na prophet Jeremiah, mu ghanaghanaa vaa ilokana ra vitu hungavulu na niulu igeva Jerusalem ke kabu pipiti. \v 3 Mi nau tu kokoeliulivuti varavaghi vania Yahweh, nigua na God, mu nongia na hahanga, mu maturutoo ni vanga, mu nia pupulu na tivi ni dikalio, keri ge u sopou kolu ravu. \v 4 Inau tu kokoeliulivuti vania Yahweh, nigua na God, mu bosatatei vania na paludira rana kulagu na vure. Mu ghaghua, “Maghutu God, ighoe to haba, mi ghai tai talumavagho. Mi ghoi to [tabe betoa sono me mua na]/[varava ngasi ta nimua]/gonia talau na hava to nia] baubahu, mo talutatea nimua na dolo vanira rahei tara dolovigho, mara taonighi nimua na lei vetena. \v 5 Ighai tai hahi sughua. Tai gonighi na lei nilabu kara dika. Mai tumu tana palu, mai nighi murilio na lei totobo to lioni kai gonighi, mai ririu keha tana hava te uto to bosai vanighai. \v 6 Mi ghai tai mua rongovira ra nimua na lei tinoni lutu, rana prophet, tara nia kokoe na ahamu vania nimami na vunaghi haba, ma rahei tara hulighai rana kukuamami/vaivarimami me haba va ilokana na lei butonikomumami. \v 7 Mi ghoe Maghutu/Yahweh, to goni talaui na lei totobo tara maemane, hauva mi ghai tai mua talumavagho mai lavimamamami heghemami. Me utuni vanighi ighai udolu tai ghahaghai i Judea, mi Jerusalem, ma vanira ghua rana vure ni Israel tau ghaha kolilighau tana lei sopa komu tara dutu mara hau, na pukuna tara mua ghanaghana mavagho. \v 8 Aghe Yahweh, rana vunaghi habamami, ma rahei tara hulighai, maia rana kukuamami/vaivarimami tara lavimamadira heghedira mara tumu tana palu tana matamu. \v 9 Hauva mi ghoe ke, o veiarovi mo talukeha palu, sakai ghua mana tai nigho ghighirou. \v 10 Ighoe Yahweh, nimami na God, ighai tai mua rongovigho, tana bona to bosa vanighai ge kai kabu taonighi na lei vetena to bosai vanighai tana mangadira ra nimua na lei prophet. \v 11 Ighai udolu rana Israel tai diui nimua na lei vetena, mai hughui mai mua taonia na hava to bosa. Ighai tai hahi sono tana matamu, kakeri te ghaghua, ge o heghai rana totoro tara gere sokoi tua, ta nina vetena Moses, nimua tinoni lutu. \v 12 Mo gonia na hava to bosaa ge kaleghai ighai kolura rana habamami/hulimami. Mo toroa Jerusalem vulera rana lei komu sule tana maramana. \v 13 Ge o heghai rana lei totoro udolu tara bosatatei tua ta nina vetena Moses. Ighoe Yahweh nimami God, ma sughua itaeni, ighai tai mua tabotabo ge kai ririu keha tana lei nimami na hahi, mai mua tabotabo ge kai taonia nimua na utuni. \v 14 Mi ghoe, Yahweh nimami God, to gonidila ge ko toroghai, mo gonia tua, na pukuna tai mua rongovigho, mo goni taoni udolui na lei totobo tara maemane. \p \v 15 “Mi ghoe Yahweh, nimami na God, to talutatea nimua na maana tana bona to lavihorura mai nimua na vure tana butunikomu Egypt, ma nimua na [maana/lada] keri te ghaha so mua itadira. Hauva, mi ghai tai hahi, mai tumu tana palu. \v 16 Mi ghoe to pilupilughai sono tana bona te padi, keri ke mo ko bei nia ghighirou daro ni bona gea Jerusalem, na pukuna gaia na komumu oli heghemu te ghaha ta nimua na ghotu tabu. Rana vure soko tara ghahara tana lei butonikomu sule tara talighutia Jerusalem tara pariparilea tua itaeni, kolura ghua ra nimua na vure vivili, na pukuna rana lei palumami, kolua nia lei didira na hahi na lei kukuamami/vaivarimami tara goni sokoi mai tua te padi. \v 17 Aghe nimami God, keri ke, ko rongovia nigua na kokoeliulivuti [mana kukuruti]. Mo ko vavolaghai tana lei nimami rana hahi. Mo ko tughuruvaghini olia nimua na Valetabu, te durake soko tua, keri ge kara ghilala rana vure soko ighoe ke, to God heghemu. \v 18 Gea God, ko rongovigu! Mo ko vaevaneghai mai, mo ko vaevanei ghua na lei nimami vahola tai haghaghai igaa, mana lei vahaghitaili tana komu sule eni tara nia kokoe dato na ahamu. Ighai tai kokoeliulivuti vanigho na pukuna to veiarovi, na mua pukuna tai gonighi na lei totobo tara uto. \v 19 Maghutu, ko rongovighai! Maghutu, mo ko talukehai rana lei palumami. Maghutu, ko talu kulimu mai tamami, mo ko gonia tua. Ko nea eni, ge rana lei tinoni kara ghilalagho ighoe to God, mo ko bei kise, na pukuna na komu sule, ma rana vure ilokana ra nimua.” \s1 Gabriel te bosatate na ghanaghana ilokana na bosadila \p \v 20 Inau, Daniel, tu tona haliu sono na kokoeliulivuti, mu tughunitatei na lei palugu, kolui nia rana paludira kulagu na vure ni Israel, mu kurutia Yahweh nigua na God, ge ke goniolia nina na Valetabu. \v 21 Tana ghobuna nigua na kokoeliulivuti Gabriel, agaia tu vaevanea ta diki nigua na mabubu, te lovo horu mai itagua. Mi tana bona vaghana keri ke, na bona ni taludato sukaghi ni nulavi. \v 22 Ge bosa vaniu, “Daniel, inau ke ku mai tamua ge ku mai hangagho ge ko ghilala utoa na hava na prophet te bosadilaa. \v 23 Tana bona to vuivunia mua na kokoeliulivuti vania God, agaia te bosatughu vanigho tua. Gaia te dolovigho, keri ge u mai ge ku hegho na bosatughu. Keri ke, mo ko rongoviu mai tana bona ku bosa mangadadalaa vanigho nimua na mabubu. \p \v 24 “Ra vitu na vitu hangavulu na niulu ke, na darona na bona God te talu kobea ge ke tatavahalera nimua na vure kolua nia na komu sule me te tabu i Jerusalem tana palu mi tana lei dika soko. Tana bona vaghana keri, God ke talukehai na lei palumiu, mana dete kasila keri ke taghalaghinia, keri ge ke mai utuni na mabubu mana bosadira rana lei prophet idania mai tua, mana Valetabu kara ghoi vatabu olia. \v 25 Ko talugonighi tana manahamu mo ko ghilala utoi, tana bona na arevaghi kara bosa horua na gonioliana Jerusalem polo na bona na mane huhuli God te vilia ke sara mai, ra vitu taba ni vitu ma talukolua nia ono hangavulu rua na taba ni vitu ni niulu. Tana bona keri, Jerusalem kara gonioli kolui na lei halautu mana veivokovoko ngasi ge ke pilupilua, hauva na bona vaghana keri na bongi ni gunaguna. \v 26 Mi tana sosokona bona vaghana keri, nina tinoni vivili nagho God kara mate taboa nia na huruhuru te mua utuni. Ma sakai na vunaghi haba te laga ngangata me loghora rana kisumate kara haghevia na komu sule i Jerusalem, ma kara durakea kolua nia na Valetabu. Mi tana sosoko ke vagha na lualua sule te hola haghea mai na veilalabui mana vokavoka a God te gonidila tua. \v 27 Na vunaghi haba keri geva ke gonia na baubahu te mava ngangata kolura rana vure subo ilokana ra vitu na niulu. Mi tana ghobuni ra vitu na niulu kara padi, geva ke sokolaghinia na sukaghi, kolua na heveioli. Mana totobo mamataghugha kara ghahara tana vouvoutuna na Valetabu, ma kara ghahara ikakeri polo na tinoni te talua iga ke sodoa na totorona, God te gonidila vania tua. \c 10 \s1 Nina mabubu Daniel tana beti tina Tigris \p \v 1 1 Mi tana toluni na niulu Cyrus te vunaghi haba tana bubulo i Persia, na rongorongo te saravia Daniel, eruani na ahana Belteshazzar. Na rongorongo keri te utuni, hauva me vahola ngangata na ghanaghana utoana. Ra bosatatea vania tana mabubu. \v 2 Mi tana bona vaghana keri inau te dika na lioni ilokani ra tolu matapono na week. \v 3 Inau tu mua ghania siki vanga nagho, pa siki vinahi ni maumanu, mu mua inuvia siki kokolo ni wine, me mua kavaa siki vuvulu tana ulugu polo te padi e toluni na week. \p \v 4 Mi tana rua hangavulu vatini na bongina na vuivuni ni vula tana niulu,\f + \fr 10:4 \fq rua hangavulu vatini na bongina na vuivuni ni vula tana niulu \ft Na bongi keri tara ghilala te ghaha rua hangaulu vatini na bongina tana vula April, lima hangalatu tolu hangavulu ono (536) B. C. \f* inau tu tughuru tana lilighina na beti tina Tirgris. \v 5 Inau tu reitada mu righia sakai na tinoni te nia pupulu na tiva pura malebo, me nia kabe na gold. \v 6 Na hulina te vitiviti vagha na [vatu vitiviti], mana matana mana ihuna te marara vagha na viti ni viviha, ma rana matana tara ruruhu vagha na lake. Rana limana mana tuana tara vitiviti vaghai na burasi/bronze tara va marabui, mana talamana ni mangana te vagha na taghumu ni mangadira rana vure subo. \p \v 7 Inau heghegu vamua tu righia na mabubu. Ma rahei tara kabu kolu tara mua vaevanea siki totobo, hauva ma gaira tara mataghu mara samapolo. \v 8 Mi nau heghegu vamua tu ghanaoliu ikakeri, mu toghatogha na mabubu te haeharegha. Me taho tua siki laga itagua. Mana matagu mana ihugu te keha/pura tua na reireigu, ke mua tangomana tua ahei ge ke vaevane ghilalau. \v 9 Tana bona tu rongovia va na kokoena, inau tu bughoro mu koikoli kakeri nia na matagu mana ihugu to nighi koli taotao. \p \v 10 Mana limana te mai tabeu nia me tughuruvaghini dato, mu mua soko sono na tatata. \v 11 Na angel keri te bosa vaniu, me ghaghua, “Daniel, God te dolovigho. Ko tughuru mo ko rongoviu utoi na hava igeva ku bosai vanigho. Mu vahegho gatu tua.” Tana bona te bosa sokoi vaniu raeni, inau tu tughuru dato mu tatata so mua. \p \v 12 Keri ge bosa vaniu, “Daniel, ko bei mataghu! God te rongovi sokoi tua nimua rana kokoeliulivuti te vuivuni mai tua tana vuivuni ni dani to ghanaghana ge ko talupilegho heghemu, ge a God ke vahegho na ghilala. Inau ke, ku mai vanigho na pukuna na hava to kokoeliulivuti. \v 13 Mana tidalo nagho tana bubulo i Persia te hughuhughu koluu ilokani ra rua hangavulu sakai na bongi, mana pukuna tu ghahau heghegu ikakeri tana bubulo i Persia Michael, sakai itadira rana angel nagho, te mai ge hangau. \v 14 U mai ge ku negho ge ko ghilala utoi na hava te kalera rana kulamu na vure tana bongi ke mai. Ma gaia eni na mabubu vania na bongi ke mai.” \p \v 15 Tana bona te bosa sokoi vaniu raeni, inau tu reihoru tana pari, mu mua kokoea siki kokoe. \v 16 Mana angel keri, na reireina te vagha na tinoni, te haua mai na limana me tabea na ghidugu. Vaho ge malumu vaniu na kokoe. Mi nau tu ghaghua vania, “Vunaghi, na mabubu ku righia ke, te neu mu lugu ngangata, me neu ghua ge u mua soko mua na tatata. \v 17 Inau nimua na seka vamua, mu tughuru tate tana matamu. E mua managu ge ku kokoe vanigho. Mu mua loghoa na laga, me mua malumu vaniu ghua ge ku aheahe.” \p \v 18 Keri ge ghoi tabeu mai so, me vaheu na laga. \v 19 Ge ghaghua, “A God te dolovigho, ke bei negho gea siki totobo ge ko ghanaruarua pa ko mataghu.” \p Tana bona te bosai vaniu raeni, inau tu ghoi laga va ghua, ge u bosa, “Vunaghi, bosa vaniu mai na hava te liomu ko kokoea vaniu. Ighoe to neu ge u ghoi uto oli.” \p \v 20-21 Ge ghaghua, “?O ghilala tua itaeni na hava na pukuna ge u mai tamua? E liogu ge ko bosatatei na hava tara gere sokoi tua ilokana na Buka ni Utuni. Mi taeni ke, ku oli mu ku va veitotoghoni kolua na tidalo te righitaonia na bubulo i Persia. Murina vaso keri, na tidalo dika te righitaoni na butonikomu Greece te tate mai. Me taho ghua ahei ke hangau, Michael heghena vamua, na angel nagho te righitaoni na butonikomu i Israel.” \c 11 \p \v 1 “Mi nau heghegu tu hangaa me pilupilua Michael tana vuivuni na niuluna Darius te vunaghi haba.” \s1 Na lei butonikomu i Egypt mi Syria \p \v 2 Ge ghoi bosa vaniu so na angel, “Mana hava tua ku bosai vanigho ke, kara utuni. Igeva ra tolu na vunaghi haba kara vunaghi pungisia na kinakabu ni Persia, mi muridira mai rakeri geva ke ghoi mai e vatini na vunaghi haba, me ke lologho vulera ra tolu na vunaghi haba. Ta nina sosodo au, mi tana bona ke loghoa na laga te sule tana lei nina sosodo mana lologho tara au vulea, geva ke ririura rana vure ma kara veilalabui kolua na kinakabu i Greece. \v 3 Mi murina na vunaghi haba keri, sakai na vunaghi haba te ghoi dato mai, me ke vunaghi pungisira na lei kema sule, me ke gonia sono na hava te liona na goniana. \v 4 Mana pukuna nina na laga te au vule, rana kema te vunaghi pungisira tara tuvavokara heghedira iga ra vati na ovu. Rana vunaghi haba tara mua vaivarina kara vunaghi pungisighi na malei sopouna, hauva kara mua loghoa na maana te laga vulea na lagana. \p \v 5 “Na vunaghi haba te vunghi pungisia i Egypt igeva ke laga. Hauva ma sakai na mane nagho tana malaghaina igeva ke laga vulea va, me ke vunaghi pungisia na [kinakabu/kema] sule. \v 6 Murini rana balu ni niulu kara padi, na vunaghi haba ni Egypt te gonia na baubahu kolua na vunaghi haba ni Syria, ge ke hea na dalena na vaivine ge ke tauna. Hauva mana baubahu keri te mua daro ni bona na pukuna na vaivine keri kolua na tauna, ma dalena kolua nia didira na ghairau te udukolura geva kara mate udolura. \v 7 E mua daro ni bona murina keri, sakai na hala kulana na vaivine keri, ke ghoi mai vunaghi haba. Me ke veilalabui kolura rana kisumate ni Syria, me ke haghevia na vale vatungasina na komu suledira me ke laga vulera. \v 8 Ge hola olighi va i Egypt didira na titinoni god, kolui nia rana hegohego, rana gold ma rana silver tara vatabu kolura nia rana god rakeri. Murini rana balu ni niulu tara gonia iga na mabo heghedira. \v 9 Murina keri na vunaghi haba ni Syria te ghoi veilalabui olia sono na vunaghi haba ni Egypt. Hauva me mua laga, mara ghuru olia va vamua tana komuna. \p \v 10 “Na lei dalena na vunaghi haba ni Syria, te ghoi gonidila sakai na veilalabui sule, me holo kolura ra nina na tinoni veilalabui tara subo ngangata. Ma gaira tara va haghevia i Egypt vagha vamua na [gugua ni beti sule/lualua] te laga, me mai mara veilalabui mara va sara tana vale vatungasi i Egypt. \v 11 Na vunaghi haba ni Egypt ta nina rutu papara, agaia te ghoi tona me vaa veilalabui kolua na vunaghi haba ni Syria, me piti udolura lei nina tinoni veilalabui. \v 12 Agaia te togotogo sule ngangata ta nina laga vule, kolura nia ghua ra subo rana tinoni kisumate te matera, hauva me mua nia tona haliu nina laga vule. \p \v 13 “Na vunaghi haba ni Syria te ghoi oli tana komuna, me vahikolura ra subo na tinoni veilalabui, vulera va te padi. Me gonidila utora vania na veilalabui ge talua na bongi ge ra ghoi olingia sono na butonikomu i Egypt. \v 14 Mi tana bongina keri, va subo na vure tara ririu keha vania na vunaghi haba i Egypt. Daniel, mana balu tinoni ni veitotoghoni ighobudira rana kulamu na vure, tara ririukeha na pukuna tara righia na mabubu, hauva mi geva kara mua lagavulera. \v 15 Keri ka, na vunaghi haba ni Syria ke gonia na vokovoko ge ke peo talighutia na komu sule, [ge ke mua malumu vanira na hagheviana mana suraviana,] me laga vulea. Ma rana tinoni kisumate ni Egypt kara mua tona haliu na veilalabui, sughua rana mane nagho itadira igeva ge kubolu na lagadira. \v 16 Na vunaghi haba ni Syria ke gonia sono na hava te liona itadira, me ke mua tangomana ahei ge ke tughuru pungisia. Me goni taonia sono na liona tana pari te rongoroghagha ni Israel, me loghoa na maana heghena ge ke ghoi durakea. \v 17 Na vunaghi haba ni Syria te loghoa sakai na padalaghi ge ke mai, kolura ra nina vure veilalabui. Ivei ke nea ge ke lagavulea me ke durakea na butunikomuna na ghana na kana, me baubahu ge ke lubatia vania na dalena na vaivine, ge ke tauna. Hauva me mua nia tangomana nina na baubahu. \v 18 Mi murina keri, gaia ke veilalabui kolura rana butonikomu ilau lilighina na tahi, me lagavulera te subo itadira. Hauva ma sakai itadira na mane nagho te laga vulea me taluhorua ta nina talunagho, ma gaia te nia maa pulohi. \v 19 Na vunaghi haba te ghoi oli tana vale vatungasina, hauva mara lagavulea tua, ma gaia gutua na sosokona. \p \v 20 “Mi geva ke tona taonia mai ghua sakai na vunaghi haba, agaia igeva ke vetenara ra nina vure lutu holaa sosoni/takisi tadira rana vure subo, ge ke totoloa nia nina lologho tana kinakabuna. Mi tana pile bona vamua na vunaghi haba keri igeva kara matea, ma kara mua nea tana matadira rana vure subo, me taho ghua tana veilalabui.” \s1 Na vunaghi haba ghighirou ni Syria \p \v 21 Nina tughunitate na angel te tona haliu, “Na ghoi na vunaghi haba ni Syria ke, na tinoni ghighirou. Te mua manana ge ke hola na malei sopou ni vunaghi haba ra vilia ge ke vunaghi haba ta mua ghanaghana ge ke ghagua iga, me lavia na hohola keri nia na lei vata ni gueguelo. \v 22 Ge rana gehemate te subo ke [hughuhughua/veilalabui kolua,] ge ke laga vulera me ke durakera/pisura. Gaia ke matea ghua nina mane sukaghi kamanagho God. \v 23 Ta nina nilabu ni holopangoti, geva ke pegopegora tana balu kema ge kara taluutunia ke nea ge ke totolo me ke laga, sakai ghua manaa te righitaonia na kema te pile ngangata. \v 24 Gaia ke nia kukuruti na hagheviani tana lei butonikomu tara lologho au, te mua gonia iga siki padapada. Me gonighi na lei totobo sughua rana kukuana tara mua gonighi. Me tuvalira nia rana ghana na udukolu, rana lei totobo lologho tara lagavulei tana kisumate. Me talua ghua tana liona ge ke suravia na lei vale vatungasi, hauva ma nina bona ni aho te kukulu vania. \v 25 [Nia na liopatu, gaia ke talu kolura rana ovu ni kisumate ge kara va suravia na vunaghi haba ni Egypt. Mana na vuanghi haba ni Egypt te gonidila ge ke veilalabui kolura ra nina vure kisumate tara lagavule ngangata. Hauva ma siki sakai te guegueloa na vunaghi haba ni Egypt, keri ge na vunaghi haba te mua tangomana. \v 26 Nina tinoni te hulira me idevira te tabotabo ge ke sonihorua tana lagana. Mara subo nina tinoni veilalabui tara mate sokora tua, mara taghalaghinira. \v 27 Murina keri, ra ruani na vunaghi haba raeni toro sopou moro vanga koukolu ta sakai na bela ni vanga. Hauva mana ghanaghanadira te dika, moro pegora heghedira. Moro mua nighi tangomana na hava te liodira, na pukuna didira na bona ni aho te mua sara mua. \v 28 Na vunaghi haba ni Syria ke oli tana komuna kolui nia na lei hegohego te holai tana veilalabui, mi tana puku ni ghanaghanana ke, te nira ghighirou ta nina tinoni vivili God. Me gonia na hava te liona ivuvungadira, keri vaho ge oli tana komuna. \p \v 29 “Mi murina so keri, gaia ke ghoi haghevia me suravia sono i Egypt, hauva na bona vaghana keri ke, e mua ghoi nia tangomana te vagha te ghaghua iga i vauvaluni. \v 30 Rana vure ni Rome tara ghahara tana lau kokolo tara mai tana lei vaka, mara mai hughuhughu kolura, ma gaia te mataghu ngangata. Ma gaia te nia ririu pulohi na rutu me tabotabo ge ke durakea didira na taluutuni nina tinoni vivili God. Me taonia didira na kokoe ni huhuli arahei tara hughua na taluutuni keri. \v 31 Balu nina tinoni veilalabui tara soni metona na Valetabu. Ra nea me beto na sukaghi tughu dani, ge ra taludatoa na totobo mamataghugha. \v 32 Nia na pegopegodira rana vure, na vunaghi haba keri te holara ra subo na vure ge kara hangaa, haba va rana vure tara sanighi didira na taluutuni. Hauva ma gaira rakiri tara taluutuni ngasi tatana God kara hughuhughua na vunaghi haba dika. \v 33 Rana tinoni manaha itadira rana vure rakeri kara tuvalia na manahadira kolura rana vure subo. Hauva mi tana pile bona tana tona ni veilalabui geva kara matera rana balu, ma kara kere matera rana balu, ma rana balu kara sagui didira lologho, ma rana balu kara va talura tana vale pipiti. \v 34 Tana bona tara nia tona haliu sono na mateadira rana vure raeni, balu na lei tinoni te vahera nina vure God na pile hahanga, sakai ghua manaa na balu tara va itadira tara nei te vagha na pukuna didira na ghanaghana ni ghighirou. \v 35 Rana balu itadira rana huhuli manaha tara matera ghua, hauva mana bosa tughuni ke, rana vure kara va marabura heghedira. Aeni ke tona haliu me ke sara tana sosoko ni bongi, God te talua vanira. \p \v 36 “Na vunaghi haba ni Syria te gonia sono na hava te liona. Me talunagho heghena, mi ta nina ghanaghana ke, me haba vulera rana lei god soko, me haba vulea ghua God puku ni maana. E tona haliua so nina ghanaghana me sara tana bona a God te vahea na totoro. God ke gonia mughua na hava te [talukobea/padalaghi/taludila] tua. \v 37 Na vunaghi haba te nia hughu na god tara taluutunia na vaivarina, maia ghua na god rana vaivaine kara dolovia. [Hauva tea,] agaia te nira hughu rana lei god soko, na pukuna te ghanaghana gaia ke, ma gaia te haba vulera sopa sakai tadira. \v 38 Me talumurira gaira, me nia kikinima na god te pilupilura na lei vale vatungasi. Gaia te vahea na gold, silver ma vatu vitiviti, kolura nia na lei totobo ni sodo rongo vania na god rana lei kukuana tara mua holohabaa. \v 39 Ta nina maana nina god te taluutunia ke, gaia ke veilalabui kolura subo na lei vale vatungasi. Gaia te taluhabara ra gaira tara tala taonia gaia te vunaghi haba, me talura ge kara vunaghi pungisira rana vure subo tana kinakabuna, me vahera na pari sule te taba olia nia. \p \v 40 “Tana bona na vunaghi haba ni Syria te dutu mai tua nina na bona ni aho sosoko, geva na vunaghi haba ni Egypt ke veilalabui kolua, mana vunaghi haba ni Syria ke nia veilalabui oli na lagana udolu, kolui nia rana taitakiro, rana horse, kolura nia rana vaka ni veilalabui. Gaia ke haghevighi rana lei butonikomu vagha na tave ni gugua. \v 41 Sughua te va haghevia na pari rongoragha ni Israel, me va matera na togha mana togha ni tinoni. Hauva ma rana lei butonikomu Edom, Moab, ma rahei tara ghana olira i Ammon geva kara samapolo. \v 42 Tana bona te haghevighi rana butonikomu raeni, sughua i Egypt te mua taluolia. \v 43 Ma gaia te holai ghua rana pinapolo ni Egypt te vaghai rana gold, mana silver, mana lei vatavata ni lologho te nagho itadira. Me lagavulera tua Libya mi Ethiopia, me logho maanadira tua. \p \v 44 “Keri ke, me rongovia rana rongorongo tara va butu mai iuluna mana launa, ge mataghu ngangata, me nea ge veilalabui kolua nia na rutu me matera tara subo. \v 45 Sughua te tughuruvaghinia na vale tapole sule ngangata ni vunaghi haba i ghobudira na tahi mana ghotu, te tughuru iga na Valetabu. Hauva, ma gaia te mate, me taho ahei te hangaa.” \c 12 \s1 Na bona ni aho sosoko \p \v 1 Na angel te nia pupulu na tivi te malebo, ge bosa me ghaghua, “Mi tana bona vaghana keri ke, na angel nagho Michael te matareireira/righitaonira nimua na vure, te tate mai. Geva ke sara mai so na bona ni gunaguna me ke dika vaa vulea inaghona ge puputu na maramana ma rana lei kema soko. Mi bona vaghana ge ke sara mai, rahei soko tana kemamu tara logho ahadira ilokana nina buka God kara vola. \v 2 Ra subo itadira tara mate tua, kara ghoi vola oli, rana balu tara nia togotogo na vola kasila, hauva ma rana balu kara ghahara tana vahaghitaili kasila, mara lavimamadira heghedira. \v 3 Rana lei huhuli manaha kara marara vaghara rana lei marara ni kokou. Ma rahei tara taraira rana vure ge kara gonighi tana lei totobo uto, kara marara vaghara na lei veitughu ke va me va.” \p \v 4 Ma gaia te ghoi bosa vaniu me ghaghua, “Daniel, ko vongotia na buka, mo ko tita ngasilia polo ke luvu na maramana. Mi tana bona vaghana keri, ra subo na vure tara lavighi na lagadira ge kara ghilala manahana na hava ke kale.” \p \v 5 5 Mu vaevane va, mu righira ra rua na tinoni toro tughuru tana tigitigena na beti tina, sopa sakai tana levu mi levu na beti tina. \v 6 Sakai tadira te huatia va na angel te tughuru paleva naghona na beti tina, “?Ivei vaho tua na bona vaghana ge ke soko na lei totobo mamataghugha raeni?” \p \v 7 Mana angel te haudatoi rana limana va tana oka ge nia papari me baubahu te mava me ghaghua, “Tana ahana God te vola kasila, ilokana ra tolu mana levu ni niulu. Gaighi na lei ghighirou raini kara mua soko polo/ritini nina maana ra nina vure God te taghalaghinia.” \p \v 8 Mi nau tu rongovia na bosatughu tana mangana na angel, hauva mu mua ghilala vakodoa sono, ge u ghoi huati olia, “?Maghutu, mi vei te ghaghua ge ke soko me ke matapiti?” \p \v 9 Ge ghoi bosatughu na angel, me vania, “Daniel, itaeni tua ko tona na pukuna na lei bosa tu bosai vanigho ke, kara kabu polo ke sara mai na bongi sosoko. \v 10 Geva ra subo na vure God ke vamarabura tua tana lei vahola. Ma rahei tara tangohahi kara mua ghilala vakale, mi geva kara tona haliua sono na gehegehe hahi. Ma gaira vamua tara manaha kara ghilala utoi. \v 11 Mi tana dani vaghana tara betoa iga na sukaghi tughu dani, ma gaira tara taludatoa na totobo mamataghugha ge kara holohabaa, te vagha sakai na togha rua hangalatu hiua hangavulu (1,290) ni dani kara padi. \v 12 God ke vautora rahei tara ghanaolira, tara tughuru kakai ta didira na taluutuni polo ke sara sakai na togha tolu hangalatu tolu hangavulu lima na dani (1,335) kara padi. \v 13 Mi ghoe Daniel, ko tughuru ngasi ta nimua na taluutuni me ke sara tana sosoko. Vaho geko mate, hauva mi ta nimua na tughuru oli, ko lavia na tabamu tana bongi sosoko.”