\id ACT - Gela New Testament Draft Version May 2005 \h Gehegehedira \toc1 Na Gehegehedira Lei Manevetena \toc2 Gehegehedira \toc3 Gehegehedira \mt1 Na Gehegehedira Lei Manevetena \is1 ?Na Hava te tughunia igaa? \im Na gehegehedira lei manevetena eni, te tona haliu so iga na lei ghanaghana, mana reirei taonia na Rongorongo Uto na Tabu Luke te gerea. Na puku ni ghanaghana tana buka eni, te bosatatea na voladira tara diki tumuria Jesus, te hulira na Tarunga Tabu. Gaira tara lavia na Rongorongona Jesus va i Jerusalem, mi lokana Judea mi Samaria talighu, sara tana sosokona na maramana (Gehegehedira 1:8). Eni gaia na vuivunina na tutugudira rana tinoni Jew tara taluutunia Jesus, me tona haliu, me va sara tana bona rana balu tinoni tana lei kema sarana nina vatogha ni Rome agaira tara taluutunia. Luke te ghanaghana ge ke bosa tatea vanira rana taluutuni na hava te kale imurina na Tarunga Tabu te mai, maia didira na taluutuni rana lei holohoru te mai kale sosokoa na nilabu haulaghi rana Jew. \ip Na buka gehegehedira lei manevetena eni, tara vilivoka igaa e tolu na levu, te tughunitatea na rongoraghana nina Rongorongo uto a Jesus Christ. \ip (1) Na vuivunina na holohoru i Jerusalem, murina na Datoana Jesus; \ip (2) me horavia i lokana na Palestine, mana; \ip (3) me va saopoa na Mediterranean talighu me sara i Rome. \ip Na puku ni ghanaghana tana buka gehegehe eni ke, nina lutu na Tarunga Tabu, te nia mai na maana vuvungadira rana taluutuni Jerusalem tana Bongi ni Pentecost, me tona haliu na huliadira mana patupatuadira rana holohoru ma nina lei vure huhuli tana lei totobo soko tara bosai lokana na buka. Didira na tarai rana taluutuni, tara tatei tana hava tara nighi tarai tana buka eni. Mana lei totobo tara gerea tana buka gehegehe, te tughunitatea na maana ilokana na rongorongo eni, tana voladira rana taluutuni tana holohoru. \iot Na lei Ghanaghana Mava Ilokana na Gegere Eni \io1 Na nia baubahu na Tarunga Tabu (1:1-5) \io1 Jesus tara lavidatoa i kokou (1:6-11) \io1 Na tughuana Judas (1:12-26) \io1 Na lei Manevetena tara tughunitatea na hava te kale i Jerusalem (2:1-8:3) \io1 Na hava te kale Judea mi Samaria (8:4-12:25) \io1 Nina lutu Paul (13:1-28:31) \io2 Nina vuivuni kao a Paul (13:1-14:28) \io2 Na vaukolu sule i Jerusalem (15:1-35) \io2 Eruani nina kao a Paul (15:36-18:22) \io2 Toluni nina kao a Paul (18:23-21:16) \io2 Paul ilokana na vale pipiti Jerusalem, Caesarea mi Rome (21:17-28:31) \c 1 \s1 Na baubahu nia na Tarunga Tabu \p \v 1 Vanigho Theophilus,\x - \xo 1:1 \xt Luke 1:1-4 \x* \p Tana vuivuni nigua na buka tu diki gere horui na lei totobo a Jesus te gonighi me nighi tarai tana bona te vuivunia nina lutu, \v 2 ritini na bongi te pulohi dato i kokou. Mi naghona na datoana, agaia te taraira na lei mane te diki vilira tua nina manevetena, nia na maana ni Tarunga Tabu. \v 3 I lokana e vati hangavulu na bongi murina na mateana te tate utuni vanira, ge kara ghilalaa te vola oli tua. Ara righimatana me kokokoe vanira nia na kinakabuna God. \v 4 Tana bona tara ghoi savukolu, ge bosa papara vanira, “Kau bei rughuhoru sania gea i Jerusalem. Kau pitua mughua na sonihalavu tu bosaa vanighau. Na sonihalavu te nia baubahu a tamagu. \x - \xo 1:4 \xt Luke 24:49 \x* \v 5 John te nia vulitabu na beti, me rua pe tolu na bongi murina vaho, kau nia vulitabu na Tarunga Tabu.” \x - \xo 1:5 \xt Matthew 3:11; Mark 1:8; Luke 3:16; John 1:33 \x* \s1 Jesus tara lavidatoa i kokou \r (Mark 16:19-20; Luke 24:50-53) \p \v 6 Ma rana lei manevetena tara ghoi kabu kolua Jesus, mara huatia, “?Lord, ko lavi oliana mai so itaeni na kinakabu ni Israel?” \p \v 7 Ma Jesus te bosa vanira, “Na lei bona ni aho marana bongi poso te talugonighi mai tua ta nina malei haba a Tamagu me mua nimiu ighau ge kau ghilalaa ivei na bona vaghana ke kale. \v 8 Tana bona vaho tua na Tarunga Tabu ke horuvighau me ke vonughighau nia na maana, ge kau tughunitateu i Jerusalem, mi Judea, mi Samaria talighu, mi tana sosokona na maramana.” \x - \xo 1:8 \xt Matthew 28:19; Mark 16:15; Luke 24:47-48 \x* \p \v 9 Murina te bosa soko te vaghaa eni, ge God te lavidatoa polo ge polo tana matadira lokana na parako.\x - \xo 1:9 \xt Mark 16:9; Luke 24:50-51\x* \v 10 Ma gaira tara totola datoa so na tonana, me rua na angel toro mai tughuru i lilighidira toro nighi pupulu na tivi pura. \v 11 moro ghaghua, “?Ghau rana Galilee, e ghua ge au tughuru rei dato va tana parako? Gaia a Jesus eni, God te lavi kehaa itamiu ke dato i kokou, ke ghoi oli mai so, vaghaa tau vaevanea itaeni.”\f + \fr 1:11 \ft God te lavidatoa Jesus i kokou me padi tua vati hangavulu na bongi murina na Easter me hangavulu matapono na bongi naghona Bongi ni Pentecost. \f* \s1 Na tughuana Judas \r (Matthew 27:3-10) \p \v 12 Ma rana lei manevetena tara sania na Ghotu i Olive ge ra pulohi i Jerusalem.\f + \fr 1:12 \fk Na ghotu i Olive \ft Aeni te mua sagauvia Jerusalem te vaghaa na mane ke tangomana sakutuana tana Sabbath (bongi aheahe ni Jew). \f* \v 13 Gaira tara rughuhaghe tana komu sule, mara dato tana vale tara haghara igaa lokana na voki ni sinogho. \p Peter, \p John, \p James, \p Andrew, \p Philip, \p Thomas, \p Bartholomew, \p Matthew, \p James (dalena Alphaeus), \p Simon (tara holoa nia Zealot),\f + \fr 1:13 \fk Zealot \ft na mane te liona na ghurukehaadira na vure ni Rome ge kara bei vunaghi pungisira gea rana Jew \f* \p ma Judas (dalena James). \x - \xo 1:13 \xt Matthew 10:2-4; Mark 3:16-19; Luke 6:14-16 \x* \v 14 Agaira tara savukolu ni kokoeliulivuti haia vaghara sakai na ovu vamua, kolura lei vaivine ma tinana marana tahina \f + \fr 1:14 \fk tahina \ft Matthew 13:55-56\f* Jesus. \p \v 15 Me padi tua erua pe tolu na bongi murina, me ghoi kale so adidira na vaukolu rana taluutuni, te manana sakai na hangalatu rua hangavulu agaira udolu, ma Peter te tughuru dato me ghaghua, \v 16 “Ghau lei hoghogu, na gegere tabu ke mua ghoi padi tua, na hava te bosaa na Tarunga Tabu te bosaa vania nia tua David ge ghilala dilaa tua na hava ke kalea Judas na mane te hulira na vure tara lotia Jesus, \v 17 keri ma Judas ghua itamami ighai na ovu, tai vilia me logho baebase ghua tana lutu eni.” \p \v 18 (Nia na rongo na tabana ta nina tangohahi, Judas te pelua na nanagu, mi gaa te tumu mate me taposa na kutuna me susuluhoru. \x - \xo 1:18 \xt Matthew 27:3-8 \x* \v 19 Na vure subo ni Jerusalem tara rongovia na lada eni, tana bosa ni Jew ke, mara holoa nia Akeldama, na ghanaghana iga “Na Nanagu ni Ghabu”.) \p \v 20 Ma Peter te bosa ghua, “Vunaghi Haba David te gerea tua tana buka ni Linge Holouto, \q1 ‘Ge na valena ke ohu, \q2 me ke mua ghahaa ga ahei.’” \p Me ghoi gerea ghua te ghaghua \q1 ‘Ma siki sakai ke holaa na malana tana lutuna eni.’ \x - \xo 1:20 \xt Buka Linge 69:25; 109:8 \x* \p \v 21-22 “Ge ma siki sakai mughua te reireikale ta nina tughuru oli Lord Jesus, maia na tinoni te kabukolughita itatada tana bona ta nia udukolu a Lord Jesus, maia te vuivuni tana bona John te vulitabua Jesus, me saravia na bona tara hola datoa Jesus i kokou.” \x - \xo 1:21-22 \xt Matthew 3:16; Mark 1:9; 16:19; Luke 3:21; 24:51 \x* \p \v 23 Mara ghanaghana dilara erua na mane a sakai a Matthias, na ruana a Joseph tara holoa nia a Barsabbas (toluni na ahana Justus). \v 24 Ma gaira tara kokoeliulivuti, “Lord, ighoe vamua to ghilala poloi na sopa ghanaghanadira ahei ma hei, mo ko tughunitatea, ahei itadira to vilia tua \v 25 ge ke lutu vaghara rana manevetena, tughua na malana Judas te tumu sania, me tona tana malei dete.” \v 26 Ma gaira tara vilivili ghobudira rua na mane a Matthaias ma Joseph, me kalea na vivili a Matthias, ge agaia sakai tadira rana hangavulu rua na manevetena.\f + \fr 1:26 \ft Ma gaira tara nia vilivili na taluvaughilalaani na ghai pana sega ilokana na ghoe. Tana bona siki sakai ke sipa kalea na hava te vaughilalagha, gaia keri na tinoni God te vilia.\f* \c 2 \s1 Na maiana na Tarunga Tabu \p \v 1 Mana bongi ni Pentecost te poso tua, ma gaira tara vaukolu sakai na bona vamua. \x - \xo 2:1 \xt Buka Rughuhoru 23:16; 34:22; Buka Vetena 23:15-21; Eruani Vetena 16:9-12 \x* \v 2 Me ribehaghi nira na tagumu i kokou te vaghaa na ghuri sule, me horavia lokana na vale tara haghara igaa. \v 3 Ge ara vaevanea te vaghaa na lapilapi ni lake te havukaghi me hibetira sopa gaira. \v 4 Gaira udolu te vonughira na Tarunga Tabu mara vuivuni nia kokoe na sopa leu te kehakeha, na pukuna te maanangira na Tarunga Tabu. \p \v 5 Ma gaira na lei Jew tara varava ngasi ta God, tara haghara i Jerusalem, lei mane sule tara sopa butu mai tana lei kema tana maramana. \v 6 Tana bona tara rongovia na talama, na vure subo tara kokoluvira, ma gaira udolu te maro na mangadira na pukuna tara rongovira rana taluutuni tara nighi kokoe sopa leudira. \v 7 E maro na mangadira mara ribe ge ra ghaghua, “Na vure raini tara kokoe gaira na Galilee. \v 8 ?Mi vei vaho tua tea, ge ighita udolu ta sopa rongovighi na lei sopa leuda? \v 9 Ighita rana Parthia, Media mi Elam, ma rana Mesopotamia, Judea, mi Cappadocia ma rana Pontus, mi Asia, \v 10 Phrygia, mi Pamphylia, rana Egypt, mi Libya lilighina Cyrene, mana balu itatada tara va butu mai Rome, \v 11 (kolura na Jew ma rana mua Jew, tara lavihaghera na vure tara holopangotia na taluutuni ni Jew), mi ghita na balu na Crete mana Arabia, hauvaa mi ghita udolu ta rongovighi na sopa leuda tara nighi kokokoe, na totobo sule ngangata te nei a God!”\fig |alt="Places at Pentecost" src="Gela Pentecost.jpg" size="span" loc="nearest page to Chapter 2" copy="Gela GPS_Pentecost B&W" ref="Gehegehedira 2:11" \fig* \v 12 Gaira tara hare mara kanoragha, mara sopa huahuati, “?Na hava na ghanaghana vaghana eni?” \p \v 13 Na balu tara batobatora rana taluutuni ge ara bosa, “Na vure raini tara inu bulebule.” \s1 Nina rongorongo a Peter \p \v 14 Ma Peter te tughuru tabalili keha kolura rana hangavulu sakai na manevetena, me nia ghaeghahe na manga sule me ghaghua vanira na vure subo, “Aghau na vure ni Jew mi ghau udolu tau haghaghau i Jerusalem, kau rongoviu mai, mu ku tughunia vanighau na ghanaghana eni. \v 15 Na vure raini tara mua inu bulebule te vaghaa tau ghanaghana na pukuna te vaho so ge tangi hiua itaeni. \v 16 Ma eni gaia na hava te kalea na hava God te bosaa na prophet Joel te bosadila idania, \q1 \v 17 ‘Aeni na hava ku gonia tana sosoko ni bongi, \q2 Inau ku vetenaa mai vuvungamiu udolu nigua na Tarunga Tabu. \q1 Rana lei dalemiu, na mane mana vaivine, kara bosadilai nina rongorongo God vanira na lei tinoni, \q2 rana lei garimane kara righighi na lei mabubu, \q2 mana lei tonikama kara maturubole. \q1 \v 18 Eo, ma gaira ghua nigua na tinoni lutu, na mane mana vaivine, \q2 ku vetena horua mai nigua na Tarunga Tabu tana lei bongi raini \q2 ma gaira kara bosadilai nina rongorongo God vanira na lei tinoni. \q1 \v 19 Inau ku gonighi na lei butuli tana oka i kokou \q2 mana vaughilala iani pari sarana \q2 igaa na ghabu, na lake, mana kolukolu ni ahu \q1 \v 20 Na hina ke kuvihia na pungi \q2 mana vula ke liliu ni sisi vaghaa na ghabu, \q2 mi murina vaho ge na rongoragha sule ngangata tana bongi vaghana ke mai gaa a Lord. \q1 \v 21 Vaho, ge ahei ke nongia Lord nia na Ahagu, ke vavola.’ e ghaghua.\x - \xo 2:21 \xt Joel 2:28-32 (LXX) \x* \p \v 22 “Aghau rana Israel, kau rongovighi mai na lei bosa raini, a Jesus ni Nazareth eni, God te hea mai na maana i kokou, me utuni sughua nia na lei butuli mana vavaghaha te butu mai tua ta God, itatana gaia. Mi ghau heghemiu tau ghilala, na pukuna te kale i ghobumiu. \v 23 Taonia nina padalaghi God ge diki ghanaghana dilaa nia tua a Jesus, ighau tau lubatia tana limadira rana hahi ge kara patokia. \x - \xo 2:23 \xt Matthew 27:35; Mark 15:24; Luke 23:33; John 19:18 \x* \v 24 Ma God te tughuru vaghini olia tana mate me va tatavahalea ta nina maana na mate itatana, na pukuna ke mua tangomana na mate ge ke lagavulea. \x - \xo 2:24 \xt Matthew 28:5-6; Mark 16:6; Luke 24:5 \x* \v 25 Mana vunaghi haba David te kokoe tughua me ghaghua, \q1 “Inau tu ghilalaa a Lord God te kabu haia itagua, \q2 ge ku mua ghoi mataghu tua, na pukuna gaia tana lilighigu. \q1 \v 26 Mi nau te vonughiu na togotogo mana rivurivu, \q2 mi nau tu holohabaa, \q1 ma sakai manaa ke mate na huligu, \q2 Gaia ke ghoi nea ge ke ghoi vola oli \q1 \v 27 Na pukuna u ghilalaa ke mua sania na tarungagu i Betidalo, \q2 me ke mua lubatia nimua na puku ni tinoni lutu tabu ke sele tana beku. \q1 \v 28 Gaia te tatea vaniu na halautu te huliu va tana vola, \q2 me ke ghaha koluu ke me ke vonughiu haia na togotogo.” \x - \xo 2:28 \xt Buka Linge 16:8-11 (LXX) \x* \p \v 29 “Aghau na lei hoghogu, au ghilalaa tua a kukuada vunaghi haba David te mate mara tavughia tua, mana tavughina te ghahaa so iani taeni. \v 30 Agaia na prophet, me ghilalaa na hava te bahua nia God, ma God te nia papari, ge a siki sakai mughua tana kemana David ke vunaghi vaghaa David. \x - \xo 2:30 \xt Buka Linge 132:11; 2 Samuel 7:12-13 \x* \v 31 David te diki righi kalea tua na hava God ke gonia i kise, ge nia kokoe na tughuru oliana na Messiah,\f + \fr 2:31 \fk Messiah \ft Christ tana leu ni Greek. Na vavola God te nia baubahu vanira na vure Jew. Righia John 6:68-69.\f* ge bosa, \q1 “Agaia te mua lubatia ge ke ghahaa i Betidalo, \q2 ge ke sele na hulina tana beku.” \x - \xo 2:31 \xt Buka Linge 16:10\x* \p \v 32 God te tughuruvaghinia Jesus sania na mate, mi ghai tai righi udolua te utuni. \v 33 Agaia Jesus tara lavia va tana pala madolona God a tamana, me hea na Tarunga Tabu te bahua nia tua. Na hava tua tau righia mau rongovia, gaia eni na sonihalavu te vaheghita mai. \v 34 Na hulina David te mua dato i kokou te vaghaa Jesus, me bosa tatea vamua me ghaghua, \q1 “Lord God te bosa vania nigua na Lord - \q1 ‘Sopou iani tana pala madologu \q2 \v 35 polo ku taluhorura ghamua na levunimate sarani tuamu.’” \x - \xo 2:35 \xt Buka Linge 110:1 \x* \p \v 36 “Ghau na vure udolu ni Israel, kau ghilala utoa tua Jesus eni agaia tau patokia, ma God te nea ge ke Lord me Messiah!” \p \v 37 Tana bona na vure tara rongovia, ge ra ghilalaa tara hahi sughua, ge ara huatira Peter ma rana balu manevetena, “?Ghau hoghomami, na hava kai gonia?” \p \v 38 Peter te ghaghua vanira, “Sasakai itamiu ke tughulio, ge ke vulitabu tana ahana Jesus Christ ge a God ke talukehai na paluna me ke lavipangotia nina sonihalavu God na Tarunga Tabu. \v 39 Anina baubahu God eni te gonia vanighau, ma vanira lei dalemiu, ma rahei ghua tara sagau - vanighita udolu Lord dida na God te hologhita.” \p \v 40 Ma Peter te bosa vanira nia te subo ni totobo, me ghaghua, “Kau vavolaghau heghemiu tana totoro ke mai vanira rana vure dika raini.” \v 41 Subo itadira tara taluutunia nina rongorongo mara vulitabu, mete manana e tolu na togha ni tinoni tara pada haghera tana ovu na dani vaghana eni. \v 42 Gaira tara lavilaga na naunau itadira rana manevetena mara sakaisonikolu tana vanga mana kokoeliulivuti. \s1 Na vola ighobudira rana taluutuni \p \v 43 Me subo na butuli, mana lei totobo haeharegha tara nei lei manevetena, mana vure subo te vonughira na hare mana kikinima. \v 44 Agaira udolu tara taluutunia Jesus tara kabu veidolovi mara nighi veihahangai lei didira lologho. \x - \xo 2:44 \xt Gehegehedira 4:32-35 \x* \v 45 Ma gaira tara nighi hunulu balu didira totobo mana lologho, mara tuvalighi na rongo ighobudira taonia na hava te sopa manadira. \v 46 Tughu bongi agaira rana taluutuni tara savukolu tana Valetabu nina God, mara vanga koukolu ghua tana valedira, nia na togotogo mana lio kikinima te togholuvui na tobadira, \v 47 mara holohabaa God mana lei tinoni soko tara nira kikinima. Tughu bongi a Lord te savungia didira na ovu gaira God te vavolara. \c 3 \s1 Na tinoni te rapo \p \v 1 Mi ta sakai na bongi Peter ma John toro tona tana Valetabu te manana tana tangi tolu tana dani, tana bona ni kokoeliulivuti. \v 2 Tana mataula ni peo tara holoa nia na “Mataula Utoutoa” tara holaa mai gaa sakai na tinoni te rapo tana volana mai tua. Tughu bongi tara holaa mai tana mataula eni, ge nongi rongo tadira na vure kara haghe tana Valetabu. \v 3 Tana bona te righira Peter ma John toro haghe, ge nongira ge koro hea siki rongo. \v 4 Ma gaira toro totolaa vaa, ge bosa Peter, “Ko vaevaneghai mai!” \v 5 Ge vaevanera vaa, te ghanaghana koro ba hea siki totobo. \v 6 Ge bosa Peter vania, “Inau tu mua loghoa siki rongo. Mu ku hegho vamua na hava tu loghoa - tana ahana Jesus Christ ni Nazareth inau tu keikerigho ge ko tughuru dato mo ko sakutua!”\fig |alt="Peter & John with Lame man" src="cn01897B.tif" size="col" loc="6-7" copy="CN01897B" ref="Gehegehedira 3:6" \fig* \v 7 Ma Peter te tabea na limana madolona me tughuruvaghinia. Tana bona vaghana keri, na marevona mana guruvatu ni tuana tara ghoi laga oli, \v 8 ma gaia te tughuru dato me vuivuni ni sakusaku tua kolili me nira udukolu haghe tana Valetabu me soghasogha me holohabaa igaa God. \p \v 9 Mana vure igaa tara righia te sakusaku tua me holohabaa God, \v 10 mi tana bona tara righi vaughilalana gaia na tinoni te sopou tana Mataula Utoutoa ge ara nia hare ngangata ivei vaho tua tea ge uto. \s1 Nina kokoe Peter tana Valetabu \p \v 11 Agaia na tinoni te pongora Peter ma John ilokana na peo ni Valetabu tara holoa nia nina ghaghata Solomon, mana vure tara hare mara kokoluvira. \v 12 Tana bona te righira na vure Peter ge bosa vanira, “?Ghau rana Israel, e ghua ge au nia hare eni, mana hava te ghua ge au totolaghai? ?Au ghanaghana ighau ke, ma nimami na maana mana nilabumami, ge sakutua na tinoni eni? \v 13 Anina God Abraham, Isaac, ma Jacob adidira God lei kukuada, te hea mai na rongoragha ni kokou a Jesus anina tinoni lutu God.\x - \xo 3:13 \xt Buka Rughuhoru 3:6, 15\x* Hauvaa mi ghau tau lubatia vanira rana haba, mau nia sika tana matana Pilate tana bona te liona ge ke tatavahalea. \v 14 Agaia te tabu me uto, mau mua holopangotia, hauvaa mau nongia Pilate ge ke lubatia na tinoni labupolo. \x - \xo 3:14 \xt Matthew 27:15-23; Mark 15:6-14; Luke 23:13-23; John 19:12-15 \x* \v 15 Mau vamatea gaia te nia hevei na vola. Ma God te vola olia tana mate, mi ghai tai righia nia na matamami. \v 16 Nia na maana tana ahana ge ghoi volaoli na tinoni rapo eni. Na hava tau righia te kale na pukuna toro taluutunia Jesus, mi tana taluutuniana Jesus te nea ge tatavahale. \p \v 17 “Mi taeni ghau hoghogu, inau tu ghilalaghau kolura lei nimiu mane huhuli tau mua manahana na hava tau nea vania Jesus. \v 18 God te diki ladavaghinia mai tua idania tadira na lei prophet, ke vahaghitaili mughua anina Messiah, ma gaia te nea ge kale utuni te vaghaa eni. \v 19 Kau tughulio ma kau taluutunia God ge ke talukehai na lei palumiu. Kau nea te vaghaa eni, \v 20 ma God ke vaheghau mai na patupatu. Me ke vetenaa mai Jesus vanighita, agaia na Messiah te vili dilaa tua. \v 21 Agaia ke ghahaa olia i kokou polo ke sara na bongi sosoko kara ghoi goni vaolui na lei totobo, te diki ladavaghinighi mai tua God vanira nina lei prophet tabu idania. \v 22 Ma Moses te ghaghua, ‘A Lord nimiu na God ke vetena vanighau na prophet te vaghaa inau, agaia ke butu mai tana kemamiu, mi ghau kau lavipangotighi na lei totobo ke bosai vanighau. \x - \xo 3:22 \xt Eruani Vetena 18:15, 18 (LXX) \x* \v 23 Ma hei ke mua lavipangotia na prophet keri, ma God ke sonikehaa itadira nina vure me ke taghalaghinia,’ e ghaghua.\x - \xo 3:23 \xt Eruani Vetena 18:19; Buka Vetena 23:29\x* \p \v 24 “Gaira udolu lei prophet tara ladavaghi kolua Samuel maia rahei tara mai murina, tara bosa tatei na hava te kale tana lei bongi raini. \v 25 Lei nina baubahu God te diki bosa tatei vanira tua na lei prophet vanighita, mi ghita na baubahu God te tuvalia kolura rana kukuada, te vaghaa te bosaa vania Abraham, \q1 ‘Mi tadira na lei vinavahuhumu kara lavia na vauto na lei kema ilokana na maramana.’ \x - \xo 3:25 \xt Vuivuni 22:18; 26:4\x* \p \v 26 Keri ge vilia nina Tinoni Lutu God a Jesus, me diki vetena vanighita mai, ge ke vautoghita me ke neghita ge ka ririu keha tana lei paluda.” \c 4 \s1 Peter ma John toro tughuru ghobudira na Ovu ni Dete\f + \fr 4:0 \fk Ovu ni dete \ft Tana leu ni Greek - Sanhedrin. Didira na ovu ni dete nagho na vure Jew. Te vaghaa na Parliament mana High Court.\f* \p \v 1 Tana bona Peter ma John toro kokoe vanira na vure mana balu manesukaghi kamanagho mana balu tinoni keha ghua tana ovu ni Sadducee tara saravira mai tua, mara lavira mai ghua na balu suledira rana kisumate tana Valetabu. \v 2 Gaira tara haga rutu na pukuna erua na manevetena raini toro taraira na vure, te vaghaa Jesus te tughuru oli tua, mana pukuna eni te talutatea gaira tara mate kara ghoi tughuru oli.\f + \fr 4:2 \fk Sadducee \ft Na ovu ni Sadducee tara mua taluutunia na tughuruoli.\f* \v 3 Mara lotira mara talura tana vale pipiti na pukuna te dutu ni nulavi tua, me saravia tana roropo ghana. \v 4 Hauva me subo na vure tara rongovia na rongorongo, mara taluutunia. Ka idumi udolura ke te manana e lima na togha na tinoni taluutuni agaira na lei mane vamua. \p \v 5 Te dani ghana mai na lei mane huhuli mana lei mane nagho mana lei manetarai ni vetena nina Moses, tara vaukolu i Jerusalem. \v 6 Gaira mana puku ni sonisukaghi Annas tara vaukolu kolua Caiaphas, John, Alexander, mana balu tinoni keha ghua ta nina binaboli na puku ni sonisukaghi. \v 7 Mara tughuru vaghinira erua na tinoni taluutuni ghobudira, mara huatira, “?Ma ta hei nina maana toro nia lutu?” \p \v 8 Peter te vonughia na Tarunga Tabu ge bosa tughu vanira, “Ghau na lei mane huhuli mana lei mane nagho ni Israel, \v 9 kau huatighai itaeni na hava na uto ia toro nea vania na tinoni labe eni mi vei tea ge uto oli, \v 10 mete manamiu ighau maia na vure Jew kau ghilalaa, agaia na mane eni te tughuru tana matamiu te tatavahale tua, na pukuna na maana tana ahana Jesus Christ ni Nazareth tau patokia. Ma God te tughuru vaghini olia tana mate. \v 11 Agaia Jesus eni na gegere te tabu te tughunia tua, \q1 ‘Na vatu ngasi tara ngelea na lei tinoni kisu vale, \q2 te vuha liliu ni puku ni vatu.’ \x - \xo 4:11 \xt Buka Linge 118:22\x* \m \v 12 Itatana gaia Jesus vamua ka topoa na vola, taho ghua ahei ilokana na maramana God te vetenaa mai ge ke vavolaghita.” \p \v 13 Agaira na ovu ni dete tara nira hare ngangata na pukuna Peter ma John toro nia lio papara, mara ghilalara toro tinoni toposoo maia toro mua puku ni naunau uto, mara ghanaghana olira toro nia udukolu haia Jesus. \v 14 Me taho ghua siki totobo kara ghoi bosaa na pukuna tara righia na tinoni toro kisu volaa, te tughuru kolura Peter ma John. \v 15 Ge ra bosa vanira na rughuhoru tana ovu ni dete pile bona vamua. Ma gaira tara vuivuni ni padalaghi ghobudira heghedira \v 16 mara sopa huahuati, “?Ivei ka nera na vure raini? Na pukuna agaira udolu na Jerusalem tara ghilalaa na butuli sule eni toro gonia, ma ka mua ghoi nia hughu. \v 17 Ma ka vatogha na ghanaghana eni, ke bei ghoi tona laghi ghua ighobudira na vure, Mai ghita ka bosa papara vanira na tinoni raini, ‘Koro bei bosa vania siki sakai tana ahana Jesus.’” \p \v 18 Ma gaira tara holo olira mai mara hera na bosa “Ge koro bei ghoi nia tarai po koro nia kokoe na ahana Jesus.” \v 19 Ma Peter ma John toro bosa tughu vanira, “Ighau heghemiu kau vilia. ?Ivei va te uto tana matana God, na taoniamiu ighau pana taoniana God? \v 20 Mi roghai koro mua tangomana na nia beto na nia kokoe na hava toro righia moro rongovia.” \v 21 Ma gaira na ovu ni dete tara hove pungisira vaho ge ra lubatioli tatavahalera, ma gaira tara ghilalaa te vahola ge kara detera, na pukuna na lei tinoni tara holoutoa nia God na hava toro gonia. \v 22 Mana tinoni eni itatana tara righia na butuli, te vulea vati hangavulu matapono na niuluna. \s1 Gaira rana taluutuni tara nongia God ge ke hera na liopapara \p \v 23 Tana bona vaghana tara lubati tatavahalera Peter ma John, moro pulohi moro bosa vanira na ovu nia na hava tara bosai vanira rana lei manesukaghi kamanagho mana lei mane nagho. \v 24 Tana bona rana taluutuni tara rongovia, gaira tara mai sakai sonikolu ni kokoeliulivuti vania God, mara ghaghua, \p “Lord, to gonighi na kokou mana pari mana tahi mana lei totobo soko ilokani. \x - \xo 4:24 \xt Buka Rughuhoru 20:11; Nehemiah 9:6; Buka Linge 146:6 \x* \v 25 Nia na Tarunga Tabu te bosa tatea vania kukuamami na vunaghi haba David nimua na tinoni lutu, ge bosa me ghaghua, \q1 ?E ghua rana mua Jew ge ra rutu papara? \q2 ?Ivei tea rana mua Jew ge ra gonidila ni gehegehe dika? \q1 \v 26 Na lei vunaghi haba ni maramana tara gonidila heghedira ge kara veilaulabui, \q2 mana lei tinoni huhuli tara savukolu \q2 ni hughuhughuana God ma nina Messiah.” \x - \xo 4:26 \xt Buka Linge 2:1-2 (LXX) \x* \p \v 27 “E utuni na pukuna Herod Antipas ma Pontius Pilate toro vaukolu tana komu eni kolura na vure Jew mana rana mua Jew, tara levunimate pungisia Jesus nimua na Tinoni Lutu Tabu to talua ge ke Messiah. \x - \xo 4:27 \xt Matthew 27:1-2; Mark 15:1; Luke 23:1, 7-11; John 18:28-29 \x* \v 28 Na lei totobo soko tara goni taonia nimua na maana mana manaha to vilia tua ge ke kale. \v 29 Mi taeni, Lord, ko bosa pungisia mai nimami vahola mo ko lubatighai, nimua na lei tinoni lutu ge kai nighi tughuru kakai na tughunitateana nimua na rongorongo. \v 30 Ko heghai mai nimua na maana ni kisu mana butuli tana ahana Jesus nimua na Tinoni Lutu Tabu.” \p \v 31 Tana bona tara kokoeliulivuti soko tua, me anuanu na bona tara vaukolu igaa, ma gaira te vonughira na Tarunga Tabu, ge ra vuivuni ni tughunitatea na bosana God nia na liomalaghai. \s1 Gaira na taluutuni tara tuvalighi didira na lologho \p \v 32 Ma gaira rana taluutuni tara loghoa sakai na lio mana ghanaghana, taho ahei tadira ke lologho heghena ma gaira udolu tara tuvalighi heghedira na hava tara loghoi. \x - \xo 4:32 \xt Gehegehedira 2:44-45 \x* \v 33 Nia na maana te sule, rana manevetena tara tughunitatea nina tughuru oli Lord Jesus. Ma God te vauto sulera va rahei tara taluutunia. \v 34 E taho ahei tadira te mua lologho. Ma gaira tara loghoa na pile bona ni pari pana vale mara nighi hunulu, mara lavighi na rongona tara sodoi \v 35 mara vahera na lei manevetena mara sopa tuvalira taonia na hava te manana ahei. \p \v 36 Ma gaia ghua Joseph tana kemana Levi tara vahua i Cyprus na manevetena tara holoa nia Barnabas (na ghanaghana iga togholuvu), \v 37 te nia hunulu nina pari me holatia na rongo me vahera na lei manevetena. \c 5 \s1 Ananias ma Sapphira \p \v 1 Ma sakai na tinoni igaa na ahana Ananias kolua Sapphira tauna, toro nighi hunulu balu didira lologho. \v 2 Na pukuna didira na lio sakai sonikolu gaia mana tauna, ge koro tabe olia na pilena na rongo. Ma Ananias te nia hevei vamua na levuna vanira lei manevetena. \v 3 Ma Peter te ghaghua vania, “?Ananias, na hava te ghua ge o lubatia Satan me huligho me negho mo pegoa na Tarunga Tabu mo tabe olighi na pilena na rongona nimua na nanagu? \v 4 ?I naghona to nia hunulu nimua nanagu, te nimua sughua, mi murina to nia hunulu tua, te nimua na rongo, mi vei tea ge o nea iga na ghanaghana? Ighoe to mua pegoa na tinoni, ighoe to pegoa God.” \p \v 5 Mi tana bona te rongovighi na lei bosa raini, ma Ananias te tumu horu me mate. Ma ahei te rongovia na lada eni te kanoragha ngangata. \v 6 Na lei gari mane tara mai mara sausaghua na hulina, mara ghate horua mara vaa tavughia. \p \v 7 Mi murina e tolu bona ni aho, na tauna te haghe mai tana vale, me mua pukua na hava te ghaghua. \v 8 Peter te huatia na vaivine, “?Ko bosa vaniu mai, gaighi udolu sughua na matena nimiu na nanagu a taumu mi ghoe raini?” \p Na vaivine te bosa tughu, “Eo, gaighi udolu tua.” \p \v 9 Ma Peter te bosa vania na vaivine, “?E ghua ge o lavi rutuna nina Tarunga Lord? Na lei gari mane tara va tavughia taumu, gaira tana mataula tua itaeni, ma gaira kara ghoi tavughigho ghua ighoe!” \v 10 Me mina vasoo, me tumu horu me mate, mana lei gari mane tara ghoi haghe mai mara righia na vaivine te mate tua mara ghate horua mara va tavughia lilighina na tavughina tauna. \v 11 Na holohoru udolu ma rahei ghua tara rongovia tara mataghu sule ngangata. \s1 Na lei butuli mana vaughilala \p \v 12 E subo na butuli mana lei vaughilala tara gonighi na lei manevetena itadira na vure, ma gaira udolu rana taluutuni tara savukolu haia ta “nina Ghaghata Solomon” i lokana na peo ni Valetabu.\fig Nina ghaghata Solomon tana Valetabu|alt="Solomon's porch in the Temple" src="LB00248B.TIF" size="col" loc="12-13" copy="LB00248B" ref="5:12" \fig* \v 13 E taho siki ovu pari bebete ke savukolura na pukuna tara mataghu hauva mana lei tinoni tara kokoe talumavara. \v 14 Keri ge subo na tinoni tara taluutunia Lord mara pada haghera tana ovu, na lei mane mana vaivine. \v 15 Na oliolina na hava tara gonia na lei manevetena na vure vahaghi tara ghate horura mai tana lei halautu mara kolivaghinira tana ghimedira. Na pukuna didira na ghanaghana, na nununa vamua Peter ke va ghaota na vahaghidira tana bona ke sakutua tana halautu. \v 16 Subona na tinoni tara butuni mai tana lei komu talighutia Jerusalem tara holara mai vanira lei manevetena gaira tara vahaghi ma gaira na tidalo dika te pongora, ma gaira tara ghaota pulohi. \s1 Ra vahaghitailira rana Manevetena \p \v 17 Mana puku ni sonisukaghi ma nina ovu, kolura na Sadducee tara ghaghana sule ngangata vanira na lei manevetena ge ra talu ghadira mate. \v 18 Agaira tara lotira rana manevetena mara talu haghera tana vale pipiti. \v 19 Mi tana bongi vaghana anina angel a Lord te mai hangavia na mataulana na vale pipiti, me huli horura ge ghaghua vanira, \v 20 “Kau tona ma kau va tughuru i lokana na peona na Valetabu ma kau bosa tatei vanira na vure nia na vola vaolu eni.” \v 21 Tana roropo ghana rana lei manevetena tara taonia na tarunga vetena, mara tona tana Valetabu mara taratarai. \p Na puku ni sonisukaghi ma nina ovu tara holokolura na lei mane nagho ni Jew, ge kara holoa na vaukolu sule ni ovu ni dete tara vunaghi pungisira rana Israel,\f + \fr 5:21 \fk ovu ni dete \ft Tana leu ni Greek - Sanhedrin; Righia na lei bosa vahola murina na rongorongo Uto vaolu. Gehegeheadira 4:1\f* ge ra nia vetena na bosa vaa tana vale pipiti ge kara holara mai vanira lei manevetena. \v 22 Mi tana bona tara saravia na vale pipiti rana malaghai, tara taho igaa lei manevetena mara nia oli mai vanira na bosa tughu, \v 23 “Tana bona tai saravia na vale pipiti, mai righi sodoa na mataula te vovongo sono ma gaira rana vatogha tara righitaoni so tana mataula haghe, mai haghevia na mataula, mai mua righi sodoa siki sakai igaa!” \p \v 24 Mi tana bona rana manesukaghi kamanagho mana vunaghina rana malaghai tana Valetabu tara rongovia na tutugu, gaira tara kanoragha ngangata, ivei vaho tua tara ghaghua rana manevetena raini. \v 25 Ma sakai na tinoni te haghe me va righira me bosa vanira, “Kau rongo, na lei mane tau taluhaghera tana vale pipiti, agaira itaeni tana Valetabu tara taraira na vure!” \v 26 Mana mane vatogha kolura rana malaghai tara lavi olira mai rana manevetena. Gaira tara mua kuruti ngangatara na pukuna tara mataghu, kara petara gea na vure. \p \v 27 Ara hola haghera mai rana manevetena mara mai tughuru vaghinira naghodira na ovu ni dete ni Israel, mana puku ni sonisukaghi te huatira, \v 28 “Kai bosa papara vanighau tua mai vaheghau tua na bosa kau bei nia tarai gea na ahana Jesus. Ma kau righia na hava tau goni hahia tua! E saopoa na Jerusalem talighu a nimiu na tarai, mau liona na soni kaukaulimami nia na mateana,” e ghaghua vanira. \x - \xo 5:28 \xt Matthew 27:25 \x* \p \v 29 Peter mana balu manevetena tara bosa tughu, “Uto, kai taonia God, na mua tinoni. \v 30 Ma didira na God rana kukuada te tughuru vaghini olia Jesus tana mate, i murina tau matea nia na patokiana tana ghaivavala. \v 31 Ma God te talu ghalaghaa me sopou tana pala madolona, ma dida na vunaghi haba mana vavola ke nera na vure ni Israel kara sanighi didira na lei gehegehe dika me ke talukehai na lei paludira. \v 32 Ighai tai tughunitatei na lei totobo raini, mi ghai mana Tarunga Tabu, nina heveilee God vanira ahei tara taonia.” \p \v 33 Tana bona tara rongovia na ovu ni dete eni, gaira tara rutu sule ngangata vanira lei manevetena me liodira ge kara matera. \v 34 Hauva ma sakai itadira na Pharisee na ahana Gamaliel agaia na manetarai vetena, tara ghanaghana mavaa mara talu sule ngangataa na vure subo, me tughuru dato ighobudira rana vure dete, me bosa vanira na lubati horuadira pile bona rana manevetena. \v 35 Ge bosa vanira na ovu ni dete, “Ghau kulagu rana Israel, kau righitaonighau, tau nera igaa na lei mane raini. \v 36 Au ghanaghana olia Theudas te tughuru tate tana lei bongi te padi me bosa tatea gaia siki sakai te haba, e kaekage sogea ke vati hangalatu ni tinoni tara taonia. Mara matea ma gaira tara taonia tara havukaghi, ma nina samalaghi te vuha piragovu. \v 37 Mi murina mai, ma Judas na tinoni ni Galilee te ghoi tughuru tate tana bona ni gegere aha, me nera na vure subo ge ra saritaonia me mate, ma gaira arahei tara tona taonia tara ghoi havukaghi. \v 38 Kau bei nea vanira gea siki totobo na lei mane raini, sanira igaa. Ke vaghaa na hava tara padalaghinia ke puku mai tana tinoni ke gevaa ke soko buto. \v 39 Me ke va butuni mai ta God ke, ma kau mua tangomana na vaa beto adira, kau topoa heghemiu gea tau hughuhughu koukolu itatana God!” e ghaghua. \p Na ovu ni dete tara taonia tara rongovia nina bosa a Gamaliel ge ra mua matera. \v 40 Ara ghoi holo haghera rana manevetena ge ra ramusira, mara hovera ge kara bei ghoi nia kokoe gea na ahana Jesus ge ra lubati tatavahalera. \v 41 Ma gaira rana manevetena tara rughuhoru sania na ovu ni dete, gaira tara togotogo na pukuna God te ghanaghana utora te kaekagedira sughua na vadangitai na pukuna Jesus. \v 42 Mi tana lei bongi lokana na Valetabu mi tana valedira na vure te tona haliu na tutugu mara nia tarai na Rongorongo Uto nina Jesus Christ. \c 6 \s1 Vitu na mane hahanga tana holohoru \p \v 1 Murina na lei bona raini subo gaira rana taluutuni, te kale na hughuhughu ghobudira gaira rana Jew tara nia kokoe na leu ni Greek mana lei Jew tara nia kokoe na leu ni Jew. Ma rana Jew tara nia kokoe na leu ni Greek tara bosa mara ghaghua, “Tughu bongi tau hangara na vure tara mua sakai logho ghadira, hauvaa, mau mua hanga utora na lei kulamiu mara na lei vaivine matesasani.” \v 2 Ma gaira hangavulu rua na manevetena tara holo kolura gaira udolu na ovu ni taluutuni ge ra bosa vanira, “E mua uto vanighita ge ka nira murilio na ladavaghiniana na bosana God, ge kai nia kaukauli vamua na tutuva. \v 3 Ghau lei hoghomami, kau vilira e vitu na mane itamiu, tau ghilalara te vonughira na Tarunga Tabu mana manaha, ge ighai kai talura ma kara righitaonia na lutu eni. \v 4 Ge ma kai nia vaivarighohi vamua na kokoeliulivuti mana ladavaghiniana na bosana God.” \p \v 5 Mana ghanaghana eni tara nia togotogo gaira na ovu udolu, mara vilia Stephen, na mane te vonughia na taluutuni mana Tarunga Tabu, ma Philip, Prochorus, Nicanor, Timon, Parmenas, ma Nicolaus, na mane ni Antioch te tagiha haghe tana taluutuni ni Jew. \v 6 Mana ovu tara lavira mai gaira mara vilira, mara vahera rana manevetena, ge ra kokoeliulivutira mara vautora. \p \v 7 Mete nera na bosana God ge vuivuni na halilaghi, ma rana taluutuni Jerusalem tara halilaghi me subo na manesukaghi tara holopangotia na taluutuniana God. \s1 Ra lotia Stephen \p \v 8 A Stephen na tinoni God te vautoa me vonughia nina maana God te talutatei na lei butuli sule maia na lei vaughilala haeharegha ighobudira na vure. \v 9 Mana balu tinoni tara hughuhughu kolua gaira na ovu ni tinoni ni vale kokoeliulivuti ni Jew tara holoa nia “na lei seka tatavahale.” Na vure raini tara hughuhughu kolua Stephen, na balu itadira na Jew ni Cyrene mi Alexandria ma tara vaa butu mai tana lei bubulo Cilicia mi Asia. \v 10 Mana Tarunga Tabu te nea Stephen ge manaha mara mua tangomana na kokoe hughuhughu ta nina lei kokoe. \p \v 11 Mana pukuna eni ge ra pelura balu tinoni ge kara pego ni hurutaboana Stephen mara ghaghua, “Ighai tai rongovia na tinoni eni te koehorua Moses maia God!” \v 12 Mara nea te vaghaa eni ge ra suasuanira na vure subo, mana balu huhuli ma gaira tara nia tarai nina vetena Moses. Ge ra lotia Stephen mara lavia vanira na Ovu ni Dete.\fig Stephen tana matadira balu na Ovu ni Dete|alt="Stephen before some of the Sanhedrin" src="cn01915B.tif" size="col" loc="12-13" copy="cn01915B" ref="6:12" \fig* \v 13 Mara lavihaghera mai na balu tinoni ge kara mai vuhavuha mara ghaghua, “Na tinoni eni te koehorua dida Valetabu ma nina lei vetena Moses. \v 14 Ighai tai rongovia ghua te bosa, ‘Jesus eni ni Nazareth gaia ke haurakea na Valetabu eni me ke tughui lei nilabu te pukulaghi mai itatana Moses.’” \v 15 Agaira udolu rana ovu ni dete tara totola Stephen mara righia na matana na reireina te vaghaa na angel. \c 7 \s1 Nina kokoe Stephen \p \v 1 Mana puku ni sonisukaghi te huatia Stephen, “?E utuni na lei ghanaghana raini?” \p \v 2 Me ghaghua gaia, “Ighau na lei tamagu mana lei hoghogu kau varongohiu mai. E mua kabu mua kukuada Abraham i Haran, ma God te tatea vania tua na bubulo Mesopotamia. \x - \xo 7:2 \xt Vuivuni 12:1 \x* \v 3 Me bosa vania, ‘Ko sanira kulamu vure mana komumu, mo ko tona tana komu ku tughunia vanigho.’ \v 4 Ma gaia te rughuhoru sania na komuna, me va kabu Haran. Mi murina te mate tamana God te lavi rughuhorua olia tana komu eni tau ghahaghau iga itaeni. \x - \xo 7:4 \xt Vuivuni 11:31; 12:4 \x* \v 5 Ma God te mua tunuvaa Abraham nia siki bona ni pari ge ke loghoa heghena ke manana ge ke gonia iga na valena. Hauva God te baubahu vania, ge ke nia hevei vania gaia mana lei vavatana tana ngiha. Tana bona God te nia baubahu vania Abraham e mua dalegha mua. \x - \xo 7:5 \xt Vuivuni 12:7; 13:15; 15:18; 17:8; 48:4 \x* \v 6 Me vaghaa eni na hava God te bosa vania, ‘Na lei vinavahuhumu kara ghahara tana kema keha, ma kara kabu pipiti ma kara nira seka e vati hangalatu na niulu. \x - \xo 7:6 \xt Vuivuni 15:13-14 \x* \v 7 Mi nau ku talua nigua na dete vuvungana na kema keri, na taba ni vure kiri kara pongora iga. Vaho na lei vinavahuhumu kara rughuhoru keha mai itagua ma kara holohaba kikinimau inau tana komu eni.’ \x - \xo 7:7 \xt Buka Rughuhoru 3:12 \x* \v 8 Ma God te vahea Abraham na vaughilala ni pahevaughilala te tughunitatea iga nina baubahu. Me alu tua na bongi te padi tara vahua,\f + \fr 7:8 \ft Alu na bongi te padi tara vahua te kaekage sakai na week i murina ge ra pahevaughilala na pukuna na vure Jew tara idumia na bongi tara vahua te kaekage sakai na bongi. \f* Abraham te pahevaughilalaa Isaac, ma Isaac te pahevaughilalaa na dalena Jacob, ma Jacob te pahevaughilalara e hangavulu rua na dalena, rana puku ni kema. \x - \xo 7:8 \xt Vuivuni 17:10-14; 21:2-4; 25:26; 29:31—35:18 \x* \p \v 9 “Ma rana lei dalena Jacob tara nia ghaghana sule ngangata na hoghodira Joseph na pukuna na tamadira te ghanaghana mavaa, ge ra nia hunulu ge ke seka\f + \fr 7:9 \fk Na seka \ft na tinoni lutu pipiti mana vahaghitaili.\f* ni Egypt. Ma God te kabu itatana \x - \xo 7:9 \xt Vuivuni 37:11, 28; 39:2, 21 \x* \v 10 me lavi rughuhorua tana lei nina vahola soko. Ma Joseph te tughuru tana matana na vunaghi haba ni Egypt,\f + \fr 7:10 \ft Na lei vunaghi haba ni Egypt tara holora nia Pharaoh.\f* ma God te liouto vania, me hea na manaha. Mana vunaghi haba te nea Joseph ge ke haba pungisia Egypt talighu mana lei lologho ni vunaghi soko.” \x - \xo 7:10 \xt Vuivuni 41:39-41 \x* \p \v 11 “Mana ngengere sule te kalea Egypt mana Canaan talighu ghua. Rana lei kukuamami tara mua logo ghadira na vanga. \x - \xo 7:11 \xt Vuivuni 42:1-2 \x* \v 12 Tana bona Jacob te rongovia te ghahaa na vanga i Egypt, gaia te nira vetena rana dalena, na lei kukuada, tana vuivuni ni tona. \v 13 Me ruani na tonadira vaho, gaia Joseph te tughunitate utoa heghena vanira na lei hoghona vaho ge ra ghilala. Mana vunaghi haba ni Egypt te ghilalaa gaira sughua na lei hoghona Joseph. \x - \xo 7:13 \xt Vuivuni 45:1, 16 \x* \v 14 Ma Joseph te nia vetena na rongorongo vania na tamana Jacob, gaia mana lei nina binaboli udolu, e vitu hangavulu lima gaira kara mai kabu Egypt. \x - \xo 7:14 \xt Vuivuni 45:9-10, 17-18; 46:27 \x* \v 15 Ma Jacob te horu Egypt, gaia mana lei dalena tara mate igaa. \x - \xo 7:15 \xt Vuivuni 46:1-7; 49:33 \x* \v 16 Mara holai na hulidira, mara hola pulohighi va i Shechem tara va tavughi udolu iga, tana vatuluma ni beku Abraham te pelua, nia na rongo sule tana kemana Hamor.” \x - \xo 7:16 \xt Vuivuni 23:3-16; 33:19; 50:7-13; Joshua 24:32\x* \p \v 17 “Me sara tua na bona God te nia baubahu vania Abraham, gaira na Israel tara sepalaghi tana komu Egypt \v 18 polo ge dato mai sakai na vunaghi haba ni Egypt te mua ghilalaa Joseph.\x - \xo 7:18 \xt Buka Rughuhoru 1:7-8\x* \v 19 Me pegopegora na lei kukuada me vahaghitailira me talukaura na lei meomeo ge kara matera. \x - \xo 7:19 \xt Buka Rughuhoru 1:10-11, 22 \x* \v 20 Tana bona eni tara vahua Moses, na meomeo matakage tana matana God. Mara righitaonia tana valena tamana e tolu na vula. \x - \xo 7:20 \xt Buka Rughuhoru 2:2 \x* \v 21 Tana bona tara holaa mara va polokehaa tana puku ni valena, na dalena na vunaghi haba na vaivine te lavipangotia me kutia te vaghaa na dalena. \x - \xo 7:21 \xt Buka Rughuhoru 2:3-10 \x* \v 22 Mara taraia nia na lei vata ni manamanaha soko ni Egypt ge ke mane sule tana bosa mana gehegehe. \p \v 23 “Me poso tua e vati hangavulu na niuluna Moses, e ghanaghana ge ke ghoi va keneolira ghua, ivei sughua tara nea na talugoniadira lei hoghona rana Israel. \x - \xo 7:23 \xt Buka Rughuhoru 2:11-15 \x* \v 24 Ma gaia te righia sakai te labu bughoroa na mane ni Egypt me sakeraghi me lavitughu me labumatea na mane ni Egypt. \v 25 Me ghanaghana gaia ke, sogea kulana na vure kara ghilala kalea ivei te nea na lutu God tana volana hauva mara taho didira. \v 26 Me roropo ghana ge ghoi righira so erua na mane ni Israel toro pepo, me bosa vanira ge koro beto me ghaghua, ‘?Iroghau ke na tamahoghoni, e ghua ge ro pepo te vaghaa eni?’ \p \v 27 “Ma gaia te vahaghitailia na hoghona te tiba keha Moses, ‘?Ahei te talugho ighoe ge ko vunaghi pungisighai mo ko dete vanighai? \v 28 ?O liona na mateagu te vaghaa to matea tua na mane ni Egypt i bongi?’ \p \v 29 “Tana bona Moses te rongovia ge mataghu me sogha me rughuhoru keha sania Egypt me va kabu tana bubulo Midian. Me vahura igaa erua na dalena na mane. \x - \xo 7:29 \xt Buka Rughuhoru 18:3-4 \x* \p \v 30 “Me padi tua e vati hangavulu na niulu, na angel te tate vania Moses tana ghai reserese te vavu tana bona mamaha te taho iga na beti mana ghai, lilighina na ghotu Sinai. \x - \xo 7:30 \xt Buka Rughuhoru 3:1-10 \x* \v 31 Ma Moses te nia hoghohare na liona te vaevanea me va sakutua dutuvia ge ke vaevane utoa. Me rongovia na mangana Lord te bosa vania, \v 32 ‘Inau God didira na lei kukuamu, nina God Abraham, Isaac ma Jacob.’ Tana bona Moses te rongovia vaa ge mataghu me ghebeghebe me mua liona ge ke righia vaa. \v 33 Ma Lord te bosa vania, ‘Ko lavikehai na hahara tana marevomu, na pukuna na bona to tughura iga ke, na bona tabu. \v 34 Inau tu righia didira na vahaghitaili nigua na vure i Egypt mu rongovia ghua didira na dikalio, mi nau tu horu mai ge ku mai volara. Mi taeni tua, inau ku nigho vetena tona i Egypt.’ \p \v 35 “A Moses eni agaia sakai tara nia sika na vure ni Israel mara ghaghua, ‘?Ahei te talugho ighoe ge ko nimami tinoni huhuli mo ko mane dete vanighai?’ God eni gaia te vetenaa ge ke vunaghidira me ke huiolira nina vure nia nina hahanga na angel te tate vania tana ghai reserese te vavu. \x - \xo 7:35 \xt Buka Rughuhoru 2:14 \x* \v 36 Ma gaia te lavihorura mai na vure nia na lei butuli mana lei vaughilala i Egypt maia tana horara Sisi, maia tana bona mamaha vati hangavulu na niulu. \x - \xo 7:36 \xt Buka Rughuhoru 7:5; 14:21; Buka Iduidu 14:33 \x* \v 37 Moses gaia eni te bosa vanira na vure ni Israel, ‘God, tana ngiha, ke nia vetena vanighau mai na prophet te vaghau inau tara nia vetena mai, ma gaia ke sakai tadira kulamiu na vure.’ \x - \xo 7:37 \xt Eruani Vetena 18:15, 18 \x* \v 38 Moses te kabu vaukolu itadira tana bona mamaha taho iga na beti mana ghai, kolura rana tamada, maia na angel te bosa vania tua tana ghotu Sinai. Mi iga te holai nina rongorongo ni vola God, me lubati alaalai vanighita mai tua. \x - \xo 7:38 \xt Buka Rughuhoru 19:1—20:17; Eruani Vetena 5:1-33 \x* \p \v 39 “Mara na lei tamada tara hove didira na taoniani, mara liliu keha vania, mara nia murilio mara ghanaghana ge kara ghoi pulohi so Egypt. \v 40 Mara ghaghua vania Aaron, ‘Ko gonighi vanighita na lei titinoni ge kara hulighita. A mua ghilalaa na hava te kalea na tinoni ia Moses, ge lavi rughuhorughita mai tana komu i Egypt.’ \x - \xo 7:40 \xt Buka Rughuhoru 32:1, 23 \x* \v 41 Ma gaira tara gonia na titinoni te vaghaa na reireina na buluka mara sukaghi mara holohaba kikinimai na lutu ni limadira. \x - \xo 7:41 \xt Buka Rughuhoru 32:2-6 \x* \v 42 Ma God te nira murilio, me soni rughu horu kehara ge kara holohaba kikinimara na lei veitughu tana parako, te vaghaa tara gerea tua ta didira na gegere na lei prophet rana Israel, \q1 ‘Ighau rana Israel, tau nighi sukaghi na lei maumanu \q2 lokana vati hangavulu na niulu tana bona mamaha. ?Au nighi sukaghi sughua vaniu inau? Taho vaho tua! \q1 \v 43 Na baebale tapole eni ke nina god Molech \q2 mana titinonina na veitughuna nimiu na god Rephan,\f + \fr 7:43 \fk Molech ma Rephan \ft na titinoni god tara sukaghira iga na meomeo tara kere volara idania.\f* \q2 tau gonighi mau kolitao vanira. \q1 Mi nau ku nighau vetena tona va levuna i Babylon, kau seka iga.’ \x - \xo 7:43 \xt Amos 5:25-27 (LXX) \x* \p \v 44 “Tana bona mamaha rana kukuada tara holaa na baebale tapole tabu ni vaughilalana God te nira udukolu. Mara goni taonia nia na reireina na hava God te bosa tatea tua vania Moses. \x - \xo 7:44 \xt Buka Rughuhoru 25:9, 40 \x* \v 45 Mi murina mai vaho, na lei kukuada tara lavihaghea mai na baebale tapole tabu tana bona Joshua te idevira mara sagukehaa na bona ni pari eni itadira na lei kema te vaghaa God te ghurukehara tua. Me ghaha igaa polo e sara na bongina na vunaghi haba David. \x - \xo 7:45 \xt Joshua 3:14-17 \x* \p \v 46 “Ma God te liouto vania, ma David te nongia ge ke kisua vania na Valetabu na vure ni Israel kara holohabaa iga. \x - \xo 7:46 \xt 2 Samuel 7:1-16; 1 Vavata 17:1-14 \x* \v 47 Ma dalena na vunaghi haba Solomon vaho ge kisua na Valetabu. \x - \xo 7:47 \xt 1 Vunaghi Haba 6:1-38; 2 Vavata 3:1-17 \x* \v 48 Mana pukuna God puku ni haba ke mua tangomana na ghahaana ilokana na vale te gonia na tinoni, te vaghaa te bosaa tua na prophet, \q1 \v 49 “Ma Lord te ghaghua, \q1 ‘Nigua na malei sopou ni vunaghi haba na parako, \q2 na malei tuturi ni tuagu na maramana. \q1 ?Mi ivei te vaghaa na vale ia kau kisua vaniu? \q2 ?Mi ivei na bona ku va ahevata ghua iga? \q1 \v 50 ?Na mua malei limagu te goni sokoi na lei totobo raini?’” \x - \xo 7:50 \xt Isaiah 66:1-2 \x* \p \v 51 “Ighau tau kutuvatu ngangata. Me pui ghua na tobamiu, maia na kulimiu ta nina rongorongo God! Ighau tau vaghara na lei kukuamiu, tau tughuru pungisia haia nina lutu na Tarunga Tabu! \x - \xo 7:51 \xt Isaiah 63:10 \x* \v 52 ?Siki prophet ghua igaa na lei kukuamiu tara mua vahaghitailia? Mara labumatera na lei tinoni hola rongorongo nina God, tara bosadilaa na maiana nina Tinoni Lutu Maemane. Mi ghau tau peroa mau labumatea. \v 53 Ma God te vaheghau mai lei nina vetena tana limadira na lei angel, tara lubati alaalai mai tua, hauvaa mi ghau tau hughui nimiu so!” e ghaghua Stephen. \s1 Ra peta matea Stephen \p \v 54 Agaira na lei ovu ni dete tara varongohia Stephen, ge ra rutu mara ghala girigirighi na livodira. \v 55 Ma Stephen te vonughia na Tarunga Tabu ge rei dato i kokou, me righia na mararana God, ma Jesus te tughuru tana pala madolona. \v 56 Ge ghaghua vanira, “Inau tu vaevanea na parako te lovovoka mana Dale Tinoni te tughuru tana pala madolona God!” \p \v 57 Ma nia na manga sule, gaira na lei ovu ni dete tara pitoi na kulidira nia na limadira mara sama kolu vaa itatana. \v 58 Mara ghurukehaa tana komu, ma gaira tara vuha talukehai didira puku ni tivi tana tuana na gari mane na ahana Saul, vaho ge ra peta matea.\fig |alt="Stephen being stoned" src="cn01923B.tif" size="col" loc="58-60" copy="CN01923B" ref="Gehegehedira 7:58" \fig* \v 59 Mara petaa so Stephen ge bosa, “Lord Jesus, ko lavia gatu na tarungagu!” \v 60 Me tualaghi tuturu me nia ghaeghahe na manga te sule, “Lord, ko bei idumia na palu eni vanira na vure raini!” Me bosa soko te vaghaa eni ge mate. \c 8 \p \v 1-2 Saul te nia togotogo na mateana. Mana balu tinoni uto tara va tavughia Stephen, mara nia dikalio mara tangi ngangaraha. \s1 Saul te gunalia na holohoru \p Tana bona keri na holohoru i Jerusalem te nia vahaghitaili na gunaguna, ma gaira rana taluutuni, tara rughuhoru va tana lei komu i Judea mi Samaria hauva ma gaira rana manevetena tara kabu pulohi Jerusalem. \v 3 Ma Saul te tabotabo na haurakeana na holohoru me haghevighi na lei vale, me ghora horura rana taluutuni, mane mana vaivine me va talura tana vale pipiti. \x - \xo 8:3 \xt Gehegehedira 22:4-5; 26:9-11 \x* \s1 Ra tughunitatea na Rongorongo Uto i Samaria \p \v 4 Rana taluutuni tara sogha va tana lei komu mara tughunitatea igaa na rongorongo uto. \v 5 Ma Philip te tona tana komu sule i Samaria me tughunia igaa vanira na vure na Christ. \v 6 Na vure subo tara liona na rongo vakodo, ge ra varongohia na hava Philip te bosa, na pukuna tara vaevanei ghua na lei butuli te gonighi. \v 7 Me subo itadira na vure, na lei tidalo dika tara rughuhoru keha nia na ngangaraha sule, me subo ghua na labe mana rapobete te vavolara. \v 8 Mana togotogo te vonughia na komu udolu. \p \v 9 Na tinoni te ghaha iga a Simon, e subo ni bona te nera na vure ni Samaria ge nia hoghohare na liodira anina lutu gueguelo, me ghanaghana heghena te vaghaa siki sakai te haba. \v 10 Ma gaira soko tana komu te vuivuni tadira rana pile me sara tadira rana sule tara talu mava, mara ghaghua, “Na tinoni eni gaia nina maana God na maana sule.” \v 11 Ra talumava gaia na pukuna te daro ni bona mai tua te nera ge ra nia hoghohare na liodira nina lutu gueguelo. \v 12 Tana bona tara taluutunia nina rongorongo Philip nia ahana Jesus Christ mana kinakabuna God, gaira tara vulitabu na lei mane mana lei vaivine. \v 13 Ma Simon heghena ghua te taluutuni. Murina ge vulitabu ge nia udukolu Philip me nighi maro na mangana na maana sule mana lei butuli te gonighi tana matana. \p \v 14 Ma gaira na lei manevetena i Jerusalem tara rongovia, gaira ghua na Samaria tara lavipangotia na bosana God, ge ra nira vetena Peter ma John. \v 15-16 Na Tarunga Tabu te mua horu mua ta siki sakai tadira, tara vulitabura vamua tana ahana Lord Jesus. Tana bona toro sara rogaira toro kokoeliulivutira rana taluutuni vaho ge ra lavia na Tarunga Tabu. \v 17 Ma Peter ma John toro talui na limadira vuvungadira ge ra lavia na Tarunga Tabu. \p \v 18 Ma Simon te righia, gaira na taluutuni tara lavia na Tarunga Tabu tana bona rogaira na manevetena toro talui na limadira ivuvungadira, ge liona na butoana na maana tadira Peter ma John, \v 19 me ghaghua, “Koro heu mai na maana eni, ma ahei tua ku talu na limagu i vuvungana ke, ke lavia nina na Tarunga Tabu.” \p \v 20 Ma Peter te bosa tughu, “Ighoe ma nimua na rongo koro horu Betidalo. Na pukuna to ghanaghana ge ko butoa nia na rongo nina sonihalavu God! \v 21 Ighoe to mua baebase kolu itamami, mo mua paepaleva ighoe ta nimami na lutu eni, na pukuna na tobamu te mua maemane tana matana God. \v 22 Ko tughulio mughua ta nimua na ghanaghana eni te dika, mo ko nongia Lord ge ke talukehai vanigho na lei ghanaghana tana kutumu. \v 23 Inau tu righigho te vonughigho na lio dika mana vevehe, mo tinoni pipiti sarana na palu.” \p \v 24 Ma Simon te bosa vanira Peter ma John, “U nongighau koro kokoeliulivutiu ge ke bei kaleu gea na lei totobo toro kokoe i vuvungagu.” \p \v 25 Peter ma John toro tughunia te manana na tughunitateana nina rongorongo Lord. Moro tughunia igaa na Rongorongo Uto tana lei komu ni bubulo Samaria ge ro pulohi Jerusalem. \s1 Philip mana vunaghi ni Ethiopia \p \v 26 Ma nina angel a Lord te bosa vania Philip, me ghaghua, “Tughuru mo ko tona tana halautu Jerusalem te horu i Gaza” (mara mua taonia tua na halautu eni itaeni) \v 27-28 Ma Philip te tapatughuru me tona. Mana tinoni ni Ethiopia\f + \fr 8:27-28 \fk na tinoni ni Ethiopia \ft Tana leu ni Greek - Eunuch. Na mane tara lavahiana te meto tana nina vetena Moses ge ke bei haghe gea lokana na Valetabu. Righia Eruani Vetena 23:1; Isaiah 56:3-8.\f* na vunaghi te righitaonighi nina puku ni lologho na vinahogho ni Ethiopia, Candace, te oli mai tana komuna. Ma gaia te butu mai Jerusalem te kokoeliulivuti me bosautoa God, me pulohi mai ta nina taitakiro. Me sopou horu vaho, ge idumia na levu ni buka nina prophet Isaiah. \v 29 Mana Tarunga Tabu te bosa vania Philip me ghaghua, “Ko va tughuru dutuvia na taitakiro keri.” \v 30 Me mina sama Philip me varongohia te idumia na buka nina prophet Isaiah. Ge huatia, “?O manahana sughua na hava to idumia?” \p \v 31 Me ghaghua gaia, “?Ivei ku nea na ghilala manahaana te ke mua tughunia vaniu siki sakai?” Ma gaia te nongia Philip ge ke sei dato vaa me ke sopou kolua. \v 32 Mana tete ni gegere tabu te idumia te vaghaa eni, \q1 Tara nia tona te vaghaa na sheep kara matea, \q2 Me beto vaghaa na dale sheep tara ghoria na vuvuluna \q2 te mua vukea na mangana. \q1 \v 33 Ra nia murilio ngangata mara poloa vania na dete maemane. \q2 E taho ahei ke tughuni kaekalea na vinavahuhuna \q2 na pukuna te mai soko buto na volana tana maramana.\x - \xo 8:33 \xt Isaiah 53:7-8 (LXX) \x* \p \v 34 Ma gaia na vunaghi te huatia Philip, me vania, “?Ko bosa vaniu mai, ahei te bosaa na prophet eni? ?E bosa heghena gaia pa siki sakai na keha te bosaa?” \v 35 Ma Philip te nia kokoe na Rongorongo Uto nina Jesus te nia vuivuni na levu ni gegere tabu eni. \p \v 36-37 Mi tana bona toro taoni horua na halautu, moro saravia tua na bona te ghahaa ga na beti, mana vunaghi te ghaghua, “?Na beti tua eni; mana hava te pungisiu ge ku mua vulitabu?”\f + \fr 8:36-37 \ft Balu na gegere tara talua: \fq Ma Philip te bosa vania me ghaghua, “Ge to ko nia taluutuni na tobamu soko ke, me ke tangomana sughua.” Ma gaia te bosa tughu me ghaghua, “Inau tu taluutunia sughua Jesus Christ, agaia Dalena God.”\f* \v 38 Ma gaia te nia hevei na bosa ge beto na taitakiro pile bona. Ma rogaira toro sogha horu tana beti ge vulitabua a Philip.\fig |alt="Philip baptising Ethiopian eunuch" src="45_Acts8_Ethiopian.tif" size="col" loc="end 38" copy="45_Acts8_Ethiopian" ref="Gehegehedira 8:38" \fig* \v 39 Na bona toro sakutua dato mai tua tana beti, na Tarunga Tabu te lavikeha Philip me polo tana matana, mana vunaghi te taonia so nina tonatona me vonughia na togotogo. \p \v 40 Philip te nia ribe na saraana i Azotus. Mi tana bona gaia te tona potai lei komu te nia tarai na Rongorongo Uto polo e sara Caesarea. \c 9 \s1 Saul te tughulio \r (Gehegehedira 22:6-16; 26:12-18) \p \v 1 Ma Saul te vonughia so na lio ni rutu, na mateadira lei nina tinoni taluutuni a Lord. Me tona tana puku ni sonisukaghi, \v 2 me nongia na gegere vaniadira na lei haba tana vale kokoeliulivuti ni Jew i Damascus, ge ke righi topoa siki sakai tara taonia na halautu eni nina Lord, geva ke lotira na lei mane mana vaivine, me ke hola olira mai Jerusalem. \p \v 3 Ma Saul te dutuvia tua na komu i Damascus, ge righia na marara te mina horu mai kokou, me hinari talighutia. \v 4 Ma gaia te kutu horu tana pari, me rongovia na manga te ghaghua vania, “?Saul, Saul, e ghua ge o niu ghighirou?” \p \v 5 Ma Saul te huatia, “?Ahei ighoe, a Lord?” \p Ma gaia te ghaghua, “Inau a Jesus to niu ghighirou. \v 6 Tughuru mo ko tona tana komu te paleva mai! Ku tughunia vanigho na hava mughua ko gonia tana ngiha.” \p \v 7 Ma gaira tara nia udukolu a Saul tara tughuru beto, mara mua vukei na mangadira, mara rongovia vamua na manga mara mua righia siki sakai. \v 8 Ma Saul te tapatughuru mai tana pari, vaho ge raraihighi na matana, me mua righi vakodoa siki totobo. Ma gaira tara tabe limana, vaho ge ra hulia va i Damascus. \v 9 Me tolu na bongi matapono te mua vanga me mua inu me mua vaevane. \p \v 10 Ma sakai na tinoni taluutuni ga, na ahana Ananias i Damascus, te righia na mabubu a Lord te bosa vania, “Ananias!” \p Me ghaghua, “Inau eni, Lord.” \p \v 11 “Tughuru, mo ko tona vaa tana valena Judas tana halautu tara holoa nia maemane, mo ko huatia na tinoni ni Tarsus na ahana Saul. Gaia te kokoeliulivuti, \v 12 mi lokana na mabubu te righia, na tinoni eni na ahana Ananias te haghe mai me talua na limana vuvungana ge ke ghoi reirei oli ghua.” \p \v 13 Ma Ananias te bosa tughu me ghaghua, “Lord, e subo na vure tara bosaa na tinoni eni, te gonighi e subo na totobo dika vanira nimua na vure taluutuni i Jerusalem. \v 14 Mi taeni te mai i Damascus me te holaa na maana tadira rana manesukaghi kamanagho ge ke lotira arahei tara holohabagho ighoe.” \p \v 15 Ma Lord te bosa vania, “Ko tona, inau tu vilia tua ge ke tughunitatea nigua na rongorongo itadira rana mua Jew, mana lei vunaghi haba, maia ghua na vure ni Israel. \v 16 Mi nau ku tatei vania na hava ke nighi vahaghitaili na pukuna inau.” \p \v 17 Ma Ananias te tona, me va rughuhaghe tana vale te ghaha iga Saul me talua na limana vuvungana. Me ghaghua vania, “Hoghogu Saul, a Lord te vetenau mai, gaia eni Jesus te tate vanigho tana halautu to va mai ga. Me vetenau mai ge ko ghoi reirei oli ghua mo ko nia vonu na Tarunga Tabu.” \v 18 Mana totobo te vaghaa na vuru te mina tumu horu tana matana Saul, ma gaia te ghoi reirei oli ghua. Mete tapatughuru ge ra vulitabua. \v 19 Mi murina mai te vanga soko tua, na hulina te laga oli. \s1 Saul te tarai Damascus \p Ma Saul te kabu balu bongi kolura rana taluutuni Damascus. \v 20 Ma gaia te tona haliu tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew, me vuivunia na nia tarai Jesus gaia na Dalena God. \v 21 Ma gaira soko tara varongohia tara nia hare, mara huahuati, “?E mua gaia eni na tinoni, te labumatera na vure i Jerusalem tara taluutunia na tinoni eni, a Jesus? ?Me mua gaia ghua na tinoni ia te mai, ge ke pitira na vure me ke hola olira va vanira rana manesukaghi kamanagho?” \p \v 22 Hauva ma Saul, te lavia so na lagana, na talutate utoana vanira na vure Jew tara ghahara i Damascus, a Jesus na Christ. Mara mua loghoa tua siki ghanaghana kara kokoe pungisia nia. \v 23 Me subo tua na bongi te padi murina, na vure Jew tara vaukolu, mara padalaghinia ivei kara nea na mateana Saul. \v 24 Tara polongighi na lei mataula ni peo, bongi mana dani ge kara matea. Hauva ma gaia te rongovia didira na ghanaghana. \v 25 Ma ta sakai na bongi te bongi, na lei nina vaovarongo a Saul tara hoghonia tana ghavo mara dorovaghini horua i pari bebete tana matakene ni vokovoko ni komu.\x - \xo 9:25 \xt 2 Corinthians 11:32-33\x* \fig |alt="Paul lowered in a basket outside wall" src="LB00333B.TIF" size="col" loc="end 25" copy="LB00333B" ref="Gehegehedira 9:25" \fig* \s1 Ma Saul te kabu pile bona i Jerusalem \p \v 26 Ma Saul te tona i Jerusalem, me tabotabo ge ke kabu kolu itadira rana taluutuni. Hauva mara mua taluutunia gaia te tinoni taluutuni sughua, ma gaira udolu tara mataghunia. \v 27 Ma Barnabas\x - \xo 9:27 \xt Gehegehedira 4:36-37\x* te mai righia me holaa vanira rana lei manevetena. Me tughunia vanira ivei te nea na tate a Lord vania Saul tana halautu maia te kokoe vania. Me bosa vanira ghua, “Saul te tarai sule ngangata tana ahana Jesus i Damascus.” \v 28 Keri vaho ge a Saul te kabukolu itadira, me tona kolili Jerusalem, me tarai laga tana ahana Lord. \v 29 Ma gaia te hughuhughu kolura na vure Jew tara kokoe ni Greek, mara liona na mateana. \v 30 Ma gaira rana taluutuni tara rongovia, ge ra holaa Saul va i Caesarea, vaho ge ra nia vetena tana vaka va tana komuna Tarsus. \p \v 31 Mana lei holohoru soko i Judea, Galilee, mi Samaria talighu tara kabu mabo nia nina hahanga na Tarunga Tabu te lagalagara me totolora tara kabu kikinima itatana Lord. \s1 Peter te tona i Lydda mi Joppa \p \v 32 Tana bona Peter te kaoi na lei komu, gaia te va kaora ghua rana taluutuni tara ghahara i Lydda. \v 33 Mi ga te righi sodoa na tinoni na ahana Aeneas, te labe me mua tangomana na rughuhoru saniana na malei ghimena e alu na niulu. \v 34 Ma Peter te ghaghua vania, “Aeneas, ko tapatughuru mo ko lokua na malei ghimemu. Gaia Jesus Christ te vavolagho tua.” Te mina tua me tughuru. \v 35 Ma gaira na lei vure soko tara ghahara i Lydda mi tana bubulo Sharon talighu tara righia gaia, mara liliu vania Lord. \p \v 36 Me ghaha i Joppa na vaivine na ahana Tabitha gaia na taluutuni. (Dorcas na ahana tana leu ni Greek.) Na vaivine eni te lutu maemane haia, na hangadira rana bona. \v 37 Me mua hau vasoo me vahaghi me mate. Mara siuvia na hulina, mara kolivaghinia tana voki tana vale datogha. \v 38 Na pukuna Joppa te mua sagauvia i Lydda, rana taluutuni i Joppa tara rongovia Peter te ghaha i Lydda, mara nira vetena erua na tinoni hola rongorongo, mara nongia ge ke mai saravira. \v 39 Me gonidila soko tua Peter, vaho ge nira udukolu. Tana bona tara sara, ge ra lavidatoa tana voki tana vale datogha. Iga na lei matesasani vaivine tara tughuru talighutia ge ra tangi, mara tatei vania na lei pupulu kehakeha te sukighi a Dorcas tana bona te vola. \v 40 Ma Peter te vetena kehara tana voki, me tualaghi tuturu ge kokoeliulivuti. Me ririu vania na huli me ghaghua, “Tabitha, ko tughuru!” Ma gaia te davorai na matana ge righia Peter me kabu dato. \v 41 Ma Peter te hagaloa va me hangaa ge ke tughuru dato. Ge holora rana taluutuni, kolura rana lei matesasani ge tatea vanira te vola oli tua. \p \v 42 Mana rongorongona te saopo udolua i Joppa, mana vure subo tara taluutunia Lord. \v 43 Ma Peter te kabu so i Joppa te subo ni bongi, kolua na tinoni, te lutui na ghuighuli ni maumanu na ahana Simon. \c 10 \s1 Peter ma Cornelius \p \v 1 Ma sakai na tinoni i Caesarea, na ahana Cornelius, gaia na malaghai nagho na hangalatu na ovu ni malaghai ni Italy. \v 2 Ma gaia na tinoni maemane - gaia ma nina binaboli tara nia kikinima God, me sule ngangata nina hahanga vanira na vure Jew tara bona, me kokoeliulivuti haia vania God. \v 3 Ma sakai na dani, te manana na tangi e tolu te vaevanea na mabubu anina angel God te mai vania me ghaghua, “Cornelius.” \p \v 4 Me pelaa na tarunga vetena nia na mataghu, “?Na hava to liona, ge na vunaghi?” \p Mana tarunga vetena te ghaghua vania, “God te lavipangotighi nimua lei kokoeliulivuti, ma nimua lei heveioli me gonidila ge ke bosa tughu vanigho. \v 5 Mi taeni ko vetenara na balu tinoni va i Joppa, ge kara holaa mai na tinoni na ahana Simon Peter. \v 6 Gaia na sinogho te ghaha tana valena Simon, te lutui na ghuighuli ni maumanu te ghaha lilighi ni saravahale.” \v 7 Mana angel te tona keha tatana, ma Cornelius te holora erua nina tinoni lutu, ma sakai na malaghai. Na malaghai eni te holohabaa God me righitaonia Cornelius. \v 8 Me bosa vanira na hava te kale ge nira vetena tona i Joppa. \p \v 9 Me roropo ghana te dutu dani kama, tara dutuvia tua na komu i Joppa, Peter te dato ni kokoeliulivuti tana vuvungana na vouvotu ni vale taonia na nilabudira na Jew. \v 10 Te haga vitolo, mi tana bona tara gonidila tua na vanga, gaia te righia na mabubu. \v 11 Gaia te righia na parako te hahangavi, mana totobo te horu mai i kokou te vaghaa na reireina na kuikuvi selo tara hauhorua mai tana pari te vati na piuna. \v 12 Mi lokana na lei vata ni maumanu, mana lei vata ni manu, maia na lei vata ni maumanu tara tagutagu tana pari. \v 13 Mana manga te bosa vania me ghaghua, “Tughuru Peter! Paepahe mo ko vanga!” \p \v 14 Ma Peter te bosa vania, “Lord, ku mua tangomana. Tu mua ghania siki totobo tu ghilala te meto tana nilabumami.” \p \v 15 Mana manga te ghoi bosa vania, “Ko bei holo metoni gea na lei totobo God te va marabu sokoi tua.” \v 16 Me tolu na tughuru ni neana te vaghaa eni, vaho ge ra ghora datoa na kuikuvi selo i kokou. \p \v 17 Tana bona Peter te kene ghanaghana na mabubu eni te righia, na lei tinoni Cornelius te nira vetena mai tara tughuru tua tana mataula ni peo tana valena Simon. \v 18 Mara hoholo ge ra huatia mara ghaghua, “?Na tinoni tona mai so iani na ahana Simon Peter?” \p \v 19 Ma Peter te ghanaghana vaovarongoa so na mabubu, na Tarunga Tabu te bosa vania me ghaghua, \v 20 “Ko vaovarongo mai. E tolu na tinoni tara kenegho tua ani. Ko tughuru mo ko gonidila mo ko nira va udukolu, ko bei ghanaghana ruarua gea, u nira vetena vanigho mai tua.” \v 21 Ma Peter te horu va righira me vanira, “?Inau gaia na tinoni tau kene taonia. Mana hava te ghua ge au mai kene?” \p \v 22 Ra ghaghua, “Cornelius na malaghai nagho tana hangalatu itadira na ovu ni malaghai te vetena ghai mai. Gaia na tinoni uto, me nia kikinima ghua God, mana vure Jew udolu tara talu sulea ghua. Mana angel nina God te bosa vania, ge ke nongigho ighoe ge ko sarava tana valena, ge ke rongovi pukua itamua na hava sughua ko bosa vania.” \v 23 Ma Peter te holora mai gaira, ge kara maturu itatana sakai na bongi. \p Te gonidila soko tua gaia te roropo ghana vaho ge nira udukolu, kolura nia na balu tinoni taluutuni ghua i Joppa. \v 24 Me ghoi dani mai vaho ge ra sara i Caesarea, ma Cornelius te pitudilara tua, kolura nia nina binaboli mana lei puku ni kulana. \v 25 Ma Cornelius te mai topoa tua, tana bona Peter te gonidila ni rughuhaghe tana vale, me poghotao kikinima tana tuana me holohabaa. \v 26 Ma Peter te tughuruvaghinia me vania, “Ko bei holohabau, inau na tinoni vaghagho so ighoe.” \v 27 Mete kokoe so Peter vania Cornelius, ge rughuhaghe lokani vale, me righi topora e subo na vure tara vaukolu tua. \v 28 Me ghaghua vanira, “Ighau tau ghilalaa heghemiu tua, ilokani nimami na vetena na tinoni ni Jew tara mua lubatia ge kara kabukolu tadira rana mua Jew pa kara lolola kolu itadira. Hauva ma God te talutatea vaniu tua ge ku bei tovongo vatu metona gea siki sakai. \v 29 Na pukuna te vaghaa keri ge u tala na mai. ?Mu ku huatigho ghua, na hava sughua to holou nia mai?” \p \v 30 Me ghaghua Cornelius, “E vati na bongi te padi\f + \fr 10:30 \ft E vati na bongi te padi eni te taonia didira na iduidu na vure Jew. Gehegehedira 7:8.\f* taeni tu kokoeliulivuti tana valegu, tana bona ni aho te vaghaa eni, tana tangi e tolu tana levu ni aho. Mu righia na tinoni te tughuru tana matagu te nia pupulu na tivi te vitiviti \v 31 te ghaghua vaniu, ‘Cornelius, God te lavipangotighi tua nimua kokoeliulivuti mana lei nimua heveioli. \v 32 Ko vetenaa siki sakai vaa Joppa, ge ke holoa mai na tinoni na ahana Simon Peter, gaia na sinogho te kabu tana valena Simon te lutui na ghuighuli ni maumanu tana lilighi ni saravahale.’ \v 33 Mi nau tu nira vetena tatavahale gatu, me uto sughua to sara mai tua. Mi ghai soko iani tai tughuru tana matana God, mai pitudila ge kai varongohia itamua ighoe na hava sughua God te talutatea vanighai.” \s1 Nina kokoe Peter \p \v 34 Ma Peter te vuivunia na kokoe, “Inau tu ghilala itaeni, e utuni sughua God te nera na lei tinoni ge kara sakai vamua. \x - \xo 10:34 \xt Eruani Vetena 10:17 \x* \v 35 Gaia te lavipangotira tara holohabaa mara lutu maemane tana matana tana lei vata ni kema soko. \v 36 Ighau tau varongohia nimiu na rongorongo eni te nia vetena mai vanira na vure Jew, na tughunitateana na Rongorongo Uto ni mabo nina Jesus Christ te vunaghini na lei totobo soko. \v 37 Mi ghau ghua tau varongohia nimiu ghua na totobo sule eni te kale i Israel, te vuivuni Galilee, murina John te nia tarai tua na rongorongo ni tughulio ge kara vulitabu. \v 38 Ighau ghua tau ghilalaa Jesus ni Nazareth, ma God te kovala horua mai vuvungana nina na Tarunga Tabu maia na maana. Ma gaia te tona tana lei komu, me lutu maemane me kisura rahei te pongora nina maana Satan, na pukuna God te kabu itatana. \v 39 Mi ghai, na lei manevetena, tai tughunitatei na lei totobo te gonighi tua tana lei komu Israel mi Jerusalem. Ma gaira tara patokia tana ghaivavala ge mate. \v 40 Mi murina e tolu na bongi, God te va tughuruvaghini olia tana mate me nea ge livu. \v 41 Te mua tate vanira na vure udolu ma vanighai ghai vamua tai vanga mai inu kolu tatana murina te tughuruoli tua tana mate. God te vilikehaghai ge kai tughunitatea. \v 42 Me vetena ghai ge kai tughunitatea na Rongorongo Uto vanira na vure, na talutateana te vaghaa gaia, God te vilia Jesus ge ke detera gaira tara vola ma tara mate tua. \v 43 Te vaghaa na lei prophet tara bosa tua mara ghaghua, ‘Arahei tara taluutunia kara lavia didira na talukeha palu, ta nina maana nia na ahana.’” \s1 Rana mua Jew tara lavia na Tarunga Tabu \p \v 44 Me kokoe so Peter, e horu tua na Tarunga Tabu, vuvungadira soko na vure tara varongohia na rongorongo. \v 45 Mana vure taluutuni ni Jew tara butu mai Joppa kolua Peter, tara hare na pukuna gaia God te kovala horua ghua nina sonihalavu ni Tarunga Tabu vuvungadira rana mua Jew. \v 46 Ma gaira tara rongovira tara nighi leu lei sopa leu kehakeha, mara holoutoa God te rongoragha. Ma Peter te bosa, \v 47 “?Ke tangomana so ahei ge ke hovera na vure raini ge kara mua nia vulitabu na beti? Taho, na pukuna tara lavipangotia didira tua na Tarunga Tabu te vaghaa ighita.” \v 48 Me arevaghinira ge kara vulitabu tana ahana Jesus Christ. Mara kurutia ge ke kabu kolura ghua erua pe tolu na bongi. \c 11 \s1 Peter te tutughunitate vania na holohoru i Jerusalem \p \v 1 Ma gaira na lei manevetena, mana balu taluutuni ghua tana lei komu Judea tara rongovia didira gaira rana mua Jew tara lavipangotia na bosana God. \v 2 Mi tana bona Peter te dato Jerusalem, gaira na balu Jew tara taluutuni tara liona na pahevaughilaladira rana mua Jew, tara koehorua gaia mara ghaghua, \v 3 “Ighoe to hughua nina vetena God na pukuna to rughuhaghe tana valedira tara mua Jew mo nira vanga kolu.” \p \v 4 Ma Peter te vuivuni ni tughuni alaala vanira, \v 5 “Inau tu kokoeliulivuti tana komu Joppa, mu righia na mabubu. Mu vaevanea te vaghaa na kuikuvi selo sule God te lubati horua mai i kokou tana vati na piuna na parako, me mai sara tagua. \v 6 Mu reihaghe lokana mu righia na lei vata ni maumanu, mana na lei vata ni maumanu tara tagutagu tana pari, mana lei manu tana oka. \v 7 Mi nau tu rongovia na manga te bosa vaniu, ‘Ko tughuru Peter. Paepahe mo ko vanga!’ \p \v 8 “Mi nau tu ghaghua, ‘Taho Lord, Ku mua ghanighi na lei totobo raini na pukuna tara meto tana nilabumami.’ \p \v 9 “Eruani na manga, te ghoi bosa vaniu mai so i kokou, ‘Ko bei holo metoni gea na hava God te va marabui tua.’ \v 10 Me tolu na tughuru ni neana te vaghaa eni, vaho ge ra ghora datoa na kuikuvi selo tana parako. \v 11 Me mua hau, e tolu na tinoni tara sara mai tua tana vale tu ghahau iga, tara nira vetena vaniu mai Caesarea. \v 12 Mana Tarunga Tabu te mina bosa vaniu ge ku nira udukolu ku bei hove gea, ma raini e ono ghua na hoghogu itagua rana taluutuni ni Joppa tara niu udukolu vaa Caesarea, mi ghai udolu tai vaa rughuhaghe tana valena Cornelius. \v 13 Mete bosa vanighai ivei te nea na tate vaniana na angel te tughuru lokani valena mete bosa vania, ‘Ko vetena vaa siki sakai Joppa, me ke hola mai na tinoni na ahana Simon Peter. \v 14 Ma gaia ke kokoei vanighau ivei ke nea na vavolaghau God, ighoe ma nimua na binaboli udolu tana vale.’ \v 15 Mi tana bona inau tu vuivunia na kokokoe, na Tarunga Tabu te horu tua vuvungadira te vaghaa te horu mai vuvungada tana vuivuni. \v 16 Mi nau tu ghanaghana olia, na hava Lord te bosa, ‘John te nia vulitabu na beti, mi ghau kau nia vulitabu ghua na Tarunga Tabu.’ \x - \xo 11:16 \xt Gehegehedira 1:5 \x* \v 17 Te vaghaa God te hera tua rana mua Jew na sonihalavu ni Tarunga Tabu te vaghaa te vaheghita tana bona ta taluutunia Lord Jesus Christ, ma ahei inau ge ku tughuru pungisia God!” \p \v 18 Tana bona tara rongovia, mara beto didira na kokoe koliliana, mara holoutoa vamua God mara ghaghua, “Itaeni God te vahera na maana vanira rana mua Jew ge kara tughulio ge kara vola.” \s1 Na holohoru i Antioch \p \v 19 Bona tara peta matea tua Stephen, na balu taluutuni tara havukaghi tana lei komu na pukuna na gunaguna, mara vaa sara Antioch mi tana bubulo Phoenicia mi tana koukomu lau Cyprus, mara tughunitatea iga na Rongorongo Uto vanira na Jew vamua. \x - \xo 11:19 \xt Gehegehedira 8:1-4 \x* \v 20 Hauvaa mana balu tinoni taluutuni Cyprus mi tana komu Cyrene, tara vaa sara ghua Antioch, mara bosa tatea iga na rongorongo vanira rana mua Jew, maia nina Rongorongo Uto Lord Jesus. \v 21 Ma nina maana Lord itadira, mana vure subo tara taluutunia mara liliu pulohi vania Lord. \p \v 22 E saravia na rongorongo na holohoru Jerusalem, vaho ge ra nia vetena Barnabas vaa Antioch. \v 23 Mi tana saraana vaho, ge vaevanea gaia God te vautora sughua nina vure me nira togo, me kokoe patupatura ge kara vavaravaghi utuni vania Lord, nia na tobadira udolu. \v 24 Barnabas na tinoni uto, me vonughia na Tarunga Tabu mana taluutuni, me subo ni tinoni tara mai mara va taluutunia Lord. \p \v 25 Ma Barnabas te tona Tarsus ge ke kenea Saul. \v 26 Me topoa tua ge hola vaa Antioch, mana niulu udolu rogaira toro vaukolu tadira na holohoru moro taraira na vure subo. Mi Antioch vaho rana taluutuni tara vuivunia na holoadira nia ‘Christian.’\f + \fr 11:26 \fk Christian \ft ra nina Christ. Na ghanaghana ilokana na marena Christ.\f* \p \v 27 Mi tana bongi eni, balu prophet tara rughuhoru mai Jerusalem, mara vaa sara Antioch. \v 28 Ma sakai itadira na ahana Agabus te tughuru dato ta nina maana na Tarunga Tabu, me bosadila na ngengere sule ke kalea na maramana. Me kale utuni na totobo eni, tana bongina Claudius na vunaghi haba ni Rome. \x - \xo 11:28 \xt Gehegehedira 21:10 \x* \v 29 Ma sasakai tadira rana taluutuni ke nia hevei nina heveioli vanira lei hoghodira rana taluutuni tara kabu i Judea. \v 30 Mara nea te vaghaa eni, mara nighi vetena gatu didira heveioli, vanira lei mane kamanagho ni holohoru tana limadira Barnabas maia Saul. \c 12 \s1 Na gunaguna sule \p \v 1 Tana bongi eni, Herod Agrippa na vunaghi haba te vuivuni na gunaliadira na balu tinoni tana holohoru, \v 2 me lotia James na hoghona John, me vuria na luana. \v 3 Me righia tara nia togo na vure Jew te vaghaa eni, gaia te ghoi lotia so Peter tana Gougonu ni Berete Gulu. \v 4 Mara lavia Peter mara talua tana vale pipiti, mara lubatia vanira rana vatogha e vati na vata ni ovu, e vati na malaghai ta sakai na ovu, ge kara righitaonia. Herod te ghanaghana, ke padi vaho na Gougonu ni Lovovule\f + \fr 12:4 \fk Na Gougonu ni Berete Gulu ... na Gougonu ni Lovovule \ft Erua na gougonu mava raini te kale kolu lokana sakai na week vamua. Righia Buka Rughuhoru 12:1-27\f* me ke holaa Peter me ke tughuruvaghinia tana matana na vure subo vaho ge ke detea. \v 5 Mara righitaonia so Peter tana vale pipiti, mana vure tana holohoru tara kokoeliulivuti ngangata vania God. \s1 Peter te rughuhoru tana vale pipiti \p \v 6 Na bongi naghona Herod Agrippa ge ke lavi rughuhorua vanira na vure, Peter te maturu so ghobudira erua na righitaoni mara pitia nia erua na talihalo. Ma gaira na righitaoni tara dai tana mataula nagho tana vale pipiti. \v 7 Ma nina angel a Lord te tughuru lilighina, mana marara te vonughia na voki udolu, mana angel te tabea na garona Peter, me alihia, me bosa vania, “Ko mina tapatughuru!” Mana talihalo te pidi keha, me tumu horu tana limana.\fig |alt="Peter released from prison by angel" src="sil-ep005.TIF" size="col" loc="before or after 7" copy="SIL-EP005" ref="Gehegehedira 12:7" \fig* \v 8 Mana angel te ghoi ghaghua vania so, “Kabegho mo ko talua nimua na hahara ni marevomu.” Ma Peter te goni taonighi te vaghai. Mana angel te ghoi bosa vania, “Ko nia pupulu nimua na pupulu mo ko saritaoniu mai.” \v 9 Ma Peter te rughuhoru taonia na angel moro sania na voki te pala muri tana vale pipiti. Me mua ghilalaa na utunina, na hava na angel te nea vania. Me ghanaghana gaia ke, me righia na mabubu vamua. \v 10 Ma gaira toro tona padia sakai na malei vatogha, moro mai tana ruana, vaho rogaira toro mai saravia na vovongo halo na vatei rughuhoru tana komu sule. Mana mataula te hahangavi heghena vanira tua. Ma gaira toro rughuhoru moro vaa sara tana halautu mana angel te tona keha itatana Peter. \p \v 11 Ma Peter te manaha oli, ge ghaghua, “Itaeni tu ghilala utoa, a Lord te vetena nina angel ge ke volau ta nina maana Herod, maia na hava na vure ni Jew tara liona Herod ke nei vaniu inau.” \v 12 Me ghilalaa na hava te kale ge tona tana valena Mary, tinana John Mark, e subo na vure tara savukolu ni kokoeliulivuti iga. \v 13 Mi pari bebetena na mataula, Peter te tughuru ni kidikidi mana tahula ni lutu na ahana Rhoda te mai varongohia. \v 14 Ma gaia te rongovi kalea na mangana Peter ma gaia te sama oli haghe me mua hangavia na mataula na pukuna te nia vonu na togotogo. Me vaa bosa vanira, ma Peter te tughuru so pari bebete. \v 15 Ra ghaghua vania, “O bule!” Me hughu so gaia me ghaghua, “E utuni!” Mara bosa vania, “Sogea na lameana.” \p \v 16 Me kidikidi so Peter, polo ra hangavia vania na mataula, vaho ge ra righia mara nia hare. \v 17 Ma gaia te aboabora nia na limana ge kara beto, vaho ge tughuni alaala vanira ivei te nea na lavi rughuhoruana Lord tana vale pipiti. E ghaghua, “Kau bosa tatea vania James, ma gaira na lei hoghogu tana taluutuni,” vaho ge rughu horu keha sanira me vaa tana bona keha. \p \v 18 Me roropo ghana e sule ngangata na hughuhughu tana ghobudira rana righitaoni tana hava te kale ta Peter. \v 19 Ma Herod Agrippa te vetenara ge kara kene taonia, mara mua tangomana na sodoana. Me huati poli saghinira na righitaoni vaho ge nia hevei na bosa papara ge kara matera mughua. Mi murina mai, Herod te tona keha sania Judea, me ghaha i Caesarea tana pile bona vamua. \s1 Na mateana Herod Agrippa \p \v 20 Ma Herod na vunaghi haba te rutu ngangata vanira na vure ni Tyre mi Sidon. Ma gaira tara liona na mabo itatana Herod na pukuna tana kinakabuna tara holaa na ghadira vanga iga. Ge ra nira vetena na balu, ge kara diki liliua na liona Blastus na tinoni righitaoni tana valena Herod ge ke hangara. \v 21 Ma sakai na bongi keha vaho ge kara vaukolu kolua Herod. Mi tana bongi vilia, Herod te nia pupulu nina puku ni tivi ni vunaghi, me sopou ta nina malei sopou ni vunaghi, me kokoe vanira na vure. \v 22 Mara ghaeghahe mara ghaghua, “E mua tinoni te kokoe eni, sogea na god.” \v 23 Na pukuna te mua talumavaa God, ma nina angel a Lord te labua Herod, na pei tara ghania na hulina ge mate. \p \v 24 Mi tana bona eni, na bosana God te halilaghi me subo na vure tara taluutunia. \v 25 Barnabas ma Saul toro nighi hevei tua didira na heveioli vania na holohoru i Jerusalem, ge ro pulohi mai Antioch. Moro lavia John Mark ge ke nira udukolu. \c 13 \s1 Barnabas ma Saul tara vilira ge kara nira vetena \p \v 1 Tana holohoru i Antioch na balu prophet mana tarai iga - Barnabas ma Simeon (tara holoa nia Niger),\f + \fr 13:1 \fk Niger \ft na ghanaghana ilokana - bili, Simeon te butu mai Africa, na mane bili \f* Lucius (ni Cyrene), Manaen (gaia na tinoni eni te nia sule ghalagha koukolua na vunaghi haba Herod Antipas\f + \fr 13:1 \fk Herod Antipas \ft na vunaghi haba ni Galilee \f* tana valena), ma Saul. \v 2 Ma gaira tara holohabaa Lord mara talukaura, na Tarunga Tabu te ghaghua vanira, “Kau talu vokara vaniu Barnabas ma Saul, na pukuna na lutu tu vilira nia tua.” \v 3 Ma gaira tara talukaura mara kokoeliulivuti, mara talui na limadira i vuvungadira rogaira, ge ra nira vetena rughuhoru tana lutu. \fig Nina Diki Kaoana Paul|alt="Map of Paul’s first journey" src="Gela Paul 1.jpg" size="span" loc="end 4" copy="SIL maps Gela HG-K-Paul-1 BW" ref="Gehegehedira 13:3" \fig* \s1 I Cyprus \p \v 4 Mana Tarunga Tabu te vetenara gatu, Barnabas ma Saul ge ro tona i Seleucia ge ro selo vaa tana koukomu lau i Cyprus. \v 5 Ma John Mark te tona kolura ge hangara. Tana bona tara sara i Salamis uluna Cyprus, mara ladavaghinia iga na bosana God tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew. \v 6 Ma gaira tara puka halavu tana komu sule i Paphos. Mara sodoa igaa sakai na tinoni na ahana Bar-Jesus, gaia na mane kibo ni Judea na prophet sorisori. \v 7 Ma gaia te kabu itatana na vunaghi haba na ahana Sergius Paulus na mane manaha ngangata. Mana vunaghi te holora mai a Barnabas maia Saul, na pukuna te liona na rongoviana na bosana God. \v 8 Ma gaia na mane kibo tara holoa nia Elymas\f + \fr 13:8 \fk Elymas \ft na ghanaghana iga ke na kibo tana leu ni Greek\f* te tughuru pungisira rogaira, me liliu kehaa na vunaghi ke bei taluutuni. \v 9 Ma Saul, na ruani na ahana Paul, te vonughia na Tarunga Tabu, me pelaa na mane kibo \v 10 me ghaghua, “Ighoe na dalei Satan! Ighoe to kanahaghinighi na lei totobo te maemane. Ighoe te vonughigho na kikokiko mana lutu sorisori. Ko mua soko na va kekeliana na halautuna Lord te maemane. \v 11 Ma Lord ke talua na limana tana vuvungamu ge ke detegho itaeni, mo ko rorodo. Ko mua reirei tana pile bona vaghana eni.” Elymas te kuvihia na matana na gavu, me ole kolili te kenea siki sakai ge ke hulia nia na limana. \v 12 Mana vunaghi haba te righia na hava te kale, me nighi hare nina bosa ni tarai a Lord, ge taluutuni ga. \s1 Antioch ilokana na bubulo i Pisidia \p \v 13 Ma Paul ma gaira lei kulana tara selo mai Paphos mara vaa toghoni i Perga, na komu sule lokana na bubulo Pamphylia, ma John Mark te sanira iga me pulohi Jerusalem. \v 14 Ma rogaira toro sania Perga moro vaa sara i Antioch i lokana na bubulo i Pisidia.\f + \fr 13:14 \fk Pamphylia mi Pisidia \ft eruani na bubulo i lokana na koukomu tara holoa nia Turkey itaeni.\f* Tana Sabbath\f + \fr 13:14 \fk Sabbath \ft bongi aheahe ni Jew, tana Sarare.\f* rogaira toro vaa haghe tana vale kokoeliulivuti ni Jew moro sopou iga. \v 15 Murina tara idumi sokoi nina lei vetena Moses mana lei prophet, gaira tara righitaonia na vale kokoeliulivuti tara vetenaa siki sakai vanira, me ghaghua, “Roghau hoghomami ke ghahaa itamiu, siki tutugu ni tarai vanira na vure ke, mo koro bosaa.” \p \v 16 Ma Paul te tughuru dato, me betora nia na limana me ghaghua, “Aghau rana Israel maia na balu tau nia kikinima mau holohabaa God, kau rongoviu mai! \v 17 God ni Israel te vilira rana lei kukuada me halilaghinira na vure tana bona tara kabu tana lei komu i Egypt. Ma God te lavihorukehara tana lei komu i Egypt nia nina maana te sule ngangata. \x - \xo 13:17 \xt Buka Rughuhoru 1:7; 12:51 \x* \v 18 E vati hangavulu na niulu, agaia God te hangara so hughua mana tara lutu hahihahi tana bona mamaha taho iga na beti mana ghai. \x - \xo 13:18 \xt Buka Iduidu 14:34; Eruani Vetena 1:31 \x* \v 19 Ma gaia te dikalai e vitu na kema ni Canaan, vaho ge sopa vahera na lei kema ni Israel na bona ni pari Canaan, ge kara loghoi ma kara ghahara iga. \x - \xo 13:19 \xt Eruani Vetena 7:1; Joshua 14:1 \x* \v 20 Aeni te kaekage e vati hangalatu lima hangavulu na niulu te vuivuni na lei kukuada tara sara Egypt polo mara suravia mara sagua Canaan. Me soko keri, God te vahera na lei mane dete, polo ge sara na bongina prophet Samuel. \x - \xo 13:20 \xt Dete 2:16; 1 Samuel 3:20 \x* \v 21 Ge ra nongia na vunaghi haba, ma God te vahera Saul dalena Kish tana kemana Benjamin, ge ke vunaghi pungisira e vati hangavulu ni niulu. \x - \xo 13:21 \xt 1 Samuel 8:5; 10:21 \x* \v 22 Murina te lavikehaa Saul, God te vilia David ge ke vunaghi habadira. Aeni God te bosa tana vuvungana, ‘Inau tu topoa David dalena Jesse, na tinoni te liu liogu ma gaia ke gonighi lei totobo tu lioni.’ \x - \xo 13:22 \xt 1 Samuel 13:14; 16:12; Buka Linge 89:20 \x* \v 23 Aeni Jesus na kukuana David, God te tatelavaghinia vanira na vure ni Israel na Vavola te vaghaa te nia baubahu tua. \v 24 I naghona Jesus te vuivunia nina lutu, John Vulitabu te diki tughunia vanira na vure ni Israel ge kara tughulio ma kara vulitabu. \x - \xo 13:24 \xt Mark 1:4; Luke 3:3 \x* \v 25 Ma John te dutu tua na sokoana nina lutu, ge bosa vanira na vure me ghaghua, ‘?Mi ghau tau ghanaghana ke, ma ahei inau? Mi nau tu mua na Christ.\f + \fr 13:25 \fk Na Christ \ft Tana leu ni Jew, Messiah. Na vavola God te nia baubahu vanira na vure Jew.\f* Ma kau vaovarongo mai! Gaia ke mai murigu, te mua ulaghagu na toghi kehaana nina hahara marevo tana tuana.’ \x - \xo 13:25 \xt Matthew 3:11; Mark 1:7; Luke 3:16; John 1:20, 27 \x* \p \v 26 “Aghau rana Israel tana kemana Abraham, maia rana mua Jew itamiu tara holohabaa God, God te nia vetena mai na rongorongo ni vavola eni vanighita! \v 27 Agaira tara ghahara Jerusalem maia tara vunaghidira tara mua ghilalaa agaia na vavola, mara mua ghilalaa na bosadira na lei prophet tara idumighi tana lei sopa Sabbath. Me kalei na lei bosa kiri tara dete matea nia Jesus. \v 28 Ma gaira tara mua topoa siki palu itatana ge kara matea nia, ge ra nongia Pilate ge ke matea. \x - \xo 13:28 \xt Matthew 27:22-23; Mark 15:13-14; Luke 23:21-23; John 19:15 \x* \v 29 Ma gaira tara nei kalei na lei totobo ini, na gegere tabu te diki tughunia tua, ge ra lavi horua tana ghaivavala mara talua tana vataluma ni beku. \x - \xo 13:29 \xt Matthew 27:57-61; Mark 15:42-47; Luke 23:50-56; John 19:38-42 \x* \v 30 Ma God te tughuruvaghinia tana mate, \v 31 me subo ni bongi gaia te tate vanira na ghana udukolu mai Galilee mi Jerusalem. Ma gaira tara tughunitatea vanira na vure ni Israel. \x - \xo 13:31 \xt Gehegehedira 1:3 \x* \v 32 Mi taeni iroghai toro nia mai na Rongorongo Uto vanighau. Te vagha God te nia baubahu vanira na lei kukuada na hava ke gonia, \v 33 ma God te nei vanighita tua, rana vinavahuhudira. God te mai kalea nina baubahu nia na tughuru vaghini oliana Jesus tana mate, te vaghaa tara gerea tua tana ruani na Linge holouto, ma God te bosa - \q1 ‘Ighoe na dalegu, \q2 itaeni inau tu mai ge ku Tamamu.’\x - \xo 13:33 \xt Buka Linge 2:7 \x* \m \v 34 Ma eni God te bosa tana tughuruvaghini olia tana mate, me ke mua ghoi sele ghua na hulina tana beku - \x - \xo 13:34 \xt Isaiah 55:3 (LXX) \x* \q1 ‘Inau ku vahegho na vauto te utuni \q2 te vaghaa tu nia baubahu vania David.’ \m \v 35 Ma gaia te bosa ghua tana bona keha me ghaghua - \x - \xo 13:35 \xt Buka Linge 16:10 \x* \q1 ‘Ko mua talana nimua na tinoni lutu tabu ge ke sele na hulina tana vatuluma ni beku.’ \p \v 36 “Ma David te lutu vania God tana lei bongina soko ge mate, mara tavughi kolua nia kukuana, mana hulina te nago tana tavughi. \v 37 Hauva ma eni te mua kale itatana Jesus, ahei God te tughuruvaghi olia tana mate. \v 38 Ghau rana Israel, itatana Jesus kau lavia nimiu na bosa ni talukeha palu kara tughunia vanighau. \v 39 Ma nina vetena Moses ke mua tatavahaleghau tana lei palumiu. Hauva ma rahei kara taluutunia Jesus ke va tatavahalera tana lei paludira. \v 40 Ma kau righitaonighau tana totobo keri rana prophet tara nia baubahu tua ke bei kaleghau - \q1 \v 41 ‘Kau rei mai, ighau tau koengelea God, \q2 ma kau hare, ma kau mate! \q1 Na pukuna na hava tu gonia itaeni \q2 na totobo ko mua taluutunia \q2 sughua vaa siki sakai ke tughuni alaalai vanighau!’”\x - \xo 13:41 \xt Habakkuk 1:5 (LXX) \x* \p \v 42 A Paul ma Barnabas toro rughuhoru sania na vale kokoeliulivuti ni Jew mana vure subo tara nongira rogaira ge koro tughunighi ghua na lei bosa ini tana Sabbath ke mai. \v 43 Moro sania na vale kokoeliulivuti ni Jew, mana balu Jew mana balu tinoni tara mua Jew tara nia kikinima God, tara taonia Paul ma Barnabas. Moro bosa patupatura ge kara kabu ngasi ta nina sonihalavu God. \p \v 44 Mi tana Sabbath ke mai, na komu udolu te kokolu mai ge kara rongovia na bosana God. \v 45 Mana rana Jew te vonughira na ghaghana tana bona tara righira na vure subo, ge ra nighi hughu na lei totobo te tughunighi a Paul. Tara hughu mara koehorua. \v 46 Ma Paul ma Barnabas toro bosa laga moro ghaghua, “Te manana, toro diki tughunia vanighau na bosana God. Hauva mi ghau tau mua holopangotia na vola kasila, ge koro sanighau ge koro tughunia vanira rana mua Jew. \v 47 Aeni anina vetena Lord te vaheghai mai: \q1 ‘Inau tu neghau ge kau marara vanira rana mua Jew \q2 polo na vavolagu ke saopoa na maramana udolu.’” \x - \xo 13:47 \xt Isaiah 42:6; 49:6 \x* \p \v 48 Ma rana mua Jew tara rongovighi, vaho ge ra nia togotogo iga, mara holoutoa nia na bosana Lord. Ma gaira soko God te vilira tua ge kara maurihali tara taluutuni. \v 49 Mana bosana Lord te sepalaghi tana lei bona rakiri. \p \v 50 Ma rana Jew tara suanira rana balu vaivine tara nia kikinima God maia rana balu haba tana komu, ge kara nira ghighirou Paul ma Barnabas, ge kara ghurukehara rogaira tana komudira. \v 51 Toro kavulaghi kehai na pughu ni pari tana tuadira te vaghaa na vaughilala gaia God ke detea na komudira, moro tona vaa Iconium. \x - \xo 13:51 \xt Matthew 10:14; Mark 6:11; Luke 9:5; 10:11 \x* \v 52 Hauva rana tinoni taluutuni i Antioch tana bubulo i Pisidia tara nia vonu na togotogo maia na Tarunga Tabu. \c 14 \s1 Na komu sule Iconium \p \v 1 Mi Iconium te kale ghua na vata ni totobo eni. Paul ma Barnabas toro tona tana vale kokoeliulivuti ni Jew moro tarai iga. Me subo na vure tara taluutuni, gaira na Jew ma rana mua Jew. \v 2 Ma gaira rana Jew tara mua taluutuni tara suasuanira rana mua Jew mara keba tadira tara taluutuni. \v 3 Hauva Paul ma Barnabas toro kabu daro bona iga moro ladavaghinia nina sonihalavu Lord. Ma God te vahera na maana ge ro nei na lei butuli ge tughunitatea na hava toro bosai te utuni. \v 4 Mana vure tana komu keri tara vokavoka, na balu tara taluutunira rana Jew mana balu tara taluutunira rana manevetena. \p \v 5 Mana balu Jew mana balu tara mua Jew maira tara haba tadira tara padalaghinia na ghadira na mate, ge kara lavibuleadira na manevetena, ge kara petara rogaira. \v 6-7 Tana bona na manevetena toro ghilala tua, ge ro sogha va tana komu sule i Lystra mi Derbe, tana lei bubulo ni komu Lycaonia. Iani toro nia tarai na Rongorongo Uto mi tana lei komu talighu. \s1 Lystra mi Derbe \p \v 8 Ma sakai na tinoni ni Lystra te nia sivuragha kolu na loghu tana tuana, me mua tangomana na sakutua kolili. \v 9 Ma gaia te sopou me rongovia Paul ta nina na lei bosa te bosabosai. Ma Paul te righia nina taluutuni te manana ge ke kisua nia. Me vaevane vaa itatana \v 10 ge bosa laga me ghaghua vania, “Ko tughuru!” Me tapatughuru me tona kolili. \v 11 Mana vure subo tara righia na totobo te nea Paul, mara bosa ghaeghahe tara leu ni Lycaonia, mara ghaghua, “Rana god toro vuha liliu tinoni, moro horu mai tatada!” \v 12 Mara holoa nia Barnabas a Zeus (gaia didira na god kamanagho), ma Paul a Hermes (gaia didira na god te holabosa vania Zeus,) na pukuna Paul te kamanagho tana kokoe.\f + \fr 14:12 \fk Zeus ... Hermes \ft na ahadira na god ni Greek.\f* Hauva Paul ma Barnabas toro mua ghilalaa na leudira. \v 13 Na valetabu nina god Zeus te tughuru murina na komu sule eni. Na manesukaghi voo nina god Zeus te lavia na lei buluka mane kolui na lei vunguvungu tana mataula ni peo tana komudira na pukuna na vure tara liona na sukaghi vanira na lei manevetena. \p \v 14 Tana bona Barnabas ma Paul toro rongo vakodo, moro rosighi didira na tivi te vaghaa na vaughilala toro dikalio te vaghaa na vure subo tara liona itadira, moro sama horu tana ghobudira na vure subo moro bosa ghaeghahe moro ghaghua, \v 15 “?Aghau, na pukuna na hava tau nea te vaghaa eni? Iroghai ghua na tinoni te vaghaghau so ighau! Mai taraighau nia na Rongorongo Uto, ge kau ririu pulohi sanighi na lei tovongo titinoni god ini va righia God te vola, te gonia na kokou, mana pari, na horara mana lei hegohego soko ilokana. \x - \xo 14:15 \xt Buka Rughuhoru 20:11; Buka Linge 146:6\x* \v 16 Idania God te lubatira na vure subo soko ge kara tona taonia heghedira na nilabudira. \v 17 Ma gaia te nia hevei mai na lei totobo uto te gonighi, te vaheghau mai kokou na uha mana vanga te hali vanighau, me vonughighi na tobamiu nia na kabu togotogo.” \v 18 Mana manevetena toro bosa sokoi na lei bosa raini moro tabotabo sule ngangata na betoadira na vure subo ge kara bei sukaghira. Mi murina mai mara holopangotia didira na hove mara mua sukaghira. \p \v 19 Mana balu bongi te padi murina na balu Jew tara butu mai Antioch tana bubulo i Pisidia maia tana komu Iconium, gaira tara lagavulera na vure subo ta didira na levu, mara petaa Paul, mara ghora horua i murina na peo ni komu na pukuna tara ghanaghana te mate tua. \v 20 Mi tana bona gaira rana taluutuni tara mai mara tughuru kililia, gaia te tapatughuru, me pulohi tana komu. Tana roropo ghana agaia ma Barnabas toro tona i Derbe. \s1 Rogaira toro ghoi oli Antioch tana bubulo i Syria \p \v 21 Paul ma Barnabas toro nia tarai na Rongorongo Uto i Derbe, me subo toro taraira tara taluutuni. Keri ge ro oli Lystra, mi Iconium, maia Antioch tana lokana na bubulo ni Pisidia. \v 22 Tana lei komu raini rogaira toro bosa patupatura rana taluutuni, moro keikerira ge kara tughuru ngasi tana taluutuni nia na bosadira, “Me subo na vahola mana vahaghitaili ka rughupotai ge ka haghevia nina kinakabu God.” \v 23 Ma rogaira toro vilira na balu tinoni huhuli vanira tana sopa holohoru. Tana levu ni kokoeliulivuti mana talukauadira heghedira tana vanga, moro lubatira ge a Lord ke righitaonira tana limana. \p \v 24 Murina toro tona padia tua tana bubulo i Pisidia, rogaira toro mai tana bubulo Pamphylia. \v 25 Moro va sara i Perga moro nia tarai ga na Rongorongo Uto keri vaho ge ro tona i Attalia. \v 26 Moro tughuru i Attalia moro selo oli i Antioch tana bubulo i Syria, na komu te vahera iga nina sonihalavu God vania na lutu toro sokoi tua. \p \v 27 Tana bona toro sara i Antioch tana bubulo i Syria, rogaira toro holokolura na vure ni holohoru. Moro bosai vanira nia na lei lutu God te nei vanira mi vei toro nea na hangaviana na taluutuni vanira rana mua Jew. \v 28 Ma rogaira toro kabu kolura rana taluutuni ga daro ni bona. \c 15 \s1 Na vaukolu sule i Jerusalem \p \v 1 Balu tinoni ni Judea tara sara mai Antioch mara vuivuni ni taraiadira rana taluutuni mara ghaghua, “Kau mua pahevaughilala te vaghaa nina vetena Moses te bosa vanighita ke, ma God ke mua vavolaghau.” \x - \xo 15:1 \xt Buka Vetena 12:3 \x* \v 2 Paul ma Barnabas toro mua taonira moro hughuhughu kolura. Na holohoru Antioch te vilira na balu mane itadira ge kara va righira na lei manevetena mana lei mane kamanagho i Jerusalem nia na ghanaghana eni. \v 3 Mana holohoru te nira vetena tona, mara liu haghe tana lei bubulo i Phoenicia mi Samaria, mara tughunia te vaghaa gaira rana mua Jew tara taonia God. Mana rongorongo eni tara rongovia gaira rana taluutuni mara nia togotogo sule ngangata. \p \v 4 Tana bona tara sara i Jerusalem, na holohoru udolu ma rana manevetena ma rana lei mane kamanagho tara holopangotira. Ma Paul ma Barnabas toro tughuni alaalai vanira na lei totobo God te nei vanira. \v 5 Hauva mana balu Pharisee\f + \fr 15:5 \ft E mua gaira udolu lei Pharisee tara lutu kikokiko, e subo tadira tara taluutunia Jesus mara nia kikinima God. Hauva mana nilabudira vamua te meto Jesus te koehorua nia.\f* itadira tara taluutuni tara tughuru dato mara ghaghua, “Gaira rahei tara mua kema ni Israel ke, kau nera ma kara pahevaughilala mughua, ma kau taraira ge kara taonia nina na vetena Moses.” \p \v 6 Keri ge ra savukolu na lei manevetena mana lei mane kamanagho tana holohoru, ge kara dete ghanaghanana na ghanaghana eni. \v 7 Murina tara nia kokoe ngangataa Peter te tughuru dato me ghaghua vanira, “Ghau na lei hoghogu tana taluutuni, ighau tau ghilala mai tua i lokana dida na ovu eni, gaia God te viliu mai tua ge ku nia tarai na Rongorongo Uto vanira rana mua Jew, ge kara rongovia ma kara taluutuni. \x - \xo 15:7 \xt Gehegehedira 10:1-43 \x* \v 8 Ma gaia God te ghilalai na ghanaghanadira gaira soko, te tatei vanira nina na liouto vanira rana mua Jew nia na headira na Tarunga Tabu, te vaghaa te heghita ghua ighita. \x - \xo 15:8 \xt Gehegehedira 2:4; 10:44 \x* \v 9 Me mua nea siki totobo ge ke keha itatada mi tadira gaira, agaia te talukehai ghua na paludira na pukuna gaira tara taluutunia gaia. \v 10 ?Keri mana hava na pukuna ge au lavi rutuna God? E mua uto ge kau nera na vure taluutuni ge kara taonighi nina lei vetena Moses, hughu na lei kukuada mi ghita ta mua tangomana na kabu taoniani. \v 11 Taho! Ighita ta taluutuni ma nia vola na sonihalavu nina Lord Jesus, te vaghaa ghua tara ghaghua iga gaira rana mua Jew.” \p \v 12 Mana ovu udolu tara todore. Tara rongovia a Barnabas ma Paul toro tutugui vanira na lei butuli mana lei vaughilala te nei God itadira vanira rana mua Jew. \v 13 I murina toro kokoe soko tua, James te bosa me ghaghua, “Ghau na lei hoghogu, kau rongoviu mai! \v 14 Simon Peter te bosa vanighita tua gaia God te diki tatea nina dolo vanira rana mua Jew me vilira balu ge kara nina vure. \v 15 Ma eni te kalei na bosadira na lei prophet te vaghaa tara gerei tana Gegere tabu - \q1 \v 16 “Gaia Lord te ghaghua, ‘I murina eni ku ghoi oli mai, \q2 mu ku ghoi talugoni olia na kinakabuna David. \q1 Mu ku ghoi kisu olia tana ravuna, \q2 mu ku ghoi ngasi laghini olia tana malana. \q1 \v 17 Na pukuna eni na lei tinoni soko kara kene taoniu, \q2 gaira raini rana mua Jew tu vilira kara nigua na vure. \q1 \v 18 Ma Lord te bosa, te tatei na lei totobo ini idania mai tua.’” \x - \xo 15:18 \xt Amos 9:11-12 (LXX) \x* \p \v 19 “Vaghaa eni nigua na ghanaghana, ka bei lavibuleadira agaira itadira rana mua Jew tara tughulio mara taonia tua God. \v 20 E uto ge ka gerea na gegere ma ka bosa vanira ge kara bei ghania na vanga tara sukaghira nia na titinoni god, na pukuna na vanga keri te meto. Kara bei tangodika ma kara bei ghania gea na maumanu dodoko. Kara bei ghania na ghabu. \x - \xo 15:20 \xt Buka Rughuhoru 34:15-17; Buka Vetena 17:10-16; 18:6-23 \x* \v 21 Na pukuna nina lei vetena Moses, tara idumi alaalai mai tua idania i lokani na lei vale kokoeliulivuti ni Jew tana lei Sabbath mana lei bosana tara nighi tarai tana lei komu sule.” \s1 Na gegere tara nia vetena vanira mua vure Jew tara taluutuni \p \v 22 Rana manevetena mana lei mane kamanagho kolura na vure holohoru udolu i Jerusalem tara padapada ge kara vilira balu mane itadira ma kara nira vetena va i Antioch kolura Paul ma Barnabas. Ma gaira tara vilira erua na mane - Judas tara holoa nia Barsabbas, ma Silas, rana mane raini gaira udolu rana taluutuni tara ghanaghana mavara. \v 23 Ma gaira tara hera na gegere moro nia tona, mana gegere eni te ghaghua, \p “Ighai na hoghomiu, na lei manevetena mana mane kamanagho, \p “Tai nia vetena vanighau nimami na kokoe ni holouto vanighau, ighau na lei hoghomami tau sivuragha itadira rana mua Jew mi taeni tau tautaluutini, mau ghahaghau i Antioch, mi tana lei bubulo i Syria mi Cilicia. \p \v 24 “Ighai tai rongovira na balu mane tara butu itamami te dika didira na kokoe te gunalighi na liomiu. Na hava tara gatu nea tara goni taboa na pukuna tara mua holaa siki kokoe ni hahanga itamami. \v 25 Ma keri ge ai kabukoukolu mai talamaghinia mai vilira na balu mai nira vetena gatu itamiu nia na tinoni holabosa. Ma gaira tara nira udukolu kulamami a Barnabas ma Paul, \v 26 rogaira toro lubatiolia na voladira udolu ta nina lutu dida na Lord Jesus Christ. \v 27 Vaghaa ke ge ai nira vetena vanighau gatu Judas ma Silas, gaira koro tutugua vanighau na lei totobo te vaghai tai gerei vanighau. \p \v 28 “Na Tarunga Tabu mi ghai tai nia dete kolu sakai vamua na ghanaghana, ge kai bei talua gea siki hohola te mava i vuvungamiu, ma raini vamua na vetena te manana kau goni taonighi: \v 29 Bei ghania na vanga tara nia sukaghi vanira na lei titinoni god. Bei ghania na ghabu. Bei ghania na maumanu dodoko. Ma kau righitaonighau tana lei tangodika. Ge ke uto vanighau ge kau nighi bati na lei totobo raini. \p “Ighai tana dolo.” \p \v 30 Mana tinoni holabosa tara nira vetena tona mara sughi Antioch, mi ga tara holo kolura rana ovu ni taluutuni udolu moro hera na gegere. \v 31 Tana bona na vure tara idumia na gegere, gaira tara togotogo ngangata na pukuna te nia togholuvu na liodira na bosa patupatu. \v 32 Judas ma Silas, rogaira ghua na prophet, moro kokoe hangara ngangata vanira te daro bona moro nia tughuru ngasi mana bosa patupatu. \v 33-34 Me padi tua na balu bongi murina na ovu ni taluutuni tara nira vetena oli tana mabo moro pulohi itadira tara nira vetena mai.\f + \fr 15:33-34 \ft Na balu gegere tabu idania te loghoa e tolu hangavulu vati na tete - ‘Ma Silas te liona so ge ke ghaha olia.’\f* \v 35 Paul ma Barnabas toro kabu na balu bongi i Antioch so ma gaira kolura na balu ghua tara kabukolu mara nia tarai na bosana Lord. \s1 Paul ma Barnabas toro vokavoka \p \v 36 Me padi tua na balu bongi murina Paul te bosa vania Barnabas, “Koro pulohi roghita mo koro ghoi va kaora rana taluutuni tana lei komu ivei tua toro nia tarai ga na bosana Lord. Mo koro ghilalaa ivei so tara ghaghua itaeni.” \v 37 Barnabas te liona ge ke holaa John Mark me ke udukolura rogaira, \v 38 hauva ma Paul te mua ghanaghana te maemane ge koro hola, na pukuna te mua ghaha kolura tana sosokona didira na lutu, me tona sanira vamua tana bubulo i Pamphylia me pulohi nina. \x - \xo 15:38 \xt Gehegehedira 13:13 \x* \v 39 Ma rogaira toro vuha nia vilivoka moro hughuhughu sule. Barnabas te hola John Mark moro selo tona tana koukomu lau i Cyprus moro kokoe patupatura rana taluutuni ga. \v 40 Hauva ma Paul te vilia Silas me nia udukolu mana lei tinoni taluutuni tara vetena kolura nia nina sonihalavu Lord Jesus. \v 41 Paul ma Silas toro tona moro pulohi tana na lei bubulo i Syria mi Cilicia. Moro kokoe patura rana taluutuni iga. \fig Nina Eruani Kaoana Paul|alt="Map of Paul’s second journey" src="Gela Paul 2.jpg" size="span" loc="end of paragraph or early on in chapter 16" copy="HG-K-Paul-2 BW" ref="Gehegehedira 15:41" \fig* \c 16 \s1 Timothy te tona kolura Paul ma Silas \p \v 1 Paul ma Silas toro diki sara i Derbe vaho ge ro va sara Lystra. Ma sakai na mane taluutuni te ghaha iga na ahana Timothy, tinana na vaivine ni Jew ma gaia ghua te taluutuni, ma tamana na mua Jew. \v 2 Ma gaira udolu na lei tinoni taluutuni Lystra mi Iconium tara bosautoa Timothy. \v 3 Paul te liona ngangata na holana Timothy ge ke udukolua, vaho ge ra pahevaughilala tua na pukuna na lei Jew tara ghahara tana lei komu kiri tara ghilalaa Timothy na tamana na mane na mua Jew.\f + \fr 16:3 \ft Ahei tara mua Jew tara mua pahevaughilalara didira na gari mane. Inaghona ge kara lavipangotia a Timothy na vure Jew ke, kara pahevaughilalaa mughua. \f* \v 4 Mana bona tara tona tana lei komu kiri tara taluhorui vanira rana tinoni taluutuni na lei vetena tara gerei na lei manevetena mana lei mane kamanagho tara ghahara i Jerusalem mara bosa vanira ge kara taonighi. \v 5 Keri te vaghaa ge na lei holohoru tara tughuru ngasi tana taluutuni, mara patupatu, mara halilaghi tughu bongi. \s1 Nina mabubu a Paul i Troas \p \v 6 Gaira tara haghevia na bubulo i Phrygia mi Galatia na pukuna na Tarunga Tabu te mua lubatira ge kara ladavaghi tana bubulo ni Asia. \v 7 Mi tana bona tara sara tana vovokana na bubulo i Mysia, gaira tara tabotabo ge kara tona va tana bubulo i Bithynia, hauva ma nina tarunga Jesus te mua lubatira. \v 8 Keri ke mara mua beto tua i Mysia mara sakutua haliu mara tona i Troas. \v 9 Mi Troas tana bongi keri Paul te righia tana mabubu na tinoni tana bubulo i Macedonia te tughuru me kurutia, “Ko halavu mai Macedonia mo ko hangaghai!” \v 10 Bona Paul te righi sokoa tua na mabubu, ighai tai\f + \fr 16:10 \ft Tana Troas Luke te nira udukolu.\f* gonidila ni tona i Macedonia, na pukuna tai ghanaghana God te hologhai ge kai va ladavaghinia na Rongorongo Uto vanira na vure iga. \s1 Gaira tara sara i Philippi \p \v 11 Ighai tai haghe tana vaka mai sania i Troas mai selo maemane halavu tana koukomu lau i Samothrace, mete roropo ghana tai sara i Neapolis. \v 12 Mai tughuru i kakeri mai sakusakutua va i Philippi, na komu sule i lokana na bubulo ni Macedonia. Mana balu habadira na vure ni Rome tara ghahara mai tua iga na komu sule keri. Mi kakeri tai ghahaghai erua pe tolu na bongi. \v 13 Na pukuna te taho na vale kokoeliulivuti ni Jew iga, tana Sabbath ighai tai rughuhoru tana komu sule mai tona tana lilighi ni betitina, ighai tai savukolu ni kokoeliulivuti kolura gaira na vure ni Jew. Ighai tai sopou horu mai kokoe vanira na lei vaivine tara savukolu iga. \v 14 Ma sakai tadira na lei vaivine i kakeri tara varongohighai ke a Lydia na vaivine ni Thyatira, te nighi sabiri na puku ni tivi. Agaia na vaivine te kikinima me holohaba haia God, ma Lord te hangavia na liona me puku ni vaovarongo uto tana hava te bosa Paul. \v 15 Me tughuru gaia mana lei kulana vure udolu mara vulitabu. Mi murina keri gaia te kurutighai, “Kau mai tana valegu, ge kau ghilalau inau tu taluutuni utuni.” Gaia te kurutighai ge kai vuha tona taonia. \s1 Vale pipiti i Philippi \p \v 16 Mi ta sakai na bongi ighai tai tona tana bona ni kokoeliulivuti, me sodoghai sakai na tahula, na seka te pongoa na tidalo dika. Me tangomana na bosa kaleana na hava ke mai. Me sodoa na rongo sule vanira gaira tara loghoa. \v 17 Ma gaia te tumurighai, a Paul mi ghai, me ghaeghahe me ghaghua, “Na lei mane raini rana nina tinoni ni lutu God puku ni haba! Gaira kara bosaa vanighau ivei kau ghaghua ge kau vola!” \v 18 Me subo na bongi te nea te vaghaa eni, me nea me vuha lugu Paul me ririuoli me bosa vania na tidalo dika, “Inau tu bosa vanigho tana ahana Jesus Christ ko rughuhoru keha mai tatana na tahula eni!” Mana tidalo dika te rughuhoru keha itatana na tahula tana bona vaghana keri. \p \v 19 Ma gaira tara vunaghina na tahula tara righia mara ghilala adidira na vatei hola rongo te tona keha tua, gaira tara lotia Paul ma Silas mara nira va vanira rana haba tana bona ni vaukolu tana komu keri. \v 20 Ma gaira tara holara va i naghodira na lei mane dete ni Rome mara ghaghua, “Rana mane raini ke na Jew, rogaira toro nea na hava te mua maemane tana komuda. \v 21 Rogaira toro nia tarai na nilabu te mua taonia dida na vetena mana nilabu ni Rome.” \v 22 Mana vure subo udolu tara kokolu mara suravira Paul ma Silas. Keri ge ra tughuru na lei mane dete mara vetenara na malaghai ge kara rosighi didira na tivi mara sonikehai vaho ge ra ramusira. \v 23 I murina tara ramusi sokora, vaho ge ra sonihaghera i lokana na vale pipiti mara bosa vania na vunaghina na vale pipiti ge ke piti ngasilira me ke vatoghara. \v 24 Mana pukuna keri na vunaghina na vale pipiti te talu haghera va i lokana eruani na barabuto me pitikolui na tuadira i ghobuni erua na bubulo ni ghai mava.\fig |alt="Paul and Silas in stocks" src="45_Acts16_InStocks.tif" size="col" loc="end 24 or after 25" copy="45_Acts16_InStocks" ref="Gehegehedira 16:24" \fig* \p \v 25 Mete dutu tua na bongi hau a Paul ma Silas toro kokoeliulivuti moro lingei na lei linge vania God. Ma gaira na balu ghua tara ghahara tana vale pipiti tara varongohira. \v 26 Mana matakuni vaso mana anu te anulia na vale pipiti udolu mana lei mataula tana vale pipiti te hahangavi, mana lei talihalo itadira tana vale pipiti te tumu keha. \v 27 Mana vunaghi te righitaonia na vale pipiti te rarai me tapatughuru me righighi na lei mataula te hahangavi. Me ghanaghana ke mara sogha polo tua na vure pipiti, ge tughuru me sua keha nina na isi me dutu na mateana heghena. \v 28 Hauva ma Paul te ghaeghahe sule me ghaghua, “Ko bei vahaghitailigho heghemu! Ighai udolu so iani!” \p \v 29 Ma gaia na vunaghi te righitaonia na vale pipiti tara nia mai vania na bulu, me mina tua me haghe toro haghara iga Paul ma Silas me tumu horu tana tuadira me ghebeghebe. \v 30 Keri ge lavihorura me huatira te vaghaa eni, “?Roghau na mane sule, na hava ku gonia ge ku loghoa na vola kasila?” \p \v 31 Ma gaira toro bosa tughu vania moro ghaghua, “Ko taluutunia a Lord Jesus ge ke vavolaghau - ighoe maia a nimua na binaboli udolu.” \v 32 Moro nia tarai na bosana Lord itatana ma gaira soko tara ghahara i lokana na valena. \v 33 Tana bona ni aho tana bongi vaghana, te holara mai me saui na paedira, ma Paul te vulitabura gaia ma nina binaboli udolu. \v 34 Ge tughuru me hola datora Paul ma Silas tana valena me hera na vanga moro vanga iga. Agaia ma nina binaboli te vonughira na togotogo na pukuna tara taluutunia God. \p \v 35 Mete puipungi ghana mai gaira rana mane dete ni Rome tara nira vetena na lei malaghai ge kara vahera na bosa na vunaghi te righitaonia na vale pipiti te ghaghua, “Lubatira Paul ma Silas ge koro rughuhoru tana vale pipiti.” \p \v 36 Me tughuru na vunaghi te righitaonia na vale pipiti me bosa vania Paul, “Na lei mane sule ni dete tara nia vetena mai na bosa na toghiamiu - ighoe ma Silas. Mo koro tona tua itaeni tana mabo.” \p \v 37 Hauva ma Paul te bosa vanira rana malaghai, “Iroghai tara mua dete kaleghai nia siki totobo dika, hauva ma tara diua na vetena mara ramusighai tana matadira na vure subo. Mi roghai eni ke, na puku ni tinoni ni Rome, hauva ma tara diua ghua na vetena mara sonihorughai tana vale pipiti. ?Mi taeni gaira tara liona ge kara nighai vetena keha popolo? Taho, ke mua ghaghua iga! Bosa vanira na lei mane sule ni dete ni Rome ma kara mai ma gaira heghedira tua kara mai talu horughai.” \p \v 38 Mana lei malaghai tara tutugu tatei na lei bosa ini tadira na lei mane sule ni Rome, gaira tara mataghu tana bona tara rongovia rogaira Paul ma Silas na puku ni tinoni ni Rome. \v 39 Keri ge ra talu horura tana vale pipiti mara bosadikalio vanira, mara nongira ge koro sania na komu. \v 40 Ma Paul ma Silas toro sania na vale pipiti moro tona tana valena Lydia. Moro va sodora iga na lei tinoni taluutuni moro bosa patupatura, ge ro sanira. \c 17 \s1 Na hughuhughu sule i Thessalonica \p \v 1 Paul ma Silas mana ghadira udu tara sakutua va i Amphipolis mi Apollonia mara sara mai Thessalonica te ghahaa iga na vale kokoeliulivuti ni Jew. \v 2 Ma Paul te taonia nina na nilabu haia te tona tana vale kokoeliulivuti ni Jew, me tolu na Sabbath te kokoe kolura na vure. Me kokoe olighi vanira me toghighi vanira na gegere tabu idania, \v 3 me toghighi vanira agaia na Christ te vahaghitaili, me volaoli tana mate. Me ghaghua, “Eni gaia na Christ tu bosatatea vanighau, agaia a Jesus.” \v 4 Balu itadira tara taluutuni mara taonira Paul ma Silas, me subo na vure tara mua Jew tara taluutuni mara holohaba God kolura na lei vaivine nagho ilokana na komu. \p \v 5 Mana balu Jew te vonughira na ghaghana, mara holo kolura mai na lei tinoni ongataha tana halautu tana komu mara gonia na ovu. Mara tughuru, mara gunalia na komu udolu, mara tona tana valena Jason ge kara topora Paul ma Silas ke, na pukuna tara liona ge kara holara mai itadira na vure subo. \v 6 Mana pukuna tara mua sodora, gaira tara ghora horura Jason mana balu itadira ghua rana taluutuni mara holara vanira na vure ni dete mara ghaeghahe, “Na lei mane raini tara lutu dika tana lei komu! Mi taeni gaira tara mai tana komuda, \v 7 ma Jason te pangotira tana loka ni valena. Gaira udolu tara hughua nina na vetena na vunaghi haba ni Rome, mara ghaghua sakai na vunaghi haba so iga na ahana Jesus.” \v 8 Ma nia na lei bosa raini tara nei te havukaghinira na vure subo mana lei vure dete tara gunaguna sule. \v 9 Mana lei vure dete tara nongira Jason ma gaira kolura na balu vure taluutuni, ge kara sonia na poroporoulu ge kara lubatira. \s1 Tana komu Berea \p \v 10 Mi tana nulavi ghana gaira rana taluutuni tara nira vetena Paul ma Silas va i Berea. Tana bona toro sara i Berea rogaira toro tona tana vale kokoeliulivuti ni Jew. \v 11 Mana manahadira na vure iga te uto vulea na manahadira vure ni Thessalonica. Tughu bongi tara siro taonighi na lei gegere tabu ge kara righia e utuni sughua na hava te bosai a Paul. \v 12 E subo itadira tara taluutuni me subo ghua na lei vaivine mana lei mane sule tara mua Jew ghua tara taluutuni. \v 13 Tana bona na vure ni Jew tara ghahara i Thessalonica tara rongovia a Paul te nia tarai na bosana God i Berea, gaira tara mai mara havukaghinira mara gunalira na vure subo. \v 14 Mara tughuru rana taluutuni mara nia vetena tona a Paul i laukokolo, ma Timothy ma Silas vamua toro ghaha olira i Berea. \v 15 Na lei mane tara nia udu Paul tara haghe tana vaka mara selo polo ra sara i Athens. Mara sania Paul iga mara oli i Berea, ma Paul te hera va na rongorongo vanira Silas ma Timothy ge koro mina mo koro mai sodoa. \s1 Tana komu sule Athens \p \v 16 Tana bona Paul te pitura Silas ma Timothy i Athens, na tobana te vonughia na dikalio tana bona te ghilala na komu te vonughia na titinoni god. \v 17 Keri ge padapada kolura na vure ni Jew ma rana mua Jew tara holohabaa God tana vale kokoeliulivuti ni Jew. Tana tughu bongi te kokoe tana bona ni sabisabiri te savukolu haia iga na vure ma hei tara mai haliu. \v 18 Mana balu tarai didira erua na ovu tara holora nia Epicurean\f + \fr 17:18 \fk Epicurean \ft Na Epicurean raini, sakai na ovu ni vure tara taonia nina tarai Epicurus (B. C. 342-270). Na puku ni ghanaghana ilokana nina tarai na puku ni totobo tana voladira ge ra kabu togotogo. Na oliolina didira tarai, gaira tara ghanaghana mavai vamua na lei hegohego ni maramana, mara kabu taonighi vamua na liodira mana ghanaghanadira. Mara mua holopangotia ge kara vahaghitaili. Mara taluutunia gaia god te mua nira nagho lio na lei tinoni, mana taho na vola imurina na mate.\f* mana Stoic\f + \fr 17:18 \fk Stoic \ft Na Stoic raini, sakai na ovu tara taonia nina tarai Zeno (B. C. 332-260). Zeno te bosa lei tinoni soko kara kabu rurughu mara holopangotia na hava te kale tana voladira. Kara tughuru vunaghi heghedira tana vahola mana malumu. Na Stoic raini tara lio nagho ngangata tana levu ni nilabu. Mana hava toro nia keha, tana nina tarai Paul, te vagha gaia God te paepaleva tana puku ni totobo tana vola ge na lei tinoni kara kabu taonia na liona God. \f* tara varongohia Paul te kokoe mara hughuhughu kolua, mana balu tadira tara huahuati, “?Na hava te bosa na mane eni te mua manahana siki totobo?” \p Balu tara bosa tughu, “Sogea gaia te nira kokoe na lei god keha.” Gaira tara kokoe te vaghaa eni na pukuna Paul te nia tarai Jesus mana tughuru oli. \v 19 Keri ge ra holaa Paul mara nia tona vaa itadira tana bona na ovu ni manaha tara vaukolu tana komu, tara holoa nia Areopagus, mara ghaghua, “Ighai tai liona ge kai ghilala uto na tarai vaolu eni to nia kokoe. \v 20 Mana balu totobo to bosai, vaho tai rongovighi, mai liona ge kai ghilalaghai utoi na hava na ghanaghana iga!” \v 21 (Tara bosa ke, na pukuna na lei vure puku komu ni Athens mana lei tinoni tona mai tara mai ghahara iga tara nia vaivarighohi vamua na rongoviana mana tutuguana na ghanaghana vaolu.)\fig Paul te tughunilada tana ovu ni manaha|alt="Paul preaches to the Group of Wise men" src="cn01993B.tif" size="col" loc="end 21" copy="CN01993B" ref="17:21" \fig* \p \v 22 Paul te tughuru dato tana matadira na ovu me ghaghua, “Inau tu righia tau ghaghua iga ghau na vure ni Athens, tau ghanaghana mavai nimiu na lei god! \v 23 Inau tu tona kolili lokana na komumiu, mu vaevanei na lei bona tau sukaghi iga, mu topoa na bela ni sukaghi tara gerea iga te ghaghua, ‘Nina bela ni sukaghi na god ta mua ghilala.’ Gaia keri tau sukaghia tau mua ghilala, ma gaia keri na God ia tu ladavaghinia vanighau itaeni. \v 24 Keri gaia na God te gonia na maramana mana lei totobo soko ilokana, gaia te vunaghi pungisighi na parako mana pari me mua ghaha tana lei vale tabu na malei lima ni tinoni. \v 25 Me mua keha na hava ge ka vahea pana hava ka lutua vania na hava ke hanga. Taho! Gaia heghena vamua te gonighita me heghita na vola mana aheahe mana lei totobo soko.\x - \xo 17:25 \xt 1 Vunaghi Haba 8:27; Isaiah 42:5; Gehegehedira 7:48 \x* \v 26 Te vuivuni ta sakai na tinoni God te gonira tana lei kema mara ghahara i lokana na maramana talighu. Me gonidilaa na bona vanira na lei kema me talura mara ghahara iga. \v 27 E nea te vaghaa eni ge kara kene taonia, ma sogea kara sodoa nia ta didira na vadangi vania gaia. Na pukuna God te mua sagauvi ghita, \v 28 te vaghaa siki sakai te bosa, ‘Itatana ta ghahaghita ma oleole ma puputu.’ Te vaghaa na balu mane manaha itamiu tara bosaa, ‘Ighita ghua na lei dalena.’ \v 29 Ighita na lei dalena God ma ka bei ghanaghana gea God te vaghaa na reireina siki titinoni gold pana silver pana vatu te saria na tinoni te manahana na sarisari. Taho! \v 30 Idania na lei tinoni tara mua ghilalaa mua God, ma God te dolo me liouto vanira na lei tinoni, me mua padia na hava tara nea. Hauva mi taeni vaho ge bosa vanira na lei tinoni, ge kara tughulio ma kara talukehai na lei gehegehe te dika. \v 31 Na pukuna God te vilia na bongi ke detea iga na maramana talighu nia na maemane, ma gaia ke detea nina na tinoni te vilia tua. Na mane keri God te talu tatea utoa vanighita tua agaia te vola olia tana mate!” \p \v 32 Tana bona gaira tara rongovia Paul te bosa na volaoliana na mate, balu itadira tara batobatoa, hauva ma gaira na balu tara bosa, “Ighai tai liona ge ko ghoi nia kokoe ghua ma kai ghoi rongovi ghua!” \v 33 Ma Paul te rughuhoru sania na vaukolu. \v 34 Mana balu tinoni tara taluutunia mara tumuria, a sakai tadira na ahana Dionysius, agaia sakai tadira na ovu tara goni vetena, ma sakai na vaivine ghua na ahana Damaris, maia ghua na balu tinoni. \c 18 \s1 Paul te topora Aquila ma Priscilla i Corinth \p \v 1 I murina eni, a Paul te sania i Athens me va tona Corinth tana bubulo i Achaia. \v 2 Me va topoa iga sakai na tinoni ni Jew na ahana Aquila ni Pontus, te butu mai vaso i Italy, kolua na tauna Priscilla, na pukuna na vunaghi haba ni Rome a Claudius te ghuruhorura na vure ni Jew tara haghara i Rome. Ma Paul te va righira \v 3 me hagha kolura me lutu kolura na goniani na vale tapole, na lutu te lutui tana volana mai tua te vaghaa rogaira. \v 4 E hughuhughu kolura haia na Jew mana mua Jew tughu Sabbath tana vale kokoeliulivuti ni Jew, me tabotabo ge ke liliui na liodira ge kara taluutuni. \p \v 5 Tana bona toro sara, Silas ma Timothy, toro va butu mai i Macedonia, Paul te nia hevei na volana tughu bongi na nia tarai na rongorongo uto, na tughunitateana vanira na Jew a Jesus agaia sughua na Christ. \v 6 Tana bona tara hughuhughua mara bosa dikalaa, me talui tana liona na seburukaghini kehaani na vuvulogo ta nina tivi\x - \xo 18:6 \xt Gehegehedira 13:51\x*, ge ghaghua, “Kau sivi tua na palumiu heghemiu. U taho iga inau. Mete vuni itaeni inau ku vaa itadira rana mua Jew.” \p \v 7 I kakeri te sara me tona ni haghaana tana valena sakai na tinoni te mua Jew na ahana Titius Justus, gaia te holohabaa God; lilighina na vale kokoeliulivuti ni Jew te haghaa na valena. \v 8 A Crispus te huhuli tana vale kokoeliulivuti ni Jew te taluutunia Lord, gaia ma nina binaboli, me subo gaira na Corinth tara rongovighi na rongorongo uto mara taluutuni ge ara vulitabu. \p \v 9 A sakai na bongi, a Paul te righia na mabubu te bosa vania Lord, “Ko bei mataghu, tona haliua so nimua na tarai. \v 10 Inau so itamua, taho siki sakai ke hegho na vahaghitaili na pukuna e subo tua ra nigua tana komu eni.” \v 11 I kakeri tea ge ghahaa iga Paul sakai na niulu mana levu me taraira na vure nia na bosana God. \p \v 12 Tana bona Gallio ke vunaghi pungisia na bubulo i Achaia, rana Jew tara holokolu mara lotia Paul mara lavia vaa tana bona ni dete i Corinth vania na bubulo i Achaia. \v 13 Agaira tara ghaghua, “Na tinoni eni te tabotabo na neadira na vure ge kara holohabaa God te vaghaa te hughua na vetena.” \p \v 14 Paul te dutu na kokoe tate, tana bona te bosa vanira Gallio na vure Jew, “Ge teke vaghaa siki gehegehe dika pa siki tangohahi te gonia na tinoni eni ke, ge mu ku tangomana so na rongoviamiu ghau rana Jew. \v 15 Mete vaghaa vamua tau nia hughuhughu na lei bosa mana aha, maia nimiu na vetena heghemiu ke, me manana ighau heghemiu so kau maemanei. Ku mua detei inau te vaghai raini.” \v 16 Me ghuruhorura tana vale ni dete. \v 17 Agaira udolu tara lotia Sosthenes, na tinoni huhuli ni vale kokoeliulivuti ni Jew, mara labua tana matenaghona na vale ni dete, e mua nia ghaghua vaghua a Gallio. \s1 Na oliana Antioch \p \v 18 Paul te ghaha kolura na lei taluutuni i Corinth te subo ni bongi, me gonidilaana rughuhoru ge ke votu vaa tana bubulo i Syria kolura Priscilla ma Aquila. Mi naghona ge votu na bubulo, ma Paul te ghoria na uluna i Cenchrea te vaughilalaa na sosokona na baubahu tatana God.\x - \xo 18:18 \xt Buka Iduidu 6:1-20\x* \v 19 Mara va toghoni Ephesus, mi gaa te sanira Paul a Priscilla ma Aquila. Me va tona tana vale kokoeliulivuti ni Jew, me va hughuhughu kolura iga na Jew. \v 20 Mara nongia ge ke kabu daro ni bona kolura me mua ghanaghana ge ke nea te vagha. \v 21 Me padapada vanira vamua ge sanira, “Ke vaghaa na liona God ke, mu ku ghoi olivighau mai so.” Mi kakeri me ghoi sania i Ephesus tana vaka. \v 22 Mi tana bona te toghoni Caesarea, me sakusaku tua vaa Jerusalem me holoutora rana taluutuni iga, vaho ge tona i Antioch. \fig Nina Toluni Kaoana Paul|alt="Paul's third missionary journey" src="Gela Paul 3.jpg" size="span" loc="end 22" copy="HG-K-Paul-3 BW" ref="Gehegehedira 18:22" \fig* \p \v 23 Pile bona vamua te ghaha iga me tona keha, me va tona tetetea na bubulo ni Galatia mi Phrygia, me kokoe patura rana vure taluutuni. \s1 Lutuna Apollos i Ephesus mi Corinth \p \v 24 Sakai na tinoni ni Jew na ahana Apollos tara vahua i Alexandria te mai Ephesus. Agaia sakai na mane manaha ngangata, na mane nagho te manahana na nia tarai na gegere tabu. \v 25 Tara taraia nia, tea igaa na halautuna Lord, me nia tughuru kakai na tarai, mana maemaneadira na nia tarai nina utuni Jesus. Maia e ghilalaa vamua agaia nina vulitabu a John. \v 26 Apollos te bosa papara ta nina vuivuni ni kokoe tana vale kokoeliulivuti ni Jew. Tana bona toro rongovia iga Priscilla ma Aquila, moro pangotia vaa tana valedira, moro tughuni maghoraa vania na halautuna God. \p \v 27 Apollos te ghanaghana ngangata na ghoi sogha halavu tana bubulo i Achaia. Mana vure taluutuni Ephesus tara hangaa, mara gegere vanira rana taluutuni i Achaia. Ra bosa ngangata vanira ge kara lavipangoti utoa Apollos. Tana bona te va sara, e hanga ngangatara rahei tara taluutunia Jesus Christ na pukuna nina sonihalavu God. \v 28 E nia hughuhughu kakai, me toutou matadira rana Jew, me tughu ni maghorai vanira na utuni tana gegere tabu agaia sughua Jesus na Christ. \c 19 \s1 Paul te sara i Ephesus \p \v 1 Tana bona te ghahaa a Apollos i Corinth, ma Paul te kao sokoi na lei komu i lokana na bubulo udolu ni Galatia mi Phrygia, me va sara tana komu i Ephesus. Igaa te topora na balu taluutuni, \v 2 me huatira, “?Ivei tea, e horuvighau sughua na Tarunga Tabu tana bona tau taluutunia?” \p Mara bosa tughu vania, “Ai mua pukua, ma hughu na rongoviana na Tarunga Tabu eni, te taho mua.” \p \v 3 Paul te ghoi huatira, “?Me uto, tea ga ke, mana hava sughua na vulitabu vaghana tau lavia?” \p Mara ghaghua, “Nina vulitabu John.” \p \v 4 Paul te bosa, “Nina vulitabu John vanira vamua rahei tara tughulio, ge bosa vanira na vure ni Israel te manadira sughua gaira kara taluutunia gaia te tumuri mai, agaia keri a Jesus.” \x - \xo 19:4 \xt Matthew 3:11; Mark 1:4, 7-8; Luke 3:4, 16; John 1:26-27 \x* \p \v 5 Mi tana bona tara rongovia te vaghaa eni, ma gaira tara vulitabu tana ahana Lord Jesus. \v 6 Ma Paul te talui na limana i vuvungadira, me te horuvira na Tarunga Tabu, mara nighi kokokoe na lei leu te kehakeha, maia ghua tara bosai na lei bosana God. \v 7 Agaira te kaekage e hangavulu rua na mane. \p \v 8 I lokana e tolu na vula te kokoe ngangata vanira na vure a Paul, tana vale kokoeliulivuti ni Jew, me hughuhughu kolura, me tabotabo na tughuni kaekalei vanira nina kinakabu God. \v 9 Mana balu itadira tara kutuvatu, mara mua tangomana na taluutuni, mara bosa dikalaa na halautuna Lord ighobudira na vure subo. Igaa tea ge sanira a Paul me lavira vamua na balu taluutuni kolua, mana tughu bongi te hera na tarai ta nina vale vaukolu Tyrannus. \v 10 Erua na niulu te tona haliu te vaghaa eni, ge gaira na vure subo udolu tara haghara tana bubulo eni Asia, gaira udolu na Jew mana mua Jew tara rongovia na bosana Lord. \s1 Lei dalena Sceva \p \v 11 God te gonighi lei butuli te keha itatana Paul. \v 12 Ma hughua mana na tivi polopolo ke tibelia na hulina, mo ko talua vanira na vahaghi geva kara nia ghaota, me ghuruhorura ghua lei tidalo tara pongora na lei tinoni. \p \v 13 Na balu Jew tara ole kolili mara ghuruhoru kehara nia na lei tidalo dika, maia tara taboa na nia lutu tana ahana Lord Jesus tara nea te vaghaa eni. Mara bosa vanira rana tidalo dika, “Inau tu varangaghau tana ahana Jesus, eni gaia te nia tarai a Paul.” \v 14 Iga ra vitu dalena na Jew na manesukaghi kamanagho na ahana Sceva, tara nei na lei totobo raini. \v 15 Mana tidalo dika te ghaghua vanira, “U ghilalaa so a Jesus. Mu ghilala ghua Paul. ?Mi ghau, ahei ighau?” \v 16 Na tinoni te haghaa na tidalo dika itatana te sutu me labura me laga vulera. Ma gaira tara kakale, mara sama soesole sania na valena. \p \v 17 Ma gaira udolu rana Jew ma rana mua Jew tara ghahara i Ephesus tara rongovia na lada eni, mara mataghu ngangata, eni te nia rongoragha na ahana Lord Jesus. \v 18 Me subo na vure taluutuni tara mai tughunitatei didira na lei lutu dika tara gonighi. \v 19 Me subo gaira tara pangotighi na lei totobo ghighirou tara holai mai didira na buka, mara talukolui ge ara tungighi mara righighi gaa na vure subo. Mara padai na mateni na buka me saravia e lima hangavulu na togha ni rongo na silver.\f + \fr 19:19 \fk Na rongo na silver \ft Tana leu ni Greek - drachma. Sakai na rongo na silver te vaghaa na mane lutu kara taba nia ta sakai na dani. Na matena raini te vulea erua vuhia na dola ($2,000,000). Righia Matthew 20:2. \f* \fig |alt="Paul watches Ephesians burn magic books" src="cn02003B.tif" size="col" loc="end 19 or end 20" copy="CN02003B" ref="Gehegehedira 19:19" \fig* \v 20 Te ghaghua igaa na maana eni, ge halilaghi na bosana Lord me subo na vure tara taluutuni. \s1 Na gunaguna i Ephesus \p \v 21 I murina na lei ghanaghana raini te kale, a Paul te ghanaghana liona ge ke tona tana bubulo i Macedonia mi Achaia me ke tona haliu va i Jerusalem. Paul te bosa, “I murina vaho ge ku va sara mughua i Rome.” \v 22 Keri ke, me nira vetena Timothy ma Erastus, erua nina tinoni hahanga koro tona i Macedonia, tana bona ke hagha pilea ghua gaia tana bubulo i Asia. \p \v 23 Mi tana lei bongi raini na gunaguna te sule ngangata i Ephesus vanira tara taonia na halautuna na taluutuniana Lord. \v 24 Sakai na tinoni na ahana Demetrius te gonighi na silver mana titinoni vania na vale tabu nina god vaivine Artemis,\f + \fr 19:24 \fk Artemis \ft na titinoni god vaivine tara sukaghia Ephesus te maana nighi lei vuavua ni ghai ghania ge vavangagha, mana lei maumanu kukuti ghua te vaghaa na sheep, goat, mana buluka.\f* na lutuna tua te lavia iga na rongo sule. \v 25 Ge holokolu udolura, maia ghua na balu doladira tara gonia vamua sakai na vata ni lutu ge bosa vanira, “Ghau lei mane, au ghilalaa, e goni uto ngangata ghita tua na lutuda eni. \v 26 Au righia heghemiu tua, mau rongovia na hava te gonia Paul eni, te ghaghua na malei lima ni tinoni na god vaghana eni, na mua puku ni god utuni. E subo ngangata tua na tinoni te tughu na liodira i Ephesus, maia e dutuvia na levuna udolu na bubulo eni Asia. \v 27 Na kakale sule igaa, keri gaia igevaa dida na lutu ke loghoa na aha meto. Ma mua gaia vamua keri mana kakalena ghua so iga nina vale tabu a Artemis na god vaivine, tara nia kikinima gaira na vure udolu ni Asia mana maramana udolu.” \p \v 28 Ma tara rongovighi na vure subo lei bosa raini, mara nighi rutu mara ghaeghahe, “Artemis na haba ni Ephesus!” \v 29 Mana komu udolu tara nia ngengo, mara kenea Paul mara mua sodoa. Ge nia vaghiliu na liodira ge ra lotira Gaius ma Aristarchus tana bubulo i Macedonia, na ghana udu a Paul, mara ghora tonara va tana vale ni bubu. \v 30 A Paul te liona na righiadira heghena na vure subo, mana vure taluutuni tara hovena. \v 31 Na balu kulana tara haba tana bubulo vaghana keri, agaira ghua tara hea va na bosa, ge ke bei va tate gea tana vale ni bubu keri. \p \v 32 Tana bona vaghana, mana vure udolu tara ngengo mana balu tinoni tara nia ghaeghahe na balu ghanaghana, mana balu tara bosaa na balu totobo te keha ghua, me subo gaira tara mua ghilalaa na hava tara nia mai savukolu. \v 33 Ma gaira na Jew tara vili datoa Alexander ge ke hulira na vure subo. Ma Alexander te betora nia na limana, me tabotabo ge ke bosa tatea na hava te kale vanira na vure. \v 34 Mi tana bona tara ghilalaa gaia na Jew, agaira tara ghaeghahe, sakai sonikolu, nia sakai na ghanaghana vamua i lokana erua na bona ni aho, “Artemis na Haba ni Ephesus!” \p \v 35 Mi murina keri, na mane naghona na komu sule te va betora na vure subo, ge ghaghua, “Ghau na vure ni Ephesus, na vure subo udolu tara ghilalaa na komu sule eni Ephesus te righitaonia na valetabu nina na haba Artemis mana vatu tabu te tumu horu mai kokou. \v 36 Taho ahei ke nighi hughu na lei totobo raini. Vaghaa keri ke, ma kau kabu beto ma kau bei gonia gea siki totobo. Kau righitaonighau. \v 37 Ighau tau holara mai na lei tinoni raini, hauva mara mua gitoa siki totobo lokani na lei valetabu moro mua koehorua ghua dida na god vaivine. \v 38 Ge a Demetrius maia ghua na balu doladira tara gonia vamua sakai na vata ni lutu kara hughuhughu kolura na tinoni raini ke, mi ghita ta loghora dida na mane ni dete, ge kara maemanei ga didira na ghanaghana. \v 39 Ma siki na totobo ghua iga ko liona ke, mi gaa tua kara dete maboa. \v 40 Na kakale igaa, igevaa kara hurughita nia, ta nia gunaguna na hava te kale i geni. Taho tua siki bosa tughu vanira tara ngengo ma ka mua tangomana ghua nia hevei siki ghanaghana uto iga.” \v 41 I murina te bosa soko te vaghaa eni, me vongotia na kokolu. \c 20 \s1 Macedonia mi Achaia \p \v 1 Mete soko tua na hughuhughu, Paul te holokolura mai tatana gaira rana taluutuni nia na bosa patupatu ge bahura. Vaho ge vaa tona tana bubulo i Macedonia. \v 2 Me liu ghobuni lei buto ni komu, me kokoe patupatura na vure raini nia te subo na bosa. Ge vaa sara tana bubulo i Achaia. \v 3 Iga te ghahaa e tolu na vula. Me ghanaghana dila ge ke vaa sara tana bubulo i Syria, hauva te rongovia gaira rana Jew tara gonidilaa ghana mate ge ghoi pulohi oli so Macedonia. \v 4 Gaia ma Sopater na dalena Pyrrhus, ni Berea, te nia udukolu, maia ghua Aristarchus ma Secundus ni Thessalonica, Gaius ni Derbe, Tychicus ma Trophimus tana bubulo Asia, ma Timothy.\f + \fr 20:4 \fk Aristarchus \ft Righia Gehegehedira 19:29, 27:2, Colosse 4:10, Philemon 1:24; \fk Tychicus \ft Ephesus 6:21-22, Colosse 4:7-9, 2 Timothy 4:12, Titus 3:12; \fk Trophimus \ft Gehegehedira 21:29, 2 Timothy 4:20; \f* \v 5 Ma gaira tara sania Philippi mara ide mara vaa pitudilaghai\f + \fr 20:5 \ft Na balu bosa ia ‘ghai’ lokana buka Gehegehedira te tughunitatea Luke te nira udukolu. \f* Troas. \v 6 Mi ghai tai talu sapa i Philippi murina na Bongi ni Berete te taho iga na yeast, me padi tua lima na bongi murina vaho ge ai sara kolu Troas, mai ghaha ghai iga e vitu na bongi matapono. \s1 Nina kao sosoko Paul i Troas \p \v 7 Tana Sarare nulavi\f + \fr 20:7 \fk Sarare nulavi \ft tana leu ni Greek na vuivuni ni bongi tana week - Sade te vuivuni tana Sarare huniaho me sara tana Sade huniaho. Te vuivuni ga didira na week ni iduidu tana Sarare huniaho. \f* ighai tai vaukolu sakai sonikolu ni ngitiana na berete. Ma Paul te kokoe daro bona vanira na vure polo e vuha bongi, na pukuna te ghanaghana na tona saniadira tana puipungi ghana. \v 8 Me subo na bulu tara tungighi tana voki kokou, tai vaukolu iga. \v 9 Mana garimane, na ahana Eutychus, te sopou tana matakene tana bona te tarai a Paul. Ma Eutychus te maturu tuatualenga, polo me vuha maturu mate. Me tumu horu tana pari tana toluni na vavata, me mate tua ge ra sake datoa.\fig |alt="Eutychus falls alseep" src="SIL-ACT006.TIF" size="col" loc="end 9" copy="SIL-ACT006" ref="Gehegehedira 20:9" \fig* \v 10 Tana bona Paul te horu mai me taoraghi savua ge avihia ge bosa vanira, “Kau bei nia dikalio. E vola oli tua!” \v 11 Imurina, ge ai oli tana voki kokou ma Paul ke ngitia iga na berete ge kai vanga. Ma Paul te kokoe kolura tua te daro ni bona polo ge sogha na aho me tona sanira. \v 12 Ma gaira tara lavi oli volaa na garimane tana komu nia na lio ni togotogo. \s1 Troas mi Miletus \p \v 13 Ma Paul te soghatao Assos. Mi ghai tai ide tua tana vaka mai lilihi Assos, iga kai ludangia Paul. \v 14 Me mai topoghai Assos mai ludangia iga, mai selo haliu Mitylene. \v 15 Me roropo ghana tai rughu horu, ge ai sara tana koukomu lau Chios te padi tua sakai na bongi murina. Vaho ge ai sara tana koukomu lau i Samos mi tana roropo ghana vaho ge ai va sara tana komu paritina Miletus. \v 16 Ma Paul te ghanaghana ge ke liu padia Ephesus, ke bei pungisia gea na ghaha daro bonana tana bubulo Asia. E minamina ngangata, ge teke tangomana ke, e liona ge ke vaa sara Jerusalem tana Bongi ni Pentecost. \s1 Nina bosa baubahu Paul vanira lei mane kamanagho i Ephesus \p \v 17 Mi tana sara hagheamami Miletus, Paul te mina nia vetena na rongorongo vaa Ephesus, me kurutira na lei mane kamanagho tana lei holohoru kara mai tatana. \v 18 Mara sara mai tua ge vanira, “Ighau tau ghilalaa na darona tu kabu kolu tamiu, tana vuivuni ni bongi tu sara longa iani tana bubulo Asia. \v 19 Nia na lio talumuri mana karukolobu, inau tu lutui lei nigua na lutu te vaghaa nina tinoni lutu a Lord. Na vahola te sodou na pukuna na ghagua na levunimate na vure Jew. \v 20 Ighau tau ghilalau inau, tu mua tabe olia siki nigua ghanaghana te manana na vatei hangamiu te vaghaa tu ladavaghinia mu nia tarai tana matana na vure subo, mi tana lei valemiu. \v 21 Vanira na vure Jew ma rana mua Jew tau sakai vamua, mu vahera nigua puku ni kokoe, ge kara tughui na liodira tana lei paludira vaa itatana God, ma kara taluutunia dida na Lord Jesus. \v 22 Mi taeni inau ku tona Jerusalem, taonia na Tarunga Tabu mu mua ghilalaa na hava ke kaleu iga. \v 23 Mana hava tu ghilalaa tana lei komu na Tarunga Tabu te bosadila vaniu tua na alo pipiti mana gunaguna te pitudilau. \v 24 Inau tu ghanaghana ku mua nia pani na volagu ge ke totobo lee. U liona ku goni sokoi nigua na lutu te vaghaa Lord Jesus te tunuvau nia mai tua, ge ku tughunitatea na rongorongo uto taonia nina sonihalavu God. \x - \xo 20:24 \xt 2 Timothy 4:7 \x* \p \v 25 “Inau tu ole kolili ghobumiu, mu tughunitatea nina kinakabu God, mi taeni tu ghilalaa, taho ahei tamiu ke ghoi righi matagu ghua. \v 26 Tana bongi eni inau tu bosa ngangata vanighau gatu, ge ke sivi siki sakai tamiu ke, inau tu mua nia kaukauli. \v 27 Inau tu tughunitatea vanighau tua na lei ghanaghana soko God te liomiu nia. \v 28 Kau vatogha ghau heghemiu, ighau ma gaira nimiu na ovu, te vaghaa na Tarunga Tabu te talua ta nimiu righitaoni. Kau righitaonia nina holohoru God, te vuivunia heghena nia na mateana na Dalena. \v 29 U ghilala dila tua, murina ku tona keha na lei manetarai dika kara mai liliura rana taluutuni, te vaghaa na lei kau asi kara mai hurakera na lei sheep. \v 30 Tana lei bongi ke mai, na balu tinoni ghua ghobumiu kara bosa pegopego ma kara huli kehara rana taluutuni. \v 31 Kau vatogha uto! Ma kau ghanaghana oli tana lei bongi mana dani, lokani e tolu na niulu inau tu taraighau nia te subo na karukolobu. \p \v 32 “Mi taeni inau tu talu ghau tana pera limana God. Kau ghanaghana olia nina rongorongo ni sonihalavu. Na rongorongo eni ke hangaghau me ke patupatughau me ke vaheghau nina vauto te vaghara nina vure God. \v 33 Inau tu mua nia vevehe nina lologho siki sakai te vaghaa na rongo mana tivi. \v 34 Ighau tau ghilalaa tu nighi lutu heghegu na limagu ge ke hangaghai inau mana lei kulagu. \v 35 Inau tu talua vanighau na nilabu, tana lei totobo soko nia na lutu laga ge ka hangara tara labe. Ghanaghana olia na bosana Lord Jesus, ‘God ke vautora rahei tara heveilee vulera gaira tara hohogho.’” \p \v 36 Ma Paul te bosa soko te vaghaa eni ge tualaghi tuturu me kokoeliulivuti kolura. \v 37 Ma gaira soko tara tangi, ge ra bahua. \v 38 Mara dikalio ngangata, na pukuna te bosa vanira kara mua ghoi vaevane matana ghua. Ma gaira tara vaa sanira tana vaka. \c 21 \s1 Paul te tona i Jerusalem \p \v 1 Mi ghai tai bahura ge ai tona keha nimami. Mai kale maemanea tana koukomu lau i Cos mete roropo ghana ge ai sara tana koukomu lau i Rhodes, vaho ge ai va longa tana komu paritina i Patara. \v 2 Mi ghai tai topoa na vaka te votu vaa tana bubulo i Phoenicia mai haghelia mai tari selo. \v 3 Mai va longa tana koukomu lau i Cyprus, mi ghai tai liu pala maulina na vaka, mai tughuru longana Tyre tana bubulo i Syria. Iga tai soni longai na balu luluda. \v 4 Mai sodora iga na balu taluutuni, mai kabu itadira te kaekage e vitu na bongi. Ta nina maana na Tarunga Tabu ra bosa vania Paul, “Ko bei tona gea Jerusalem.” \v 5 Tana bona tai pulohi tana vaka, ma gaira ghua kolura nia taudira ma daledira, tara nighai udukolu sania na komu mai vaa sara tana saravahale. Iga tai tualaghi tuturu mai kokoeliulivuti. \v 6 Mi ghai tai bahura mai haehaghe tana vaka, ge ra pulohi. \p \v 7 Mi ghai tai tona haliu so ta nimami na kao tai vuivuni Tyre mai sara Ptolemais, mai nira togohaghi rana taluutuni, mai kabu kolu itadira a sakai na bongi. \v 8 Me roropo ghana ighai tai tona keha mai sara Caesarea. Mi ghai tai ghahaghai tana valena Philip, na mane ladavaghi, gaia sakai tadira e vitu na tinoni tara vilira ge kara hangara na lei manevetena. \x - \xo 21:8 \xt Gehegehedira 6:5; 8:5 \x* \v 9 Me loghora e vati na tahula tara mua taulaghi, gaira na prophet vaivine tara tughunitatea nina rongorongo God. \p \v 10 Mai ghahaghai iga te subo na bongi, ge va horu mai tana bubulo i Judea na prophet na ahana Agabus. \v 11 Me mai tamami me hola na ghana kabe Paul, me pitia nia na tuana mana limana ge bosa, “Eni gaia na hava na Tarunga Tabu te bosa, ‘Na tinoni te loghoa na kabe eni, kara pitia Jerusalem na vure Jew, ma kara lubatia vanira rana mua Jew.’” \p \v 12 Tana bona tai rongovia, ighai maira na balu ghua iga tai nongi ngangataa Paul ke bei tona gea Jerusalem. \v 13 Ge bosa tughu gaia, “?Na hava tau gonia? Te nia kurusu na tobagu mau nia tangi. Inau tu ghanaghana dilaa na mua pitiagu vamua i Jerusalem, mana mateagu ghua na pukuna na ahana Lord Jesus.” \v 14 Mi ghai tai mua tangomana na manangiana mai beto nimami vamua, mai ghaghua, “Ge God ke ba liuliona.” \p \v 15 Mana balu bongi te padi tua, ighai tai gonidilai nimami lei luluda. Ge kai sakusaku tua vaa Jerusalem. \v 16 Mana balu taluutuni ni Caesarea tara nighai udukolu, mara holaghai vaa tana valena Mnason ni Cyprus tai ghahaghai tatana. Mnason na tinoni taluutuni daro bona mai tua. \s1 Paul te kaoa James \p \v 17 Tana bona tai sara Jerusalem, gaira rana taluutuni tara lavipangoti togotogo ghai. \v 18 Me roropo ghana vaho Paul mi ghai tai vaa kaoa James. Ma gaira na lei mane kamanagho tana holohoru ghua iga. \v 19 Ma Paul te bosa utora me tate vanira lei nina lutu udolu taonia na lei totobo God te gonighi ghobudira rana mua Jew. \v 20 Ma gaira udolu tara rongovi sokoi tua ge ra holoutoa God, mara ghaghua, “Hoghomami Paul, o ghilala itaeni e subo na togha ni Jew tara taluutuni mara liopapara na taoniana na vetena nina Moses. \v 21 Mana balu tara tutugugho ighoe to tona tana lei komudira rana mua Jew mo taraira na vure Jew, tara ghahara iga, ge kara sania nina vetena Moses, kara bei pahevaughilaladira gea na lei daledira, ma kara bei taonighi lei nilabu ni Jew. \v 22 Ma gaira kara ghilala, ma kara rongovia so na maiamu iani. Ivei tea, e vaghaa eni tai liona ko gonia ge kara ghilalaa te mua utuni siki totobo tara hurugho nia. \v 23 E vati na tinoni iani tara baubahu tabu taonia nina vetena Moses. \v 24 Ko nira udukolu mo ko sonikolu itadira ma kau marabu heghemiu. Ko pelu olighi na matena didira na sukaghi ge kara ghorighi na uludira. Ge na lei tinoni kara ghilalaa ighoe to kabu maemane taonia nina vetena Moses.\x - \xo 21:24 \xt Buka Iduidu 6:13-21 \x* \v 25 Ma rana mua Jew rana taluutuni haghe mai, te mua manadira ge kara taonighi na nilabu haulaghi te manadira vamua ge kara taonighi na gegere tutughuni tai nighi vetena vanira te bosa tatea, kara bei ghania gea siki vanga tara nighi sukaghi vanira na lei titinoni god, pana ghabuna siki maumanu, pana maumanu dodoko, ma kara tughuru pungisira heghedira ghua tana tangotangodika.” \p \v 26 Mete roropo ghana Paul te holara gaira vati na tinoni me vaa marabura kolura nia gaia. Ge Paul te tona tana Valetabu me tughunitatea vanira na manesukaghi ivei na bongi vaghana ke soko iga didira na baubahu. Tana bongi keri na manesukaghi ke nighi sukaghi na lei totobo Paul mana lei kulana kara holai mai. \s1 Tara lotia Paul i lokana na Valetabu \p \v 27 Te dutu ni padi tua e vitu na bongi ni marabuadira murina, na balu Jew tara butu mai tana bubulo Asia tara vaevanea Paul tana Valetabu, mara vuivuni ni havukaghiniadira na vure, mara lotia Paul. \v 28 Mara ghaeghahe, “Ighau na Israel, kau mai hangaghai, eni gaia na tinoni te taraira na vure ivei mi vei me tarai voghara na vure ni Israel, haba vaa na Valetabu eni, mana lei nina vetena Moses. Mi taeni te lavihaghera mai na balu tinoni tara mua Jew tana Valetabu mara vaa salamia na Bona Tabu eni!” \v 29 (Gaira tara bosai te vaghai raini, na pukuna tara vaevanea Trophimus ni Ephesus te nia udukolu Paul ilokana na komu sule, mara ghanaghana gaira ke, Paul te lavia vaa tana Valetabu.) \x - \xo 21:29 \xt Gehegehedira 20:4 \x* \p \v 30 Me sule na gunaguna ilokana na komu sule, mana vure tara sama kolu mara lotia Paul, ge ra ghuruhorua tana bebetena na Valetabu. Me mina vasoo, mana righitaoni te vongotia na mataula. \v 31 Ma gaira tara tabotabo na mateana Paul, me mina sara na rongorongo tana vunaghidira na ovu ni malaghai ni Rome ge Jerusalem udolu tara gunaguna. \v 32 Mana tinoni arelavaghi te mina vaso me holara balu nina mane sule mana lei nina malaghai ge ra sama horu itadira na vure. Tana bona na vure tara righia, kolura nia nina lei malaghai, gaira udolu tara beto na labuana Paul. \v 33 Mana tinoni arelavaghi te vaa ta Paul ge ra lotia me bosa vanira ge kara pitia nia erua na talihalo. Ge huatira, “?Ahei na tinoni vaghana eni, mana hava te goni hahia?” \v 34 Mana balu ghobudira na vure tara ghaeghahe mara bosai lei bosa te kehakeha, mara gunaguna. Ma gaia na mane arelavaghi te mua pukua na hava sughua te kale, ge bosa vanira nina malaghai ge kara hola keha Paul ma kara talua tana vale pipiti. \v 35 Ma gaira tara lavia Paul vaa tana palapala i kokou, ge ra ghatedatoa Paul na lei malaghai, na pukuna na vure tara sutu talighutia. \v 36 Ma gaira udolu tara tumuria tara ghaeghahe, “Kau matea!” \s1 Paul te bosa pungisia heghena \p \v 37 Ma gaira na lei malaghai tara gonidila na lavi horuana mai Paul tana vale pipiti, ge bosa vania na mane arelavaghi, “U liogu ku kokoe pile vanigho ghua.” \p Mana mane arelavaghi te hare me huahuatia, “?O ghilalaa so na leu ni Greek? \v 38 ?Na tinoni ni Egypt, ighoe? ?Mi ghoe to gunalira na vure tana lei bongi te padi, me sogha polo kolura e vati na togha ni tinoni labupolo, mau sogha vaa tana bona mamaha te taho iga na beti mana ghai?” \p \v 39 Ma Paul te bosa tughu, “Inau ke na Jew tara vahu i Tarsus tana bubulo i Cilicia. Inau na tinoni tana komu haba eni. Mu kurutigho ko lubatiu, ge ku kokoe vanira ghua na vure.” \p \v 40 Ma gaia te talana. Ma Paul te tughuru tana palapala ni vale me betora na vure subo nia na limana, mara beto. Vaho ge kokoe vanira tana leu ni Jew. \c 22 \p \v 1 “Ghau tamagu mana lei hoghogu, kau rongoviu mai!” \v 2 Tana bona na vure subo tara rongovia te kokoe tana leu ni Jew, gaira tara beto ma Paul te tona haliu. \v 3 “Inau na Jew tara vahuu i Tarsus tana bubulo i Cilicia, mara holau mai iani Jerusalem mu naunau ta Gamaliel. Inau tu holaa na puku ni talugoni tana vetena itadira na lei kukuada. Inau tu nia liopapara nigua itatana God vaghaghau ighau udolu taeni. \v 4 Inau tu ghighiroura nigua na tinoni tara taonia Jesus, mu lavira na mane mana vaivine mu talura tana vale ni pipiti mu matera na balu. \v 5 Na puku ni sonisukaghi mana ovu ni dete vunaghi pungisira Israel kara tughunitatea nigua na utuni. Inau te saraviu na gegere tutughuni vanira na Jew i Damascus, mi nau tu tona mu lavi olira na vure tara taluutunia Jesus ma kara kabu pipiti i Jerusalem.\x - \xo 22:5 \xt Gehegehedira 8:3; 26:9-11 \x* \s1 Paul te tughunitatea te tughulio \r (Gehegehedira 9:1-19; 26:12-18) \p \v 6 “Tana bona tu mai lilighina Damascus, tana dani kama na marara tana parako te vitiliu. \v 7 Mi nau tu tumu horu tana pari mu rongovia na manga te ghaghua vaniu, ‘Saul, Saul! ?E ghua ge o niu ghighirou?’ \p \v 8 “Mi nau tu bosa, ‘?Ahei ighoe, Lord?’ \p “Me ghaghua vaniu, ‘Inau Jesus ni Nazareth, to niu ghighirou!’ \v 9 Na tinoni tara niu udukolu tara righia na marara, mara mua rongovi vakalea na mangana ahei te kokoe vaniu. \v 10 Mu huatia, ‘?Na hava ku gonia, Lord?’ \p “Ma Lord te ghaghua vaniu, ‘Ko tughuru mo ko tona i Damascus, ko righia siki sakai ke tughunitatea vanigho na hava God te goni dilaa vanigho.’ \v 11 Inau tu mua reirei na pukuna na rarangana na marara, mana ghagua na udu tara tabea na limagu mara huliu vaa Damascus. \p \v 12 “Tana komu keri sakai na tinoni na ahana Ananias, gaia na tinoni taluutuni te taoni vetena mara talumavaa na lei Jew tara ghahara iga. \v 13 Ma gaia te mai tagua, me tughuru dutuviu, me ghaghua, ‘Hoghogu Saul, ko reirei oli.’ Tana pile bona vaghana keri, inau tu reirei oli mu vaevanea. \v 14 Me ghaghua, ‘Didira God na lei kukuada te viligho ighoe ge ko ghilala nina nilabu. Ighoe to righia nina Tinoni Lutu Maemane Tabu, mo rongovia te nia kokoe na mangana heghena. \v 15 Na pukuna ighoe ko tughunitatea vanira na vure soko na hava to righia mo rongovia. \v 16 ?E ghua ge o pitu? Tughuru dato mu ku vulitabugho. Mo ko kokoeliulivuti vania Lord ge ke talukehai na lei palumu.’ \s1 Paul te taraira rana mua Jew \p \v 17 “Inau tu pulohi Jerusalem. Tana bona tu kokoeliulivuti tana Valetabu, mu righia na mabubu. \v 18 Mu righia Lord, te ghaghua vaniu, ‘Ko mina mo ko sania Jerusalem, na pukuna na vure raini tara mua lavipangotigho iga.’ \p \v 19 “Mi nau tu bosa tughu, ‘Lord, inau tu ghanaghana kara tangomana so na pukuna gaira tara ghilalaa utoa inau tu tona tana lei vale kokoeliulivuti ni Jew, mu lotira mu labura arahei tara taluutunigho ighoe. \v 20 Tana bona tara matea Stephen inau iga, mu talugonighi didira na pupulu tana bona ni mateana.’ \x - \xo 22:20 \xt Gehegehedira 7:58 \x* \p \v 21 “Ma Lord te ghaghua vaniu, ‘Inau ku nigho vetena tona vaa itadira rana mua Jew.’” \p \v 22 Mana vure tara varongohia Paul polo ge bosaa na mua Jew, ge ra nia ghaeghahe na manga te sule, “Labua mo ko lavikeha! E mua ulaghana ge ke vola!” \v 23 Ma gaira tara ghaeghahe mara nighi alo didira na pupulu, mara soni datoi na pughu ni pari. \v 24 Na mane arelavaghi te vetenara nina malaghai ge kara lavia Paul vaa tana vale vatungasi, me bosa vanira na ramusiana ge kara ghilala utunia na hava tara nia ghaeghahe na Jew.\fig |alt="Paul (bald) tied for beating by soldiers" src="CN02027B.TIF" size="col" loc="end 24" copy="CN02027B" ref="Gehegehedira 22:24" \fig* \v 25 Tana bona tara pitia vaho ge ra ramusia, Paul te bosa vania na malaghai te tughuru, “?E manana so ge kara ramusia na tinoni ni Rome tara mua detea mua? Taho!” \p \v 26 Tana bona na malaghai nagho te rongovia eni, gaia te tona me huatia na mane arelavaghi, “?Na hava to gonia? Na tinoni keri na mane ni Rome!” \p \v 27 Mana mane arelavaghi te tona ta Paul me huatia, “?Na tinoni ni Rome ighoe?” \p Paul te bosa tughu, “Eo!” \p \v 28 Na mane arelavaghi te bosa, “Inau tu pelua na maana eni nia na rongo te sule.” \p Ma Paul te bosa tughu, “Mi nau tara vahuu nia na maana keri.” \p \v 29 Gaira na malaghai tara huatia Paul ge ra tona keha itatana. Mana mane arelavaghi te mataghu sule ngangata na pukuna te hughua na vetena ni Rome tana bona tara pitia Paul, na pukuna gaia na tinoni ni Rome. \s1 Paul kolura na Ovu ni Dete tara vunaghi pungisia Israel \p \v 30 Mana mane arelavaghi te liona ge ke kene topoa itadira na Jew na hava tara hurua nia Paul. Te roropo ghana rana ovu ni manesukaghi kamanagho mana ovu ni dete tara vunaghi pungisia Israel tara savukolu. Ma gaira na malaghai tara lavia Paul, mara toghi keha itatana na talihalo, mara tughuruvaghinia tana matadira. \c 23 \p \v 1 Paul te righira na ovu ni dete me ghaghua, “Ghau na lei kulagu vure rana Israel, na liogu te marabu na taoniana na halautuna God tana lei bongi, mu lutui na lei totobo me sara tana dani eni.” \v 2 Ma Ananias na puku ni sonisukaghi te bosa vanira tara tughuru dutuvia Paul ge kara tapoa na mangana. Keri vaho siki sakai te tapoa na mangana Paul. \v 3 Ma Paul te bosa vania, “God ke tapogho. Ighoe te vaghagho na voko dika tara dali puraa!\x - \xo 23:3 \xt Matthew 23:27; Ezekiel 13:10-15\x* Ighoe to sopou ge ko deteu nia na lei vetena, ighoe ghua to diui na vetena, to bosa vanira ge kara tapou.” \p \v 4 Ma gaira tara dutuvia Paul tara bosa vania, “Ighoe to koehorua nina puku ni sonisukaghi God!” \p \v 5 Paul te bosa tughu vanira, “Ghau kulagu vure rana Israel, inau tu mua pukua agaia na puku ni sonisukaghi na pukuna na hava te bosa. Na gegere tabu te bosa, ‘Ighoe ko bei koehorua na vunaghidira nimua na vure.’”\x - \xo 23:5 \xt Buka Rughuhoru 22:28\x* \v 6 Tana bona Paul te vaevane kalera erua na ovu na balu Sadducee mana balu ghua na Pharisee, gaia te ghaeghahe me bosa vanira na ovu ni dete, “Ghau kulagu vure rana Israel, inau na Pharisee, na dalena na Pharisee. Inau, tau deteu na pukuna tu pitudilaa na tughuruoli tana mate.” \x - \xo 23:6 \xt Gehegehedira 26:5; Philippi 3:5 \x* \p \v 7 Me bosa sokoa te vaghaa eni, gaira tara hughuhughu ma gaira tara tuva voka \v 8 na pukuna rana Sadducee tara ghaghua e taho na tughuru oli me taho na angel mana tarunga, gaira na Pharisee tara taluutunia so.\x - \xo 23:8 \xt Matthew 22:23; Mark 12:18; Luke 20:27\x* \v 9 Me sule na hughuhughu ighobudira, mana balu manetarai ni vetena nina Moses mana ovu ni Pharisee tara hughuhughu, mara ghaghua, “Ighai tai mua topoa siki totobo ke goni hahia na mane eni! Sogea na tarunga pana angel te bosa vania.” \v 10 Mana hughuhughu te sule ngangata mana mane arelavaghi te mataghu kara bei sagi vokaa gea Paul, ge vetenara na malaghai ge kara lavi olia mai tadira, ge kara lavia vaa tana vale vatungasi. \v 11 Mi tana bongi keri a Lord te tughuru dutuvia Paul me ghaghua, “Ko bei mataghu! Te vaghaa to tughunitateu tua i Jerusalem, te vaghaa ghua eni ko tughunitateu ghua i Rome.” \s1 Ra ghanaghana na mateana Paul \p \v 12 Me ropoghana na balu Jew tara vaukolu mara padalaghi. Gaira tara baubahu ge kara mua vanga ma kara mua inu polo kara vuha matea Paul. \v 13 Gaira te vulea e vati hangavulu na mane tara nia liokolu na ghanaghana eni. \v 14 Ma gaira tara tona tana manesukaghi kamanagho mana mane nagho mara ghaghua, “Ighai tai baubahu ngangata kai mua ghania siki vanga polo kai matea Paul. \v 15 Itaeni tua, ighau mana ovu ni dete kau nia vetena na bosa kau nongia na mane arelavaghi ni malaghai ma kara lavia mai Paul itamiu, kau nia kiko na holana na balu bosa maemane itatana. Ma kai gonidilaa tua ighai na mateana ge ke sara mai iani.” \p \v 16 Hauva sakai na garimane tubuna Paul te rongovia tara talughana mate. Gaia te tona tana vale vatungasi me tutugu vania Paul. \v 17 Ma Paul te holoa na malaghai nagho ge bosa vania, “Lavia na garimane eni vania na haba. Na rongorongo itatana te liona ke tughunia vania.” \p \v 18 Mana malaghai nagho te lavia vaa tana mane arelavaghi, me ghaghua vania, “Na tinoni pipiti a Paul, te holou me nongiu ge ku lavia mai tamua na garimane eni na pukuna te loghoa na hava ke bosaa vanigho.” \p \v 19 Mana mane arelavaghi te tabea na limana, te lavitabalili kehaa heghena me huatia, “?Na hava to liona ge ko tughunia vaniu?” \p \v 20 Gaia te bosa, “Rana Jew mana lei mane haba tara liokolu ge kara nongigho ko hola horua Paul vanira na vure dete i ropo, ge kara huatia nia na balu puku ni ghanaghana itatana. \v 21 Mo ko bei tala vanira gea, na pukuna e vati hangavulu na mane tara polodilaa tua, na pituana, ma gaira tara baubahu kara mua vanga ma kara mua inu polo kara matea. Gaira tara pitudila ge kara nea vania nimua na ghanaghana ge ko nia vetena Paul tana lei mane dete.” \p \v 22 Mana mane arelavaghi ni malaghai te bosa vania na garimane, “Ke bei rongovia gea siki sakai to mai tutugu vaniu.” Me nia vetena keha na garimane. \s1 Paul tara nia vetena va ta Felix \p \v 23 Mana mane arelavaghi te holora mai erua na malaghai nagho te vunaghidira na hangalatu ni malaghai me ghaghua, “Gonidilara erua hangalatu na mane malaghai kara tona Caesarea kolura rua hangalatu na mane tabe tinabe, me vitu hangavulu kara haehaghe tana horse, ge kara gonidila ni tona tana tangi hiua tana nulavi. \v 24 Vahea ghua sakai na horse a Paul ge ke sara tatavahale tana vunaghi haba Felix!” \v 25 Ma gaia te nia hevei na gegere ni bosa te vaghaa eni, \p \v 26 “Inau a Claudius Lysias, \p “Vanigho na vunaghi haba Felix, ta nimua na malei haba. \m Dani uto. \p \v 27 “Rana Jew tara lotia na tinoni eni mara haga matea. Mi nau tu ghilalaa gaia na tinoni ni Rome, mu nia tona itadira kolura nigua na malaghai ge kara vovoghaa gaia. \v 28 Inau tu liona ge ku ghilalaa na hava tara hurua nia, mu lavi horua ta didira na ovu ni dete. \v 29 Mi nau tu mua topoa siki hava te manana ge ke nia mate pe ke ghahaa tana vale pipiti. Na huhuru tara huatira nea nia tara huatia ta didira na vetena heghedira. \v 30 Tana bona tu rongovia tara nia ghuruvarongo na matea Paul, mi nau tu mina nia vetena vanigho gatu ge kara hurua tana matamu.” \p \v 31 Rana malaghai tara taonia na vetena te vetenara nia. Ra lavia Paul te bongi ge ra sara i Antipatris. \v 32 Me roropoghana rana malaghai tara sakutua pulohi mai tana komudira, ma gaira tara haehaghe tana lei horse tara holaa Paul, mara tona haliu so. \v 33 Gaira tara va nia sara i Caesarea, ra vahea na bosa gegere nina mane arelavaghi vania Felix, mara hea Paul itatana. \v 34 Mana vunaghi haba te idumia na bosa gegere ge huatia Paul, “Ivei na komumu.” Te rongovia tua agaia tana bubulo Cilicia, \v 35 ge ghaghua, “Gevaa inau ku varongohia nimua na kaukauli tana bona gaira tara hurugho kara sara mai.” Ma gaia te nia hevei na bosa vanira rana malaghai ge kara talua Paul ilokana na vale pipiti lokana vale vatungasi ni vunaghi haba. \c 24 \s1 Ra detea Paul \p \v 1 Me padi tua e lima na bongi na puku ni sonisukaghi Ananias te tona i Caesarea mana balu mane nagho ni Jew mana mane ni dete na ahana Tertullus. Ra mai tate vania Felix mara hurua Paul. \v 2 Mara holo haghea Paul, ma Tertullus te vuivuni ni huruana Paul, te vaghaa eni, \p “Aghe Felix ighoe na vunaghi uto lee! Ighoe ta nimua na manaha ni righitaoni mo nia hevei na mabo te daro ni bona mai tua, to maemanei na lei totobo te uto tana koukomumami eni. \v 3 Ighai tai holoutogho ivei mi vei tana lei bongi, me lalo ngangata animami na ghanaghana mava vanigho. \v 4 Mi nau tu mua liona na lavi daroana nimua na bona, mu nongigho ge ko rongovia na lei ghanaghana ni huruhuru raini. \v 5 Ighai tai sodoa na tinoni eni te hahi tua na dikana, gaia te vuivuni ni hughuhughu itadira rana Jew tana maramana talighu. Ma gaia te hulira rahei tara taonia Jesus ni Nazareth na prophet sorisori. \v 6-7 Gaia te taboa na metoana nina Valetabu God, mi ghai tai lotia.\f + \fr 24:6-7 \ft Na balu gegere tabu tara talua: \fq Mai haga detea taonia nimami na vetena, mana vunaghidira na togha malaghai a Lysias te mai sagua tana limamami me nia vetena mai vanigho gaira tara hurua.\f* \v 8 Mi ighoe ko huatia na tinoni eni, ge ko topoa na lei totobo tai hurua nia.” \v 9 Rana Jew tara talukolu na huruana mara ghaghua te utuni sughua na lei totobo raini. \s1 Paul te bosa pungisi tana matana Felix \p \v 10 Mana vunaghi haba Felix te vaughilala vania Paul ge ke bosa tughu. Paul te ghaghua, “Inau tu ghilalagho e subo tua na niulu to sopou mo detera na vure ni Israel, mi nau tu nia togotogo ngangata ge ku bosa tughuani na lei totobo tara huru nia. \v 11 Mi ghoe ko kene topoa heghemu, e mua vulea mua ra hangavulu rua na bongi tu tona i Jerusalem mu va holohaba. \v 12 Mu ku mua hughuhughu kolua siki sakai tana Valetabu nina God, puku gunalira na lei tinoni tana vale kokoeliulivuti ni Jew pi lokana ghua na komu sule. \v 13 Ma kara mua tangomana na dete kaleagu na lei totobo tara huruu nia. \v 14 Mi nau tu bosatate vanigho, inau tu holohabaa God didira lei kukuamami taonia na halautu Jesus Christ tara bosaa te mua utuni. Mi nau tu taluutunighi na lei totobo tara gerei ta nina vetena Moses mi tadira na lei prophet. \v 15 Mi nau tu loghoa nigua ghua na ghanaghana ni pitudilaa itatana God, te vaghaa ghua gaira na lei tinoni raini, ma gaia ke va tughuruvaghini olira tara mate, gaira rana uto mana dika. \v 16 Mi nau tu tabotabo haia ge ke marabu na ghanaghanagu tu nei vania God mana tinoni. \p \v 17 “Me padi tua e subo ni niulu tu sania i Jerusalem. Inau tu tona igaa mu laviolighi na heveioli\f + \fr 24:17 \fk Na heveioli \ft te tughua na heveilee, na pukuna ta heolia God na hava God te nia hevei. \f* vanira gaira rana bona maia na lei vatei sukaghi vania God. \v 18 Murina tu va marabuu tua, gaira tara sodou ilokana nina Valetabu God. Me taho iga na vure subo me taho ghua iga na hughuhughu.\x - \xo 24:18 \xt Gehegehedira 21:17-28 \x* \v 19 Mana balu Jew tara butu mai tana bubulo i Asia iga. Te manana sughua ge kara sara mai, ge gaira kara loghoa siki ghanaghana, te manana sughua kara huruu nia. \v 20 Me ke taho ke, agaira heghedira vamua kara bosa tatea siki totobo dika kara righi topoa itagua, ge u tughuru tana matadira na ovu ni dete. \v 21 Te vaghaa a sakai vamua na ghanaghana tu bosaa, ‘Ighau tau deteu itaeni na pukuna tu taluutunia na tughuru oliadira tara mate tua.’” \x - \xo 24:21 \xt Gehegehedira 23:6 \x* \p \v 22 Ma Felix te haga pukua na halautuna Jesus, te betora ge kara todore me ghaghua, “Ke sughi mai ghua Lysias na mane arelavaghi, ge ku detea Paul vanighau.” \v 23 Ma gaia te bosa vania na tinoni te righitaonia Paul, ke bei sakai kakaia, me ke bei hovera gea rana kulana kara mai kaoa. \s1 Paul te tughuru i naghona Felix ma Drusilla \p \v 24 Me padi tua na balu bongi, Felix te pulohi mai Caesarea kolua tauna Drusilla, na vaivine ni Jew. Toro holoa Paul moro varongohia nina tutugu ni taluutuniana Jesus Christ. \v 25 Ma Paul te taraira nia na kabu maemane mana nia bati na hulina maia na Bongi ni dete ke mai kise. Felix te mataghu me ghaghua, “Ighoe ko tona tua itaeni. Ku malagha vaho ge ku ghoi hologho gatu.” \v 26 Ma gaia te ghanaghanadila a Paul ke hea na balu rongo na pukuna eni ge holoa haia mai ge ke kokoe kolura. \p \v 27 I murina te padi tua erua na niulu, Porcius Festus te tughua Felix na vunaghi haba. Felix te liona ge ke togholuvura na Jew, me talua Paul tana vale pipiti. \c 25 \s1 Paul te nongia na vunaghi haba ni Rome ke detea \p \v 1 Me padi tua e tolu na bongi Festus te sara mai tana bubulo ni komu, ge sakeraghi sania Caesarea me dato i Jerusalem. \v 2 Ma rana manesukaghi kamanagho mana mane nagho ni Jew tara hurua Paul. \v 3 Ra nongia Festus ge kara lavidatoa Paul va i Jerusalem, na pukuna tara liona na labumateana Paul tana halautu. \v 4 Ma Festus te bosa tughu vanira me ghaghua, “Paul tana vale pipiti i Caesarea, mi nau ku ghoi oli iga. \v 5 Ighau na mane nagho kau niu udukolu va i Caesarea ge kau hughuhughu kolua Paul ke vaghaa ke goni dikalaa siki totobo hahi.” \p \v 6 Festus te kabu itadira e alu pe hangavulu na bongi ge tona i Caesarea. Mi ropoghana gaia te sopou tana malei dete, ge holo haghea mai a Paul. \v 7 Bona te sara Paul, rana Jew tara sughi horu mai Jerusalem kolua Festus tara tughuru talighutia. Mara huru ngangataa nia na lei totobo te subo me vahola, mara mua tangomana na hurukaleana. \v 8 Ma Paul te nighi hughu heghena me ghaghua, “Inau tu mua goni dikalaa siki totobo tana vetena ni Jew pi tana Valetabu nina God pi tatana na vunaghi haba ni Rome.” \p \v 9 Ma Festus te liona ge kara liouto vania na Jew, ge nongia Paul, “?O tala sughua na tona koluamami i Jerusalem ge ku detegho igaa nia na lei totobo tara hurugho nia?” \p \v 10 Paul te bosa, “Taho, mi taeni inau tu tughuru tua tana malei dete ni vunaghi haba ni Rome. Me ulaghana ge ko deteu tua. To ghilala tua tu mua dikalara na Jew. \v 11 Ge ku gonia siki totobo te manana kau mateu nia, ku mua hove pungisia na taghalaghiniana na volagu. Ge ku tatavahale tana hava tara huru nia, e taho tua siki sakai itamiu ke lubatiu vanira na lei mane raini. Taonia na vetena ni Rome, inau tu nongia na vunaghi haba ni Rome ge ke deteu.” \p \v 12 Ma Festus te padapada vanira nina ovu ni dete, ge bosa tughu me ghaghua, “Ighoe heghemu to vilia na vunaghi haba ni Rome ge ke detegho, ighoe heghemu ko va righia.” \s1 Paul te tughuru i naghona Agrippa ma Bernice \p \v 13 Balu bona i murina, na vunaghi haba Agrippa ma Bernice na vaivinena toro mai i Caesarea ge ro lavipangotia Festus. \v 14 Erua pe tolu na bongi toro ghahara tua iga, Festus te talutatea na hava te kalea Paul vania na vunaghi haba Agrippa. Me bosa vania, “A sakai na tinoni pipiti eni te samasania a Felix. \v 15 Tana bona tu tona i Jerusalem rana manesukaghi kamanagho mana mane nagho ni Jew tara hurua mara nongiu na dete kaleana. \v 16 Mi nau tu bosa tughu vanira mu ghaghua, ‘E mua taonia a nimami na vetena ighai na tinoni ni Rome ge kai hea taboa na totoro ahei. Agaia ke tughuru kolura mughua tana dete arahei tara hurua me ke bosa pungisia heghena na hava tara hurua nia ge ke maemane vaniu na deteana.’ \v 17 Mi ropoghana tana bona tara sara mai iani, tu mua ghoi kise ghua na deteana tana bona tu sopou tana malei dete mu nongia ge kara hola haghea mai. \v 18 Ghana rana levunimate tara tughuru dato, hauva mara mua talutatea siki totobo dika te gonia tu ghanaghana inau kara nei. \v 19 Na hava tara nea ke tara hughuhughu kolua vamua ta didira na taluutuni maia na tinoni te mate tua na ahana Jesus, ma Paul te taluutunia te vola so. \v 20 Na pukuna tu mua ghilala na kene topoana na utunini ge na lei ghanaghana raeni, mi nau tu huatia ke ba liona na tona i Jerusalem, ge ku detea igaa nia na lei totobo tara hurua nia. \v 21 Ma Paul te liona na vunaghi haba ni Rome ge ke detea nina vahola. Keri mu nia hevei na bosa ge ke ghaha so tana vale pipiti polo ku nia vetena tona tana vunaghi haba ni Rome.” \p \v 22 Ma Agrippa te bosa vania Festus, “Inau tu liona na rongoviana heghegu na mane eni.” \p Festus te bosa vania, “I ropo vaho ge ko rongovia.” \p \v 23 Me ropoghana Agrippa ma Bernice toro mai tana vale vaukolu kolura na lei mane naghodira na malaghai mana lei mane ni huhuli tana komu sule. Mana vure tara talumavara nia lavipangoti. Festus te nia hevei na bosa mara lavihaghea mai Paul. \v 24 Festus te bosa, “Ighoe Agrippa na vunaghi haba, mi ghau soko tau vaukolu iani, tau vaevanea na tinoni eni na vure ni Jew soko iani mi Jerusalem tara nia ghuruvarongo mara nia ghaeghahe te mua manana ge ke vola. \v 25 Mi nau tu mua righia siki totobo ke nea te manana na mate, ma gaia heghena te nongia na vunaghi haba ni Rome ke detea, mi nau tu ghanaghana so ge ku nia vetena vaa iga. \v 26 Me taho siki totobo mava ku gerea vania vaa na vunaghi haba ni Rome. Mana pukuna eni ge inau tu lavia mai tana matamu, ighoe vunaghi haba Agrippa, ge ko kene topoa siki totobo ge ku gerea tana vahola. \v 27 Mi nau tu ghanaghana, e mua uto na nia vetena vania na vunaghi haba ni Rome na tinoni pipiti ge ke vaghaa ka mua ghilala kalea na hava na huhuru tara nea vania.” \c 26 \s1 Paul te bosa pungisia heghena tana matana Agrippa \p \v 1 Ma Agrippa te bosa vania Paul, “Inau tu lubatigho ge ko bosa tughugho heghemu.”\fig |alt="Paul (bald/cap) speaking to Agrippa and group" src="CN02036B.TIF" size="span" loc="mid 1 before Paul or in the next couple of verses" copy="CN02036B" ref="Gehegehedira 26:1" \fig* \p Paul te va betora nia na limana me bosa pungisia heghena te vaghaa eni, \v 2 “Agrippa na vunaghi haba, inau tu nia togotogo tana dani taeni ge ku nighi hughu tana matamu na lei totobo rana Jew tara huruu nia, \v 3 na pukuna ighoe to manahani na lei talu puku ni nilabumami ighai na Jew, ma nimami na vata ni hughuhughu. Mi nau tu nongigho ko lio uto na rongoviagu. \p \v 4 “Rana Jew tara ghilalaa mai tua ivei tu nea na kabu tu garimane. Gaira tara ghilalaa mai tua tu lubatia na volagu ta nina vetena Moses te vuivuni tana komugu maia ghua i Jerusalem. \v 5 Gaira tara ghilalaa tua, ge kara liona na tutuguagu ke, tana vuivuni inau tu kabu Pharisee, te vaghaa gaira tara pangoti kakaighi tana lei vata ni levu ta didira na taluutuni rana Jew.\x - \xo 26:5 \xt Gehegehedira 23:6; Philippi 3:5 \x* \v 6 Mi taeni inau tu tughuru iani ge kara deteu na pukuna tu taluutunia nina baubahu God te nea vanira tua rana kukuamami idania - \v 7 na puku ni totobo itadira e hangavulu rua na kema tara ghanaghana dila na laviana, tara holohabaa God na bongi mana dani. Na pukuna na ghanaghanadila eni, ma gaira na Jew tara huruu nia na ghanaghana eni. \v 8 ?Ivei tea ge na balu itamiu te vahola ge kara taluutunia gaia God ke tughuru vaghini olira na tinoni mate? \p \v 9 “Tana lei bongi te padi, inau tu taluutunia mu ghanaghana nigua ge ku kabu hughuhughura gaira tara saritaonia Jesus ni Nazareth. \v 10 Inau tu vuivuni ni gunaliadira gaira i Jerusalem. Rana manesukaghi kamanagho tara heu na maana, mi nau tu pitira gaira tana vale pipiti na lei tinoni tara taonia Jesus. Mi nau tu nia hevei na bosa kara labumatera. \v 11 Me subo ni bona tu torora tana vale kokoeliulivuti ni Jew, tu haga nera ge kara koehorua didira na taluutuniana Jesus. Mana lio ni rutu te ghanaa itagua mu nira ghighirou mu vahaghitailira tana balu komu tana lokani lei kema keha ge ku torora iga.\x - \xo 26:11 \xt Gehegehedira 8:3; 22:4-5 \x* \s1 Paul te bosatatea te vuivuni ni tughulio \r (Gehegehedira 9:1-19; 22:6-16) \p \v 12 “Mana pukuna eni inau tu tona i Damascus nia na maana tara heu na lei manesukaghi kamanagho. \v 13 Tana halautu te hinaghota, tu vaevanea na marara te marara vulea na aho, te hina mai kokou. Te hinavi talighutiu ma gaira soko na ghagua na udu. \v 14 Mi ghai soko tai tumu tana pari, mi nau tu rongovia na kokoe tana leu ni Jew, ‘Saul, Saul! ?E ghua ge o niu ghighirou? Ighoe to vahaghitailigho nia na gehegehe keri. Ighoe te vaghagho na buluka te butuli olia nina ghai ni huhuli na tinoni te loghogho.’ \p \v 15 “Mi nau tu ghaghua, ‘?Ahei ighoe Lord?’ \p “Ma Lord te ghaghua, ‘Inau a Jesus to niu ghighirou. \v 16 Ko tapatughuru. Inau tu tate vanigho mu viligho ko nigua tinoni ni lutu. Mi ghoe ko tughunitateu vanira na balu na hava to vaevanea itagua itaeni mana hava ku tatea vanigho i kise. \v 17 Mu ku vavolagho itadira na vure ni Jew maia ghua rana mua Jew. Inau ku nigho vetena gatu itadira rana mua Jew, \v 18 mi ghoe ko davorai na matadira, mo ko lavi olira mai tana pungi va tana marara mi ta nina maana Satan va ta God, ma ge kara taluutuniu ke, mu ku talukehai na lei paludira, ma kara lavia na maladira kolura nina tinoni vivili God.’ \p \v 19 “Na pukuna eni vunaghi haba Agrippa, inau tu lavipangotia na mabubu te butu mai kokou. \v 20 Mi nau tu vuivuni mai Damascus maia Jerusalem mu holaa vaa i Judea talighu maia ghua rana mua Jew mu taraira ge kara tughulio tana lei paludira ma kara liliu vania God. Ma kara talu tate utunia ta didira lei gehegehe uto. \x - \xo 26:20 \xt Gehegehedira 9:20, 28-29 \x* \v 21 Na pukuna inau tu ladavaghi vanira tara mua Jew, rana Jew tara tabotabo na labuagu tana bona tara vaevaneu i lokana nina Valetabu God. \v 22 Ritini tana bongi eni God te hangau so, mi taeni nau tu tughuru iani, mu tughunitate vanira rana sule mana rana pile ghua. Na hava tu bosai na lei puku ni totobo a Moses mana lei prophet tara bosai ge kara kale - \v 23 gaia na Christ ke vahaghitaili ma gaia ke diki vola oli tana mate, ge ke tatea na marara ni vola vanira na Jew ma rana mua Jew.” \x - \xo 26:23 \xt Isaiah 42:6; 49:6; 1 Corinthians 15:20 \x* \p \v 24 Mete vaghaa Paul te bosa tughu heghena tana levu eni, Festus te ngaraa me ghaghua, “Paul, ighoe to vuha bule tua! Nimua na kene manaha te huli bulegho tua!” \p \v 25 Ma Paul te bosa tughu, “Ighoe na vunaghi haba Festus, inau tu mua bule. Inau tu nia kokoe na utuni. \v 26 Vunaghi haba Agrippa, inau tu kokoe maemane vanigho, na pukuna ighoe to ghilala sokoi na lei totobo raeni. Mu tu pukua to rongovighi tua na lei totobo raeni tara mua tangomana na polo tana matamu. \v 27 ?O taluutunira so na lei prophet, ighoe na vunaghi haba Agrippa? Eo, inau tu ghilalaa to taluutunira!” \p \v 28 Agrippa te bosa vania Paul, “?I lokana na pile bona kukulu eni ke, ighoe ko neu ge ku taonia Jesus Christ?” \p \v 29 Paul te bosa tughu, “Ke daro bona pe ke kukulu ko taonia Jesus, nigua na kokoeliulivuti tatana God vanigho ighoe mi ghau udolu tau varongohiu itaeni, kau taluutunia Jesus te vaghau inau, hauva tu mua liona ko kabu pipiti te vaghau inau.” \p \v 30 Ma Agrippa, ma Festus na vunaghi haba, Bernice, mana doladira tara tughuru dato. \v 31 Gaira tara tona keha mara bosabosa mara ghaghua, “Na mane eni te mua gonia siki totobo te manana na mate pe ke ghahaa tana vale pipiti.” \v 32 Ma Agrippa te bosa vania Festus, “Te manana sughua ge ko lubati tatavahalea Paul, ma ge te mua nongia heghena na va tana vunaghi haba ni Rome ge ke detea.” \c 27 \s1 Paul te votu va i Rome \p \v 1 Tana bona rana haba tara ghanaghana ge kai\f + \fr 27:1 \ft Luke te udukolu na lei vure iani so.\f* votu va tana bubulo i Italy, ra lubatia Paul mana balu tinoni pipiti vania vaa Julius, na malaghai nagho nina ovu ni malaghai tara holora nia ‘Nina ovu ni malaghai na vunaghi haba ni Rome heghena’.\fig Nina tona Paul tana Vale Pipiti i Rome|alt="Paul's jouney to Rome" src="Gela Paul Rome.jpg" size="span" loc="start of chapter or first few verses" copy="HG-K-Paul-Rome BW" ref="Gehegehedira 27:1" \fig* \v 2 Ighai tai haghe tana vaka i Adramyttium, te gonidila na tona va tana bubulo i Asia, mai votu. Aristarchus na tinoni te butu mai i Thessalonica tana bubulo Macedonia, te tona kolughai.\f + \fr 27:2 \fk Aristarchus \ft Gehegehedira 19:29, 20:4; Colosse 4:10; Philemon 1:24 \f* \v 3 Te dani ghana tai sara i Sidon, Julius te righi dolovia Paul, me lubatia so ge ke kaora kulana vure ge kara vahea na hava ke liona. \v 4 Ighai tai sania Sidon, mai huaria na ghuri, mi ghai tai selo tona mai va polo i levuna na koukomu lau i Cyprus te beata, mi ghai tai liu pala maulina na vaka. \v 5 Ighai tai sogha halavu va tana lei bubulo Cilicia mi Pamphylia mai sara tua tana komu Myra tana bubulo i Lycia. \v 6 Ma Julius, na malaghai nagho, te sodoa na vaka te va mai Alexandria te tona va tana bubulo i Italy, me talu hagheghai ga. \p \v 7 Mai kise mua mai selo tona te subo ni bongi mana lei vahola sule ngangata tai sodoa na pukuna na ghuri mai vuha sara lilighina na komu sule Cnidus, mana ghuri te mua talu malamami tua ge kai liu va iga, mai selo horu i levuna te polopoloa iga tana koukomu lau i Crete, tai liu padia na ihu sapa i Salmone. \v 8 Mi ghai tai lilihi dutuvia na parilonga mai sodoa tua na vahola tai mai tana bona tara holoa nia “Na Logu ni Ahevata” e mua hauvia na komu sule i Lasea. \p \v 9 Me subo ni bongi tai sobo, me vahola ngangata tua ge kai tona, na pukuna te padi tua na Bongi ni Talukau\f + \fr 27:9 \ft Te padi tua na Bongi ni Talukau te vuivuni na bona ni ara tana na tahi tara holoa nia Mediterranean. Rana Jew tara pangotia na bongi eni tana sosokona na vula September.\f*. Ma Paul te bosa vanira, \v 10 “Lei mane, inau tu ghanaghana dida na tonatona te kakalegha ngangata, na pukuna na sivilaghi sule tana luluda, maia ghua na vaka mana volada ke sivi gea.” \v 11 Ma Julius, na malaghai nagho, te taoni ngangata na hava toro bosaa na tinoni te lavi vaka mana tinoni te logho vaka, me mua taonia na hava te bosaa Paul. \v 12 Na logu te mua uto iga na ghahamami tana bona te ara, me subo na vure tara liona ge kara selo tona mana va sara i Phoenix, ge kara ghahara igaa tana bona ni ara. Phoenix na logu tana koukomu lau i Crete te polo vania na ara. \p \v 13 Mana pile sivosivo te va mai, mana vure tara ghanaghana ge kara tona taonia didira na talugoni, ge ra laghidatoa na piniti mara lilihi i launa i Crete. \v 14 Me hau vaso, na ghuri sule - tara holoa nia na butughoro - te vaa tao mai tana koukomu. \v 15 Me labua na vaka, me mua tangomana na maemane na taoniana na halautu mi ghai tai sani lea na tabotabo mai lubatia na vaka me hola tona na ghuri. \v 16 Me vokoghai pile tana bona tai taonia mai lilihi tana koukomu lau pile i Cauda. Tai topoa iga na vahola mai tangomana na gora datoana na botuna na vaka. \v 17 Gaira tara holai na ropu mara talitaoa nia na vaka. Gaira tara mataghu ke bei sara gea tana lei sebe ni Syrtis lilighina na koukomu Libya, mara taluhorua na piniti mara lubatia na vaka ge ke holaa na ghuri. \v 18 Na maraghata sule te tona haliu, me ropoghana, ra soni horui na balu luludana na vaka tana tahi. \v 19 Mete ghoi ropoghana so ra soni horui na balu hegohegona na vaka tana tahi. \v 20 Me subo ni bongi tai mua tangomana na righiana na aho mana veitughu, mana ghuri te tona haliu so te sule ngangata mi ghai tai pitudila ge kai mua vola tua. \p \v 21 Mi ghai soko tana vaka te daro ni bona tua tai mua ghania siki vanga. Paul te tughuru dato naghodira me ghaghua, “Ighau kau diki rongovi taoniu ke, ma ka mua sania mai mua tana koukomu lau i Crete, ka mua sodoa na sosodo mana sivilaghi eni. \v 22 Mi taeni inau tu bosa vanighau gatu kau bei ghanaghana ruarua gea, na pukuna ke mua sivi siki sakai tamiu. Na vaka vamua ke sivi. \v 23 Na pukuna i bongi nulavi, nina na angel God tu holohabaa te mai tagua \v 24 me ghaghua, ‘Paul, ko bei mataghu! Ighoe ko tatavahale tua mo ko tughuru i naghona na vunaghi haba ni Rome. Na pukuna ighoe, God ke vavolara na voladira gaira udolu tara ghahara ilokana na vaka.’ \v 25 Keri ke kau bei ghanaghana ruarua gea, ghau na lei mane! Inau tu taluutunia God ke kale mughua te vaghaa na hava te bosa vaniu. \v 26 Igevaa ka tuturi so tana siki koukomu.” \p \v 27 Me padi tua e hangavulu vati na bongi, te ghuri kolilighai so i lokana na tahi tara holoa nia Mediterranean. Te manana na bongi hau gaira lei mane lutu tana vaka tara haga ghanaghana te dutu tua i parilonga. \v 28 Gaira tara sonihorua na ghalo mara tabotabo mara kagea nia na lalo mara sodoa iga erua hangavulu na ghoto. Hauvaa mara ghoi soni horua soo me kaekage e hangavulu lima na ghoto. \v 29 Ma gaira tara mataghu ngangata ke tuturi gea na vaka ge ra lubati horui e vati na piniti murina na vaka, mara kokoeliulivutia me ke mina mai na dani. \v 30 Rana lei mane lutu tana vaka tara mataghu, ra liona ge kara sogha sania na vaka. Mara nia pego mara ghaghua, “Ighai kai lubati horui na balu piniti naghona na vaka,” mara lubati horua na botu tana tahi. \v 31 Ma Paul te bosa vanira na ovu ni malaghai mana malaghai nagho, “Ge ta kara mua ghahara tana vaka na lei mane lutu ke, gevaa ka mate.” \v 32 Rana malaghai tara toka pusia na ropu tara pitia nia na botu mara sania me ghari tona. \p \v 33 Tana labota tana puipungi, Paul te bosa vanira ge kara ghania pile vanga, “Ighau tau pitua na beata e hangavulu vati na bongi tua itaeni mau mua ghania siki vanga. \v 34 Inau tu kurutighau, itaeni, kau ghania so na pile vanga te manana kau nia vola. Ke mua tagha siki sakai tamiu.” \v 35 I murina te bosaa eni, Paul te holai balu berete me holoutoa nia God me ngitighi me vunia na vanga. \v 36 Ma gaira tara ghoi laga oli, ma gaira udolu tara vanga. \v 37 Na subodira gaira i lokana na vaka ke, erua hangalatu vitu hangavulu ono. \v 38 I murina tara vanga soko mara mahu tua, gaira tara soni horui tana tahi na lei bosi ni wheat, ge ke mamala na vaka. \s1 Na vaka te sara tana sebe \p \v 39 Bona te taporasa tate na dani, gaira na lei mane lutu tara mua righi kalea na koukomu, mara righia vamua na logu te ghahaa iga na saghalea mara ghanaghana ge kara va saravaghi datoa iga na vaka. \v 40 Mara kosoi lei piniti mara sanighi tana tahi, mi tana bona vaghana ghua tara toghighi na ropu tara ngasilighi nia erua na vohe ge ra taghaoa nia na vaka. Keri vaho ge ra taria na selo naghona na vaka ge ke tona maemane vaa i parilonga. \v 41 Hauva mana vaka te saravia na bona te tipo kolu iga na tavetave me soni datoa na vaka tana sebe. Mana naghona na vaka te sopou tana sebe me vahola tua ge ke ghadaru, mana murina te taboha te tapoa na unuunu. \p \v 42 Rana malaghai tara liokolu ge kara matera na lei vure pipiti, kara bei olo longa gea ma kara samapolo. \v 43 Hauvaa mana malaghai nagho te liona ge ke volaa Paul, me vaa betora. Me bosa sule vanira na lei mane tara tangomana na olo kara diki sosogha horu ma kara olo longa i parilonga. \v 44 Me bosa vanira rahei tara ghanaolira ge kara holai na balu kilova pana balu midina na vaka ge kara nighi lelebo longa. Te vaghaa eni ghai vola udolu, mai sara i parilonga. \c 28 \s1 Paul te ghaha i Malta \p \v 1 Bona tai tuturi i parilonga, vaho ge ai ghilalaa na koukomu eni i Malta. \v 2 Mana vure iga tara righi dolovighai, me vuni tua na uha mana bihi, mara kerua na lake mara lavipangoti ghai. \v 3 Paul te ghoro kolui na lei bubulo ni ghai, me sonihaghei tana lake, mana paparana na lake te nia horu mai na poli me ghalatia na limana.\fig |alt="Paul (bald) shaking snake into fire" src="CN02052B.TIF" size="col" loc="end 3" copy="CN02052B" ref="Gehegehedira 28:3" \fig* \v 4 Mana vure puku komu tara righia na poli te sasarau tana limana Paul mara sopa vei bosabosai, “Na mane eni na labupolo! Sakai vamua te vola tua tana tahi, hauvaa mana lei god tara mua lubatia ke vola.” \v 5 Ma Paul te pirikaghini keha na poli tana lake, me mua kalea vaghua siki vahaghitaili. \v 6 Ma gaira tara pitua na hulina ke vouvousula pe ke tumu horu tana pari me ke mate. Hauvaa mi murina tara pitua te daro ni bona mara mua vaevanea siki vahaghitaili ke kale itatana Paul, gaira tara tughua na liodira mara bosa, “Gaia eni sakai na god!” \p \v 7 E mua hauvia na bona keri ke, te loghoi ga na vale mana lei leghai a Publius, na vunaghi ni koukomu. Gaia te holopangotighai me kutighai i lokani e tolu na bongi. \v 8 Ma tamana a Publius te koli ni vahaghi na surughabu te kalea. Ma Paul te tona tana vokina me kokoeliulivutia ge talua na limana i vuvungana, me ghaotaa. \v 9 Tana bona tara rongovia na hava te kale eni, na lei vure udolu tara vahaghi tana koukomu tara mai mara mai kisu vola. \s1 Ai sania Malta mai tona Rome \p \v 10 E tolu na vula mi ghai tai ghaha tana koukomu lau i Malta. Na vure tara dolovighai. Tana bona tai tughuru ni haehaghe, gaira tara ludangia vanighai na hava vania na votu. \v 11 Me padi tua e tolu na vula ighai tai sania na koukomu lau i Malta tana vaka te va mai Alexandria na ahana “Na god baso”, te sobo tana koukomu tana bona ni ara. \v 12 Ighai tai sogha halavu tana komu sule Syracuse mai ghahaghai ga e tolu na bongi. \v 13 Tana bona tai haehaghe sapa iga mai selo sogha halavu tana komu sule i Rhegium. Me ropoghana na ghuri te vuni tughuru mai i murimami, mi murina eruani na dani tai toghoni tana komu Puteoli. \v 14 Mi tana komu keri tai sodora balu taluutuni mara nongighai ge kai ghaha kolura a sakai na week. Mi murina keri mai sakutua mai sara i Rome. \v 15 Rana taluutuni tara ghahara i Rome tara rongovia na saraamami mara mai sodoghai tana bona ni sabiri tana Appius, mi tana “Tolu na vale ni sinogho.”\f + \fr 28:15 \fk Tana bona ni sabiri tana Appius \ft te ghaha e vati hangavulu tolu na mile ni Rome. \fk Tolu na Vale ni Sinogho \ft te ghaha e tolu hangavulu tolu na mile ni Rome.\f* Tana bona Paul te righira tara mai sodoghai, me nia togo na liona me holoutoa God. \s1 Paul te ghaha i Rome \p \v 16 Tana bona tai sara i Rome, Paul tara talana ge ke ghahaa tana vale heghena hauvaa mara nia hevei na bosa vania sakai na malaghai ke matareireia. \p \v 17 Me tolu na bongi tua te padi, Paul te holokolura na lei mane sule dira na Jew mara vaukolu. Tana bona tara savukolu mai tua, ge bosa vanira, “Ghau na lei hoghogu, inau tu mua goni hahia siki totobo vanira kulada na vure puku hughua didira na vetena na lei kukuada tara pangotighi mai tua. Hauvaa balu Jew tara neu mu kabu pipiti i Jerusalem, mara lubatiu va tana limadira na Rome. \v 18 I murina tara huati sokou na vure ni Rome, tara liona na lubatiagu na pukuna tara mua sodoa siki totobo ku goni hahia te manana kara mateu nia. \v 19 Hauva rana lei mane sule ni Jew tara mua liona eni, mara nia hughuhughu ngangata, keri ge u liona na vunaghi haba ni Rome ke detea vaniu nigua na levu, sakai vamua ku mua luaa siki bosa te dika ku nei vanira kulagu na vure. \x - \xo 28:19 \xt Gehegehedira 25:11 \x* \v 20 Na pukuna keri u nongighau kau mai righiu ge ku kokoe kolughau. Na puku ni ghanaghana ge ra pitiu nia na talihalo te vaghaa eni, na pukuna inau tu taluutunia agaia Israel ta ghanaghanadilaa - na Christ te mai tua.” \p \v 21 Gaira tara bosa vania, “Ighai tai mua righia siki gegere ke butu mai Judea tana vuvungamu ighoe, me taho ghua siki kulamami ke holaa mai siki rongorongo pa siki totobo te mua uto kara bosagho nia. \v 22 Mai liona kai rongovia lei nimua ghanaghana na pukuna ighai tai ghilala ivei tua na vure tara nia kokoe keha na levu eni to palangia.” \v 23 Keri ge ra padalaghinia sakai na bongi kara ghoi mai righia iga Paul. \p Mana dani vaghana keri ke e subo ngangata na vure tara mai mara sara tana vale te ghahaa iga Paul. Vuivuni tana puipungi me sara tana bongi te toghia iga na kinakabuna God. Me talutatea na lei kokoe i vuvungana Jesus te ghahai tana lei vetena nina Moses mana lei gegere didira na lei prophet. \v 24 Mana balu Jew iga tara taluutunia na hava Paul te bosa, hauvaa mana balu tara mua taluutunia. \v 25 Mara vuivuni ni saniana, mara hughuhughu heghedira. I naghona ge ra tona, Paul te bosa me ghaghua, “Na Tarunga Tabu te nia bosa na utuni tana mangana Isaiah na prophet ge kokoe itadira na lei kukuada! \v 26 Me ghaghua, \q1 ‘Ko tona mo ko kokoe itadira na vure ini: \q1 ‘Na vure raini tara rongo vamua, \q2 ma kara mua rongo vakodo. \q1 Ma gaira kara reirei vamua, \q2 ma kara mua reirei vakale. \q1 \v 27 Na pukuna te ngasi na tobadira, \q2 mara pitoi na kulidira \q2 mara maturuhighi na matadira, \q1 Vaho ge kara bei nighi reirei vakale gea na matadira, \q2 ma kara nighi rongo vakodo gea na kulidira, \q2 ma kara lavipangotiu nia gea na tobadira, \q1 ge kara liliu pulohi vaniu mai, mi nau ku vavolara.’” \x - \xo 28:27 \xt Isaiah 6:9-10 (LXX) \x* \p \v 28 Ma Paul te nia kokoe na kokoe sosoko, me ghaghua, “Ighau kau ghilala utoa, God te vahera rana mua Jew nina na rongorongo ke vavolara na lei tinoni. Gaira kara rongovia mara ghilala!” \v 29 Murina te bosa sokoi a Paul na lei bosa raini, gaira na Jew tara sania, ma gaira tara ghoi hughuhughu heghedira soo.\f + \fr 28:29 \ft Na balu gegere tabu te mua loghoa erua hangavulu hiua na tete.\f* \p \v 30 I lokana erua na niulu, Paul te ghahaa tana vale te pelua heghena me holopangotira arahei tara mai righia. \v 31 Gaia te nia tughuru kakai me ladavaghinia vanira na kinakabuna God me nia tarai a Lord Jesus Christ me taho ahei ke betoa.