\id REV - Nooni \h Mwɛɛm mvù Jisos to duŋcɛɛ \toc1 Mwɛɛm mvù Jisos to duŋcɛɛ \toc2 Mwm \toc3 Mwm \mt1 Ŋwa' Mwɛɛm mvù Jisos to duŋcɛɛ ɛ̂ Jon \imt1 Fiɛɛ fì nu ɛ̂ Ŋwa' wvun e \ip Ŋwa' wvun nu ɛkumɛ mwɛɛm mvù Jisos Klistu to duŋcɛɛ ɛ̂ Jon wvù waa we ntum. Jon to saŋ ŋwa' wvun kefew kè bó to bvusɛɛ wvú gɛn gɛɛ ɛ̂ kendvuy kè Batmos e. Wvú to saŋ fô bintaashɛ bi bonyii bo mbee le ɛ bí to nu bisooshwiy. Wvú to dioo saaŋke, kɛw bô mwɛɛm mvù Jisos kebɛɛ to duŋcɛɛ ɛ̂ wvú lɛ wvú esaŋ eciinse ɛ̂ bintaashɛ bi bisooshwiy bidvu. Fiɛɛ fì bii fó nu ŋgoo mwɛɛm nteen mvù wvú to yɛne ɛ̂ fiɛɛ diɛwɛ ɛfilɛ le ɛkumɛ no Nyo' nu ke eboyse bonyii bò ɛ̀ nu bew, lese bò befe ŋgɛw e. \is1 Bikuu bi mwɛɛm e ɛ̂ Ŋwa' wvun e \io1 1:1-8 Keŋkɛwcɛ \io1 1:9–3:22 Ɛfilɛ ke fwe noo boŋwa' bò gɛne fô bintaashɛ bi bonyii bo mbee le bi bisooshwiy e \io1 4:1–8:1 Ŋwa' wvù bó to lacɛɛ mondvuum mosooshwiy bô kelay \io1 8:2–11:19 Disoŋ di disooshwiy \io1 12:1–13:18 Keŋguum ke nyam yì fieesene nyam joo bô nyám yì bɛmte yifiɛɛ \io1 14:1–15:8 Bifilɛ bimew jɛɛy jɛɛy \io1 16:1-21 Bintee bisooshwiy bi shém Nyo' yì ffuuke le \io1 17:1–20:10 Ɛ bó lɛse Babilon bô nyam yì bɛmte noo bonyii bo ntum Nyo' le bo mbiay e bô dɛwle \io1 20:11-15 Nsaw wvu fokemɛse \io1 21:1–22:5 Woŋ wvu we wvu fwɛ bô nshɛ yi fiɛ noo Jɛlusalɛm wvu fwɛ \io1 22:6-21 Kemɛse \c 1 \s1 Keŋkɛwcɛ \p \v 1 \x - \xo 1:1 \xt 4:1; 22:6\x*Ŋwa' wvun nu ɛkumɛ mwɛɛm mvù Nyo' to nyaɛ ɛ̂ Jisos Klistu lɛ wvú eduŋcɛ ɛ̂ bonyii bew, lɛ ɛ̀ nu mvù nu ke ekooyi nfew caan. Ɛ Jisos Klistu mum tum nceendaa we fô wee we lemme wvù Jon e keege lɛ bó ekiɛɛ mwɛɛm mvudvu. \v 2 \x - \xo 1:2 \xt 6:9\x*Ɛ wvú mum saŋ naa fiɛɛ ficii fì wvú to yɛnɛɛ, fì ɛ̀ nu diɛw Nyo' yin bô mwɛɛm mvù Jisos Klistu to jemyɛɛ ɛ̂ wvú le. \v 3 \x - \xo 1:3 \xt 14:13\x*Njoŋ wvu baay nu ke enu wvù wee wvù nu ke etaaŋke ntum Nyo' wvun. Ɛ njoŋ wvu baay nu ke enu tɛn wvù bonyii bò nu ke eyuuke fiɛɛ fì bó saŋ ɛ̂ ŋwa' wvudvu wvun e gɛɛle, njefo kefew ke mwɛɛm mvudvu le nu wase nceencee. \s1 Ɛ Jon nya ŋgayma ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le bi bisooshwiy \p \v 4 \x - \xo 1:4 \xt 4:5\x*Ɛ̀ nu me wvù Jon, ɛ me nsaaŋke ŋwa' wvun fô bintaashɛ bi bonyii bo mbee le bi bisooshwiy bì nu ɛ̂ biba bi woŋ e bi Ɛsia le. Mbuwma bô nyɛkeey enù fô ben e wvù nɛn'yi fô Nyo' le wvù ɛ̀ nu wvuwɛ wvù nu, ɛ wvú to nu wase, ɛ wvú nu ke eto. Mbuwma bô nyɛkeey wvun enù fô ben e wvù nɛn'yi tɛn fô biyoy bi bisooshwiy bì nu fwe dvu kawla we le, \v 5 \x - \xo 1:5 \xt 2:26; 7:14; 19:15; Kolo 1:18; Ibu 9:14; 1Jon 1:7\x*noo fô Jisos Klistu wvù ɛ̀ nu kɛ wvú wvù ké no duŋci fiɛɛ fi kecɛɛy ɛkumɛ Nyo' ɛ̂ bonyii le. Ɛ̀ to nu wvú wee wvu fwe keekase buy yî kpwe le. Ɛ ɛ̀ nu wvú wvù saake bonfon bocii bo yî nshɛ le fɛn. Mbense enù fô wvú le. Ɛ̀ nu wvú wvù kooŋke beene, ɛ wvú to bvuse beene can kebefɛ kesɛɛbeene le bô ɛlɛmɛ kew. \v 6 \x - \xo 1:6 \xt 5:10; 20:4, 6; 22:5; Ksm 19:6; 1Bi 2:9\x*Wvú nu ɛ ge beene ɛ no nu bonyii bo bvunfon e, ɛ ge beene ɛ no nu bocee ncese bo Nyo' wvù Ice le. Bvukukɛ bô mvuŋgay mvunciim enù fô wvú le sekecii sɛ ŋka. Fí enù nonɛn. \p \v 7 \x - \xo 1:7 \xt 1:13; Dan 7:13; Mat 24:30; Jon 19:34, 37; 1Tɛs 4:17\x*Ben etaa eyɛn, Jisos too lo, ɛ wvú nu ke etoo ɛ̂ kembɛw e. Bonyii bocii nu ke eyɛn wvú le naa noo bonyii bò to bonɛɛ wvú bô goo. Bitum bi yî nshɛ le bicii nu ke efuuŋke kpwe nje ye. Ɛ̀ nɛɛ no fí nu ke enu. Fí enù nonɛn. \p \v 8 \x - \xo 1:8 \xt 1:4, 8; 2:8; 4:8; 11:17; 16:5; 21:6; 22:13; Ksm 3:14; Yɛsa 44:6\x*Tata Nyo' gayte lɛ ɛ̀ nu wen Alfa, ɛ ɛ̀ nu wen Omega. Ɛ̀ nu wvú wvù nu, ɛ ɛ̀ nu wvú wvù to nu wase, ɛ ɛ̀ nu wvú wvù nu ke eto. Ɛ̀ nu wvú Mvuŋgay Mvunciim. \s1 Ɛ Jon yɛn Jisos e \p \v 9 \x - \xo 1:9 \xt 22:8\x*Ɛ̀ nu me wvù Jon, waa bwee wene yî Jisos e, ɛ beene bocii yɛne ŋgɛw nje ye, nu ɛ̂ bvunfon bwew ɛnte, kuule shém yî mwɛɛm mvunciim e. Me nto nu ɛ̂ kendvuy kè Batmos e ɛ bó to bvuse lo me nje diɛw Nyo' yì me nto nfewci mbvuu nseŋe ɛkumɛ Jisos. \v 10 \x - \xo 1:10 \xt 17:3\x*Ɛ ɛ̀ ke no nu diuu di Tata le, ɛ me nu can Keyoy ke Nyo' le, ɛ me nɛ n'yuw ɛ diɛw jemyi ɛ̂ me ɛjim foweɛwe diɛwɛ soŋ e. \v 11 \x - \xo 1:11 \xt 4:5\x*Yí to jemyi gayte lɛ, “Saŋɛ mwɛɛm mvù wo yɛne mvun ɛ̂ ŋwa' le eciinse ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le bi bisooshwiy bì nu ɛ̂ bilaante bi Ɛfɛsus, Similna, Bɛgamum, Tayatila, Saldis bô Filadɛlfia noo Lawdɛsia le.” \p \v 12 \x - \xo 1:12 \xt Saka 4:2\x*Ɛ me mum no mbaŋse ye keen'yɛn wee wvù jemyi ɛ̂ me le. Ɛ me ndioo mbaŋke, n'yɛn mwɛɛm mvù bó tomyi bin'yeese yî dvú le mvusooshwiy ɛ bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle. \v 13 \x - \xo 1:13 \xt Dan 7:13; 10:5\x*Ɛ wee mvu nu ɛntelɛŋ jo mwɛɛm mvù bó tomyi bin'yeese yî dvú le mvudvu diɛwɛ wee wvù diee nu Waawee le, ɛ wvú ɛ tfume kekum ɛ kí defe, ɛ waw ŋ'waw yî gvuw e ɛ bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle. \v 14 \x - \xo 1:14 \xt Dan 7:9; 10:6\x*Yvuw ye ɛkolɛ to baa diɛwɛ ndaw wvù baa nɛn bvuuu le, ɛ ɛjisɛ ɛye bɛɛnci diɛwɛ leme di ŋguy e. \v 15 \x - \xo 1:15 \xt 14:2\x*Bikaa biew to nu lemeleme diɛwɛ ketwaa kè yɛɛle kè bó ton ɛ̂ lam, ɛ diɛw ye dvûmte diɛwɛ joo yi gbwee le. \v 16 \x - \xo 1:16 \xt 4:5; \xt 2:12; 9:15; Ibu 4:12\x*Wvú to kɛŋke jón yisooshwiy ɛ̂ ɛbo kew ke ɛcɛɛy e, ɛ nyo yì koole biba bicii buyte ɛmvu jo wvú, ɛ bvushiw bwew baa diɛwɛ diuu seke dí keyte lo le. \p \v 17 \x - \xo 1:17 \xt 1:8; Dan 8:17-18\x*No me n'yɛnɛɛ wvú le, mum ŋgbwe ɛ̂ wvú ɛjise no nu diɛwɛ keŋkpwe ke wee le. Ɛ wvú gɛɛ ɛbo kew ke ɛcɛɛy yî yɛm e gay lɛ, “Fo wo efanè kɛ. Ɛ̀ nu me Fwe, ɛ ɛ̀ nu me Ɛjimɛ. \v 18 \x - \xo 1:18 \xt Lum 14:9; 1Kol 15:3-4, 25-26\x*Ɛ̀ nu me wvù nu dvú. Me nto nu ɛ ŋkpwe, geenɛn taa eyɛn, me nu ɛ ŋkase ɛ no nu dvú, ɛ me nu ŋke enu dvú sekecii. Ɛ̀ kɛŋke me ken'yene ke kpwe le bô ke woŋ boŋkfu le. \v 19 Nonɛn, saŋɛ lɛ mwɛɛm mvù wo yɛne, mwɛɛm mvù nu keseen bô mvù nu ke ekooyi ɛjim jodvu le. \v 20 Fiɛɛ fì jón yi yisooshwiy yɛ yì wo be yɛn ɛ̂ ɛbo kem ke ɛcɛɛy e bô mwɛɛm mvu mvusooshwiy mwɛ mvù bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle mvù bó tomyi bin'yeese yî dvú le duŋci nu fin: Jón yi yisooshwiy yɛ nu bonceendaa bo Nyo' le bò ɛ̀ nu bo bintaashɛ bi bonyii bo mbee le bi bisooshwiy bidvu, ɛ mwɛɛm mvu mvusooshwiy mwɛ mvù bó tomyi bin'yeese yî dvú le nu bintaashɛ bi bonyii bo mbee le bi bosooshwiy bidvu.” \c 2 \s1 Ntum Jisos wvù gɛne fô kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Ɛfɛsus e \p \v 1 \x - \xo 2:1 \xt 1:16, 20; Ɛfɛ 1:1\x*Ɛ wee wvù me n'yɛnɛɛ wɛ gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ ŋwa' fô nceendaa Nyo' wvù ɛ̀ nu wvu kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Ɛfɛsus e lɛ, ‘Wvun nu njeme wvu wvuwɛ wvù jici jón yi yisooshwiy e ɛ̂ ɛbo kew ke ɛcɛɛy e, lɛne ɛntelɛŋ jo mwɛɛm mvu mvusooshwiy mvù bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle mvù bó tomyi bin'yeese yî dvú le: \v 2 \x - \xo 2:2 \xt 2Kol 11:13; 1Jon 4:1\x*Me ŋkee lemme dinɛn bô no ben lemte jimtene, ŋkee tɛn shém yì ben kuule bô no kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ ben ebee fiɛɛ fì bonyii bò befe too dvú kɛ. Ben nu ɛ mom wase bonyii ba bò teŋe bikuu bibole lɛ bowen nu boom bo ntum e bo Jisos e ɛ bó yaa nu kɛ, ɛ yɛn lɛ bó nu bonyii bo mbiay e. \v 3 Me ŋkee no ben looci kuule shém yî fiɛɛ ficii le nje yɛm yaa doose kɛ. \v 4 Geenɛn, fiɛɛ fimew nu dvú fì me ŋkɛŋke ɛkumɛ ben fì baa jee me le kɛ. Kɛ ben bɛɛ kɛŋke keŋkoŋɛn kè ben to shee kɛŋke fwele kɛ. \v 5 \x - \xo 2:5 \xt 2:16, 22; 3:3, 19\x*Ben ekume fò ben to shee nu ɛ sɛ nɛ ɛ gbwe. Ben ekumɛn mvuntelem mvunɛn ekase egeè no ben to gee fwele. Ɛ́ ben nu sɛ ben ɛ kumɛn, ɛ́ me ŋke ento encake fiɛɛ finɛn fì bó tomyi ken'yeese yî dvú le fô fí leeme. \v 6 Geenɛn, fiɛɛ fi lɛŋ fì ben gee nu lɛ ben bane gee di ŋgoo bonyii bo Nikolaus e, ɛ ɛ̀ nu fiɛɛ fì me mbane tɛn. \p \v 7 \x - \xo 2:7 \xt 22:2, 14, 19; Keŋ 2:8-9; 3:22; Ɛsek 28:13; 31:8; Mat 13:9, 43\x*Wee wvù kɛŋke bitem, ɛ wvú yuw fiɛɛ fì Keyoy ke Nyo' le jemyi ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le. Wee wvù ɛ ke ɛ so nu ɛ me nu ŋke enya je ɛ́ wvú edie mvuntam mvu kete kè nyaa nshii le, kè nu fô bvudvuu bvu njoŋ e bvu Nyo' le.’” \s1 Ntum Jisos wvù gɛne fô kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Similna le \p \v 8 \x - \xo 2:8 \xt 1:8, 18\x*Ɛ wee wvudvu bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ ŋwa' fô nceendaa Nyo' wvù ɛ̀ nu wvu kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Similna le lɛ, ‘Wvun nu njeme wvu wvuwɛ wvù ɛ̀ nu wvú Fwe, ɛ ɛ̀ nu wvú Ɛjimɛ. Ɛ̀ nu wvú wvù to kpweɛ ɛ kase ɛ no nu dvú: \v 9 \x - \xo 2:9 \xt 2Kol 6:10; Jɛm 2:5; \xt 3:9; 2Kol 11:14-15\x*Me ŋkee boŋgɛw bò ben yɛne noo kefufe kenɛn, geenɛn ben nu bonyii bo bvukukɛ le. Me ŋkee díɛw yì befe yì bonyii jemyi ɛkumɛ ben. Bó teŋe bikuu bibole lɛ bowen nu Bojuu, ɛ bó yaa nu kɛ. Bó nu ɛ̂ ŋgoo Satan e. \v 10 \x - \xo 2:10 \xt Mat 10:28; 1Kol 9:24-25\x*Fo ben efanè boŋgɛw bò ben nu keeyɛn e kɛ. Ben eyekɛ eyuw, dɛwle nu wase keelese ben bomew yew ncaw e keemom ben. Ben nu ke eyɛn ŋgɛw yî ɛdiuw e yuufe. Ɛ́ ɛ̀ cim nu keekpwe, ɛ́ ben no leeme kɛ tɛmyi, nonɛn ɛ́ me ŋke enya kefo ke bvunfon e kè ɛ̀ nu nshii wvù mɛy lo ɛ̂ ben. \p \v 11 \x - \xo 2:11 \xt 20:6, 14; 21:8\x*Wee wvù kɛŋke bitem, ɛ wvú yuw fiɛɛ fì Keyoy ke Nyo' le jemyi ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le. Wee wvù ɛ ke ɛ so nu ɛ kɛ kpwe yi bokaŋ bofɛɛ nu ke ekum wvú le kɛ.’” \s1 Ntum Jisos wvù gɛne fô kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Bɛgamum e \p \v 12 \x - \xo 2:12 \xt 1:16\x*Ɛ wvú bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ ŋwa' fô nceendaa Nyo' wvù ɛ̀ nu wvu kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Bɛgamum e lɛ, ‘Wvun nu njeme wvu wvuwɛ wvù kɛŋke nyo yì koole biba bicii: \v 13 Me ŋkee fô ben cee. Ben cee naa fô kawla Satan nu. Geenɛn ɛ ben leeme kɛ yî diee diem e tɛmyi. Ben to baa cim tun keeleese fitele yî yɛm e naa ɛdiuw yo Antibas wvù wee wɛm wvu kecɛɛy e kɛ. Wvú to jemyi ɛkumɛ me, ɛ bó yu wvú ɛ̂ ben ɛntelɛŋ fɛ fô Satan cee. \v 14 \x - \xo 2:14 \xt 2:20; Ktŋ 24:25; 25:1-3; 31:16; 2Bi 2:15\x*Geenɛn, ɛ me ŋkɛŋke kɛ mwɛɛm mvumew caan ɛkumɛ ben mvù baa jee me le kɛ. Bonyii bomew nu dvú ŋgoo yene le bò bii n'yɛɛyi Balaam wvù to tefɛɛ Balak lɛ wvú ege fiɛɛ fì boom bo Islael ebaytɛn yî dvú le egbwe. Wvú to nu ɛ ge ɛ bó no diee mwɛɛm mvudien mvù bó nu ɛ ge kentaŋe dvú fô bonyo' le bvuu ge ɛ bó no cee nce nnyɛn kenjaŋ. \v 15 Ɛ ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no ben kɛŋke tɛn bonyii bomew ŋgoo yene le bò bii n'yɛɛyi bonyii bo Nikolaus e. \v 16 Nonɛn, ben ekumɛn mvuntelem mvunɛn. Ɛ́ ben baa ekumɛn, tu me nu ento nfew caan endiu bonyii bodvu bô nyo yì buyte ɛ̂ me ɛmvu. \v 17 \x - \xo 2:17 \xt Mben 78:23-25; Jon 6:48-51; \xt Saka 3:9; \xt Yɛsa 62:2; 65:15\x*Wee wvù kɛŋke bitem, ɛ wvú yuw fiɛɛ fì Keyoy ke Nyo' le jemyi ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le. Wee wvù ɛ ke ɛ so nu ɛ me nu ŋke enjo fô mana wvù bó to nyilɛɛ le enya wvú dvú, embvuu enya wvú tɛ dì baa ɛ bó ɛ saŋ diee di difɛ yî dvú le ɛ wee yaa nu dvú wvù kee diee didvu ɛfey wee wvù fi tɛ didvu kɛ.’” \s1 Ntum Jisos wvù gɛne fô kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Tayatila le \p \v 18 \x - \xo 2:18 \xt 1:14-15\x*Ɛ wee wvudvu bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ ŋwa' fô nceendaa Nyo' wvù ɛ̀ nu wvu kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Tayatila le lɛ, ‘Wvun nu njeme Waa Nyo'. Ɛ̀ nu wvú wvù ɛjisɛ ɛye bɛɛnci diɛwɛ lemme di ŋguy e, ɛ bikaa biew nu lemeleme diɛwɛ ketwaa kè yɛɛle kè bó ton ɛ̂ lam e: \v 19 Me ŋkee gee dinɛn, ŋkee no ben kɛŋke keŋkoŋɛn, ŋkee tɛn fitele fì ben lese yî yɛm e noo lemme dì ben lemte bô no ben kuule shém. Me ŋkee lo tɛn lɛ gee dinɛn di keseen jee fele dì ben to kɛŋke fwele. \v 20 \x - \xo 2:20 \xt Ktŋ 25:1-8; 1Bfn 16:31; 2Bfn 9:22, 30; Lem 15:20\x*Geenɛn, fiɛɛ fimew nu dvú fì me ŋkɛŋke ɛkumɛ ben fì baa jee me le kɛ. Ben nu ɛ cinɛ kpwoon wvù Jɛsɛbɛl wɛ le wvú ɛ no gee fiɛɛ fì wvú gee. Wvú teŋe ɛkolɛ kew lɛ wen nu wee ntum Nyo', lɛɛle bonyii bem bô n'yɛɛyi we, gee ɛ bó gee nce nnyɛn kenjaŋ, bvuu diee mwɛɛm mvudien mvù bó nu ɛ ge kentaŋe dvú fô bonyo' le. \v 21 Me nu ɛ nya wvú kefew keekumɛn fitele fiew, geenɛn wvú nu ɛ tun keekumɛn nce we nsake. \v 22 Ben eyekɛ eyuw, me nu ŋke entum kencɛm yî ye le ɛ́ kí ejike wvú ɛntaw ɛ́ bô bonyii bò bô bó se gee nnyɛn kenjaŋ eŋgɛyte lo, ɛfuw kɛ lɛ bó ɛ kumɛn keebii gee di kpwoon wvudvu le. \v 23 \x - \xo 2:23 \xt 22:12; Yɛli 11:20\x*Me nu ŋke en'yuwyɛ boom bew bo ŋgoo le. Nonɛn, ɛ́ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le bicii emum ekiɛɛ lɛ ɛ̀ nu me wvù kee mwɛɛm mvù nu shém bonyii le bô mvù nu ɛ̂ mvuntelem e. Me nu ŋke enlaw wee tfuu mbii no lemme diew nu. \p \v 24 Geenɛn, ben bomew ba bo Tayatila bò baa leeme fô wvuwvun n'yɛɛyi le, yaa yɛɛyi tɛn fiɛɛ fì bonyii bomew teŋe lɛ mwɛɛm mvu Satan e mvu ɛ̂ kenyilɛ le, nu ɛ me ɛ ŋgay lɛ kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ me embvuu eŋgɛɛ lo bvujitɛ bvumew yî yene le kɛ. \v 25 \x - \xo 2:25 \xt 3:11\x*Fí nu kɛ lɛ, ben ejicì fiɛɛ fì ben kɛŋke wase le tɛmyi, egɛn ebuy no me nu ŋke ento. \v 26 \x - \xo 2:26 \xt 12:5; 19:15; Mben 2:8-9\x*Wee wvù ɛ ke ɛ so, wvù gee lemme dì me ŋkooŋke ɛ gɛn ɛ mɛse, nu ɛ me nu ŋke enya wvú mvuŋgay ɛ́ wvú enu ɛwe jo bitum. \v 27 Kɛ lɛŋlɛŋ no Icɛm nu ɛ nya mvuŋgay ɛ̂ me, nu ɛ me nu ŋke enya mvuŋgay ɛ́ wvú esaake bí bô ketoome ke ketfu le, bvuuke bí dvú kɛ diɛwɛ nsháan mbom yì bó ɛ bvuw binsɛw e binsɛw e. \v 28 \x - \xo 2:28 \xt 22:16\x*Me nu ŋke enya tɛn wvú bô jon yi law e. \v 29 Wee wvù kɛŋke bitem, ɛ wvú yuw fiɛɛ fì Keyoy ke Nyo' le jemyi ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le.’” \c 3 \s1 Ntum Jisos wvù gɛne fô kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Saldis e \p \v 1 \x - \xo 3:1 \xt 1:4, 16\x*Ɛ wee wvù me n'yɛnɛɛ wvudvu bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ ŋwa' fô nceendaa Nyo' wvù ɛ̀ nu wvu kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Saldis e lɛ, ‘Wvun nu njeme wvu wvuwɛ wvù kɛŋke biyoy bi Nyo' le bi bisooshwiy noo jón yi yisooshwiy: Me ŋkee gee dinɛn. Ben yen'yi fô bonyii le lɛ ben bɛɛ boyuum geenɛn ɛ ben ɛ kpwekɛn wase. \v 2 Ben ekamse, ebise mvuŋgay yî fiɛɛ fì shɛke nu wase tɛn diuw kpwe le. Ben ekeè lɛ me mbaa n'yɛn ɛ gee dinɛn jee gɛne mɛɛse ɛ̂ Nyo' wɛm ɛjise kɛ. \v 3 \x - \xo 3:3 \xt 16:15; Mat 24:43; 1Tɛs 5:1-2\x*Ben ekume fiɛɛ fì ben to fiisɛnɛɛ fì ɛ̀ nu fì ben to yuwɛɛ. Ben ejicì fifiɛ le, ekumɛn mvuntelem mvunɛn. Ɛ́ ben baa ekamse, tu me nu ŋke enɛ ento fô ben e diɛwɛ cooŋ e, ɛ ben yaa kee kefew kedvu kɛ. \v 4 \x - \xo 3:4 \xt 6:11\x*Geenɛn, ben kɛŋke kɛ bonyii bomew caan Saldis bò baa lom ndvú yibo kɛ. Boba nu ke elɛne bee bó ɛ bó ɛ tfume ndvú yì baa, njefo ɛ̀ nu bonyii ɛ bó ɛ kocɛn. \v 5 \x - \xo 3:5 \xt Mat 10:32; \xt 13:8; 17:8; 20:15; 21:27; Ksm 32:32; Mben 69:28; Yɛsa 4:3; Luk 10:20\x*Wee wvù ɛ ke ɛ so nu ɛ wvú nu ke ejise tɛn ndvú yì baa. Kɛ wvuwɛ wee nu ɛ me nu ŋke enfiwsɛ diee diew ɛ̂ ŋwa' bonyii bò kɛŋke nshii wvù mɛy lo le kɛ. Me nu ŋke enjeme bô diuw wɛm ɛkumɛ wvú fwe dvu Icɛm bô bonceendaa bew lɛ me ŋkee wvú. \v 6 Wee wvù kɛŋke bitem ɛ wvú yuw fiɛɛ fì Keyoy ke Nyo' le jemyi ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le.’” \s1 Ntum Jisos wvù gɛne fô kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Filadɛlfia le \p \v 7 \x - \xo 3:7 \xt Yɛsa 22:22; Mat 16:19\x*Ɛ wee wvudvu bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ ŋwa' fô nceendaa Nyo' wvù ɛ̀ nu wvu kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Filadɛlfia le lɛ, ‘Wvun nu njeme wvu wvuwɛ wvù yuule bvuu nu wee kecɛɛy. Ɛ̀ nu wvú wvù kɛŋke ken'yene ke bvunfon bvu Dawe le. Wvú ke yen'yi, wee saa nu dvú wvù efen kɛ, ɛ́ wvú ke efen, wee saa nu dvú wvù eyene kɛ: \v 8 Me ŋkee gee dinɛn. Ben eyekɛ eyuw, me nu ɛ n'yene kembuŋ fô ben e ɛ ŋgɛɛ keyɛ, ɛ wee yaa nu dvú wvù nulo efaa kɛ. Me ŋkee lo lɛ kɛ ben kɛŋke mvuŋgay ntay kɛ, geenɛn ɛ ben gɛɛle kɛ njeme wɛm. Ben baa tun me kɛ. \v 9 \x - \xo 3:9 \xt 2:9; Yɛsa 49:23; 60:14\x*Ben eyekɛ eyuw, bonyii ba bò nu ŋgoo Satan e bò duu lɛ bowen nu Bojuu ɛ bó mbiayte lo, yaa nu kɛ Bojuu, nu ɛ me nu ŋke eŋge ɛ́ bó eto egbwe bikaa binɛn e emum ekiɛɛ lɛ me ŋkooŋke ben. \v 10 \x - \xo 3:10 \xt 1:9; Luk 21:19; 1Kol 10:13; 2Bi 2:9\x*No ben nu ɛ gɛɛ njeme wɛm ɛkumɛ keekuule shém, nu ɛ me nu ŋke eŋgemgem ben kefew kè mmom nu ke etoo yî ɛkolɛ ke nshɛ le keemom bonyii bocii bò nu yî nshɛ le. \v 11 \x - \xo 3:11 \xt 2:10, 25; 22:7, 12, 20; Saka 2:14\x*Me ntoo wase nfew caan. Ben ejicɛ fiɛɛ fì ben kɛŋke le etɛme, wvu lɛ fo wee mvu ke efi kefo kenɛn ke bvunfon e. \v 12 \x - \xo 3:12 \xt 2:17; 14:1; 21:2; 22:4; Ɛsek 48:35\x*Wee wvù ɛ ke ɛ so nu ɛ me nu ŋke eŋge ɛ́ wvú enù kfuy wvu yew ncese Nyo' wɛm e. Ɛ kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ wvú ke eyuu ebuy dvú kɛ. Me nu ŋke ensaŋ diee di Nyo' wɛm e yî ye le bô diee di kelaante ke Nyo' wɛm e kè ɛ̀ nu Jɛlusalɛm wvu fwɛ wvù buyte fô Nyo' wɛm e fowe. Me nu ŋke ensaŋ tɛn diee diem di difɛ yî ye le. \v 13 Wee wvù kɛŋke bitem ɛ wvú yuw fiɛɛ fì Keyoy ke Nyo' le jemyi ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le.’” \s1 Ntum Jisos wvù gɛne fô kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Lawdɛsia le \p \v 14 \x - \xo 3:14 \xt 1:5; 19:11; Jon 1:3; 2Kol 1:20\x*Ɛ wvú bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ ŋwa' fô nceendaa Nyo' wvù ɛ̀ nu wvu kentaashɛ ke bonyii bo mbee le ke Lawdɛsia le lɛ, ‘Wvun nu njeme wvu wvuwɛ wvù diee diew nu, Fí enù nonɛn. Ɛ̀ nu wvú wvuwɛ wvù ké no leeme yî diɛw ye le, ɛ ɛ̀ nu wvú wvù seŋe kecɛɛy ɛkumɛ Nyo'. Ɛ̀ nu wvú keŋkɛwcɛ ke fiɛɛ ficii fì Nyo' to bomɛɛ le: \v 15 Me ŋkee gee dinɛn. Ben nu kɛ lo! Kɛ ben lɛɛ, kɛ ben yvuwse. Me nshieele lɛ ben bee keelɛɛ lo kɛnɛɛ yvuwse lo! \v 16 Nonɛn, no ben nu kɛ lo finɛn ɛntelɛŋ yaa lɛɛ kɛnɛɛ yvuwse, me nu ŋke encuy ben ɛ̂ me ɛmvu. \v 17 \x - \xo 3:17 \xt Os 12:8; 1Kol 4:8\x*Ben duu lɛ ben nu bonyii bo kpwaw e ɛ ben ɛ kukɛn wase yaa bvuu shieele fiɛɛ kɛ. Ben gayte nonɛn yaa yɛne lɛ finɛn nu ɛ fí ɛ fo lo? Ben nu bonyii bò shen ekoole bonyii dvú, bô bonyii bo kefufe le, bvuu nu binfefe noo bonyii bò lɛne binyi bincimte! \v 18 \x - \xo 3:18 \xt 6:11; 16:15\x*Me ŋgomte keentefe ben lɛ ben eguy ketwaa ke bigew e kè yɛɛle ɛ̂ me kè bó nu ɛ ton ɛ̂ lam kí ɛ no yuule, ɛ́ ben emum enu bonyii bo kpwaw e. Ben eguy ndvú yì baa yì ben ebaŋ bincimte binɛn dvú, fo bonyii eyɛne bí le ɛ ben wuumene. Ben eguy tɛn ɛfuwɛ ke ɛjisɛ le ɛ̂ me, eyefe ɛjisɛ ɛyene dvú, emum eyɛne mwɛɛm e. \v 19 \x - \xo 3:19 \xt Bŋgn 3:11-12; Ibu 12:5-6\x*Bonyii bò me ŋkooŋke nu ɛ me ŋké nsaw bó yî gee dibole, nya ŋgɛw ɛ̂ bó keentefe bó. Nonɛn, ben eduŋcɛ shiee ekumɛn mvuntelem mvunɛn. \v 20 \x - \xo 3:20 \xt Mat 8:11; Jon 14:23\x*Ben eyekɛ eyuw, me nleeme ɛ̂ yew fwese ŋkumci. Ɛ́ wee yuw lo diɛw yɛm ɛ yene kembuŋ, ɛ́ me enley ento ɛ̂ wvú le ɛ́ bee wvú ediekene fiɛɛ fimwaaŋ. \v 21 \x - \xo 3:21 \xt 1:6; Mat 22:44; Ibu 8:1\x*Wee wvù ɛ ke ɛ so nu ɛ me nu ŋke enya wvú bvudvuu ɛ́ wvú eshii bee wvú yî kawla wɛm e kɛ no me nto nsoɛ nshii bee Icɛm yî kawla we le. \v 22 Wee wvù kɛŋke bitem ɛ wvú yuw fiɛɛ fì Keyoy ke Nyo' le jemyi ɛ̂ bintaashɛ bi bonyii bo mbee le.’” \c 4 \s1 Ɛ Jon yɛn ɛ bó nyaa mbense ɛ̂ Nyo' fowe \p \v 1 Ɛjim jo mwɛɛm mwɛ, ɛ me mbvuu ntaa, nɛ n'yɛn kembuŋ e fowe ɛ kí nu keyɛ. Ɛ diɛw yɛ yì me mbe n'yaw wase ɛ n'yuw ɛ yí jemyi ɛ̂ me diɛwɛ soŋ e, bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Bencɛ eto fɛn ɛ́ me enduŋcɛ mwɛɛm mvù kɛŋke keekooy ɛjim jo kefew kin ɛ̂ wo.” \v 2 \x - \xo 4:2 \xt 5:7; Mben 11:4; 103:19\x*Kaŋ mwaaŋ, ɛ me nɛ no nu can Keyoy ke Nyo' le, mum n'yɛn kawla le ɛ wvú nu fowe, ɛ wee ɛ shii yî dvú le. \v 3 \x - \xo 4:3 \xt Ɛsek 1:26-28\x*Wee wvudvu to lawkene diɛwɛ kfuu ɛta yomew yò lumte yò bó teŋe lɛ jasba noo yò bó teŋe lɛ kanelia, ɛ kela ɛ daa ɛ kɛɛkɛɛ kawla wvudvu lawkene tɛn diɛwɛ tɛ dì bó teŋe lɛ ɛmelaal e. \v 4 \x - \xo 4:4 \xt 5:5, 8, 10; 7:11, 13; 11:16; 14:3; 19:4; Yɛsa 24:23; \xt 6:11\x*Bokawla bomew mbaanfiɛɛ ncow bonɛw to nu ɛ kɛɛkɛɛ kawla wvudvu, ɛ bocɛ' bo bonyii le bomew ɛ shiiyɛn yî dvú le mbaanfiɛɛ ncow bonɛw ɛ bó ɛ jise ndvú yì baa, ɛ bon bifo bi bvunfon e ɛ bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle. \v 5 \x - \xo 4:5 \xt 8:5; 11:19; 16:18; 17:9; Ksm 9:24; 19:16; Ɛsek 1:13-14\x*Jaŋ yì lawkene to buyte yî kawla wɛ le, baykene, dvûmte, ɛ bin'yeese bɛɛnci fwe dvu kawla wvudvu bisooshwiy bì ɛ̀ nu biyoy bi Nyo' le bi bisooshwiy. \v 6 \x - \xo 4:6 \xt 15:2; Ɛsek 1:22; \xt 5:6, 8, 11; 6:1; 7:11; 14:3; 15:7; 19:4; Ɛsek 1:5-12; 10:14\x*Fiɛɛ fimew to nu tɛn fwe dvu kawla wvudvu fieesene joo yi baay mi yì yuule naa nɛn sakasaka diɛwɛ kenlɛɛy e. \p Mwɛɛm mvu mvuyuum mvumew mvunɛm to nu ɛ leem kɛɛkɛɛ kawla wvudvu biba bicii ɛ ɛjisɛ ɛ yiŋsɛn lo yî mvú le fwe bô ɛjim. \v 7 Fiɛɛ fi fiyuum fi fwe to fieesene bvule, ɛ fì bii fó fieesene waa na' wvù diemsɛn, ɛ fì bvuu bii fó kɛŋke bvushiw diɛwɛ bvu wee le, ɛ fi ɛjim fieesene nfaanduŋ fò wvú bile. \v 8 \x - \xo 4:8 \xt 1:17; 11:17; Yɛsa 6:2-3; Ɛsek 1:18; 10:12\x*Mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mvudvu to kɛŋke bibɛ bisoocaan bisoocaan, ɛ mvú ɛ yiŋsɛn lo bô ɛjisɛ ɛwe bô ɛkuse. Mwɛɛm mvudvu to ké no yemte ɛntaŋ bô ɛmvunsheeŋ yaa luu kɛ. Mvú to ké no yemte lɛ, \q1 “Nyo' yuule lo! Nyo' yuule lo! Nyo' yuule lo! \q1 Ɛ̀ nu wvú Tata Nyo' wvù Kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim. \q1 Ɛ̀ nu wvú wvù to nu wase, ɛ ɛ̀ nu wvú wvù nu, ɛ wvú nu ke eto.” \p \v 9 Mwɛɛm mvu mvuyuum mvudvu to ké dioo tumte moŋkum mo Nyo' le nyaa n'wvum bô keyoone ɛ̂ wvú wvudvu wvù nu ɛ shii yî kawla le wvù nu dvú sekecii sɛ ŋka, \v 10 ɛ bocɛ' bo bonyii le bo mbaanfiɛɛ ncow bonɛw ba mum gbwe gɛn fwe dvu wvú wvù nu ɛ shii yî kawla le, nya mbense wvu baay ɛ̂ wvú wvuwɛ wvù nu dvú sekecii sɛ ŋka. Ɛ́ bó dioo gee nonɛn mum no baayi bifo bibole bi bvunfon e, jiwse fwe dvu kawla yemte lɛ, \q1 \v 11 \x - \xo 4:11 \xt Keŋ 1:1, 31; Mwm 5:9, 12; 11:15, 17; 12:10; 15:3-4; 19:6\x*“Wo wvù nu Tata, nu Nyo' wese, \q1 wo nu ɛ kocɛn wvù bó etumte moŋkum muw, \q1 nyaa n'wvum ɛ̂ wo, \q1 bɛnse mvuŋgay mwuw, \q1 njefo ɛ̀ to bom wo mwɛɛm mvunciim, \q1 ɛ ɛ̀ to koŋ wo sɛ bom mvú, mvú ɛ no nu dvú.” \c 5 \s1 Waa Njee nu ɛ kocɛn keebacɛ bilay bi bisooshwiy \p \v 1 \x - \xo 5:1 \xt 10:2; Yɛsa 29:11; Ɛsek 2:9-10; Dan 12:4, 9\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yɛn ŋwa' mvu le ɛ̂ ɛbo ke ɛcɛɛy ke wee wvù to shilɛɛ yî kawla wɛ le, ɛ bó ɛ saŋ ɛnte bô ɛkfuŋ ɛ kɛwe lo, ɛ lacɛ mondvuum mosooshwiy bô kelay. \v 2 Ɛ me nɛ n'yɛn tɛn nceendaa Nyo' mvu wvù tɛmyi le ɛ wvú wamte foweɛwe biite lɛ, “Ɛ̀ nu yɛɛ dvú wvù nu ɛ kocɛn keebacɛ bilay bin, efay ŋwa' wvun?” \v 3 Ɛ wee faŋɛ yaa nu dvú fowe kɛnɛɛ yî nshɛ le kɛnɛɛ ɛkuse jo nshɛ, wvù nulo efay ŋwa' wvudvu kɛnɛɛ etaa ɛnte jo ŋwa' wvudvu kɛ. \v 4 Ɛ me mbee kpwe baay lɛ wee to baa nu dvú wvù nu ɛ kocɛn wvù nulo eyene ŋwa' wvudvu kɛnɛɛ taa ɛnte jodvu kɛ. \v 5 \x - \xo 5:5 \xt 4:4; Keŋ 49:9; Mat 1:1; Lum 1:3-4; Ibu 7:14\x*Ɛ wee mvu ŋgoo bocɛ' bo bonyii le ba gay ɛ̂ me lɛ, “Fo wo ebeelè kɛ. Yekɛ eyuw, wee wvù bó teŋe lɛ Bvule wvu ɛ̂ kfuu di Juda le bvuu teŋe tɛn lɛ Biay yì san ɛ̂ kfuu di Nfon Dawe le nu ɛ so wase, ɛ ɛ̀ nu wvú wvù nulo ebacɛ bilay bi bisooshwiy bidvu efay ŋwa' wvudvu.” \f + \fr 5:5 \ft Wee wvun wvù bó teŋe lɛ Bvule wvu ɛ̂ kfuu di Juda le noo lɛ Biay yì san ɛ̂ kfuu di Nfon Dawe le, nu Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ.\f* \p \v 6 \x - \xo 5:6 \xt 4:6-7; \xt 5:9, 12; 6; 7:17; 12:11; 13:8; Yɛsa 53:7; Yɛli 11:19; Jon 1:29; 1Bi 1:19; \xt 4:5; Saka 3:9\x*Ɛ me nɛ n'yɛn Waa Njee le ɛ wvú leeme ɛntelɛŋ jo kawla bô mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mwɛ noo bocɛ' bo bonyii le ba, ɛ wvú nu kɛ diɛwɛ bó nu ɛ sɛɛ. Wvú to kɛŋke bitoŋ bisooshwiy bô ɛjisɛ ɛsooshwiy. Ɛjisɛ yodvu nu biyoy bi Nyo' le bi bisooshwiy bì wvú nu ɛ tum bí ɛ buy ɛ gɛn yî ɛkolɛ ke nshɛ le kecii. \v 7 \x - \xo 5:7 \xt 4:2, 9; 5:1, 13; 6:16; 7:10, 15; 19:4; 20:11; 21:5; 1Bfn 22:19; Yɛsa 6:1; Ɛsek 1:26-28; 10:1\x*Ɛ Waa Njee wvudvu mum gɛn fi ŋwa' wɛ ɛ̂ ɛbo ke ɛcɛɛy ke wee wɛ wvù to nu ɛ shii yî kawla le. \v 8 \x - \xo 5:8 \xt 8:3-4; Mben 141:2; \xt 15:2\x*No wvú fi ŋwa' wvudvu nonɛn, ɛ mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mwɛ bô bocɛ' bo bonyii le bo mbaanfiɛɛ ncow bonɛw ba mum gbwe gɛn fokuse fwe dvu Waa Njee wvudvu. Wee mwaaŋ mwaaŋ bó le to kɛŋke kome bô kentee kè bó fɛ bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle, ɛ jiin nu ɛ dí ɛ yiŋsɛn jó. Ɛ jiin din nu bunle yi bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le. \v 9 \x - \xo 5:9 \xt 4:11; 5:6; 7:9; 14:3; Mben 96:1\x*Ɛ mwɛɛm mwɛ bô bocɛ' bo bonyii le ba mum yem ŋkiee mvu wvu fwɛ ɛ wvú jemyi lɛ, \q1 “Ɛ̀ nu wo wvù nu ɛ kocɛn keefi ŋwa' wvudvu \q1 ebacɛ bilay bidvu, \q1 njefo bó to nu ɛ sɛɛ wo ɛ ɛlɛmɛ kuw sum bonyii \q1 can kebefɛ le nya bó ɛ̂ Nyo'. \q1 Ɛ bonyii ban buy ɛ̂ dikfuu le dicii, díɛw yicii, \q1 dikfuu di bonyii le dicii noo bitum e bicii. \q1 \v 10 \x - \xo 5:10 \xt 1:6\x*Wo nu ɛ nya bó bvunfon ɛ ge bó ɛ no nu bocee ncese \q1 bo Nyo' wesebeene le. \q1 Ɛ bó nu ke esaake yî nshɛ le.” \p \v 11 \x - \xo 5:11 \xt Job 1:6; Dan 7:10; Ibu 12:22\x*Ɛ me ndioo mbvuu ntaale, nɛ n'yuw diɛw bonceendaa bo Nyo' le ɛ bó nu lo bontfuke le bontfuke le bô bomala le bomala le. Bó to nu ɛ leemɛn kɛɛkɛɛ kawla bô mwɛɛm mvu mvuyuum mwɛ noo bocɛ' ba. \v 12 \x - \xo 5:12 \xt 4:11\x*Bó to yemte foweɛwe gayte lɛ, \q1 “Waa Njee wvù bó to sɛlɛɛ, \q1 ɛ̀ nu wvú wvù nu ɛ kocɛn keekɛŋkɛ \q1 mvuŋgay bô kpwaw noo bvufee bvu baay \q1 noo diee dì kuuke noo n'wvum noo bvukukɛ noo mbense.” \m \v 13 \x - \xo 5:13 \xt Mben 150:6; Fili 2:10\x*Ɛ me nɛ n'yuw ɛ mwɛɛm mvunciim mvù Nyo' to bomɛɛ mvù nu fowe noo yî nshɛ le noo ɛkuse jo nshɛ noo ɛ̂ joo yi baay e, naa mwɛɛm mvunciim mvù nu mondvuum man e, ɛ mvú yemte lɛ, \q1 “Mbense bô n'wvum noo bvukukɛ noo mvuŋgay \q1 nu ɛ ɛ̀ kɛŋke wvú wvuwɛ wvù nu ɛ shii yî kawla le \q1 noo Waa Njee wvun sekecii sɛ ŋka!” \m \v 14 No mvú yem nonɛn, ɛ mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mwɛ bee lɛ, “Fí enù nonɛn!” Ɛ bocɛ' bo bonyii le ba gbwe gɛn fokuse nya mbense wvu baay. \c 6 \s1 Ɛ Waa Njee bacɛ bilay bi bisooshwiy \p \v 1 Ɛ me no ntaale no Waa Njee wɛ to bayte kelay ke fwe ɛnte jo bilay bi bisooshwiy biɛ, nɛ n'yuw ɛ fiɛɛ fimew ŋgoo mwɛɛm mvu mvuyuum mwɛ le jeme bô diɛw kɛ diɛwɛ ɛ bay jaŋ, gay lɛ, “To!” \v 2 \x - \xo 6:2 \xt 19:11, 14; Saka 1:8; 6:1-7\x*Lɛ me ntaa, nɛ n'yɛn nyambala mi yì baa le ɛ wee ɛ ben yî dvú le, kɛŋke kenɛw. Ɛ bó mum bon kefo ke bvunfon e ɛ̂ wvú ɛfa, ɛ wvú buy, gɛn no diuu soo. \p \v 3 Ɛ Waa Njee ke bay kelay ke bokaŋ bofɛɛ, ɛ me n'yuw ɛ fiɛɛ fi bokaŋ bofɛɛ ŋgoo mwɛɛm mvu mvuyuum mwɛ le gay lɛ, “To!” \v 4 Ɛ nyambala mi buy ɛ yí yɛɛle nɛn ghaŋŋ, ɛ bó mum nya nyo jem mi yi baay ɛ̂ wee wvù to benɛɛ yî dvú le, nya wvú bô mvuŋgay keecake nyɛkeey yî ɛkolɛ ke nshɛ le kecii wvu lɛ bonyii eyuwyi bomew. \p \v 5 Ɛ Waa Njee ke bay kelay ke bokaŋ botɛte, ɛ me n'yuw ɛ fiɛɛ fi bokaŋ botɛte ŋgoo mwɛɛm mvu mvuyuum mwɛ le gay lɛ, “To!” Lɛ me ntaa, nɛ n'yɛn nyambala mi yì yiile le, ɛ wee ɛ ben yî dvú le kɛŋke nfew wvù bó feeke mwɛɛm yî dvú le ɛ̂ wvú ɛbo. \v 6 Ɛ me nɛ n'yuw kɛ diɛwɛ diɛw mi jemyi ɛntelɛŋ jo mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mwɛ gayte lɛ, “Wee nu ke ejo nlawma wvu yî diuu le dicile sɛ guy fiŋkone fi ɛgiŋ e dvú, kɛnɛɛ ejo nlawma wvu yî diuu le dicile sɛ guy mvuŋkone mvu ɛsɛ le dvú mvuntɛntem. Geenɛn fo wo eshiw mɛɛm bô mbvuum kɛ!” \p \v 7 Ɛ Waa Njee ke bay kelay ke bokaŋ bonɛw, ɛ me n'yuw diɛw fiɛɛ fi bokaŋ bonɛw ŋgoo mwɛɛm mvu mvuyuum mwɛ le ɛ yí gay lɛ, “To!” \v 8 \x - \xo 6:8 \xt Yɛli 14:12; Ɛsek 14:21; Os 13:14\x*Lɛ me ntaa, nɛ n'yɛn nyambala mi le ɛ yí yayse lo, ɛ diee di wee wvù ben yî dvú le nu lɛ Kpwe. Ɛ wvumvu wee bii ɛjim ɛ diee nu Woŋboŋkfu. Ɛ bó nya bó bô mvuŋgay lɛ bó ejo bonyii bo yî keba ke nshɛ le kemwaaŋ ɛnte jo binɛw, elɛse bonyii bodvu bô nyó jem noo jeŋ noo kenfim noo nyám yi ŋkpwaante. \p \v 9 \x - \xo 6:9 \xt 1:2, 9; 12:11, 17; 19:10; 20:4; 1Jon 1:1-2\x*Ɛ Waa Njee ke bay kelay ke bokaŋ botin, ɛ me n'yɛn biyoy bi bonyii le ɛkuse jo ketaŋ ke ncese le. Ɛ biyoy bin nu bi bonyii bò bó to yuwyɛɛ bó nje diɛw Nyo' bô fiɛɛ fì bó to jemyi leeme yî dvú le. \v 10 \x - \xo 6:10 \xt 18:24; Mben 13:1-3; Dito 32:43; Luk 18:7\x*Ɛ bí wamte foweɛwe lɛ, “O Tata Nyo' wvù nu Ɛwe jo Mwɛɛm Mvunciim, wo wvù yuule, nu kecɛɛy. Wo nu ke ecɛy egɛn ebuy nɛɛ sɛ sumtɛn nsaw wese etfuse ɛnvukɛ yî bonyii bò to yuwyɛɛ bese le bò nu yî ɛkolɛ ke nshɛ le?” \v 11 \x - \xo 6:11 \xt 3:5, 18; 4:4; 7:9, 13; 19:8, 14; Yɛsa 61:10\x*Ɛ bó mum nya ndvú yì baa ɛ̂ wee mwaaŋ mwaaŋ bó le, gay lɛ bó ebvuu emoocɛ caan, egɛn ebuy no bó nu ke emɛse eyuwyɛ boom bo bwee bó le bò nu tɛn bonyii bo lemme le bo Nyo' le bò bó to nu keeke eyuwyɛ kɛ no bó to yuwyɛɛ bó. \p \v 12 \x - \xo 6:12 \xt 8:5, 12; 11:13, 19; 16:18; Juɛ 2:10; Mat 24:29\x*Ɛ Waa Njee ke bay kelay ke bokaŋ bosoocaan, ɛ me ntaa nɛ n'yɛn ɛ nshɛ shiw bô mvuŋgay, ɛ diuu baŋke no yiile nɛn tibtibtib diɛwɛ ndvu kembamkpwe le, ɛ kpwee wvù tfule baŋke no yɛɛle nɛn buŋŋ diɛwɛ ɛlɛmɛ le. \v 13 Ɛ jón nɛn'yi fowe gbwekene fokuse diɛwɛ mvuntam mvù bɛɛ ndɛcindɛci ɛ nffum fele kale le. \v 14 \x - \xo 6:14 \xt 16:20; 20:11; Yɛsa 34:4; Ibu 1:11-12\x*Ɛ ɛbulɛ nɛ kɛwe diɛwɛ kemba ke ŋwa' le mum la lo. Ɛ dikum dicii bô bindvuy bicii ja fô mvú to nu. \v 15 \x - \xo 6:15 \xt Yɛsa 2:10, 19, 21; 24:21\x*Ɛ bonfon bo yî nshɛ le noo bonyii bo baay baay bocii noo bikuu bi bonyii bo nci le bi baay baay noo bonyii bo kpwaw e noo bontɛmemvuŋgay naa noo bonyii bocii kɛnɛɛ bonfaw kɛnɛɛ bò yaa nu kɛ bonfaw, mum no nyiimene ɛ̂ ditfum e noo ɛ̂ bimbaan e kuse yî dikum e. \v 16 \x - \xo 6:16 \xt 5:7; Os 10:8; Luk 23:30\x*Ɛ bó nyiimene nonɛn, fuuŋke ɛ̂ dikum bô bimbaan gayte lɛ, “Ben egbwekɛn yî yese le, ebaŋyɛ bese fo wee wɛ wvù nu ɛ shii yî kawla le eyɛne bese le bô fo Waa Njee eduŋcɛ shém ye yì ffuuke yî yese le. \v 17 \x - \xo 6:17 \xt Juɛ 2:11; Na 1:6; Sɛf 1:14-18; Mala 3:2\x*Diuu dì bó nu eduŋcɛ shém yibo yì ffuuke nu ɛ to wase ɛ kocɛn, ɛ kɛ wee yaa nu dvú wvù nulo eleem ɛ̂ bó fwe kɛ.” \c 7 \s1 Ɛ bó ge bonciise yî bonyii bo Islael e bontfuke gbwee kecow mbaanyɛ ncow bonɛw e (144,000) \p \v 1 \x - \xo 7:1 \xt 9:14-15; Yɛli 49:36; Dan 7:2\x*Ɛjim jodvu, ɛ me n'yɛn bonceendaa bo Nyo' le bonɛw ɛ bó leemene ɛbuw ɛ woŋ yo ɛna le, baaŋke fwefwe wvù buyte ɛbuw yodvu le fo wvú efele yî nshɛ le kɛnɛɛ yî joo yi baay e, naa noo yî bite le. \v 2 Ɛ me mbvuu n'yɛn nceendaa Nyo' mvu le, ɛ wvú buyte jò diuu sane, kɛŋke fiɛɛ fi Nyo' wvù kɛŋke nshii le fì wvú ciise bonyii bew dvú ɛbo. Ɛ wvú mum tee bonceendaa bo Nyo' le bo bonɛw ba bô diɛw yì tɛmyi. Bonceendaa ban nu bò bó to nyaɛ mvuŋgay ɛ̂ bó, lɛ bó ebefe bô nshɛ noo joo yi baay. \v 3 \x - \xo 7:3 \xt 9:4; 14:1, 3; 22:4; Ɛsek 9:4, 6\x*Ɛ wvú tee gay lɛ, “Fo ben ebefe bô nshɛ kɛnɛɛ joo yi baay kɛnɛɛ bite sɛ bese ɛ ge bonciise yî monshim mo bonyii bo lemme le bo Nyo' wese le kɛ.” \v 4 \x - \xo 7:4 \xt 14:1, 3; 21:12-13\x*Ɛ me n'yuw lɛ bonyii bò bó to ciisɛɛ nu bontfuke gbwee kecow mbaanyɛ ncow bonɛw (144,000), ɛ bó buy ɛ̂ dikfuu di Islael e dicii. \v 5 Bó to nu ɛ ciise bonyii ɛ̂ kfuu di Juda le, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, ɛ̂ kfuu di Leubɛn e, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, ɛ̂ kfuu di Gad e, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, \v 6 ɛ̂ kfuu di Ashɛl e, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, ɛ̂ kfuu di Naftali le, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, ɛ̂ kfuu di Manase le, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, \v 7 ɛ̂ kfuu di Semeon e, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, ɛ̂ kfuu di Lɛwe le, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, ɛ̂ kfuu di Isaka le, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, \v 8 ɛ̂ kfuu di Sɛbulun e, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, ɛ̂ kfuu di Yosɛw e, bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le, ɛ̂ kfuu di Bɛnjamen e, ɛ bó ciise bontfuke ncow bofɛɛ yuufe le. \s1 Kebombom ke bonyii le ɛ kí nu nɛn mamamama \p \v 9 \x - \xo 7:9 \xt 5:9; 6:11; Lɛw 23:40\x*Ɛjim jodvu, ɛ me ntaa nɛ n'yɛn kebombom ke bonyii le nɛn mamamama ɛ wee yaa nulo etaŋ kɛ. Ɛ bó buy bitum e bicii, bô dikfuu le dicii noo bonyii bocii bô díɛw yicii, ɛ bó leeme fwe dvu kawla noo Waa Njee, ɛ bó ɛ jise ndvú yì baa kɛŋke bidaayɛɛ can yibole. \v 10 \x - \xo 7:10 \xt 5:7\x*Bó to wvuuyi foweɛwe gayte lɛ, “Mboyma nɛn'yi ɛ ɛ̀ nu fô Nyo' wese wvù nu ɛ shii yî kawla le noo fô Waa Njee le.” \v 11 \x - \xo 7:11 \xt 4:4, 6\x*Ɛ bonceendaa bo Nyo' le bocii leem gem kɛɛkɛɛ kawla bô bocɛ' bo bonyii le ba noo mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mwɛ, no gbwee tumte monshim fokuse fwe dvu kawla, nyaa mbense wvu baay ɛ̂ Nyo'. \v 12 \x - \xo 7:12 \xt 4:11\x*Bó to gee nonɛn, gayte lɛ, “Fí enù nonɛn! Mbense bô bvukukɛ noo bvufee bvu baay nu ɛ ɛ̀ kɛŋke Nyo' wese. Beene enyaà keyoone ɛ̂ wvú. Ɛ̀ kɛŋke wvú n'wvum bô mvuŋgay, ɛ wvú tɛmyi sekecii sɛ ŋka! Fí enù nonɛn.” \p \v 13 \x - \xo 7:13 \xt 6:11; 7:9\x*Ɛ cɛ' mvu bocɛ' ba le, bife ɛ̂ me lɛ, “Ban nu baa bò nu ɛ jise ndvú yì baa? Bó buy fɛɛ?” \v 14 \x - \xo 7:14 \xt 1:5; 22:14; Mben 51:9; Dan 12:1; Mat 24:21\x*Ɛ me ntfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Cee ɛkolɛ, ɛ̀ kee kɛ wo.” Ɛ wvú gay ɛ̂ me lɛ, “Ban nu bonyii bò boy yî kefew ke ŋgɛw wvu baay e. Bó nu ɛ cukɛ ndvú yibo ɛ̂ ɛlɛmɛ ke Waa Njee le, yí ɛ no baa, \v 15 \x - \xo 7:15 \xt 21:3\x*bó ɛ mum ɛ no nu fwe dvu kawla Nyo', lemte wvú le ɛntaŋ bô ɛmvunsheeŋ yew ye ncese le. Wvú wvudvu wvù nu ɛ shii yî kawla le nu ke enu bô bó nu kebaw kebole. \v 16 \x - \xo 7:16 \xt Yɛsa 49:9-10\x*Kɛ jeŋ bɛɛ ke eyuu bó kɛ, ɛ kɛ kendoŋ bɛɛ ke eyumte naa lo bó kɛ. Kɛ mvum bɛɛ ke esuuŋke bó, ɛ kɛ keŋkfum bɛɛ ke eyvuuke bó kɛ. \v 17 \x - \xo 7:17 \xt 5:6; 21:6; Jon 10:10-11; Ɛsek 34:11-16, 23-24; \xt 21:4; Mben 126:5-6; Yɛsa 25:8\x*Fí nu ke enu nonɛn, njefo Waa Njee wvù nu ɛntelɛŋ jo kawla nu ke ecɛyte bó diɛwɛ ncɛynjee le, joo bó gɛne bô bó fô joo yì nyaa nshii nu le. Ɛ Nyo' tɛn nu ke esho misɛm yicii ɛjisɛ ɛbole.” \c 8 \s1 Ɛ Waa Njee bay kelay ke ɛjim \p \v 1 \x - \xo 8:1 \xt Saka 2:17; Abk 2:20\x*Ɛ Waa Njee ke bay kelay ke bokaŋ bosooshwiy yî ŋwa' wɛ le, ɛ mondvuum cife fowe nɛn ndvumm gɛn buy keŋgawtɛn ke ntam kefew e. \v 2 \x - \xo 8:2 \xt Yosh 6:4, 6; Mat 24:31\x*Ɛ me mum n'yɛn bonceendaa bo Nyo' le bo bosooshwiy bò ké no leeme ɛ̂ Nyo' fwe. Ɛ bó nya disoŋ disooshwiy ɛ̂ bó. \v 3 \x - \xo 8:3 \xt 5:8; Ksm 30:1, 3\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvumvu nɛ to leem fô ketaŋ ke ncese le kɛŋke kelaŋ kè bó tone jiin jó, ɛ bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle. Ɛ bó nya jiin ɛ̂ wvú ɛ dí duule keetaashɛ yî ketaŋ ke ncese le bô bunle yi bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le. Ɛ ketaŋ kedvu nu ɛ bó ɛ kene bô ketwaa ke bigew kè yɛɛle, ɛ kí nu fwe dvu kawla. \v 4 Ɛ wvú ton, ɛ njiim jiin didvu bô bunle yi bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le buy ɛbo jo wvú ben gɛn fwe dvu Nyo'. \v 5 \x - \xo 8:5 \xt 4:5; 6:12-13; Lɛw 16:12; Ɛsek 10:2\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu mum nɛ jo kelaŋ kè bó tone jiin jó kiɛ, jo ŋguy fô ketaŋ ke ncese le, gɛɛ jó ɛ wvú yiŋsɛn, ɛ wvú mum laŋ yî nshɛ le. No wvú laŋ nonɛn, ɛ jaŋ no lawkene, baykene, dvûmte, ɛ nshɛ shiike. \s1 Ɛ bonceendaa bo Nyo' le kɛw toŋ disoŋ dinɛw \p \v 6 Ɛ bonceendaa bo Nyo' le bo bosooshwiy bò to kɛŋke disoŋ di disooshwiy diɛ mum seyse ye keetoŋ disoŋ didvu. \p \v 7 \x - \xo 8:7 \xt 9:15, 18; Ɛsek 5:2, 12\x*\x - \xo 8:7 \xt Ksm 9:23-25\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu fwe toŋ ye soŋ, ɛ ɛbew bô ŋguy ɛ bó ɛ fiysɛn bô ɛlɛmɛ tfuwɛ yî nshɛ le. Ɛ keba ke nshɛ le kemwaaŋ ɛnte jo biba bitɛte fie, ɛ keba kemwaaŋ ɛnte jo biba bitɛte bi bite le fie, ɛ ɛgay yò tɛɛke ɛcii fie tɛn. \p \v 8 \x - \xo 8:8 \xt 16:3-4; Ksm 7:20-21\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bofɛɛ toŋ ye soŋ, ɛ bó tfume fiɛɛ fimew ɛ ŋguy bɛɛnci yî dvú le, ɛ fí nu diɛwɛ kum wvu baay e. Ɛ fí gbwe ɛ̂ joo yi baay e. Ɛ keba kemwaaŋ ɛnte jo biba bitɛte bi joo yi baay e nɛ tu ɛlɛmɛ. \v 9 Ɛ keba kemwaaŋ ɛnte jo bitɛte bi mwɛɛm mvu mvuyuum e mvù nu ɛ̂ joo yi baay e kpwekɛn. Ɛ keba kemwaaŋ ɛnte jo biba bitɛte bi boŋguw bo ɛ̂ joo le sawyɛ. \p \v 10 Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ botɛte toŋ ye soŋ, ɛ jon mi yi baay nɛ fowe bɛɛnci diɛwɛ ken'yeese le, gbwe baŋ keba kemwaaŋ ɛnte jo bitɛte bi jóo yì booke le bô mondvuum mò jóo ké no buyte mó le. \v 11 \x - \xo 8:11 \xt Yɛli 8:14\x*Diee di jon yidvu le nu lɛ Ncewcew. No yí gbwe nonɛn, ɛ keba kemwaaŋ ɛnte jo biba bitɛte bi jóo le no cewcewe. Ɛ bonyii nteen kpwekɛn nje jóo yidvu yì bó to wuu, njefo jon yidvu to nu ɛ ge wase ɛ jóo yidvu no cewcewe lo. \p \v 12 \x - \xo 8:12 \xt 6:12-13; Yɛsa 13:10; Ɛsek 32:7-8\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bonɛw toŋ ye soŋ, ɛ fiɛɛ fimew bvuw diuu keba kemwaaŋ ɛnte jo biba bitɛte bô keba kemwaaŋ ke kpwee le ɛnte jo bitɛte. Ɛ fí bvuw tɛn jón keba kemwaaŋ ɛnte jo bitɛte. Ɛ biba bibole kemwaaŋ kemwaaŋ no jiime. Ɛ n'yuu faŋɛ yaa bvuu nu dvú ɛ̂ keba kemwaaŋ e ɛnte jo biba bitɛte ke ɛmvunsheeŋ noo ke ɛntaŋ e kɛ. \p \v 13 Ɛ me no ntaale, nɛ n'yuw ɛ nfaanduŋ fuuŋke foweɛwe no wvú to bile ɛntelɛŋ jo ɛbulɛ gayte lɛ, “Ŋgɛw ɛɛy, ŋgɛy ɛɛy, ŋgɛw nu ke enu fô bonyii bò nu yî ɛkolɛ ke nshɛ le seke bó ɛ toŋ disoŋ dì shɛke dì bonceendaa bo botɛte nu wase keetoŋ e.” \c 9 \s1 Ɛ bó toŋ soŋ yi bokaŋ botin \p \v 1 \x - \xo 9:1 \xt 11:7; 20:1; Job 26:6; 28:22; Luk 8:31; 2Bi 2:4\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ botin toŋ ye soŋ, ɛ me n'yɛn jon mi le ɛ yí to nɛ fowe gbwe fokuse. Ɛ bó nya ken'yene ɛ̂ jon yidvu kè yen'yi kentuke kè shiile nɛn ŋooŋŋ e. \v 2 \x - \xo 9:2 \xt Keŋ 19:28; Ksm 19:18\x*Ɛ jon yidvu mum yene diuw kentuke kedvu, ɛ njiim buy jó nɛn kemm, kɛ yí buy ɛ̂ mwɛɛm e fò bó ɛ kfum. Ɛ njiim yì buyɛɛ ɛ̂ kentuke kedvu le ge ɛ diuu bô ɛbulɛ nɛ no yiile lo. \v 3 \x - \xo 9:3 \xt Ksm 10:12-20\x*Ɛ cúma buy ɛ̂ njiim yidvu le shii yî nshɛ le. Ɛ bó nya cúma yidvu bô mvuŋgay lɛ yí etawene diɛwɛ boŋgam bo yî nshɛ le, \v 4 \x - \xo 9:4 \xt 7:2-3\x*lew lɛ fo yí ebefe bô mwɛɛm mvù kuu yî nshɛ le, kɛnɛɛ ɛ̀ nu ɛgay, kɛnɛɛ bite, kɛnɛɛ naa la, gay lɛ yí enya ŋgɛw ɛ ɛ̀ nu kɛ ɛ̂ kfuu bonyii ba bò nu sɛ bó kɛŋke nciise wvu Nyo' fojise fo bó. \v 5 Bó to nu ɛ cinɛ lɛ cúma yidvu enya ŋgɛw ɛ̂ bonyii yî kee le yitin. Geenɛn fo yí eyuwyɛ lo bó kɛ. Ŋgɛw wvù yí to nu keeke enyaa to nu kɛ diɛwɛ wvu ŋgam seke wvú ɛ ta wee le. \v 6 \x - \xo 9:6 \xt Job 3:21; Yɛli 8:3\x*Yî kee yi yitin yin e nu ɛ bonyii nu ke egomte kpwe yaa yɛne yí le kɛ. Bó nu ke ebeele keekpwe, ɛ kpwe lewte lo bó. \p \v 7 \x - \xo 9:7 \xt Job 39:19-20; Juɛ 2:4\x*Cúma yin to nu kɛ diɛwɛ nyámbala yì nu ɛ seyse wase keebuy gbwen jem e. Mwɛɛm mvumew to nu ɛ̂ yí ɛfa diɛwɛ bifo bi bvunfon e bì bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle, ɛ monshim mobole nu diɛwɛ mo bonyii le. \v 8 \x - \xo 9:8 \xt Juɛ 1:6\x*Yvúw bikuu bibole to nu diɛwɛ yi bokɛnɛ, ɛ bigew bibole no diɛwɛ bigew bi bobvule le. \v 9 \x - \xo 9:9 \xt Juɛ 2:5\x*Yí to kɛŋke ŋgáw ɛ yí nu diɛwɛ ketwaa kè bonyii bo jem e baŋyi gvúw dvú. Ɛ́ yí dioo bile ɛ bibɛ bibole no yole diɛwɛ bikoto nteen bì ɛ̀ guute nyámbala seke bí lewte gbwen jem e. \v 10 Ɛ yí kɛŋke diwvunte bô gɛɛŋ diɛwɛ boŋgam e. Ɛ mvuŋgay mvubole mvù bó nyaa ŋgɛw dvú ɛ̂ bonyii yî kee yi yitin e nu ɛ ɛ̀ nu yî diwvunte din e. \v 11 Bó to kɛŋke nfon wvubo ɛ ɛ̀ nu nceendaa wvù taale fô kentuke kè shiile nɛn ŋooŋŋ e kiɛ, ɛ diee diew nu ɛ̂ díɛw Ibulu le lɛ Abadon, nu ɛ̂ díɛw Glek e lɛ, Abolion (ɛ diee din nu lɛ wee wvù beete lo). \p \v 12 Wvun wvù fey bɛɛ ŋgɛw wvu fwe. Geenɛn ben eyekɛ eyuw, bomew boŋgɛw bɛɛ bii ɛjim bofɛɛ. \s1 Ɛ bó toŋ soŋ yi bokaŋ bosoocaan \p \v 13 \x - \xo 9:13 \xt 8:3; Ksm 30:1-3\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bosoocaan toŋ ye soŋ, ɛ me n'yuw ɛ diɛw buy fô bitoŋ bi binɛw bì ɛ̀ nu bi ketaŋ ke ncese le kè bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle, kè nu fwe dvu Nyo', \v 14 \x - \xo 9:14 \xt 7:1; Dito 1:7\x*jemyi ɛ̂ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bosoocaan wvù to kɛŋke soŋ wɛ lɛ, “Fayɛ bonceendaa bo bonɛw bò bó nu ɛ kay mbew joo yì kuuke yì Yuflɛts e.” \v 15 \x - \xo 9:15 \xt 8:7-12\x*Nonɛn, ɛ nceendaa Nyo' wvudvu mum fay bonceendaa bo bonɛw bodvu. Bonceendaa bodvu nu ɛ bó to seyse gɛɛ no cɛyte kefew bô diuu noo kpwee bô kelum kè bó nu ke efay bó, ɛ́ bó eyuwyɛ keba kemwaaŋ ɛnte jo bitɛte bi bonyii le. \v 16 Me nto nu ɛ n'yuw no ŋgoo bonyii bo jem e bo yî nyámbala le nu. Bó to nu bomala gee fɛɛ (200,000,000). \v 17 \x - \xo 9:17 \xt Job 41:10-12\x*Nyámbala yì me nto n'yɛnɛɛ ɛ̂ fiɛɛ diɛwɛ ɛfilɛ le fiɛ bô bonyii bò to benɛɛ yî dvú le to nu ɛ̂ yin je le: bonyii bodvu to nu ɛ jise bitwaa baŋ gvúw dvú ɛ ncom wvudvu yɛɛle diɛwɛ ŋguy e, bvuu nu diɛwɛ ɛbulɛ le, bvuu nu tɛn diɛwɛ fiŋgɛŋgɛ le. Bikuu bi nyámbala yidvu le to fieesene bi bobvule le, ɛ ŋguy bô njiim noo fiɛɛ fimew diɛwɛ mvuŋkaŋ mvù bɛɛnci le, buyte ɛ̂ yí ɛmvu. \v 18 Mwɛɛm mvu boŋgɛw e mvun mvù ɛ̀ to nu, ŋguy bô njiim noo fiɛɛ diɛwɛ mvuŋkaŋ mvù bɛɛnci le, mvù to buyte ɛ̂ nyámbala yidvu ɛmvu to nu ɛ yu bonyii keba kemwaaŋ ɛnte jo bitɛte. \v 19 Mvuŋgay mvu nyámbala yidvu le nu ɛ ɛ̀ nu ɛmvu jo yí bô yî diwvunte diyile. Diwvunte diyile nu diɛwɛ yó le kɛŋke bikuu, ɛ ɛ̀ nu fiɛɛ fì yí lɛmse bonyii dvú. \p \v 20 \x - \xo 9:20 \xt 16:9; Ksm 20:13-15\x*\x - \xo 9:20 \xt Dan 5:4, 23; Mben 135:15-17; Yɛsa 44:9-20\x*Naa no fí to kooyɛɛ nonɛn, kebɛse ke bonyii le kè mwɛɛm mvu boŋgɛw e mvun to baa yuwyɛ bó, to baa cim ekumɛn mvuntelem mvubole yî mwɛɛm mvù bó to gee bô can yibole kɛ. Bó to baa kumɛn keebunlee bonceendaa bo dɛwle le bô mvumooso kɛnɛɛ ɛ̀ nu mvù bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle kɛnɛɛ kè baa kɛnɛɛ bô ketfu kè nɛɛ, kɛnɛɛ ɛta, kɛnɛɛ kete. Ɛ mvumooso mvun nu sɛ mvú nulo eyɛn fiɛɛ le kɛnɛɛ eyuw kɛnɛɛ elɛn. \v 21 Bó to baa cim kumɛn tɛn mvuntelem keeyuwyi bonyii kɛnɛɛ keegee nfim kɛnɛɛ cee nce nnyɛn kenjaŋ kɛnɛɛ coŋene kɛ. \c 10 \s1 Nceendaa Nyo' wvù to kɛŋke fiŋwa' ɛ bó ɛ yene \p \v 1 \x - \xo 10:1 \xt 4:3\x*Ɛ me mbvuu n'yɛn nceendaa Nyo' wvumvu wvù tɛmyi le ɛ wvú shiile too fowe, ɛ kembɛw ɛ sûm wvú diɛwɛ ndvu le, ɛ kela ɛ daa ɛwe jo ɛkolɛ kew. Bvushiw bwew to nu diɛwɛ diuu le, ɛ bikaa biew nu diɛwɛ leme di ŋguy e fò dí bene. \v 2 \x - \xo 10:2 \xt 5:1; 10:8\x*Wvú to kɛŋke fiŋwa' fimew ɛ̂ wvú ɛbo ɛ bó ɛ yene. Ɛ wvú shii tome ɛkalɛ kew ke ɛcɛɛy yî joo yi baay e, tome ke ɛŋkoŋko yî nshɛ le. \v 3 \x - \xo 10:3 \xt Yɛli 25:30-31; Os 11:10\x*No wvú tome nonɛn, fuŋ foweɛwe diɛwɛ bvule fò wvú wamte le. No wvú fuŋɛɛ nonɛn, ɛ jaŋ yì ké no baykene bokaŋ bosooshwiy mum jeme. \v 4 No jaŋ yì ké no baykene bokaŋ bosooshwiy yidvu jeme nonɛn, ɛ me mum no ŋgomte keensaŋ fiɛɛ fì yí jeme, ɛ diɛw mi gay ɛ̂ me fowe lɛ, “Gɛɛlɛ fiɛɛ fì jaŋ yì ké no baykene bokaŋ bosooshwiy yin jeme ɛshem. Fo wo esaŋ ɛ̂ ŋwa' le kɛ.” \v 5 Ɛ nceendaa wvù me nto n'yɛnɛɛ ɛ wvú leeme yî joo yi baay e noo yî nshɛ le wɛ cake kebo kew ke ɛcɛɛy we, \v 6 \x - \xo 10:6 \xt Mben 146:6; Dan 12:7; Lem 4:24\x*kan ɛ̂ diee di wee wvuwɛ wvù nu dvú sekecii sɛ ŋka le wvù ɛ̀ nu wvú wvù to bomɛɛ ɛbulɛ bô mwɛɛm mvunciim mvù nu yî dvú le, noo nshɛ bô mwɛɛm mvunciim mvù nu yî dvú le, noo joo yi baay bô mwɛɛm mvunciim mvù nu jó. Ɛ wvú kan gay lɛ, “Kɛ Nyo' bɛɛ edvuyte lo keege fiɛɛ fì wvú gomte kɛ! \v 7 \x - \xo 10:7 \xt 22:6; Yɛli 25:4; Amo 3:7-8\x*Ɛ̀ nu ke enu ɛdiuw yò nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bosooshwiy nu ke etoŋ ye soŋ, ɛ́ Nyo' ege ɛ́ fiɛɛ fì wvú nyile eto ekocɛn no wvú to jemyɛɛ wase ɛ̂ bonyii bew bo lemme le bò ɛ̀ nu bonyii bew bo ntum e.” \p \v 8 \x - \xo 10:8 \xt Ɛsek 2:8–3:3\x*Ɛ diɛw yì me nto n'yuwɛɛ wase fowe yɛ bvuu jeme ɛ̂ me lɛ, “Gɛnɛ efi ŋwa' wvù bó nu ɛ yene wɛ ɛbo jo nceendaa Nyo' wɛ wvù leeme yî joo yi baay e bô yî nshɛ le.” \v 9 Ɛ me mum ŋgɛn fô nceendaa Nyo' wvudvu le ŋgay lɛ wvú enya fiŋwa' fidvu ɛ̂ me. Ɛ wvú gay ɛ̂ me lɛ, “Ko edie. Wvú nu ke edioo ɛ bow ɛ̂ wo ɛshem ecewcewe lo. Geenɛn, ɛ wvú nu ke eyeke ɛ̂ wo ɛmvu diɛwɛ bvutuw e.” \v 10 Ɛ me mum nfi fiŋwa' fidvu ɛbo jo nceendaa Nyo' wvudvu, ndie. No me nto ndiee, ɛ wvú no yeke ɛ̂ me ɛmvu diɛwɛ bvutuw e. Geenɛn seke wvú to bowɛɛ wase ɛshem no cewcewe lo. \v 11 No me ndieɛ, ɛ bó mum gay ɛ̂ me lɛ, “Wo kɛŋke keebvuu etefe ntum Nyo' ɛ̂ bonyii. Ntum wvun nu ɛkumɛ dikfuu di bonyii le bô bitum noo bonyii bò jemyi dikfuu di díɛw e noo bonfon.” \c 11 \s1 Bonyii bo ntum Nyo' le bo bofɛɛ \p \v 1 \x - \xo 11:1 \xt 21:15\x*Ɛ bó mum nɛ nya nfew ɛ̂ me ɛ wvú nu diɛwɛ kembaŋ e, gay ɛ̂ me lɛ, “Gɛnɛ efew yew ncese Nyo' bô ketaŋ ke ncese le, etaŋ tɛn bonyii bò bunlee Nyo' dvú, \v 2 \x - \xo 11:2 \xt Mben 79:1; Luk 21:24; \xt 12:6, 14; 13:5; Dan 7:25; 12:7\x*geenɛn fo wo efew lakfulɛɛŋ yi ɛkfuŋ kɛ. Cinɛ dvú njefo bó nu ɛ nya wase ɛ̂ bonyii bò yaa nu kɛ Bojuu. Bó nu ke eben yî kelaante kè yuule le, envuwsɛ kelaante kedvu yî kee le mbaanyɛ ncow fɛɛ. \v 3 Me nu ŋke enya mvuŋgay ɛ̂ bonyii bem bo bofɛɛ bò jemyi ɛkumɛ me, ɛ́ bó eteete ntum wɛm ɛ̂ bonyii yî ɛdiuw e ntfuke bô gee fɛɛ kecow mbaŋsoocaan e (1,260). Bó nu ke eteete ɛ bó ɛ jise bimbamkpwe.” \p \v 4 \x - \xo 11:4 \xt Saka 4:1-3, 11-14; Jon 8:17\x*Bonyii bo bofɛɛ ban nu bite bi Olif e bi bifɛɛ noo mwɛɛm mvu mvunfɛɛm mvù bó tomyi bin'yeese yî dvú le mvù ké no leeme fwe dvu Tata wvù kɛŋke nshɛ. \v 5 \x - \xo 11:5 \xt 2Bfn 1:10; Mben 97:3; Yɛli 5:14\x*Ɛ́ wee ke enɛ ɛ no gomte keege fiɛɛ fì befe bô bó, ɛ́ ŋguy ebuy dew yibole efiese lo wee wvubo bvuban wvudvu. Ɛ̀ nɛɛ no wee gomte keege fiɛɛ fì befe bô bó tu wvú kɛŋke keekpwe nonɛn. \v 6 \x - \xo 11:6 \xt Ksm 7:17-19; 1Bfn 17:1; Jɛm 5:17\x*Bó kɛŋke mvuŋgay mvù ɛ̀ nulo ɛ́ bó ebaŋ ɛbulɛ lɛ fo jaŋ ecem naa lo yî nshɛ le ɛdiuw yò bó nu eteete ntum Nyo' le. Ɛ bó kɛŋke tɛn mvuŋgay mvù ɛ̀ nulo ɛ́ bó ebaŋke jóo ɛ́ yí etu ɛlɛmɛ noo mvuŋgay keelaŋ dikfuu di bimfim e yî nshɛ le naa seke la wvù bó shieele. \p \v 7 \x - \xo 11:7 \xt 13:1-2; 17:8\x*Bó nu ke edioo ɛ mɛse ɛ jeme fiɛɛ fì bó kɛŋke keejeme, ɛ́ nyam yì bɛmte yì buyte ɛ̂ kentuke kiɛ kè shiile nɛn ŋooŋŋ e, ebuy etum jem bô bó, eso bó, eyuwyɛ bó, \v 8 \x - \xo 11:8 \xt Luk 13:33-34; \xt Keŋ 18:20; Yɛsa 1:10; Ɛsek 16:46; \xt Ksm 3:16-19; 7:3-5\x*ɛ́ ɛgvun ɛbo emɛy ejiime ɛ̂ je ɛ̂ kelaante ke baay e. Kelaante kin nu kè bó teŋe ɛ̂ díɛw yi mawɛɛn e lɛ Sodom kɛnɛɛ lɛ Ijiw, ɛ ɛ̀ nu jó jò bó to taɛ Tata wvubo yî kentam e. \v 9 Yî ɛdiuw e ɛta bô keŋgawtɛn nu ɛ dikfuu di bonyii le, kɛnɛɛ ɛ̀ nu bo ntɛw wvù la le, kɛnɛɛ bò jemyi kfuu díɛw yì la, kɛnɛɛ bo bitum bì la le, nu ke etaale ɛgvun ɛbo no yó jiimene, etun lɛ fo bó edwey bó kɛ. \v 10 \x - \xo 11:10 \xt Jon 16:20\x*Bonyii bò ɛ̀ nu bo yî woŋ wvun e nu ke elaŋlaŋe laa ɛ̀ kpwese bonyii ban ɛ kpwekɛn ɛ. Bó nu ke esakene lo, ɛ wee ciinse nnya ɛ̂ wee, ɛ wee ciinse nnya ɛ̂ wee. Bó nu ke egee nonɛn njefo bonyii bo ntum Nyo' le bo bofɛɛ ban nu ɛ to bô ŋgɛw wvu baay yî bonyii bò ɛ̀ nu bo yî woŋ e. \p \v 11 \x - \xo 11:11 \xt Ɛsek 37:9-10\x*Ɛ fí ke kooy, ɛ ɛdiuw yo ɛta bô keŋgawtɛn ɛyan ke fey, ɛ keyoy kè nyaa nshii nɛ fô Nyo' le, ley yî bó le, ɛ bó kase ja we. Ɛ bonyii yɛn nonɛn, kɛŋkɛ nfan baay. \v 12 \x - \xo 11:12 \xt 2Bfn 2:11; Lem 1:9\x*Ɛ bonyii bo bofɛɛ bodvu mum yuw ɛ diɛw jeme we bô mvuŋgay gayte ɛ̂ bó lɛ, “Ben eben eto fɛn!” Ɛ bó mum no bene gɛne we ɛ̂ kembɛw e, ɛ bonyii bobole bo bvuban e taale. \v 13 \x - \xo 11:13 \xt 6:12-13; Ɛsek 38:19-20\x*Kɛ kefew kedvu le, ɛ nshɛ nɛ shiw bô mvuŋgay baay, ɛ keba kemwaaŋ ɛnte jo yuufe jo kelaante kedvu bvusɛ. Ɛ bonyii bontfuke bosooshwiy (7,000) kpwekɛn no nshɛ yidvu to shiwɛɛ. Ɛ kebɛse ke bonyii bò to shɛkɛɛ le, kɛŋkɛ nfan baay, no tumte moŋkum mo Nyo' wvù nu we le. \p \v 14 Wvun wvù fey nu ŋgɛw wvu bokaŋ bofɛɛ. Geenɛn ben eyekɛ eyuw, ŋgɛw wvu bokaŋ botɛte nu eto nfew caan. \s1 Ɛ bó toŋ soŋ yi bokaŋ bosooshwiy \p \v 15 \x - \xo 11:15 \xt 4:11; Ksm 15:18; Mben 22:28-30; Dan 2:44; 1Kol 15:24-28\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bosooshwiy ke toŋ ye soŋ, ɛ me n'yuw no díɛw jemyi bô mvuŋgay we gayte lɛ, “Bvunfon bvu yî woŋ wvun e nu ɛ tu wase bvu Tata wesebeene bô Mboyse we wvù wvú to kawɛɛ le, ɛ wvú nu ke esaake sekecii sɛ ŋka.” \v 16 \x - \xo 11:16 \xt 4:4\x*Ɛ bocɛ' bo bonyii le bo mbaanfiɛɛ ncow bonɛw ba bò shiilɛɛ yî bokawla bobole fwe dvu Nyo' mum no gbwee tumte monshim mobole fokuse, nyaa mbense wvu baay ɛ̂ Nyo'. \v 17 \x - \xo 11:17 \xt 1:8; 4:8; 15:3; 16:7; 19:6, 15; 21:22; Amo 4:13; 2Kol 6:18\x*Ɛ bó no gee nonɛn, gayte lɛ, \q1 “Bese nyaa keyoone ɛ̂ wo, \q1 Tata Nyo' wvù Kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim, \q1 wo nu keseen, ɛ wo to nu wase. \q1 Bese nyaa keyoone njefo wo nu ɛ jo wase \q1 mvuŋgay mvuw mvu baay ɛ kɛw ɛ no saake. \q1 \v 18 \x - \xo 11:18 \xt 19:5; Mben 2:1-5; 110:5-6\x*Bonyii bò yaa kee kɛ wo \f + \fr 11:18 \ft Bonyii ban fɛn nu ɛ bó teŋe bó teytey lɛ, «bitum».\f* to ton'yi shém, \q1 ɛ kefew kè wo nu eduŋcɛ shém yo yì ffuuke nu ɛ kocɛn wase. \q1 Ɛ ɛ̀ nu kefew kè wo nu esaw bonyii bò nu ɛ kpwekɛn wase. \q1 Ɛ ɛ̀ bvuu nu tɛn kè wo nu emawcɛ bonyii buw bo lemme le \q1 bò ɛ̀ nu bonyii buw bo ntum e, \q1 ebvuu emawcɛ bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le, \q1 emawcɛ tɛn bonyii bocii bò wvumte diee diuw, \q1 kɛnɛɛ ɛ̀ nu bo caan caan kɛnɛɛ bo baay baay. \q1 Ɛ ɛ̀ nu tɛn kefew kè wo nu elɛse bonyii \q1 bò beete bô ɛkolɛ ke nshɛ le.” \p \v 19 \x - \xo 11:19 \xt 4:5; 6:12-13; 8:7; 15:5; Job 38:22-23; \xt 1Bfn 8:1, 6\x*Ɛ bó nɛ yene kembuŋ ke yew ncese Nyo' yi fowe le. Ɛ ŋkuw moŋkan mo Nyo' le wvù to nu yew ncese yidvu le yenɛ. Ɛ jaŋ nɛ no lawkene, baykene, dvûmte, ɛ nshɛ shiike, ɛ ɛbew yo baay baay shiile. \c 12 \s1 Kpwoon mvu bô keŋguum ke nyam mi le ɛ yí fieesene nyam joo \p \v 1 \x - \xo 12:1 \xt Yɛsa 7:14; 26:17\x*Ɛ me nɛ n'yɛn kfuu fiɛɛ fimew fi diuw wvù yumɛɛn e fowe. Ɛ̀ to nu kpwoon mvu ɛ wvú ɛ tfume diuu ye le diɛwɛ ndvu le, ɛ kpwee nu ɛku jo bikaa biew, ɛ wvú ɛ bon kefo ke bvunfon e, ɛ jón nu yî dvú le yuufe ncow fiɛɛ. \v 2 Wvú to nu bô fue, lumte wase keeboo, yuuke nsase lume, beele. \p \v 3 \x - \xo 12:3 \xt 12:7, 9, 13; 13:2; 16:13; 20:2; Dan 7:7, 24\x*Ɛ me mbvuu n'yɛn kfuu fiɛɛ fimew fi diuw wvù yumɛɛn e fowe. Ɛ̀ to nu keŋguum ke nyam mi le ɛ yí yɛɛle lo, ɛ yí fieesene nyam joo. Ɛ yí kɛŋke bikuu bisooshwiy bô bitoŋ yuufe, ɛ bifo bi bvunfon e bi caan caan bisooshwiy nu yî bikuu bidvu le. \v 4 \x - \xo 12:4 \xt Dan 8:10\x*Ɛ yí jiw wvun we, ɛ wvú ka keba kemwaaŋ ɛnte jo bitɛte bi jón e we tfume yî nshɛ le. Ɛ keŋguum ke nyam e kedvu nɛ leem fwe dvu kpwoon wvù to lumte wɛ, wvu lɛ kpwoon wvudvu dioo ɛ boo, ɛ́ wen eŋgele lo wan wvudvu wvù wvú boke. \v 5 \x - \xo 12:5 \xt 19:15; Mben 2:9\x*Ɛ wvú boo wan diemsɛn, ɛ ɛ̀ nu wvù nu ke esaake bitum bicii bô ketoome ke ketfu le. Geenɛn, no wvú to bokɛɛ ɛ bó mum cun wan wvudvu ben dvú fô Nyo' le, ɛ wvú no nu mbew kawla we le. \v 6 \x - \xo 12:6 \xt 1Bfn 17:1-7; 19:5-7; Mat 2:13; \xt 11:2\x*Ɛ kpwoon wvudvu mum fɛɛ lo gɛn no nu ŋkpwaante bvudvuu bvù Nyo' to seysɛɛ wase fô wvú le. Ɛ ɛ̀ nu fò bó nu ke etaale fô wvú le yî ɛdiuw e ntfuke bô gee fɛɛ kecow mbaŋ soocaan e (1,260). \p \v 7 \x - \xo 12:7 \xt Dan 10:13; Jut 9\x*Ɛ jem nɛ kɛw woŋ Nyo' le, ɛ nceendaa Nyo' wvù Maykɛl bô ŋgoo ye bonceendaa no diuu bô bo keŋguum ke nyam yì fieesene nyam joo yɛ le. Ɛ nyam yidvu bô bew bonceendaa diuu, \v 8 geenɛn ɛ bó so keŋguum ke nyam e kedvu bô ŋgoo ye, ɛ bó faŋɛ yaa bvuu kɛŋke bvudvuu woŋ Nyo' le kɛ. \v 9 \x - \xo 12:9 \xt 20:2; Keŋ 3:1; Yɛsa 14:12; 27:1; Luk 10:18; Jon 12:31\x*Ɛ bó bvuse keŋguum ke nyam yi fieesene nyam joo le kiɛ wvumse ɛ kí gbwe fokuse yî nshɛ le. Keŋguum kin nu yo yi bvuyvuum e yɛ yì ɛ̀ nu dɛwle bvuu nu Satan. Ɛ ɛ̀ nu wvú wvù lɛɛle bonyii yî ɛkolɛ ke nshɛ le kecii. Bó to wvumse wvú bô bonceendaa bew ɛ bó gbwe yî nshɛ le. \p \v 10 \x - \xo 12:10 \xt 4:11; 11:15; \xt Job 1:9-11; Saka 3:1\x*Ɛ me nɛ n'yuw ɛ díɛw jemyi foweɛwe woŋ Nyo' le gayte lɛ, “Ɛ̀ nɛɛ keseen wvù Nyo' nu eboyse bonyii bew, eduŋcɛ mvuŋgay mwew mvu lemme le, esaake bvunfon bwew, ɛ́ Mboyse we wvù wvú to kawɛɛ eduŋcɛ tɛn mvuŋgay mwew mvu sa' le. Fí nu nonɛn keseen njefo bó nu ɛ wvumse wase wee wɛ fokuse wvù se ké no leeme fwe dvu Nyo' wesebeene ɛmvunsheeŋ bô ɛntaŋ teyte mwɛɛm yî boom bo bwee wesebeene le. \v 11 \x - \xo 12:11 \xt 6:9; Mat 16:25; \xt 5:6; 1Jon 2:14; 5:4\x*Geenɛn, bó nu ɛ so wase wvú nje ɛlɛmɛ ke Waa Njee bô diɛw Nyo' yì bó leeme jim nsaw wvudvu le. Ɛ kɛ bó to baa kooŋke nshii wvubo ɛ̂ je yì ɛ̀ nulo ɛ́ bó emum efane lo keekpwe le kɛ. \q1 \v 12 \x - \xo 12:12 \xt 18:20\x*Nonɛn, woŋ Nyo' elaŋlaŋè, \q1 ɛ bonyii bocii bò nu fó, laŋlaŋè tɛn. \q1 Geenɛn, ŋgɛw wvu baay nu fô ben e nshɛ bô joo yi baay, \q1 njefo dɛwle nu ɛ shii wase ɛ to ɛ̂ ben e. \q1 Wvú nu ɛ yiŋsɛn bô shém yì ffuuke baay, \q1 njefo wvú kee lo lɛ kefew kewene shɛke wase caan.” \p \v 13 Ɛ keŋguum ke nyam yì fieesene nyam joo yɛ dioo yɛn lɛ bó nu ɛ tfume wase wen, wen ɛ gbwe yî nshɛ le, ɛ yí daa kenlewtɛ ɛjim jo kpwoon wɛ wvù to bokɛɛ wan diemsɛn e. \v 14 \x - \xo 12:14 \xt 11:2\x*Geenɛn, ɛ bó nya bibɛ bi nfaanduŋ e bifɛɛ ɛ̂ kpwoon wvudvu lɛ wvú ebii dvú keelewtɛ yo yɛ egɛn enu ŋkpwaante yî bilum e bitɛte bô keŋgawtɛn ɛ bó taale fô wvú le. \v 15 Ɛ yo yidvu mum bvuse joo ɛmvu diɛwɛ joo yì booke le ɛjim jo kpwoon wvudvu wvu lɛ yí etuu wvú egɛn dvú. \v 16 Geenɛn, ɛ nshɛ ficɛ kpwoon wvudvu, yene diuw we mi lo joo yì keŋguum ke nyam e kedvu to bvusɛɛ ɛ̂ yí ɛmvu le. \v 17 \x - \xo 12:17 \xt 6:9; 11:7; 13:7; Dan 7:21\x*Ɛ nyam yidvu mum ton'yɛ shém bô kpwoon wvudvu, mum ja laa bvudiuw ɛ̂ kebɛse ke boom bo kpwoon wvudvu le, ɛ ɛ̀ nu bó bò gɛɛle bonci bo Nyo' le bvuu leeme jim nsaw Jisos. \v 18 Ɛ yí \f + \fr 12:18 \ft Boŋwa' bo boyvuum bomew kɛŋke fɛn lɛ, “Ɛ me mum ŋgɛn …”\f* mum gɛn no leeme ŋgem joo yi baay e. \c 13 \s1 Nyam yì bɛmte yì to buyɛɛ ɛ̂ joo yi baay e \p \v 1 \x - \xo 13:1 \xt Dan 7:3; \xt 11:7; 19:20; Dan 7:3-8, 21, 25\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yɛn ɛ nyam yì bɛmte buyte ɛ̂ joo yi baay e, ɛ yí kɛŋke bikuu bisooshwiy bô bitoŋ yuufe noo bifo bi bvunfon e bi caan caan yuufe yî bitoŋ bidvu le, ɛ ɛdiee yò beete bô diee di Nyo' le nu yî bikuu bidvu le. \v 2 \x - \xo 13:2 \xt 2Tɛs 2:9\x*Nyam yidvu yì me nto n'yɛnɛɛ to fieesene biaa, ɛ ɛkaw ɛye nu diɛwɛ yo nyam mi yì bó teŋe lɛ bɛɛ le, ɛ diuw we nu diɛwɛ wvu bvule le. Ɛ keŋguum ke nyam yì fieesene nyam joo le kiɛ mum nya nyam yidvu bô mvuŋgay mwew noo kawla we lɛ yí esaake bô mvuŋgay mvu baay. \v 3 \x - \xo 13:3 \xt 17:8\x*Ɛkolɛ ke nyam yidvu le kemew to nu ɛ yuu kɛŋke wase kfuu kelɛmtɛɛ kemew ɛ ɛ̀ nu kè to nulo eyu lo yí, geenɛn ɛ kí to bonɛn wase. Ɛ diuw yum lo bonyii bocii yî ɛkolɛ ke nshɛ le, ɛ bó no gbwee ɛjim jo nyam yidvu. \v 4 Ɛ bonyii no nyaa mbense wvu baay ɛ̂ keŋguum ke nyam yì fieesene nyam joo yɛ le, njefo yí to nu ɛ nya nyam yì bɛmte yidvu bô mvuŋgay mwew. Ɛ bó mum no nyaa tɛn mbense wvu baay ɛ̂ nyam yì bɛmte yidvu gayte lɛ, “Ɛ̀ nu yɛɛ diɛwɛ nyam yì bɛmte le, ɛ ɛ̀ nulo ediu yɛɛ yí?” \p \v 5 \x - \xo 13:5 \xt Dan 7:25; 11:36; \xt 11:2\x*Bó to nu ɛ cinɛ nyam yidvu le ɛ yí no kɛŋke diuw wvù ɛ̀ nulo ɛ́ yí ejemyi díɛw kensaa ye dvú, bvuu beete bô diee di Nyo' le, bvuu cinɛ tɛn lɛ yí esaake yî kee le mbaanyɛ ncow fɛɛ. \v 6 Ɛ yí mum kɛw no jemyi díɛw yì befe ɛkumɛ Nyo', beete bô diee diew bô bvudvuu bvù Nyo' nu fó le noo bonyii bò nu woŋ Nyo' le. \v 7 \x - \xo 13:7 \xt 12:17\x*Bó to nu ɛ cinɛ tɛn lɛ yí etum jem bô bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le, eso bó, cinɛ tɛn lɛ yí ekɛŋke mvuŋgay ɛwe jo bontɛw bocii bô bonyii bocii noo bonyii bo díɛw e yicii, noo bitum bicii. \v 8 \x - \xo 13:8 \xt 3:5; \xt 5:6\x*Bonyii bocii yî ɛkolɛ ke nshɛ le nu ke enyaa mbense wvu baay ɛ̂ yí. Bonyii ban nu wee tfuu wvù bó to baa saŋ wase diee diew ɛ̂ ŋwa' le ɛ woŋ sɛ ke kɛw e kɛ. Ɛ ŋwa' wvun nu wvù ɛdiee ɛ bonyii bò kɛŋke nshii nu jó, ɛ ɛ̀ nu ŋwa' Waa Njee wvù bó to sɛlɛɛ. \p \v 9 Wee wvù kɛŋke bitem, ɛ wvú yuw. \v 10 \x - \xo 13:10 \xt 14:12; Yɛli 15:2; 43:11; Luk 8:15\x*Ɛ́ wee nu ɛ fí nu lɛ bó nu ekoo wvú, tu bó nu ekoo. Wee ɛ́ no nu ɛ fí nu lɛ wvú nu ke ekpwe yî finyo le, tu bó nu ke eyu wvú bô finyo. Fin gɛne fô bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le lɛ bó ekuu shém, eleese fitele yî ye le. \s1 Nyam yì bɛmte yì to buyɛɛ ɛ̂ nshɛ le \p \v 11 \x - \xo 13:11 \xt Mat 7:15\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yɛn yimi nyam yì bɛmte le, ɛ yiyin buyte ɛ̂ nshɛ le, ɛ yí kɛŋke bitoŋ bifɛɛ diɛwɛ bi waa njee le, jemyi diɛwɛ keŋguum ke nyam yì fieesene nyam joo yɛ le. \v 12 Yí to duŋci mvuŋgay mvu nyam yì bɛmte yi fwe yɛ le mvunciim ɛjise jo nyam yidvu. Ɛ yí ge ɛ ɛkolɛ ke nshɛ le kecii bô bonyii bocii bo yî nshɛ le no nyaa mbense wvu baay ɛ̂ nyam yi fwe yɛ yì kelɛmtɛɛ kew kè to nulo eyu lo yí to nu ɛ bonɛn wase le. \v 13 \x - \xo 13:13 \xt 16:14; 20:8\x*Yí to gee mwɛɛm mvù duŋci mvuŋgay mwew, gee naa ɛ ŋguy nɛn'yi we shiile fokuse ɛ bonyii yɛne. \v 14 No bó to nu ɛ cinɛ lɛ yí egee mwɛɛm mvù duŋci mvuŋgay mwew fwe dvu nyam yì bɛmte yimi yɛ, ɛ yí mum no lɛɛle bonyii bò nu yî nshɛ le dvú. Ɛ yí mum gay ɛ bó kene laŋ yì fieesene nyam yì bó to lɛmsɛɛ bô nyo ɛ yí no nu kɛ dvú yɛ le. \v 15 \x - \xo 13:15 \xt 14:9, 11; 15:2; 16:2; 19:20; 20:4; Yɛsa 44:5; Dan 3:5\x*Bó to nu ɛ cinɛ lɛ yí enya keyoy ɛ̂ laŋ nyam yì bɛmte yidvu, wvu lɛ ɛ̀ nu naa lo ɛ́ laŋ yidvu ejemyi, gee ɛ bó yuwyi bonyii bocii bò faaŋke keenyaa mbense wvu baay ɛ̂ laŋ yidvu. \v 16 Yí to nu ɛ gay lɛ bó ege nciise yî bonyii le bocii yî kebo ke ɛcɛɛy e kɛnɛɛ fojise, gay lɛ bó ege yî wee le kɛnɛɛ ɛ̀ nu wee wvu caan kɛnɛɛ wvu baay, kɛnɛɛ wee kpwaw, kɛnɛɛ wvù fuute, kɛnɛɛ ɛ̀ nu nfwa, kɛnɛɛ ɛ̀ yaa nu kɛ nfwa, \v 17 \x - \xo 13:17 \xt 13:18; 15:2\x*wvu lɛ fo ɛ̀ nulo ɛ́ wee eguy kɛnɛɛ egese fiɛɛ sɛ wvú kɛŋke nciise wvudvu kɛ. Nciise wvun nu diee di nyam yì bɛmte yɛ le, kɛnɛɛ ɛjisɛ ɛ ŋwa' yo diee di nyam yidvu le. \v 18 Fin nu fiɛɛ ɛ fí shieele bvufee bvu baay. Wee wvù kɛŋke bvufee etaŋ ɛjisɛ ɛ ŋwa' ɛyan yò ɛ̀ nu diee di nyam yin e ekiɛɛ. Ɛjisɛ ɛ ŋwa' ɛyan leeme fô diee di wee wvu wum e, ɛ yó nu ɛ̂ ntaŋ e lɛ, gee soocaan bô mbaŋ soocaan ncow soocaan (666). \c 14 \s1 Waa Njee bô bonyii bo 144,000 \p \v 1 \x - \xo 14:1 \xt 22:4; \xt Yɛsa 4:5; Juɛ 3:5; \xt 3:12\x*Ben eyekɛ eyuw, ɛ me ndioo mbvuu ntaa, nɛ n'yɛn Waa Njee le ɛ wvú leeme yî kum wvù Sayon e, ɛ bonyii bontfuke gbwee kecow mbaanyɛ ncow bonɛw (144,000) nu bô wvú. Bonyii ban nu bò to kɛŋke nciise diee diew bô di Ice le fojise fo bó. \v 2 \x - \xo 14:2 \xt 1:15; 15:2; 19:6; Ɛsek 1:24-25\x*Ɛ me n'yuw ɛ diɛw too fowe yole diɛwɛ joo yì gbwee ɛ̂ ŋkoŋ e, dvûmte tɛn diɛwɛ jaŋ yì baykene le. Diɛw yì me n'yuwɛɛ yidvu to jemyi tɛn diɛwɛ dikome fò bonyii kumte le. \v 3 \x - \xo 14:3 \xt 4:4, 6; \xt 5:9\x*Bó to yemte ŋkiee mvu wvu fwɛ fwe dvu kawla bô mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mwɛ noo bocɛ' bo bonyii le ba. Kɛ ɛ̀ to nulo ɛ́ wee mvu ekiɛɛ ŋkiee wvudvu ɛfey bonyii bo bontfuke gbwee kecow mbaanyɛ ncow bonɛw ba kɛ. Ɛ ɛ̀ nu bó bò bó to sumɛɛ wase can kebefɛ le yî nshɛ le. \v 4 \x - \xo 14:4 \xt Jon 10:4-5\x*Boban nu bonyii bò to baa ebefe wase ye yibo bô bokɛnɛ kɛ, njefo kɛ bó to kee wase bokɛnɛ kɛ. Ɛ̀ nu bó bò ké no bii Waa Njee le naa fɛɛ fò wvú gɛne. Bonyii ban nu bò bó to sumɛɛ ɛnte jo ɛŋgokɛ ke bonyii le kecii lɛ bó enu diɛwɛ mvuntam mvu fwe le fô Nyo' bô Waa Njee le. \v 5 \x - \xo 14:5 \xt Yɛsa 53:9; Sɛf 3:12-13\x*Mbiay ke baa yuu buy wase diuw wvubole kɛ. Bó nu fibole sɛ nlom. \s1 Njeme bonceendaa bo Nyo' le bo botɛte \p \v 6 \x - \xo 14:6 \xt Mat 24:14\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yɛn nceendaa Nyo' mvu le ɛ wvú bile ɛntelɛŋ jo ɛbulɛ. Wvú to kɛŋke saaka wvù jee wvù mɛy lo keefewcɛ ɛ̂ bonyii bò nu yî nshɛ le bocii. Wvú to nu keefewcɛ ɛ̂ bitum bicii, bô bontɛw bocii, noo bonyii bò jemyi naa díɛw yì la noo naa bonyii bò la bocii. \v 7 \x - \xo 14:7 \xt Mben 146:6\x*Ɛ nceendaa wvudvu fuŋ foweɛwe lɛ, “Ben efanè Nyo' tumtè moŋkum mew, njefo kefew ke nsaw we le nu ɛ kocɛn wase. Ben enyaà mbense wvu baay ɛ̂ wvú wvù to bomɛɛ ɛbulɛ bô nshɛ noo joo yi baay bô mondvuum mò jóo buyte mó le.” \p \v 8 \x - \xo 14:8 \xt 17:2; 18:2\x*Ɛ wvumvu nceendaa Nyo' wvu lɛ bofɛɛ, no bii wvú le gayte lɛ, “Babilon wvu baay nu ɛ gbwe wase, wvú nu ɛ gbwe wase. Ɛ̀ nu wvú wvù nu ɛ ge bitum bicii ɛ wu nce we nsake diɛwɛ mbvuum e.” \p \v 9 \x - \xo 14:9 \xt 13:15\x*Ɛ wvumvu nceendaa Nyo' wvu lɛ botɛte mum bi tɛn bó le, no fuuŋke foweɛwe lɛ, “Ɛ́ wee mom lo ɛ nya mbense wvu baay ɛ̂ nyam yì bɛmte yɛ bô ɛ̂ laŋ nyam yidvu, ɛ kɛŋkɛ tɛn nciise fojise kɛnɛɛ yî kebo le, \v 10 \x - \xo 14:10 \xt 15:7; 16:1, 19; 19:20; Keŋ 19:24; Mben 11:6; Yɛli 25:15; Ɛsek 38:22; Mat 25:41\x*tu wvú nu ke ewu shém Nyo' yì ffuuke diɛwɛ no wee ké wu mbvuum. Shém yidvu nu ɛ wvú ɛ bɛɛse ɛ̂ fiko fiew fi nsase le ɛ wvú baa fiysɛn kɛ. Wvuwɛ wee nu ɛ bó nu ke elaŋ wvú ɛ̂ fiɛɛ le ɛ fí fiee diɛwɛ mvuŋkaŋ e, ɛ́ wvú eyɛne ŋgɛw jó. Fifin nu ke enu fwe dvu bonceendaa bo Nyo' le bò yuule bô Waa Njee. \v 11 \x - \xo 14:11 \xt 19:3; Yɛsa 34:10\x*Njiim nu ke ebene kɛ lo sekecii sɛ ŋka fò bó laŋ bó ŋgɛw e. Kɛ bonyii ban bò nyaa mbense wvu baay ɛ̂ nyam yì bɛmte bô ɛ̂ laŋ nyam yidvu noo bonyii bò kɛŋke nciise diee diew nu ke ekɛŋke naa lo nlɛɛtɛn yî ŋgɛw wvubole ɛmvunsheeŋ kɛnɛɛ ɛntaŋ kɛ.” \v 12 \x - \xo 14:12 \xt 13:10\x*Fifin gɛne fô bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le bò ɛ̀ nu bó bò gɛɛle bonci bo Nyo' le, ɛ bó ɛ lese fitele yî Jisos e, lɛ bó kɛŋke keekuu shém. \p \v 13 \x - \xo 14:13 \xt 1:3; 16:15; 19:9; 20:6; 22:7, 14; Ibu 4:9-10\x*Ɛ me nɛ n'yuw ɛ diɛw jemyi woŋ Nyo' le, gayte ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ fin: Ɛ kɛw yî keseen ɛ gɛn lo nu ɛ njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò kpwee ɛ bó ɛ taashɛ bô bo Tata le.” Ɛ Keyoy ke Nyo' le bɛnse lɛ, “Njoŋ wvu baay nu fô bó le kecɛɛy, njefo bó nu elɛɛtɛn yî monlum mobole, ɛ́ gee dibole dì jee ebi bó le.” \s1 Ŋgbwele wvù ɛ̀ nu nsaw Nyo' \p \v 14 \x - \xo 14:14 \xt Dan 7:3-14; Mat 13:39-40; 17:5; 24:30; Lem 1:9\x*\x - \xo 14:14 \xt 1:7, 13\x*Ben eyekɛ eyuw, ɛ me nɛ ntaa n'yɛn kembɛw e ɛ kí baa lo, ɛ wee ɛ shii yî kembɛw kedvu le fieesene wee wvù diee nu Waawee. Wvú to nu ɛ bon kefo ke bvunfon e ɛ bó ɛ kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle, kɛŋke finyo ɛbo ɛ fí nu diɛwɛ fi yun e, koole. \v 15 Ɛ wvumvu nceendaa Nyo' nɛ buy yew ncese le, fuŋ wee wɛ wvù to shilɛɛ yî kembɛw e foweɛwe, gay lɛ, “Nɛke finyo fiuw egbwele ŋgbwele dvú. Kefew ke ŋgbwele le nu ɛ kocɛn wase, ɛ ɛkolɛ ke nshɛ le nu ɛ loocɛ wase ɛ be kè bó egbwele.” \v 16 Nonɛn, ɛ wee wɛ wvù to shilɛɛ yî kembɛw e mum jiw finyo fiew yî ɛkolɛ ke nshɛ le, ge ŋgbwele dvú yî nshɛ le. \p \v 17 Ɛ wvumvu nceendaa Nyo' bvuu buy yew ncese yi fowe le, ɛ wvú kɛŋke tɛn finyo diɛwɛ fi yun e ɛbo ɛ fí koole. \v 18 Ɛ wvumvu nceendaa Nyo' mum buy fô ketaŋ ke ncese le, ɛ ɛ̀ nu wvù kɛŋke mvuŋgay ɛwe jo ŋguy. Ɛ wvú fuŋ foweɛwe ɛ̂ wvumvu wɛ wvù to kɛŋke finyo fì koole fiɛ lɛ, “Nɛke finyo fiuw esumyɛ bikawci bi mvuntam mvu mbvuum e dvú yî nshɛ le, njefo mvuntam mvudvu nu ɛ yɛɛ wase.” \f + \fr 14:18 \ft Mvuntam mvun nu ɛ̂ díɛw bala le lɛ, «grapes.»\f* \v 19 \x - \xo 14:19 \xt 19:15; Yɛsa 63:1-6\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu mum jiw finyo fiew yî nshɛ le, sumyɛ mvuntam mvu mbvuum e mvu yî nshɛ le, baancɛ, tfuw bvudvuu bvu baay bvù bó somte mbvuum fó le, ɛ fifin duŋci fiɛɛ fì shém Nyo' yì ffuuke nu ke ege bô bonyii. \v 20 Ɛ bó no somte mvuntam mvu mbvuum e modvu bô bikaa ɛkfuŋ jo kelaante, ɛ ɛ̀ buyte ɛlɛmɛ, yiŋsene bene buyte diɛwɛ fô diuw nyambala le, lɛɛŋke gɛne, gɛn buy diɛwɛ bomay e gee fɛɛ. \c 15 \s1 Boŋgɛw bo bosooshwiy bò ɛ̀ nu bo kemɛse le \p \v 1 \x - \xo 15:1 \xt 4:5; 15:7; 16:1; 17:1; 21:9\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yɛn kfuu fiɛɛ fi diuw wvù yumɛɛn e fimew fowe, ɛ ɛ̀ nu naa lo keŋghaw ke fiɛɛ le ke baay. Ɛ̀ to nu bonceendaa bo Nyo' le bosooshwiy ɛ bó kɛŋke boŋgɛw bosooshwiy bò ɛ̀ nu bo kemɛse le keenya ɛ̂ bonyii, njefo boban nu bò Nyo' nu emɛse eduŋcɛ shém ye yì ffuuke dvú. \p \v 2 \x - \xo 15:2 \xt 4:6; 5:8; 13:15, 18; 14:2\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yɛn fiɛɛ fimew e ɛ fí fieesene joo yi baay mi yì nu ɛ bó ɛ fiysɛn bô ŋguy, ɛ yí yuule naa diɛwɛ kenlɛɛy e. Ɛ bonyii bomew leeme mbew joo yi baay yidvu le ɛ ɛ̀ nu bò to soɛ wase nyam yì bɛmte yɛ bô laŋ ye noo ɛjisɛ ɛ ŋwa' yò ɛ̀ nu diee di nyam yidvu le. Bó to leeme fó kɛŋke dikome di Nyo' le can e, \v 3 \x - \xo 15:3 \xt 4:11\x*\x - \xo 15:3 \xt 16:5-6; 19:2; 22:12; Dito 32:4; Mben 145:17; \xt Ksm 15:1; Mben 111:2; 139:14\x*yemte ŋkiee Muses wvù wee lemme Nyo' bô ŋkiee Waa Njee. Bó to yemte lɛ, \q1 “O Tata Nyo' wvù Kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim, \q1 mwɛɛm mvù wo gee nu naa mvu baay bô mvu keŋghaw e. \q1 Wo nu Nfon bitum bicii, \f + \fr 15:3 \ft Boŋwa' bo boyvuum bomew kɛŋke lɛ, “Nfon wvu sekecii”, bomew lɛ, “Nfon bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le”.\f* \q1 ɛ je yì wo gee mwɛɛm jó nu yi teytey bô yi kecɛɛy. \q1 \v 4 \x - \xo 15:4 \xt 14:7; Mben 86:9; 98:2-3; Yɛsa 2:2-3; Yɛli 10:6-7\x*O Tata, wee wvù nulo saa efane wo, tumte moŋkum muw nu yɛɛ? \q1 Ɛ̀ mɛy kɛ wo maaŋ wvù yuule. \q1 Bitum bicii nu ke etoo nyaa mbense wvu baay ɛ̂ wo, \q1 njefo bó nu ɛ yɛn mwɛɛm mvù wo gee le ɛ mvú nu teytey.” \p \v 5 \x - \xo 15:5 \xt 11:19; Ksm 40:34; Lem 7:44\x*Ɛjim jodvu ɛ me nɛ ntaa, n'yɛn ɛ bó yene yew ncese yi fowe yì ɛ̀ nu cun yì duŋci lɛ Nyo' nu bô bonyii. \v 6 \x - \xo 15:6 \xt 1:13; Dan 10:5\x*Ɛ bonceendaa bo Nyo' le bo bosooshwiy bò to kɛŋke boŋgɛw bo bosooshwiy ba mum buy yew ncese yidvu le. Bó to nu ɛ tfume ndvú ɛ yí looci lawkene, waw diŋ'waw yî gvúw e ɛ bó ɛ kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle. \v 7 \x - \xo 15:7 \xt 4:6; 14:10; 16:1\x*Ɛ fiɛɛ fimwaaŋ ŋgoo mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mwɛ le mum nya bintee bisooshwiy ɛ̂ bonceendaa bo bosooshwiy ba ɛ bó ɛ kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle. Bintee bidvu to nu ɛ yiŋsɛn bô shém yì ffuuke yi Nyo' wvù nu dvú sekecii sɛ ŋka. \v 8 \x - \xo 15:8 \xt Ksm 40:34-35; Yɛsa 6:4; Ɛsek 44:4\x*Ɛ yew ncese nɛ yiŋsɛn lo bô njiim yì nɛn'yi fô n'yuu Nyo' bô fô mvuŋgay mwew e. Ɛ fí mum no nu lɛ wee yaa to nulo ebvuu eley yew ncese Nyo' le kɛ, gɛn buy no boŋgɛw bo bosooshwiy bò bonceendaa bo Nyo' le bo bosooshwiy ba to kɛŋke keenya ɛ̂ bonyii to kaɛ. \c 16 \s1 Bintee bi bisooshwiy bi shém Nyo' yì ffuuke le \p \v 1 \x - \xo 16:1 \xt 15:1; Mben 69:24; Yɛsa 66:6; Yɛli 10:25\x*Ɛ me nɛ n'yuw ɛ diɛw mi jemyi foweɛwe yew ncese yidvu le ɛ̂ bonceendaa bo Nyo' le bo bosooshwiy ba lɛ, “Ben egɛn etfuw shém Nyo' yì ffuuke yì nu ɛ̂ bintee bi bisooshwiy biɛ le yî nshɛ le.” \v 2 \x - \xo 16:2 \xt 13:15; Ksm 9:10\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu fwe mum gɛn tfuw kew kentee ke shém Nyo' yì ffuuke le yî nshɛ le. Ɛ biŋkokɛn bì bɛmte luci, kooyɛ bonyii bò to kɛŋke nciise nyam yì bɛmte yɛ nyaa mbense wvu baay ɛ̂ laŋ nyam yidvu. \v 3 \x - \xo 16:3 \xt 8:8; Ksm 7:17-21; Mben 78:44\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bofɛɛ tfuw kew kentee ɛ̂ joo yi baay e, ɛ joo yidvu baŋke no nu diɛwɛ ɛlɛmɛ ke keŋkpwe ke wee le. Ɛ fiɛɛ ficii fì to cee ɛ̂ joo yidvu le kpwe. \v 4 Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ botɛte tfuw kew kentee ɛ̂ jóo yì booke le noo mondvuum mò jóo buyte mó le, ɛ yí nɛ tu ɛlɛmɛ. \v 5 Ɛ me n'yuw ɛ nceendaa Nyo' wvù taale fô joo le jeme lɛ, \q1 “Nyo', wo nu Nyo' wvu teytey ɛ̂ je yì wo sumtene bonsaw ban e. \q1 Wo wvù nu keseen, ɛ wo to nu wase. \q1 O Nyo', wo wvù yuule. \q1 \v 6 \x - \xo 16:6 \xt 17:6; 18:24; 19:2; Dito 32:43; Mben 79:3, 10; Mat 23:35, 37\x*Bonyii ban nu bò ɛlɛmɛ ke bonyii bò ɛ̀ nu buw e \q1 noo bonyii buw bo ntum e nu fobo fo bó. \q1 Wo ɛ mum ɛ nya ɛlɛmɛ ɛ̂ bó, bó ɛ wu. \q1 Fifin nu naa nlawma wvubo.” \m \v 7 \x - \xo 16:7 \xt 15:3\x*Ɛ me nɛ n'yuw ɛ diɛw buy fô ketaŋ ke ncese le bɛnse lɛ, \q1 “'Ɛɛ Tata Nyo' wvù Kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim, \q1 wo sumtene bonsaw buw bii je kecɛɛy bô yi teytey e!” \p \v 8 Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bonɛw tfuw kew kentee ɛ ɛ̀ nu yî diuu le, ɛ diuu kɛŋkɛ je keekeyte lo ton'yi bonyii diɛwɛ ŋguy e. \v 9 \x - \xo 16:9 \xt 9:20-21; 16:11, 21\x*Ɛ nton'yɛ wvu baay wvù to buyte yî diuu le no ton'yi bonyii. Geenɛn ɛ bó faŋɛ yaa ekumɛn lo mvuntelem mvubole, etumte ɛ ɛ̀ nu moŋkum mo Nyo' le kɛ. Ɛ bó kaa no beete lo bô diee di Nyo' wvù kɛŋke mvuŋgay mvu boŋgɛw ban e. \p \v 10 \x - \xo 16:10 \xt 13:1-2; \xt Ksm 10:21-22; Yɛsa 8:22\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ botin tfuw kew kentee ɛ ɛ̀ nu yî kawla nyam yì bɛmte yɛ le, ɛ woŋ wvù nyam yidvu to saake nɛ jiim lo. Ɛ bonyii no nu yî monlum e lumyi ɛlem ɛbo. \v 11 Ɛ bó nɛ no nan'yi lo Nyo' wvù nu we nje nlucɛ bô biŋkokɛn bibole. Geenɛn faŋɛ yaa ekumɛn gee dibole kɛ. \p \v 12 \x - \xo 16:12 \xt Yɛsa 11:15; 44:27; 46:11\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bosoocaan tfuw kew kentee ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ joo yì Yuflɛts e, ɛ joo yidvu mum yum, keeseyse je wvu lɛ bonfon bò nɛn'yi ɛ̂ keba kè diuu sane le efey jó. \v 13 \x - \xo 16:13 \xt 12:3; 13:1-2; Ksm 8:2; Mben 78:45\x*Ɛ me nɛ n'yɛn biyoy bì yiile bimew e bitɛte ɛ bí fieesene bisham. Ɛ bí buyte diuw keŋguum ke nyam yì fieesene nyam joo le, bô diuw nyam yì bɛmte yɛ le, noo diuw wee wvù mbiayte lɛ wen nu wee ntum Nyo' le. \v 14 \x - \xo 16:14 \xt 11:17; 13:13-14; 19:20; Mat 24:24; 2Tɛs 2:9; \xt 19:11-21\x*Biyoy bin nu bonceendaa bo dɛwle le. Ɛ ɛ̀ nu bí bì gee mwɛɛm mvù duŋci mvuŋgay mvubole. Bí ghane gɛne fô bonfon bo bitum e bicii yî ɛkolɛ ke nshɛ le baanci bó lɛ bó eseyseè jem yì nu ke enu diuu di baay di Nyo' wvù Kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim e. \p \v 15 \x - \xo 16:15 \xt 3:3, 18\x*Jisos to nu ɛ gay lɛ, “Ben eyekɛ eyuw, me nu ŋke enɛ nto diɛwɛ cooŋ e. Njoŋ wvu baay nu wvu wee wvù baa leete kɛ, wvù kɛŋke ndvú ye ye le wvu lɛ fo wvú ke enɛ etum ebuy kenyi kencimte ɛ́ bonyii eyɛn kencimte kew e.” \p \v 16 Ɛ biyoy bidvu ke mum baancɛ bonfon bodvu fô bvudvuu bvù bó teŋe ɛ̂ díɛw Ibulu le lɛ Amagedon e. \p \v 17 \x - \xo 16:17 \xt 16:1; Yɛsa 66:6\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvu bokaŋ bosooshwiy tfuw kew kentee we yî fwefwe le. Ɛ diɛw mi buy yew ncese le fò kawla nu jemyi foweɛwe lɛ, “Fí ɛ ge wase ye!” \v 18 \x - \xo 16:18 \xt 4:5; 6:12-13\x*Ɛ jaŋ nɛ no lawkene, baykene, dvûmte ɛ nshɛ shiike bô mvuŋgay baay. Kɛ kfuu wvuwɛ nshiw wvù nshɛ to shiwɛɛ bô mvuŋgay baay nɛn to ke baa yuu nu wase dvú ɛ kɛw no wee to kɛwɛɛ enu yî nshɛ le kɛ. Nshiw wvudvu to nu ɛ bɛm baay. \v 19 \x - \xo 16:19 \xt 14:10; 18:2\x*Ɛ kelaante ke baay sɛnɛn buy biba bitɛte. Ɛ bilaante bi bitum e no keeshi. Nyo' to nu ɛ kume kelaante ke baay kin kè ɛ̀ nu Babilon, nya fiko fi shém ye yì ffuuke le ɛ wvú selle. \v 20 Ɛ bitum bi ɛ̂ joo ɛntelɛŋ bicii fɛɛ lo, ɛ dikum tɛn lakɛn lo. \v 21 \x - \xo 16:21 \xt 11:19; 16:9\x*Ɛ ɛbew yo baay baay no gbwekene fowe ɛ dimwaaŋ jite diɛwɛ bokilu mbaanyɛ le. Ɛ ɛbew yodvu gbwekene yî bonyii le. Ɛ bó no nan'yi lo Nyo', njefo wvú nu ɛ ciinse ŋgɛw ɛbew yî bó le. Wvuwvun ŋgɛw to bɛmte baay. \c 17 \s1 Kenteŋ ke kpwoon nsake le bô nyam yì bɛmte \p \v 1 \x - \xo 17:1 \xt Yɛli 51:13\x*Ɛ nceendaa Nyo' mvu ɛnte jo bonceendaa bo Nyo' le bo bosooshwiy bò to kɛŋke bintee bi bisooshwiy biɛ nɛ to gay ɛ̂ me lɛ, “To ɛ́ me enduŋcɛ ɛ̂ wo kfuu ŋgɛw wvù bó nu ke enya ɛ̂ kenteŋ ke kpwoon nsake wɛ wvù nu ɛ shii yî jóo le nteen. \v 2 \x - \xo 17:2 \xt 14:8; 17:18; 18:3; Yɛli 51:7; Na 3:4\x*Kpwoon wvun nu wvù bô bonfon bo yî nshɛ le fɛn gee nsake, ɛ nce we nsake wvun ɛ koo wase bonyii bo yî nshɛ le fɛn diɛwɛ mbvuum e.” \p \v 3 \x - \xo 17:3 \xt 1:10; 21:10; Ɛsek 8:3; 40:2; \xt 13:1-2\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu nɛ jo me ɛ me nu can Keyoy ke Nyo' le, gɛn dvú ŋkpwaante. Ɛ me n'yɛn kpwoon mvu le ɛ wvú ɛ shii yî nyam yì bɛmte le ɛ yí yɛɛle nɛn ghaŋŋ ɛ yí ɛ yiŋsɛn lo bô ɛdiee yî ye le yicii yò beete bô diee di Nyo' le. Nyam yidvu to kɛŋke bikuu bisooshwiy bô bitoŋ yuufe. \v 4 \x - \xo 17:4 \xt 18:3, 16; Yɛli 51:7; Ɛsek 28:13\x*Kpwoon wvudvu to nu ɛ sufe ye bô ndvú bonyii bo baay baay ɛ yí yɛɛle lo, ɛ wvú lawkene ye le bô biɛɛ bì bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle noo dikfuu di ɛta yò lumte le noo ɛjisɛ ɛ baŋ. Wvú to jici fiko ɛ̂ wvú ɛbo ɛ bó ɛ kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle ɛ fí ɛ yiŋsɛn bô mwɛɛm mvù bɛmte noo nnyɛn ye kenjaŋ. \v 5 \x - \xo 17:5 \xt Yɛli 2:20; Os 1:2\x*Bó to nu ɛ saŋ diee dimew fojise fo wvú ɛ dí nu ɛ̂ ŋgan e lɛ, “Babilon wvu baay wvù bwee bokɛnɛ bo nsake le noo wvu mwɛɛm mvù bɛmte yî nshɛ le.” \v 6 \x - \xo 17:6 \xt 16:6\x*Ɛ me n'yɛn ɛ kpwoon wvudvu ɛ wu wase ɛlɛmɛ ke bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le bò bó yuwyɛɛ nje Jisos, kí ɛ koo wvú diɛwɛ mbvuum e. \p No me n'yɛnɛɛ kpwoon wvudvu le nonɛn, ɛ diuw yum me baay. \v 7 \x - \xo 17:7 \xt 13:1-2\x*Ɛ nceendaa Nyo' wɛ bife ɛ̂ me lɛ, “Diuw yumte wo nje la? Me nu ensee ɛ̂ wo kenyilɛ ke fiɛɛ le kè nu ɛkumɛ kpwoon wvun bô nyam yì bɛmte yin yì kɛŋke bikuu bisooshwiy bô bitoŋ yuufe yì tuule wvú. \v 8 \x - \xo 17:8 \xt 13:3; \xt 3:5\x*Nyam yì bɛmte yin yì wo yɛn nu ɛ yí to nu dvú, geenɛn keseen wvun kɛ yí nu dvú kɛ. Yí nu ke enɛ ɛkuse ɛ̂ kentuke kiɛ kè shiile nɛn ŋooŋŋ e, eben ɛ̂ we emum egɛn fô bó nu elɛse lo yí. Diuw nu ke eyumte bonyii bò nu yî nshɛ le bò bó ke baa saŋ wase ɛdiee ɛbo ɛ̂ ŋwa' bonyii bò kɛŋke nshii le ɛ kɛw no woŋ to kɛwɛɛ le. Wvú nu ke eyumte no bó nu ke eyɛne nyam yin e, njefo nyam yin to nu dvú, geenɛn yaa bvuu nu dvú kɛ, ɛ yí bɛɛ ke ebvuu eto. \v 9 \x - \xo 17:9 \xt 13:18\x*Fin nu fiɛɛ ɛ fí shieele ɛkolɛ kè kɛŋke bvufee. Bikuu bi nyam yɛ le bi bisooshwiy nu dikum disooshwiy dì kpwoon wɛ shiile yî dvú le. Bikuu bidvu nu tɛn bonfon bosooshwiy. \v 10 Bonfon bo botin nu ɛ bó ɛ gbwe wase, ɛ mwaaŋ bɛɛ saake, ɛ wvumvu baa to wase kɛ. Wvuwɛ nu ke edioo ɛ to, ɛ́ wvú ekɛŋke kɛ keenu dvú yî kefew e nɛn caan. \v 11 Fí ɛkumɛ nyam yì bɛmte yɛ yì to nu dvú ɛ yí yaa bɛɛ dvú kɛ, nu ɛ yí nu tɛn nfon, ɛ nfon wvun nu wvu bokaŋ nyaŋ, geenɛn ɛ wvú nu ŋgoo bonfon bo bosooshwiy ba le. Wvuwɛ tɛn nu ke edioo ɛ to emum egɛn fò bó nu elɛse lo wvú. \p \v 12 \x - \xo 17:12 \xt Dan 7:7, 24\x*Bitoŋ bi yuufe bì wo yɛn bin nu bonfon yuufe bò bó baa enya wase mvuŋgay mvu sa' le ɛ̂ bó kɛ. Bó nu ke edioo ɛ ghaa bó, ɛ́ bó emum ekɛŋke mvuŋgay keesaake bô nyam yì bɛmte yɛ. Geenɛn bó nu ke esaw kɛ yî ntam kefew e mwaaŋ maaŋ. \v 13 Boban bocii nu ɛ bó kɛŋke kɛ ŋkpwawcɛ mwaaŋ. Ɛ bó nu ke enya mvuŋgay mvubole mvu sa' le mvunciim ɛ̂ nyam yì bɛmte yɛ. \v 14 \x - \xo 17:14 \xt 19:16, 19; Dito 10:17; Mben 136:3; Dan 2:47; 1Tim 6:15\x*Bó nu ke ebaancɛ etum jem bô Waa Njee, geenɛn ɛ́ Waa Njee eso bó, njefo wvú nu Tata botata bocii bô Nfon bonfon bocii. Wvú nu ke etum eso bô bonyii bew bò wvú nu ɛ tee ɛ caw ɛ bó leeme bô wvú sekecii.” \p \v 15 \x - \xo 17:15 \xt 17:1\x*Ɛ nceendaa Nyo' wɛ gay ɛ̂ me lɛ, “Jóo yì wo be yɛn yì kpwoon nsake wɛ shiile yî dvú le nu dikfuu di bonyii le bô bibombom bi bonyii le noo bitum noo bonyii bò jemyi naa díɛw yì la. \v 16 \x - \xo 17:16 \xt 17:2; 18:8; Lɛw 21:9; Ɛsek 23:29; Os 2:5\x*Ɛ bitoŋ bi yuufe bì wo be yɛn biɛ nu ɛ bô bo nyam yì bɛmte yɛ nu ke ebane kpwoon nsake wɛ. Bó nu ke eyow mwɛɛm mwew mvunciim ɛ́ wvú emɛy kenyi kencimte, ɛ́ bó eŋoŋ nyam ye ye, emɛse eton wvú bô ŋguy. \v 17 \x - \xo 17:17 \xt 17:13\x*Fifin nu ɛ ɛ̀ lese Nyo' ɛ̂ mvuntelem mvubole lɛ bó ege fiɛɛ fì wvú shieele, ɛ mum ɛ ge lɛ bó ekɛŋkè ŋkpwawcɛ mwaaŋ keenya mvuŋgay mvubole mvu sa' le ɛ̂ nyam yì bɛmte yɛ egɛn ebuy no diɛw Nyo' ke eto ekocɛn. \v 18 Ɛ kpwoon wvù wo be yɛn wɛ nu kelaante ke baay kè kɛŋke mvuŋgay ɛwe jo bonfon bo yî nshɛ le bocii.” \c 18 \s1 No kelaante kè Babilon nu ke egbwe \p \v 1 \x - \xo 18:1 \xt Yɛsa 13; 47; Ɛsek 27\x*Ɛjim jodvu ɛ me n'yɛn nceendaa Nyo' mvu le ɛ wvú shiile too we kɛŋke mvuŋgay mvu baay, ɛ n'yuu we baa yî ɛkolɛ ke nshɛ le kecii. \v 2 \x - \xo 18:2 \xt 14:8; 16:19; Yɛsa 13:20-22; 21:9; 34:11, 14; Yɛli 50:39-40; 51:8\x*Ɛ wvú fuŋ foweɛwe bô diɛw yì tɛmyi lɛ, “Babilon wvu baay nu ɛ gbwe wase! Wvú nu ɛ gbwe wase! Wvú nu ɛ tu wase bvudvuu bvù bonceendaa bo dɛwle le cee fó le. Wvú nu tfum biyoy bì yiile bicii. Wvú nu wase tfum mvunyiim mvù nyɛne bô mvù bó bane mvunciim. \v 3 \x - \xo 18:3 \xt 17:2; 18:11-19; Yɛsa 23:8; Ɛsek 27:22-23, 33\x*Wvú nu ɛ gbwe wase njefo bitum bicii nu ɛ wu wase nce we nnyɛn kenjaŋ wvú ɛ koo bó diɛwɛ mbvuum e, ɛ bonfon bo yî nshɛ le nu ɛ ge wase nce nnyɛn kenjaŋ bô wvú. Bonyii bo way e bocii bo yî nshɛ le nu ɛ kukɛn wase yî ye le nje kpwaw we wvù wvú nu ɛ baancɛ wa wvú ɛ fum lo.” \p \v 4 \x - \xo 18:4 \xt Yɛsa 48:20; Yɛli 51:45; 2Kol 6:17\x*Ɛ me mbvuu n'yuw ɛ diɛw mi fuuŋke woŋ wvu we le gayte lɛ, \q1 “Bonyii bem, ben ebuy lo jó, \q1 wvu lɛ fo ben ke eley bibefɛ biew e, \q1 bô lɛ fo ben ke eley tɛn ŋgɛw wvù nu ke eto fô wvú le. \q1 \v 5 \x - \xo 18:5 \xt Keŋ 18:20\x*Bibefɛ biew nu ɛ bí ɛ loocɛ wase ɛ yiŋsɛn ɛ ben ɛ buy fowe, \q1 Nyo' ɛ kume wvú yî mwɛɛm mwew mvù befe le. \q1 \v 6 \x - \xo 18:6 \xt Mben 137:8; Yɛli 50:29\x*Bó ege bô wvú no wvú ge bô bonyii bomew. \q1 Bó elaw wvú yî gee diew e bokaŋ bofɛɛ. \q1 Bó egɛɛ mbvuum mò ɛ̀ nu ŋgɛw mvuŋkom mvunfɛɛm \q1 ɛ̂ fiko fì wvú ké no gɛɛle wvu bonyii bomew e jó, \q1 enya ɛ́ wvú ewu. \q1 \v 7 \x - \xo 18:7 \xt Yɛsa 47:8-9\x*Bó efew ŋgɛw bô nsase enya ɛ̂ wvú \q1 kɛ lɛŋlɛŋ no wvú to saale ye ɛ̂ bvukukɛ ɛnte diee ɛkolɛ kew. \q1 Wvú shiile no kfune gvuw gayte lɛ, \q1 ‘Me nu Yaa yî kawla le, \q1 kɛ me nu kpwɛɛ ŋkfu kɛ, \q1 ɛ kɛ me nu ŋke en'yuu mbeele nsoo ɛkolɛ kɛ.’ \q1 \v 8 \x - \xo 18:8 \xt 17:16\x*No wvú gayte nonɛn, nu kɛ no ŋgɛw nu ke eto \q1 yî ye le yî diuu le dimwaaŋ. \q1 Kencɛm nu ke egbwe yî ye le, ɛ́ wvú ebeele soo ɛkolɛ. \q1 Ɛ jeŋ nu ke ekoo tɛn wvú. \q1 Bó nu ke eton wvú bô ŋguy, \q1 njefo Nyo' Tata wvù nu ke esaw wvú nu ɛ wvú kɛŋke mvuŋgay. \s1 Bonyii bo yî nshɛ le nu ke ebeele Babilon \p \v 9 \x - \xo 18:9 \xt Ɛsek 26:16-17; 27:30-35\x*Bonfon bo yî nshɛ le bò se gee nnyɛn kenjaŋ bô wvú, diee ye bô wvú, nu ke ebeele ffule seke bó ɛ yɛn no njiim bene yî ye le no wvú fiee. \v 10 Bó nu ke eleeme lo ntamndwee bô nfan no bó yɛne ɛ bó njiŋsene bô wvú. Bó nu ke ecamte ye gayte lɛ, ‘Ɛy me! Ɛy me! Babilon, wo wvù kelaante ke baay! Wo wvù kelaante kè kuuke! Ŋgɛw nu ɛ mum ɛ to lo yî yo le kɛ yî ntam kefew e nɛn mwaaŋ e?’ \p \v 11 Bonyii bo way e bo yî nshɛ le nu ke ebeele wvú soo bikuu njefo kɛ wee bɛɛ dvú wvù nu ke eguyte mwɛɛm mvubole kɛ. \v 12 \x - \xo 18:12 \xt Ɛsek 27:12-24\x*Kɛ wee bɛɛ dvú wvù nu ke eguyte mwɛɛm mvubole diɛwɛ mvù bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle kɛnɛɛ kè baa, kɛnɛɛ mvù bó kene bô kfuu ɛta yò lumte kɛnɛɛ bô ɛjisɛ ɛ baŋ kɛ. Kɛ wee bɛɛ dvú wvù nu ke eguyte ndvú yibo yi lemeleme kɛnɛɛ yì yɛɛle ŋgaciŋgaci, kɛnɛɛ yì bonene kɛnɛɛ yì yɛɛle ghaŋŋ kɛ. Ɛ kɛ wee bɛɛ dvú wvù nu ke eguyte bite bibole bì samte jee, kɛnɛɛ mwɛɛm mvubole mvunciim mvù bó kene bô bigew bi keyoo le noo mwɛɛm mvunciim mvù bó kene bô bite bì lumte noo ketwaa noo ketfu noo ɛta yò lawkene kɛ. \v 13 Kɛ wee bɛɛ dvú wvù nu ke eguyte bite bibole bì bó keenci bonfiey bò shfuuŋkene dvú noo mwɛɛm mvù shfuuŋkene mvù bó dɛɛle mwɛɛm dvú noo jiin noo kfuu bonfiey bò shfuuŋkene bomew, noo kfuu jiin dimew, \f + \fr 18:13 \ft Kfuu jiin din ɛ̂ díɛw bala le nu lɛ «frankincense», ɛ kfuu bonfiey bò shfuuŋkene ban nu tɛn lɛ «myrrh».\f* noo mbvuum noo mɛɛm noo mvuum mo ɛgiŋ e bô ɛgiŋ ɛbo kɛ. Kɛ wee bɛɛ dvú wvú nu ke eguyte bona' bobole noo njée noo nyámbala noo bikoto bibole bì ɛ̀ guute nyam kɛ. Ɛ kɛ wee bɛɛ tɛn dvú wvù nu ke eguyte bonyii bo boyuum bò bó geese lɛ ɛ̀ nu bonfaw kɛ. \v 14 Bó nu ke egayte ɛ̂ wvú lɛ, ‘Mwɛɛm mvunciim mvù fitele fiuw se nu yî dvú le nu ɛ mvú ɛ gɛn wase, ɛ kpwaw wo bô bvukukɛ bwuw bvucii ɛ ka wase, ɛ wo yaa bɛɛ ke ebvuu eyuu eyɛn mvú le kɛ.’ \v 15 \x - \xo 18:15 \xt Yɛsa 47:15; Ɛsek 27:36\x*Bonyii bo way e bò to geese mwɛɛm kawte bigew can ye le, nu ke eleeme lo ntamndwee nu bô nfan no bó yɛne ɛ wvú yɛne ŋgɛw. Bó nu ke efuuŋke lo kpwe, soo bikuu camte ye gayte lɛ, \v 16 \x - \xo 18:16 \xt 17:4\x*‘Ɛy me! Ɛy me! Yii yi baay fô kelaante ke baay kin e kè se nu ɛ kí ɛ sufe ye bô ndvú yi lemeleme noo yì yɛɛle ŋgaciŋgaci noo yì yɛɛle ghaŋŋ, lawkene ye le bô biɛɛ bì bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle noo kfuu ɛta yò lumte noo ɛjisɛ ɛ baŋ. \v 17 Bó nu ɛ mum ɛ yɛse kɛ lo bvukukɛ bwew yî ntam kefew e nɛn mwaaŋ e?’ \p Ɛ bocee bikuu bi boŋguw e bocii bô bonyii bò lɛne ɛ̂ boŋguw e noo bò lemte jó noo bonyii bocii bò lɛne ɛ̂ joo kamene way, nu ke eleeme lo tɛn ntamndwee. \v 18 \x - \xo 18:18 \xt Ɛsek 27:28-34\x*Bó nu ke eyɛne njiim yì bene no wvú fiee mum beele ghayte lɛ, ‘Kelaante kè se nu diɛwɛ kelaante ke baay kin e nu kè la?’ \v 19 Bó nu ke ekfumte kebvu ɛfa no bó fuuŋke kpwe soo bikuu, beele ghayte lɛ, ‘Ɛy me! Ɛy me! Yii yi baay fô kelaante ke baay kin kè bonyii bocii bò kɛŋke boŋguw bo ɛ̂ joo nu ɛ kukɛn yî bvukukɛ bwew e! Bó nu ɛ mum ɛ yɛse lo kí kɛ yî ntam kefew e nɛn mwaaŋ e?’ \v 20 \x - \xo 18:20 \xt 12:12; Yɛli 51:48\x*Ben bò nu woŋ Nyo' le, ben elaŋlaŋè finɛn yî fiɛɛ fì kooy fô wvú le. Ben bocii bò ɛ̀ nu bonyii bo Nyo' le bô boom bo ntum e bo Jisos e noo bonyii bo ntum Nyo' le bocii, elaŋlaŋè njefo Nyo' nu ɛ sumtɛn wase nsaw yî fiɛɛ fì wvú ge bô ben e!” \p \v 21 \x - \xo 18:21 \xt Yɛli 51:63-64\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvù tɛmyi mvu mum nɛ tuu kebwee ke tɛ le ɛ kí nu diɛwɛ diene di baay e, shike ɛ dí shii ɛ̂ joo yi baay e nɛn wuuu. No wvú shike nonɛn mum gay lɛ, “Ɛ̀ nu kɛ nonɛn no bó nu ke eshike wo wvù kelaante ke baay kè Babilon ɛ́ wo eshii bô mvuŋgay nɛn, bó saa bvuu ke eyɛn lo wo le kɛ. \v 22 \x - \xo 18:22 \xt Yɛsa 16:10; 24:8; Ɛsek 26:13\x*Kɛ bó bɛɛ ke ebvuu eyuw naa lo kome kɛnɛɛ yowe kɛnɛɛ ndoŋ kɛnɛɛ soŋ jo wo kɛ. Kɛ bó bɛɛ ke ebvuu eyɛn naa lo ɛ wee lemte fiɛɛ kɛnɛɛ ɛ̀ nu naa fì la jo wo kɛ. Kɛ bó bɛɛ ke eyuw naa lo ɛ diene jemyi jo wo kɛ. \v 23 \x - \xo 18:23 \xt Yɛsa 23:8; 47:12; Yɛli 7:34\x*Kɛ ken'yeese bɛɛ ke ebvuu eyɛɛ jo wo kɛ. Kɛ bó bɛɛ ke ebvuu eyuw naa lo ɛ diɛw cee bvujen kɛnɛɛ yi jen jemyi jo wo kɛ. Fí nu ke enu nonɛn njefo bonyii bo way e bo jo wo to nu bonyii bo baay baay bo yî nshɛ le, ɛ wo to lɛɛle bitum bicii bô nfim yo. \v 24 \x - \xo 18:24 \xt 16:6; Yɛsa 26:21; Yɛli 51:49; Ɛsek 24:7-8\x*Ɛ̀ nu kelaante kin kè ɛlɛmɛ ke bonyii bo ntum Nyo' le bô ke bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le nu can kí le. Ɛ ɛ̀ nu kí kè bonyii bocii bò bó yuwyi yî nshɛ le nu can kí le.” \c 19 \s1 Ɛ bó no nyaa mbense ɛ̂ Nyo' \p \v 1 \x - \xo 19:1 \xt 4:11\x*Ɛjim jodvu, ɛ me nɛ n'yuw ɛ fiɛɛ yosene lo woŋ wvu we le diɛwɛ ɛ̀ nu kebombom ke bonyii le ke baay, wamte lɛ, \q1 “Mbense enù fô Nyo' wese le. \q1 Ɛ̀ nu wvú wvù boysee bonyii, ɛ ɛ̀ kɛŋke wvú bvukukɛ bô mvuŋgay. \q1 \v 2 \x - \xo 19:2 \xt 15:3; 16:6; 22:12; Dito 32:43; Mben 79:10\x*Wvú sumtene bonsaw bew bii kecɛɛy bô je yi teytey e. \q1 Wvú nu ɛ laŋ wase ŋgɛw yî kenteŋ ke kpwoon nsake wɛ \q1 wvù se beete ɛkolɛ ke nshɛ le bô nce we nsake le. \q1 Wvú nu ɛ tfuse wase ɛnvukɛ yî kpwoon wvudvu le \q1 ke bonyii bew bo lemme le bò wvú se yuwyi le.” \m \v 3 \x - \xo 19:3 \xt 14:11; Yɛsa 34:10\x*Ɛ bó bvuu kase no wamte lɛ, \q1 “Mbense enù fô Nyo' le. \q1 Njiim yì bene ɛ̂ kelaante kin e nu ke ebene kɛ lo sekecii sɛ ŋka.” \m \v 4 \x - \xo 19:4 \xt 4:4, 6; 5:7; Mben 106:48\x*Ɛ bocɛ' bo bonyii le bo mbaanfiɛɛ ncow bonɛw ba noo mwɛɛm mvu mvuyuum mvu mvunɛm mwɛ mum gbwe gɛn fokuse nya mbense wvu baay ɛ̂ Nyo' wvù nu ɛ shii yî kawla le. Ɛ bó no gayte lɛ, “Fí enù nonɛn. Mbense enù fô Nyo' le.” \p \v 5 \x - \xo 19:5 \xt 11:18; Mben 22:25; 115:13; 134:1; 135:1\x*Ɛ diɛw mi mum buy fô kawla le gayte lɛ, \q1 “Ben bocii bò nu bonyii bo lemme le bo Nyo' le, \q1 ben ebenseè Nyo' wesebeene, \q1 ɛ́ ben bocii bò fane wvú kɛnɛɛ ɛ̀ nu bo caan caan \q1 kɛnɛɛ bo baay baay, enyaà mbense ɛ̂ wvú.” \s1 Ŋkaw bvujen bvu Waa Njee le \p \v 6 \x - \xo 19:6 \xt 11:17; 14:2; Mben 47:5-10; 96:7-10; Saka 14:9\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yuw fiɛɛ fimew ɛ fí nu diɛwɛ diɛw kebombom ke bonyii le ɛ fí yole diɛwɛ joo yì gbwee ɛ̂ ŋkoŋ e, wamte diɛwɛ jaŋ yì baykene bô mvuŋgay e lɛ, \q1 “Mbense enù fô Nyo' le, \q1 njefo Tata wesebeene wvù Nyo' \q1 wvù Kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim saake wase. \q1 \v 7 \x - \xo 19:7 \xt 21:2\x*Beene elaŋlaŋè, sakenè, nyaà mbense ɛ̂ wvú, \q1 njefo kefew ke bvujen bvu Waa Njee le nu ɛ to wase, \q1 ɛ Jen nu ɛ wvú ɛ seyse wase ɛkolɛ kew. \q1 \v 8 \x - \xo 19:8 \xt 6:11\x*Bó nu ɛ nya wase ndvu yì nu lemeleme \q1 yuule lawkene wvú ɛ tfume.” \m (Ndvu yin nu gee di teytey di bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le.) \p \v 9 \x - \xo 19:9 \xt 14:12; Yɛsa 25:6; Mat 22:2; Luk 14:15-16; \xt 21:5; 22:6\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ fin fì lɛ, ‘Njoŋ wvu baay nu wvu bonyii bò bó nu ɛ be bó lɛ bó eto fô ŋkaw bvujen bvu Waa Njee le.’” Ɛ wvú bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Bonjeme ban nu naa kecɛɛy bonjeme bo Nyo' le.” \v 10 \x - \xo 19:10 \xt 6:9; 22:8-9\x*Ɛ me mum nɛ ŋgbwe bikaa biew e keenya n'wvum wvu baay ɛ̂ nceendaa Nyo' wvun. Ɛ wvú gay ɛ̂ me lɛ, “Fo wo ege nonɛn kɛ. Me nu kɛ tɛn wee lemme diɛwɛ wo noo boom bo bwoo le bò leeme yî fiɛɛ fì bó jemyi ɛkumɛ Jisos e. Ɛ̀ nyaà n'wvum wvu baay ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ Nyo'. Fiɛɛ fì bó jemyi ɛkumɛ Jisos fin \f + \fr 19:10 \ft Kɛnɛɛ lɛ, “… fiɛɛ fì Jisos jemyi fin …”\f* nu kɛ fí kebɛɛ fì bonyii bo ntum Nyo' le to jemyi.” \s1 Ɛ Waa Nyo' tum jem so bonyii bew bo bvuban e \p \v 11 \x - \xo 19:11 \xt 4:1; 19:2; Mben 72:1-14; 98:9; Yɛsa 11:4; Ɛsek 1:1-3; Lem 7:56\x*Ɛ me nɛ n'yɛn ɛ fowe ɛ yene, ɛ nyambala mi yì baa leeme. Ɛ wee wvù nu yî dvú le nu ɛ bó teŋe lɛ Wee wvù Leeme yî Diɛw ye le bô lɛ Wee Kecɛɛy, ɛ wvú ké no sumtene bonsaw bew kɛnɛɛ tumte jem ye teytey. \v 12 \x - \xo 19:12 \xt 1:14-15; 2:17\x*Ɛjisɛ ɛye to nu diɛwɛ leme di ŋguy e, ɛ bifo bi bvunfon e nu ɛfa jo wvú nteen. Wvú to kɛŋke diee ɛ bó ɛ saŋ yî ye le ɛ wee mvu yaa nulo ekiɛɛ dí ɛfey wvú kɛ. \v 13 \x - \xo 19:13 \xt Yɛsa 63:1-6\x*\x - \xo 19:13 \xt Jon 1:1\x*Wvú to nu ɛ shfuse kekum kè defe ye le ɛ bó ɛ lese ɛ̂ bilɛɛm e. Diee dì bó to teŋe wvú dvú nu lɛ Diɛw Nyo'. \v 14 \x - \xo 19:14 \xt 6:2-8, 11\x*Ɛ bonyii bo jem e bo woŋ wvu we le bii ɛ̂ wvú ɛjim ɛ bó ɛ jise ndvú yi lemeleme, ɛ yí yuule baa nɛn bvuuu. \v 15 \x - \xo 19:15 \xt 1:16; 2:26-27; 11:17; 14:14-20; Yɛli 25:30-31\x*Nyo jem yì koole to buyte ɛmvu jo wvú ɛ ɛ̀ nu yì wvú nu ke eso bitum dvú emum esaake bí bô mvuŋgay mvu baay. Wvú nu ke ebvuse shém Nyo' wvù Kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim eduŋcɛ ɛ̂ bonyii. Shém Nyo' yin nu yì ffuuke naa baay diɛwɛ nsom fò bó somte mvuntam ɛ mbvuum buyte le. \v 16 \x - \xo 19:16 \xt 17:14\x*Yî kekum kew e bô yî kebun e nu ɛ bó to saŋ diee diew lɛ, “Nfon bonfon, noo Tata botata.” \p \v 17 \x - \xo 19:17 \xt Ɛsek 39:4-5, 17-19\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yɛn nceendaa Nyo' mvu le ɛ wvú leeme ɛnte jo diuu. Wvú to leeme nonɛn fuuŋke mvunyiim mvunciim mvù bile we gayte lɛ, “Ben eto etaashɛ fô ŋkaw wvu baay wvù Nyo' ge le. \v 18 \x - \xo 19:18 \xt 13:16\x*Ben nu ke edie ɛgvun ɛ bonfon bô yo bocee bikuu bi bonyii bo jem e noo bonyii bò kɛŋke mvuŋgay noo yo nyámbala bô bonyii bò bene yí, noo yo bonyii bocii bò nu bonfaw bô bò yaa nu kɛ bonfaw noo bonyii bo caan caan bô bo baay baay.” \v 19 \x - \xo 19:19 \xt 17:12-14; Mben 2:2; Ɛsek 38:2-9, 14-16; Saka 14:2\x*Ɛ me mum n'yɛn nyam yì bɛmte bô bonfon bo yî nshɛ le noo bonyii bobole bo jem e ɛ bó taashɛ keetum jem bô wee wvù shilɛɛ yî nyambala le noo bew bonyii bo jem e. \v 20 \x - \xo 19:20 \xt 13:1-2, 13, 15; \xt 14:10; 20:10, 14; 21:8; Yɛsa 30:33\x*Ɛ jem kɛw, ɛ wvú koo nyam yì bɛmte yɛ bô wee wvù to mbiayte lɛ wen nu wee ntum Nyo'. Wee wvun nu wvù to ké no shee fwe dvu nyam yidvu, gee mwɛɛm mvu diuw wvù yumɛɛn e. Mwɛɛm mvun nu mvù yí to lɛɛle bonyii bò kɛŋke nciise nyam yì bɛmte yidvu ye le dvú, nyaa mbense wvu baay ɛ̂ laŋ nyam yì bɛmte yidvu. Wvú to nu ɛ tfume bó bofɛɛ ban ɛ bó nu boyuum ɛ̂ mamase yì ɛ̀ fiee ŋguy bô mvuŋkaŋ jó le. \v 21 Ɛ wvú wvù shilɛɛ yî nyambala yɛ le mum gbwocɛ kebɛse ke bonyii le bô nyo jem yì to buyte ɛmvu jo wvú, ɛ mvunyiim mvunciim die ye bonyii bodvu no ŋɛyte lo. \c 20 \s1 Sa' yi bilum ntfuke \p \v 1 \x - \xo 20:1 \xt 10:1; 18:1; \xt 9:1\x*Ɛ me mum nɛ n'yɛn ɛ nceendaa Nyo' mvu shiile too fowe kɛŋke ken'yene ke kentuke kè shiile nɛn ŋooŋŋ e, noo kebwee ke ncaw e ɛ̂ wvú ɛbo. \v 2 \x - \xo 20:2 \xt 12:3, 9\x*Ɛ wvú koo keŋguum ke nyam yì fieesene nyam joo le kiɛ kè ɛ̀ nu yo yi biyvuum e yɛ yì ɛ̀ nu dɛwle bvuu nu Satan, kay bô ncaw wɛ lɛ wvú enù yî dvú le egɛn ebuy bilum ntfuke. \v 3 No wvú kay nonɛn, mum tfume ɛ̂ kentuke kè shiile nɛn ŋooŋŋ e kiɛ, fen, mum lay diuw wvudvu lɛ wvú enù jó, wvu lɛ fo wvú ebvuu eghane lɛɛle bonyii bitum e, ke egɛn ebuy no bilum bi ntfuke biɛ ke efey. Ɛjim jodvu nu ɛ bó nu ke ekase efay wvú ecinɛ wvú le ɛ́ wvú eghanci kɛ yî kefew e nɛn caan. \p \v 4 \x - \xo 20:4 \xt 6:9; 13:15; Dan 7:9, 22; Luk 22:30; 1Kol 6:2\x*Ɛ me mbvuu nɛ n'yɛn bokawla le, ɛ bonyii bò shiilɛɛ yî dvú le nu bò bó nu ɛ nya bonsaw bò sawɛɛn can yibole. Ɛ me n'yɛn tɛn biyoy bi bonyii bò bó to yuwyɛɛ bvuushɛ bikuu nje bó to fewci ɛkumɛ Jisos noo diɛw Nyo' le. Bonyii ban nu bò to baa nya mbense wvu baay ɛ̂ nyam yì bɛmte yɛ bô laŋ ye, ɛ bó to baa ge tɛn nciise nyam yì bɛmte yidvu fojise kɛnɛɛ can yibole kɛ. Boban to nu ɛ kase tu dvú no saake bô bo Klistu yî bilum e ntfuke. \v 5 Bonyii bò to kasɛɛ tu dvú ban nu ɛ fifin nu mbuy wvu yî kpwe le wvu fwe. Kɛ kebɛse ke bonyii le bò to kpwekɛnɛɛ wase to nu ɛ kase tu dvú kɛ, gɛn buy no bilum bi ntfuke to feyɛɛ. \v 6 \x - \xo 20:6 \xt 1:6; 2:11\x*Bonyii bò kɛŋke njoŋ wvu baay bvuu yuule, nu bò kɛŋke bvudvuu yî mbuy wvu yî kpwe le wvu fwe wvun e. Kɛ kpwe yi bokaŋ bofɛɛ bvuu kɛŋke mvuŋgay ɛ̂ bó we kɛ. Bó nu ke enu bocee ncese bo Nyo' le bô bo Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ le, ɛ bô bó nu ke esaake egɛn ebuy yî bilum e ntfuke. \s1 Bó nu ke elɛse Satan \p \v 7 Bilum bi ntfuke bin nu ke edioo ɛ fey, ɛ́ bó efay Satan yew ncaw e, \v 8 \x - \xo 20:8 \xt 13:14; Yosh 11:4; Ɛsek 38:2, 10-12\x*ɛ́ wvú emum ebuy eto eghane lɛɛle bitum bicii bì nu yî ɛbuw ɛ woŋ yo ɛna le. Bitum bin nu Gog bô Magog. Wvú nu ke ebaancɛ bó ɛ́ bó eseyse keetum jem. Bó nu ke elone lo diɛwɛ monshɛɛm mo ɛ̂ joo yi baay e. \v 9 \x - \xo 20:9 \xt Ktŋ 2; 2Bfn 1:10, 12; Mben 78:68; Ɛsek 38:22; 39:6\x*Bó nu ke ebuy elɛn egɛn yî nshɛ le egem bvudvuu bvu bonyii bò ɛ̀ nu bo Nyo' le bô kelaante kè ɛ̀ nu fitele fiew. Geenɛn, ŋguy nu ke eshii fowe elɛse lo bó. \v 10 \x - \xo 20:10 \xt 19:20\x*Bó nu ke emum ekoo dɛwle wvù to ghane lɛɛle bó, etfume ɛ̂ mamase yì ɛ̀ fiee ŋguy bô mvuŋkaŋ jó le, fò nyam yì bɛmte bô wee wvù to mbiayte lɛ wen nu wee ntum Nyo' nu le. Bó nu ke eyɛne ŋgɛw fó ɛntaŋ bô ɛmvunsheeŋ sekecii sɛ ŋka. \s1 Nsaw wvu fokemɛse \p \v 11 \x - \xo 20:11 \xt 5:7; 6:14; 21:1; Mben 114:3, 7; Mat 24:35; 2Bi 3:10\x*Ɛ me mum nɛ n'yɛn kebwee ke kawla mvu le ɛ wvú baa lo, n'yɛn tɛn wee wvù to shiilɛɛ yî dvú le. Ɛ ɛbulɛ bô nshɛ nɛ fɛɛ lo ɛ̂ wvú ɛjise lakɛn, ɛ bó faŋɛ yaa bvuu yɛn mvú le bvudvuu le kɛ. \v 12 \x - \xo 20:12 \xt 3:5; 22:12; Dan 7:9-10\x*\x - \xo 20:12 \xt Ksm 32:32\x*Ɛ me n'yɛn tɛn bonyii bocii bò to nu ɛ kpwekɛn wase le bo baay baay noo bo caan caan, ɛ bó leeme fwe dvu kawla. Ɛ bó yene boŋwa', yene wvumvu ɛ ɛ̀ nu wvu ɛdiee ɛ bonyii bò kɛŋke nshii. Ɛ bó mum kɛw no sumtene bonsaw bo bonyii bò to nu ɛ kpwekɛn wase le, bii no gee di wee le to nu no bó saŋ ɛ̂ boŋwa' ba le. \v 13 Ɛ joo yi baay bvuse bonyii bò to kpwekɛnɛɛ wase jó ɛ bó to. Ɛ kpwe bô woŋ boŋkfu bvuse bobole bonyii bò to kpwekɛnɛɛ wase ɛ bó to tɛn. Ɛ bó mum no sumtene nsaw wee bii fiɛɛ fì wvú to geɛ le. \v 14 \x - \xo 20:14 \xt 20:10; 1Kol 15:26; \xt 2:11\x*Ɛ bó mum tfume kpwe bô woŋ boŋkfu ɛ̂ mamase yì ɛ̀ fiee ŋguy jó le. Mamase yì ɛ́ fiee ŋguy jó yin nu kpwe yi bokaŋ bofɛɛ. \v 15 \x - \xo 20:15 \xt 3:5\x*Ɛ́ diee di wee le to baa nu ɛ bó ɛ saŋ ɛ̂ ŋwa' bonyii bò kɛŋke nshii le, ɛ́ bó tfume wvú ɛ̂ mamase yì ɛ̀ fiee ŋguy jó yidvu le. \c 21 \s1 Ɛbulɛ ke kefɛ bô nshɛ yi fiɛ \p \v 1 \x - \xo 21:1 \xt 21:5; Yɛsa 65:17; 2Bi 3:13\x*Ɛ me nɛ n'yɛn wase ɛ ɛ̀ nu ɛbulɛ ke kefɛ bô nshɛ yi fiɛ le, njefo ɛbulɛ ke keyvuum bô nshɛ yi yvum to nu ɛ la wase, ɛ joo yi baay tɛn yaa bɛɛ kɛ. \v 2 \x - \xo 21:2 \xt 3:12; 19:7; 21:9–22:5; 22:17; Yɛsa 52:1; Mat 22:2; Gal 4:26; Ibu 11:16; 12:22\x*Ɛ me n'yɛn kelaante kè yuule kè ɛ̀ nu Jɛlusalɛm wvu fwɛ le ɛ kí ɛ buy fowe fô Nyo' le ɛ no shiile too nu diɛwɛ jen e ɛ bó ɛ bosɛn ɛ sufe keegɛn nya ɛ̂ dweese. \v 3 \x - \xo 21:3 \xt 7:15; Lɛw 26:12; Ɛsek 37:26-28; Saka 2:9; 2Kol 6:16\x*Ɛ me n'yuw ɛ diɛw jemyi fô kawla le foweɛwe lɛ, “Ben etaa eyɛn, fò Nyo' nu ke ecee nu wase bô bonyii. Wvú nu ke ecee bô bó. Bó nu ke enu bonyii bew, ɛ wvú wvù Nyo' kebɛɛ nu bô bó, nu Nyo' wvubo. \v 4 \x - \xo 21:4 \xt 7:17; Yɛsa 26:19; 35:10\x*Wvú nu ke esho misɛm yicii ɛ̂ bó ɛjise. Kɛ bonyii bɛɛ ke ekpwee kɛ, ɛ kɛ fiɛɛ fimew bɛɛ ke enu dvú lɛ bonyii soo bikuu kɛnɛɛ beele kɛnɛɛ kɛŋke nsase mvu kɛ, njefo mwɛɛm mvù to shee nu, nu ɛ fey wase.” \p \v 5 \x - \xo 21:5 \xt 5:7; 21:1; Yɛsa 43:19; 2Kol 5:17; \xt 19:9\x*Ɛ wvú wvuwɛ wvù to nu ɛ shii yî kawla le gay lɛ, “Ben etaa eyɛn, me nu eŋge mwɛɛm mvunciim keseen ɛ́ mvú etu mvunfɛm.” Ɛ wvú bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Saŋɛ fiɛɛ fin ɛ̂ ŋwa' le, njefo bonjeme ban nu bo kecɛɛy bò bonyii egɛɛ bvufee yî dvú le.” \v 6 \x - \xo 21:6 \xt 1:8; 7:17; 22:1; Yɛsa 55:1; Saka 14:8; Jon 7:37\x*Ɛ wvú bvuu kase gay ɛ̂ me lɛ, “Fí nu ɛ ge wase ye. Ɛ̀ nu me Alfa, ɛ ɛ̀ nu me Omega. Ɛ̀ nu me Keŋkɛwcɛ, ɛ ɛ̀ nu me Kemɛse. Wee wvù kendoŋ yumte wvú nu ɛ me nu ŋke enya wvú bô joo yì buyte fô ntoŋ joo yì nyaa nshii le ɛ́ wvú ewu ɛ wvú baa law fiɛɛ kɛ. \v 7 \x - \xo 21:7 \xt 2Sam 7:14; Ɛsek 11:20\x*Wee wvù nu ke eso nu ɛ wvú nu ke ekɛŋkɛ mwɛɛm mvun mvunciim diɛwɛ bvushɛw e. Me nu ŋke enu Nyo' we, ɛ wvú nu waa wɛm. \v 8 \x - \xo 21:8 \xt 2:11; 19:20; 21:27\x*Geenɛn ɛ bonyii bò gule mvuntelem noo bò nu sɛ mbee, noo bò buwyi mwɛɛm noo bò yuwyi bonyii noo bò gee nnyɛn kenjaŋ noo bo nfim e noo bò bunlee bonyo' bomew noo bonyii bo mbiay e bocii, nu ɛ fibole nu ke enu ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ mamase yì ɛ̀ fiee ŋguy bô mvuŋkaŋ jó le. Ɛ fifin nu kpwe yi bokaŋ bofɛɛ.” \s1 Jɛlusalɛm wvu fwɛ \p \v 9 \x - \xo 21:9 \xt Yɛsa 54:1-17\x*\x - \xo 21:9 \xt 15:1\x*Ɛ nceendaa Nyo' mvu ɛ̂ ŋgoo bonceendaa bo Nyo' le bo bosooshwiy bò to kɛŋke bintee bi bisooshwiy bì to nu ɛ yiŋsɛn bô boŋgɛw bosooshwiy bo ɛjim ba, nɛ to gay ɛ̂ me lɛ, “To ɛ́ me eŋgɛn enduŋcɛ Jen wvù ɛ̀ nu kpwɛɛ Waa Njee ɛ̂ wo.” \v 10 \x - \xo 21:10 \xt 17:3; Ɛsek 40:2; Mat 4:8\x*Ɛ wvú mum jo me ɛ me nu can Keyoy ke Nyo' le, ɛ bee wvú gɛn fô kum mvu wvu baay e ɛ wvú defe ɛ̂ we. Ɛ wvú duŋcɛ me kelaante kè yuule kè ɛ̀ nu Jɛlusalɛm, ɛ kí ɛ buy fowe fô Nyo' le ɛ no shiile too. \v 11 \x - \xo 21:11 \xt 21:18, 23; Yɛsa 60:1-3, 19; Ɛsek 43:2\x*Kí to shiile nonɛn, ɛ n'yuu Nyo' baa yî dvú le lawkene diɛwɛ tɛ dimew dì lawkene dì bó teŋe lɛ Jasba, yuule nɛn sakasaka diɛwɛ kenlɛɛy e. \v 12 \x - \xo 21:12 \xt 7:5-8; Keŋ 35:22-26; Ksm 28:21; Ɛsek 48:30-35\x*Kelaante kedvu to kɛŋke ketaaŋ ke baay ɛ kí defe ɛ̂ we ɛke, ɛ dew nu yî ketaaŋ kedvu le yuufe ncow fɛɛ, ɛ bonceendaa bo Nyo' le yuufe ncow bofɛɛ nu fô dew yidvu le. Bó to nu ɛ saŋ ɛdiee ɛ dikfuu di Islael dì yuufe ncow difɛɛ yî dew ketaaŋ yidvu le. \v 13 Dew yin to nu ɛ̂ keba kè diuu sane le tɛ, nu ɛweɛwe tɛ, nu ɛkuɛku tɛ, nu jò diuu seeyi tɛ. \v 14 \x - \xo 21:14 \xt Ibu 11:10; Ɛfɛ 2:20\x*Ɛta yo kenffuy ke ketaaŋ kedvu le to nu yuufe ncow ɛfaa ɛ bó ɛ saŋ ɛdiee ɛ boom bo ntum e bo Waa Njee le bo yuufe ncow bofɛɛ yî ɛta yodvu le. \p \v 15 \x - \xo 21:15 \xt 11:1; Ɛsek 40:3\x*Nceendaa Nyo' wvù to jemyi ɛ̂ me to kɛŋke nfew ɛbo ɛ ɛ̀ nu kembaŋ ɛ bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle. Nfew wvudvu to nu keefew kelaante kedvu bô dew ketaaŋ noo bimbew bi ketaaŋ e dvú. \v 16 \x - \xo 21:16 \xt Ɛsek 48:16-17\x*Kelaante kedvu to nu bimbew binɛw ɛ bí nu lɛŋlɛŋ bicii, ɛ mbvuw bô bvundwee noo bvundee nu lɛŋlɛŋ. Ɛ wvú mum few kelaante kedvu bô kembaŋ kew kiɛ ɛ kí buy bomay ntfuke bô gee tin (1,500). No wvú fewɛɛ ɛ mbvuw bô bvundwee noo bvundee buy kɛ lɛŋlɛŋ. \v 17 Ɛ wvú few tɛn bimbew ɛ bí no nu ŋkeŋkeŋ mbaanshɛ ncow yisoocaan (36) yî kefifɛ le. Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu to few bô nfew ɛ ɛ̀ nu kɛ wvù wee wvu wum ké no feeke dvú. \v 18 \x - \xo 21:18 \xt 21:11; Yɛsa 54:11-12; Ɛsek 28:13\x*Bó to bom bimbew bidvu bô ɛta yò lumte yò bó teŋe lɛ Jasba, ɛ wunte kelaante kedvu nu ɛ bó bom bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle ɛkinɛkin ɛ kí yuule nɛn sakasaka diɛwɛ kenlɛɛy e. \v 19 Bó to nu ɛ fee kenffuy ke kelaante kedvu le bô dikfuu di ɛta yò lumte le jɛɛy jɛɛy ɛ yó kɛŋke ncóm jɛɛy jɛɛy. Di fwe to nu ɛ bó teŋe lɛ Jasba, ɛ dì bii fó nu Safiya, ɛ di ditɛte nu Agɛt, ɛ di dinɛw nu Ɛmelaal, \v 20 ɛ di ditin nu Oniks, ɛ di disoocaan nu Kanilian, ɛ di disooshwiy nu Klisolit, ɛ di nyaŋ nu Bɛlil, ɛ di bvuukɛ nu Tobas, ɛ di yuufe nu Klisoblɛs, ɛ di yuufe ncow dimwaaŋ nu Jasint, ɛ di yuufe ncow difɛɛ nu Ametist. \v 21 Dew ketaaŋ yi yuufe ncow fɛɛ yin nu ɛ bó to fɛ bô ɛjisɛ ɛ baŋ yuufe ncow ɛfaa, ɛ bó joo jise di baŋe le dimwaaŋ mum fɛle diuw ketaaŋ dvú wvumwaaŋ. Je yi ɛlaante jodvu to nu ɛ bó fɛ bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle ɛkinɛkin, ɛ je yidvu yuule tosene diɛwɛ kenlɛɛy e. \p \v 22 \x - \xo 21:22 \xt 11:17\x*Me nto mbaa n'yɛn yew ncese le ɛ̂ kelaante kin e kɛ, njefo Tata Nyo' wvù Kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim bô Waa Njee to nu wase yew ncese yi jó. \v 23 \x - \xo 21:23 \xt 22:5; Yɛsa 60:1-2, 19-20; 24:23\x*Kɛ kelaante kedvu to bvuu kɛŋke shiee diuu kɛnɛɛ kpwee wvù ebaa jó kɛ, njefo n'yuu Nyo' to nu wase n'yuu wvu jó, ɛ Waa Njee nu wase ken'yeese ke jó. \v 24 \x - \xo 21:24 \xt Mben 68:29; Yɛsa 60:3\x*Bitum bicii nu ke elɛne wase ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ n'yuu kelaante kedvu le, ɛ bonfon bo yî nshɛ le nu ke etoo bô bvukukɛ bvubole ɛ̂ kelaante kin e. \v 25 \x - \xo 21:25 \xt Yɛsa 60:11\x*Kɛ bó nu ke eyuu ebaŋ dew ketaaŋ ke kelaante kin e diuu dimwaaŋ kɛ, njefo kɛ ɛkfuŋ nu ke eyuu ejiim jó kɛ. \v 26 Bó nu ke etoo bô bvukukɛ noo kpwaw wvu bitum bicii ɛ̂ kelaante kin e. \v 27 \x - \xo 21:27 \xt 21:8; 22:15; Yɛsa 35:8; 52:1; Ɛsek 44:9; 1Kol 6:9-10; 2Bi 3:13; \xt 3:5\x*Geenɛn kɛ fiɛɛ fì nu sɛ fí yuule lo nu ke eley ɛ̂ kelaante kin e kɛ. Kɛ wee wvù gee mwɛɛm mvù bɛmte kɛnɛɛ wvù mbiayte mbiay nu ke eley jó kɛ. Ɛ̀ nu ke eley kɛ bonyii bò bó nu ɛ saŋ ɛdiee ɛbo ɛ̂ ŋwa' Waa Njee wvù bó saŋ ɛdiee ɛ bonyii bò kɛŋke nshii le jó. \c 22 \s1 Joo yì nyaa nshii \p \v 1 \x - \xo 22:1 \xt 21:6; Ɛsek 47:1-12\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu mum duŋcɛ me joo yì nyaa nshii ɛ yí buyte ɛkuse jo kawla Nyo' bô Waa Njee, ɛ yí booke yuule nɛn sakasaka diɛwɛ kenlɛɛy e. \v 2 \x - \xo 22:2 \xt 21:21; \xt 2:7\x*Yí to booke nonɛn fele ɛntelɛŋ jo je yi ɛ̂ kelaante kedvu le. Kete kè nyaa nshii to kuu biba bi joo yidvu le bicii. Kete kin to ké no yumte mvuntam bokaŋ yuufe ncow bofɛɛ yî kelum e, yumte kaŋ mwaaŋ mwaaŋ yî kpwee le. \f + \fr 22:2 \ft Kɛnɛɛ lɛ, “… yumte dikfuu di mvuntam e yuufe ncow difɛɛ yî kelum e.”\f* Bibɛ bi kete kin e to nu ncew yì bó fɛle bonyii bocii dvú. \v 3 \x - \xo 22:3 \xt 7:15; Yɛli 3:17\x*Kɛ fiɛɛ fì Nyo' nu ɛ jiŋ nu ke enu ɛ̂ kelaante kin e kɛ. Ɛ̀ nu ke enu kawla Nyo' bô Waa Njee jó. Bonyii bew bo lemme le nu ke enyaa mbense wvu baay ɛ̂ wvú. \v 4 \x - \xo 22:4 \xt 14:1; Mben 17:15; Mat 5:8\x*Bó nu ke eyɛne bvushiw bwew e, ɛ diee diew nu ke enu ɛ bó ɛ saŋ fojise fo bó. \v 5 \x - \xo 22:5 \xt 1:6; 21:23; Dan 7:18, 27\x*Kɛ ɛkfuŋ bɛɛ ke ejiim jó kɛ, ɛ bó yaa bɛɛ ke ebvuu eshieele n'yuu wvù ɛ̀ nyaa ken'yeese kɛnɛɛ diuu kɛ, njefo Tata Nyo' nu ke enu n'yuu wvubo. Bó nu ke esaake diɛwɛ bonfon e sekecii sɛ ŋka. \s1 Jisos too nfew caan \p \v 6 \x - \xo 22:6 \xt 1:1; 10:7; 19:9; Lem 11:27-28; 13:1\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu gay ɛ̂ me lɛ, “Bonjeme ban nu bo kecɛɛy bò bonyii egɛɛ bvufee yî dvú le. Tata wvù ɛ̀ nu Nyo' biyoy bi bonyii bew bo ntum e nu ɛ tum nceendaa we lɛ wvú eto eduŋcɛ ɛ̂ bonyii bew bo lemme le, fiɛɛ fì kɛŋke keeke ekooy nfew caan.” \v 7 \x - \xo 22:7 \xt 3:11; 22:12, 20\x*Jisos gayte lɛ, “Ben eyuw, me ntoo nfew caan.” Njoŋ wvu baay nu wvu wee wvù nu ɛ gɛɛ ntum Nyo' wvun wvù ɛ̀ nu bonjeme bò nu ɛ̂ ŋwa' wvun e. \p \v 8 \x - \xo 22:8 \xt 1:9; 19:10\x*Me wvù Jon nu wee wvù to yuwɛɛ bvuu yɛn mwɛɛm mvun e mvunciim. Ɛ me ndioo n'yuw mbvuu n'yɛn mvú le nonɛn, ŋgbwe bikaa bi nceendaa Nyo' wvù to duŋci mwɛɛm mvudvu le ɛ̂ me, keenya n'wvum wvu baay ɛ̂ wvú. \v 9 Geenɛn, ɛ wvú gay ɛ̂ me lɛ, “Fo wo emom kɛ. Me nu kɛ tɛn wee lemme diɛwɛ wo noo boom bo bwoo le bò ɛ̀ nu bonyii bo ntum Nyo' le noo bonyii bò gɛɛle bonjeme bo ɛ̂ ŋwa' wvun e. Ɛ̀ nyaà n'wvum wvu baay ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ Nyo'.” \p \v 10 \x - \xo 22:10 \xt Dan 12:4\x*Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu bvuu gay ɛ̂ me lɛ, “Fo wo enyilɛ ntum Nyo' wvun wvù ɛ̀ nu bonjeme bò nu ɛ̂ ŋwa' wvun e kɛ, njefo kefew kè mvú nu ekooy nu wase nceencee. \v 11 \x - \xo 22:11 \xt Yɛsa 56:1; Ɛsek 3:27; Dan 12:10\x*Wee wvù gee mwɛɛm mvù befe egeè kɛ mwɛɛm mvù befe, ɛ́ wee wvù gee nnyɛn egeè kɛ nnyɛn. Wee wvù gee fiɛɛ fi lɛŋ egeè kɛ fiɛɛ fi lɛŋ, ɛ́ wee wvù yuule emɛy kɛ eyuulè.” \p \v 12 \x - \xo 22:12 \xt 2:23; 6:10; 15:3; 16:5-6; 19:2, 11; 20:12-13; 22:7; Mben 28:4; Bŋgn 24:12; Yɛli 17:10; Mat 16:27\x*Jisos gayte lɛ, “Ben eyekɛ eyuw, me ntoo nfew caan. Ɛ me ntoo bô nlawma keenlaw wee tfuu dvú mbii no gee diew nu. \v 13 \x - \xo 22:13 \xt 1:8\x*Ɛ̀ nu me Alfa, ɛ ɛ̀ nu me Omega. Ɛ̀ nu me Fwe, ɛ ɛ̀ nu me Ɛjimɛ. Ɛ̀ nu me Keŋkɛwcɛ, ɛ ɛ̀ nu me Kemɛse.” \p \v 14 \x - \xo 22:14 \xt 7:14; Mben 118:19-20; \xt 22:2\x*Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò nu ɛ cukɛ ndvú yibole, wvu lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ bó ke eley fô diuw ketaaŋ e egɛn ɛ̂ kelaante kedvu le, bô wvu lɛ bó ke ekɛŋkɛ bvudvuu keedie fô kete kè nyaa nshii le. \v 15 \x - \xo 22:15 \xt 21:27; Ɛfɛ 5:5\x*Bonyii bò nu ke emɛy ɛkfuŋ jo ketaaŋ nu bò gee diɛwɛ bwé le bô bo nfim e noo bò gee nnyɛn kenjaŋ noo bò yuwyi bonyii noo bò bunlee bonyo' bomew, naa noo bonyii bò kooŋke mbiay, mbiayte mbiay e. \p \v 16 \x - \xo 22:16 \xt 1:1; 5:5; \xt 2:28; Ktŋ 24:17\x*“Me wvù Jisos nu ɛ ntum nceendaa wɛm fô ben e keejeme mwɛɛm mvun mvù gɛne fô bintaashɛ bi bonyii bo mbee le. Me nu Wan bô Biay yì san ɛ̂ kfuu di Nfon Dawe le, ɛ ɛ̀ nu me Jon yi Law e.” \p \v 17 \x - \xo 22:17 \xt 21:2, 6\x*Keyoy ke Nyo' le bô Jen gayte lɛ, “To!” Naa yɛɛ wvù yuuke gay tɛn lɛ “To!” Wee wvù kendoŋ yumte wvú eto, ɛ́ wee wvù shieele eto, ɛ́ wvú ekɛŋkɛ joo yì nyaa nshii ɛ wvú baa law fiɛɛ kɛ. \s1 Ntefe wvu fokemɛse \p \v 18 \x - \xo 22:18 \xt Dito 4:2; 13:1\x*\x - \xo 22:18 \xt Dito 29:20\x*Me nciise ɛ̂ wee tfuu wvù yuuke ntum Nyo' wvù ɛ̀ nu bonjeme bò buyte ɛ̂ ŋwa' wvun e lɛ, ɛ́ wee mom lo ɛ bise fiɛɛ yî dvú le, ɛ́ Nyo' ke ebise boŋgɛw bò bó nu ɛ jeme ɛ̂ ŋwa' wvun e yî ye le. \v 19 \x - \xo 22:19 \xt 2:7; \xt Ksm 32:32\x*Wee ɛ́ mom ɛ bvuse fiɛɛ ɛ̂ bonjeme bò buyte ɛ̂ ŋwa' wvun e bò ɛ̀ nu ntum Nyo', tu kɛ Nyo' yaa nu ke ecinɛ ɛ́ wvú ekɛŋkɛ kew keba ke kete kè nyaa nshii le bô kew keba ke kelaante kè yuule le kè bó nu ɛ saŋ ɛ̂ ŋwa' wvun e kɛ. \p \v 20 \x - \xo 22:20 \xt 3:11; 22:6; 1Kol 16:22\x*Wee wvù jemyi ɛkumɛ mwɛɛm mvun gayte lɛ, “Yî kecɛɛy e, me ntoo nfew caan.” Fí enù nonɛn. Tata Jisos, to! \v 21 \x - \xo 22:21 \xt Gal 6:18\x*Tata Jisos ebuw ben bocii bò ɛ̀ nu bonyii bo Nyo' le. Fí enù nonɛn.