\id MAT - Nooni \h Matio \toc1 Matio \toc2 Mat \toc3 Mat \mt2 Saaka wvù Jee wvu ɛkumɛ Jisos no \mt1 Matio \mt2 to Saŋɛɛ \imt1 Fiɛɛ fì nu ɛ̂ Ŋwa' Mat wvun e \ip Saaka wvù jee wvù nu ɛ̂ Ŋwa' Mat wvun e, jemyi lɛ Jisos nu Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ. Saaka wvù jee wvun nu fô bonyii bocii le yî ɛkolɛ ke nshɛ le. Ŋwa' wvun duŋci lɛ ɛ̀ nu Jisos Wee N'yɛɛyi wvu lɛŋ wvù kee keeloocɛ enɛle fiɛɛ fì bonci bo Nyo' le jemyi. N'yɛɛyi wvu Jisos tfuu ɛ̂ ŋwa' wvun e nu ɛ bó ɛ baancɛ bikuu bitin. (1) No Jisos to benɛɛ shii yî kum e no yɛɛyi ɛkumɛ bonyii bò bvunfon bvu fowe nu bvubole. (2) No Jisos to nyaɛ ntefe ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le bo yuufe ncow bofɛɛ ɛkumɛ lemme dì wvú to tumɛɛ bó yî dvú le. (3) Boŋgan bò Jisos to maɛ ɛkumɛ bvunfon bvu fowe. (4) N'yɛɛyi ɛkumɛ fiɛɛ fì ɛ̀ nu wee ŋgoo Jisos. (5) N'yɛɛyi ɛkumɛ no woŋ wvun nu ke eka bô no bvunfon bvu Nyo' le nu ke eto. \is1 Bikuu bi mwɛɛm e ɛ̂ Ŋwa' wvun e \io1 1:1–2:23 Kfuu di bo Jisos Klistu le bô no bó to bokɛɛ wvú \io1 3:1-12 Lemme di Jon Nleseɛjoo le \io1 3:13–4:11 No bó to lesɛɛ Jisos ɛ̂ joo bô no Satan to momɛɛ wvú \io1 4:12–18:35 Lemme dì Jisos to ghane gee Galilee \io1 19:1–20:34 Ɛ Jisos nɛ Galilee, gɛn Jɛlusalɛm \io1 21:1–27:66 Kemaa ke Jisos e ke fokemɛse Jelusalɛm bô mbew jó le \io1 28:1-20 No Tata Jisos to buyɛɛ yî kpwe le, duŋcɛ ɛkolɛ kew ɛ̂ bonyii bew \c 1 \s1 Kfuu di bo Jisos Klistu le \r (Luk 3:23-38) \p \v 1 \x - \xo 1:1 \xt Lum 1:3-4; 2Tim 2:8; Mat 20:30-31\x*Ɛyan nu ɛdiee ɛ bo'icee kfuu di bo Jisos Klistu le. Jisos Klistu to nu waa Nfon Dawe wvù to nu waa Abla'am. \v 2 \x - \xo 1:2 \xt Keŋ 21:2-3; 25:26; 29:32–30:24\x*Abla'am to nu icee Aysik, ɛ Aysik nu icee Yakow, ɛ Yakow nu icee Judas bô boom bo ice le, \v 3 \x - \xo 1:3 \xt Keŋ 38:29-30; Lut 4:18-22\x*ɛ Judas nu icee Bɛlɛs bô Sɛla bò bwee bó to nu Tama. Ɛ Bɛlɛs nu icee Ɛslon, ɛ Ɛslon nu icee Lam. \v 4 Ɛ Lam nu icee Aminada, ɛ Aminada nu icee Na'shon, ɛ Na'shon nu icee Salmon. \v 5 \x - \xo 1:5 \xt Yosh 2:1-24; \xt Lut 1–4\x*Ɛ Salmon nu icee Boas wvù bwee to nu La'ab. Ɛ Boas nu icee Obɛd wvù bwee to nu Lut. Ɛ Obɛd nu icee Jɛɛse. \v 6 \x - \xo 1:6 \xt 2Sam 11–12\x*Ɛ Jɛɛse nu icee Nfon Dawe. \p Ɛ Nfon Dawe nu icee Saamun wvù bwee to nu kpwɛɛ Uliaa. \v 7 \x - \xo 1:7 \xt 2Klo 11:31–13:23\x*Ɛ Saamun nu icee Lɛ'ubwam, ɛ Lɛ'ubwam nu icee Abija, ɛ Abija nu icee Asa. \v 8 \x - \xo 1:8 \xt 2Klo 13:23–21:20; 26:1\x*Ɛ Asa nu icee Jɛ'ushɛfat, ɛ Jɛ'ushɛfat nu icee Jolam, ɛ Jolam nu icee Usaya. \v 9 \x - \xo 1:9 \xt 1Klo 26:1–28:27\x*Ɛ Usaya nu icee Jotam, ɛ Jotam nu icee A'as, ɛ A'as nu icee Ɛsikaya, \v 10 \x - \xo 1:10 \xt 2Klo 29:1–33:25\x*ɛ Ɛsikaya nu icee Manase, ɛ Manase nu icee Amos, \f + \fr 1:10 \ft Boŋwa' bo boyvuum bomew kɛŋke diee din lɛ Amon.\f* ɛ Amo nu icee Josaya. \v 11 \x - \xo 1:11 \xt 2Klo 34:1–36:21\x*Ɛ Josaya nu icee Jɛkonaya bô boom bo bwee bó le. Bó to boke bó ɛ ɛ̀ to nu kefew kè bonyii bo Babilon to kooyɛɛ bonyii bo Islael gɛn dvú woŋ wvubo wvù Babilon e. \p \v 12 Ɛjim jodvu, no bó to kooyɛɛ bonyii bo Islael gɛn dvú Babilon, ɛ Jɛkonaya no nu icee Shiltia, ɛ Shiltia nu icee Sɛlubabɛl, \v 13 ɛ Sɛlubabɛl nu icee Abiud, ɛ Abiud nu icee Ɛliakim, ɛ Ɛliakim nu icee Aso, \v 14 ɛ Aso nu icee Sadok, ɛ Sadok nu icee Akim, ɛ Akim nu icee Ɛliyu, \v 15 ɛ Ɛliyu nu icee Ɛliɛsa, ɛ Ɛliɛsa nu icee Matan, ɛ Matan nu icee Yakow. \v 16 \x - \xo 1:16 \xt Luk 1:27\x*Ɛ Yakow nu icee Yosɛw wvù dwee Maalia, ɛ Maalia nu wvù to bokɛɛ Jisos wvù bó teŋe lɛ Klistu. \p \v 17 Nonɛn bo'icee kfuu di bo Jisos e ban ɛ mum ɛ no nu yuufe ncow bonɛw keekɛw yî Abla'am e eto ebuy yî Nfon Dawe le, bvuu nu yuufe ncow bonɛw keekɛw yî Nfon Dawe le eto ebuy seke bó to kooyɛɛ bonyii bo Islael gɛn dvú Babilon. Ɛ keekɛw seke bó to kooyɛɛ bonyii bo Islael eto ebuy seke bó to bokɛɛ Klistu nu tɛn ɛ bo'icee kfuu dibole nu yuufe ncow bonɛw. \s1 Ɛkumɛ no boo di Jisos e to lɛnɛɛ \r (Luk 2:1-7) \p \v 18 \x - \xo 1:18 \xt Luk 1:35\x*Boo di Jisos Klistu le to lɛn ɛ̂ je yin e. Bwee wvù Maalia to nu ɛ bó ɛ seyse wase lɛ wvú nu ke enu kpwɛɛ Yosɛw. Ɛ́ bó sɛ keeke etaashɛ bvujen, nu ɛ fí to nɛ buy lɛ wvú nu wase bô fue ɛ̂ mvuŋgay mvu Keyoy ke Yuule le. \v 19 No fí kooyɛɛ nonɛn, ɛ Yosɛw wvù dweese, no ɛ̀ to nu wee wvu teytey yaa kooŋke keeshoose wvú kɛ, mum yɛn lɛ wen nu egawsɛn bô wvú ɛ ɛ̀ nu ɛjim ɛjim. \v 20 No wvú to bɛɛ kpwaake keege nonɛn, ɛ fí kooy lɛ nceendaa Tata to nu ɛ nɛ to fô wvú le ɛ̂ ɛfilɛ le seke wvú to leete gay ɛ̂ wvú lɛ, “Yosɛw, waa Nfon Dawe, fo wo efan keejo Maalia bwee yew wo le kɛ, njefo fue din dì wvú nu bô dí nu ɛ wvú kɛŋke ɛ̂ mvuŋgay mvu Keyoy ke Yuule le. \v 21 \x - \xo 1:21 \xt Mben 130:7; Mat 1:25; Luk 1:31; Lem 4:12\x*Wvú nu ke eboo wan diemsɛn ɛ́ wo ecu diee diew lɛ Jisos, \f + \fr 1:21 \ft Diee dì Jisos nu lɛ, “Wvú nu ke eboyse bonyii bew can bibefɛ bibole.”\f* njefo wvú nu ke eboyse bonyii bew can bibefɛ bibole.” \v 22 Mwɛɛm mvun mvunciim to kooyi keege ɛ́ fí eto ekocɛn no Tata to jemyɛɛ wase diuw wee we ntum e lɛ, \v 23 \x - \xo 1:23 \xt Yɛsa 7:14\x*“Ben eyekɛ eyuw, wan wvu tfu mvu nu ke eleem bô fue, eboo wan diemsɛn ɛ́ bó eteŋe wvú lɛ Ɛmanwɛl.” Diee din nu lɛ, “Nyo' nu beene ɛ bó.” \v 24 No ɛfilɛ kiɛ lamɛɛ Yosɛw nonɛn, ɛ wvú ke kamse mum ge kɛ no nceendaa Tata gayɛɛ ɛ̂ wvú. Wvú to nu ɛ jo Maalia bwee yew we le, \v 25 \x - \xo 1:25 \xt 1:21\x*geenɛn ɛ bô wvú faŋɛ yaa ecee diɛwɛ no wee bô kpwɛse ké no cee kɛ. Ɛ bô wvú ke ce nonɛn gɛn buy no Maalia to ghanɛɛ eboo. Ɛ Yosɛw mum cu diee di wan e lɛ Jisos. \c 2 \s1 Ɛ bogoyfee gɛn keebun Jisos \p \v 1 Bó to boke Jisos ntɛw wvù Bɛtelɛ'ɛm wvu ɛ̂ keba ke woŋ e kè Judea le. Ɛ ɛ̀ to nu kefew kedvu le ɛ 'Ɛlod nu Nfon wvu Judea jodvu. Ɛ fí kooy lɛ bogoyfee bomew to nu ɛ nɛ woŋ wvumew e ɛ̂ keba kè diuu sane le, to Jɛlusalɛm no biwci lɛ, \v 2 \x - \xo 2:2 \xt Luk 2:4-7; \xt Mat 27:11\x*“Nfon Bojuu wvù bó boke wɛ nu fɛɛ? Bese biwci nɛn njefo bese nu ɛ yɛn jon ye le ɛ̂ keba kè diuu sane le, ɛ mum ɛ no too keebun wvú.” \v 3 Ɛ Nfon 'Ɛlod dioo yuw saaka wvun ɛ wvú shiw fitele fiew, shiw noo fi bonyii bo Jɛlusalɛm e bocii. \v 4 Ɛ wvú tooy bocee ncese bo baay baay bocii bô bonyii bocii bò duŋci bonci bo Nyo' le ɛ̂ bonyii, ɛ bó tase. Ɛ wvú bife ɛ̂ bó lɛ laa fò bó to nu keeke eboo Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ, nu fɛɛ lɛ? \v 5 Ɛ bó tfuse lɛ, “Bó to nu keeke eboo ntɛw wvù Bɛtelɛ'ɛm wvu ɛ̂ keba kè Judea le. Fifin nu no wee ntum Nyo' to saŋɛɛ lɛ, \v 6 \x - \xo 2:6 \xt May 5:2; Jon 7:42\x*‘Wo wvù Bɛtelɛ'ɛm wvu woŋ wvù Juda le, \q1 fo wo ekpwaakè lɛ wo nu fintɛw fi caan baay woŋ wvù Juda le kɛ. \q1 Ɛ̀ keè lɛ wee nu ke ebuy ntɛw wvun e \q1 wvù nu ke esaake bonyii bem bo Islael.’” \p \v 7 Ɛ Nfon 'Ɛlod mum tooy tɛn bogoyfee ba ɛjim ɛjim biwcɛ yuw ɛ̂ bó ntay kefew kè jon yidvu to buyɛɛ. \v 8 No wvú yuw mum tum bó Bɛtelɛ'ɛm gay lɛ, “Ben egɛn ebosɛn egom wan wvudvu ntay. Ben dioo ɛ gom ɛ yɛn, kase to see ɛ̂ me, wvu lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ me tɛn eŋgɛn embun wvú.” \v 9 Ɛ bonyii bodvu yuw no Nfon gay nonɛn, mum buy no gɛne ŋgɛn wvubo. Ɛ bó dioo gɛne, ɛ fí kooy lɛ jon yì bó to yɛnɛɛ ɛ̂ keba kè diuu sane le yɛ to nu ɛ no lɛne gɛne ɛ̂ bó fwe duŋci bó je. Ɛ yí ke gɛn nɛn buy fò wan wvudvu to nu, mum leem fó. \v 10 No bó yɛnɛɛ jon yidvu le nonɛn, ɛ njoŋ yuwyɛ bó baay, ɛ ye no jee bó. \v 11 Ɛ bó ke gɛn ley yew yì wan to nu dvú le, yɛn wan bô bwee wvù Maalia le, mum gbwe ɛ̂ wan ɛjise bun wvú. No bó bun mum yene bikele bibole bvuse mwɛɛm mvubole mvu kembunfon e, nya ɛ̂ wvú. Ɛ mwɛɛm mvun to nu ketwaa ke bigew e kè yɛɛle, bô kfuu jiin dimew, noo kfuu nfiey mvu. \f + \fr 2:11 \ft Jiin din ɛ̂ díɛw bala le nu, «frankincense», ɛ nfiey wvun nu, «myrrh».\f* \v 12 Ɛ Nyo' ke ciise lo ɛ̂ bó ɛ̂ ɛfilɛ le lɛ bó eyɛne fo bó ebvuu etu jim lɛ bó eyɛn Nfon 'Ɛlod e kɛ. Ɛ bó ke mum tu wase jim woŋ wvubole ɛ̂ je mi le jɛɛy. \s1 Ɛ Yosɛw jo wan ɛ bô bó sam gɛn Ijiw \p \v 13 No bogoyfee ba nɛn'yɛɛ wase gɛn, ɛ fí kooy lɛ nceendaa Tata to nu ɛ nɛ to fô Yosɛw e ɛ̂ ɛfilɛ le gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ja we ejo wan bô bwee ɛ́ ben ɛ bó efɛɛ egɛn woŋ wvù Ijiw e, enù jó egɛn ebuy kefew kè me nu ŋke eŋgay lɛ ben ekase le. Me ŋgayte nɛn njefo Nfon 'Ɛlod nu egomte wan wvudvu keeyu.” \v 14 Ɛ Yosɛw mum ja we, jo wan bô bwee ɛntaŋ nɛ gɛn Ijiw, \v 15 \x - \xo 2:15 \xt Os 11:1\x*mum no nu jó gɛn buy kefew kè Nfon 'Ɛlod to laɛ le. Fí to kooy nonɛn keege ɛ́ fí eto ekocɛn no Nyo' to jemyɛɛ diuw wee ntum we le lɛ, “Me nteŋe waa wɛm wvú ɛ buy ɛ ɛ̀ nu woŋ wvù Ijiw e.” \s1 Ɛ Nfon 'Ɛlod yuwyɛ boom Bɛtelɛ'ɛm \p \v 16 Ɛ 'Ɛlod ke dioo yɛn lɛ bogoyfee ba nu ɛ lɛɛ wen, ɛ fí ffuw wvú baay. Ɛ wvú mum tum bonyii lɛ bó egɛn Bɛtelɛ'ɛm noo biba bi mbew jó le bicii, eyuwyɛ boom bolemsɛ bò nu ɛ kɛw bilum bifɛɛ ɛ tu jim. Wvú to nya bilum bin bii no wvú to biwcɛɛ ɛ̂ bogoyfee ba yuw ntay kefew kè bó to yɛnɛɛ jon yɛ le. \v 17 Ɛ bó gɛn yuwyɛ boom ba nonɛn, ɛ fí mum kocɛn no wee ntum Nyo' wvù Yɛlimia to jemyɛɛ wase lɛ, \q1 \v 18 \x - \xo 2:18 \xt Yɛli 31:15-16\x*“Bó nu ɛ yuw ɛtalɛ ntɛw wvù Lama le, \q1 ɛ wee fuuŋke kpwe, beele ffule. \q1 Ɛ ɛ̀ nu Lashɛl ɛ wvú beele boom bew. \q1 Ɛ bó cimse wvú cimse ŋkuuŋ, \q1 njefo kɛ boom bew bɛɛ kɛ.” \s1 Ɛ bo Yosɛw nɛ Ijiw kase tu jim \p \v 19 Ɛ Nfon 'Ɛlod ke dioo la, ɛ fí kooy lɛ nceendaa Tata to nu ɛ buynɛn fô Yosɛw e ɛ̂ ɛfilɛ le woŋ wvù Ijiw e, gay ɛ̂ wvú lɛ, \v 20 “Ja we ejo wan bô bwee ɛ́ ben ɛ bó ekase etu jim woŋ wvù Islael e, njefo bó ba bò se gomte keeyu wan wvun nu ɛ kpwekɛn wase.” \v 21 Nonɛn ɛ Yosɛw mum ja we jo wan bô bwee ɛ bô bó no tuu jim woŋ wvù Islael e. \v 22 Geenɛn, ɛ wvú ke dioo to, yuw lɛ waa Nfon 'Ɛlod wvù Akilius nu ɛ die kentaw ke ice le Judea ɛ no saake, ɛ wvú mum fan keegɛn jó. Ɛ bó bvuu lew ɛ wvú ɛ̂ ɛfilɛ le lɛ fo wvú egɛn jó kɛ. Ɛ wvú mum bɛɛ gɛn wase ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ keba ke woŋ e kè Galilee le, \v 23 \x - \xo 2:23 \xt Luk 1:26; 2:39, 51; Jon 1:46\x*gɛn no cee ntɛw wvù bó teŋe lɛ Nasalɛt e. Fí to kooy nonɛn keekocɛn no wee ntum Nyo' to jemyɛɛ wase lɛ, \x - \xo 2:23 \xt Os 11:1\x*“Bó nu ke eteŋe wvú lɛ Wee wvu Nasalɛt.” \c 3 \s1 N'yɛɛyi Jon Nleseɛjoo \r (Mak 1:1-8; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28) \p \v 1 Ɛ̀ to nu kefew kekiɛ le, ɛ Jon Nleseɛjoo nɛ buy gɛn ŋkpwaante ɛ̂ keba ke woŋ e kè Judea le no fewci ɛ̂ bonyii lɛ, \v 2 \x - \xo 3:2 \xt 4:17; Luk 3:3\x*“Ben ekumɛn mvuntelem mvunɛn, njefo bvunfon bvu fowe nu wase nceencee.” \v 3 \x - \xo 3:3 \xt Yɛsa 40:3\x*Jon wvun nu wvù wee ntum Nyo' wvù Yɛsaya to jemyɛɛ ɛkumɛ wvú seke wvú to gayɛɛ lɛ, \q1 “Diɛw wee fuuŋke ŋkpwaante lɛ, \q1 ‘Bó eseyse je Tata, \q1 enɛle ɛ́ yí enù teytey.’” \p \v 4 \x - \xo 3:4 \xt 2Bfn 1:8\x*Jon to jiise ndvú ɛ bó kene bô yvúw nyam mi yì bó teŋe lɛ kamɛl, seeŋke kecaw cin ɛ bó kene bô jew nyam, ɛ mwɛɛm mwew mvudien nu cúma bô ndoŋ. \v 5 No wvú to fewci nonɛn, ɛ bonyii mum no buyte Jɛlusalɛm bô bontɛw bocii bo Judea jodvu le noo biba bi mbew Joo Joodan e bicii, gɛne fô wvú le. \v 6 No bó gɛne nonɛn no seŋe bibefɛ bibole, ɛ wvú mum leese bó ɛ̂ joo ɛ̂ Joo Joodan e. \p \v 7 \x - \xo 3:7 \xt 12:34; 23:33; \xt 24:15-25, 37-39\x*Geenɛn, ɛ wvú ke dioo yɛn ɛ Bofalasii bô Bosadusii bomew nteen too lɛ wvú elese bó ɛ̂ joo, ɛ wvú gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛŋgokɛ ke yó le, ɛ̀ tefe yɛɛ ben lɛ ben elewtè shém Nyo' yì ffuuke yì wvú nu ke eduŋcɛ ɛ̂ ben, ɛ sɛ no too nɛn? \v 8 Ben egeè mwɛɛm mvù duŋci lɛ ben nu ɛ kumɛn wase mvuntelem mvunɛn. \v 9 \x - \xo 3:9 \xt Luk 1:54-55; Jon 8:39; Lum 2:28-29; 4:12\x*Fo ben emum eduù kɛ lo ɛ̂ bikuu binɛn lɛ Abla'am nu icee wene kɛ. Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ Nyo' ebaŋke ɛta ɛyan ɛ́ yó etu boom bo Abla'am e. \v 10 \x - \xo 3:10 \xt 7:19\x*Ben ekeè lɛ bó nu ɛ gɛɛ wase teme ɛ̂ binyi bi bite le. Kete kecii kè baa yumte mvuntam mvù jee, nu ɛ bó nu egbwo naa eley yî gɛŋ e, eton lo. \v 11 \x - \xo 3:11 \xt Luk 3:16\x*Me nleese ben ɛ̂ joo njefo ben nu ɛ kumɛn wase mvuntelem mvunɛn. Geenɛn ɛ wee wvù too ɛ̂ me ɛjim nu ɛ wvú kuuke fele me. Ɛ bolaba bew nu ɛ me mbaa ncim ŋkpwɛntɛn keentuu kɛ. Wvú nu ke elese fiew ben ɛ ɛ̀ nu can Keyoy ke Yuule le noo ŋguy e. \v 12 \x - \xo 3:12 \xt Yɛli 13:24; Mat 13:30\x*Wvú kɛŋke fiɛɛ fiew ɛbo fì wvú nu efɛɛtɛn ɛgiŋ dvú, eyɛse fò wvú fɛɛtene, ebaancɛ ɛgiŋ egɛɛ ɛ̂ ŋwaw e, emum ekuu nyiim eton ɛ̂ ŋguy wvù fiee sɛ njimɛ le.” \s1 Ɛ Jon lese Jisos ɛ̂ joo \r (Mak 1:9-11; Luk 3:21-22) \p \v 13 No Jon to leese bonyii ɛ̂ joo nonɛn, ɛ Jisos ke mum nɛ ɛ̂ keba ke woŋ e kè Galilee le gɛn fô Joo Joodan e lɛ Jon elese tɛn wen ɛ̂ joo. \v 14 Geenɛn ɛ Jon no tune gayte lɛ, “Ɛ̀ nu wo wvù be kɛŋke keelese me ɛ̂ joo, wo ɛ kaa ɛ no too fô me le nɛɛ le?” \v 15 \x - \xo 3:15 \xt 5:17; 28:19\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Cinɛ ɛ́ fí enù nonɛn keseen. Ɛ̀ nu ɛ̂ yin je le yì bee wo nu ege fiɛɛ ficii fì Nyo' gomte.” Nonɛn ɛ Jon mum bee, \v 16 \x - \xo 3:16 \xt Yɛsa 63:19; Ɛsek 1:1-3; Jon 1:51; Lem 7:56; Mwm 4:1; 19:11\x*lese Jisos ɛ̂ joo. Kɛ no Jisos to buyte ɛ̂ joo nonɛn, ɛ fí kooy lɛ ɛbulɛ to nu ɛ yene, ɛ wvú yɛn Keyoy ke Nyo' le no kí shiile too nu diɛwɛ ɛbembɛ le, to mum bɛɛm yî ye le. \v 17 \x - \xo 3:17 \xt Yɛsa 42:1; Mben 2:7; Mat 12:18; 17:5\x*Ɛ fí kooy lɛ diɛw to nu ɛ jeme fowe lɛ, “Wvun nu Waa wɛm. Wvú nu fitele fiem. Me n'yuuke njoŋ bô wvú baay.” \c 4 \s1 Ɛ dɛwle no momte Jisos \r (Mak 1:12, 13; Luk 4:1-13) \p \v 1 \x - \xo 4:1 \xt Ibu 2:18; 4:15\x*Ɛ Keyoy ke Yuule mum nɛ jo Jisos gɛn bô wvú ŋkpwaante lɛ dɛwle emom wvú. \v 2 \x - \xo 4:2 \xt Ksm 34:28; Mat 6:16-17\x*Ɛ wvú gɛn no nu jó shee too cee, yaa diee fiɛɛ yî ɛdiuw e mbaanyɛ. Ɛjim jodvu ɛ jeŋ no yuu wvú. \v 3 Ɛ wvú wvuwɛ wvù ké no momte bonyii mum to gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ́ wo fɛn nu Waa Nyo', ɛ́ wo gay ɛ ɛta ɛyan tu bontuw bo bvulɛm e.” \v 4 \x - \xo 4:4 \xt Dito 8:3\x*Ɛ Jisos tfuse lɛ, “Fí nu ɛ bó ɛ saŋ lɛ, \q1 ‘Kɛ wee cee kɛ nje bvulɛm maaŋ kɛ. \q1 Wee cee tɛn nje diɛw yicii yì buyte diuw Nyo' le.’” \p \v 5 Nonɛn ɛ dɛwle mum jo wvú gɛn dvú ɛ̂ kelaante kè yuule le, leke fô kegoy ke yew ncese le, \v 6 \x - \xo 4:6 \xt Mben 91:11-12\x*gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ́ wo fɛn nu Waa Nyo', ɛ́ wo sele ɛkuse, njefo fí nu ɛ bó ɛ saŋ lɛ, \q1 ‘Nyo' nu ke egay ɛ́ bonceendaa bew ecɛycɛy wo.’ \m Ɛ fí bvuu nu ɛ bó ɛ saŋ lɛ, \q1 ‘Bó nu ke eka wo \q1 fo wo ekfun ɛkalɛ yî tɛ le.’” \p \v 7 \x - \xo 4:7 \xt Dito 6:16\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ “Bó nu ɛ saŋ tɛn lɛ, \q1 ‘Fo wo emomtè Tata wvù Nyo' wo kɛ.’” \p \v 8 \x - \xo 4:8 \xt 5:1\x*Ɛ dɛwle bvuu jo Jisos fó, gɛn wase dvú yî ɛkolɛ ke kum mvu le ɛ wvú defe ɛwe ntay, mum duŋcɛ bitum bi yî ɛkolɛ ke nshɛ le bicii bô bvukukɛ bvù nu bí le ɛ̂ wvú. \v 9 No wvú duŋci nonɛn mum gay lɛ, “Me nu enya mwɛɛm mvun mvunciim ɛ̂ wo, ɛ́ wo fɛn ɛ gbwe ɛ̂ me ɛjise ɛ wvum me.” \v 10 \x - \xo 4:10 \xt Dito 6:13; 5:9\x*Ɛ Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Gɛnɛ ɛke Satan! Bó nu ɛ saŋ lɛ, \q1 ‘Ɛ̀ wvumtè Tata wvù Nyo' wo, \q1 lemte kɛ ɛ ɛ̀ nu wvú le maaŋ.’” \m \v 11 Nonɛn ɛ dɛwle mum cinɛ Jisos e, gɛn. Ɛ fí kooy lɛ bonceendaa bo Nyo' le to nu ɛ nɛ to no taale fô wvú le. \s1 Ɛ Jisos kɛw lemme diew Galilee \r (Mak 1:14, 15; Luk 4:14, 15) \p \v 12 \x - \xo 4:12 \xt 14:3\x*Ɛ Jisos ke nɛ yuw lɛ bó nu ɛ koo Jon Nleseɛjoo ɛ fen yew ncaw e, ɛ wvú mum nɛ kase tu jim keba kè Galilee le. \v 13 \x - \xo 4:13 \xt Jon 2:12\x*Ɛ wvú gɛn buy Nasalɛt, nɛ jó gɛn no cee ɛ̂ kelaante kè Kafana'um e. Kelaante kin nu mbew Mamase yì Galilee le noo mbew biba bi bonyii bo Sɛbulun bô bo Naftali le. \v 14 \x - \xo 4:14 \xt Yɛsa 8:23–9:1\x*Fifin to kooy nɛn keekocɛn no wee ntum Nyo' wvù Yɛsaya to jemyɛɛ wase lɛ, \q1 \v 15 “Keba kè Sɛbulun bô kè Naftali \q1 bì nu mbew mamase le Joo Joodan kewvu keki, \q1 nshɛ yì Galilee jo bonyii bò yaa nu kɛ Bojuu, \q1 \v 16 \x - \xo 4:16 \xt Luk 1:79\x*bonyii bò se shee cee ɛjiwɛ le, \q1 nu ɛ yɛn wase n'yuu wvu baay e. \q1 Diuu nu ɛ san wase \q1 fô bonyii ban bò se shee cee gbwen ɛjiwɛ ke kpwe le.” \m \v 17 \x - \xo 4:17 \xt 3:2; 4:23; 6:10; 10:7\x*Ɛ kɛw kefew kekiɛ le, ɛ Jisos mum kɛw no fewci ɛ̂ bonyii gayte lɛ, “Ben ekumɛn mvuntelem mvunɛn, njefo bvunfon bvu fowe nu wase nceencee.” \s1 Ɛ Jisos tee bonyii bonɛw lɛ bó enù boom bew bo ŋgoo le \r (Mak 1:16-20; Luk 5:1-11) \p \v 18 Ɛ Jisos ke nɛ no lɛne mbew Mamase yì Galilee le, yɛn bonyii bomew e bofɛɛ, ɛ ɛ̀ nu wee bô waa bwee. Bonyii ban to nu Semon wvù bó to teŋe lɛ Bita, bô waa bwee wvù Andulu, ɛ bó laaŋke kensaŋ ɛ̂ mamase le, no ŋkiɛŋ wvubo to nu byé yì koolɛɛn. \v 19 Ɛ Jisos gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben ebiì me le ɛ́ me eŋge ɛ́ ben ekoole wase ɛ ɛ̀ nu bonyii.” \v 20 \x - \xo 4:20 \xt 8:21-22\x*Kaŋ mwaaŋ ɛ bó mum cinɛ binsaŋ bibole no bii wvú le. \v 21 Ɛ Jisos ke dioo nɛ fó gɛncɛ, bvuu yɛn bonyii bomew e bofɛɛ ɛ ɛ̀ nu tɛn wee bô waa bwee. Bonyii ban to nu Jɛm bô waa bwee wvù Jon bò to nu boom bo Sɛbɛdee le, ɛ bó nu ɛ̂ kekoŋ e bô bo icee bó wvù Sɛbɛdee tumci binsaŋ. Ɛ wvú tee tɛn bó. \v 22 Kaŋ mwaaŋ ɛ bó mum cinɛ kekoŋ e bô icee bó le no bii wvú le. \s1 Ɛ Jisos no yɛɛyi bonyii bvuu fɛle bo bincɛm e \r (Luk 6:17-19) \p \v 23 \x - \xo 4:23 \xt 9:35; 4:17\x*Ɛ Jisos ke nɛ mum no ghane ɛ̂ keba kè Galilee le kecii yɛɛyi bonyii yéw bunle yibole bvuu fewci saaka wvù jee wvu ɛkumɛ bvunfon bvu Nyo' le. Wvú to fɛle tɛn kencɛm kecii noo ntum tfuu yî bonyii le. \v 24 Nonɛn, ɛ saaka wvu ɛkumɛ wvú saaŋkɛn gɛn woŋ wvù Silia le tfuu. Ɛ bonyii mum no too bô bonyii bocii bò to cɛmkene noo bò to nu yî monlum e fô wvú le, kɛnɛɛ ɛ̀ nu bò bonceendaa bo dɛwle le njiŋsene bô bó, kɛnɛɛ bò gbwee keŋgbwe, kɛnɛɛ bò nu ɛ kpwe keba kemwaaŋ. Ɛ bó too dvú nonɛn ɛ wvú fɛle bó bocii. \v 25 Naa fɛɛ fô wvú to gɛne nu ɛ bibombom bi bonyii le bi baay no shfumte kɛ ɛ̂ wvú ɛjim. Bonyii ban to nɛn'yi ɛ̂ keba ke woŋ e kè Galilee le, ɛ bomew nɛn'yi ɛ̂ Bilaante bi Yuufe le, bomew Jɛlusalɛm noo bontɛw bo Judea le bomew e. Ɛ bomew nɛn'yi Joo Joodan kewvu keki. \c 5 \s1 Njoŋ wvù ɛ̀ nu wvu baay \r (Luk 6:20-23) \p \v 1 \x - \xo 5:1 \xt Luk 6:20-49\x*\x - \xo 5:1 \xt 4:8; 14:23; 15:29; 17:1; 28:16\x*Ɛ Jisos ke dioo yɛn kebombom ke bonyii le nonɛn, mum nɛ ben gɛn shii yî kum e, ɛ boom bew bo ŋgoo le baancɛ to mbew ye le. \v 2 Ɛ wvú mum kɛw no yɛɛyi bó gayte lɛ, \q1 \v 3 \x - \xo 5:3 \xt Yɛsa 57:15; 61:1\x*“Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò kee lɛ bó fuute yî mwɛɛm mvu ɛ̂ keyoy e, \q2 njefo bvunfon bvu fowe nu bvubole. \q1 \v 4 \x - \xo 5:4 \xt Mben 126:5\x*Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò beele le, \q2 njefo Nyo' nu ke ecimse bó. \q1 \v 5 \x - \xo 5:5 \xt Mben 37:11\x*Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò joo bikuu bibole fokuse, \q2 njefo bó nu ke eyow ɛkolɛ ke nshɛ le. \q1 \v 6 Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò jeŋ yuu bó ɛ kendoŋ yumte bó ɛkumɛ nce wvu teytey e, \q2 njefo Nyo' nu ke ege ɛ́ bó effuu. \q1 \v 7 \x - \xo 5:7 \xt 18:33; Jɛm 2:13\x*Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò camte shen fô bomew e, \q2 njefo Nyo' nu ke ecam tɛn shen fô bó le. \q1 \v 8 \x - \xo 5:8 \xt Mben 24:3-5\x*Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò yuule ɛ̂ mvuntelem e, \q2 njefo bó nu ke eyɛn Nyo' le. \q1 \v 9 \x - \xo 5:9 \xt Ibu 12:14\x*Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò too bô nyɛkeey e, \q2 njefo Nyo' nu ke eteŋe bó lɛ boom bew. \q1 \v 10 \x - \xo 5:10 \xt 1Bi 3:14\x*Njoŋ wvu baay nu fô bonyii bò bonyii bone bikaa ɛ̂ bó ɛjim nje bó cee nce wvu teytey, \q2 njefo bvunfon bvu fowe nu bvubole. \p \v 11 \x - \xo 5:11 \xt 10:22; Luk 6:22\x*Njoŋ wvu baay nu wene, seke bonyii nan'yi ben, bone bikaa ɛ̂ ben ɛjim, jemyi kfuu mwɛɛm mvù befe mvunciim ɛ̂ ben yî ɛcici le nje ben nu bonyii bem. \v 12 \x - \xo 5:12 \xt 2Klo 36:16; Mat 23:30; Luk 6:23; Lem 7:52; Ibu 11:32-38; Jɛm 5:10\x*Fí ke dioo kooyi nonɛn ɛ ben no yuukè njoŋ laŋlaŋè, njefo mmawcɛ wene wvù kuuke nu woŋ wvu we le. Ben ekeè lɛ ɛ̀ nu kɛ nonɛn no bonyii to bone bikaa ɛjim jo bonyii bo ntum Nyo' le bò to yawɛɛ to fwe ɛ̂ ben e. \s1 Ben nu ŋkauw bô n'yuu wvu yî woŋ wvun e \r (Mak 9:50; Luk 14:34, 35) \p \v 13 \x - \xo 5:13 \xt Mak 9:50\x*Ɛ̀ nu ben ŋkauw yi yî nshɛ yin e. Geenɛn ɛ́ ŋkauw nɛ lo ɛ cife, ɛ́ bó ebvuu ege nɛɛ dvú ɛ́ yí sɛ ebvuu ekase eyeke? Kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ bó ebvuu ege fiɛɛ fì jee dvú ɛfey lɛ bó elaŋ lo ɛ́ bonyii efele lɛɛnci bô bikaa kɛ. \v 14 Ɛ̀ nu tɛn ben n'yuu wvu yî woŋ wvun e. Kɛ kelaante kè bó bom yî kum e ké no nyiime kɛ. \v 15 \x - \xo 5:15 \xt Mak 4:21; Luk 8:16\x*Kɛ wee ké tfuuke tɛn ken'yeese bvuu jo ŋkaa kfuke dvú kɛ. Wvú ké tome ɛ ɛ̀ nu yî fiɛɛ fì bó tomyi ken'yeese yî dvú le, ɛ kí mum no yeese wee tfuu wvù nu yew. \v 16 \x - \xo 5:16 \xt Ɛfɛ 5:8; Fili 2:15; 1Bi 2:12\x*Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no n'yuu wene kɛŋke keebaa ɛ̂ bonyii ɛjise, wvu lɛ bó eyɛne lemme dinɛn dì jee le emum enyaa mbense ɛ̂ icee wene wvù nu fowe. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ bonci bo Muses e \p \v 17 \x - \xo 5:17 \xt 3:15; 7:12; 22:40; Lum 3:31\x*Fo ben ekpwaakè lɛ me nto keenfiwsɛ mwɛɛm mvù nu ɛ̂ Ŋwa' bonci bo Muses e noo mvù nu ɛ̂ Boŋwa' bo bonyii bo ntum Nyo' le kɛ. Me nto keeŋge ɛ́ mvú ekocɛn lo. Kɛ me nto keenfiwsɛ lo kɛ. \v 18 \x - \xo 5:18 \xt Jɛm 2:10\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ ɛ gɛn ɛ buy naa no ɛbulɛ bô nshɛ nu ke eka, nu ɛ kɛ fijise fi ŋwa' le ɛ̂ Ŋwa' bonci le naa ɛ́ fí cim doose nɛɛ, nu ke eyuu efey kuse sɛ fiɛɛ fidvu ɛ kocɛn no fí duŋci kɛ. \v 19 Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ ɛ́ ɛ̀ nu naa yɛɛ wvù jine nci mvu ɛ̂ bonci ban e, ɛ́ wvuwɛ nci cim doose naa nɛɛ, ɛ no yɛɛyi bonyii lɛ bó ejinè tɛn nonɛn, tu mwɛtɛn nu ke enu lo wee wvu caan ɛnte jo bvunfon bvu fowe. Geenɛn ɛ́ wee gɛɛle bonci ban, bvuu yɛɛyi tɛn bonyii lɛ bó egɛɛlè, tu mwɛtɛn nu ke enu lo wee wvu baay ɛnte jo bvunfon bvu fowe. \v 20 Nonɛn me ɛ no nseŋe ɛ̂ ben lɛ, ɛ́ gee dinɛn di teytey baa fele di bonyii bò duŋci bonci bo Nyo' le noo di Bofalasii le, ben saa ke eyuu eley bvunfon bvu fowe le kɛ. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ shém yì ton'yɛɛn \p \v 21 \x - \xo 5:21 \xt Ksm 20:13; Lɛw 24:17\x*Ben nu ɛ yuw wase lɛ bó to nu ɛ gay ɛ̂ bonyii bo fwele lɛ, ‘Fo wo eyu wee kɛ. Ɛ́ wee yu lo wee, tu wvú kɛŋke nsaw.’ \v 22 \x - \xo 5:22 \xt 1Jon 3:15\x*Geenɛn me ɛ no ŋgayte ɛ̂ ben lɛ wee tfuu wvù ton'yi shém bô waa bwee, nu ɛ wvú kɛŋke tɛn nsaw. Wee ɛ́ nan waa bwee, ɛ́ wvú no keè lɛ wvú nu ke eleem fwe dvu bonyii bò saake bonsaw. Wee ɛ́ tee waa bwee lɛ, ‘keyuŋ’ ɛ́ wvú no keè lɛ wvú nu ke eley ŋguy wvu baay e. \v 23 Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ, ɛ́ wo leeme keenya nnya yo fô ketaŋ ke ncese le, ɛ kume lɛ waa bwoo kɛŋke wo fô shem, \v 24 \x - \xo 5:24 \xt 6:14-15\x*ɛ́ wo cinɛ nnya yo le mbew ketaŋ ke ncese le, gɛn ɛ ben ɛ wvú yaw mancɛ mwɛɛm, ɛ wo sɛ kase to nya nnya yo. \v 25 \x - \xo 5:25 \xt Luk 12:58-59\x*Ɛ́ wee jo wo ɛ no gɛne dvú yew nsaw e, ɛ́ wo mom ɛ ben ɛ wvú yaŋsɛn seyse tu wee bô nsan ɛ ɛ̀ bɛɛ ɛ̂ je, fo wvú ke egɛn efese wo can wee wvù saake bonsaw e, ɛ́ wvú efese wo can nci le ɛ́ bó efen wo yew ncaw e. \v 26 \x - \xo 5:26 \xt 18:34\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ wo kecɛɛy lɛ kɛ wo nu ke ebuy dvú sɛ wo ɛ mɛse ɛ law finyinyi ficii fì bó shieele kɛ. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ kenjaŋ \p \v 27 \x - \xo 5:27 \xt Ksm 20:14\x*Ben nu ɛ yuw wase lɛ bó to nu ɛ gay lɛ, ‘Fo wo ejaŋ kpwɛɛ wee kɛ.’ \v 28 \x - \xo 5:28 \xt Job 31:1; 2Bi 2:14\x*Geenɛn me ɛ no ŋgayte ɛ̂ ben lɛ, wee tfuu wvù taale kpwoon kɛŋke shiee we, nu ɛ wvú ɛ jaŋ kɛ wase wvú ɛ̂ fitele le. \v 29 \x - \xo 5:29 \xt 18:8-9; Mak 9:43-47\x*Ɛ́ jise diuw di ɛcɛɛy gee ɛ wo gee kebefɛ, ɛ́ wo min jise didvu laŋ. Fí jee lɛ wo elase keba kuw ke ye le kemwaaŋ, ɛfey fo bó ke elaŋ ye yo yicii ŋguy wvu baay e. \v 30 Kebo kuw ke ɛcɛɛy ɛ́ no gee tɛn ɛ wo gee kebefɛ, ɛ́ wo sum kebo kedvu laŋ. Fí jee lɛ wo elase keba kuw ke ye le kemwaaŋ, ɛfey fo ye yo yicii egɛn ŋguy wvu baay e. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ keekuŋ kpwoon \r (Mak 10:11, 12; Luk 16:18) \p \v 31 \x - \xo 5:31 \xt Dito 24:1; Mat 19:7, 9; Mak 10:3-4\x*Bó to nu ɛ gay tɛn lɛ ‘Ɛ́ wee kuŋ lo kpwɛse, ɛ́ wvú saŋ ŋwa' nya ɛ̂ kpwoon wvudvu wvù duŋci lɛ kɛ wvú bɛɛ kpwɛɛ wen kɛ.’ \v 32 \x - \xo 5:32 \xt 19:9; Mak 10:11-12; 1Kol 7:10-11\x*Geenɛn me no ŋgayte ɛ̂ ben lɛ, ɛ́ wee kuŋ lo kpwɛse, ɛ ɛ̀ baa nu lɛ kpwoon wvudvu nu ɛ ge nsake, tu wvú nu ɛ ge lɛ wvú egɛn etu kpwoon nsake. Wee ɛ́ jo kpwoon wvù buy ɛ̂ diemsɛn yew ɛ gɛɛ yew dvu wvú, tu wvú nu ɛ jo kpwɛɛ wee. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ keejeme fiɛɛ ekan \p \v 33 \x - \xo 5:33 \xt 23:16-22; Jɛm 5:12\x*\x - \xo 5:33 \xt Lɛw 19:12; Ktŋ 30:2\x*Ben nu ɛ yuw wase tɛn no bó to gayɛɛ ɛ̂ bonyii bo fwele lɛ, ‘Fo wo ejeme fiɛɛ ekan sɛ wo nu ke ege fí kɛ. Wo kɛŋke keege fiɛɛ fì wo nu ɛ jeme ɛ kan lɛ wo nu ege fô Tata le.’ \v 34 \x - \xo 5:34 \xt Yɛsa 66:1; Lem 7:49\x*Geenɛn me ɛ no ŋgayte ɛ̂ ben lɛ, fo wee dioo ɛ jeme fiɛɛ kan naa lo kɛ. Fo wvú ekan ɛ̂ diee di fowe le kɛ, njefo fowe nu kawla Nyo'. \v 35 \x - \xo 5:35 \xt Mben 48:2\x*Fo wvú ekan nshɛ kɛ, njefo nshɛ nu kedvuushɛɛ ke bikaa bi Nyo' le. Fo wvú ekan Jɛlusalɛm kɛ, njefo Jɛlusalɛm nu kelaante ke Nfon wvu baay e. \v 36 Fo wvú cim ekan naa ɛkolɛ kew kɛ, njefo kɛ wvú nulo ege ɛ́ yvuw miaaŋ etu dibvuu kɛnɛɛ eyiile kɛ. \v 37 \x - \xo 5:37 \xt 2Kol 1:17-19\x*Ɛ́ wee beŋe fiɛɛ lɛ ‘'Ɛɛ,’ ɛ́ fí kocɛn nonɛn. Wvú ɛ́ tun lɛ, ‘'Aay,’ ɛ́ fí kocɛn nonɛn. Ɛ́ wvú bvuu bise lo fiɛɛ fó, tu fifiɛ nɛ wase fô Satan wvù wee kebefɛ le. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ keetfuse ɛnvukɛ \r (Luk 6:29, 30) \p \v 38 \x - \xo 5:38 \xt Ksm 21:24\x*Ben nu ɛ yuw wase tɛn lɛ bó to nu ɛ gay lɛ, ‘Ɛ́ wee bvuse jise di wee le, ɛ́ bó bvuse tɛn diew. Wee ɛ́ baa ɛge ke wee le, ɛ́ bó baa tɛn kew.’ \v 39 \x - \xo 5:39 \xt Lum 12:17\x*Geenɛn me ɛ no ŋgayte ɛ̂ ben lɛ, fo wee etɛɛncinè fiɛɛ bô wee wvù befe kɛ. Ɛ́ wee suŋ lo kediɛw kuw ke ɛcɛɛy, ɛ́ wo baŋke ke ɛŋkoŋko ɛ wvú mɛse. \v 40 \x - \xo 5:40 \xt 1Kol 6:7; Ibu 10:34\x*Wee ɛ́ shomse wo lɛ wen efi kekum kuw ke ɛnte, ɛ́ wo mɛse nya naa noo ke ɛkfuŋ fó. \v 41 Wee ɛ́ kan wo lɛ wo elɛn egɛn may mwaaŋ, ɛ́ wo lɛn buy naa bomay bofɛɛ ben ɛ wvú. \v 42 Wee ɛ́ no lɛke fiɛɛ ɛ̂ wo, ɛ́ wo nya. Wee ɛ́ no foole fiɛɛ ɛ̂ wo, fo wo etun keenya kɛ. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ no wee egeè bô wee we bvuban \r (Luk 6:27, 28, 32-36) \p \v 43 \x - \xo 5:43 \xt Lɛw 19:18; Mat 22:39; Mak 12:31; Luk 10:27\x*Ben nu ɛ yuw wase lɛ bó to nu ɛ gay lɛ, ‘Ɛ̀ kooŋkè waa bwoo banè wee wo bvuban.’ \v 44 \x - \xo 5:44 \xt Ksm 23:4-5; Lum 12:20; 1Bi 2:20-23; \xt Luk 6:28; 23:34; Lem 7:60; Lum 12:14; 1Kol 4:12; 1Bi 3:9\x*Geenɛn me ɛ no ŋgayte ɛ̂ ben lɛ, ben ekooŋkè bonyii bonɛn bo bvuban e, ebunleè fô bò bone bikaa ɛ̂ ben ɛjim e. \v 45 \x - \xo 5:45 \xt Ɛfɛ 5:1\x*Nonɛn, ɛ́ ben emum enu boom bo Icee wene wvù nu fowe le. Ɛ̀ nu wvú wvù ké no gee ɛ diuu sane fô bonyii bò befe le noo bò jee le. Wvú ké no gee tɛn ɛ jaŋ too fô bonyii bò gee mwɛɛm teytey, noo fô bò yaa gee kɛ mwɛɛm teytey e. \v 46 Ben kpwaake lɛ ɛ́ ben kooŋke kɛ ɛ ɛ̀ nu bonyii bò kooŋke ben, ɛ́ sɛw wvudvu enu la fô ben e? Kɛ naa bonyii bò fii shile gee kɛ tɛn nonɛn e? \f + \fr 5:46 \ft Bonyii bò fii shile nu ɛ bonyii to yɛne lɛ ɛ̀ nu bonyii bò befe.\f* \v 47 Ɛ́ ben fɛn gayte kɛ ɛ ɛ̀ nu boom bo bwee wene le, tu fiɛɛ fì ben gee fì bonyii bomew yaa gee kɛ nu la? Kɛ bonyii bò yaa kee kɛ Nyo' ké no gee kɛ lɛŋlɛŋ e? \v 48 \x - \xo 5:48 \xt Lɛw 19:2\x*Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ ben kɛŋke keejeè gɛne mɛɛse no Icee wene wvù nu fowe jee gɛne mɛɛse.” \c 6 \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ nnya \p \v 1 \x - \xo 6:1 \xt 23:5\x*“Ben eyɛnè fo ben dioo gee mwɛɛm mvù jee, no gee fwe dvu bonyii wvu lɛ bó eyɛnè kɛ. Ɛ́ ben gee nonɛn, ɛ́ icee wene wvù nu fowe saa ke emawcɛ ben kɛ. \v 2 Nonɛn, seke wo nyaa fiɛɛ ɛ̂ wee wvù fuute, fo wo emum etooŋke soŋ diɛwɛ no bonyii bo kensaa ye le ké no gee yéw bunle le noo jé le, wvu lɛ bonyii ebɛnseè bó kɛ. Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ bó nu ɛ kɛŋkɛ wase mmawcɛ wvubo. \v 3 Geenɛn, seke wo nyaa fiɛɛ ɛ̂ wee wvù fuute, fo wo ege ɛ́ kebo kuw ke ɛŋkoŋko ekiɛɛ fiɛɛ fì ke ɛcɛɛy gee kɛ. \v 4 Nonɛn ɛ́ nnya yo enù ɛ̂ nnyilɛ le, ɛ́ Ico wvù ké no yɛne mwɛɛm mvù bó gee ɛ̂ nnyilɛ le ke emawcɛ wo. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ bunle \r (Luk 11:2-4) \p \v 5 Seke ben bunlee, fo ben egeè diɛwɛ no bonyii bo kensaa ye le ké no gee kɛ. Bó ké no kooŋke keeleemene yéw bunle le, noo ntasɛn jé le sɛ bunlee, wvu lɛ bonyii eyɛnè bó le. Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ bó nu ɛ kɛŋkɛ wase mmawcɛ wvubo. \v 6 Geenɛn seke wo nu keebunle, ɛ wo ley gɛn yew ɛnte, faa kembuŋ sɛ no bunlee ɛ̂ Ico wvù nu ɛ̂ nnyilɛ le. Ɛ́ Ico wvù ké no yɛne mwɛɛm mvù bó gee ɛ̂ kenyilɛ le ke emawcɛ wo. \v 7 Ben dioo bunlee, fo ben eshe elamtè diɛwɛ no bonyii bò maa Nyo' ké no gee kɛ. Bó ké no gee nonɛn kpwaake lɛ bó nu eyuw bunle yibo nje díɛw yì bó jemyi nteen. \v 8 \x - \xo 6:8 \xt 6:32; Luk 12:30\x*Fo ben enù kɛ diɛwɛ bó le kɛ. Ben ekeè lɛ Icee wene ké no kee wase fiɛɛ fì ben shieele ɛ ben sɛ ké no biite. \v 9 \x - \xo 6:9 \xt Ɛsek 36:23\x*Ɛ̀ nɛɛ no ɛ̀ nulo ɛ́ ben ebunleè nɛn: \q1 ‘Icee wese wvù nu fowe, \q1 geɛ ɛ́ bonyii ewvumtè diee diuw, \q1 \v 10 \x - \xo 6:10 \xt 4:17; 7:21; 12:50; 18:14; 21:31; 26:39-42; Mak 3:35; 14:36; Luk 22:42; Jon 4:34; 6:38-40; Lem 21:14\x*ege ɛ́ bvunfon bwuw eto, \q1 ege ɛ́ fiɛɛ fì wo shieele enù fokuse fɛn no fí nu fowe. \q1 \v 11 \x - \xo 6:11 \xt 6:24-34\x*Nya bese bô mwɛɛm mvudien mvu ɛbɛn. \q1 \v 12 \x - \xo 6:12 \xt 6:15\x*Lɛɛshɛ bibefɛ bisɛse, \q1 no bese lɛɛshi bibefɛ bì bonyii bomew gee fô bese le. \q1 \v 13 \x - \xo 6:13 \xt 10:16-25; 24:3-28; Jɛm 1:12-15; Jon 17:15; 2Tɛs 3:3; 2Tim 4:18\x*Fo wo ecinɛ ɛ́ bese eley mmom yì eghaw bese le kɛ. \q1 Fi bese can wee kebefɛ le.’ \f + \fr 6:13 \ft Boŋwa' bomew kɛŋke fɛn lɛ, “Bvuse bese ɛ̂ kebefɛ ɛnte.”\f* [Bvunfon nu bwuw, ɛ mvuŋgay nu mwuw, ɛ bvukukɛ nu bwuw sekecii sɛ ŋka. Fí enù nonɛn.] \p \v 14 \x - \xo 6:14 \xt 5:24; Luk 6:37; Ɛfɛ 4:32\x*Ben ekeè lɛ ɛ́ ben lɛɛshi bibefɛ bì bonyii bomew gee fô ben e, ɛ́ Icee wene wvù nu fowe elɛɛshi tɛn binɛn. \v 15 \x - \xo 6:15 \xt 18:35\x*Geenɛn, ɛ́ ben nu sɛ ben lɛɛshi bibefɛ bì bonyii bomew gee fô ben e, ɛ́ Icee wene wvù nu fowe saa elɛɛshi tɛn binɛn kɛ. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ mbam mwɛɛm mvudien \p \v 16 \x - \xo 6:16 \xt Yɛsa 58:5; Mat 4:2; 9:14-15; 17:21; Mak 2:18; 9:29; Luk 2:37; 4:2; 5:33; 18:12; Lem 13:2-3; 14:23; 2Kol 6:5; 11:27\x*Seke ben bamte mwɛɛm mvudien, fo ben etaalè nɛn yvulaa diɛwɛ no bonyii bo kenduŋcɛ ye le ké no gee kɛ. Bó ké kumɛn monshim mobole sekekiɛ, wvu lɛ bonyii eyɛnè lɛ bowen bamte mwɛɛm mvudien. Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ bó nu ɛ kɛŋkɛ wase mmawcɛ wvubo. \v 17 Geenɛn, seke wo bamte mwɛɛm mvudien, ɛ wo yefe ɛkolɛ kuw, cukɛ bvushiw bwuw, \v 18 wvu lɛ fo eyɛnè bonyii lɛ wo bamte mwɛɛm mvudien kɛ, ɛ́ eyɛne Ico wvù nu ɛ̂ nnyilɛ le. Ɛ́ Ico wvù ké no yɛne mwɛɛm mvù bonyii gee ɛ̂ kenyilɛ le ke emawcɛ wo. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ ntfu \r (Luk 12:33, 34) \p \v 19 \x - \xo 6:19 \xt Jɛm 5:2-3\x*Fo ben egɛɛ ntfu wene fokuse fɛn fò ɛ̀ nulo ɛ́ shéw ekan, ɛ ɛ̀ nulo tɛn ɛ́ wvú eduwsɛ, ɛ bocooŋ nulo eŋgoy eley ecoŋ kɛ. \v 20 \x - \xo 6:20 \xt 19:21; Mak 10:21; Luk 12:33\x*Ben egɛɛ ntfu wene ɛ ɛ̀ nu woŋ wvu we le, fò ɛ̀ yaa nulo ɛ́ shéw ekan kɛ, ɛ ɛ̀ yaa nulo tɛn ɛ́ wvú eduwsɛ kɛ, ɛ bocooŋ yaa nulo tɛn eŋgoy eley ecoŋ kɛ. \v 21 Ben ekeè lɛ fò wee gɛke kpwaw we nu kɛ fó fò fitele fiew nu enu. \s1 Ken'yeese ke ye wee le \r (Luk 11:34-36) \p \v 22 Jise di wee le nu ken'yeese ke ye ye le. Nonɛn, ɛ́ jise diuw yuule lo, ɛ́ ye yo yicii enu ɛ yí ɛ yiŋsɛn bô n'yuu. \v 23 Geenɛn, ɛ́ jise diuw jiime lo, ɛ́ ye yo yicii enu ɛ yí ɛ yiŋsɛn bô kejiwɛ. Ɛ́ n'yuu wee nɛ ɛ tu kejiwɛ, ɛ́ kejiwɛ kedvu ebɛmte wase nɛɛ? \s1 Nyo' taale fô bonyii bew e \r (Luk 16:13; 12:22-31) \p \v 24 \x - \xo 6:24 \xt 6:11\x*Kɛ wee nulo elemte bocee ɛkolɛ le bofɛɛ kɛ. Ɛ́ wvú lemte nonɛn, ɛ́ wvú ebane wvumvu, kooŋke wvumvu, kɛnɛɛ eyuuke wvumvu le ntay, joo wvumvu ɛkuse. Kɛ ben nulo elemte Nyo' le bvuu lemte bigew e kɛ. \p \v 25 \x - \xo 6:25 \xt Fili 4:6; 1Bi 5:7\x*Nonɛn, me ɛ no ŋgayte ɛ̂ ben lɛ fo ben eyaŋyaŋè ɛkumɛ nshii wene lɛ laa ben nu ke edie la, kɛnɛɛ ewu la, kɛnɛɛ ɛkumɛ ye yene laa ben nu ke ejise la lɛ. Kɛ keyoy ke wee le fele mwɛɛm mvudien, ɛ ye wee fele tɛn ndvú le? \v 26 \x - \xo 6:26 \xt 10:29-31; Luk 12:6-7\x*Ben etaa eyɛn no mvunyiim mvù bile we nu. Kɛ mvú ké no jewyi, kɛnɛɛ gbweci ŋgu baanci gɛɛle ɛ̂ bigonɛ le kɛ. Geenɛn, Icee wene wvù nu fowe nyaŋyi kɛ mvú. Kɛ ben fele mvunyiim e? \v 27 Ɛ̀ nu yɛɛ ɛ̂ ben ɛntelɛŋ wvù yaŋyaŋe, wvù nulo ebise kɛ naa kefew caan yî nshii we le? \v 28 Ben yaŋyaŋe ɛkumɛ ndvú nje la? Ben kɛ etaa eyɛn no fow kuu ŋkpwaante nu. Kɛ fow ké no lemte kɛnɛɛ shile ndvú kɛ. \v 29 \x - \xo 6:29 \xt 1Bfn 10\x*Geenɛn, ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ kɛ naa Nfon Saamun bô bvukukɛ bvucii bvù wvú to kɛŋke to ké suute ye no nu ɛ wvú ɛ buy fô fow mvu le kɛ. \v 30 \x - \xo 6:30 \xt 14:31\x*Ɛ́ Nyo' suute ɛgay yo ŋkpwaante nɛn, ɛgay yò kuu ɛbɛn, buy ntfuu ɛ bó ɛ fwɛɛ wase fotaŋ, tu kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ wvú esufe ben efey lo nonɛn e? O oo bonyii bo mbee wvù doose le! \v 31 Nonɛn, fo ben eyaŋyaŋè duu lɛ laa ben nu ke edie la, ewu la, kɛnɛɛ ejise la ye le lɛ. \v 32 \x - \xo 6:32 \xt 6:8\x*Mwɛɛm mvun mvunciim nu mvù bonyii bò yaa kee kɛ Nyo' ké no leese bvufee yî dvú le. Ben nu finɛn ɛ Icee wene wvù nu fowe kee lɛ ben shieele mwɛɛm mvun mvunciim. \v 33 \x - \xo 6:33 \xt 1Bfn 3:11-14; Mben 37:4-5\x*Ben eyaw elese bvufee bvunɛn ɛ ɛ̀ nu yî bvunfon bvu Nyo' le noo yî fiɛɛ fi lɛŋ fì wvú gomte le, ɛ́ wvú emum enyaa tɛn mwɛɛm mvun mvunciim ɛ̂ ben. \v 34 \x - \xo 6:34 \xt Ksm 16:4, 19-20\x*Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ, fo ben eyaŋyaŋè ɛkumɛ ntfuu kɛ. Bó nu ebuy eyaŋyaŋe yî fiɛɛ fi ntfuu le, ɛ ɛ̀ nu ntfuu. Ŋgɛw wvu yî diuu le ekocɛn kɛ yî diuu didvu diɛ le.” \c 7 \s1 Fo wee elomtè gee di wee mvu le kɛ \r (Luk 6:37-38, 41-42) \p \v 1 \x - \xo 7:1 \xt Jɛm 4:11-12; 1Kol 4:5\x*“Fo ben elomtè gee di bonyii bomew e kɛ, nonɛn ɛ́ Nyo' saa ke elom tɛn dinɛn kɛ. \v 2 \x - \xo 7:2 \xt Mak 4:24; Lum 2:1; 14:10-12\x*Ben ekeè lɛ je yì ben lomte gee di wee mvu le jó, nu kɛ yì Nyo' nu ke elom tɛn dinɛn jó. Fiɛɛ fì wee feeke fiɛɛ jó sɛ nyaa ɛ̂ wee, nu kɛ fí fì Nyo' nu ke efew jó sɛ nya ɛ̂ mwɛtɛn. \v 3 Ɛ̀ nu nje la wvù wo ké no taale ɛ ɛ̀ nu sheshe yì nu ɛ̂ waa bwoo jise, geenɛn yaa yɛne kekew kè nu ɛ̂ diuw jise le kɛ? \v 4 Ɛ̀ nulo ɛ́ wo eghan nɛɛ sɛ no gayte ɛ̂ waa bwoo lɛ, ‘Kɛ leem ɛ́ me embvuse sheshe ɛ̂ wo jise,’ geenɛn ɛ kekew nu ɛ̂ diuw jise le? \v 5 Wo nu wee kenduŋcɛ ye! Yawɛ ebvuse kekew kè nu ɛ̂ diuw jise le sɛ loocɛ eyɛn sheshe yì nu ɛ̂ jise di waa bwoo le, emum ebvuse. \p \v 6 Fo ben ejo fiɛɛ fi Nyo' le enya ɛ̂ bwé kɛ. Ɛ́ ben ge nonɛn, ɛ́ yí ebaŋke ye elumyɛ lo ben. Fo ben ejo tɛn ɛjisɛ ɛ baŋ ɛyene enya ɛ̂ boŋkunyam kɛ. Ɛ́ ben ge nonɛn, ɛ́ bó efoy kɛ lo bô bikaa. \s1 Ben ebiitè, gomtè, kumcì \r (Luk 11:9-13) \p \v 7 \x - \xo 7:7 \xt Yɛli 29:12-14; Mat 18:19; 21:22; Mak 11:24; Jon 14:13-14; 15:7; 16:24; Jɛm 1:5; 1Jon 5:14-15\x*Ben ebiitè, ɛ́ Nyo' ke enya ɛ̂ ben. Ben egomtè, ɛ́ Nyo' ke ege ɛ́ ben eyɛn. Ben ekumcì kembuŋ, ɛ́ Nyo' ke eyene ɛ̂ ben. \v 8 Ben ekeè lɛ wee tfuu wvù biite, nu ke ekɛŋkɛ, ɛ wee tfuu wvù gomte, nu ke eyɛn, ɛ wvù kumci kembuŋ nu ɛ bó nu ke eyene ɛ̂ wvú. \p \v 9 Ɛ̀ nu yɛɛ ɛ̂ ben ɛntelɛŋ wvù waa we bife bvulɛm, ɛ́ wvú enya ɛ ɛ̀ nu tɛ ɛ̂ wvú? \v 10 Kɛnɛɛ wvú bife bye, ɛ́ wvú enya ɛ ɛ̀ nu yo ɛ̂ wvú? \v 11 \x - \xo 7:11 \xt Jɛm 1:17\x*Ɛ́ ben fɛn bò ɛ̀ nu bonyii bò befe kee keenya mwɛɛm mvù jee ɛ̂ boom bonɛn, tu kɛ Icee wene wvù nu fowe nulo enya mwɛɛm mvù jee ɛ̂ bonyii bò biite ɛ̂ wvú efey naa lo nonɛn e? \v 12 \x - \xo 7:12 \xt 5:17; Lum 13:8-10; Gal 5:14\x*Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ, naa la fì ben shieele lɛ bonyii egeè fô ben e, enù fí fì ben egeè tɛn fô bó le, njefo fifin nu naa fiɛɛ ficii fì Ŋwa' bonci bo Muses e noo Boŋwa' bo bonyii bo ntum Nyo' le yɛɛyi. \s1 Diuw ketaaŋ wvu fiasaa noo wvu gbwuuu \r (Luk 13:24) \p \v 13 Ben eley ɛ̂ ketaaŋ e ɛ ɛ̀ nu fô diuw wvu fiasaa le, njefo diuw wvù nu gbwuuu nu wvu cekey keeley fó, ɛ wvuwɛ nu wvù gɛne fô bó nu ke elɛse lo bonyii, ɛ bonyii leyte fô wvuwɛ le nteen. \v 14 \x - \xo 7:14 \xt Lem 14:22\x*Ben ekeè lɛ diuw ketaaŋ wvu fiasaa, bô je yì tɛmyi nu yì gɛne fô nshii wvù mɛy lo le. Ɛ bonyii bò yɛne yí le nu caan. \s1 No ɛ̀ nulo ɛ́ wee ekiɛɛ bonyii bo ntum Nyo' le bo mbiay e \r (Luk 6:43, 44) \p \v 15 \x - \xo 7:15 \xt Dito 13:1-3; Mat 24:11, 24; Lem 20:29; 2Kol 11:13-15; 2Bi 2:1; 1Jon 4:1\x*Ben eyɛnè ɛkumɛ bonyii bò mbiayte lɛ bó nu bonyii bo ntum Nyo' le. Bó too fô ben e yen'yi ye le lɛ ɛ̀ nu njée, geenɛn ɛ ɛnte nu bokuula bò nulo eyɛse lo njée. \v 16 \x - \xo 7:16 \xt 12:33\x*\x - \xo 7:16 \xt Jɛm 3:12\x*Ben nu ke ekiɛɛ bó ɛ ɛ̀ nu yî gee dibole kɛ lɛŋlɛŋ no bó ké kiɛɛ kete yî mvuntam mvù yumte yî dvú le. Ɛ̀ nulo ɛ́ bó ekoy yoŋ yî bisafe le, kɛnɛɛ ekoy fimbi yî ɛwantɛ le? \f + \fr 7:16 \ft Fɛn jemyi ɛ̂ díɛw yi ɛjeɛje le lɛ, “Ɛ̀ nulo ɛ́ bó ekoy mvuntam mvu glɛb e yî bisafe le, kɛnɛɛ koy mvuntam mvu fig e yî kete ke bíay e?”\f* \v 17 \x - \xo 7:17 \xt Gal 5:19-23\x*Fí nu lɛ kete kè jee kecii ké no yumte mvuntam mvù jee, ɛ kete kè befe yumte mvuntam mvù befe. \v 18 Kɛ kete kè jee nulo eyum mvuntam mvù befe kɛ. Ɛ kɛ ɛ̀ nulo tɛn ɛ́ kete kè befe eyum mvuntam mvù jee kɛ. \v 19 \x - \xo 7:19 \xt 3:10; Luk 3:9; Jon 15:2, 6\x*Kete kecii kè yaa yumte mvuntam mvù jee nu ɛ bó ké gbwo ton lo. \v 20 Nonɛn, ben nu ke ekiɛɛ bonyii bo mbiay e bodvu ɛ ɛ̀ nu yî gee dibole. \r (Luk 13:25-27) \p \v 21 \x - \xo 7:21 \xt 6:10; 7:24-27; 21:28-31; Lum 2:13; Jɛm 1:22-25; 2:14-26\x*Kɛ ɛ̀ nu wee tfuu wvù teŋe me lɛ, ‘Tata, Tata’, wvù nu ke eley bvunfon bvu fowe le kɛ. Ɛ̀ nu ke eley kɛ wee wvù gee fiɛɛ fì Icɛm wvù nu fowe shieele. \v 22 Ɛ̀ nu ke enu ɛbvubwɛ bvu nsaw wvu fokemɛse le, ɛ́ bonyii nteen ebiite ɛ̂ me lɛ, ‘Tata, Tata, bese se teete kɛ bontum bo Nyo' le yî mvuŋgay mvu diee diuw e, bvuuse bonceendaa bo dɛwle le yî bonyii le yî mvuŋgay mvu diee diuw e, bvuu gee biŋghaw bi mwɛɛm e yî mvuŋgay mvu diee diuw e?’ \v 23 \x - \xo 7:23 \xt 25:12; 2Tim 2:19\x*Ɛ me emum eŋgay lo ɛ̂ bó lɛ, ‘Kɛ me ŋke nu ɛ ŋkiɛɛ wa lo ben kɛ. Ben enɛ lo ɛ̂ me ɛjise bonyii bò buwyi mwɛɛm.’ \s1 Wee kembom wvù kɛŋke bvufee bô wvù nu keyuŋ \r (Luk 6:47-49) \p \v 24 \x - \xo 7:24 \xt 7:21\x*Nonɛn, wee tfuu wvù yuuke njeme wɛm wvun, gee no wvú gayte nu diɛwɛ wee bvufee wvù to bomɛɛ yew ye yî kembaan e. \v 25 Ɛ jaŋ ke gbwe, ɛ jóo yiŋsɛn buy, ɛ fwefwe fey ci yew yidvu, geenɛn ɛ yí faŋɛ yaa ekesɛ kɛ, njefo wvú to nu ɛ lese kenffuy kedvu yî kembaan e. \v 26 Geenɛn, ɛ wee wvù yuuke njeme wɛm wvun yaa gee no wvú gayte, nu kɛ diɛwɛ keyuŋ ke wee le wvù to bomɛɛ ye yew ɛ ɛ̀ nu yî monshɛɛm e. \v 27 Ɛ jaŋ ke gbwe, ɛ jóo yiŋsɛn buy, ɛ fwefwe fey ci yew yidvu, ɛ yí kesɛ, shii fokuse yicii nɛn wuuu.” \s1 Mvuŋgay mvu n'yɛɛyi le mvù Jisos kɛŋke \p \v 28 \x - \xo 7:28 \xt Mak 1:22; Luk 4:32\x*\x - \xo 7:28 \xt 11:1; 13:53; 19:1; 26:1; Luk 7:1\x*Ɛ Jisos ke jeme mwɛɛm mvun mvunciim mɛse, ɛ kebombom ke bonyii le kedvu no kɛŋke lo ŋghaw yî n'yɛɛyi we le, \v 29 njefo wvú to yɛɛyi diɛwɛ wee wvù kɛŋke mvuŋgay mvu n'yɛɛyi le. Kɛ wvú to yɛɛyi diɛwɛ no bonyii bobole bò duŋci bonci bo Nyo' le to ké no yɛɛyi kɛ. \c 8 \s1 Ɛ Jisos fɛ wee ntun wvu baay \r (Mak 1:40-45; Luk 5:12-16) \p \v 1 Ɛ Jisos ke nɛ yî kum e bow, ɛ kebombom ke bonyii le ke baay shfum bi wvú le. \v 2 Ɛ fí kooy lɛ wee mvu wvù to cɛmte bô ntun wvu baay, to nu ɛ nɛ to tum ɛnvuw fwe dvu Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Tata, wo nulo efɛ me ɛ́ me en'yuule, ɛ́ wo fɛn kooŋke lo.” \v 3 Ɛ Jisos mum nɛke kebo kum wvú le gay lɛ, “Me ŋkooŋke lo, bonɛn lɛ eyuule.” Kaŋ mwaaŋ, ɛ ntun wvu baay wvudvu mum ka yî ye le, ɛ wvú no yuule. \v 4 \x - \xo 8:4 \xt Lɛw 14:2-32; Mat 12:16; Mak 7:36; Luk 17:14\x*Ɛ Jisos ciise lo ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ yɛnè, fo wo esee ɛ̂ wee kɛ. Geenɛn, gɛnɛ duŋcɛ ɛkolɛ kuw ɛ̂ cee ncese, emum enya nnya yì Muses to gayɛɛ lɛ wee kɛŋke keenya keeduŋcɛ ɛ̂ bonyii lɛ wen nu ɛ bonɛn wase yî ntun wvun e ɛ no yuule.” \s1 Ɛ Jisos fɛ waa lemme ɛkolɛ ke bonyii bo nci le \r (Luk 7:1-10) \p \v 5 Ɛ Jisos ke nɛ gɛn ley kelaante kè Kafana'um e, ɛ ɛkolɛ ke bonyii bo nci le kemew to yɛn wvú le no kule can ɛ̂ wvú gayte lɛ, \v 6 “Tata, waa wɛm lemme jiime yew ŋgɛyte lo, ɛ wvú ɛ kpwe wase keba kemwaaŋ.” \v 7 Ɛ Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Me nu ento enfɛ wvú.” \v 8 Geenɛn, ɛ ɛkolɛ ke bonyii bo nci le kedvu tfuse ɛ̂ Jisos lɛ, “Tata, kɛ me wvun nu ɛ me ɛ ŋkocɛn wee wvù wo eto ɛ̂ wvú yew kɛ. Jeme kɛ ɛ ɛ̀ nu diɛw ɛ́ waa wɛm lemme emum ebonɛn. \v 9 Ɛ̀ keè lɛ me nu ɛ̂ mvuŋgay mvu wee mvu le ɛkuse, ɛ bonyii bo nci le nu tɛn ɛ̂ me ɛkuse. Ɛ́ me ŋké engay ɛ̂ mvu lɛ, ‘Ɛ̀ gɛnè,’ ɛ́ wvú no gɛne lo, ŋké eŋgay ɛ̂ mvu lɛ, ‘To,’ ɛ́ wvú no too lo. Ɛ́ me ŋké eŋgay tɛn ɛ̂ nfwa wɛm lɛ, ‘Geɛ nɛn,’ ɛ́ wvú no gee lo.” \v 10 Ɛ Jisos dioo yuw fiɛɛ fì wvú jeme, ɛ diuw yum lo wvú. Ɛ wvú jeme ɛ̂ bonyii bò to bii wvú le lɛ, “Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, me ŋke mbaa n'yɛn wase wee le kɛ naa Islael ɛ wvú ɛ lese kfuu fin fitele yî yɛm e nɛn kɛ. \v 11 \x - \xo 8:11 \xt Yɛsa 25:6\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ bonyii nteen nu ke enɛ biba bicii ɛ kɛw jò diuu sane ɛ gɛn ɛ buy jò dí seeyi, eto eshii ediekene bô bo Abla'am noo Aysik noo Yakow woŋ Nyo' wvu we le, \v 12 \x - \xo 8:12 \xt 13:42, 50; 22:13; 24:51; 25:30\x*geenɛn, ɛ boom bò woŋ wvudvu nu wvubo nu ɛ bó ɛ laŋ ɛ̂ ɛjiwɛ le ɛkfuŋ fò bonyii nu ke ebeele ŋgeci bigew.” \v 13 \x - \xo 8:13 \xt 9:22; 9:29; 15:28\x*No Jisos jeme nonɛn mum gay ɛ̂ ɛkolɛ ke bonyii bo nci le kiɛ lɛ, “Ɛ̀ gɛnè lɛ, fí ege ye fô wo le no wo nu ɛ lese fitele yî yɛm e.” Ɛ waa lemme ɛkolɛ ke bonyii bo nci le wvudvu mum bonɛn lo kɛ sekedvu. \s1 Ɛ Jisos fɛ bonyii bo bincɛm e nteen \r (Mak 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 14 \x - \xo 8:14 \xt 1Kol 9:5\x*Ɛ Jisos ke nɛ gɛn ley yew dvu Bita, yɛn ɛ mwɛse Bita jiime cɛmte bô ken'ya'. \v 15 Ɛ Jisos kum kebo kew e, ɛ ken'ya' kedvu mum cinɛ wvú le, ɛ wvú mum ja we taa fiɛɛ ɛ Jisos die. \p \v 16 Ɛ ɛ̀ ke no nu ɛkiɛguu, ɛ bonyii no too bô bonyii nteen bò bonceendaa bo dɛwle le to njiŋsene bô bó. Ɛ Jisos no bvuuse biyoy bidvu ɛ ɛ̀ nu kɛ bô diɛw maaŋ. Ɛ wvú bvuu no fɛle tɛn bonyii bocii bò to cɛmkene. \v 17 \x - \xo 8:17 \xt Yɛsa 53:4\x*Fifin to kooy keege ɛ́ fí ekocɛn no wee ntum Nyo' wvù Yɛsaya to jemyɛɛ wase lɛ, “Wvú nu ɛ jo wase bontun bosɛse, ɛ tuu bincɛm bisɛse.” \s1 Boŋgɛw bo wee wvù bii Jisos e \r (Luk 9:57-62) \p \v 18 Ɛ Jisos ke dioo yɛn ɛ kebombom ke bonyii le ke baay ɛ tase wase mbew ye le, ɛ wvú gay ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, “Beene elente mamase egɛn kewvu keki.” \v 19 Ɛ wee mvu wvù to duŋci bonci bo Nyo' le mum bencɛ gay ɛ̂ Jisos lɛ, “Wee n'yɛɛyi, me nu embii wo le naa fɛɛ fô wo gɛne.” \v 20 \x - \xo 8:20 \xt 2Kol 8:9\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Nyám yi ŋkpwaante kɛŋke bibuw bibole, ɛ mvunyiim mvù bile we kɛŋke yéw yibo, geenɛn kɛ wee wvù diee nu Waawee kɛŋke naa lo fô wvú ejike ɛkolɛ kew kɛ.” \v 21 \x - \xo 8:21 \xt 4:20, 22; 9:9; 19:21; Mak 1:18, 20; 2:14; 10:21; Luk 5:11, 28; 18:22; Jon 1:43; 21:19, 22\x*Ɛ wee we ŋgoo mvu gay ɛ̂ wvú lɛ, “Tata, yawɛ ecinɛ ɛ́ me eŋgɛn endwey icɛm nsɛ no mbii.” \v 22 Geenɛn ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ biì me le, ecinɛ ɛ́ bonyii bò nu lɛ bó nu ɛ kpwekɛn wase edweyte bonyii bobole bò kpwekene.” \s1 Ɛ Jisos wam nffum \r (Mak 4:35-41; Luk 8:22-25) \p \v 23 Ɛ Jisos ke gɛn ley ɛ̂ kekoŋ e, ɛ boom bew bo ŋgoo le bi tɛn wvú le jó. \v 24 Ɛ fí kooy lɛ nffum mvu wvu baay to nu ɛ nɛ sɛsɛ kɛw ɛ̂ mamase yidvu le no bvuyte joo ɛ yí bene, gomte keeyiŋsɛn ɛ̂ kekoŋ e. Ɛ ɛ̀ to nu ɛ Jisos leete lo fiew. \v 25 Ɛ boom bew bo ŋgoo le gɛn no kamsee wvú gayte lɛ, “Tata, ficɛ, beene nu ekpwekɛn.” \v 26 \x - \xo 8:26 \xt Mben 89:9; Mat 14:30-32\x*Ɛ wvú kamse gay ɛ̂ bó lɛ, “O oo bonyii bo mbee wvù doose le. Ben fane la?” No wvú gay nonɛn mum ja we wam nffum wvudvu noo joo yi baay, ɛ mvú lu, ɛ mondvuum cife nɛn ndvumm. \v 27 Ɛ diuw yum bonyii bodvu nɛn kaww. Ɛ bó ghay lɛ, “Kfuu wvuwvun wee nu wvu nɛɛ wvù naa nffum noo joo yuuke wvú le?” \s1 Ɛ Jisos bvuse bonceendaa bo dɛwle le yî bonyii bofɛɛ le \r (Mak 5:1-20; Luk 8:26-39) \p \v 28 Ɛ Jisos ke lente buy kewvu keki ɛ̂ keba ke bonyii bo Gadala le. \f + \fr 8:28 \ft Boŋwa' bo boyvuum bomew teŋe lɛ, “Gadalen, bomew lɛ Gelgesen.”\f* Ɛ bô bonyii bofɛɛ tasɛn ɛ bonceendaa bo dɛwle le nu yî bó le. Bonyii bodvu to buy ɛ̂ ditfum dì bó dweyte bonyii jó le, ɛ bó to ké no cɛwkene baay, ɛ wee yaa nulo efey lo je jó kɛ. \v 29 \x - \xo 8:29 \xt Mak 3:11; 1Kol 15:24\x*Ɛ fí kooy lɛ bó to nu ɛ kɛw no wamte foweɛwe biite lɛ, “Waa Nyo', wo fii la ɛ̂ bese? Wo to fɛn keenya ŋgɛw ɛ̂ bese sɛ kefew ɛ kpwɛn e?” \v 30 Ɛ̀ to nu ɛ ŋgoo boŋkunyam bomew diekene keleŋ kedvu le ɛ bó duule lo. \v 31 Ɛ bonceendaa bo dɛwle le bodvu mum lɛkɛ Jisos lɛ, “Kee wo, ɛ́ wo bvuse lo bese, ɛ́ wo ciinse bese yî boŋkunyam boba le.” \v 32 Ɛ Jisos mum gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben egɛn lo.” Ɛ bó mum buy, gɛn ley yî boŋkunyam bodvu le. Ɛ fí kooy lɛ ŋgoo boŋkunyam yidvu yicii to nu ɛ sɛn bow ɛ̂ ŋkoŋ e, shii ɛ̂ mamase yidvu le kpwekɛn jó. \v 33 Ɛ bonyii bò to cɛyte boŋkunyam bodvu fɛɛ lo, gɛn ɛlaante, see fiɛɛ ficii naa noo fì kooyɛɛ bô bonyii bò bonceendaa bo dɛwle le to nu yî bó le. \v 34 Ɛ fí kooy lɛ kelaante kedvu kecii to nu ɛ buy lo keeto yɛn Jisos e. No bó toɛ yɛn wvú le, lɛkɛ lɛ wvú enɛ gbwen bowene. \c 9 \s1 Ɛ Jisos fɛ wee ɛ wvú ɛ kpwe wase keba kemwaaŋ \r (Mak 2:1-12; Luk 5:17-26) \p \v 1 Ɛ Jisos ley ɛ̂ kekoŋ e, kase lente gɛn ɛ̂ kelaante kew e. \v 2 \x - \xo 9:2 \xt Luk 7:48; Mben 103:3; Jon 9:2\x*Ɛ fí kooy lɛ bonyii bomew to nu ɛ to bô wee mvu fô wvú le ɛ wvú ɛ kpwe wase keba kemwaaŋ, ɛ bó ɛ tuu ɛ̂ fikɛɛy e. Ɛ Jisos yɛn no bonyii bodvu nu ɛ lese fitele yî ye le, ɛ wvú gay ɛ̂ wee wvù to kpweɛ keba kemwaaŋ wɛ lɛ, “Nsaa yɛm, jicɛ fitele le. Me nu ɛ nlɛɛshɛ wase bibefɛ biuw.” \v 3 Ɛ fí kooy lɛ bonyii bomew bò to duŋci bonci bo Nyo' le to nu ɛ kɛw no wvukene ɛbonɛbon gayte lɛ, “Wee wvun joo bvudvuu bvu Nyo' le.” \v 4 Ɛ Jisos kiɛɛ fiɛɛ fì bó kpwawci, bife ɛ̂ bó lɛ, “Ben kɛŋke ŋkpwawcɛ wvù befe ɛ̂ mvuntelem mvunɛn e nɛn nje la? \v 5 Fiɛɛ fì nu cekey keegay nu fì la? Keegay ɛ̂ wee wvun lɛ me nu ɛ nlɛɛshɛ wase bibefɛ biew, nuu lɛ wvú eja we elɛne lɛ? \v 6 \x - \xo 9:6 \xt Jon 5:36\x*Geenɛn, me nu eŋge ɛ́ ben ekiɛɛ lɛ wee wvù diee nu Waawee kɛŋke mvuŋgay fokuse fɛn keelɛɛshɛ bibefɛ.” No wvú gay nonɛn mum gay ɛ̂ wee wvù to kpweɛ keba kemwaaŋ wɛ lɛ, “Ja we, ejo fikɛɛy fiuw egɛne fô yew e.” \v 7 Ɛ wvú mum ja we no gɛne fô yew e. \v 8 Ɛ kebombom ke bonyii le yɛn fiɛɛ fì kooyɛɛ le, ɛ nfan koo bó, ɛ bó no tumte moŋkum mo Nyo' wvù nu ɛ nya kfuu mvumvun mvuŋgay ɛ̂ wee wvu wum. \s1 Ɛ Jisos tee Matio \r (Mak 2:13-17; Luk 5:27-32) \p \v 9 \x - \xo 9:9 \xt 8:21-22\x*Ɛ Jisos ke nɛ fó dioo lɛne gɛne yɛn wee mvu le ɛ bó teŋe lɛ Matio, ɛ ɛ̀ nu wee wvù to fii shile, ɛ wvú ɛ shii fô bvudvuu bwew bvu lemme le. Ɛ Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ biì me le.” Ɛ wvú mum nɛ we no bii wvú le. \p \v 10 \x - \xo 9:10 \xt 11:19; Mak 2:15; Luk 5:29; 7:34; 15:1-2; 19:7\x*Ɛ Jisos ke gɛn shii dioo diekene yew dvu Matio, ɛ fí kooy lɛ bonyii bomew nteen bò to fii shile, noo bonyii bò befe bomew tɛn to nu ɛ to shii no diekene bô bo Jisos noo boom bew bo ŋgoo le. \v 11 Ɛ Bofalasii dioo yɛn no bô bó diekene nonɛn mum bife ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, “Ɛ̀ nu nje la wvù wee wene n'yɛɛyi diekene bô bonyii bò fii shile noo bonyii bò befe bomew?” \v 12 Ɛ Jisos yuw no bó bife, gay ɛ̂ bó lɛ, “Kɛ bonyii bò tɛmyi ké no gomte wee ɛfuwɛ kɛ. Ɛ̀ ké no gomte bò cɛmkene. \v 13 \x - \xo 9:13 \xt Os 6:6; Mat 12:7; Luk 19:10\x*Ben egɛn ekpwawcɛ, eyɛn laa kenyi ke fiɛɛ fì bó saŋ fin ɛ Nyo' jemyi lɛ, ‘Me nshieele lɛ bonyii ecamtè ɛ ɛ̀ nu shen fô bonyii le, kɛ me nshieele lɛ bó egeè boncese fô me le kɛ’, nu lɛ la lɛ? Ben ekeè lɛ kɛ me nto keentee bonyii bò nu teytey kɛ. Me nto keentee ɛ ɛ̀ nu bò befe.” \s1 Ɛ bonyii bife ɛkumɛ keebamte mwɛɛm mvudien \r (Mak 2:18-22; Luk 5:33-39) \p \v 14 \x - \xo 9:14 \xt 6:16-17; 11:18-19; Luk 7:33-34\x*Ɛ boom bo ŋgoo le bo Jon Nleseɛjoo le ke nɛ to bife ɛ̂ Jisos lɛ, “Ɛ̀ nu nje la wvù bee Bofalasii ké no bamte mwɛɛm mvudien, ɛ boom buw bo ŋgoo le yaa bamte kɛ?” \v 15 \x - \xo 9:15 \xt 22:2; 25:10; Jon 2:1-12; 3:29; Mwm 19:7\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ben kpwaake lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ bó ebe bonyii bô bvujen, ɛ́ bó egɛn enu yii yii ɛ cee bvujen nu bô bó? Geenɛn, diuu too lo dì bó nu ke efi cee bvujen wvudvu ɛ̂ bó, ɛ́ bó emum ekɛw ebamte mwɛɛm mvudien. \v 16 Kɛ wee nulo ejo njaw ndvu yi fiɛ, etumcɛ ndvu yi yvum dvú kɛ. Ɛ́ wvú ge lo nonɛn, ɛ́ njaw ndvu yidvu emɛse esaa ndvu yi yvum yidvu, ɛ́ kebuw kè nu fó emɛse ekuw efey lo no kí be shee nu. \v 17 Ɛ kɛ wee nulo tɛn ejo mbvuum mo monfɛm egɛɛ ɛ̂ gham mbvuum wvù bó kene bô jew nyam e, \f + \fr 9:17 \ft Bojuu to ké kene gham mbvuum ɛ ɛ̀ nu bô jew nyam.\f* ɛ wvú ɛ yvumɛn wase kɛ. Ɛ́ wvú ge lo nonɛn, ɛ́ mbvuum mo monfɛm modvu ke ekoo, ɛ́ gham wvudvu ebvuyɛ etawse lo, ɛ́ mbvuum modvu emum egɛn kuse. Fi lɛŋ nu lɛ bó kɛŋke keegɛɛ mbvuum mo monfɛm ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ gham wvu fwɛ le. Nonɛn, ɛ́ mbvuum bô gham emum enù.” \s1 Ɛ kpwoon mvu kum Jisos e bonɛn, ɛ Jisos yemmke waa wee wvu baay \r (Mak 5:21-43; Luk 8:40-56) \p \v 18 Kɛ no Jisos to bɛɛ jemyi ɛ̂ bó nonɛn, ɛ fí kooy lɛ wee wvu baay mvu to nu ɛ to ley tum ɛnvuw ɛ̂ wvú ɛjise lɛkɛ lɛ, “Waa wɛm wvù kpwoon nu ɛ kpwe kɛ keseen nɛn, geenɛn, to ekum wvú le bô kebo kuw ɛ́ wvú ekase etu dvú.” \v 19 Ɛ Jisos mum nɛ we ɛ bô wvú no gɛne, ɛ boom bew bo ŋgoo le bii tɛn wvú le. \p \v 20 \x - \xo 9:20 \xt Lɛw 15:25-27; Mat 14:36; Mak 5:27; 6:56; Luk 6:19; 8:44\x*Ɛ fí kooy lɛ kpwoon mvu wvù to nu ɛ cɛm wase bô kencɛm ke bokɛnɛ le bilum yuufe ncow bifɛɛ to nu ɛ to ɛ̂ Jisos ɛjim kum ŋgem ndvu ye le. \v 21 Wvú to kum nonɛn, ɛ wvú to jeme wase fô fitele fiew e lɛ, “Ɛ́ me encim eŋkum kɛ naa ɛ ɛ̀ nu ndvu ye le, tu me ɛ mbonɛn wase.” \v 22 \x - \xo 9:22 \xt 8:13; Mak 5:34; 10:52; Luk 7:50; 8:48; 17:19; 18:42; Lem 3:16\x*No wvú kumɛɛ nonɛn, ɛ Jisos baŋke ye yɛn wvú le, gay ɛ̂ wvú lɛ, “Bwɛɛm, fo wo efanè kɛ. Fitele fiuw fì wo lese yî yɛm e nu ɛ ge wase wo ɛ bonɛn.” Kɛ sekedvu, ɛ kpwoon wvudvu mum bonɛn lo. \p \v 23 Ɛ Jisos ke gɛn fɛse fô yew e fo wee wvu baay wɛ, yɛn bonyii bò to ké no tooŋke bondoŋ bo kpwe le noo kebombom ke bonyii le. Ɛ fó ffule lo bô kpwe. \v 24 \x - \xo 9:24 \xt Jon 11:11-13\x*Ɛ Jisos gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben etawse, wan wvudvu baa kpwe kɛ, wvú leete lo.” Ɛ bonyii bodvu no kieele lo wvú. \v 25 \x - \xo 9:25 \xt Mak 5:41\x*Ɛ bó ke dioo bvuse bonyii bodvu ɛkfuŋ, ɛ wvú mum ley gɛn yew, jicɛ wan wvudvu yî kebo le, ɛ wvú mum ja we. \v 26 Ɛ saaka wvu ɛkumɛ fiɛɛ fidvu ghan gɛn ɛ̂ keba ke woŋ e kedvu le kecii. \s1 Ɛ Jisos yene ɛjisɛ binfefe bifɛɛ \p \v 27 \x - \xo 9:27 \xt 20:29-34\x*Ɛ Jisos ke nɛ fô yew e fɛ, dioo lɛne gɛne, ɛ binfefe bimew bifɛɛ, ɛ ɛ̀ nu bolemsɛ no kuŋene bii wvú le wamte foweɛwe gayte lɛ, “Waa Nfon Dawe, camɛ shen fô bese le.” \v 28 Ɛ Jisos ke gɛn ley yew, ɛ binfefe bidvu bi wvú le, ɛ wvú bife ɛ̂ bó le, “Ben nu ɛ bee lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ me eŋge fiɛɛ fì ben beele fin e?” Ɛ bó bee lɛ, “'Ɛɛ Tata.” \v 29 \x - \xo 9:29 \xt 8:13\x*Ɛ Jisos mum kum ɛjisɛ ɛbole gay lɛ, “Bii fitele fì ben lese yî yɛm e, fí ege lɛ ye nonɛn fô ben e.” \v 30 \x - \xo 9:30 \xt 12:16; Mak 7:36\x*Ɛ ɛjisɛ ɛbo mum yene. Ɛ Jisos loocɛ lew lo ɛ̂ bó gay lɛ, “Ben eyɛnè fo ben emom ege ɛ́ wee ekiɛɛ kɛ.” \v 31 \x - \xo 9:31 \xt Mak 7:36\x*Geenɛn, ɛ bó kaa gɛn no saŋse lo saaka ɛkumɛ lemme di Jisos e ɛ̂ keba ke woŋ e kedvu le kecii. \s1 Ɛ Jisos fɛ kencife \p \v 32 \x - \xo 9:32 \xt 12:22-24\x*No bonyii bodvu to nɛn'yɛɛ wase egɛne, ɛ fí kooy lɛ bonyii to nu ɛ nɛ to bô kencife kemew fô Jisos e ɛ nceendaa dɛwle nu yî ye le. \v 33 Ɛ Jisos dioo bvuse nceendaa dɛwle wvudvu yî wee wvudvu le ɛ wvú mum kɛw no jemyi. Ɛ kebombom ke bonyii le yɛn nonɛn no ghayte gayte lɛ, “Kɛ bó ke nu ɛ yuu wase eyɛn fiɛɛ le diɛwɛ fin e woŋ wvù Islael e kɛ.” \v 34 \x - \xo 9:34 \xt 10:25; 12:24, 27; Mak 3:22; Luk 11:15, 19\x*Geenɛn, ɛ Bofalasii gay fibole lɛ, “Wvú bvuuse bonceendaa bo dɛwle le ban nɛn ɛ ɛ̀ nu bô mvuŋgay mvu nfon bonceendaa bo dɛwle le bodvu.” \s1 Ŋgbwele duule baay, ɛ bonyii bo ŋgbwele le nu caan \p \v 35 \x - \xo 9:35 \xt 4:23\x*Ɛ Jisos ke nɛ no ghane ɛ̂ bilaante le bicii noo ɛ̂ bontɛw e yɛɛyi bonyii yéw bunle yibole, bvuu fewci tɛn saaka wvù jee ɛkumɛ bvunfon bvu Nyo' le. Wvú to ghane nonɛn fɛle tɛn kencɛm kecii noo ntun tfuu. \v 36 \x - \xo 9:36 \xt Ktŋ 27:17; Ɛsek 34:5; Saka 10:2; Mat 14:14; 15:32; Mak 8:2\x*Ɛ́ wvú ké eyɛn kebombom ke bonyii le, ɛ́ shen koo wvú bô bó njefo bó to nu yî monlum e, sɛ wee wvù efi bó, diɛwɛ njée yì nu sɛ wee ncɛy e. \v 37 Ɛ wvú ke mum nɛ gay ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, “Ŋgbwele duule baay, geenɛn ɛ bonyii bo ŋgbwele le nu caan. \v 38 Nonɛn, ben ebunleè lɛ Tata wvù Cee wɛɛ eciinse bonyii bo ŋgbwele le wɛne dvu wvú.” \c 10 \s1 Ɛ Jisos tum boom bew bo ŋgoo le bo yuufe ncow bofɛɛ \r (Mak 3:13-19; Luk 6:12-16) \p \v 1 Ɛ Jisos ke nɛ tee boom bew bo ŋgoo le bo yuufe ncow bofɛɛ ɛ bó to. Ɛ wvú nya mvuŋgay ɛ̂ bó mvù bó ebvuuse biyoy bì yiile yî bonyii le bvuu fɛle kencɛm kecii noo ntun tfuu dvú. \v 2 \x - \xo 10:2 \xt Jon 1:40-44; Lem 1:13 \x*Ɛyan nu ɛdiee ɛ boom bo ntum e bo Jisos e bo yuufe ncow bofɛɛ le bodvu: Wvu fwe nu Semon wvù bó to bvuu teŋe lɛ Bita, bô Andulu wvù waa bwee. Ɛ bomew nu Jɛm wvù waa Sɛbɛdee bô waa bwee wvù Jon noo \v 3 Filew bô Batolomu, Toma bô Mat wvù to fii shile, Jɛm wvù waa Alfiyus, Tadio bô \v 4 Semon wvù to nu ŋgoo Bosɛlot e \f + \fr 10:4 \ft Bosɛlot to nu Bojuu bò to tomte woŋ, diuu keebvuse yî ŋgɛw e can bonyii bo Lum e.\f* bô Judas Iskaliot wvù to gesɛɛ Jisos. \r (Mak 6:7-13; Luk 9:1-6) \p \v 5 \x - \xo 10:5 \xt Luk 10:4-12\x*\x - \xo 10:5 \xt Luk 10:33\x*Ɛ Jisos tum bonyii bo yuufe ncow bofɛɛ ban, gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben dioo gɛne, fo ben egɛn bvudvuu le sɛ ɛ̀ nu bvu wee Juu le kɛ. Fo ben egɛn bilaante bì ɛ̀ nu bi bonyii bo Samalia le kɛ. \v 6 \x - \xo 10:6 \xt Yɛli 50:6; Mat 15:24; Lem 13:46\x*Ben egɛn ɛ ɛ̀ nu fô boom bo Islael e bò nu ɛ lakɛn wase diɛwɛ njée le. \v 7 \x - \xo 10:7 \xt 4:17\x*Ben dioo gɛne no fewci ɛ̂ bó gayte lɛ, ‘Bvunfon bvu fowe nu wase nceencee.’ \v 8 Ben efɛlè tɛn bonyii bò cɛmkene, geè ɛ bonyii bò kpwekene tuu dvú, fɛlè bonyii bò kɛŋke ntun wvu baay, bvuusè bonceendaa bo dɛwle le yî bonyii le. Me nu ɛ nya mvuŋgay ɛ̂ ben ɛcici. Ben egɛn lɛ efii tɛn bonyii dvú ɛcici. \v 9 Ben dioo gɛne, fo wee ejo bigew suu yî kecaw e kɛ, kɛnɛɛ ɛ̀ nu bì bó kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle, kɛnɛɛ ɛ̀ nu kè baa, kɛnɛɛ kè bó kene bô kfuu ketwaa kè nɛɛ. \v 10 \x - \xo 10:10 \xt 1Kol 9:14; 1Tim 5:18\x*Fo wee ejo ɛkɛlɛ. Fo wee ejo bikum bifɛɛ kɛnɛɛ bolaba bomew, kɛnɛɛ kembaŋ kɛ. Ben ekeè lɛ ɛ́ wee lemte lemme, tu ɛ̀ nu fò wvú kɛŋke keediekene. \v 11 Ben dioo ɛ gɛn ɛ ley ɛ̂ kelaante le, kɛnɛɛ ntɛw e, gom yɛn wee wvù nu ɛ kocɛn e, ɛ ben ɛ bó no cee gɛn buy kefew kè ben ke enɛnɛ jó le. \v 12 Ben ke dioo ɛ gɛn, ɛ dioo leyte yew dvu wee, gay yew e. \v 13 \x - \xo 10:13 \xt Luk 2:14\x*Ɛ́ yew yidvu nu ɛ yí ɛ kocɛn, ɛ́ kembonɛn kenɛn eto yew dvudvu. Ɛ́ yew yidvu baa nu ɛ yí ɛ kocɛn, ɛ́ kembonɛn kenɛn ekase etu ɛ̂ ben. \v 14 \x - \xo 10:14 \xt Lem 13:51\x*Ɛ́ wee faŋ keefiisɛn ben kɛnɛɛ keeyuw fiɛɛ fì ben jemyi le, ɛ́ ben dioo buyte yew dvudvu kɛnɛɛ kelaante kedvu le kucɛ kebvu ke yî bikaa binɛn e. \v 15 \x - \xo 10:15 \xt Keŋ 18:20; 19:1-29; Mat 11:24\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ ɛ̀ nu ke edioo enu diuu di nsaw wvu fokemɛse le, ɛ́ mwɛɛm ebonɛn yî kelaante kè Sodom bô kè Gomola le efey kelaante kekiɛ. \s1 Boŋgɛw bo boom bo ntum e bo Jisos e \r (Mak 13:9-13; Luk 21:12-17) \p \v 16 \x - \xo 10:16 \xt Luk 10:3\x*Ben eyekɛ yuw, me ntumte ben ɛ ben nu egɛn enu diɛwɛ njée le ɛnte jo bokuula. Nonɛn ben dioo ghane no feefenè diɛwɛ yó le, enù tɛn nyɛkeey diɛwɛ bibembɛ le. \v 17 \x - \xo 10:17 \xt 24:9-14; Mak 13:9-13; Luk 21:12-19; Jon 16:1-4\x*\x - \xo 10:17 \xt Lem 5:40; 2Kol 11:24\x*Ben dioo ghane no yɛnè ɛkumɛ bonyii. Ben ekeè lɛ bó nu ke enya ben can bonyii bò saake bonsaw e. Bó nu ke etamte ben yéw bunle yibole. \v 18 \x - \xo 10:18 \xt Lem 24–26\x*Bó nu ke egufe ben egɛn dvú fwe dvu bonyii bò saake biba bi woŋ e, noo fwe dvu bonfon nje me, wvu lɛ ben emum ejeme ɛ̂ bó noo ɛ̂ bonyii bò yaa nu kɛ Bojuu ɛkumɛ me. \v 19 \x - \xo 10:19 \xt Luk 12:11-12\x*Bó ke dioo ɛ nya ben ɛ̂ bó nonɛn, fo ɛkolɛ ekfumtè ben lɛ laa ben nu ke egɛn ejeme naa la ɛ̂ je yì nɛɛ le lɛ, njefo Nyo' nu ke enya fiɛɛ fì ben ejeme kefew kedvu le. \v 20 Ben ekeè lɛ kɛ ɛ̀ bɛɛ ke ejemyi ben kɛ. Ɛ̀ nu ke ejemyi Keyoy ke Icee wene le diuw wene le. \v 21 \x - \xo 10:21 \xt May 7:6; Mat 10:35; Luk 12:52-53\x*Wee nu ke enɛ ejo waa bwee enya ɛ́ bó eyu, ɛ́ cee wan ejo waa we enya ɛ́ bó eyu. Boom nu ke enɛ ebone bikaa ɛ̂ bo'icee bobole ɛjim, gee ɛ bó yuwyi bó. \v 22 \x - \xo 10:22 \xt 5:11; Jon 15:18\x*Bonyii nu ke ebane ben nje diee diem. Geenɛn wee wvù nu ke ekuu shém egɛn ebuy fokemɛse nu wvù nu ke eboy. \v 23 \x - \xo 10:23 \xt 16:28; Lem 8:1\x*Seke bonyii ɛ bon bikaa ɛ̂ ben ɛjim ɛ̂ kelaante kemew e, ɛ ben fɛɛ gɛn ɛ̂ kemew e. Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, kɛ ben nu ke elɛn bilaante bi Islael e bicii sɛ wee wvù diee nu Waawee ɛ to kɛ. \p \v 24 \x - \xo 10:24 \xt Luk 6:40; Jon 13:16; 15:20\x*Kɛ waa ŋwa' ké no fele wee wvù yɛɛyi wvú kɛ, ɛ kɛ waa lemme ké no fele tɛn cee ɛkolɛ we kɛ. \v 25 \x - \xo 10:25 \xt 9:34\x*Fí nu lɛŋ lɛ waa ŋwa' nulo enu diɛwɛ wee wvù yɛɛyi wvú le, ɛ waa lemme nu tɛn diɛwɛ cee ɛkolɛ we le. Ɛ́ bó teŋe cee yew lɛ wvú nu Bɛlsebu, ɛ́ bó saa ke etee boom bo yew e bô diee dì bɛmte fele lo didiɛ? \r (Luk 12:2-7) \p \v 26 \x - \xo 10:26 \xt Mak 4:22; Luk 8:17\x*Nonɛn fo ben efanè wee kɛ. Ben ekeè lɛ kɛ fiɛɛ nu dvú fì bó baŋyi fì nu ke enu sɛ fí ɛ buy ɛmwa kɛ. Ɛ kɛ fiɛɛ nu dvú tɛn fì bó nyile fì nu ke enu sɛ bó ɛ kiɛɛ kɛ. \v 27 Fiɛɛ fì me nseŋe ɛ̂ ben ɛntaŋ, ɛ ben no jemyi ɛ̂ bonyii ɛmvunsheeŋ. Ɛ fì me ntfumtfume lo ɛ̂ ben, ɛ ben jaŋ ɛ ɛ̀ nu fô ɛkolɛ ke yew e. \v 28 \x - \xo 10:28 \xt Ibu 10:31\x*Fo ben efanè bonyii bò nulo eyu kɛ ɛ ɛ̀ nu nyam ye maaŋ sɛ ɛ̀ nulo ɛ́ bó eyu tɛn keyoy kɛ. Ben efanè ɛ ɛ̀ nu Nyo' wvù nulo elɛse keyoy ke wee le bô ye ye ŋguy wvu baay e. \v 29 Kɛ bó geese mvunsha mvunfɛɛm kɛ yî finyinyi le maaŋ? Geenɛn, kɛ fimwaaŋ ké gbwe fokuse sɛ Icee wene nu ɛ bee kɛ. \v 30 \x - \xo 10:30 \xt Luk 21:18\x*Finɛn nu ɛ Nyo' kee naa yvúw yicii yì nu ɛ̂ ben ɛfa. \v 31 Nonɛn fo ben efanè kɛ. Ben fele lo mvunsha fó nteen. \r (Luk 12:8-9) \p \v 32 \x - \xo 10:32 \xt Mwm 3:5\x*Ɛ́ wee beŋe ɛ̂ bonyii fwe lɛ wen kee me, tu wee wvù diee nu Waawee nu ke ebee tɛn mwɛtɛn fwe dvu Ice wvù nu fowe. \v 33 \x - \xo 10:33 \xt Mak 8:38; Luk 9:26; 2Tim 2:12\x*Geenɛn naa yɛɛ wvù ma lo me fwe dvu bonyii, nu ɛ me nu ŋke ema lo tɛn wvú fwe dvu Icɛm wvù nu fowe. \s1 Jisos to bô keŋgawsɛn \r (Luk 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 \x - \xo 10:34 \xt Luk 2:14\x*Fo ben ekpwaakè lɛ me nto ɛ ɛ̀ nu bô nyɛkeey yî nshɛ le fɛn kɛ. Kɛ ɛ̀ nu fifiɛ fì me nto dvú kɛ. Me nto ɛ ɛ̀ nu bô jem. \v 35 \x - \xo 10:35 \xt May 7:6\x*\x - \xo 10:35 \xt 10:21; 24:10; Mak 13:12; Luk 21:16\x*Ben ekeè lɛ me nto keeŋge ɛ́ wan wvù diemsɛn ediuu bô ice, ɛ wan wvù kpwoon diuu bô bwee, ɛ kpwɛɛ wan diuu bô bwee dweese. \v 36 Bonyii bo bvuban e bo wee le nu ke enu kɛ bonyii bo ɛ̂ wvú yew. \v 37 \x - \xo 10:37 \xt Dito 13:6-10; 33:9; Mat 19:29; Mak 10:29; Luk 18:29\x*Ɛ́ wee kooŋke ice kɛnɛɛ bwee fele me, tu wvú baa ekpwɛntɛn keenu wee wɛm kɛ. Wee ɛ́ no kooŋke tɛn waa we wvù diemsɛn kɛnɛɛ wvù kpwoon fele me, tu wvú baa ekpwɛntɛn tɛn keenu wee wɛm kɛ. \v 38 \x - \xo 10:38 \xt 16:24-25; Mak 8:34-35; Luk 9:23-24; Jon 12:25-26\x*Ɛ́ wee baa etuu kew kentam ebii me le, tu wvú baa ekpwɛntɛn keenu wee wɛm kɛ. \v 39 Ɛ́ wee bawci nshii we, ɛ́ wvú ke elase kɛ nshii wvudvu. Geenɛn ɛ́ wee lase nshii we nje me, ɛ́ wvú ke ekɛŋkɛ nshii wvù mɛy lo. \r (Mak 9:41) \p \v 40 \x - \xo 10:40 \xt 18:5; Mak 9:37; Luk 9:48; Jon 13:20; Gal 4:14\x*Ɛ́ wee fiisene ben, tu wvú fiisene ɛ ɛ̀ nu me. Wee ɛ́ fiisɛn me, tu wvú fiisene ɛ ɛ̀ nu wee wvù tum me. \v 41 Ɛ́ wee fiisene wee ntum Nyo' njefo wvú kee lɛ ɛ̀ tum Nyo' wvú, tu wvú nu ke ekɛŋkɛ mmawcɛ wvù Nyo' mawci bonyii bew bo ntum e dvú. Ɛ́ wee fiisene wee wvu teytey njefo wvú kee lɛ mwɛtɛn nu wee wvu teytey, tu wvú nu ke ekɛŋkɛ mmawcɛ wvù Nyo' mawci bonyii bo teytey dvú. \v 42 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, ɛ́ wee nya kɛ naa fiko fi joo yì lɛɛ le ɛ̂ wee mwaaŋ ŋgoo bonyii bo caan caan ban e njefo wvú kee lɛ ɛ̀ nu wee wɛm ŋgoo, tu kɛ mwɛtɛn nu ke efufe mmawcɛ we kɛ.” \c 11 \s1 Ɛ Jon Nleseɛjoo tum boom bew bo ŋgoo le fô Jisos e \r (Luk 7:18-35) \p \v 1 \x - \xo 11:1 \xt 7:28\x*Ɛ Jisos ke mɛse tefe boom bew bo ŋgoo le bo yuufe ncow bofɛɛ mum nɛ fó no ghane ɛ̂ bilaante bi jó le yɛɛyi bonyii bvuu fewci saaka wvù jee. \v 2 \x - \xo 11:2 \xt 14:3\x*Ɛ̀ to nu kefew kedvu le, ɛ Jon Nleseɛjoo nu yew ncaw e. Ɛ wvú ke nɛ yuw ɛkumɛ mwɛɛm mvù Klistu to gee, mum tum boom bew bo ŋgoo le lɛ bó egɛn, \v 3 \x - \xo 11:3 \xt Jon 1:15, 27; 3:31; 11:27\x*ebife ɛ̂ wvú lɛ laa, ɛ̀ nu wvú wvù to nu keeke eto, nuu bó ecɛytè wee mvu lɛ. \v 4 Ɛ bó gɛn bife, ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ben ekase egɛn esee ɛ̂ Jon mwɛɛm mvù ben nu ɛ yuw bô mvù ben yɛn e. \v 5 \x - \xo 11:5 \xt Yɛsa 35:5-6; 26:19; 61:1; Luk 4:18\x*Binfefe yɛne wase mwɛɛm e, ɛ bontɛŋɛ lɛne teytey, ɛ bonyii bò cɛmkene bô ntun wvu baay bonene, ɛ bincife yuuke mwɛɛm, ɛ bonyii bò kpwekɛn kaase tuu dvú, ɛ bó bvuu fewci tɛn saaka wvù jee wvù wvu Nyo' ɛ̂ bonyii bo kefufe le. \v 6 Njoŋ wvu baay nu wvu wee wvù baa maŋene me kɛ.” \p \v 7 Ɛ boom bo Jon e bo ŋgoo le ba ke nɛ, ɛ Jisos mum kɛw no jemyi ɛ̂ kebombom ke bonyii le ɛkumɛ Jon biite lɛ, “Ben se shee buyte gɛne ŋkpwaante keegɛn yɛn ɛ ɛ̀ nu la le? Gayi dì fwefwe fele shiike? \v 8 No ɛ̀ baa nu nonɛn, ben ɛ se ɛ no buyte gɛne jó nje la? Ben se gɛne keeyɛn wee le ɛ wvú ɛ sufe ye bô ndvú yì bonene? Ben eyekɛ eyuw, bonyii bò suute ye bô ndvú yì bonene ké no nu ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ bontow e. \v 9 No ɛ̀ baa nu nonɛn, ben ɛ se ɛ no buyte gɛne jó nje la? Keegɛn yɛn wee ntum Nyo' le nuu? 'Ɛɛ, ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ ɛ̀ nu wee ɛ wvú fele wee ntum Nyo'. \v 10 \x - \xo 11:10 \xt Mala 3:1; Ksm 23:20; Mak 1:2; Luk 1:76\x*Ɛ̀ nu wvú wvù bó to saŋɛɛ ɛkumɛ wvú ɛ Nyo' gayte lɛ, \q1 ‘Yekɛ eyuw, me nu ŋke enciinse wee wɛm ntum ɛ́ wvú esa fwe dvu wo, \q1 eseyse je yo ɛ́ wo sɛ no too.’ \p \v 11 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, ɛnte jo bonyii bò bokɛnɛ nu ɛ boo wase, nu ɛ bó baa boo wase wee wvù kuuke fele Jon Nleseɛjoo kɛ. Geenɛn, ɛ wee wvù nu naa wee wvu caan ɛnte jo bvunfon bvu fowe nu ɛ wvú kuuke fele wvú. \v 12 Ɛ kɛw yî kefew kè Jon Nleseɛjoo to kɛwɛɛ lemme diew e ɛ to ɛ buy keseen e, nu ɛ bonyii taaŋke bvunfon bvu fowe, \f + \fr 11:12 \ft Kɛnɛɛ lɛ, “… nu ɛ bvunfon bvu fowe too bô mvuŋgay,”\f* ɛ bonyii bo mvuŋgay e lole bô mvuŋgay. \v 13 Ɛ fí nu nonɛn njefo bonyii bo ntum Nyo' le bocii noo bonci bo Muses e to jemyi ɛkumɛ bvunfon bvu fowe ke ghan to buy kefew ke Jon Nleseɛjoo le. \v 14 \x - \xo 11:14 \xt 1Bfn 17:1; Mala 3:23; Mat 17:12-13; Mak 9:13\x*Ɛ́ ben nu ɛ yɛn lɛ ben nulo ebee, ɛ́ ben bee lɛ Jon wvun nu Ɛlayja wvù to nu keeke eto. \v 15 \x - \xo 11:15 \xt 13:9, 43; Mak 4:9, 23; 7:16; Luk 8:8; 14:35\x*Wee wvù kɛŋke bitem ɛ wvú yuw.” \p \v 16 Ɛ Jisos nɛ ghay ye lɛ, “Ɛ̀ nulo ɛ́ me enfewsɛn ɛŋgokɛ ke keseen kin ɛ ɛ̀ nu bô la? Bó nu kɛ lo diɛwɛ boom bo caan caan e bò shiiyɛn mondvuum mo way e, ɛ bomew teŋe bomew biite lɛ, \v 17 ‘Bese tooŋke ndoŋ sɛ ben bine lo le? Nyaa ŋkiee kpwe sɛ ben beŋe lo le?’ \v 18 \x - \xo 11:18 \xt 9:14; Mak 2:18; Luk 5:33\x*Me njemyi nonɛn njefo Jon to nu ɛ to faŋɛ yaa diekene kɛnɛɛ wukene kɛ, ɛ ben no jemyi lɛ wvú kɛŋke nceendaa dɛwle yî ye le. \v 19 \x - \xo 11:19 \xt 9:10; 11:2\x*Wee wvù diee nu Waawee ɛ dioo to, diekene bvuu wukene, ben lɛ bó etaa eyɛn, wvú ghane wuwte mwɛɛm mvudien wuwte mbvuum, bvuu nu nsaa bonyii bò fii shile noo bonyii bò befe bomew. Ben ekeè lɛ bvufee ké no duŋci ye ɛ ɛ̀ nu yî fiɛɛ fì bvú lemte le.” \s1 Ɛ Jisos no shaaŋke gee di bilaante bimew e \r (Luk 10:13-15) \p \v 20 Ɛ Jisos mum nɛ kɛw no shaaŋke gee di bilaante bimew bì wvú to yamɛɛ ge biŋghaw bi mwɛɛm e bí le, njefo wvú to nu ɛ ge nonɛn, ɛ bonyii bo jó faŋɛ yaa cim kumɛn nce wvubo kɛ. \v 21 \x - \xo 11:21 \xt 15:21; Yɛsa 23:1-16; Amo 1:9-10; Lem 12:20\x*Ɛ wvú no shaaŋke nonɛn, jemyi lɛ, “Ŋgɛw wvu baay nu wene ben bonyii bo Kolasen, ɛ ŋgɛw wvu baay nu tɛn wene ben bonyii bo Bɛsayda. Ben ekeè lɛ, ɛ́ me nto ndioo ŋge biŋghaw bi mwɛɛm e bì me nto ŋgeɛ jo ben ɛ ɛ̀ nu Taya bô Sidon, tu bó to nu ɛ jise wase bimbamkpwe, kfum taan ye le ncekɛ keeduŋcɛ lɛ bó nu ɛ kumɛn wase mvuntelem mvubole. \v 22 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ, ɛ̀ nu ke edioo enu diuu di nsaw wvu fokemɛse le, ɛ́ mwɛɛm ebonene fô bonyii bo Taya noo bo Sidon e fele ben. \v 23 \x - \xo 11:23 \xt Yɛsa 14:13, 15\x*Noo ben bonyii bo Kafana'um, ben kpwaake lɛ bó nu ke ebense ben ɛ́ ben eben we? 'Aay! Bó nu ke eshike lo ben ɛ́ ben eshii egɛn woŋ boŋkfu le. Ben ekeè lɛ, ɛ́ me nto ndioo ŋge biŋghaw bi mwɛɛm e bì me nto ŋgeɛ jo ben ɛ ɛ̀ nu Sodom, tu kelaante kedvu be bɛɛ dvú ɛ to ɛ buy ɛbɛn e. \v 24 \x - \xo 11:24 \xt 10:15; Luk 10:12\x*Geenɛn, ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ, ɛ̀ nu ke edioo enu diuu di nsaw wvu fokemɛse le, ɛ́ mwɛɛm ebonene fô bonyii bo Sodom e fele ben.” \s1 Kemmbuŋ ke Jisos e yaatene lo \r (Luk 10:21-22) \p \v 25 \x - \xo 11:25 \xt Yɛsa 29:14; 1Kol 1:18-29\x*Kɛ kefew kedvu le, ɛ Jisos nɛ gay lɛ, “Me nyaa keyoone ɛ̂ wo Icɛm Nfon ɛbulɛ bô nshɛ lɛ wo nu ɛ nyilɛ mwɛɛm mvun ɛ̂ bogoyfee noo boŋkiɛɛfiɛɛ, ɛ duŋcɛ ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ mvunlɛy mvu boom e. \v 26 Ɛ̀ nu no fí nu Icɛm, njefo ɛ̀ nu no wo to shieele lɛ fí enù. \p \v 27 \x - \xo 11:27 \xt 28:18; Jon 1:18; 3:35; 10:15; 13:3; 17:2\x*Icɛm nu ɛ nya wase mwɛɛm mvunciim ɛ̂ me. Kɛ wee nu dvú wvù kee Waa Nyo' ɛfey Ice kɛ. Ɛ kɛ wee nu dvú wvù kee Ice ɛfey Waa we noo bonyii bò Wan nu ɛ caw keeduŋcɛ Ice ɛ̂ bó kɛ. \p \v 28 \x - \xo 11:28 \xt Yɛsa 28:12\x*Ben bocii bò nu ɛkuse jo bvujitɛ ɛ bvú ghaake ben, ben eto fô me le, ɛ́ me eŋge ɛ́ ben elɛɛtɛn. \v 29 \x - \xo 11:29 \xt Yɛli 6:16\x*Ben ejo ɛ ɛ̀ nu kemmbuŋ kem eshfumɛ, ebiì n'yɛɛyi wɛm e, njefo me nu fiem wee wvu nyɛkeey, ŋkɛŋke fitele fì lɛɛtene, ɛ́ ben ke ekɛŋkɛ nlɛɛtɛn fô mvuntelem mvunɛn e. \v 30 Kɛ kemmbuŋ kem ghaake nshfumɛ le kɛ, ɛ kɛ bvujitɛ bwem jite kɛ.” \c 12 \s1 Ɛ Jisos nɛle saaka wvu ɛkumɛ diuu di mbam e \r (Mak 2:23-28; Luk 6:1-5) \p \v 1 \x - \xo 12:1 \xt Dito 23:24-25\x*Ɛ ɛ̀ no nu kɛ kefew kedvu le, ɛ Jisos bô boom bew bo ŋgoo le no lɛne fele wɛɛ ɛgiŋ wvumew e, ɛ ɛ̀ nu diuu di mbam e. Ɛ̀ to nu ɛ jeŋ yuu boom bew bo ŋgoo le, ɛ bó mum nɛ kɛw no sumyi bicɛɛ diee. \v 2 \x - \xo 12:2 \xt Ksm 20:8-10\x*Ɛ Bofalasii yɛn, gay ɛ̂ Jisos lɛ, “Taa eyɛn, boom buw bo ŋgoo le gee fiɛɛ fì nci baa bee lɛ wee ege diuu di mbam e kɛ.” \v 3 \x - \xo 12:3 \xt 1Sam 21:1-6; Lɛw 24:5-9\x*Ɛ wvú bife ɛ̂ bó lɛ, “Ben ke baa taŋ wase ɛ̂ Ŋwa' Nyo' le no jeŋ to yuu Nfon Dawe bô ŋgoo ye, ɛ wvú ge le? \v 4 Wvú to nu ɛ ley yew Nyo' le, die blɛɛd wvù bó to geɛ ncese dvú fô Nyo' le, ɛ ɛ̀ to nu nci fo wvú kɛnɛɛ bonyii bò to nu bô wvú edie. Ɛ̀ to nulo edie kɛ bocee ncese. \v 5 \x - \xo 12:5 \xt Ktŋ 28:9-10\x*Nuu lɛ ben ke baa taŋ wase tɛn ɛ̂ bonci bo Muses e no ɛ̀ ké dioo nu diuu di mbam e, ɛ bocee ncese ŋgoy nci mbam ge lemme dibole yew ncese le, geenɛn ɛ nsaw saa nu kɛ? \v 6 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ fiɛɛ nu dvú fɛn keseen fì kuuke fele yew ncese. \v 7 \x - \xo 12:7 \xt 9:13\x*Bó nu ɛ saŋ ɛ̂ Ŋwa' Nyo' le ɛ Nyo' jemyi lɛ, ‘Me nshieele lɛ bonyii ecamtè ɛ ɛ̀ nu shen fô bonyii le, kɛ me nshieele lɛ bó egeè boncese fô me le kɛ.’ Ɛ́ ben fɛn be kee fiɛɛ fì bvudvuu bvudvu bvun gayte, ben saa esaake bonyii sɛ bó kɛŋke jay kɛ. \v 8 Fí nu lɛ wee wvù diee nu Waawee nu Cee Ɛkolɛ wvu mbam.” \s1 Ɛ Jisos fɛ wee diuu di mbam e ɛ kebo ɛ kpwe \r (Mak 3:1-6; Luk 6:6-11) \p \v 9 \x - \xo 12:9 \xt Mak 2:27-28\x*Ɛ Jisos ke nɛ fó, gɛn ley yew bunle yibole. \v 10 Ɛ fí kooy lɛ wee mvu to nu dvú ɛ kebo kew kemew ɛ kpwe wase. Ɛ bonyii bomew nɛ bife ɛ̂ Jisos lɛ, “Nci nu ɛ bee lɛ ɛ̀ nɛlo ɛ́ bó efɛ wee diuu di mbam e?” Ɛ bó to biite nonɛn gomte ɛ ɛ̀ nu fiɛɛ fì bó etey yî ye le. \v 11 \x - \xo 12:11 \xt Luk 13:15-16; 14:5\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ̀ nu yɛɛ ɛ̂ ben ɛnte wvù kɛŋke njee, yí ɛ gbwe ɛ̂ fwɛŋ diuu di mbam e, ɛ́ wvú enu sɛ wvú ɛ jicɛ ɛ gufe ɛ bvuse? \v 12 Kɛ wee wvu wum fele naa lo njee baay e? Nonɛn tu nci nu ɛ bee lɛ wee ege lemme dì jee diuu di mbam e.” \v 13 Ɛ wvú mum gay ɛ̂ wee wvù kebo to nu ɛ kpwe wɛ lɛ, “Nɛke kebo kuw.” Ɛ wee wvudvu nɛke. Ɛ kí mum bonɛn no nu kɛ diɛwɛ kemew kiɛ le. \v 14 \x - \xo 12:14 \xt Jon 5:16, 18\x*Geenɛn ɛ Bofalasii buy gɛn mum jo nsey no bó nu ege sɛ yu Jisos. \s1 Jisos nu wee lemme wvu Nyo' wvù wvú nu ɛ caw \p \v 15 Ɛ Jisos kiɛɛ ɛkumɛ nsey wvù bó joɛ, mum nɛnɛ fó. Ɛ bonyii nteen bi wvú le. Ɛ wvú fɛ bó bocii bò to kɛŋke bincɛm, \v 16 \x - \xo 12:16 \xt 8:4; 9:30; Mak 7:36\x*ciise ɛ̂ bó lɛ fo bó ege ɛ́ bonyii ekiɛɛ wen kɛ. \v 17 \x - \xo 12:17 \xt Yɛsa 42:1-4\x*Fí to nu nonɛn keege ɛ́ fí ekocɛn no wee ntum Nyo' wvù Yɛsaya to jemyɛɛ lɛ, \q1 \v 18 \x - \xo 12:18 \xt 3:17\x*“Ben etaa eyɛn, wvun nu waa wɛm lemme wvù me nu ɛ ncaw. \q1 Me ŋkooŋke wvú, ɛ fitele fiem yuuke njoŋ bô wvú. \q1 Me nu ŋke enya Keyoy kem ɛ̂ wvú, \q2 ɛ́ wvú efewci ɛ̂ bitum ɛkumɛ je yi teytey yì me nsumtene bonsaw jó. \q1 \v 19 Kɛ wvú nu ke ewaale bô bonyii, kɛnɛɛ kumte diuw kɛ. \q1 Ɛ kɛ wee nu ke eyuw diɛw ye bifiaŋ bi jé le kɛ. \q1 \v 20 Kɛ wvú nu ke emɛse eŋgoy gayi dì ŋgeyte wase kɛ. \q1 Ɛ kɛ wvú nu ke ejimse ken'yeese kè bɛɛnci jiwejiwe kɛ. \q1 Wvú nu ke ege nonɛn egɛn ebuy no je yi teytey \q2 yì wvú sumtene bonsaw jó nu ke eso. \q1 \v 21 Ɛ bitum bicii nu ke etaale fwe ɛ bí ɛ gɛɛ bvufee yî ye le.” \s1 Mvuŋgay mvu Jisos e nɛn'yi fɛɛ? \r (Mak 3:20-30; Luk 11:14-23) \p \v 22 \x - \xo 12:22 \xt 9:32-34\x*Ɛ bonyii bomew ke nɛ to bô wee mvu ɛ wvú ɛ fefe, nu kencife, ɛ nceendaa dɛwle nu yî ye le. Ɛ Jisos fɛ wvú ɛ wvú no jemyi bvuu yɛne mwɛɛm e. \v 23 \x - \xo 12:23 \xt 20:30-31\x*Ɛ diuw yum bonyii bò to nu fó bocii, ɛ bó no biite lɛ, “Ɛ̀ nulo ɛ́ wee wvun enu waa Nfon Dawe?” \v 24 \x - \xo 12:24 \xt 10:25\x*Geenɛn ɛ Bofalasii dioo yuw no bó biite nonɛn gay lɛ, “Wee wvun bvuuse bonceendaa bo dɛwle le nɛn ɛ ɛ̀ nu kɛ bô mvuŋgay mvu Bɛlsebu wvù nfon bonceendaa bo dɛwle le.” \v 25 Ɛ Jisos kiɛɛ fiɛɛ fì bó kpwawci mum gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ́ ketum nɛ ɛ gawsɛn ɛ no diuu ɛkinɛkin, tu kí nu ke enɛ etu binffuy. Kelaante kɛnɛɛ yew ɛ nɛ ɛ gawsɛn ɛ no diuu ɛyinɛyin, yí saa ke eleem kɛ. \v 26 Nonɛn, ɛ́ Satan bvuuse Satan mvu yî wee le, tu wvú nu ɛ gawsɛn wase ye ye. Ɛ́ fí nu nonɛn, bvunfon bwew saa ke eleem kɛ. \v 27 Ɛ́ ɛ̀ nu lɛ me mbvuuse bonceendaa bo dɛwle le nɛn ɛ ɛ̀ nu bô mvuŋgay mvu Bɛlsebu le, tu bonɛn boom bvuuse bô mvu yɛɛ le? Fiɛɛ fì boom bonɛn bodvu gee nu eduŋcɛ lɛ ben nu ɛ gbwe wase nsaw. \v 28 \x - \xo 12:28 \xt Luk 17:21\x*Geenɛn ɛ́ me mbvuuse bonceendaa bodvu ɛ ɛ̀ nu bô mvuŋgay mvu Keyoy ke Nyo' le, tu bvunfon bvu Nyo' le nu ɛ to wase fô ben e. \v 29 \x - \xo 12:29 \xt Yɛsa 49:24\x*Ben kpwaake lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ wee eley yew dvu ntɛmemvuŋgay, ekuu mwɛɛm mwew ebuy dvú, sɛ wvú ɛ yaw ɛ koo ntɛmemvuŋgay wvudvu ɛ kay e? Seke wvú ɛ kay nonɛn sɛ kuu mwɛɛm mwew kecɛɛy buy dvú. \v 30 \x - \xo 12:30 \xt Mak 9:40; Luk 9:50\x*Ɛ́ wee baa nu ɛ̂ keba kem e, tu wvú bane me. Wee ɛ́ no nu sɛ wvú fici me keebaanci lo, tu wvú tawse lo. \v 31 \x - \xo 12:31 \xt 12:24\x*Nonɛn, ɛ́ me nsee ɛ̂ ben lɛ Nyo' nulo elɛɛshɛ mwɛɛm mvù befe noo díɛw yì befe yicii yì bonyii jemyi. Geenɛn ɛ́ wee jeme diɛw yì befe ɛkumɛ Keyoy ke Yuule, tu kɛ ɛ̀ nu naa lo ɛ́ Nyo' elɛɛshɛ kɛ. \v 32 Ɛ́ wee jeme diɛw yì befe ɛkumɛ wee wvù diee nu Waawee, tu Nyo' nulo elɛɛshɛ. Geenɛn ɛ́ wee jeme diɛw yì befe ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ Keyoy ke Yuule, tu kɛ ɛ̀ nu naa lo ɛ́ Nyo' ke eyuu elɛɛshɛ ɛ́ ɛ̀ cim nu kefew kin e kɛnɛɛ kefew kè too le kɛ. \s1 Bó ke kiɛɛ kete yî mvuntam mwew e \r (Luk 6:43-45) \p \v 33 \x - \xo 12:33 \xt 7:16-18\x*Ɛ́ wee kɛŋke kete kè jee, ɛ́ wvú ekɛŋke mvuntam mvù jee mvù yumte yî dvú le. Wee ɛ́ no kɛŋke kete kè befe, ɛ́ wvú ekɛŋke tɛn mvuntam mvù befe mvù yumte yî dvú le. Bó ké kiɛɛ kete ɛ ɛ̀ nu yî mvuntam mvù yumte yî dvú le. \v 34 \x - \xo 12:34 \xt 3:7\x*Ɛŋgokɛ ke yó le kin. Ben nulo ege nɛɛ sɛ no jemyi njeme wvù jee ɛ ben nu bonyii bò befe? Ben ekeè lɛ fiɛɛ fì nu ɛ yiŋsɛn ɛ̂ fitele fi wee le nu fí fì ké no buyte diuw we le. \v 35 Wee dioo nu wee wvù kɛŋke ntfu mwɛɛm mvù jee yî ye le, ɛ wvú no bvuuse mwɛɛm mvù jee. Ɛ́ dioo nu wvù kɛŋke ɛ ɛ̀ nu ntfu mwɛɛm mvù befe, ɛ wvú no bvuuse mwɛɛm mvù befe. \p \v 36 \x - \xo 12:36 \xt Jɛm 3:6-10\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ ɛ̀ nu ke edioo enu diuu di nsaw wvu fokemɛse le, ɛ́ wee ekɛŋke keetaŋe diuw yî díɛw yi ncɛwncɛw yì wvú ke nu ɛ jeme wase le. \v 37 Ben ekeè lɛ bó nu ke edioo esaake wee, ɛ́ enu díɛw yì buyte diuw we le yì nu ke ege ɛ́ wvú eyuu, ɛ ɛ̀ nu kɛ tɛn díɛw yì buyte diuw we le yì nu ke ege ɛ́ wvú eley ŋgɛw e.” \s1 Ɛ bonyii bomew no gomte lɛ Jisos eduŋcɛ keŋghaw ke fiɛɛ le \r (Mak 8:11-12; Luk 11:29-32) \p \v 38 \x - \xo 12:38 \xt 16:1-4; Mak 8:11-12\x*\x - \xo 12:38 \xt Jon 6:30; 1Kol 1:22\x*Ɛ bonyii bomew bò to duŋci bonci bo Nyo' le noo Bofalasii mum nɛ gay ɛ̂ Jisos lɛ, “Wee n'yɛɛyi, bese gomte lɛ wo ege fiɛɛ fì duŋci mvuŋgay mwuw ɛ́ bese eyɛn.” \v 39 Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ɛŋgokɛ kè befe kè nu ɛ cinɛ wase Nyo' le ɛ tu diɛwɛ kpwoon nsake le, gomte keeyɛn fiɛɛ fì duŋci mvuŋgay mwem e! Kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ me enduŋcɛ fiɛɛ ɛ̂ ɛŋgokɛ kin ɛfey fi wee ntum Nyo' wvù Jona le kɛ. \v 40 \x - \xo 12:40 \xt Jona 1:17; Mat 27:63\x*No Jona to ceɛ ɛ̂ shem jo bye yi baay ɛdiuw ɛta, nu kɛ lɛŋlɛŋ no wee wvù diee nu Waawee nu ke enu ɛnte jo nshɛ ɛdiuw ɛta. \v 41 \x - \xo 12:41 \xt Jona 3:5\x*Ɛ̀ nu ke edioo nu diuu di nsaw wvu fokemɛse le, ɛ́ bonyii bo Ninivɛ eleem bô ɛŋgokɛ ke keseen kin ege ɛ́ bó elese kí ŋgɛw e, njefo bó, bonyii bo Ninivɛ to nu ɛ yuw fiɛɛ fì Jona to fewci, kumɛn nce wvubo. Geenɛn ben eyekɛ eyuw, wee nu fɛn bô fiɛɛ ɛ fí kuuke fele fi Jona le. \v 42 \x - \xo 12:42 \xt 1Bfn 10:1-10\x*Yaa wvù to saake ketum kè Shɛba nu ke eleem tɛn diuu di nsaw wvu fokemɛse le bô ɛŋgokɛ ke keseen kin ege ɛ́ bó elese kí ŋgɛw e, njefo wvú to nu ɛ nɛ ketum kew e ɛ̂ kendvuse ke woŋ e keeto eyuw bvufee bvu Nfon Saamun e. Geenɛn ben eyekɛ eyuw, wee mvu nu fɛn bô fiɛɛ ɛ fí kuuke fele fi Saamun e. \r (Luk 11:24-26) \p \v 43 Keyoy kè yiile ké buyte yî wee le mum gɛn ŋkpwaante no gomte fô kí ecee. Geenɛn ke dioo ɛ gom ŋkuuŋ, \v 44 mum jeme ɛ̂ ɛkolɛ kew lɛ, ‘Me nu eŋkase entu ɛ̂ me yew fô me nse mbuyɛɛ.’ Seke kí ɛ kase ɛ to ɛ yɛn ɛ yew nu sɛ fiɛɛ dvú, ɛ bó ɛ yɛse ɛ seyse yí ɛ no yuule, \v 45 \x - \xo 12:45 \xt 2Bi 2:20\x*nonɛn ɛ kí mum kase gɛn, to bô biyoy bimew bisooshwiy bì befe fele kí, ɛ bô bí mum to ley no cee dvú. Ɛ mwɛɛm mum mɛse fo yî mwɛtɛn e sekedvu fey no mvú se shee nu. Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no fí nu ke enu fô ɛŋgokɛ kè befe ke keseen kin e.” \s1 Bonyii bò ɛ̀ nu kfuu di Jisos e \r (Mak 3:31-35; Luk 8:19-21) \p \v 46 Kɛ no Jisos to bɛɛ jemyi ɛ̂ bonyii nonɛn, ɛ fí kooy lɛ bwee Jisos bô boom bo bwee Jisos e to nu ɛ to leem ɛkfuŋ no gomte lɛ bô bó ejeme. \v 47 Ɛ wee mvu gay ɛ̂ Jisos lɛ, “Bwoo bô boom bo bwoo le leeme ɛkfuŋ gomte lɛ ben ɛ bó ejeme.” \f + \fr 12:47 \ft Kɛ boŋwa' bo boyvuum bomew bò bó to yawɛɛ saŋ diɛw Nyo' jó kɛŋke kencim kin kɛ.\f* \v 48 Ɛ wvú bife ɛ̂ wvú lɛ, “Bwɛɛm nu yɛɛ, ɛ boom bo bwɛɛm e nu baa?” \v 49 No wvú bife nonɛn, mum no lomte bonyii bew bo ŋgoo le, gayte lɛ, “Bwɛɛm bô boom bo bwɛɛm e ban. \v 50 \x - \xo 12:50 \xt 6:10\x*Ben ekeè lɛ wee tfuu wvù gee fiɛɛ fì Icɛm wvu fowe shieele nu ɛ wvú nu waa bwɛɛm bô jɛme yɛm no bwɛɛm.” \c 13 \ms1 Boŋgan ɛkumɛ bvunfon bvu fowe \mr (13:1-50) \s1 Ŋgan ɛkumɛ wee wvù to tfumyi ŋgow \r (Mak 4:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Kɛ ɛbvubwɛ, ɛ Jisos ke nɛ buy yew, gɛn shii mbew mamase le. \v 2 Ɛ kebombom ke bonyii le ke baay tase mbew ye le nɛn ghemm. Ɛ wvú mum nɛ wase ley shii ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ kekoŋ e ɛ̂ joo, ɛ kebombom kedvu no leeme ɛ̂ ŋkpwaante ŋgem joo le. \v 3 Ɛ wvú no jemyi mwɛɛm nteen ɛ̂ bó ɛ̂ boŋgan e. Wvú to nu ɛ gay lɛ, “Wee to nu ɛ laa keegɛn etfume ŋgow. \v 4 Ɛ wvú ke dioo etfumyi, ɛ yimi gbwekɛn ɛ̂ je, ɛ mvunyiim to tacɛ die. \v 5 Ɛ yimi ŋgow gbwekɛn fô bvudvuu bvu ɛta le ɛ nshɛ yaa nu fó ntay kɛ, ke mum yaŋsɛn buy njefo kɛ nshɛ to nu fó ntay kɛ. \v 6 Ɛ mvum ke dioo kɛw ebaa mum suŋ ŋgow yidvu. No yí to baa cime gɛŋ ntay kɛ, ɛ yí mum yowlɛn. \v 7 Ɛ yimi ŋgow gbwekɛn ɛ̂ bisafe le. Ɛ bisafe bidvu ke ku mum baŋ ŋgow yidvu. \v 8 Ɛ yimi ŋgow gbwekɛn ɛ ɛ̀ nu yî nshɛ yì jee le, ke buy, ku yum ntay. Ɛ binyi bimew no nu ɛjisɛ gbwee, bimew mbaŋsoocaan, bimew mbaanshɛ. \v 9 \x - \xo 13:9 \xt 11:15\x*Wee wvù kɛŋke bitem, ɛ wvú yuw.” \s1 Shiee wvù Jisos jemyi ɛ̂ boŋgan e \r (Mak 4:10-12; Luk 8:9-10) \p \v 10 Ɛ boom bo ŋgoo le bo Jisos e nɛ bencɛ gɛn bife ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ nu nje la wvù wo jemyi ɛ̂ bonyii ban ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ boŋgan e?” \v 11 Ɛ wvú tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ̀ nu ben bò Nyo' nu ɛ ge wase lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ ben ekiɛɛ mwɛɛm mvu bvunfon bvu fowe le mvù nu ɛ̂ kenyilɛ le. Geenɛn wvú baa ge lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ bonyii ban ekiɛɛ kɛ. \v 12 \x - \xo 13:12 \xt 25:29\x*Ben ekeè lɛ wee wvù kɛŋke fiɛɛ nu ɛ bó nu ke ebise ɛ́ wvú ekɛŋke ɛ fí duule. Ɛ wee wvù yaa kɛŋke kɛ fiɛɛ nu ɛ naa fi caan fì wvú kɛŋke nu ɛ bó nu ke efi lo ɛ̂ wvú. \v 13 Ɛ̀ nɛɛ fiɛɛ fì me njemyi ɛ̂ bó ɛ̂ boŋgan e, njefo bó taale mwɛɛm yaa yɛne kɛ. Bó yeke mwɛɛm, yaa yuuke kɛnɛɛ kee mvú kɛ. \v 14 \x - \xo 13:14 \xt Yɛsa 6:9-10; Jon 12:40; Lem 28:26-27\x*Fiɛɛ fì wee ntum Nyo' wvù Yɛsaya to jemyɛɛ nu ɛ loocɛ naa ɛ kocɛn bô fiɛɛ fì bonyii ban gee. Wvú to nu ɛ gay lɛ, \q1 ‘Ben nu ke eyeke naa mwɛɛm, geenɛn yaa yuuke kɛ. \q1 Ben nu ke etaale naa mwɛɛm, geenɛn yaa yɛne kɛ. \q1 \v 15 Ɛ ɛ̀ ge njefo mvuntelem mvu bonyii ban e nu ɛ lɛ wase, \q1 ɛ bitem bibole nu ɛ bí ɛ cin wase, \q1 ɛ bó ɛ kfukɛ wase ɛjisɛ ɛbo. \q1 Ɛ bó ge nonɛn wvu lɛ fo bó eyɛnè mwɛɛm e bô ɛjisɛ ɛbo, \q1 yuuke mwɛɛm bô bitem bibole, \q1 ɛ́ mvuntelem mvubole eyvuwsee, \q1 ɛ́ bó emum ekase etu jim fô me le, \q1 ɛ́ me enfɛ bó.’ \p \v 16 Geenɛn, njoŋ wvu baay nu wene njefo ɛjisɛ ɛyene nu yò yɛne mwɛɛm e, ɛ bitem binɛn nu bì yuuke mwɛɛm. \v 17 \x - \xo 13:17 \xt 1Bi 1:10-12\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, bonyii bo ntum Nyo' le nteen bô bonyii bo teytey bomew to shee beele keeyɛn mwɛɛm mvù ben yɛne le, ke faŋɛ yaa eyɛn kɛ. No beele tɛn keeyuw mwɛɛm mvù ben yuuke, ke faŋɛ yaa eyuw kɛ. \s1 Fiɛɛ fì ŋgan wvu ɛkumɛ wee wvù to tfumyi ŋgow duŋci \r (Mak 4:13-20; Luk 8:11-15) \p \v 18 Ben eyuw lɛ fiɛɛ fì ŋgan wɛ wvu ɛkumɛ wee wvù to tfumyi ŋgow duŋci. \v 19 Wee ké yuuke fiɛɛ fi ɛkumɛ bvunfon bvu fowe sɛ wvú ɛ kiɛɛ kenyi kedvu, ɛ Satan wvù wee kebefɛ mum to cun diɛw yì bó jewe fô fitele fiew e bvuse. Fifin nu ŋgow yì bó to dioo tfumyi ɛ yí gbwekɛn ɛ̂ je. \v 20 Ɛ ŋgow yì bó to tfumyi ɛ yí gbwekɛn fô bvudvuu bvu ɛta le nu wee wvù yuuke diɛw Nyo' mum fiisɛn lo kaŋ mwaaŋ bô njoŋ. \v 21 Geenɛn, ɛ yí baa cime gɛŋ yî ye le kɛ. Ɛ yí moocɛ kɛ caan. Ɛ́ ŋgɛw ke dioo ɛ kɛw kɛnɛɛ bó bone ɛ ɛ̀ nu bikaa ɛ̂ wvú ɛjim nje diɛw yidvu, ɛ wvú mum tfuw bikaa kaŋ mwaaŋ. \v 22 \x - \xo 13:22 \xt 1Tim 6:9-10\x*Ɛ ŋgow yì bó to tfumyi ɛ yí gbwekɛn ɛ̂ bisafe le, nu wee wvù yuuke diɛw Nyo', ɛ ken'yaŋyaŋ ke ɛkumɛ mwɛɛm mvu yî woŋ wvun e, noo shiee bvukukɛ mum tase baŋ diɛw yidvu ɛ yí laayɛ lo ɛcici. \v 23 Ɛ ŋgow yì bó to tfumyɛɛ yî nshɛ yì jee le mum nu wee wvù yuuke diɛw yidvu, yuw naa ntay no gee no yí gomte diɛwɛ ŋgow yì yum yimi ɛ nya ɛjisɛ gbwee, yimi ɛjisɛ mbaŋsoocaan, yimi mbaanshɛ le.” \s1 Ŋgan ɛkumɛ ŋgow ɛgiŋ bô yi ɛgay \p \v 24 Ɛ Jisos bvuu ma ŋgan mvu ɛ̂ bó lɛ, “Bvunfon bvu fowe nu ɛ ɛ̀ nulo ɛ́ bó efewsɛn bô wee mvu wvù to gɛnɛɛ tfume ŋgow yì jee yì ɛ̀ nu ɛgiŋ ɛ̂ wvú wɛne. \v 25 Ɛ bonyii ke dioo eleete wase, ɛ wee we bvuban gɛn tfume ŋgow ɛgay yò fieesene ɛgiŋ ɛnte dvudvu mum nɛnɛ. \f + \fr 13:25 \ft Ɛgay ɛyan nu ɛ bó teŋe ɛ̂ díɛw bala le lɛ «darnel» ɛ ŋgow yidvu nu njiw.\f* \v 26 Ɛ ɛgiŋ yodvu ke dioo eku wase ekɛw etfumyi, ɛ ŋgow ɛgay yɛ mum yenɛ tɛn. \v 27 Ɛ bonyii bo lemme le bo wee wɛɛ wvudvu le to bife ɛ̂ wvú lɛ, ‘Cee ɛkolɛ, wo to dioo tfume ŋgow wɛne ɛ ɛ̀ nu yi ɛgiŋ, yi ɛgay yin ɛ ghan nɛɛ le ɛ sɛ no nu ɛnte dvudvu?’ \v 28 Ɛ wvú tfuse ɛ̂ bó lɛ, ‘Ɛ̀ ge kɛ wee wɛm bvuban fifiɛ fiɛɛ.’ Ɛ bonyii bo lemme le bodvu bife ɛ̂ wvú lɛ, ‘Wo gomte lɛ bese egɛn edvun'yɛ?’ \v 29 Ɛ cee ɛkolɛ wvubo tun gay ɛ̂ bó lɛ, ‘Ɛ̀ nɛlo ɛ́ ben dioo dvun'yi enɛ ebaale tɛn ɛgiŋ ɛnte dvudvu. \v 30 \x - \xo 13:30 \xt 3:12; Mwm 14:14-15\x*Ben ecinɛ ɛ́ mvú ekuu mvunciim egɛn ebuy kefew ke ŋgbwele le. Ɛ́ ke dioo enu kefew ke ŋgbwele le, ɛ́ me eŋgay ɛ̂ bonyii bo ŋgbwele le lɛ bó eyaw edvun'yɛ ɛgay yodvu ebaancɛ eyilɛ egɛɛ bijiw e bijiw e, ɛ́ bó ke eton, emum ebaancɛ ɛgiŋ egɛɛ ɛ̂ ŋwaw wɛm e.’” \s1 Ŋgan ɛkumɛ kfuu ŋgow fintam fimew \r (Mak 4:30-32; Luk 13:18-19) \p \v 31 \x - \xo 13:31 \xt 17:20; Luk 17:6\x*Ɛ Jisos bvuu ma wvumvu ŋgan ɛ̂ bó lɛ, “Bvunfon bvu fowe nu diɛwɛ jise di ŋgow fintam fimew e, \f + \fr 13:31 \ft Fintam fin nu ɛ̂ díɛw bala le lɛ «mustard».\f* fì wee to joɛ tfume ɛ̂ wvú wɛne. \v 32 \x - \xo 13:32 \xt Ɛsek 17:23\x*Ŋgow yin nu ɛ yí ŋoynene baay fele ŋgów mi yicii. Geenɛn, seke yí ɛ buy, ɛ yí ku kuw fey teŋ mwɛɛm mvunciim, mum nɛ tu wase kete wvu lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ mvunyiim mvù bile we eyoote yî tíɛw yidvu le.” \s1 Ŋgan ɛkumɛ fintuŋlɛɛn \r (Luk 13:20-21) \p \v 33 \x - \xo 13:33 \xt 1Kol 5:6; Gal 5:9\x*Ɛ wvú bvuu ma wvumvu ŋgan ɛ̂ bó lɛ, “Bvunfon bvu fowe nu diɛwɛ fintuŋlɛɛn fì kpwoon to fewɛɛ mvuum bintee bi baay baay bitɛte, jo fiysɛn dvú, tow gɛɛ, ɛ fí mum ge ɛ mvuum modvu ben.” \r (Mak 4:33-34) \p \v 34 \x - \xo 13:34 \xt 13:10-17\x*Jisos to jemyi mwɛɛm mvun mvunciim ɛ̂ kebombom ke bonyii le ɛ ɛ̀ nu kɛ ɛ̂ boŋgan e. Kecɛɛy, kɛ wvú to ké jeme fiɛɛ ɛ̂ bó sɛ ɛ̀ nu ɛ̂ ŋgan e kɛ. \v 35 \x - \xo 13:35 \xt Mben 78:2\x*Wvú to gee nonɛn keege ɛ́ fí ekocɛn no wee ntum Nyo' mvu to jemyɛɛ wase lɛ, \q1 “Me nu ŋke endioo eŋawse diuw wɛm ɛ́ ebuyte kɛ boŋgan. \q1 Me nu ŋke embwaashɛ mwɛɛm mvù to nu ɛ̂ kenyilɛ le \q1 ɛ kɛw no bó to bomɛɛ woŋ.” \s1 Fiɛɛ fì ŋgan wvu ɛkumɛ ŋgow ɛgiŋ bô yi ɛgay duŋci \p \v 36 Ɛ Jisos ke nɛ cinɛ kebombom ke bonyii le ley gɛn yew. Ɛ boom bew bo ŋgoo le bi wvú le bife ɛ̂ wvú lɛ, “Kɛ yuuse ɛ̂ bese fiɛɛ fì ŋgan wvu ɛkumɛ ɛgay yo wɛne ɛya duŋci.” \v 37 Ɛ wvú mum gay lɛ, “Wee wvù tfumyi ŋgow yì jee nu wee wvù diee nu Waawee. \v 38 Ɛ wɛɛ nu woŋ wvun. Ɛ ŋgow yì jee duŋci boom bò ɛ̀ nu bo bvunfon bvu Nyo' le. Ɛ ɛgay nu boom bò ɛ̀ nu bo wee kebefɛ wɛ le. \v 39 Ɛ wee bvuban wvù to tfumyɛɛ ŋgow yidvu nu dɛwle. Kefew ke ŋgbwele le nu kefew kè woŋ wvun nu ke eka. Ɛ bonyii bo ŋgbwele le nu bonceendaa bo Nyo' le. \v 40 \x - \xo 13:40 \xt 7:19; Jon 15:6\x*Kɛ no bó ké baayi ɛgay baancɛ ton bô ŋguy, nu kɛ lɛŋlɛŋ no fí nu ke enu kefew kè woŋ kaa wase le. \v 41 \x - \xo 13:41 \xt 24:31; Mak 13:27\x*Wee wvù diee nu Waawee nu ke eciinse bonceendaa bew, ɛ́ bó eghan ebaancɛ mwɛɛm mvunciim mvù too bô kebefɛ noo bonyii bò gee bibefɛ bocii ebvuse ɛ̂ bvunfon bwew e, \v 42 \x - \xo 13:42 \xt 8:12\x*elaŋ ɛ̂ kembvuwlɛn ke ŋguy e. Ɛ̀ nu fó fò bonyii nu ke ebeele ŋgeci bigew. \v 43 \x - \xo 13:43 \xt Dan 12:3; Biku 5:31; Mat 11:15\x*Nonɛn ɛ́ bonyii bo teytey ebaa diɛwɛ diuu le ɛ̂ bvunfon bvu Icee bó le. Wee wvù kɛŋke bitem ɛ wvú yuw. \s1 Ŋgan ɛkumɛ ntfu noo jise di baŋe le \p \v 44 \x - \xo 13:44 \xt Fili 3:7-14\x*Bvunfon bvu fowe nu diɛwɛ ntfu mvu wvù wee to joɛ gɛn nyilɛ wɛne le. Ɛ wee mvu ke to yɛn mum kase baŋyɛ, no kfuuyi ɛ njoŋ yuu lo wvú. Ɛ wvú mum gɛn gese mwɛɛm mvunciim mvù wvú to kɛŋke, gɛn guy wɛɛ wvudvu. \p \v 45 Ɛ bvunfon bvu fowe bvuu nu kɛ diɛwɛ wee way mvu wvù to ghane gomte ɛjisɛ ɛ baŋ yò jee nɛn ntay. \v 46 Ɛ wvú ke dioo egomte, gɛn yɛn dimew e ɛ ɛ̀ nu naa dì lumte. Ɛ wvú mum gɛn gese mwɛɛm mvunciim mvù wvú to kɛŋke gɛn guy jise di baŋe le didvu. \s1 Ŋgan ɛkumɛ kensaŋ ke byé le \p \v 47 Bvunfon bvu fowe bvuu nu kɛ diɛwɛ kensaŋ e kè bó to tfumyɛɛ ɛ̂ joo, ɛ dikfuu di byé le dicii tase jó, \v 48 ɛ kí yiŋsɛn. Ɛ bonyii mum gufe bvuse ɛ̂ ŋkpwaante, shii fokuse, caw byé yì jee gɛɛ ɛ̂ ŋkáa le, laŋ yì befe. \v 49 Ɛ̀ nu kɛ no fí nu ke enu kefew kè woŋ kaa le. Bonceendaa bo Nyo' le nu ke ebuy eto egawsɛn bonyii bò befe fô bo teytey e, \v 50 \x - \xo 13:50 \xt 8:12\x*emum elaŋ bò befe ɛ̂ kembvuwlɛn ke ŋguy e, fô bonyii nu ke ebeele ŋgeci bigew.” \p \v 51 Ɛ Jisos mum bife ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, “Ben nu ɛ yuw mwɛɛm mvun mvunciim ntay e?” Ɛ bó bee lɛ, “'Ɛɛ.” \v 52 Ɛ wvú mum gay ɛ̂ bó lɛ, “Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ, wee tfuu wvù duŋci bonci bo Nyo' le wvù bó nu ɛ yɛɛyi wase wvú ɛkumɛ bvunfon bvu fowe nu diɛwɛ cee yew wvù kɛŋke ntfu, ɛ wvú nulo ebvuse mwɛɛm mvu mvunfɛm kɛnɛɛ mvu mvuyvuum jó.” \s1 Ɛ bó ma lo Jisos ntɛw we le \r (Mak 6:1-6; Luk 4:16-30) \p \v 53 \x - \xo 13:53 \xt 7:28\x*Ɛ Jisos ke mɛse ma boŋgan ban, mum nɛ jó, \v 54 \x - \xo 13:54 \xt Jon 7:15\x*gɛn ntɛw we le, gɛn ley no yɛɛyi bonyii yew yibo yi bunle le. Ɛ bó yuw n'yɛɛyi we no kɛŋke lo ŋghaw, mum kɛw no ghayte lɛ, “Wee wvun jo fɛɛ bvun bvufee bvu baay bô mvuŋgay mvù wvú gee biŋghaw bi mwɛɛm e dvú nɛn? \v 55 \x - \xo 13:55 \xt Jon 6:42\x*Ɛ̀ nu kɛ waa cee la wvun wvù kane bite? Kɛ bwee nu Maalia le? Kɛ boom bo bwee le nu Jɛm bô Yosɛw noo Semon noo Judas e? \v 56 Kɛ jɛ́me ye yicii nu beene ɛ bó fɛn e? Wee wvun ɛ ja fɛɛ bô mwɛɛm mvun mvunciim nɛn?” \v 57 \x - \xo 13:57 \xt Jon 4:44\x*No bó ghay nonɛn mum ma lo wvú. Nonɛn ɛ Jisos gay ɛ̂ bó lɛ, “Bó ké no wvumte wee ntum Nyo' mondvuum e monciim, ɛfuw kɛ woŋ we le noo ɛ̂ kfuu diew e.” \v 58 Ɛ Jisos faŋɛ yaa ebvuu ege biŋghaw bi mwɛɛm e jó nteen kɛ, njefo bó to baa elese fitele yî ye le kɛ. \c 14 \s1 Ɛkumɛ kpwe Jon Nleseɛjoo \r (Mak 6:14-29; Luk 9:7-9) \p \v 1 Ɛ̀ to nu kefew kedvu le, ɛ Nfon 'Ɛlod wvù to saake keba ke woŋ e kè Galilee yuw ɛkumɛ lemme di Jisos e. \v 2 \x - \xo 14:2 \xt 16:14\x*Ɛ wvú gay ɛ̂ bocee woŋ bew lɛ, “Wee wvun nu Jon Nleseɛjoo ɛ wvú ɛ kase ɛ buy yî kpwe le. Ɛ̀ nu fiɛɛ fì ge wvú ɛ sɛ no kɛŋke mvuŋgay keegee biŋghaw bi mwɛɛm e bin nɛn.” \p \v 3 \x - \xo 14:3 \xt Lɛw 18:16; 20:21; Luk 3:19-20\x*Fí nu ɛ 'Ɛlod to gay ɛ bó koo Jon, kay, fen yew ncaw e nje 'Ɛlodia wvù kpwɛɛ Filew wvù waa bwee 'Ɛlod, ɛ 'Ɛlod to jo kpwɛse le. \v 4 Ɛ Jon no tune gayte lɛ nci baa bee lɛ wvú ejo wvú kpwɛse le kɛ. \v 5 \x - \xo 14:5 \xt 21:26; Mak 11:32; Luk 20:6\x*Ɛ 'Ɛlod mum no gomte lɛ wen eyu Jon, geenɛn no fane bonyii, njefo bonyii to kɛŋke Jon diɛwɛ wee ntum Nyo' le. \p \v 6 Ɛ ɛ̀ ke no nu diuu dì Nfon 'Ɛlod to gee ŋkaw keekume diuu dì bó to bokɛɛ wvú, ɛ waa 'Ɛlodia wvù kpwoon ley cɛŋ bine fwe dvu bonyii bò to nu fô ŋkaw wvudvu le, ɛ 'Ɛlod yɛn ɛ ye yvuwsɛ wvú. \v 7 Ɛ wvú mum kaw wan wvudvu, die kelew lɛ wen nu efene wvú ɛ ɛ̀ cim nu naa bô la fì wvú ɛ bife lɛ wen efene wvú dvú. \v 8 Ɛ bwee wan mum bɛyse wan lɛ wvú egay lɛ wvú enya ɛkolɛ ke Jon Nleseɛjoo le ɛ̂ juy e ɛ̂ wvú. \v 9 Ɛ wvú gay, ɛ Nfon 'Ɛlod yuw nonɛn ɛ ye keeshɛ lo wvú. Geenɛn nje kelew kè wvú to dieɛ wase fwe dvu bonyii bò to nu fô ŋkaw e, ɛ wvú mum gay lɛ bó ege no wan gay. \v 10 Ɛ wvú mum tum bonyii ɛ bó gɛn yew ncaw e bvuse ɛkolɛ ke Jon e, \v 11 to dvú ɛ̂ juy e nya ɛ̂ wan kpwoon wvudvu, ɛ wvú mum gɛn dvú nya ɛ̂ bwee. \v 12 Ɛ boom bo Jon e bo ŋgoo le ke gɛn jo gvune di Jon e dwey, gɛn see saaka wvudvu ɛ̂ Jisos. \s1 Ɛ Jisos nyaŋe bonyii bontfuke botin \r (Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Jon 6:1-14) \p \v 13 \x - \xo 14:13 \xt 15:32-39\x*Ɛ Jisos ke dioo yuw fiɛɛ fì kooy bô Jon, mum ley ɛ̂ kekoŋ e lɛwse ye gɛn fô bonyii yaa nu kɛ. Geenɛn ɛ bibombom bi bonyii le yuw, mum buy ɛ̂ bilaante le lɛn bô bikaa bi wvú le. \v 14 \x - \xo 14:14 \xt 9:36\x*Ɛ wvú ke buy ɛ̂ kekoŋ e dioo fɛɛse ɛ̂ ŋkpwaante, yɛn kebombom ke bonyii le nɛn ghemm. Ɛ shen koo wvú bô bó, ɛ wvú mum no fɛle bonyii bò to cɛmkene. \v 15 Ɛ ɛ̀ ke dioo nu ɛkiɛguu, ɛ boom bew bo ŋgoo le bencɛ gay ɛ̂ wvú lɛ, “Fɛn nu ŋkpwaante, ɛ diuu ɛ gɛn wase, gayɛ lɛ bonyii ban egɛn bontɛw e eguy mwɛɛm mvubole mvudien.” \v 16 Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Kɛ shiee nu dvú wvù bó enɛnɛ kɛ. Ɛ̀ nu enya ben fiɛɛ ɛ́ bó edie.” \v 17 Ɛ bó tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Bese kɛŋke kɛ ɛ ɛ̀ nu bontuw bo blɛɛd e botin bô byé yifiɛɛ maaŋ.” \v 18 Ɛ wvú gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben eto dvú enya ɛ̂ me.” \v 19 Ɛ bó to dvú, ɛ wvú fi, mum gay lɛ kebombom ke bonyii le kedvu eshii fokuse yî ɛgay e. Ɛ wvú jo bontuw bo blɛɛd e bo botin ba bô byé yi yifiɛɛ yɛ, taa we, nya keyoone ɛ̂ Nyo', mum guushɛ bontuw bodvu nya ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le, ɛ bó mum gawcɛ ɛ̂ kebombom kedvu. \v 20 \x - \xo 14:20 \xt 2Bfn 4:43-44\x*Ɛ bonyii bocii die ffuu. Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le baancɛ bimbɛke bì to shɛɛtɛɛ ɛ bí yiŋsɛn ŋkáa yuufe ncow fiɛɛ. \v 21 Bonyii bò to dieɛ mwɛɛm mvudien mvudvu to nu bolemsɛ diɛwɛ bontfuke botin e, ɛ sɛ jo bokɛnɛ bô boom. \s1 Ɛ Jisos lɛn yî joo le \r (Mak 6:45-52; Jon 6:15-21) \p \v 22 Ɛ Jisos mum gay ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ bó eley ɛ̂ kekoŋ e esaa fwe kewvu keki ɛ́ wen eshɛɛ egay kebombom ke bonyii le ɛ́ kí ekfuuyi. \v 23 \x - \xo 14:23 \xt 5:1; Luk 5:16\x*Ɛ wvú ke shɛɛ gay bó le, mum nɛ ben yî kum e wvú ɛmbeŋ keegɛn ebunle. Ɛ ɛkfuŋ ke jiim ɛ wvú nu kɛ fó wvú ɛmbeŋ. \v 24 Geenɛn ɛ̀ to nu kefew kedvu le, ɛ kekoŋ nu wase ɛ̂ joo ncejole, ɛ joo kale kí, njefo fwefwe to too je fwe cile kí. \v 25 \x - \xo 14:25 \xt Job 9:8\x*Ɛ ɛ̀ ke no nu wase ɛn'yulem, ɛ Jisos nɛ no too fô bó le lɛne yî joo le. \v 26 \x - \xo 14:26 \xt Luk 24:37\x*Ɛ boom bew bo ŋgoo le dioo yɛn no wvú lɛne yî joo le, ɛ kedvum gbwo bó. Ɛ bó no gayte lɛ “Ɛ̀ nu ŋkfusay.” Ɛ bó mum no wamte foweɛwe bô nfan. \v 27 Kaŋ mwaaŋ ɛ Jisos mum jeme ɛ̂ bó lɛ, “Ben ejicɛ mvuntelem mvunɛn e, ɛ̀ nu me. Fo ben efanè kɛ.” \p \v 28 Ɛ Bita gay ɛ̂ wvú lɛ, “Tata ɛ́ ɛ̀ fɛn nu wo, ɛ́ wo gay ɛ me nlɛn tɛn yî joo le nto fô wo le.” \v 29 Ɛ Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ toò lɛ.” Nonɛn ɛ Bita mum buy ɛ̂ kekoŋ e no lɛne yî joo le gɛne fô Jisos e. \v 30 \x - \xo 14:30 \xt 8:26\x*No wvú to lɛne gɛne, dioo yɛn no fwefwe gee, ɛ wvú mum no fane, mum kɛw no shiile ɛ̂ joo. No wvú shiile mum bee lɛ, “Tata fi me!” \v 31 \x - \xo 14:31 \xt 6:30; 8:26; 16:8; 17:20; Luk 12:28\x*Kaŋ mwaaŋ ɛ Jisos laŋ kebo jicɛ wvú le gay ɛ̂ wvú lɛ, “O oo, mbee wo doose baay! Wo be kɛŋke kemaŋɛn nje la?” \v 32 Ɛ bô wvú mum ben ley ɛ̂ kekoŋ e, ɛ fwefwe wvudvu mum lu. \v 33 \x - \xo 14:33 \xt 16:16; 27:54; Mak 15:39\x*Ɛ boom bew bo ŋgoo le bò to nu ɛ̂ kekoŋ e mum nya n'wvum ɛ̂ wvú gay lɛ, “Kecɛɛy, wo nu Waa Nyo'.” \s1 Ɛ Jisos fɛ bonyii bo bincɛm e Gɛnɛsalɛt \r (Mak 6:53-56) \p \v 34 Ɛ bó ke lente mamase buy keba kè Gɛnɛsalɛt e. \v 35 Ɛ bonyii bo jó yɛn wvú le kiɛɛ wvú, mum ciinse ntum ɛ̂ keba kedvu le kecii, ɛ bonyii no too bô bonyii bo bincɛm e bocii fô Jisos e, \v 36 \x - \xo 14:36 \xt 9:20\x*lɛke lɛ wvú ecinɛ ɛ́ bó ekum kɛ naa ɛ ɛ̀ nu ŋgem ndvu ye le. Ɛ wee tfuu wvù to kumte, mum no bonene. \c 15 \s1 Ɛkumɛ nce woŋ bô diɛw Nyo' \r (Mak 7:1-13) \p \v 1 Ɛ Bofalasii bô bonyii bomew bò to duŋci bonci bo Nyo' le ke mum nɛ Jɛlusalɛm to fô Jisos e bife ɛ̂ wvú lɛ, \v 2 \x - \xo 15:2 \xt 23:25; Luk 11:38-39\x*“Ɛ̀ nu nje la wvù boom buw bo ŋgoo le beete bô nce woŋ bo'icee bosɛɛbeene bo fwele? Kɛ bó cuke can ɛ̂ je yì nci gomte le sɛ diekene kɛ.” \v 3 Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ̀ nu nje la wvù ben beete finɛn bô bonci bo Nyo' le bii ɛ ɛ̀ nu nce wene woŋ e? \v 4 \x - \xo 15:4 \xt Ksm 20:12; 21:17\x*Me njemyi nɛn, njefo Nyo' to nu ɛ gay lɛ, ‘Wvumɛ ico bô bwoo.’ Bvuu gay tɛn lɛ, ‘Ɛ́ wee nan lo ice kɛnɛɛ bwee, ɛ́ bó yu lo mwɛtɛn.’ \v 5 Geenɛn, ben ɛ no gayte finɛn lɛ, ‘Ɛ́ wee nɛ ɛ gay ɛ̂ ice kɛnɛɛ bwee lɛ, “Fiɛɛ fì wo bee keekɛŋkɛ can yɛm e nu ɛ me ɛ nya wase ɛ̂ Nyo',” tu kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ wvú ebvuu ejo fiɛɛ fidvu efi ice kɛnɛɛ bwee dvú kɛ.’ \v 6 Ɛ̀ nɛɛ no ben bii nce wene woŋ e nɛn mum gee ɛ diɛw Nyo' tuu fiɛɛ fi ɛcici. \v 7 \x - \xo 15:7 \xt Yɛsa 29:13\x*Bonyii bò jemyi jɛɛy gee jɛɛy ban! Fiɛɛ fì wee ntum Nyo' wvù Yɛsaya to jemyɛɛ ɛkumɛ ben nu naa lo kecɛɛy, no wvú to gayɛɛ lɛ, \q1 \v 8 ‘Bonyii ban wvumte me kɛ fomvu fomvu, \q1 ɛ mvuntelem mvubole nu ncejole fô me le. \q1 \v 9 Bó bunlee me ɛ ɛ̀ nu kɛ ɛcici, \q1 njefo bó joo mwɛɛm mvù ɛ̀ kpwawci bonyii yɛɛyi lɛ ɛ̀ nu diɛw yɛm.’” \s1 Fiɛɛ fì nulo ebefe bô wee \r (Mak 7:14-23) \p \v 10 Ɛ Jisos ke nɛ tee kebombom ke bonyii le ɛ kí to. Ɛ wvú gay ɛ̂ kí lɛ, “Ben eyekɛ eyuw, ekiɛɛ ntay. \v 11 \x - \xo 15:11 \xt Lem 10:15; 1Tim 4:4; Tay 1:15\x*Kɛ fiɛɛ fì leyte ɛ̂ wee ɛmvu nulo ebefe bô wvú kɛ. Ɛ̀ nu fiɛɛ fì buyte lo ɛ̂ wee ɛmvu fì nulo ebefe bô wvú.” \p \v 12 Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le ke nɛ to gay ɛ̂ wvú lɛ, “Wo kee kɛ lɛ Bofalasii be ɛ yuw fiɛɛ fì wo be jeme fiɛ fí ɛ gbwe bó?” \v 13 Ɛ wvú tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Kete kecii kè ɛ̀ nu sɛ ɛ̀ yele Icɛm wvù nu fowe nu ɛ bó nu ke ebaa. \v 14 \x - \xo 15:14 \xt 23:16, 24; Luk 6:39; Lum 2:19\x*Ben edaayɛ ɛ̂ bó le, ɛ̀ nu binfefe bì duŋci je ɛ̂ bonyii. Ɛ́ kenfefe duŋci je ɛ̂ kemew, ɛ́ bó bocii ke egɛn egbwekɛn ɛ̂ kentuke le.” \v 15 Ɛ Bita gay ɛ̂ Jisos lɛ, “Kɛ yuuse ɛ̂ bese fiɛɛ fì ŋgan wɛ jemyi.” \v 16 Ɛ Jisos bife lɛ, “Kɛ ben tɛn kee mwɛɛm e? \v 17 Kɛ ben kee lɛ fiɛɛ ficii fì leyte ɛ̂ wee ɛmvu booke ɛ̂ shem ké ghan buy lo le? \v 18 Geenɛn, ɛ fiɛɛ fì buyte diuw wee le nɛn'yi ɛ ɛ̀ nu fô fitele le. Ɛ ɛ̀ nu fifiɛ fì beete bô wee. \v 19 \x - \xo 15:19 \xt Gal 5:19-21\x*Fí ké nɛ ɛ ɛ̀ nu fô fitele le, ɛ wee sɛ no kɛŋke ŋkpwawcɛ wvù befe, mum yu wee, jo kpwɛɛ wee kɛnɛɛ dwee wee, jaŋ kenjaŋ, coŋ bvucoŋ, ben jim nsaw mbiay kɛnɛɛ befe bô diee di wee le. \v 20 Mvun nu mwɛɛm mvù nulo ebefe bô wee. Kɛ keediekɛn bô can sɛ bó ɛ cukɛ nulo ebefe bô wee kɛ.” \s1 Ɛ kpwoon mvu wvù to nu wee ketum lese fitele yî Jisos e \r (Mak 7:24-30) \p \v 21 Ɛ Jisos ke nɛ fó lɛwse ye gɛn keba ke Taya bô Sidon e. \v 22 \x - \xo 15:22 \xt 20:30-31\x*Ɛ fí kooy lɛ kpwoon mvu wvu Kaanan wvù to nu jó to nu ɛ nɛ to yɛn Jisos e, bee fô wvú le lɛ, “O Tata, waa Nfon Dawe, camɛ kɛ shen fô me le. Waa wɛm wvù kpwoon nu ɛ nceendaa dɛwle mvu njiŋsene naa lo bô wvú baay.” \v 23 Geenɛn ɛ Jisos yuw faŋɛ yaa ghay lo kɛ. Ɛ boom bew bo ŋgoo le bencɛ to lɛkɛ wvú gay lɛ, “Gayɛ kɛ ɛ̂ kpwoon wvun lɛ wvú egɛnè. Wvú bii nyaa njɛɛse ɛ̂ beene.” \v 24 \x - \xo 15:24 \xt 10:6; Lum 15:8\x*Ɛ Jisos tfuse lɛ, “Bó to tum me ɛ ɛ̀ nu fô bonyii bo Islael e maaŋ bò nu diɛwɛ njée yì nu ɛ nɛ wase ɛ no bvuyte lo le.” \v 25 Geenɛn ɛ kpwoon wvudvu to kɛ tum ɛnvuw ɛ̂ Jisos ɛjise gay lɛ, “Tata, fi kɛ me.” \v 26 Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Kɛ fí nu lɛŋ keejo ŋgu boom elaŋ fô bwé le kɛ.” \v 27 Ɛ kpwoon wvudvu gay lɛ, “Ɛ̀ nu kecɛɛy icɛm. Geenɛn naa bwé ké no boŋyi kɛ tfúw yì icee bó dioo diekene ɛ yí no gbwekene.” \v 28 \x - \xo 15:28 \xt 8:13\x*Ɛ Jisos mum tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “O kpwoon wvun, mbee wo tɛmyi lo. Fí ekooy fô wo le no wo shieele.” Kɛ nonɛn ɛ waa we mum bonɛn lo. \s1 Ɛ Jisos nyaŋe bonyii bontfuke bonɛw \p \v 29 \x - \xo 15:29 \xt 5:1\x*Ɛ Jisos ke nɛ fó no gɛne, gɛn fey mbew Mamase yì Galilee le, ben gɛn yî kum e, shii fó. \v 30 Ɛ kebombom ke bonyii le ke baay to fô wvú le nɛn ghemm. Ɛ bomew to too bô bonyii bò nu bontɛŋɛ, noo bò kɛŋke bonfiaw ye le, noo bò nu binfefe, noo bò nu bincife, noo bomew bo bincɛm e nteen. No bó too bô bó, no jiwse ɛ̂ wvú ɛjise ɛ wvú fɛle bó. \v 31 Ɛ kebombom kedvu no kɛŋke lo ŋghaw no bó to yɛne ɛ bincife jemyi, ɛ bonyii bò kɛŋke bonfiaw ye le bonene, ɛ bontɛŋɛ lɛne tɛn teytey, ɛ binfefe yɛne mwɛɛm e. Ɛ bó tum moŋkum mo Nyo' bonyii bo Islael e. \r (Mak 8:1-10) \p \v 32 \x - \xo 15:32 \xt 14:13-21\x*\x - \xo 15:32 \xt 9:36\x*Ɛ Jisos mum tee boom bew bo ŋgoo le gay ɛ̂ bó lɛ, “Me ŋkɛŋke shen fô kebombom kin e, njefo bó nu wase bee bó ɛdiuw ɛta, ɛ fiɛɛ fì bó edie yaa bvuu nu kɛ. Ɛ kɛ me ŋgomte lɛ me encinɛ bó le ɛ́ bó egɛne jeŋ kɛ, njefo ɛ̀ nulo ɛ́ bó egɛn egbwe jeŋ ɛ̂ je.” \v 33 Ɛ boom bew bo ŋgoo le gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ nulo ɛ́ beene ejo fɛɛ mwɛɛm mvudien ŋkpwaante jan mvù ekpwɛntɛn keenyaŋe kfuu kin kebombom ke bonyii le dvú?” \v 34 Ɛ Jisos bife ɛ̂ bó lɛ, “Ben kɛŋke bontuw bo blɛɛd e bomɛɛ?” Ɛ bó tfuse lɛ, “Ɛ̀ nu bosooshwiy bô mvubyetɛlɛ nɛn caan.” \v 35 Ɛ Jisos mum gay lɛ kebombom ke bonyii le kedvu eshii fokuse. \v 36 Ɛ bó shii, ɛ wvú jo bontuw bo blɛɛd e bo bosooshwiy ba noo byé yidvu, nya keyoone ɛ̂ Nyo', mum guushɛ nya ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le, ɛ bó mum gawcɛ ɛ̂ bonyii bodvu. \v 37 Ɛ wee tfuu die, ffuu. Ɛ bó baancɛ bimbɛke bì to shɛɛtɛɛ, ɛ bí yiŋsɛn ŋkáa yisooshwiy. \v 38 Bonyii bò to dieɛ to nu bolemsɛ bontfuke bonɛw, ɛ sɛ jo bokɛnɛ noo boom. \v 39 Ɛ wvú mum cinɛ kebombom kedvu le ɛ kí no kfuuyi. Ɛ wvú ley ɛ̂ kekoŋ e gɛn ɛ̂ keba kè Magadan e. \f + \fr 15:39 \ft Boŋwa' bo boyvuum bomew teŋe bvudvuu bvun lɛ «Magdala».\f* \c 16 \s1 Ɛ bonyii bomew no gomte lɛ Jisos ege keŋghaw ke fiɛɛ le \r (Mak 8:11-13; Luk 12:54-56) \p \v 1 \x - \xo 16:1 \xt 12:38-39; Luk 11:16, 29-30\x*\x - \xo 16:1 \xt Jon 6:30\x*Ɛ Bofalasii bô Bosadusii ke nɛ to fô Jisos e keemom wvú, mum gay lɛ wvú ege fiɛɛ fì duŋci mvuŋgay mvù nɛ fowe. \v 2 Ɛ Jisos gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ̀ ke dioo nu seke diuu seeyi ɛ ɛbulɛ yɛɛle, ɛ ben no gayte lɛ, ‘Ɛkfuŋ nu ebuy ejoŋ,’ njefo ben nu ɛ yɛn ɛ ɛbulɛ yɛɛle. \v 3 Ɛ́ ke dioo nu seke diuu sane ɛ ɛbulɛ yɛɛle ɛ kembɛw ɛ suu, ɛ ben no gayte lɛ, ‘Nffum nu ke efey ɛbɛn,’ njefo ben nu ɛ yɛn ɛ ɛbulɛ yɛɛle ɛ kembɛw ɛ suu. Ben kee keetaa ɛbulɛ mum kiɛɛ no ɛkfuŋ nu enu, geenɛn yaa kee kɛ bonciise bò mwɛɛm mvù kooyi yî kefew kin e duŋci nje la? \v 4 Ɛŋgokɛ kè befe kè nu ɛ cinɛ wase Nyo' le ɛ no nu diɛwɛ kpwoon nsake le kin, gomte fiɛɛ fì duŋci mvuŋgay mvù nɛ fowe. Kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ me enduŋcɛ fiɛɛ ɛ̂ kí ɛfey fi wee ntum Nyo' wvù Jona le kɛ.” No wvú gay nonɛn mum cinɛ bó le nɛ no gɛne. \s1 Ɛ Jisos tefe boom bew lɛ bó eyɛnè ɛkumɛ gee di Bofalasii bô Bosadusii le \r (Mak 8:14-21) \p \v 5 Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le ke dioo fɛse kewvu keki yɛn lɛ bó be ɛ daayɛ keejo blɛɛd. \v 6 \x - \xo 16:6 \xt Luk 12:1\x*Ɛ Jisos ke nɛ gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben eyɛnè, bvuu joo kefew yî fintuŋlɛɛn fi Bofalasii noo fi Bosadusii le.” \v 7 \x - \xo 16:7 \xt Mak 6:52\x*Ɛ boom bew bo ŋgoo le mum kɛw no jemyi ɛbonɛbon ɛkumɛ fiɛɛ fidvu, gayte lɛ, “Wvú jemyi fintuŋlɛɛn fin nɛn njefo beene baa to bô blɛɛd kɛ.” \v 8 \x - \xo 16:8 \xt 14:31\x*Ɛ Jisos kiɛɛ fiɛɛ fì bó jemyi ɛkumɛ fí mum gay lɛ, “O oo bonyii bo mbee wvù doose le ban! Ben jemyi ɛbenɛben ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ blɛɛd wvù ben baa kɛŋke kɛ nje la? \v 9 \x - \xo 16:9 \xt 14:20\x*Ben baa yɛne wase mwɛɛm e le? Kɛ ben kumyi bontuw bo blɛɛd e bo botin bò bonyii se dieɛ bontfuke botin e? Bimbɛke bì ben se baancɛ se nu ŋkáa yimiɛɛ? \v 10 \x - \xo 16:10 \xt 15:37\x*Ɛ kɛ ben bvuu kumyi tɛn bontuw bo blɛɛd e bo bosooshwiy bò bonyii be die bontfuke bonɛw e? Ben be baanci bimbɛke bí ɛ buy ŋkáa yimiɛɛ? \v 11 Ɛ̀ ge la wvù ben baa kiɛɛ lɛ kɛ me njemyi ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ blɛɛd kɛ? Me mbvuu ŋgayte kɛ lɛ ben ejoò kefew ɛkumɛ fintuŋlɛɛn fi Bofalasii bô Bosadusii le.” \v 12 No wvú jeme nonɛn ɛ bó mum kiɛɛ lɛ kɛ wvú jemyi lɛ bó ejoo kefew ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ fintuŋlɛɛn fì bó towte ɛ̂ blɛɛd e kɛ, lɛ wvú jemyi ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ n'yɛɛyi wvu Bofalasii bô Bosadusii. \s1 Ɛ Bita cɛɛ lɛ Jisos nu Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ \r (Mak 8:27-30; Luk 9:18-21) \p \v 13 Ɛ Jisos ke gɛn buy ɛ̂ keba ke woŋ e kè Kaysalia Filibi le, ke nɛ bife ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, “Bonyii duu lɛ wee wvù diee nu Waawee nu yɛɛ?” \v 14 \x - \xo 16:14 \xt 14:2; 17:10-13; Mat 21:11\x*Ɛ bó tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Bonyii bomew duu lɛ wo nu Jon Nleseɛjoo, bomew lɛ Ɛlayja, ɛ bomew duu lɛ wo nu Yɛlimia kɛnɛɛ wee ntum Nyo' wvumvu.” \v 15 Ɛ wvú bife ɛ̂ bó lɛ, “Ben duu finɛn lɛ me nu yɛɛ?” \v 16 \x - \xo 16:16 \xt 14:33; Jon 1:49; 11:27\x*Ɛ Semon Bita tfuse lɛ, “Wo nu Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ wvù Waa Nyo', Nyo' wvù kɛŋke nshii.” \v 17 Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Semon waa Jona, Nyo' nu ɛ buw wo, njefo kɛ fin nu ɛ ɛ̀ seŋe wee wvu wum ɛ̂ wo kɛ, ɛ̀ seŋe Icɛm wvù nu fowe ɛ̂ wo. \v 18 \x - \xo 16:18 \xt Luk 22:32; Jon 1:42; 21:15-17; Ɛfɛ 2:20\x*Me ɛ no ŋgayte ɛ̂ wo lɛ wo nu Bita, \f + \fr 16:18 \ft Diee dì Bita din nu lɛ, «Tɛ».\f* ɛ ɛ̀ nu yî kembaan kin e wvù me nu ŋke en'yoo kentaashɛ kem ke bonyii bo mbee le. Ɛ kɛ mvuŋgay mvu kpwe le nu ke eyuu eghaw kentaashɛ kedvu kɛ. \v 19 \x - \xo 16:19 \xt Luk 11:52; Mat 18:18; Jon 21:15-17\x*Me nu ŋke enya ken'yene ke bvunfon bvu fowe le \f + \fr 16:19 \ft Fɛn nu teytey lɛ, bin'yene bi bvunfon bvu fowe le.\f* ɛ̂ wo. Fiɛɛ fì wo ɛ ke ɛ suu fokuse fɛn, tu bó nu ɛ suu wase fowe. Fiɛɛ fì wo ɛ ke ɛ fay fokuse fɛn, tu bó nu ɛ fay wase fowe.” \v 20 \x - \xo 16:20 \xt 17:9\x*No Jisos gayɛɛ nonɛn, mum loocɛ ciise lo ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ bó eyɛne fo bó ke emom esee ɛ̂ wee lɛ wen nu Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ kɛ. \s1 Ɛ Jisos jeme ɛkumɛ kfuu kpwe yì wvú nu ke ekpwe \r (Mak 8:31–9:1; Luk 9:22-27) \p \v 21 \x - \xo 16:21 \xt 17:22-23; 20:17-19; 26:2\x*Ɛ kɛw yî kefew kekiɛ le, ɛ Jisos mum kɛw no duŋci ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ wen kɛŋke kɛ keegɛn Jɛlusalɛm. Ɛ wen nu egɛn eyɛn boŋgɛw nteen can bonyii bò saake woŋ e bô bocee ncese bo baay baay noo bonyii bò duŋci bonci bo Nyo' le. Bó nu ke eyu wen, ɛ́ ɛdiuw ebuy ɛta ɛ́ wen ekase ebuy yî kpwe le. \v 22 Ɛ Bita mum jo wvú ɛ bô wvú lɛwse ye. Ɛ wvú mum kɛw no saake wvú yî fiɛɛ fidvu le, gayte lɛ, “Tata, Nyo' elɛwseè. Kɛ fin fiɛɛ nu ke eyuu ekooy bô wo kɛ.” \v 23 Ɛ Jisos baŋke ye gay ɛ̂ Bita lɛ, “Ja ɛ̂ me ɛjim Satan! Wo jewsee lo me njefo kɛ wo leeme ɛ̂ keba ke Nyo' le kɛ. Wo leeme ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ ke wee wvu wum e.” \v 24 \x - \xo 16:24 \xt 10:38-39; Luk 14:27; 17:33; Jon 12:25-26; 1Bi 2:21\x*No Jisos jeme nonɛn, mum gay ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, “Ɛ́ wee gomte keenu wee wɛm ŋgoo, tu wvú kɛŋke keetun ɛkolɛ kew, etuu kentam kew ebii me le. \v 25 Ben ekeè lɛ wee wvù bawci nshii we fo wvú elase nu ke elase kɛ lo. Geenɛn ɛ wee wvù lase nshii we nje me nu ke ekɛŋkɛ nshii. \v 26 Ɛ́ bó baanci naa woŋ wvun nɛn tfuu, ɛ nya ɛ̂ wee wvú ɛ die, ɛ ke ɛ lase nshii we, ɛ́ sɛw wvudvu enu la? Nuu lɛ fiɛɛ nu dvú fì ɛ̀ nulo ɛ́ wee esum keyoy kew dvú lɛ? \v 27 \x - \xo 16:27 \xt Mben 62:12; Job 34:11; Mat 7:23-27; 13:41; 25:31-46; Luk 13:27; Jon 5:29; Lum 2:6; 1Kol 3:13-15; 1Bi 1:17; 2Tim 4:14; Mwm 22:12\x*Ben ekeè lɛ wee wvù diee nu Waawee nu ke eto bô bonceendaa bew ɛ̂ bvukukɛ bvu Ice le, emum elaw wee tfuu yî fiɛɛ fì wee nu ɛ ge le. \v 28 \x - \xo 16:28 \xt 10:23; 24:34; Mak 9:1; 13:30; Luk 9:27; 21:32\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ bonyii bomew leeme fɛn bò yaa nu ke eyuw wvuŋ kpwe sɛ bó ɛ yɛn no wee wvù diee nu Waawee too bô bvunfon bwew kɛ.” \c 17 \s1 Ɛ Jisos duŋcɛ bvukukɛ bwew bvù wvú to kɛŋke fowe \r (Mak 9:2-13; Luk 9:28-36) \p \v 1 \x - \xo 17:1 \xt 5:1\x*Ɛ ɛdiuw ke fey ɛsoocaan, ɛ Jisos jo Bita bô Jɛm noo Jon wvù waa bwee Jɛm, ɛ bô bó ben yî kum wvumew e ɛ wvú defe ɛwe, no nu fó ɛbonɛbon. \v 2 \x - \xo 17:2 \xt 2Bi 1:16-18; Mwm 1:16\x*Ɛ bó ke nɛ yɛn ɛ nfieesɛn ye ɛ kumɛn ɛ̂ bó ɛjise, bvushiw bwew ɛ no baa lawkene diɛwɛ diuu le, ɛ ndvú ye baa tɛn lawkene nɛn mwawmwawmwaw. \v 3 Ɛ fí kooy lɛ Muses bô Ɛlayja to nu ɛ nɛ buynɛn fô bó le, no jemyi bô bo Jisos. \v 4 Ɛ Bita mum nɛ bvumtɛn gay ɛ̂ Jisos lɛ, “Tata, fí jee no beene nu fɛn. Ɛ́ wo fɛn kooŋke lo ɛ́ me en'yoo cún fɛn shɛ, ɛ́ yimi enu yo, yimi yi Muses, yimi yi Ɛlayja.” \v 5 \x - \xo 17:5 \xt 3:17\x*Kɛ no wvú to bɛɛ jemyi, ɛ fí kooy lɛ kembɛw kè baa nɛn bvuuu to nu ɛ nɛ to baŋ bó, ɛ diɛw jeme ɛ̂ kembɛw kedvu le lɛ, “Wvun nu Waa wɛm, wvú nu fitele fiem. Me n'yuuke njoŋ bô wvú baay. Ben eyuukè ɛ ɛ̀ nu wvú le.” \v 6 Ɛ boom bew bo ŋgoo le dioo yuw diɛw yidvu ɛ kedvum gbwo bó, ɛ bó gbwekɛn tum monshim fokuse. \v 7 Geenɛn ɛ Jisos gɛn kum bó le gay lɛ, “Ben eja we. Fo ben efanè kɛ.” \v 8 Ɛ bó dioo cake ɛjisɛ we faŋɛ yaa bvuu yɛn wee mvu le ɛfey Jisos kɛ. \p \v 9 \x - \xo 17:9 \xt 16:20\x*Ɛ bó ke nɛ yî kum wvudvu le dioo booke, ɛ Jisos lew ɛ̂ bó lɛ, “Fo ben ke esee fiɛɛ fì ɛjisɛ ɛyene be yɛn ɛ̂ wee sɛ wee wvù diee nu Waawee ɛ buy wase yî kpwe le kɛ.” \v 10 \x - \xo 17:10 \xt Mala 3:23-24; Mat 16:14\x*Ɛ boom bew bo ŋgoo le bife ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ nu nje la wvù bonyii bò duŋci bonci duu lɛ Ɛlayja kɛŋke keeke eyaw eto ɛ́ Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ sɛ to?” \v 11 Ɛ Jisos tfuse lɛ, “Ɛ̀ nu kecɛɛy lɛ Ɛlayja kɛŋke keeyaw eto ekene mwɛɛm mvunciim. \v 12 \x - \xo 17:12 \xt 11:14; Luk 1:17; Jon 1:21\x*Geenɛn ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ Ɛlayja nu ɛ to wase bó faŋɛ yaa kiɛɛ wvú kɛ, ɛ mum ɛ ge fiɛɛ fì bó kooŋke bô wvú. Ɛ ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no wee wvù diee nu Waawee nu ke eyɛn ŋgɛw can yibole.” \v 13 No wvú gay nonɛn, ɛ boom bew bo ŋgoo le mum kiɛɛ lɛ wvú jemyi ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ Jon Nleseɛjoo. \s1 Ɛ Jisos fɛ wan mvu wvù to gbwee keŋgbwe \r (Mak 9:14-29; Luk 9:37-43a) \p \v 14 Ɛ Jisos bô boom bew bo ŋgoo le ke bow fɛse fô kebombom ke bonyii le to nu. Ɛ wee mvu nɛ to tum ɛnvuw ɛ̂ Jisos fwe, gay ɛ̂ wvú lɛ, \v 15 “Tata, camɛ kɛ shen fô waa wɛm e. Wvú gbwee keŋgbwe, yɛne ŋgɛw baay. Wvú nɛn'yi gbwe fotaŋ, ké nɛ gbwe ɛ̂ joo le. \v 16 Me mbe ɛ nto bô wvú fô boom buw bo ŋgoo le bó ɛ mom ŋkuuŋ keefɛ wvú.” \v 17 \x - \xo 17:17 \xt Dito 32:5, 20\x*Ɛ Jisos gay lɛ, “O oo! Ɛŋgokɛ ke ɛcici kè baa lese fitele yî Nyo' le kin. Me nu ŋke enu beene eŋgɛn embuy nɛɛ? Me nu ŋke eŋkuu shém bô ben eŋgɛn embuy nɛɛ? Ben eto bô wan wvudvu fɛn enya ɛ̂ me.” \v 18 Ɛ bó to dvú, ɛ Jisos wam nceendaa dɛwle wvù to nu yî wan wvudvu le ɛ wvú buy, ɛ wvú mum bonɛn lo kaŋ mwaaŋ. \p \v 19 Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le ke nɛ gɛn fô wvú le ɛjim ɛjim, bife ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ nu nje la wvù bese be mom ŋkuuŋ keebvuse nceendaa dɛwle wvudvu?” \v 20 \x - \xo 17:20 \xt 13:31; 14:31; 21:21; Mak 11:23; Luk 17:6\x*Ɛ wvú tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ̀ nu njefo mbee wene doose lo. Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, ɛ́ ben be kɛŋke mbee ɛ wvú nu kɛ naa diɛwɛ shem nsusu le, \f + \fr 17:20 \ft Nsusu yin nu ɛ̂ díɛw bala le lɛ, «mustard».\f* tu ben nulo egay ɛ̂ kum wvun lɛ wvú emvuw ye fɛn egɛn eleem fofe, ɛ́ wvú mvuwɛ, fiɛɛ saa nu dvú fì nulo eghaw ben kɛ. \v 21 [Geenɛn, kɛ kfuu wvuwvun nceendaa dɛwle nulo ebuy sɛ wee ɛ bunle ɛ she mbam mwɛɛm mvudien kɛ.]”\f + \fr 17:21 \ft Kɛ boŋwa' bo boyvuum bomew bò bó to yawɛɛ saŋ diɛw Nyo' jó kɛŋke kencim kin kɛ.\f* \s1 Ɛ Jisos bvuu jeme ɛkumɛ kfuu kpwe yì wvú nu ke ekpwe \r (Mak 9:30-32; Luk 9:43b-45) \p \v 22 \x - \xo 17:22 \xt 16:21\x*No Jisos bô boom bew bo ŋgoo le to taashɛɛ Galilee, ɛ wvú gay ɛ̂ bó lɛ, “Wee wvù diee nu Waawee nu ɛ bó nu ke enya wvú can bonyii le, \v 23 ɛ́ bó eyu wvú, ɛ́ ke edioo enu ɛdiuw ɛta, ɛ́ wvú ebuy yî kpwe le.” Ɛ bó yuw nonɛn, ɛ ye keeshɛ bó baay. \s1 Ɛkumɛ shile wvu yew ncese \p \v 24 \x - \xo 17:24 \xt Ksm 30:13\x*Ɛ Jisos bô boom bew bo ŋgoo le ke gɛn buy Kafana'um, ɛ bonyii bò to fii shile wvu yew ncese ke to yɛn Bita le sow ɛ̂ wvú lɛ, “Wee wene n'yɛɛyi ké no laaŋke kɛ shile wvu yew ncese?” \f + \fr 17:24 \ft Shile wvun to nu diɛwɛ keŋgawtɛn ke nlawma wee lemme le yî diuu le.\f* \v 25 Ɛ wvú bee lɛ, “'Ɛɛ.” Ɛ Bita ke dioo tu fô yew e, ɛ ɛ̀ yaw Jisos jike fiɛɛ fidvu fokuse, bife ɛ̂ wvú lɛ, “Semon, wo yɛne fiuw lɛ la? Bonfon bo fokuse fɛn ké no fii shile bô kensuw ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ baa? Bó ké no fii ɛ̂ boom bo woŋ e, nuu ɛ̂ botolo lɛ?” \v 26 Ɛ Bita tfuse lɛ, “Bó ké no fii ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ botolo.” Ɛ Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Tu kɛ boom bo woŋ e yaa kɛŋke keelaaŋke kɛ. \v 27 Geenɛn, wvu lɛ fo bee wo eteensɛn mvuntelem mvu bonyii bodvu le, gɛnɛ elaŋ fincaw ɛ̂ mamase le, bye yì wo ɛ yaw ɛ koo, ɛ wo yene diuw wvudvu, ɛ́ wo eyɛn jise di bigew e jó, emum ebvuse egɛn enya ɛ̂ bó keelaŋ shile wesebeewo dvú.” \c 18 \s1 Wee wvù kuuke ɛnte jo bvunfon bvu fowe \r (Mak 9:33-37; Luk 9:46-48) \p \v 1 \x - \xo 18:1 \xt Luk 22:24\x*Ɛ ɛ̀ no nu kɛ kefew kedvu le, ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le to bife ɛ̂ wvú lɛ, “Wee wvù kuuke fele wee tfuu ɛ̂ bvunfon bvu fowe le nu wvù la?” \v 2 Ɛ Jisos mum tee wan caan leke ɛ̂ bó ɛntelɛŋ, \v 3 \x - \xo 18:3 \xt 19:14; Mak 10:15; Luk 18:17\x*gay lɛ, “Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, ɛ́ ben baa ekumɛn etu diɛwɛ boom bo caan caan e, tu kɛ ben nu ke eyuu eley naa lo bvunfon bvu fowe le kɛ. \v 4 \x - \xo 18:4 \xt 23:12\x*Naa yɛɛ wvù nu ɛ jo ɛkolɛ kew caan ɛ no nu diɛwɛ wan wvun e, nu ɛ wvú nu wee wvù kuuke ɛnte jo bvunfon bvu fowe. \v 5 \x - \xo 18:5 \xt Luk 10:16\x*Ɛ́ wee fiisene wan diɛwɛ wvun e ɛ̂ diee diem e, tu wvú fiisene ɛ ɛ̀ nu me. \r (Mak 9:42-48; Luk 17:1-2) \p \v 6 Ɛ́ ɛ̀ nu lɛ wee ege ɛ́ wee wvù nu ɛ lese fitele yî yɛm e diɛwɛ boom bo caan caan ban e ege kebefɛ, ɛ́ fí ejee fô wvuwɛ wee le lɛ bó eshɛŋke kebwee ke diene le ɛ̂ kendoŋ kew e, edomse wvú ɛ́ wvú eshii egɛn ɛ̂ joo yi baay e. \v 7 Ŋgɛw wvu baay nu fô bonyii bo yî woŋ wvun e. Mwɛɛm mvù teeyi bonyii ɛ bó gee bibefɛ kɛŋke kɛ keenu. Geenɛn ɛ ŋgɛw wvu baay nu fô wee wvù teeyi wee mvu ɛ wvú gee kebefɛ le. \v 8 \x - \xo 18:8 \xt 5:29-30\x*Ɛ́ kebo kuw kɛnɛɛ ɛkalɛ kuw gee ɛ wo gee kebefɛ, ɛ́ wo sum kebo kedvu kɛnɛɛ ɛkalɛ kedvu laŋ. Fí jee lɛ wo ke eley nshii wvù mɛy lo le bô kebo kɛnɛɛ ɛkalɛ keŋkfuyte, ɛfey keekɛŋke can yicii kɛnɛɛ bikaa bicii ɛ́ bó ke ejo wo etfume ŋguy wvù mɛy lo le. \v 9 Ɛ́ jise diuw gee ɛ wo gee kebefɛ, ɛ́ wo min jise didvu laŋ. Fí jee lɛ wo ke eley nshii wvù mɛy lo le bô jise dimwaaŋ, ɛfey keekɛŋke ɛjisɛ ɛcii, ɛ́ bó ke elaŋ wo ŋguy wvu baay e.” \s1 Ŋgan ɛkumɛ njee yì to laɛ \r (Luk 15:3-7) \p \v 10 \x - \xo 18:10 \xt Jon 10:11-15\x*“Ben eyɛnè fo ben ejoò mvu boom bo caan caan ban e ɛkuse kɛ. Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ fowe nu ɛ bonceendaa bo Nyo' le bò shee bô bó ké no nu kɛ sekecii ɛjise jo Icɛm wvù nu fowe. \v 11 [Ɛ wee wvù diee nu Waawee to to keeboyse bonyii bò nu ɛ lakɛn wase.] \f + \fr 18:11 \ft Kɛ boŋwa' bo boyvuum bomew bò bó to yawɛɛ saŋ diɛw Nyo' jó kɛŋke kencim kin kɛ.\f* \p \v 12 Ben kpwaake lɛ la? Ɛ́ wee kɛŋke njée gbwee, yimiaaŋ ɛ la ɛnte dvudvu, wvú saa eyaw ecinɛ yi mbaŋ bvuukɛ ncow bvuukɛ le ɛ̂ kum, egɛn egom njee yimiaaŋ yì la yidvu? \v 13 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, ɛ́ wvú gom ɛ yɛn, ɛ́ wvú eyuuke njoŋ bô njee yimiaaŋ yidvu fele yi mbaŋ bvuukɛ ncow bvuukɛ yì baa la kɛ. \v 14 \x - \xo 18:14 \xt 6:10\x*Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ tɛn no Icen wvù nu fowe baa shieele lɛ wee mwaaŋ ŋgoo boom bo caan caan ban e ela kɛ. \s1 No ɛ̀ nulo ɛ́ wee emancɛ mwɛɛm bô waa bwee \p \v 15 \x - \xo 18:15 \xt Lɛw 19:17; Gal 6:1\x*Ɛ́ waa bwoo ge fiɛɛ fí ɛ befe fô wo le, ɛ́ wo gɛn yɛn wvú le duŋcɛ jay we ɛ̂ wvú kɛ ben ɛ wvú bofɛɛ. Wvú ɛ́ yuw fiɛɛ fì wo jeme, tu wo ɛ kase wase ɛ kɛŋkɛ waa bwoo jim. \v 16 \x - \xo 18:16 \xt Dito 19:15; Jon 8:17; 2Kol 13:1; 1Tim 5:19\x*Wvú ɛ́ no nu sɛ wvú ɛ yuw fiɛɛ fì wo jeme, ɛ́ wo jo wee mwaaŋ kɛnɛɛ bofɛɛ ɛ ben ɛ bó kase gɛn fô wvú le, wvu lɛ njeme wemɛn ekɛŋkɛ bonyii bofɛɛ kɛnɛɛ botɛte bò eben jim nsaw wvudvu. \v 17 \x - \xo 18:17 \xt Tay 3:10\x*Wvú ɛ́ gɛn ɛ faŋ keeyuw fiɛɛ fì bó jemyi, ɛ́ wo jo keseen gɛn dvú fô kentaashɛ ke bonyii bo mbee le. Wvú ɛ́ faŋ keeyuw naa noo kentaashɛ ke bonyii bo mbee le, ɛ́ wo jo wvú diɛwɛ wee wvù yaa kee kɛ Nyo' kɛnɛɛ diɛwɛ wee wvù fii shile le. \p \v 18 \x - \xo 18:18 \xt 16:19; Jon 20:23\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ fiɛɛ fì ben ɛ ke ɛ suu fokuse fɛn, tu bó nu ɛ suu wase fowe, fiɛɛ fì ben ɛ ke ɛ fay fokuse fɛn, tu bó nu ɛ fay wase fowe. \v 19 \x - \xo 18:19 \xt 7:7\x*Me ɛ mbvuu ɛ no ŋgayte ɛ̂ ben lɛ, ɛ́ bonyii bofɛɛ ɛ̂ ben ɛnte beŋe yî fiɛɛ le fokuse fɛn, ɛ lɛkɛ ɛ̂ bunle le, ɛ́ Icɛm wvù nu fowe ege fimwɛtɛn fô bó le. \v 20 \x - \xo 18:20 \xt 28:20\x*Ben ekeè lɛ fô bonyii bofɛɛ kɛnɛɛ botɛte nu ɛ taashɛ ɛ̂ diee diem e, nu ɛ me nu ɛ̂ bó ɛntelɛŋ.” \s1 Ŋgan ɛkumɛ wee fioo wvù yaa koole kɛ shen \p \v 21 Ɛ Bita mum bencɛ bife ɛ̂ Jisos lɛ, “Tata, ɛ̀ nu bokaŋ bomɛɛ bò waa bwɛɛm gee mwɛɛm mvù befe fô me le, ɛ́ me enlɛɛshi kɛ lo? Ɛ̀ nulo ɛ́ ke egɛn ebuy bokaŋ bosooshwiy e?” \v 22 \x - \xo 18:22 \xt Keŋ 4:24\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Kɛ ɛ̀ nɛlo ɛ́ me eŋgay ɛ̂ wo lɛ ɛ̀ nɛlo enu kɛ bokaŋ bosooshwiy maaŋ kɛ. Ɛ̀ nɛlo enu mbaŋsooshwiy bokaŋ bosooshwiy. \v 23 \x - \xo 18:23 \xt 25:19\x*Ɛ̀ nɛɛ fiɛɛ fì bó nɛlo efewsɛn bvunfon bvu fowe bô nfon mvu wvù to gomte keekpwaŋsɛn bô bonyii bew bo lemme le bò kpwaw we to nu can yibole. \v 24 No wvú to kɛwɛɛ keetaasse, ɛ bó to bô wee mvu ɛ ye fioo nu bikele bi bigew e bontfuke yuufe. \v 25 No kɛ ɛ̀ to nulo ɛ́ wvú elaw, ɛ nfon wvudvu mum gay lɛ bó ejo wvú bô kpwɛse noo boom noo mwɛɛm mwew mvunciim egese eto bô bigew bidvu elaw fioo ye dvú. \v 26 No nfon gay nonɛn, ɛ wee wvudvu gbwe ɛ̂ wvú ɛjise ku can ɛ̂ wvú gay lɛ, ‘Tata, kuu kɛ shém bee wo, me nu ŋke enlaw fiɛɛ ficii.’ \v 27 \x - \xo 18:27 \xt Luk 7:42\x*Ɛ shen ge ɛ cee ɛkolɛ we cinɛ wvú le daayɛ lo ɛ̂ fioo yidvu le. \v 28 Geenɛn, ɛ wee wɛ kebɛɛ ke buy dioo gɛne, buynɛn yî wee mvu wvù bô bó lemte nfon e, ɛ wvú to kɛŋke wvú fioo ɛkɛlɛ ke bigew e kɛ kemwaaŋ. \f + \fr 18:28 \ft Ɛkɛlɛ ke bigew e kin nu ɛ̂ díɛw Glek e kɛ diɛwɛ bodanali gbwee le.\f* Ɛ wvú mum jicɛ wvú yî sew e gay lɛ, ‘Lawɛ fioo yo.’ \v 29 Ɛ wee lemme wvudvu mum gbwe tɛn ɛ̂ wvú ɛjise, lɛkɛ wvú gay lɛ, ‘Kuu kɛ shém bee wo, ɛ́ me ŋke enlaw wo.’ \v 30 Ɛ wvú tun, jo wvú gɛn fen yew ncaw e lɛ wvú enù dvú egɛn ebuy no wvú ke elaw fioo ye. \v 31 Ɛ bonyii bomew bò bô bó to lemte dioo yɛn fiɛɛ fì kooy le, ɛ fí ley bó baay. Ɛ bó mum gɛn see fiɛɛ ficii fì be kooy ɛ̂ nfon. \v 32 Ɛ nfon tooy wvú ɛ wvú to, ɛ wvú gay ɛ̂ wvú lɛ, ‘Wo nu fiɛɛ fi ɛcici. Me mbe ɛ ndaayɛ ɛ̂ yo fioo le yicii njefo wo be ɛ ku can ɛ̂ me. \v 33 \x - \xo 18:33 \xt 5:7\x*Kɛ ɛ̀ be nulo tɛn ɛ́ wo ecam shen fô wee wvù ben ɛ bó lemte le no me mbe ɛ ncam tɛn fô wo le?’ \v 34 \x - \xo 18:34 \xt 5:26\x*Ɛ nfon ton'yɛ shém, nya wvú lɛ bó efen yew ncaw e, enyɛwle bô wvú egɛn ebuy no wvú ke elaw fioo ye yicii. \v 35 \x - \xo 18:35 \xt 6:12, 15; Ɛfɛ 4:32; Kolo 3:13; Jɛm 2:13\x*Nonɛn, ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no Icɛm wvù nu fowe nu ke ege bô wee mwaaŋ mwaaŋ ben e, fɛn ɛ́ wee baa elɛɛshɛ bô fitele fiew ficii fiɛɛ fì befe fì waa bwee nu ɛ ge fô wvú le.” \c 19 \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ keekuŋ kpwoon \r (Mak 10:1-12) \p \v 1 \x - \xo 19:1 \xt 7:28; Luk 9:51\x*Ɛ Jisos ke jeme mwɛɛm mvun mɛse, mum nɛ ɛ̂ keba ke woŋ e kè Galilee le gɛn ɛ̂ kè Judea le Joo Joodan wvuke. \v 2 No wvú gɛn, ɛ kebombom ke bonyii le shfum bi wvú le, ɛ wvú fɛ bó bocii bò to cɛmkene jó. \r (Mak 10:13-16; Luk 18:15-17) \p \v 3 Ɛ Bofalasii ke nɛ to fô wvú le keemom wvú, mum bife lɛ, “Nci nu ɛ bee lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ wee ekuŋ kpwɛse yî fiɛɛ le kɛnɛɛ ɛ̀ nu naa fì la?” \v 4 \x - \xo 19:4 \xt Keŋ 1:27\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ben ke baa taŋ wase fiɛɛ fì bó saŋ lɛ, ‘Foŋkɛw nu ɛ wee wvù to bomɛɛ bonyii to bom bó ɛ bó no nu diemsɛn bô kpwoon’ e? \v 5 \x - \xo 19:5 \xt Keŋ 2:24; Ɛfɛ 5:31\x*Wvú to bom nonɛn mum gay lɛ, ‘Ɛ̀ nu nje fifin wvù diemsɛn nu ke ecinɛ ice bô bwee le etaashɛ bô kpwɛse, ɛ́ bó bofɛɛ emum etu wase wee mwaaŋ.’ \v 6 Nonɛn, kɛ bó bɛɛ bonyii bofɛɛ kɛ, bó nu wase wee mwaaŋ. Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ, fiɛɛ fì Nyo' nu ɛ taashɛ wase, fo wee emom egawsɛn kɛ.” \p \v 7 \x - \xo 19:7 \xt 5:31\x*Ɛ bonyii bodvu mum bife ɛ̂ Jisos lɛ, “Ɛ̀ no nu nje la wvù Muses to gayɛɛ lɛ wee nulo esaŋ ŋwa' enya ɛ̂ kpwɛse wvù duŋci lɛ wen nu ɛ kuŋ wase wvú, emum ekuŋ wvú?” \v 8 Ɛ Jisos tfuse lɛ, “Ɛ̀ to nu nje bikuu binɛn bì tɛmyɛɛn wvù Muses to cin'yɛɛ lɛ wee nulo ekuŋ kpwɛse. Geenɛn, kɛ ɛ̀ nu no fí to nu foŋkɛw kɛ. \v 9 \x - \xo 19:9 \xt 5:32; Luk 16:18\x*Me ɛ no ŋgayte fiem ɛ̂ ben lɛ, ɛ́ wee nɛ ɛ kuŋ kpwɛse ɛ jo wvumvu, ɛ́ ɛ̀ baa nu lɛ kpwoon wvudvu nu ɛ nɛ ɛ no ghane gee nsake, tu wvú nu ɛ ge kebefɛ kɛ diɛwɛ keejaŋ kpwoon mvu.” \p \v 10 \x - \xo 19:10 \xt 1Kol 7:1\x*Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le yuw fin gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ́ ɛ̀ fɛn nu no fí nu ɛkumɛ diemsɛn bô kpwoon, ɛ́ fí ejee lɛ wee emɛy fiew nonɛn sɛ wvú ɛ taashɛ bvujen.” \v 11 Ɛ Jisos gay ɛ̂ bó lɛ, “Kɛ ɛ̀ nu wee tfuu wvù nulo ebee fifin fiɛɛ kɛ. Ɛ̀ nulo ebee kɛ bonyii bò Nyo' nu ɛ ge lɛ bó ebee. \v 12 Ben ekeè lɛ bonyii bomew nu dvú ɛ bó yaa ké no kɛŋke shiee kpwoon kɛ, ɛ ɛ̀ nu no bó to bokɛɛ wase bó ɛ bó nu. Ɛ bomew nu nonɛn ɛ ɛ̀ ge bonyii bô can lɛ bó enu nonɛn. Ɛ bomew nu fibole nonɛn ɛ ɛ̀ ge bó bô bikuu bibole lɛ bó enu nonɛn nje bvunfon bvu fowe. Wee wvù nulo ebee fifin ɛ wvú bee.” \s1 Ɛ Jisos laŋ kembonɛn yî boom bo caan caan e \p \v 13 Ɛ bonyii ke nɛ no too bô boom fô Jisos e lɛ wvú ekum bó le, ebunle fô bó le, ɛ boom bew bo ŋgoo le mum no saake lo bonyii bodvu. \v 14 \x - \xo 19:14 \xt 18:3\x*Ɛ Jisos gay fiew lɛ, “Ben ecinɛ ɛ́ boom bodvu etoo fô me le. Fo ben ejewsè bó kɛ, njefo bvunfon bvu fowe nu ɛ ɛ̀ nu fô bonyii diɛwɛ boban e.” \v 15 No wvú gay nonɛn, mum gɛɛ can ye yî bó le mum nɛ no gɛne. \s1 Jisos bô cee kpwaw \r (Mak 10:17-31; Luk 18:18-30) \p \v 16 Ɛ fí kooy lɛ wee mvu to nu ɛ nɛ to fô Jisos e, bife ɛ̂ wvú lɛ, “Wee N'yɛɛyi, fiɛɛ fì jee fì me ŋkɛŋke keeŋge nsɛ ŋkɛŋkɛ nshii wvù mɛy lo nu la?” \v 17 Ɛ Jisos bife ɛ̂ wvú lɛ, “Wo biite ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ me ɛkumɛ fiɛɛ fì jee nje la? Wee wvù jee mɛy kɛ mwaaŋ. Ɛ́ wo gomte keeke eley nshii wvù mɛy lo le, ɛ́ wo no gɛɛlè bonci bo Nyo' le.” \v 18 \x - \xo 19:18 \xt Ksm 20:12-16; Lɛw 19:18\x*Ɛ wee wvudvu bife ɛ̂ Jisos lɛ, “Bonci bo Nyo' le nu bò la?” Ɛ Jisos tfuse lɛ, “Fo wo eyu wee, fo wo ejaŋ kpwɛɛ wee, fo wo ecoŋ bvucoŋ, fo wo eben jim nsaw mbiay, \v 19 \x - \xo 19:19 \xt 22:39\x*ɛ̀ wvumtè ico bô bwoo, noo lɛ, ɛ̀ kooŋkè waa bwoo no wo kooŋke ɛkolɛ kuw.” \v 20 Ɛ cuwee wvudvu mum gay ɛ̂ wvú lɛ, “Bonci ban bocii nu ɛ me nse ŋgɛɛle wase. Ɛ̀ bvuu shɛke la?” \v 21 \x - \xo 19:21 \xt 6:20; 8:21-22; Luk 12:33\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ́ wo fɛn gomte keenu wee wvù jee gɛne mɛɛse, ɛ́ wo gɛn gese mwɛɛm mvù wo kɛŋke, gaw bigew bidvu ɛ̂ bo kefufe le, ɛ́ wo ke emum ekɛŋkɛ ntfu ɛ ɛ̀ nu fowe. Ɛ́ wo dioo ɛ ge nonɛn emum eto ebii me le.” \v 22 \x - \xo 19:22 \xt Mben 62:10\x*Ɛ cuwee wvudvu yuw nonɛn, mum nɛ no gɛne nu lo shen shen, njefo wvú to kɛŋke kpwaw baay. \p \v 23 Ɛ Jisos mum gay ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, “Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ fí nu ke etɛmyi fô wee kpwaw e keeley bvunfon bvu fowe le. \v 24 Ɛ́ me embvuu ensee ɛ̂ ben lɛ, fí nu cekey fô nyambala le keeley ɛ̂ jise di tase le fele fô wee kpwaw e keeley bvunfon bvu Nyo' le.” \f + \fr 19:24 \ft Nyambala yin nu ɛ bó teŋe ɛ̂ díɛw bala le lɛ «camel».\f* \v 25 Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le yuw fifin, ɛ diuw yum bó baay. Ɛ bó bife lɛ, “Ɛ́ ɛ̀ fɛn nu nonɛn, ɛ́ ke yuu eboy yɛɛ?” \v 26 \x - \xo 19:26 \xt Saka 8:6; Luk 1:37\x*Ɛ Jisos taa bó nɛn, gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ́ ɛ̀ nu fô wee wvu wum e, tu fí nulo eghaw. Geenɛn ɛ fô Nyo' le nu ɛ kɛ fiɛɛ yaa nulo eghaw wvú kɛ.” \v 27 Ɛ Bita gay ɛ̂ wvú lɛ, “Taa eyɛn, bese nu ɛ cinɛ wase fiɛɛ ficii le ɛ no bii wo le. Bese nu ke ekɛŋkɛ la?” \v 28 \x - \xo 19:28 \xt 25:31; Luk 22:30; 1Kol 6:2; Mwm 3:21\x*Ɛ Jisos gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ seke wee wvù diee nu Waawee ɛ shii wase yî kawla we bvukukɛ le woŋ wvu fwɛ le, ɛ́ ben ban bò se bii me le, eshii tɛn yî bokawla le yuufe ncow bofɛɛ esaake dikfuu di Islael di yuufe ncow difɛɛ. \v 29 \x - \xo 19:29 \xt 10:37\x*Wee tfuu wvù nu ɛ cinɛ la diew e, kɛnɛɛ boom bo bwee le, kɛnɛɛ jɛ́me ye le, kɛnɛɛ ice le, kɛnɛɛ bwee le, kɛnɛɛ boom e, kɛnɛɛ ŋɛɛ le, ɛ wvú cin'yi nje yɛm, nu ke ekɛŋkɛ bonyii bô mwɛɛm bokaŋ gbwee fele no wvú se kɛŋke. Ɛ wvú nu ke ekɛŋkɛ tɛn nshii wvù mɛy lo. \v 30 \x - \xo 19:30 \xt 20:16; Mak 10:31; Luk 13:30\x*Geenɛn, bonyii nteen bò nu fwe keseen nu ke enu ɛjim, ɛ́ nteen bò nu ɛjim keseen enu fwe.” \c 20 \s1 Ŋgan ɛkumɛ wee wvù to joɛ bonyii bo lemme le lese wɛne \p \v 1 Ɛ Jisos bvuu gay lɛ, “Bvunfon bvu fowe nu diɛwɛ cee la mvu wvù to buyɛɛ ja fontaŋɛntaŋ gɛn keejo bonyii bo lemme le elese ɛ̂ wvú wɛne. \v 2 No wvú to gɛnɛɛ yɛn bó le, ɛ bô bó mum kamɛn lɛ wvú nu ke elaw bó danali danali yî diuu le. \f + \fr 20:2 \ft Danali mwaaŋ nu jise di bigew e dì bó to ké law wee dvú yî lemme di yî diuu le.\f* Ɛ wvú mum ciinse bó ɛ bó gɛn no lemte ɛ̂ wvú wɛne. \v 3 Ɛ ɛ̀ ke no nu diɛwɛ didiuu bvuukɛ le, ɛ wvú buy gɛn yɛn bomew bonyii le ɛ bó leeme fô way laame. \v 4 Ɛ wvú gay ɛ̂ bó lɛ, ‘Ben egɛn tɛn elemtè ɛ̂ me wɛne, ɛ́ me ŋke enlaw ben no bó ké no laake.’ Ɛ bó mum gɛn. \v 5 Ɛ wvú ke bvuu buy kɛ diɛwɛ ɛmvunsheeŋ ɛntelɛŋ e, bvuu kase buy kɛ diɛwɛ didiuu ditɛte le, joo kɛ bonyii bo lemme le. \v 6 Ɛ ɛ̀ ke no nu diɛwɛ didiuu ditin e ɛkiɛguu, ɛ wvú bvuu buy gɛn yɛn bonyii bomew e ɛ bó leemene. Ɛ wvú bife ɛ̂ bó lɛ, ‘Ɛ̀ nu nje la wvù ben to ɛ she leemene fɛn diuu dicile ɛcici?’ \v 7 Ɛ bó tfuse lɛ, ‘Ɛ̀ nu njefo wee baa jo bese lemme le kɛ.’ Ɛ wvú mum gay ɛ̂ bó lɛ, ‘Ben egɛn lɛ tɛn elemtè ɛ̂ me wɛne.’ \p \v 8 \x - \xo 20:8 \xt Lɛw 19:13; Dito 24:15\x*Ɛ ɛ̀ ke no nu ɛkiɛguu, ɛ cee wɛɛ mum to gay ɛ̂ cee ɛkolɛ bonyii bew bo lemme le lɛ wvú etee bonyii bo lemme le, enya nlawma wvubo, kɛɛke yî bonyii bò be to ɛjim e, egɛn emɛse yî bò be to fwe le. \v 9 Ɛ wvú mum kɛw no laake. Ɛ bonyii bò bó to joɛ bó yî lemme le didiuu ditin to ɛ wvú law bó danali danali. \v 10 Ɛ bonyii bò bó to yawɛɛ ejo ke dioo to mum no kpwaake lɛ bó nu elaw bó efey bomew ba. Geenɛn, ɛ bó law kɛ tɛn bó danali danali. \v 11 Ɛ bó fi nlawma wvubo mum kɛw no wvukene cee la wɛ, \v 12 gayte lɛ, ‘Bonyii ban bò wo be jo ɛjim lem kɛ ntam kefew mwaaŋ maaŋ, geenɛn wo ɛ law bee bó lɛŋlɛŋ, ɛ bese nu bò be she ɛ ŋgvuse yî lemme le diuu dicile ɛ mvum sheyte yî yese le.’ \v 13 Geenɛn ɛ cee wɛɛ wvudvu tfuse ɛ̂ wee mvu bó le lɛ, ‘Nsaa yɛm, kɛ me mbaa njay fiɛɛ bee wo kɛ. Bee wo be kamene kɛ lemme din yî danali le? \v 14 Joo nlawma wo egɛnè. Ɛ̀ koŋ me lɛ me enlaw wee wvu ɛjim lɛŋlɛŋ diɛwɛ no me nlaw wo. \v 15 Kɛ me ŋkɛŋke mvuŋgay keeŋge fiɛɛ fì me ŋkooŋke bô fiɛɛ fì ɛ̀ nu fiem e? Nuu lɛ wo bene kendoŋ njefo me nu ɛ n'yene can yɛm fô bonyii le lɛ?’” \v 16 \x - \xo 20:16 \xt 19:30\x*No Jisos jeme nɛn, mum mɛse lɛ, “Ɛ̀ nu kɛ no bonyii bò nu ɛjim keseen nu ke enu bo fwe, ɛ bo fwe nu bo ɛjim.” \s1 Ɛ Jisos bvuu jeme ɛkumɛ kfuu kpwe yì wvú nu ke ekpwe \r (Mak 10:32-34; Luk 18:31-34) \p \v 17 \x - \xo 20:17 \xt 16:21; 27:26-31\x*Ɛ Jisos ke no bene Jɛlusalɛm, ɛ bô boom bew bo ŋgoo le bo yuufe ncow bofɛɛ buy ɛ̂ je, ɛ wvú tee bó ɛ bô bó lɛwse ye, ɛ wvú gay ɛ̂ bó lɛ, \v 18 “Ben eyekɛ eyuw, beene bene wase gɛne Jɛlusalɛm, ɛ bó nu egɛn enya wee wvù diee nu Waawee can bocee ncese bo baay baay noo bonyii bò duŋci bonci bo Nyo' le, ɛ́ bó esaw wvú esumtɛn lɛ bó eyu wvú, \v 19 emum enya wvú can bonyii bò yaa nu kɛ Bojuu le, ɛ́ bó esɛwse wvú, tamte wvú bô boŋgbwan, emum eta wvú yî kentam e, ɛ́ ke edioo enu ɛdiuw ɛta ɛ́ Nyo' ekase ebvuse wvú yî kpwe le.” \s1 Ɛ bwee Jon bô Jɛm lɛkɛ bintaw bi boom bew e ɛ̂ Jisos \r (Mak 10:35-45) \p \v 20 Ɛ bwee boom bo Sɛbɛdee le ke nɛ to fô Jisos e bô boom bew, tum ɛnvuw ɛ̂ wvú ɛjise keelɛkɛ fiɛɛ. \v 21 Ɛ Jisos bife ɛ̂ wvú lɛ “Wo be gomte lɛ la?” Ɛ wvú gay ɛ̂ wvú lɛ, “Kawɛ lɛ ɛ̀ nu ke edioo enu seke wo saake wase bvunfon bwuw, ɛ́ boom bem bo bofɛɛ ban eshii mbew yo le, wvumvu ɛ̂ ɛbo kuw ke ɛlemsɛ le, wvumvu ɛ̂ ke ɛkɛnɛ le.” \v 22 \x - \xo 20:22 \xt 26:39; Mak 14:36; Luk 22:42; Jon 18:11\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ boom bodvu lɛ, “Kɛ ben kee fiɛɛ fì ben biite kɛ. Ɛ̀ nulo ɛ́ ben ke ewu fiko fi ŋgɛw e fì me nu ŋke eŋ'wu?” Ɛ bó tfuse lɛ, “Bese nulo ke ewu.” \v 23 \x - \xo 20:23 \xt Lem 12:2\x*Ɛ wvú gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ̀ nulo ɛ́ ben ke ewu fiko fiem kecɛɛy. Geenɛn keeshii ɛ̂ ɛbo kem ke ɛlemsɛ bô ke ɛkɛnɛ le yaa nu bvudvuu bwem keenya ɛ̂ ben kɛ. Mondvuum modvu nu ɛ ɛ̀ nu fô bonyii bò Icɛm nu ɛ seyse wase ɛ gɛɛ fô bó le.” \v 24 Ɛ kebɛse ke boom bo ŋgoo le bo Jisos e bo yuufe dioo yuw ɛkumɛ fiɛɛ fidvu, ɛ shém ton'yɛ bó bô boom bo bofɛɛ bodvu. \v 25 Geenɛn ɛ Jisos tee bó bocii, ɛ bó to ɛ wvú gay ɛ̂ bó lɛ, “Kɛ ben kee lɛ bonyii bò saake bitum ké no shiile lo yî bonyii bobole, ɛ bonyii bo baay baay bobole duŋci mvuŋgay mvubole ɛ̂ we jo bó? \v 26 \x - \xo 20:26 \xt 23:11; Mak 9:35; Luk 9:48\x*Kɛ fifiɛ kɛŋke keenu ɛ̂ ben ɛntelɛŋ kɛ. Wee wvù gomte keenu wee wvu baay ɛ̂ ben ɛntelɛŋ kɛŋke keenu wvù lemte lo ben e. \v 27 Wee ɛ́ no gomte keenu wee wvu fwe ɛ̂ ben ɛntelɛŋ, tu wvú kɛŋke keenu nfwa wene. \v 28 \x - \xo 20:28 \xt Yɛsa 53:12; 1Kol 6:20; 7:23; Gal 1:4; 1Tim 2:5-6; 1Bi 1:18-19\x*Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no kɛ wee wvù diee nu Waawee to to lɛ bonyii elemte lo wvú le kɛ. Wvú to to keelem lo fô bonyii le, enya nshii we keesum wee nteen yî kpwe le.” \s1 Ɛ Jisos yene ɛjisɛ binfefe bifɛɛ \r (Mak 10:46-52; Luk 18:35-43) \p \v 29 \x - \xo 20:29 \xt 9:27-30\x*Ɛ Jisos bô boom bew bo ŋgoo le ke gɛn dioo fele Jɛliku, ɛ kebombom ke bonyii le no shfumte ɛ̂ wvú ɛjim. \v 30 \x - \xo 20:30 \xt 1:1; 9:27; 12:23; 15:22; 21:9, 15; 22:41-46; Mak 10:47-48; 11:10; Luk 1:32, 69; 2:11; 18:38-39; Jon 7:42\x*Ɛ fí kooy lɛ binfefe bimew bifɛɛ, ɛ ɛ̀ nu bolemsɛ bì to ké no shiile diuw je le, to nu ɛ dioo yuw lɛ Jisos fele lo, ɛ bí mum no wamte gayte lɛ, “Tata, Waa Nfon Dawe, camɛ shen fô bese le.” \v 31 Ɛ kebombom ke bonyii le no wamene bó gayte lɛ bó ebaŋ lo. Geenɛn ɛ bó bvuu wam gɛn lo fwe fwe lɛ, “Tata, Waa Nfon Dawe camɛ shen fô bese le.” \v 32 Ɛ Jisos mum leem, tee bó, ɛ bó to, ɛ wvú bife lɛ, “Ben gomte lɛ me eŋge la fô ben e?” \v 33 Ɛ bó tfuse lɛ, “Tata, geɛ ɛ́ ɛjisɛ ɛyese eyene ye.” \v 34 Ɛ shen koo Jisos, ɛ wvú kum ɛjisɛ ɛbole. Kaŋ mwaaŋ ɛ bó mum no yɛne mwɛɛm e, mum nɛ no bii Jisos e. \c 21 \s1 Ɛ Jisos ley Jɛlusalɛm diɛwɛ Nfon e \r (Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Ɛ Jisos bô boom bew bo ŋgoo le ke dioo feŋene Jɛlusalɛm, ɛ bó nu wase ntɛw wvù Bɛtfaj e yî Kum Bite bi Olif e, ɛ wvú mum tum boom bew bo ŋgoo le bomew bofɛɛ, \v 2 gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben egɛn ntɛw wvu fwe we le. Ben nu dioo ɛ gɛn, emum eyɛn lo bwee kembɛɛbey e ɛ bó ɛ suu ɛ waa we nu mbew ye le, ɛ́ ben efay, eto dvú ɛ̂ me. \v 3 Ɛ́ wee bife lo fiɛɛ ɛ̂ ben, ɛ́ ben tfuse lɛ Cee Ɛkolɛ kɛŋke shiee wvudvu, ɛ́ wvú emum ecinɛ lo kaŋ mwaaŋ ɛ́ ben eto dvú.” \v 4 Fifin to kooy nonɛn keege ɛ́ fí eto ekocɛn no wee ntum Nyo' mvu to jemyɛɛ, gayte lɛ, \q1 \v 5 \x - \xo 21:5 \xt Yɛsa 62:11; Saka 9:9\x*“Wee egay ɛ̂ kelaante kè Sayon lɛ, \q1 ‘Ben etaa eyɛn, Nfon wene too ɛ̂ ben e. \q1 Wvú nu ɛ shike ɛkolɛ kew, \q1 ɛ ben yî kembɛɛbey e, ɛ ɛ̀ nu waa kembɛɛbey, \q1 kembɛɛbey ɛ kí bɛɛ caan.’” \p \v 6 Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le ba gɛn, ge kɛ no wvú to jemyɛɛ. \v 7 Ɛ bó to bô kembɛɛbey kedvu noo wan, yɛy bikum bibole yî dvú le, ɛ Jisos ben shii yî kemew e, no gɛne. \v 8 \x - \xo 21:8 \xt 2Bfn 9:13\x*Ɛ kebombom ke bonyii le nteen no yɛyte tɛn bikum bibole ɛ̂ je, ɛ bomew faasshi tíɛw bite yɛyte. \v 9 \x - \xo 21:9 \xt Mben 118:26; 148:1; Mat 20:30-31\x*Ɛ kebombom kè to gɛne fwe dvu Jisos bô kè to bii ɛjim no wvuuyi lɛ, “Eeeee, mbense enù fô waa Nfon Dawe le lɛɛɛ! Nyo' nu ɛ laŋ kembonɛn yî wee wvù too ɛ̂ diee di Tata le lɛɛɛ! Eeeee, mbense enù fô Nyo' wvu fowe le lɛɛɛ!” \p \v 10 Ɛ Jisos ke gɛn fɛse Jɛlusalɛm, ɛ kelaante kedvu kecii shiw. Ɛ bonyii no ghayte, biite lɛ, “Wvun sɛ nu yɛɛ le?” \v 11 \x - \xo 21:11 \xt 16:14; 21:46; 26:68; Luk 7:16\x*Ɛ kebombom tfuse lɛ, “Ɛ̀ nu wee ntum Nyo' wvù Jisos wvù nɛ ntɛw wvù Nasalɛt e, Galilee.” \s1 Ɛ Jisos kuŋ bonyii ɛ bó kamene way fô yew ncese Nyo' le \r (Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 12 Ɛ Jisos ke gɛn fô yew ncese Nyo' le, kuŋ bonyii bocii bò to geese bô bò to guyte mwɛɛm fó, baashɛ bidaŋ bi bonyii bò to kumene bigew e, bô bintaw bi bonyii bò to geese bibembɛ le. \v 13 \x - \xo 21:13 \xt Yɛsa 56:7; Yɛli 7:11\x*Wvú to kuuŋke gayte lɛ, “Fí nu ɛ bo ɛ saŋ ɛ Nyo' gayte lɛ, ‘Bó nu ke eteŋe yew yɛm lɛ yew bunle.’ Ben ɛ baŋke ɛ tu tfum bocooŋ.” \p \v 14 Ɛ Jisos no nu fô yew ncese le, ɛ binfefe bô bontɛŋɛ too ɛ wvú fɛle bó. \v 15 \x - \xo 21:15 \xt 20:30-31\x*Geenɛn, ɛ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bò to duŋci bonci bo Nyo' le ke dioo yɛn biŋghaw bi mwɛɛm e bì wvú to gee, bô no boom bo caan caan wvuuyi fô yew ncese le, gayte lɛ, “Eeeee, mbense enù fô waa Nfon Dawe le lɛɛɛ,” ɛ fí no ton'yi lo bó. \v 16 \x - \xo 21:16 \xt Mben 8:2\x*Ɛ bó mum waa lo Jisos lɛ, “Kɛ wo yuuke fiɛɛ fì boom ban gayte le?” Ɛ wvú tfuse ɛ̂ bó lɛ, “'Ɛɛ, me n'yuuke lo. Fí nu lɛ ben ke baa taŋ wase fiɛɛ fì bó saŋ lɛ, ‘Nyo' nu ɛ ge mbense wvù jee gɛne mɛɛse ɛ no buyte dew boom bo caan caan e, noo dew boom bò bɛɛ yamte ɛmben e?’” \v 17 Ɛ Jisos ke nɛ cinɛ bó le, buy ɛ̂ kelaante kedvu le, gɛn ntɛw wvù Bɛtani le, ce jó. \s1 Ɛ Jisos low kete kemew \r (Mak 11:12-14, 20-24) \p \v 18 Ɛ ɛ̀ ke no nu ɛntaŋɛntaŋ, no Jisos to kaase tuu jim ɛlaante, ɛ jeŋ no yuu wvú. \v 19 \x - \xo 21:19 \xt Luk 13:6\x*Ɛ wvú yɛn kete kemew e mbew je le ɛ bó ké no diee, \f + \fr 21:19 \ft Kete kin to nu kè bó teŋe ɛ̂ díɛw bala le lɛ, «fig».\f* mum gɛn fó, geenɛn faŋɛ yaa yɛn fiɛɛ le yî dvú le kɛ, yɛn kɛ ɛ ɛ̀ nu bibɛ yî dvú le maaŋ. Ɛ wvú mum low kete kedvu gay lɛ, “Fo fintam bɛɛ ke ebvuu eyuu eyum lo yî yo le kɛ!” Kaŋ mwaaŋ, ɛ kete kedvu mum yowlɛn lo. \v 20 Ɛ boom bo ŋgoo le bo Jisos e dioo yɛn nonɛn, ɛ diuw yum bó. Ɛ bó no ghayte lɛ, “Kete kedvu ghan nɛɛ ɛ sɛ yowlɛn lo kaŋ mwaaŋ nɛn?” \v 21 \x - \xo 21:21 \xt 17:20; Luk 17:6\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, ɛ́ ben lese fitele yî Nyo' le, yaa kɛŋke naa lo kemaŋɛn kɛ, ben saa ge kɛ ɛ ɛ̀ nu fiɛɛ fì me ŋge bô kete kin maaŋ kɛ. Ben ɛ́ cim ɛ gay ɛ̂ kum wvun lɛ, ‘Mvuwɛ ye fɛn egɛn egbwe ɛ̂ joo yi baay e,’ ɛ́ fí ekooy nonɛn. \v 22 \x - \xo 21:22 \xt 7:7\x*Ɛ naa la fì ben bunlee lɛke, nu ɛ ben nu ke ekɛŋkɛ fɛn ɛ́ ben nu ɛ lese fitele yî Nyo' le.” \s1 Ɛ bó bife fô mvuŋgay mvu Jisos e nɛ \r (Mak 11:27-33; Luk 20:1-8) \p \v 23 Ɛ Jisos ke bvuu kase ley fô yew ncese le, ɛ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bò saake woŋ Bojuu ke to yɛn no wvú yɛɛyi bonyii, mum bife ɛ̂ wvú lɛ, “Wo jo fɛɛ mvuŋgay ɛ sɛ no gee mwɛɛm mvun? Ɛ̀ nya yɛɛ mvuŋgay mvudvu ɛ̂ wo?” \v 24 Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Me tɛn nu embife fiɛɛ ɛ̂ ben. Ɛ́ ben tfuse lo, ɛ́ me emum ensee ɛ̂ ben wee wvù nya mvuŋgay lɛ me eŋgeè mwɛɛm mvun. \v 25 Jon to leese bonyii ɛ̂ joo ɛ mvuŋgay mvudvu nɛ fɛɛ? Ɛ̀ to nya Nyo', nuu wee wvu wum ɛ?” No wvú bife nonɛn, ɛ bó no keŋene ɛbonɛbon gayte lɛ, “Ɛ́ beene tfuse lɛ ɛ̀ to nya Nyo', ɛ́ wvú ebife ɛ̂ beene lɛ laa ɛ ɛ̀ ge la fo beene ebee Jon e lɛ? \v 26 \x - \xo 21:26 \xt 14:5\x*Geenɛn, ɛ ɛ̀ yaa nulo ɛ́ beene etfuse lɛ, ‘Ɛ̀ to nya wee wvu wum,’ kɛ, njefo beene fane kebombom ke bonyii le, no bó bocii nu ɛ bee lɛ Jon to nu wee ntum Nyo'.” \v 27 Nonɛn, ɛ bó mum tfuse ɛ̂ Jisos lɛ, “Kɛ bese kee kɛ.” Ɛ Jisos mum gay ɛ̂ bó lɛ, “Tu kɛ me nu ensee tɛn ɛ̂ ben wee wvù nya mvuŋgay ɛ̂ me lɛ me eŋgeè mwɛɛm mvun kɛ.” \s1 Ŋgan ɛkumɛ boom bolemsɛ bofɛɛ \p \v 28 \x - \xo 21:28 \xt 7:21 \x*\x - \xo 21:28 \xt Luk 15:11\x*Ɛ Jisos gɛn fwe bife lɛ, “Ben kpwaake lɛ la ɛkumɛ fin? Wee mvu to kɛŋke boom bolemsɛ bofɛɛ. Ɛ wvú ke nɛ gɛn fô wan wvu fwe le, gay ɛ̂ wvú lɛ, ‘Waa wɛm, gɛnɛ eshe elemtè wɛne ɛbɛn.’ \v 29 Ɛ wvú tfuse lɛ, ‘Kɛ me nu eŋgɛn kɛ.’ Geenɛn ke nɛ kase kumɛn fitele fiew mum gɛn wɛne dvudvu. \v 30 Ɛ wee wvudvu gɛn fô wvu ɛjim e gay kɛ fiɛɛ fì wvú be gay wase ɛ̂ wvu fwe. Ɛ wvú tfuse ɛ̂ wvú lɛ, ‘Me nu eŋgɛn icɛm.’ Geenɛn, faŋɛ yaa gɛn kɛ. \v 31 \x - \xo 21:31 \xt 6:10\x*Tu ɛntelɛŋ jo boom bo bofɛɛ ban, nu ɛ wvù to geɛ fiɛɛ fì ice shieele nu wvù la?” Ɛ bó tfuse lɛ, “Ɛ̀ nu wvu fwe.” Ɛ Jisos mum gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, bonyii bò fii shile noo bokɛnɛ bo nsake le nu ɛ bó leyte wase bvunfon bvu Nyo' le fwe ɛ̂ ben e. \v 32 \x - \xo 21:32 \xt Luk 7:29-30\x*Me njemyi nɛn njefo Jon Nleseɛjoo to nu ɛ to keeduŋcɛ je yi teytey ɛ̂ ben, ɛ ben faŋɛ yaa bee wvú le kɛ, geenɛn ɛ bonyii bò fii shile bô bokɛnɛ bo nsake le bee wvú le. Ɛ ben ke dioo cim yɛn no bó beŋe nonɛn, faŋɛ yaa ekumɛn mvuntelem mvunɛn ebee tɛn wvú le kɛ.” \s1 Ŋgan ɛkumɛ bonyii bò wee to tɛsɛɛ wɛɛ ɛ̂ bó \r (Mak 12:1-12; Luk 20:9-19) \p \v 33 \x - \xo 21:33 \xt Yɛsa 5:1-2\x*Ɛ Jisos bvuu jeme lɛ, “Ben ebvuu eyuw ŋgan mvu. Wee mvu to nu ɛ lem wɛɛ mvuntam mvù bó keenci mbvuum dvú, gem bô ketaaŋ kɛɛkɛɛ, cim fò bó nu ke ekoyte mvuntam mvudvu somte ɛ mbvuum buyte, tum ketaale ke wee ncɛy e wɛne dvudvu, mum tɛse wɛɛ wvudvu ɛ̂ bonyii, mum nɛ gɛn ketum kemew e. \v 34 Ɛ kefew kè bó ké no koyte mvuntam mvudvu ke to kocɛn, ɛ wvú tum bonyii bew bo lemme le fô bonyii bò wvú to tɛsɛɛ wɛɛ ɛ̂ bó le, lɛ bó egɛn efi mwuwene mvuntam. \v 35 \x - \xo 21:35 \xt 22:6\x*Ɛ bó gɛn, ɛ bonyii bò wvú to tɛsɛɛ wɛɛ wvudvu ɛ̂ bó koo bó, suŋ mvu, yu mvu, tumyɛ mvu bô ɛta. \v 36 Ɛ wvú bvuu tum bomew bonyii bo lemme le ɛ bó duule fele bo fwe ba, ɛ bonyii ba bvuu ge kɛ lɛŋlɛŋ no bó geɛ bô bo fwe ba. \v 37 Ɛjim jodvu ɛ wvú tum wase ɛ ɛ̀ nu waa we, kpwaake lɛ bó nu egɛn ewvum waa wen wvun. \v 38 Geenɛn, ɛ wvú gɛn, ɛ bonyii bodvu dioo yɛn wvú le, jeme ɛbonɛbon lɛ, ‘Wvun nu ndiela wee wɛɛ wvun. Ben eto ɛ́ beene eyu wvú emum eyow bvushɛw bvudvu.’ \v 39 \x - \xo 21:39 \xt Ibu 13:12\x*Ɛ bó mum koo wvú bvuse wɛne, mum yu.” \p \v 40 No Jisos fɛ nɛn, mum bife lɛ, “Wee wɛɛ wvudvu nu ke edioo ɛ to ege nɛɛ bô bonyii bodvu?” \v 41 \x - \xo 21:41 \xt 22:7\x*Ɛ bó tfuse lɛ, “Wvú nu ke eto elɛse lo mvunyaame mvudvu, etɛse wɛɛ wvudvu ɛ̂ bonyii bomew bò nu ke enyaa mwew mvuntam seke ŋkoy e.” \v 42 \x - \xo 21:42 \xt Mben 118:22-23\x*Ɛ Jisos bife ɛ̂ bó lɛ, “Ben ke baa taŋ wase ɛ̂ Ŋwa' Nyo' le lɛ, \q1 ‘Tɛ didvu diɛ dì bonyii bo kembom e to tunɛɛ, \q1 to nu ɛ kase nɛ tu tɛ di buu di yew e. \q1 Ɛ fifin nu ɛ ɛ̀ ge kɛ Tata, \q1 bonyii ɛ no taale kɛŋke ŋghaw’ e? \p \v 43 \x - \xo 21:43 \xt Dan 2:34-35, 44-45\x*Me ɛ mum ɛ no nseŋe ɛ̂ ben lɛ, Nyo' nu ke efi bvunfon bwew can yene le, enya ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ ketum kè nu ke egee no wvú gomte le.” \v 44 [“Tɛ didvu din nu ɛ́ wee gbwe yî dvú le, ecaafiɛ lo, ɛ́ dí gbwe yî wee le, efooncɛ lo mwɛtɛn.”] \f + \fr 21:44 \ft Kɛ boŋwa' bo boyvuum bomew bò bó to yawɛɛ saŋ diɛw Nyo' jó kɛŋke kencim kin kɛ.\f* \p \v 45 No Jisos ma ŋgan wvun nɛn, ɛ bocee ncese bo baay baay noo Bofalasii dioo yuw, mum kiɛɛ lɛ wvú ma ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ bowen. \v 46 \x - \xo 21:46 \xt 21:11; 26:4-5\x*Ɛ bó mum no gomte keekoo wvú, geenɛn, kase fan kebombom ke bonyii le, njefo kebombom kedvu to kɛŋke Jisos lɛ ɛ̀ nu naa wee ntum Nyo'. \c 22 \s1 Ŋgan ɛkumɛ ŋkaw bvujen \r (Luk 14:15-24) \p \v 1 Ɛ Jisos bvuu no jemyi ɛ̂ bó ɛ̂ boŋgan e, ɛ wvumvu no nu lɛ, \v 2 \x - \xo 22:2 \xt 9:15\x*“Bvunfon bvu fowe nu ɛ ɛ̀ nulo ɛ́ bó efewsɛn bô nfon mvu wvù to seysɛɛ ŋkaw bvujen bvu waa we wvù diemsɛn e. \v 3 Ɛ wvú ke tum bonceendaa bew lɛ bó egɛn etooy bonyii bò wvú to beɛ bó bô ŋkaw bvujen wvudvu lɛ bó etoò. Geenɛn, ɛ bonceendaa bodvu gɛn ɛ bonyii bodvu faŋɛ yaa to kɛ. \v 4 Ɛ wvú tum bomew bonceendaa gay ɛ̂ bó lɛ, ‘Ben egɛn ejeme ɛ̂ bonyii bò me nse mbeɛ bô ŋkaw bvujen wvun lɛ bó eyekɛ eyuw, me nu ɛ nseyse wase mwɛɛm mvudien, ɛ ŋgbwo binsoŋ bi nyám e bô boom bo bona' le bò faŋkɛn. Me nu ɛ nseyse wase mwɛɛm mvunciim, lɛ bó etoò lɛ fô ŋkaw e.’ \v 5 Geenɛn, ɛ bó gɛn ɛ bonyii bodvu case lo, nɛ fibole no gɛne. Ɛ wee mvu laa wɛne dvu wvú, ɛ wee mvu laa way we. \v 6 \x - \xo 22:6 \xt 21:35\x*Ɛ kebɛse ke bonyii le kooyɛ bonceendaa bodvu nyɛwle bô bó, mum yuwyɛ bó. \v 7 \x - \xo 22:7 \xt 21:41\x*Ɛ fitele bɛnte nfon wvudvu, ɛ wvú ciinse bonyii bew bo jem e, ɛ bó gɛn lɛse lo bonyii bò yuwyɛɛ bonceendaa bew, mum ton kelaante kebole. \v 8 No wvú ge nonɛn, mum gay ɛ̂ bonceendaa bew bomew lɛ, ‘Me nu ɛ nseyse wase ŋkaw bvujen. Geenɛn bonyii bò me nse mbeɛ ba se baa nu naa lo bonyii kɛ. \v 9 Ben egɛn ntasɛn jé le yicii, ebe bonyii bocii bò ben ɛ yɛn, lɛ bó eto fô ŋkaw bvujen wvun e.’ \v 10 Ɛ bonceendaa bodvu mum buy gɛn jé le yicii, kum bonyii bocii bò bó to yɛnɛɛ, bonyii bò jee bô bò befe to dvú. Ɛ yew bvujen mum yiŋsɛn bô bonyii. \p \v 11 \x - \xo 22:11 \xt Mwm 19:8\x*Ɛ nfon ke nɛ ley yew bvujen yidvu le keeyɛn bonyii bò to toɛ fô ŋkaw e, mum yɛn wee mvu le dvú ɛ wvú baa jise ndvú ŋkaw bvujen kɛ. \v 12 Ɛ wvú bife ɛ̂ wvú lɛ, ‘Nsaa yɛm, wo ghan nɛɛ ɛ sɛ ley dvun sɛ ndvú ŋkaw?’ Ɛ wee wvudvu mɛy diuw tfu. \v 13 \x - \xo 22:13 \xt 8:12\x*Nonɛn, ɛ nfon mum gay ɛ̂ bonceendaa bew lɛ, ‘Ben ekay can ye noo bikaa, etfume wvú ɛ̂ ɛjiwɛ le ɛkfuŋ, jò bonyii nu ke ebeele ŋgeci bigew.’” \v 14 No Jisos jeme nonɛn, mum gay lɛ, “Ben ekeè lɛ Nyo' nu ɛ be bonyii nteen, geenɛn ɛ caw kɛ caan.” \s1 Ɛ bó telɛ Jisos ɛkumɛ shile wvù laŋɛɛn \r (Mak 12:13-17; Luk 20:20-26) \p \v 15 Ɛ Bofalasii mum nɛ gɛn seyse no bó nu ege ɛ́ Jisos sɛ lowsɛn njeme ɛ́ bó ekoo wvú. \v 16 Ɛ bó mum tum boom bobole bo ŋgoo le noo ŋgoo bonyii bo Nfon 'Ɛlod e fô Jisos e. Ɛ bó gɛn jeme ɛ̂ wvú lɛ, “Wee n'yɛɛyi bese kee naa lɛ wo nu wee kecɛɛy, ɛ wo yɛɛyi bonyii bô je yì yi Nyo' ɛ̂ je yi kecɛɛy e. Kɛ wo ké no joo lɛ wee mvu nu jɛɛy kɛ, njefo kɛ wo taale laa mwɛtɛn nu naa la lɛ. \v 17 Kɛ see ɛ̂ bese wo ŋkpwawcɛ. Nci nu ɛ bee lɛ beene elaaŋke shile ɛ̂ Kaysa, nuu fo bó elaaŋke lɛ?” \p \v 18 Ɛ Jisos kiɛɛ fiɛɛ fì bó wɛɛntene bô fí, mum gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben bonyii bò jemyi jɛɛy, gee jɛɛy ban, ben teeyi me nje la? \v 19 Ben eto bô bigew bì ben ké no laaŋke shile dvú ɛ́ me en'yɛn.” Ɛ bó to bô danali, nya ɛ̂ wvú. \v 20 Ɛ Jisos bife ɛ̂ bó lɛ, “Ɛkolɛ kin kè nu yî dvú le nu ke yɛɛ le? Ɛ diee nu di yɛɛ le?” \v 21 \x - \xo 22:21 \xt Lum 13:7\x*Ɛ bó tfuse lɛ, “Ɛ̀ nu ke Kaysa le, ɛ diee nu kɛ tɛn diew.” Ɛ wvú mum gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben emum enyaà lɛ ɛ̂ Kaysa fiɛɛ fì ɛ̀ nu fi Kaysa le, nyaà ɛ̂ Nyo' fì ɛ̀ nu fi Nyo' le.” \v 22 Ɛ bó yuw nonɛn, ɛ diuw yum lo bó. Ɛ bó mum cinɛ wvú le nɛ no gɛne. \s1 Ɛ bó telɛ Jisos ɛkumɛ mbuy wvu yî kpwe le \r (Mak 12:18-27; Luk 20:27-40) \p \v 23 \x - \xo 22:23 \xt Luk 20:27\x*Kɛ ɛbvubwɛ, ɛ Bosadusii nɛ to fô Jisos e. Bosadusii nu ŋgoo bonyii bò to ké no duu lɛ kɛ bonyii nu ke ebuy yî kpwe le kɛ. No bó toɛ, mum bife ɛ̂ Jisos lɛ, \v 24 \x - \xo 22:24 \xt Dito 25:5-6; Keŋ 38:8\x*“Wee n'yɛɛyi, Muses to nu ɛ gay lɛ, ‘Ɛ́ wee kpwe lo sɛ wan, tu waa bwee kɛŋke keegɛɛ kpwɛse ɛ́ bô wvú eboo boom ɛ̂ diee di ŋkfu waa bwee wvudvu le.’ \v 25 Keseen, boom bo wee mvu le to cee bee bó jan bosooshwiy. Ɛ wvu ŋgaywee ke jo kpwoon, ke ghan kpwe ɛ bô wvú baa kɛŋkɛ wan kɛ, cinɛ kpwɛse le ɛ̂ ɛjimɛ kew. \v 26 Ɛ fí kooy kɛ nonɛn bô ɛjimɛ kew noo ɛjimɛ ke wvuwɛ le, gɛn buy yî wvu bosooshwiy e. \v 27 Ɛjim jodvu, ɛ kpwoon wvudvu tɛn kpwe. \v 28 Nonɛn keseen no bó bocii bosooshwiy to nu ɛ jo kpwoon wvudvu, ɛ̀ nu ke edioo enu seke bonyii buyte yî kpwe le, ɛ́ kpwoon wvudvu enu kpwɛɛ yɛɛ?” \p \v 29 Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ben nu ɛ jay baay, ɛ ɛ̀ nu njefo kɛ ben kee fiɛɛ fì bó saŋ ɛ̂ Ŋwa' Nyo' le kɛ. Ɛ ben yaa kee tɛn mvuŋgay mvu Nyo' le kɛ. \v 30 Ben ekeè lɛ ɛ̀ nu ke enu seke bonyii buyte yî kpwe le, kɛ bolemsɛ bô bokɛnɛ bɛɛ ke ebvuu etaashi bvujen kɛ, ɛ bonyii yaa bɛɛ ke ebvuu enyaa boom ɛ bó taashi bvujen kɛ. Bó nu ke enu wase kɛ diɛwɛ bonceendaa bo Nyo' le fowe. \v 31 Ɛ̀ dioo nu fi ɛkumɛ mbuy wvù bonyii nu ke ebuy yî kpwe le, ben ke baa taŋ wase Ŋwa' Nyo' yuw fiɛɛ fì wvú jemyi ɛ̂ ben e? Nyo' to nu ɛ gay lɛ, \v 32 \x - \xo 22:32 \xt Ksm 3:6\x*‘Ɛ̀ nu me Nyo' Abla'am bô Nyo' Aysik noo Nyo' Yakow.’ Fì nu lɛ kɛ Nyo' nu Nyo' boŋkfu kɛ, ɛ̀ nu Nyo' bonyii bò nu dvú.” \v 33 Ɛ kebombom kè to leeme fó yuw ntfuse wvù Jisos nya, ɛ diuw yum lo bó bô n'yɛɛyi we. \s1 Nci wvù fele bonci bocii \r (Mak 12:28-34; Luk 10:25-28) \p \v 34 Ɛ Bofalasii ke dioo yuw lɛ Jisos nu ɛ baŋ lo diuw Bosadusii, ɛ bó mum baancɛ ye to fô wvú le. \v 35 Ɛ wee mvu bó le wvù to looci kee bonci bo Nyo' le, mum telɛ wvú bô mbife mvu lɛ, \v 36 “Wee n'yɛɛyi, nci wvù kuuke fele bonci bocii nu wvù la?” \v 37 \x - \xo 22:37 \xt Dito 6:4-5\x*Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Nci wvù kuuke nu wvù gayte lɛ, ‘Ɛ̀ kooŋkè Tata wvù Nyo' wo bô fitele fiuw ficii, enya ɛkolɛ kuw ɛ̂ wvú kecii, egɛɛ bvufee bwuw yî ye le bvucii.’ \v 38 Wvuwvun nu nci wvu fwe wvù kuuke fele bonci bocii. \v 39 \x - \xo 22:39 \xt Lɛw 19:18; Mat 5:43; 19:19; Lum 13:9; Gal 5:14; Jɛm 2:8\x*Ɛ wvù bii wvú le nu kɛ diɛwɛ wvuwɛ le. Ɛ wvú nu lɛ, ‘Ɛ̀ kooŋkè waa bwoo no wo kooŋke ɛkolɛ kuw.’ \v 40 \x - \xo 22:40 \xt 5:17; Lum 13:10\x*Mwɛɛm mvunciim mvù nu ɛ̂ Ŋwa' bonci le, noo mvù nu ɛ̂ Boŋwa' bo bonyii bo ntum Nyo' le, leeme ɛ ɛ̀ nu yî bonci bo bofɛɛ ban e.” \s1 Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ nu waa yɛɛ? \r (Mak 12:35-37; Luk 20:41-44) \p \v 41 \x - \xo 22:41 \xt 20:30-31\x*No Bofalasii to nu ɛ bó taashɛ fó, ɛ Jisos mum nɛ bife mbife mvu ɛ̂ bó lɛ, \v 42 “Ben kpwaake lɛ la ɛkumɛ Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ? Ben kpwaake lɛ ɛ̀ nu waa yɛɛ?” Ɛ bó tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ nu waa Nfon Dawe.” \v 43 Ɛ Jisos kase bife ɛ̂ bó lɛ, “No ɛ̀ nu waa Nfon Dawe, ɛ fí ghan nɛɛ ɛ Keyoy ke Yuule sɛ ge ɛ Dawe no teŋe wvú lɛ Tata wen? Dawe to nu ɛ jeme lɛ, \q1 \v 44 \x - \xo 22:44 \xt Mben 110:1; Lem 2:33-35; 1Kol 15:27; Ibu 1:13; 8:1\x*‘Tata Nyo' to nu ɛ gay ɛ̂ Tata wɛm lɛ \q1 wvú eshii ɛ̂ ɛbo kew ke ɛcɛɛy e, \q1 egɛn ebuy seke wen ke ejike bonyii bew bo bvuban e \q2 ɛ́ wvú etome bikaa biew yî bó le.’ \m \v 45 Ɛ́ Dawe fɛn teŋe wvú lɛ Tata wen, ɛ́ wvú ebvuu eghan nɛɛ sɛ no nu waa we?” \v 46 \x - \xo 22:46 \xt Mak 12:34; Luk 20:40\x*No Jisos jeme nɛn, ɛ wee faŋɛ yaa nu dvú mwaaŋ wvù etfuse fiɛɛ ɛ̂ wvú kɛ. Ɛ kɛw tɛn ɛbvubwɛ le, ɛ wee faŋɛ yaa ke ebvuu emom lo ebife fiɛɛ ɛ̂ wvú kɛ. \c 23 \s1 Ɛ Jisos cɛɛyɛ kenyi ke bonyii bò duŋci bonci noo ke Bofalasii le \r (Mak 12:38-39; Luk 11:43, 46; 20:45-46) \p \v 1 Ɛ Jisos mum nɛ jeme ɛ̂ kebombom ke bonyii le bô boom bew bo ŋgoo le lɛ, \v 2 “Bonyii bò duŋci bonci bô Bofalasii nu bonyii bò nu ɛ jo kentaw ke Muses e. \v 3 \x - \xo 23:3 \xt Lum 2:21-23\x*Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ, ben eyuukè fiɛɛ ficii fì bó seŋe ɛ̂ ben, mum geè. Geenɛn, fo ben egeè fiɛɛ fì bó gee kɛ, njefo bó fewci jɛɛy, gee jɛɛy. \v 4 Bó nɛn'yi yilɛ bvujitɛ ɛ bvú fele mvuŋgay mvu bonyii le yikɛ bonyii dvú, ɛ ɛ̀ yaa nu naa lo ɛ́ bó kebɛɛ emom keelaw kɛ naa lo kpwan ɛbo keeficɛ bó kɛ. \v 5 \x - \xo 23:5 \xt Ksm 13:9; Dito 6:8; Ktŋ 5:38-39; Mat 6:1\x*Mwɛɛm mvù bó gee mvunciim nu kɛ keege lɛ bonyii eyɛnè bó le. Mvuŋkuw mvubole mvu Ŋwa' Nyo' le nu naa mvù kukene. \f + \fr 23:5 \ft Mvuŋkuw mvun nu mvù bó to gɛɛle bonci bo Nyo' le bomew jó, jiise yî monshim bô ŋkeŋkeŋ e.\f* Ɛ mvunjɛɛŋkɛn mvu ŋgem ndvú yibo le nu naa mvù dewkene. \v 6 Bó ké gɛne fô ŋkaw e no kooŋke keeshii kɛ ɛ ɛ̀ nu fô bonyii ewvumte bó, ké gɛn yéw bunle le no kooŋke kɛ keeshii ɛ ɛ̀ nu yî bintaw bi fwe le. \v 7 Bó ké no kooŋke tɛn keelɛne ɛ̂ way ɛ bonyii gayte bó le, bvuu kooŋke lɛ bonyii eteŋè bó lɛ Bolabay. \v 8 \x - \xo 23:8 \xt Jon 13:13\x*Geenɛn, fo wee ebeŋè ɛ bonyii teŋe wvú lɛ Labay kɛ, njefo ben kɛŋke Wee N'yɛɛyi kɛ mwaaŋ maaŋ, ɛ ben bocii nu boom bo bwee wan e. \v 9 Fo ben eteŋè wee mvu yî nshɛ le fɛn lɛ ɛ̀ nu icee wene kɛ, njefo ben kɛŋke Icee wene mwaaŋ wvù nu fowe. \v 10 Fo wee ebeŋè ɛ bó teŋe wvú lɛ Cee Ɛkolɛ kɛ, njefo Cee Ɛkolɛ wene nu kɛ mwaaŋ wvù ɛ̀ nu Klistu. \v 11 \x - \xo 23:11 \xt 20:26-27; Mak 9:35; 10:43-44; Luk 9:48; 22:26\x*Wee wvu baay ɛ̂ ben ɛntelɛŋ kɛŋke keenu wee wvù lemte lo ben e. \v 12 \x - \xo 23:12 \xt Mben 75:8; Mat 18:4; Luk 1:52; 14:11; 18:14\x*Naa yɛɛ wvù bensee ɛkolɛ kew, nu ɛ Nyo' nu ke eshike lo wvú, ɛ naa yɛɛ wvù shiwse ɛkolɛ kew, nu ɛ Nyo' nu ke ebense lo wvú. \s1 Ɛ Jisos tooshɛ bonyii bò duŋci bonci bô Bofalasii \r (Mak 12:40; Luk 11:39-42, 44, 52; 20:47) \p \v 13 Ŋgɛw wvu baay nu wene ben bonyii bò duŋci bonci noo ben Bofalasii. Ben nu bonyii bò jemyi jɛɛy, gee jɛɛy! Ben leeme ɛjise jo bonyii baŋyi je yì leyte bvunfon bvu fowe le. Kɛ ben kooŋke keeley bvú le kɛ, ɛ bvuu ɛ no baaŋke je fo bonyii bò kooŋke keeley e. \p [ \v 14 Ŋgɛw wvu baay nu wene ben bonyii bò duŋci bonci noo ben Bofalasii. Ben looci shiwse lo bokɛ' bo boŋkfu le, gee dibunle dì dewkene keeduuŋke ye. Ben ekeè lɛ wene ŋgɛw nu ke efo lo.] \f + \fr 23:14 \ft Kɛ boŋwa' bo boyvuum bomew bò bó to yawɛɛ saŋ diɛw Nyo' jó kɛŋke kencim kin kɛ.\f* \v 15 Ŋgɛw wvu baay nu wene ben bonyii bò duŋci bonci noo ben Bofalasii. Ben nu bonyii bò jemyi jɛɛy, gee jɛɛy! Ben nɛn'yi lɛn woŋ tfuu bvuu lente jóo yi baay baay kɛ lɛ ben gomte wee mwaaŋ wvù ebaŋke etu wee wene mbee. Ɛ́ wvú ké tu wase wee wene mbee, ɛ ben kase ge ɛ fiew mɛse fo lo, ɛ wvú no nu wase wee ŋguy wvu baay kɛ diɛwɛ ben e. \p \v 16 \x - \xo 23:16 \xt 5:34-37\x*\x - \xo 23:16 \xt 15:14\x*Ŋgɛw wvu baay nu wene. Ben nu binfefe duu lɛ ben duŋci je ɛ̂ bonyii! Ben nu bonyii bò duu lɛ, ‘Ɛ́ wee jeme fiɛɛ, ɛ kan diee di yew ncese le, tu kɛ ɛ̀ nu fiɛɛ kɛ. Geenɛn, ɛ́ wee jeme fiɛɛ ɛ kan ɛ ɛ̀ nu diee di ketwaa ke bigew e kè yɛɛle ke yew ncese le, tu wvú kɛŋke keege no wvú jeme ɛ kan.’ \v 17 Binfefe bin! Ben nu biyuŋ! Fiɛɛ fì kuuke fele fimew nu fì la? Ɛ̀ baay kuuke ketwaa ke bigew e kè yɛɛle, nuu yew ncese yì gee ɛ ketwaa kedvu sɛ nu fiɛɛ fì ɛ̀ nu fi Nyo' le lɛ? \v 18 \x - \xo 23:18 \xt Ksm 29:37\x*Ben jemyi tɛn lɛ, ‘Ɛ́ wee jeme fiɛɛ ɛ kan diee di ketaŋ ke ncese le, tu kɛ ɛ̀ nu fiɛɛ kɛ. Geenɛn ɛ́ wee jeme fiɛɛ ɛ kan ɛ ɛ̀ nu diee di fiɛɛ fì wee nya ncese dvú, tu wvú kɛŋke keege no wvú jeme ɛ kan.’ \v 19 Binfefe bin! Fiɛɛ fì kuuke fele fimew nu fì la? Ɛ̀ baay nnya yidvu kuuke, nuu ketaŋ ke ncese le kè gee ɛ nnya yidvu sɛ nu fiɛɛ fì ɛ̀ nu fi Nyo' le lɛ? \v 20 Fiɛɛ fì nu, nu lɛ ɛ́ wee kan diee di ketaŋ ke ncese le, tu wvú kan nonɛn ɛ kan noo mwɛɛm mvunciim mvu yî dvú le. \v 21 \x - \xo 23:21 \xt 1Bfn 8:13\x*Ɛ́ wee kan diee di yew ncese le, tu wvú kan nonɛn ɛ kan noo Nyo' wvù cee dvú. \v 22 Ɛ́ wee kan woŋ wvu we, tu wvú kan ɛ ɛ̀ nu kawla Nyo' noo wvú wvù Nyo' wvù shiile yî dvú le. \p \v 23 \x - \xo 23:23 \xt Lɛw 27:30; May 6:8; Luk 18:12\x*Ŋgɛw wvu baay nu wene ben bonyii bò duŋci bonci noo ben Bofalasii. Ben nu bonyii bò jemyi jɛɛy, gee jɛɛy! Ben ké no nyaa keba kemwaaŋ ɛ̂ Nyo' ɛnte jo biba yuufe bi mbáse yicii yì ben keeke naa noo mwɛɛm jɛɛy jɛɛy mvù ben keeke gɛɛle ɛ̂ mbáse le lɛ yí eshumte, geenɛn laaŋke fiɛɛ fì jite fì nci jemyi ɛkumɛ fí lɛ ben egeè, fì ɛ̀ nu keegee mwɛɛm lɛŋ fô bonyii le, camte shen fô bonyii le noo keelese fitele yî Nyo' le. Ben be kɛŋke keegeè mwɛɛm mvudvu mvunciim yaa cin'yi fimew e kɛ. \v 24 \x - \xo 23:24 \xt 15:14\x*Binfefe bì duŋci je ɛ̂ bonyii! Ben kuŋyi yɛɛguu bvuuse ɛ̂ mbvuum e, geenɛn kaa mii nyam yi baay ɛshem! \f + \fr 23:24 \ft Nyam yi baay yin nu ɛ̂ díɛw bala le lɛ, «camel».\f* \p \v 25 \x - \xo 23:25 \xt Mak 7:4\x*Ŋgɛw wvu baay nu wene ben bonyii bò duŋci bonci noo ben Bofalasii. Ben nu bonyii bò jemyi jɛɛy, gee jɛɛy! Ben cuke mvuŋkom bô shúw ye le, geenɛn ɛ mwɛɛm mvù nu ɛ yiŋsɛn jó nu mvù ben loci ɛ̂ bonyii noo mvù ben yɛɛle ɛjisɛ dvú. \v 26 \x - \xo 23:26 \xt Jon 9:40\x*Binfefe bi Bofalasii le, ben eyaw ecukɛ mvuŋkom bô shúw ɛnte, wvu lɛ mvú emum eyuule tɛn ye le. \p \v 27 Ŋgɛw wvu baay nu wene ben bonyii bò duŋci bonci noo ben Bofalasii. Ben nu bonyii bò jemyi jɛɛy, gee jɛɛy! Ben nu diɛwɛ jém yì bó nu ɛ seyse ɛ yefe yí ɛ no baa yen'yi ɛjise jee, geenɛn ɛ ɛnte jodvu nu ɛ jó ɛ yiŋsɛn bô bikufɛ bi biŋkpwe bi bonyii le noo mwɛɛm mvunciim mvu nyɛne. \v 28 \x - \xo 23:28 \xt Luk 16:15\x*Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no ben yen'yi ɛjise lɛ ben nu bonyii bo teytey, geenɛn ɛ ɛnte nu ɛ ben ɛ yiŋsɛn bô kenlɛɛma noo gee dì befe. \r (Luk 11:47-51) \p \v 29 Ŋgɛw wvu baay nu wene ben bonyii bò duŋci bonci noo ben Bofalasii. Ben nu bonyii bò jemyi jɛɛy, gee jɛɛy! Ben bomte jém bonyii bo ntum Nyo' le, feele tɛn jém bonyii bò to kɛŋke nce wvu teytey seyse ɛ yí jee. \v 30 \x - \xo 23:30 \xt 5:12; Lem 7:52\x*Ben gee nonɛn gayte lɛ, ‘Ɛ́ bese to bee nu wase dvú kefew ke bo'icee bosɛse le, tu bese to baa leem fisɛse fô fiɛɛ fì bó to gee keeyuwyi bonyii bo ntum Nyo' le kɛ.’ \v 31 Ben jemyi nonɛn, jemyi ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ bikuu binɛn mum tomte bô dew yene lɛ ben nu naa boom bo bonyii bò to yuwyɛɛ bonyii bo ntum Nyo' le. \v 32 Ben emum egɛn lo fwe emɛse lemme dì bo'icee bonɛn to kɛwɛɛ! \v 33 \x - \xo 23:33 \xt 3:7\x*Yó yin! Ɛŋgokɛ ke yó le kin! Ben kpwaake lɛ ben nu ke enu sɛ bó ɛ lese ben ŋguy wvu baay e? \p \v 34 \x - \xo 23:34 \xt 1Tɛs 2:15\x*No fí nu nonɛn, me ɛ mum ɛ no ntumte bonyii bo ntum Nyo' le fô ben e noo bonyii bo bvufee le bô bonyii bò duŋci bonci. Ben nu ke eyuwyɛ bomew, etawyɛ bomew yî bintam e, etam bomew yéw yene bunle le, ebone bikaa ɛ̂ bomew ɛjim bilaante bicii bì bó gɛne bí le. \v 35 \x - \xo 23:35 \xt Keŋ 4:8-10\x*Ben nu ke egeè nonɛn wvu lɛ ɛlɛmɛ ke bonyii bocii bò to cee nce wvu teytey yî nshɛ le bò bó yuwyɛɛ enù fô ben ɛfa. Ɛlɛmɛ kin nu ke enù fô ben ɛfa ɛ kɛw yî ke Abɛl wvù bó yuɛ sɛ wvú kɛŋke jay e, ɛ to ɛ buy yî ke Sakalia wvù waa Belekaya wvù ben to yuɛ ɛntelɛŋ jo yew ncese bô ketaŋ ke ncese le. \v 36 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, lon mwɛɛm mvun mvunciim nu ke ekoo ɛŋgokɛ ke keseen kin.” \s1 Ɛ Jisos bɛm bonyii bo Jɛlusalɛm \r (Luk 13:34-35) \p \v 37 No Jisos jeme nɛn, mum bɛm lɛ, “Ɛbɛɛy Jelusalɛm! Ɛbɛɛy Jɛlusalɛm! Wo wvù yuwyi bonyii bo ntum Nyo' le, bvuu tumyi bonyii bò Nyo' tumte fô wo le bô ɛta! Ɛ̀ nu wase bokaŋ bomɛɛ no me mom keembaancɛ boom buw kɛ diɛwɛ no bweeshie ké baancɛ boom bew kfukɛ ɛ̂ bibɛ biew e, wo ɛ faŋ? \v 38 \x - \xo 23:38 \xt Ɛsek 10:18-19; 1Bfn 9:7-8\x*Taa eyɛn, bó nu ɛ laŋ wase yew yo, ɛ yí nu etu binffuy. \v 39 \x - \xo 23:39 \xt Mben 118:26\x*Me nseŋe lo ɛ̂ wo lɛ kɛ wo bɛɛ ke ebvuu eyɛn me le kɛ, egɛn ebuy kefew kè wo ke egay lɛ, ‘Nyo' nu ɛ laŋ kembonɛn yî wee wvù too ɛ̂ diee di Tata Nyo' le.’” \c 24 \s1 Ɛ Jisos see lɛ bó nu ke ebvuw yew ncese \r (Mak 13:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Ɛ Jisos ke buy yew ncese le, ke dioo gɛne, ɛ boom bew bo ŋgoo le bencɛ to mbew ye le no duŋci yéw yi fô yew ncese le ɛ̂ wvú. \v 2 \x - \xo 24:2 \xt Luk 19:44\x*Geenɛn, ɛ Jisos jeme ɛ̂ bó lɛ, “Ben yɛne yéw yin e? Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ kɛ tɛ dimwaaŋ nu ke eshɛɛ yî dimew e sɛ bó ɛ base fokuse kɛ.” \r (Mak 13:3-13; Luk 21:7-19) \p \v 3 Ɛ Jisos ke dioo gɛn ben shii yî Kum Bite bi Olif e, ɛ boom bew bo ŋgoo le bencɛ to ɛbonɛbon fô wvú le bife lɛ, “Kɛ see ɛ̂ bese kefew kè fiɛɛ fidvu fin nu ke ekooy, noo nciise wvù nu ke eduŋcɛ kefew kè wo nu ke ekase eto noo lɛ woŋ kaa wase?” \v 4 Ɛ Jisos tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ben eyɛnè fo wee ke elɛɛ ben ɛ́ ben ejay je. \v 5 \x - \xo 24:5 \xt 24:24; 2Tɛs 2:9-10; 1Jon 2:18\x*Ben ekeè lɛ bonyii nteen nu ke etoo joo diee diem tɛɛke fojise, ɛ wee duu lɛ ɛ̀ nu wen wvù Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ. Ɛ́ bó dioo gee nonɛn emum elɛɛle bonyii nteen ɛ bó jayte je. \v 6 Ben nu ke eyuuke lɛ bó tumte jem, bvuu yuuke tɛn bosaaka lɛ jem nu enu. Fo ben ke dioo eyuuke nonɛn, ɛ finteem no buyte ben kɛ. Mvumvun nu mwɛɛm mvù kɛŋke keeke ekooy. Geenɛn ɛ mvú yaa mum duŋci lɛ woŋ kaa wase kɛ. \v 7 \x - \xo 24:7 \xt 2Klo 15:6; Yɛsa 19:2\x*Ketum nu ke etumte jem bô kemew, ɛ nfon mvu tumte jem bô wvumvu. Jeŋ nu ke ekoole, ɛ nshɛ shiike mondvuum e mondvuum e. \v 8 Ɛ mvumvun mvunciim bɛɛ kɛ lo mvun'yaŋ kɛ diɛwɛ seke kpwoon ɛ kɛw lume. \p \v 9 \x - \xo 24:9 \xt 10:17-22; Jon 16:1-4\x*\x - \xo 24:9 \xt 5:11\x*Bonyii nu ke enya ben ɛ́ bó enyɛwle bô ben, eyuwyɛ ben. Bitum bicii nu ke ebane ben nje diee diem. \v 10 \x - \xo 24:10 \xt 10:35; Luk 12:52-53\x*Nonɛn ɛ́ bonyii nteen emum etfuw bikaa ɛ̂ me ɛjim, banene, geese bikuu bibole. \v 11 \x - \xo 24:11 \xt 7:15\x*Ɛ bonyii nteen bò mbiayte lɛ ɛ̀ tum Nyo' bó nu ke ebuynɛn emum elɛɛle bonyii nteen. \v 12 \x - \xo 24:12 \xt 2Tim 3:1-5\x*No kebefɛ nu ke eduule kɛ gɛne lo fwe, nu ɛ fí nu ke ege ɛ́ keŋkoŋɛn ke bonyii le nteen emum ewɛɛ. \v 13 \x - \xo 24:13 \xt Mwm 13:10\x*Geenɛn, wee wvù nu ke ekuu shém egɛn ebuy fokemɛse nu wvù nu ke eboy. \v 14 \x - \xo 24:14 \xt 28:19\x*Ɛ bó kɛŋke kɛ keeke efewcɛ saaka wvù jee wvun wvu ɛkumɛ bvunfon bvu Nyo' le egɛn ebuy yî ɛkolɛ ke nshɛ le kecii ɛ́ bitum bicii eyuw, nonɛn ɛ́ woŋ sɛ keeke eka. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ kefew ke ŋgɛw wvu baay e \r (Mak 13:14-23; Luk 21:20-24) \p \v 15 \x - \xo 24:15 \xt Dan 9:27; 11:31; 12:11\x*Nonɛn seke ben ɛ yɛn ɛ kemaante ke fiɛɛ le kè nulo ejiŋ bvudvuu kè wee ntum Nyo' wvù Dania to jemyɛɛ ɛkumɛ kí, ɛ kí leeme wase yew ncese le, (wee wvù taaŋke ŋwa' wvun eyuw fin ntay,) \v 16 ɛ bonyii bò nu Judea mum fɛɛ ben yî dikum e. \v 17 \x - \xo 24:17 \xt Luk 17:31\x*Fo wee wvù nu ɛ̂ yew we dioo ɛ shii bvuu ley keejo fiɛɛ fì nu yew kɛ. \v 18 Fo wvù nu wɛne ebvuu ekfulɛ lɛ wen egɛn ejo ndvu ye yi bulɛɛn kɛ. \v 19 Ŋgɛw wvu baay ɛdiuw yoya le nu ke enu wvu bokɛnɛ bò nu bô difue, noo bò yamsee boom e. \v 20 Ben ebunleè lɛ fo kenlewtɛ kin ke enu ɛ ɛ̀ nu kefew ke nffum e, kɛnɛɛ diuu di mbam e kɛ, \v 21 \x - \xo 24:21 \xt Dan 12:1; Mwm 7:14\x*njefo ŋgɛw wvu baay nu ke enu kefew kekiɛ lɛ, ɛ kfuu wvuwɛ ŋgɛw ke baa yuu nu wase ɛ kɛw no woŋ to kɛwɛɛ ɛ to ɛ buy keseen e, ɛ kɛ kfuu wvuwɛ bɛɛ ke ebvuu eyuu enu dvú kɛ. \v 22 Ɛ́ Nyo' to baa fafe ɛdiuw ɛ ŋgɛw wvudvu, tu kɛ wee wvu wum mwaaŋ bee ke eboy kɛ. Geenɛn Nyo' nu ɛ fafe ɛdiuw yodvu nje bonyii bew bò wvú nu ɛ caw. \v 23 \x - \xo 24:23 \xt Luk 17:23-24\x*Ɛ̀ nu ke edioo enu sekekiɛ wee ɛ́ jeme ɛ̂ ben lɛ, ‘Ben etaa eyɛn, Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ wvun fɛn!’ Kɛnɛɛ lɛ, ‘Wvuwe fofe!’ Fo ben ebee kɛ. \v 24 \x - \xo 24:24 \xt 24:5; 7:15; Mwm 13:13-14\x*Ben ekeè lɛ bonyii nu ke etoo mbiayte lɛ bowen nu bomboyse bò Nyo' to kawɛɛ, ɛ bomew duu lɛ bowen nu bonyii bo ntum Nyo' le, emum egee mwɛɛm mvù tɛmyi mvù duŋci mvuŋgay mvubole, egee tɛn mwɛɛm mvu diuw wvù yumɛɛn e wvu lɛ bó elɛɛ bonyii ɛ́ bó ejay je, lɛɛ naa noo bonyii bò Nyo' nu ɛ caw, fɛn ɛ́ je nu dvú. \v 25 Ben eyekɛ eyuw, me nu ɛ nsee wase mwɛɛm mvun ɛ̂ ben ɛ́ mvú sɛ keeke ekooyi. \v 26 Nonɛn, ɛ́ bonyii nɛ ɛ no gayte ɛ̂ ben lɛ, ‘Ben etaa eyɛn, Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ wɛ ŋkpwaante,’ fo ben egɛn jó kɛ. Kɛnɛɛ lɛ, ‘Ben etaa eyɛn, wvuwɛ yew ɛnte,’ fo ben ebee bó le kɛ. \v 27 \x - \xo 24:27 \xt 24:30, 37; 25:31; 1Kol 15:23; 1Tɛs 3:13; 4:15; 2Tɛs 2:1, 8; Jɛm 5:7-8; 2Bi 3:4; 1Jon 2:28\x*Ben ekeè lɛ no jaŋ ké lawte we ɛ̂ keba ke diuu sane le, ba gɛn buy jò diuu seeyi, nu kɛ lɛŋlɛŋ no nto wee wvù diee nu Waawee nu ke enu. \v 28 \x - \xo 24:28 \xt Job 39:30; Mwm 19:17-18\x*‘Naa fɛɛ fò keŋkpwe ke fiɛɛ le nu, nu kɛ fó fò boŋguluŋ nu etaashi.’ \s1 Ɛkumɛ no Jisos nu ke eto \r (Mak 13:24-27; Luk 21:25-28) \p \v 29 \x - \xo 24:29 \xt Yɛsa 13:10; 34:4; Aga 2:6, 21; 2Bi 3:10, 12; Mwm 6:12-14\x*Kaŋ mwaaŋ seke kefew ke ŋgɛw wvu baay wvun e ɛ to wase ɛ fey, ɛ́ diuu nɛ esɛsɛ ejimɛ, kpwee saa ebvuu ebaa kɛ, ɛ́ jón enɛ fowe egbwekɛn, ɛ́ mwɛɛm mvu fowe mvunciim mvù kɛŋke mvuŋgay eshiike. \v 30 \x - \xo 24:30 \xt Saka 12:10-14; Dan 7:13-14; Mat 24:27; 26:64; Mak 14:62; Mwm 1:7\x*Ɛ́ nciise wee wvù diee nu Waawee emum ebuynɛn yî ɛbulɛ le. Ɛ́ bitum bicii bi yî nshɛ le emum ekɛw effule lo bô kpwe. Bonyii nu ke eyɛn no wee wvù diee nu Waawee shiile too ɛ̂ kembɛw e fowe bô mvuŋgay noo bvukukɛ bvu baay. \v 31 \x - \xo 24:31 \xt 13:41; \xt 1Kol 15:52; 1Tɛs 4:16\x*Soŋ yi baay nu ke edioo ɛ jeme foweɛwe, ɛ́ wvú emum eciinse bonceendaa bew ɛ́ bó egɛn ɛbuw ɛ woŋ yo ɛna le noo fowe, ebaancɛ bonyii bew bò wvú nu ɛ caw. \r (Mak 13:28-31; Luk 21:29-33) \p \v 32 Ben eyɛɛyi fiɛɛ yî keŋgvum e. Tíɛw ye ké boci, ɛ́ bibɛ ekɛw etɛɛke yî dvú le, ɛ́ ben mum kiɛɛ lɛ ɛkfuŋ kumene wase. \v 33 Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no ben nu ke edioo ɛ yɛn mwɛɛm mvun e mvunciim, ɛ́ ben emum ekiɛɛ lɛ wvú nu wase nceencee naa wase ɛ̂ yew fwese. \v 34 \x - \xo 24:34 \xt 16:28\x*Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ kɛ ɛŋgokɛ ke keseen kin nu ke eka sɛ mwɛɛm mvun mvunciim ɛ kooy wase kɛ. \v 35 Ɛbulɛ bô nshɛ nu ke eka, geenɛn kɛ diɛw yɛm nu ke eyuu eshiw kɛ. \s1 Kɛ wee nu dvú wvù kee diuu dì Jisos nu ke eto kɛ \r (Mak 13:32-37; Luk 17:26-30, 34-36) \p \v 36 \x - \xo 24:36 \xt Lem 1:7\x*Kɛ wee nu dvú wvù kee diuu didvu kɛnɛɛ kefew kɛ. Kɛ naa bonceendaa bo Nyo' le bo fowe kɛnɛɛ Waa Nyo' kee tɛn kɛ. Ɛ̀ kee kɛ Nyo' Ice wvú ɛmbeŋ. \v 37 \x - \xo 24:37 \xt Keŋ 6:11-13; 7:7-13; 2Bi 3:6\x*Kɛ lɛŋlɛŋ no fí to nu kefew ke Noa' le nu kɛ no fí nu ke enu seke wee wvù diee nu Waawee kaase too. \v 38 Ɛ̀ to nu ɛ joo baa yiŋsɛn wase yî ɛkolɛ ke nshɛ le, ɛ bonyii nu fibole diekene bvuu wukene, ɛ bokɛnɛ bô bolemsɛ taashi bvujen, ɛ bonyii nyaa boom ɛ bolemsɛ taashi bvujen bô bó, ke gɛn buy diuu dì Noa' to leyɛɛ ɛ̂ ŋguw e, \v 39 ɛ bonyii bodvu yaa kee fiɛɛ fì nu ekooy kɛ, gɛn buy seke joo to yiŋsɛnɛɛ yî nshɛ le, kuu bó bocii gɛn dvú. Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no fí nu ke enu diuu dì wee wvù diee nu Waawee nu ke eto le. \v 40 Bolemsɛ bofɛɛ nu ke enu wɛne, ɛ́ bó ejo mwaaŋ ɛ́ mwaaŋ eshɛɛ. \v 41 Ɛ bokɛnɛ bofɛɛ nu ke egooke bvulɛm fodien, ɛ́ bó ejo mwaaŋ ɛ́ mwaaŋ eshɛɛ. \v 42 \x - \xo 24:42 \xt 24:44, 50; 25:13; Mak 13:33, 35; Luk 12:40; 21:36\x*Nonɛn, ben emum ecɛytè njefo kɛ ben kee diuu dì Tata wene nu ke eto kɛ. \v 43 \x - \xo 24:43 \xt 1Tɛs 5:1-2; 2Bi 3:10; Mwm 3:3\x*Ben ekeè lɛ ɛ́ cee yew kee kefew kè cooŋ nu ke eto ɛntaŋ, ɛ́ wvú ecɛyte, wvú saa ke ecinɛ ɛ́ bó eto eŋgoy yew ye kɛ. \v 44 Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ, ben tɛn kɛŋke keecɛytè njefo wee wvù diee nu Waawee nu ke eto ɛ̂ kefew kè ben yaa kee kɛ le. \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ waa lemme wvu kecɛɛy noo wvù yaa nu kɛ wvu kecɛɛy \r (Luk 12:41-48) \p \v 45 \x - \xo 24:45 \xt 25:21-23\x*Waa lemme wvù nu wvu kecɛɛy bvuu kɛŋke bvufee nu wvù la? Kɛ ɛ̀ nu wvuwɛ wvù cee ɛkolɛ we nu ɛ gɛɛ wvú lɛ wvú etaalè fô yew ye le, lɛ kefew ke edioo ɛ kocɛn, ɛ wvú nya mwɛɛm mvudien mvu boom bo lemme le ɛ̂ bó le? \v 46 Njoŋ wvu baay nu ke enu wvu waa lemme wvuwɛ wvù cee ɛkolɛ we nu ke edioo etoo eyɛn ɛ wvú gee lemme lɛŋlɛŋ no wvú bee keegee. \v 47 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ cee ɛkolɛ we nu ke ebense wvú ɛ́ wvú etaale fô mwɛɛm mwew e mvunciim. \v 48 \x - \xo 24:48 \xt 2Bi 3:4\x*Geenɛn ɛ́ waa lemme wvudvu nɛ ɛ no nu wvù kɛŋke keŋge kè befe, ɛ jeme ɛ̂ ɛkolɛ kew lɛ, ‘Kɛ cee ɛkolɛ wɛm nu ke eyaŋsɛn ekase eto kɛ’, \v 49 ɛ mum ɛ kɛw ɛ no suuŋke boom bo lemme le bomew bò bô bó lemte, diekene bvuu wukene bô bonyii bò wuwte mbvuum, \v 50 \x - \xo 24:50 \xt 24:42\x*tu cee ɛkolɛ we nu ke enɛ esɛsɛ ebuynɛn diuu dimew dì wvú yaa be kpwaake le noo ɛ̂ kefew kè wvú yaa be kee le kɛ. \v 51 \x - \xo 24:51 \xt 8:12\x*Wvú nu ke edioo ɛ buynɛn nonɛn, emum enya ŋgɛw ɛ̂ waa lemme wvudvu, eciinse wvú ɛ́ wvú egɛn enu ŋgoo bonyii bò jemyi jɛɛy, gee jɛɛy e, ɛ ɛ̀ nu fó fò bonyii nu ke ebeele ŋgeci bigew.” \c 25 \s1 Ŋgan ɛkumɛ ŋgón bokɛnɛ bomew yuufe \p \v 1 \x - \xo 25:1 \xt Luk 12:35-36\x*“Ɛ̀ nulo ɛ́ bó emum efewsɛn bvunfon bvu fowe bô ŋgón bokɛnɛ bomew yuufe bò to joɛ bin'yeese bibole, buy keegɛn efiisɛn cee bvujen mvu. \v 2 Bó to nu nonɛn ɛ bo botin nu biyuŋ, ɛ bo botin feefene. \v 3 Fì nu lɛ bò to nu biyuŋ to dioo jo bin'yeese bibole faŋɛ yaa jo mɛɛm momew kɛ, \v 4 geenɛn ɛ bò to feefene jo bibole bin'yeese jo mɛɛm momew mbew yî dvú le. \v 5 Ɛ bó gɛn no cɛyte cee bvujen wvudvu, ɛ wvú no dvuyte keeto, ɛ nyii mum nɛ no yɛɛke bó, ɛ bó mum lefe. \v 6 Ɛ ɛ̀ ke no nu ɛntaŋ ɛntelɛŋ, ɛ bó nɛ yuw ɛ wee wvule lɛ, ‘Eeeee, ben etaa eyɛn, cee bvujen wvun ɛɛɛ! Ben ebuy eto efiisɛn wvú lɛɛɛ.’ \v 7 Ɛ ŋgón bokɛnɛ ba bocii mum ja we bense bin'yeese bibole. \v 8 Ɛ ŋgón bokɛnɛ bò to nu biyuŋ ba gay ɛ̂ bò to feefene ba lɛ, ‘Ben enya kɛ bese bô mɛɛm monɛn momew. Bin'yeese bisɛse shiile wa lo.’ \v 9 Geenɛn ɛ bò to feefene ba tfuse lɛ, ‘Kɛ ɛ̀ nɛlo ɛ́ mó ekocɛn fô beene le bocii kɛ. Ben egɛn ɛ ɛ̀ nu fô bonyii bò geese le, eguy monɛn.’ \v 10 \x - \xo 25:10 \xt 9:15\x*No bó to gɛne keeguy, ɛ cee bvujen mum shɛɛ fɛse. Ɛ ba bò to nu ɛ seyse wase ye ɛ no cɛyte, mum gɛn ley bô wvú yew ŋkaw bvujen e, ɛ bó mum faa kembuŋ. \v 11 \x - \xo 25:11 \xt Luk 13:25\x*Ɛjim jodvu ɛ ŋgón bokɛnɛ bomew ba bò to gɛnɛɛ keeguy mɛɛm fɛse, leem ɛ̂ yew fwese no gayte lɛ, ‘Cee ɛkolɛ, cee ɛkolɛ, yene kembuŋ ɛ́ bese eley.’ \v 12 \x - \xo 25:12 \xt 7:23\x*Geenɛn, ɛ wvú tfuse ɛ̂ bó lɛ, ‘Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ kɛ me ŋkee ben kɛ.’ \v 13 \x - \xo 25:13 \xt 24:42\x*Fí ɛ mum ɛ no nu lɛ, ben eseyse ye, ecɛytè, njefo kɛ ben yaa kee diuu kɛnɛɛ kefew kè me nu ŋke eŋkase nto kɛ. \s1 Ŋgan ɛkumɛ boom bo lemme le botɛte \r (Luk 19:11-27) \p \v 14 \x - \xo 25:14 \xt Mak 13:34\x*Kefew kedvu nu ɛ fí nu ke enu diɛwɛ wee mvu wvù to nu keegɛn ghane, tee boom bew bo lemme le gɛɛ kpwaw we can yibole. \v 15 \x - \xo 25:15 \xt Lum 12:6\x*Wvú to nu ɛ nya mvu waa lemme bikele bi bigew e bitin, nya mvu bikele bifɛɛ, nya mvu ɛkɛlɛ ke bigew e kemwaaŋ. Wvú to nyaa kɛ bii no mvuŋgay mvu wee le nu. No wvú nyaɛ nonɛn, mum laa ghane diew. \v 16 Ɛ waa lemme wvù to fiɛ bikele bi bigew e bitin mum gɛn lo kaŋ mwaaŋ ge way dvú, die sɛw bikele bitin. \v 17 Ɛ wvù to fiɛ bikele bifɛɛ ge tɛn way, die sɛw bikele bifɛɛ. \v 18 Geenɛn, ɛ waa lemme wvù to fiɛ ɛkɛlɛ kemwaaŋ wɛ, gɛn fiew cim fokuse nyilɛ bigew bi cee ɛkolɛ we le bidvu fó. \p \v 19 \x - \xo 25:19 \xt 18:23\x*Ɛ cee ɛkolɛ boom bo lemme le bodvu ke laa ghane diɛ, gɛn ce jó baay. Ɛ wvú ke dioo kase to, mum tee boom bew bo lemme le lɛ bô bó ekpwaŋsɛn mwɛɛm. \v 20 Ɛ waa lemme wvù to fiɛ bikele bi bigew e bitin mum to wase bô bikele yuufe, gay lɛ, ‘Cee ɛkolɛ, wo to nya me bikele bi bigew e bitin, taa eyɛn me nu ɛ nshɛɛ ɛ ŋge way dvú, ɛ ŋkɛŋkɛ bimew bikele bitin ɛ̂ we jodvu.’ \v 21 \x - \xo 25:21 \xt 24:45-47; Luk 16:10\x*Ɛ cee ɛkolɛ we gay ɛ̂ wvú lɛ, ‘Keyoone baay. Wo nu waa lemme wvù jee bvuu nu wvu kecɛɛy! Wo se nu ɛ shɛɛ ɛ kiɛɛ keetaa fô fiɛɛ fi caan e ntay. Nonɛn, me nu eŋgɛɛ wo keseen ɛ́ wo etaale wase ɛ ɛ̀ nu fô fi baay e. Leyɛ lɛ ɛnte jo bvujoŋkɛ bvu cee ɛkolɛ wo le.’ \v 22 Ɛ waa lemme wvù biew bigew to nu bikele bifɛɛ to tɛn, gay lɛ, ‘Cee ɛkolɛ, wo to nya me bikele bi bigew e bifɛɛ. Taa eyɛn, me nu ɛ nshɛɛ ɛ ŋge way dvú, ɛ ŋkɛŋkɛ bimew bikele bi bigew e bifɛɛ ɛ̂ we jodvu.’ \v 23 Ɛ cee ɛkolɛ we gay ɛ̂ wvú lɛ, ‘Keyoone baay. Wo nu waa lemme wvù jee bvuu nu wvu kecɛɛy! Wo se nu ɛ shɛɛ ɛ kiɛɛ keetaa fô fiɛɛ fi caan e. Nonɛn, me nu eŋgɛɛ wo keseen ɛ́ wo etaale wase ɛ ɛ̀ nu fô fi baay e. Leyɛ lɛ ɛnte jo bvujoŋkɛ bvu cee ɛkolɛ wo le.’ \v 24 Ɛ waa lemme wvumvu wɛ wvù to fiɛ ɛkɛlɛ ke bigew e kemwaaŋ to tɛn, gay lɛ, ‘Cee ɛkolɛ, me ŋkee lɛ wo nu wee wvù tɛmyi ɛjim. Wo ké no gbweci ɛ wo baa jewe kɛ, baanci ɛgiŋ ɛ wo baa lɛ kɛ. \v 25 Nonɛn me nse ɛ mum ɛ nfan ɛ ŋgɛn ɛ nyilɛ bigew biuw fokuse. Taa eyɛn, bigew biuw bin, jicɛ.’ \v 26 Ɛ cee ɛkolɛ we tfuse ɛ̂ wvú lɛ, ‘Wo nu waa lemme wvù befe, nu keŋkpwen! Wo se kee lɛ me ŋké no ŋgbweci ɛ me mbaa njewe kɛ, mbaanci ɛgiŋ ɛ mbaa nlɛ kɛ. \v 27 No wo se kee nonɛn, tu wo se bee egɛɛ bigew biem ntfu wvu lɛ seke me ɛ ŋkase enfi bigew biem bidvu bô sɛw ɛ̂ we jodvu.’ \v 28 No wvú gay nonɛn, mum gay lɛ bó efi ɛkɛlɛ ke bigew e kedvu ɛ̂ wvú, enya ɛ̂ wvù kɛŋke bikele bi bigew e yuufe. \v 29 \x - \xo 25:29 \xt 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18; 19:26\x*Lɛ bó ekeè lɛ wee wvù kɛŋke nu ɛ bó nu ke ebise ɛ́ wvú ekɛŋke nteen. Geenɛn ɛ wee wvù baa kɛŋke, nu ɛ naa fi caan fì wvú kɛŋke nu ɛ bó nu ke efi lo ɛ̂ wvú. \v 30 \x - \xo 25:30 \xt 8:12\x*No wvú gay nonɛn mum gay lɛ, ‘Ben etfume kenɛnɛ ke waa lemme le kin ɛ̂ ɛjiwɛ le ɛkfuŋ, fô bonyii nu ke ebeele ŋgeci bigew.’ \s1 N'yɛɛyi ɛkumɛ nsaw wvu fokemɛse \p \v 31 \x - \xo 25:31 \xt 16:27\x*\x - \xo 25:31 \xt Dito 33:2; Saka 14:5; Mat 16:27; 19:28; 1Tɛs 3:13; Jut 14\x*Ɛ̀ nu ke edioo enu kefew kè wee wvù diee nu Waawee kaase too ɛ̂ bvukukɛ bwew e, ɛ wvú too bô bonceendaa bo Nyo' le bocii, ɛ́ wvú emum eshii yî kawla we bvukukɛ le. \v 32 Bitum bicii bi yî ɛkolɛ ke nshɛ le nu ke ebaancɛ ɛ̂ wvú fwe, ɛ́ wvú emum egaw bó diɛwɛ no wee ncɛy ké gaw njée bvuse ɛ̂ bíe tewe le. \v 33 Wvú nu ke egɛɛ njée ɛbo ɛcɛɛy, gɛɛ bíe tewe ɛbo ɛŋkoŋko. \v 34 Wvú wvù Nfon nu ke emum egay ɛ̂ ba bò nu ɛbo ɛcɛɛy lɛ, ‘Bonyii bò Icɛm nu ɛ laŋ kembonɛn yî bó le, ben eto ekɛŋkɛ bvudvuu ɛnte jo bvunfon bvù wvú to seysɛɛ fô ben e ɛ kɛw no bó to bomɛɛ woŋ, \v 35 \x - \xo 25:35 \xt Yɛsa 58:7\x*njefo jeŋ to yuu me, ɛ ben nya me bô mwɛɛm mvudien. Kendoŋ to yumte me, ɛ ben nya me bô fiɛɛ ɛ me ŋ'wu. Me nto nu tolo, ɛ ben fiisɛn me. \v 36 Me nto nu kenyi kencimte, ɛ ben jise ndvu yî yɛm e. Me nto ncɛmte ɛ ben to gay me le. Me nto nu yew ncaw e, ɛ ben to gay me le.’ \v 37 Wvú nu ke edioo ɛ gay nonɛn, ɛ́ bonyii bo teytey bodvu emum ebife ɛ̂ wvú lɛ, ‘Tata, ɛ̀ nu seke la wvù bese to yɛnɛɛ wo le ɛ jeŋ yuu wo, ɛ bese nya mwɛɛm mvudien ɛ̂ wo, kɛnɛɛ seke la wvù kendoŋ to yumte wo ɛ bese nya fiɛɛ ɛ wo wu? \v 38 Ɛ̀ nu seke la wvù bese to yɛnɛɛ wo le ɛ wo nu tolo, ɛ bese fiisɛn wo, kɛnɛɛ kenyi kencimte, ɛ bese jise ndvu yî yo le? \v 39 Ɛ ɛ̀ nu seke la wvù bese to yɛnɛɛ wo le ɛ wo cɛmte kɛnɛɛ nu yew ncaw e, ɛ bese to gay wo le?’ \v 40 \x - \xo 25:40 \xt Bŋgn 19:17; Mat 10:40, 42; 12:50; 28:10\x*Nfon nu ke emum etfuse ɛ̂ bó lɛ, ‘Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ no ben to geɛ mwɛɛm mvun, kɛ naa fô wee wvu caan boom bo bwɛɛm e ban e, nu ɛ ben to ge ɛ ɛ̀ nu fô me le.’ \v 41 \x - \xo 25:41 \xt Jut 7; Mwm 20:10, 15\x*Nonɛn, wvú nu ke emum egay ɛ̂ ba bò nu ɛbo ɛŋkoŋko lɛ, ‘Ben bò lon nu ɛ koo, ben enɛ lo ɛ̂ me ɛjise, egɛn eley ŋguy wvù mɛy lo wvù bó to seysɛɛ fô dɛwle bô bonceendaa bew e, \v 42 njefo jeŋ to yuu me, ɛ ben faŋɛ yaa enya me bô fiɛɛ fidien kɛ. Kendoŋ to yumte me, ɛ ben faŋɛ yaa enya me bô fiɛɛ ɛ́ me eŋ'wu kɛ. \v 43 Me nto nu tolo, ɛ ben faŋɛ yaa efiisɛn me kɛ. Me nto nu kenyi kencimte, ɛ ben faŋɛ yaa ejise ndvu yî yɛm e kɛ. Me nto ncɛmte, mbvuu no nu yew ncaw e, ɛ ben faŋɛ yaa eto egay me le kɛ.’ \v 44 Bó tɛn nu ke emum bife ɛ̂ wvú lɛ, ‘Tata, ɛ̀ nu seke la wvù bese to yɛnɛɛ wo le ɛ jeŋ yuu wo, kɛnɛɛ ɛ kendoŋ yumte wo, kɛnɛɛ ɛ wo nu tolo, kɛnɛɛ kenyi kencimte, kɛnɛɛ cɛmte, kɛnɛɛ yew ncaw e, ɛ bese faŋɛ yaa efi wo kɛ?’ \v 45 Wvú nu ke emum etfuse ɛ̂ bó lɛ, ‘Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, no ben to baa ege mwɛɛm mvun, kɛ naa fô wee wvu caan boom bo bwɛɛm e ban e, nu ɛ ben to baa ege ɛ ɛ̀ nu fô me le kɛ.’ \v 46 \x - \xo 25:46 \xt Dan 12:2; Jon 5:29; Jɛm 2:13\x*Boba bonyii nu ke emum egɛn eley ŋgɛw wvù mɛy lo le. Geenɛn, ɛ́ ba bò nu teytey egɛn eley fibole ɛ ɛ̀ nu nshii wvù mɛy lo le.” \c 26 \s1 Ɛ bó kaa mvunaŋ ɛ̂ Jisos ɛjim \r (Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 \x - \xo 26:1 \xt 7:28\x*Ɛ Jisos ke jeme mwɛɛm mvun mvunciim mɛse, gay ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, \v 2 \x - \xo 26:2 \xt 16:21\x*“Ben ekeè lɛ ɛ̀ shɛɛte wase ɛdiuw ɛfaa, ɛ́ emum enu Ŋkaw Daŋɛfey, ɛ bó nu ke emum enya wee wvù diee nu Waawee can bonyii le ɛ́ bó eta yî kentam e.” \v 3 Kɛ kefew kedvu le, ɛ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bò saake woŋ mum gɛn baancɛ ye ɛ̂ ntow Kayfas wvù to nu ɛkolɛ ke bocee ncese le, \v 4 \x - \xo 26:4 \xt 21:46\x*mum cu ntaŋ no bó nu ke ewɛɛntɛn sɛ koo Jisos, eyu. \v 5 Ɛ bó dioo cu nonɛn, gay lɛ, “Fo beene emom fiɛɛ fin kefew ke Ŋkaw e kɛ, njefo ɛ́ beene mom lo, ɛ́ fí eto bô diuw ɛ̂ bonyii ɛntelɛŋ.” \s1 Ɛ kpwoon mvu yefe Jisos bô nfiey wvù shfuuŋkene Bɛtani \r (Mak 14:3-9; Jon 12:1-8) \p \v 6 \x - \xo 26:6 \xt Luk 7:37-38\x*Ɛ Jisos ke no nu ntɛw wvù Bɛtani le, yew dvu Semon wvù wee ntun wvu baay. \v 7 Ɛ bó ke shii no diekene, ɛ kpwoon mvu nɛ ley bô fikaa fimew ɛ bó kene bô tɛ,\f + \fr 26:7 \ft Fikaa fin nu ɛ bó to kene bô tɛ dì bó teŋe lɛ «alabaster».\f* ɛ ɛ̀ nu fi nfiey mvu wvù shfuuŋkene le, ɛ wvú lumte naa baay, mum fucɛ yî ɛkolɛ ke Jisos e. \v 8 Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le yɛn nonɛn ɛ fiɛɛ fidvu ton'yɛ lo bó. Ɛ bó gay lɛ, “Wvú nyɛw bô nfiey wvun nɛn nje la? \v 9 Bó be nɛlo egese nfiey wvun bigew nteen, enya bigew bidvu ɛ̂ bonyii bo kefufe le.” \v 10 Geenɛn, ɛ Jisos kiɛɛ ŋkpwawcɛ wvubo, gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben nyaa ŋgɛw ɛ̂ kpwoon wvun nje la? Wvú nu ɛ ge ɛ ɛ̀ nu fiɛɛ fì jee fô me le. \v 11 \x - \xo 26:11 \xt Dito 15:11\x*Ben ekeè lɛ bonyii bo kefufe le nu ke enu kɛ ben ɛ bó sekecii, geenɛn kɛ me nu ŋke enu beene sekecii kɛ. \v 12 Wvú fuci nfiey wvun yî yɛm e nɛn seysee lo me no bó nu ke edwey me. \v 13 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ naa fɛɛ fô bó nu ke efewci saaka wvù jee wvun yî ɛkolɛ ke nshɛ le kecii nu ɛ fiɛɛ fì kpwoon wvun ge nu ɛ bó nu ke eseŋe tɛn, keekumyi wvú.” \s1 Ɛ Judas gese Jisos \r (Mak 14:3-9; Jon 12:1-8) \p \v 14 Ɛ wee mvu ŋgoo boom bo ŋgoo le bo Jisos e bo yuufe ncow bofɛɛ wvù bó to teŋe lɛ Judas Iskaliot mum nɛ gɛn fô bocee ncese bo baay baay, \v 15 \x - \xo 26:15 \xt Ksm 21:32; Saka 11:12; Jon 11:57; 13:2\x*bife ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ́ me nya Jisos can yene le, ɛ́ ben enya la ɛ̂ me?” Ɛ bó mum taŋ bigew mbaanshɛ bì bó kene bô ketwaa kè baa, nya ɛ̂ wvú. \v 16 Ɛ kɛw sekekiɛ le, ɛ wvú mum kɛw no gomte je yì wvú nu enya Jisos jó can yibole. \s1 Ɛ Jisos bô boom bew bo ŋgoo le die Ŋkaw Daŋɛfey \r (Mak 14:12-21; Luk 22:7-13, 21-23; Jon 13:21-30) \p \v 17 \x - \xo 26:17 \xt Ksm 12:1-20\x*Ɛ ɛ̀ ke dioo nu diuu di fwe di Ŋkaw Blɛɛd wvù bó baa gɛɛ Fintuŋlɛɛn jó, ɛ boom bo ŋgoo le bo Jisos e to fô wvú le, bife ɛ̂ wvú lɛ, “Wo gomte lɛ bese egɛn eseyse fô wo nu edie Ŋkaw Daŋɛfey ɛ ɛ̀ nu fɛɛ?” \v 18 Ɛ wvú tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Ben egɛn ɛlaante, eyɛn kɛy e, egay ɛ̂ wvú lɛ, ‘Wee N'yɛɛyi gayte lɛ kefew kewene nu ɛ kocɛn wase. Wen nu edie lɛ Ŋkaw Daŋɛfey bô boom bowene bo ŋgoo le ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ wvú yew.’” \v 19 Ɛ boom bo ŋgoo le bodvu gɛn ge kɛ no Jisos be gay ɛ̂ bó, mum seyse mwɛɛm mvudien mvu Ŋkaw Daŋɛfey e dvú. \v 20 \x - \xo 26:20 \xt Jon 13:2, 21-30\x*Ɛ ɛ̀ ke no nu ɛkiɛguu, ɛ wvú shii bô boom bew bo ŋgoo le bo yuufe ncow bofɛɛ keediekene. \v 21 Ɛ bó dioo diekene, ɛ wvú nɛ gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben kecɛɛy lɛ, wee mvu ben e nu egese me.” \v 22 No wvú gay nonɛn, ɛ boom bew bo ŋgoo le nɛ no nu yii yii baay, mum kɛw no biwci ɛ̂ wvú mwaaŋ mwaaŋ lɛ, “Ɛ̀ nu me le Tata?” \v 23 \x - \xo 26:23 \xt Mben 41:9\x*Ɛ wvú tfuse ɛ̂ bó lɛ, “Wee wvù nu egese me nu wvù nu ɛ lese ɛbo ɛ̂ shuw e bee wvú. \v 24 \x - \xo 26:24 \xt Mben 22:7-8, 16-19; Yɛsa 53:9\x*Wee wvù diee nu Waawee nu ke egɛn kɛ no bó to saŋɛɛ ɛkumɛ wvú. Geenɛn, ŋgɛw wvu baay nu fô wee wvù gese wee wvù diee nu Waawee le. Fí to bee ejee fô wvuwɛ wee le baay fɛn ɛ́ bó to baa eboo wvú kɛ.” \v 25 Ɛ Judas wvù to nu keegese Jisos bife tɛn ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̀ nu me le Wee N'yɛɛyi?” Ɛ Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Wo nu ɛ jeme bô diuw wo.” \s1 Ɛ Jisos bô boom bew die ntaashɛ \r (Mak 14:22-26; Luk 22:14-20; 1Kol 11:23-25) \p \v 26 \x - \xo 26:26 \xt 1Kol 10:16\x*No bó to diekene, ɛ Jisos nɛ jo blɛɛd, nya keyoone ɛ̂ Nyo', mum guushɛ nya ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le gay lɛ, “Ben eko edie, fin nu ye yɛm.” \v 27 Ɛ wvú mum jo tɛn fiko, nya keyoone ɛ̂ Nyo' mum nya fiko fidvu ɛ̂ bó gay lɛ, “Ben ewu bocii. \v 28 \x - \xo 26:28 \xt Ksm 24:8; Yɛli 31:31; Ibu 7:22; 9:15-20\x*Fin nu ɛlɛmɛ kem kè Nyo' gbwo moŋkan dvú kí ɛ buy nje wee nteen, wvu lɛ wvú elɛɛshɛ bibefɛ bibole. \v 29 Ɛ́ me ensee ɛ̂ ben lɛ kɛ me mbɛɛ ŋke embvuu eŋ'wu mbvuum mo tweŋ kete kè lane le man ɛ kɛw keseen e, ɛ gɛn ɛ buy diuu dì me nu ŋke eŋ'wu mó monfɛm beene ɛnte jo bvunfon bvu Icɛm e kɛ.” \v 30 \x - \xo 26:30 \xt Luk 22:39; Jon 18:1\x*Ɛ Jisos bô boom bew bo ŋgoo le ke mɛse, yem ŋkiee mbense, mum buy ben gɛn yî Kum Bite bi Olif e. \s1 Ɛ Jisos gay lɛ Bita nu ke ema wen \r (Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 31 \x - \xo 26:31 \xt Saka 13:7; Mat 26:56; Jon 16:32\x*No Jisos bô boom bew bo ŋgoo le to gɛne, ɛ wvú nɛ gay ɛ̂ bó lɛ, “Ɛntaŋ jo ɛbɛn nu ɛ ben bocii nu ke etfuw bikaa ɛ̂ me ɛjim nje fiɛɛ fì nu ke ekooy bô me. Ɛ̀ nu no bó nu ɛ saŋ ɛ Nyo' gayte lɛ, ‘Me nu eŋke en'yu ncɛy njée ɛ́ ŋgoo njée esaaŋkɛn.’ \v 32 \x - \xo 26:32 \xt 28:7, 16\x*Geenɛn, seke Nyo' ɛ bvuse me yî kpwe le, ɛ́ me ensa fwe jo ben Galilee.” \v 33 Ɛ Bita mum gay lo fiew ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ́ bonyii bocii cim tfuw lo bikaa ɛ̂ wo ɛjim nje fiɛɛ fì nu ke ekooy bô wo, tu kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ me ŋke en'yuu entfuw bikaa ɛ̂ wo ɛjim kɛ.” \v 34 \x - \xo 26:34 \xt Luk 22:33-34; Jon 13:36-38\x*\x - \xo 26:34 \xt 26:75\x*Ɛ Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ́ me ensee ɛ̂ wo kecɛɛy lɛ ɛntaŋ jo ɛbɛn jan, nu ɛ nyimshie nu ke enu lɛ yí etoŋ, ɛ wo ɛ ma wase me bokaŋ botɛte.” \v 35 Ɛ Bita gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ́ ɛ̀ cim nu naa lɛ me nu eŋkpwe lo bee wo, tu kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ me en'yuu ma wo kɛ.” No wvú gay nonɛn, ɛ boom bo ŋgoo le bo Jisos e bomew ba bocii gay kɛ tɛn nonɛn. \s1 Ɛ Jisos bunle Gɛsɛmane \r (Mak 14:32-42; Luk 22:39-46) \p \v 36 \x - \xo 26:36 \xt Luk 5:16; Ibu 5:7-8\x*Ɛ Jisos bô boom bew bo ŋgoo le ke gɛn ley fô wɛɛ ketaaŋ wvumew e, ɛ bó teŋe lɛ Gɛsɛmane, ɛ Jisos gay ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ, “Ben eshii fɛn ɛ́ me en'wawcɛ ɛceŋ nene embunle.” \v 37 Ɛ wvú jo Bita bô boom bo Sɛbɛdee le bo bofɛɛ, ɛ bô bó gɛn. Ɛ wvú kɛw no nu yii yii, ɛ fitele fiew buuke. \v 38 Ɛ wvú mum gay ɛ̂ bó lɛ, “Fitele fiem nu yii yii baay naa fì me eŋkpwe lo. Ben eshɛɛ fɛn ɛ́ beene ecɛyte.” \v 39 \x - \xo 26:39 \xt 6:10; 20:22; Jon 18:11; Ibu 10:9\x*No wvú gay nonɛn, mum bencɛ gɛn fwe caan, gbwe tum bvushiw fokuse mum bunle lɛ, “Icɛm, ɛ́ je nu dvú yì ɛ̀ nulo ɛ́ wo ege ɛ́ fiko fi ŋgɛw e fin efey sɛ me ɛ ŋ'wu, ɛ́ wo ge. Geenɛn, fo wo ege no ɛ̀ shieele me kɛ, geɛ no ɛ̀ shieele wo.” \v 40 Ɛ wvú ke nɛ kase tu jim fô boom bew bo ŋgoo le, yɛn ɛ bó leete. Ɛ wvú bife ɛ̂ Bita lɛ, “Fí nu lɛ kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ ben eshii we ebuy ntam kefew mwaaŋ e? \v 41 \x - \xo 26:41 \xt Ɛfɛ 6:18; Ibu 2:18\x*Ben enù we, bunleè fo mmom ke eto fô ben e, eghaw ben. Ɛ̀ nu kecɛɛy lɛ fitele kooŋke lo, geenɛn ɛ nyam ye wɛɛyi.” \v 42 Ɛ wvú bvuu kase gɛn yî bokaŋ bofɛɛ le bunle lɛ, “Icɛm, ɛ́ ɛ̀ fɛn nu lɛ kɛ fiko fin nulo efey sɛ me ɛ ŋ'wu, ɛ́ wo ge kɛ no wo kooŋke.” \v 43 Ɛ wvú dioo ekase etu jim bvuu yɛn ɛ boom bew bo ŋgoo le leete njefo nyii to nu ɛ̂ bó ɛjise. \v 44 \x - \xo 26:44 \xt 2Kol 12:8\x*Ɛ wvú bvuu cinɛ bó le, kase gɛn bvuu bunle yî bokaŋ e botɛte, bunlee jemyi kɛ ɛ ɛ̀ nu fiɛɛ fì wvú be shee jemyi wase. \v 45 \x - \xo 26:45 \xt Jon 12:23; 13:1; 17:1\x*Ɛ wvú bvuu kase tu jim fô boom bew bo ŋgoo le gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben fɛn bɛɛ kɛ leete lɛɛtene finɛn e? Ben etaa eyɛn, kefew nu ɛ kocɛn wase. Bó nu ɛ gese wase wee wvù diee nu Waawee ɛ̂ bonyii bò befe. \v 46 Ben enɛ we ɛ́ beene egɛnè. Ben etaa eyɛn, wee wvù gese me wvun ɛ wvú too wase.” \s1 Ɛ bó koo Jisos \r (Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 47 Kɛ no Jisos to bɛɛ jemyi nonɛn, ɛ Judas wvù to nu wee ŋgoo boom bo Jisos e bo yuufe ncow bofɛɛ mum buynɛn. Wvú to too bô kebombom ke bonyii le ke baay, ɛ bó kɛŋke nyó bô bibuse, ɛ ɛ̀ to tum bocee ncese bo baay baay noo bonyii bò saake woŋ. \v 48 Ɛ̀ to nu ɛ wee wvù to gesɛɛ Jisos to seyse wase nciise bô bonyii bodvu gay lɛ, “Wee wvù me nu ŋke eŋgay wvú le, embam eŋocɛ, nu wvú, ɛ́ ben emum ekoo.” \v 49 No bô bó toɛ, ɛ wvú mum gɛn lo fô Jisos e kaŋ mwaaŋ gay wvú le lɛ, “Me ŋgayte wo le Wee N'yɛɛyi.” No wvú gay nonɛn, mum bam wvú ŋocɛ. \v 50 Ɛ Jisos gay ɛ̂ wvú lɛ, “Nsaa yɛm, geɛ lo fiɛɛ fì wo to keege.” \f - \fr 26:50 \ft Kɛnɛɛ lɛ, “Nsaa yɛm, wo to keege la?”\f* Ɛ bonyii ba mum gɛn lo fô Jisos e koo wvú, gheŋ. \v 51 Ɛ fí kooy lɛ wee mvu wvù to nu bô Jisos to nu ɛ mum dvun nyo ye jem, cun kentuŋtuŋ ke nfwa ɛkolɛ ke bocee ncese le dvú, sum. \v 52 \x - \xo 26:52 \xt Keŋ 9:6\x*Ɛ Jisos gay ɛ̂ wee wvudvu lɛ, “Kase etfuse nyo yo jim fô bvudvuu bwew e. Ɛ̀ keè lɛ wee tfuu wvù cawse nyo we, nu ke ekpwe yî nyo le. \v 53 Wo kpwaake lɛ kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ me eŋgay ɛ́ Icɛm eciinse bonceendaa bew fɛn kaŋ mwaaŋ bontfuke le, ɛ bó fele ŋgóo yuufe ncow fɛɛ le? \v 54 Geenɛn, ɛ́ me nɛ ɛ ŋge nonɛn, ɛ́ fí ke eghan nɛɛ sɛ kooy no bó saŋ ɛ̂ Ŋwa' Nyo' le lɛ fí kɛŋke keenu?” \p \v 55 \x - \xo 26:55 \xt Luk 19:47\x*Sekekiɛ, ɛ Jisos mum bife ɛ̂ kebombom kiɛ lɛ, “Ben to keekoo me ɛ no too bô nyó noo bibuse kɛ diɛwɛ ben too keekoo ɛ ɛ̀ nu cooŋ e? Me nse nshee no diuu nu, ɛ me ɛ nshii yew ncese le n'yɛɛyi bonyii sɛ ben koo me nje la? \v 56 \x - \xo 26:56 \xt Mat 26:31; Luk 24:46\x*Geenɛn, fifin ficii jo bvudvu keege ɛ fí eto ekocɛn kɛ no bonyii bo ntum Nyo' le to saŋɛɛ.” Ɛ boom bo Jisos e bo ŋgoo le bocii mum laŋ wvú fó, fɛɛ lo. \s1 Ɛ Jisos leem yew nsaw e \r (Mak 14:53-65; Luk 22:54-55, 63-71; Jon 18:13-14, 19-24) \p \v 57 Ɛ bonyii bò to koolɛɛ Jisos mum jo wvú gɛn bô wvú fô Kayfas wvù cee ɛkolɛ ke bocee ncese le. Ɛ bonyii bò duŋci bonci bo Nyo' le bô bonyii bò saake woŋ to taashɛ wase fó. \v 58 Bó to gɛne bô Jisos ɛ Bita bii lo ɛjim ncejole. Ɛ wvú gɛn buy naa lakfulɛɛŋ ɛkolɛ ke bocee ncese le, mum ley gɛn shii bô bonyii bò to cɛyte la didvu keeyɛn no fí nu ke eghan eleem. \v 59 Ɛ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bocii bò saake bonsaw mum no gomte fiɛɛ fi mbiay e fì bó etey yî Jisos e wvu lɛ bó eyu wvú. \v 60 Geenɛn, faŋɛ yaa kɛŋkɛ fiɛɛ kɛ, naa no bonyii nteen to cim too fwe bene jim nsaw mbiay. Ɛ fí ke ghan nɛn, ɛ bonyii bomew bofɛɛ to leem fwe, \v 61 \x - \xo 26:61 \xt 27:40; Jon 2:19; Lem 6:14\x*gay lɛ, “Mbwɛ wvun se gayte lɛ wen nulo esâw yew ncese Nyo' ekase ebom yî ɛdiuw e ɛta.” \v 62 Ɛ ɛkolɛ ke bocee ncese le mum ja we bife ɛ̂ Jisos lɛ, “Kɛ wo kɛŋke fiɛɛ keetfuse le? Wo yuuke kɛ mwɛɛm mvù bonyii ban jemyi yî yo le?” \v 63 \x - \xo 26:63 \xt Yɛsa 53:7; Mat 27:12-14; \xt Mat 14:33; 27:40, 43; Luk 22:70\x*Ɛ Jisos mɛy diuw tfu. Ɛ ɛkolɛ ke bocee ncese le kase gay ɛ̂ wvú lɛ, “Ɛ̂ diee di Nyo' wvù kɛŋke nshii le, ɛ́ wo fɛn nu Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ wvù Waa Nyo', ɛ́ wo see ɛ̂ bese.” \v 64 \x - \xo 26:64 \xt Dan 7:13; Mat 22:44; 24:30; Mak 13:26; Luk 21:27\x*Ɛ Jisos tfuse lɛ, “Fí nu no wo gay. Geenɛn ɛ́ me ensee ɛ̂ wo lɛ, ɛjim jo kefew kin nu ɛ ben nu ke eyɛn wee wvù diee nu Waawee le, ɛ wvú ɛ shii ɛ̂ ɛbo ke ɛcɛɛy ke Wee wvù kɛŋke Mvuŋgay e, ke ebvuu eyɛn no wvú too ɛ̂ kembɛw e fowe.” \v 65 \x - \xo 26:65 \xt Ktŋ 14:6; Ɛsl 9:3; \xt Lɛw 24:16; Jon 19:7\x*Ɛ ɛkolɛ ke bocee ncese le yuw nonɛn, mum saayɛ ndvú ye le, gay lɛ, “Wvú joo bvudvuu bvu Nyo' le. Shiee nu dvú wvù beene ebvuu egomte wee lɛ wvú eleem fɛn ejeme fiɛɛ le? Ben nu ɛ yuw wase no wvú joo bvudvuu bvu Nyo' le. \v 66 Ben ɛ sumtɛn lɛ la?” Ɛ bó tfuse lɛ, “Ɛ̀ nu wee wvù bó eyu lo.” \v 67 \x - \xo 26:67 \xt Yɛsa 50:6; 53:5\x*Ɛ bó mum kɛw no cuyte ncɛŋ yî bvushiw bvu Jisos e, kfune wvú bô mvuŋko, suuŋke bô can gayte ɛ̂ wvú lɛ, \v 68 \x - \xo 26:68 \xt 21:11\x*“Wo wvù nu Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ, kɛ geɛ kewee ntum Nyo' kuw keseen fô bese le. Kɛ see wee wvù suŋ wo.” \s1 Ɛ Bita ma Jisos \r (Mak 14:66-72; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Ɛ̀ to nu ɛ Bita ɛ shii ɛkfuŋ lakfulɛɛŋ e. Ɛ wan kpwoon mvu wvù to lemte fó, nɛ to mbew ye le gay ɛ̂ wvú lɛ, “Wo tɛn bee ben ɛ Jisos wvu Galilee wvudvu.” \v 70 Geenɛn, ɛ Bita tun fwe dvu bonyii bocii gay lɛ, “Kɛ me ŋkee fiɛɛ fì wo jemyi kɛ.” \v 71 Ɛ Bita mum nɛ buy gɛn no nu diuw kebuw e. Ɛ wvumvu wan kpwoon wvù to lemte tɛn fó, yɛn wvú le, mum jeme ɛ̂ bonyii bò to leemene fó lɛ, “Wee wvun bee bô Jisos wvu Nasalɛt wvudvu.” \v 72 Ɛ Bita bvuu tun, lew lo gay lɛ, “Kɛ me ŋkee wee wvudvu kɛ.” \v 73 Ɛ kefew ke dioo bvuu gɛncɛ caan, ɛ bonyii bò to leemene fó bencɛ gɛn mbew Bita le gay ɛ̂ wvú lɛ, “Kecɛɛy, kecɛɛy wo nu tɛn wee mvu bó le, njefo njeme wo gɛne diɛwɛ wvubole.” \v 74 Ɛ Bita mum kan, tee lon yî ɛkolɛ kew e gay lɛ, “Kɛ me ŋkee wee wvun kɛ.” Kaŋ mwaaŋ ɛ nyimshie mum toŋ. \v 75 \x - \xo 26:75 \xt 26:34\x*Ɛ Bita kume njeme wvù Jisos be jeme ɛ̂ wvú lɛ, “Nyimshie ke enu lɛ yí etoŋ, ɛ wo ɛ ma wase me bokaŋ botɛte.” Ɛ wvú nɛ fó buy ɛkfuŋ, bee kpwe baay. \c 27 \s1 Ɛ Judas shiim \r (Mak 15:1; Luk 23:1-2; Jon 18:28-32) \p \v 1 Ɛ ɛkfuŋ ke dioo yuule too, ɛ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bò saake woŋ, shii cu ntaŋ ɛkumɛ Jisos keeyu wvú. \v 2 Ɛ bó mum kay wvú, jo gɛn nya can Baylɛt wvù wee sa' wvu ɛ̂ keba kedvu le. \p \v 3 \x - \xo 27:3 \xt 26:15; Lem 1:18-19\x*Ɛ Judas wvù to gesɛɛ Jisos ke dioo yɛn lɛ bó nu ɛ leke lɛ bó nu eyu wvú, ɛ wvú kumɛn fitele fiew, jo bigew bi mbaanshɛ biɛ kase gɛn dvú keetfuse ɛ̂ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bò saake woŋ. \v 4 No wvú gɛn, gay ɛ̂ bó lɛ, “Me nu ɛ ŋge kebefɛ keeŋgese wee ɛ wvú baa kɛŋke jay kɛ.” Ɛ bó tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “Fifiɛ kɛŋke la keege bô bese? Ɛ̀ kee wo fifiɛ.” \v 5 Ɛ Judas mwase bigew bidvu fokuse yew ncese le, mum buy, gɛn shiim. \v 6 \x - \xo 27:6 \xt Dito 23:18\x*Ɛ bocee ncese bo baay baay tacɛ bigew bidvu gay lɛ, “Bin nu bigew bi ɛlɛmɛ le, ɛ nci baa bee lɛ bó egɛɛ bibin ntfu wvu yew ncese le kɛ.” \v 7 Ɛ bó shii cu ntaŋ, gɛn guy gbwen wee mvu wvù bomte nsháan dvú lɛ bó ke edweyte botolo fó. \v 8 Ɛ̀ nu fiɛɛ fì bó teŋe gbwen wvudvu ɛ to ɛ buy ɛbɛn e lɛ, “Gbwen ɛlɛmɛ.” \v 9 \x - \xo 27:9 \xt Saka 11:12-13; Yɛli 32:8-9\x*Fí to kooy nonɛn ɛ fiɛɛ fì wee ntum Nyo' wvù Yɛlimia to jemyɛɛ mum to kocɛn no wvú to gayɛɛ lɛ, “Bó to nu ɛ jo bigew bi mbaanshɛ bì ɛ̀ to nu kpwaw we no boom bo Islael to seysɛɛ yî ɛkolɛ kew e, \v 10 guy gbwen wee wvù bomte nsháan dvú, kɛ no Tata Nyo' to gayɛɛ ɛ̂ me.” \s1 Ɛ Jisos leem fwe dvu Baylɛt wvù wee sa' bala wvu Lum \r (Mak 15:2-5; Luk 23:3-5; Jon 18:33-38) \p \v 11 \x - \xo 27:11 \xt 2:2; 27:29, 37, 42; Mak 15:2, 9, 12, 18, 26, 32; Luk 23:3, 37-38; Jon 1:49; 12:13; 18:33, 39; 19:3, 15, 19, 21\x*No Jisos to leemɛɛ fwe dvu Baylɛt wvù wee sa', ɛ Baylɛt bife ɛ̂ wvú lɛ “Ɛ̀ nu wo wvù Nfon Bojuu le?” Ɛ Jisos tfuse lɛ, “Ɛ̀ nu no wo gay.” \v 12 \x - \xo 27:12 \xt Jon 19:9; Mat 26:63\x*Geenɛn, ɛ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bò saake woŋ ke dioo kɛw keeteyte mwɛɛm yî ye le, ɛ wvú faŋɛ yaa bvuu tfuse fiɛɛ kɛ. \v 13 Ɛ Baylɛt mum bife ɛ̂ wvú lɛ, “Kɛ wo yuuke kfuu mwɛɛm mvun mvù bó jemyi yî yo le le?” \v 14 Geenɛn, ɛ Jisos faŋɛ yaa tfuse fiɛɛ ɛ̂ wvú naa kɛ fimwaaŋ ɛ̂ mvù bó teyɛɛ yî ye le kɛ. Ɛ wee sa' wvudvu taa nɛn ɛ diuw yum wvú baay. \r (Mak 15:6-15; Luk 23:13-25; Jon 18:39–19:16) \p \v 15 Ɛ̀ to ké dioo nu kefew ke Ŋkaw Daŋɛfey e, ɛ wee sa' wvun bvuse wee mwaaŋ yew ncaw e wvù bonyii gomte lɛ wvú ebvuse. \v 16 Ɛ̀ to nu kefew kedvu le, ɛ wee mvu nu yew ncaw e, ɛ bó ké no kee wa lo wvú yî gee dì befe le, ɛ diee diew nu lɛ Balabas. \v 17 Ɛ bonyii ke dioo to tase, ɛ Baylɛt bife ɛ̂ bó lɛ, “Ben gomte lɛ me embvuse ɛ ɛ̀ nu yɛɛ yew ncaw e? Ben gomte lɛ me embvuse Balabas, nuu Jisos wvù bó teŋe lɛ ɛ̀ nu Mboyse wvù Nyo' to kawɛɛ lɛ?” \v 18 Wvú to biite nonɛn njefo wvú to kee lo lɛ bó to nya Jisos can wen e ɛ ɛ̀ nu njefo bó to bene kendoŋ bô wvú. \v 19 \x - \xo 27:19 \xt Luk 23:47\x*Ɛ keebvuu bise fó nu ɛ seke wvú to shiilɛɛ wase fô bó ké no saake bonsaw, ɛ kpwɛse tum ntum fô wvú le gay lɛ, “Fo wo ege fiɛɛ bô wee wɛ kɛ. Ɛ̀ nu wee wvu teytey. Me njemyi nɛn njefo ɛfilɛ nu ɛ njiŋsɛn bô me ɛntaŋ ɛbɛn baay ɛkumɛ wvú.” \v 20 \x - \xo 27:20 \xt Lem 3:13-14\x*No Baylɛt bifɛɛ nonɛn, ɛ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bò saake woŋ bɛyse bonyii lɛ bó egay lɛ wvú ebvuse ɛ ɛ̀ nu Balabas, elɛse lo Jisos. \v 21 Ɛ wee sa' bvuu nɛ bife ɛ̂ bó lɛ, “Wee wvù ben gomte lɛ me encinɛ ɛnte jo bonyii bo bofɛɛ ban nu wvù la?” Ɛ bó tfuse lɛ, “Balabas.” \v 22 Ɛ Baylɛt bvuu bife ɛ̂ bó lɛ, “Ɛ́ me ndioo ɛ ncinɛ nonɛn, eŋge nɛɛ bô Jisos wvú bó teŋe lɛ Klistu?” Ɛ bó bocii gay lɛ, “Bó eta lo wvú yî kentam e.” \v 23 Ɛ wvú kase bife lɛ, “Bó eta wvú nje la? Fiɛɛ fì befe fì wvú ge nu la?” Ɛ bó bvuu no wamte gɛne kɛ lo fwe lɛ, “Bó eta lo wvú yî kentam e.” \p \v 24 \x - \xo 27:24 \xt Dito 21:6-9; Mben 26:6\x*Ɛ Baylɛt ke dioo yɛn lɛ kɛ je nu kɛ, lɛ ɛ́ wen lumtene bô fiɛɛ fin, ɛ́ diuw ke enɛ ebuy. Ɛ wvú fi joo, cukɛ can ye dvú fwe dvu kebombom ke bonyii le gay lɛ, “Kɛ ɛbo kem nu fô kpwe wee wvun e kɛ. Ɛ̀ kee ben dvú.” \v 25 \x - \xo 27:25 \xt Lem 5:28\x*Ɛ bonyii bocii tfuse ɛ̂ wvú lɛ, “'Ɛɛ, cinɛ ɛ́ ɛlɛmɛ kew enu yî bikuu bisɛse le noo yî boom bosɛse le.” \v 26 \x - \xo 27:26 \xt 20:19\x*Ɛ Baylɛt mum bvuse Balabas no bó to gomte, gay ɛ bó tam Jisos, mum nya lɛ bó egɛn eta yî kentam e. \s1 Ɛ bonyii bo nci le no sɛwse Jisos \r (Mak 15:16-20; Jon 19:2-3) \p \v 27 Ɛ bonyii bo nci le bo wee sa' le mum jo Jisos ley dvú ɛntow we le fô bó to teŋe lɛ Bletolium, mum kum kebɛse ke ŋgoo bonyii bo nci le kecii ɛ kí tase gem Jisos kɛɛkɛɛ. \v 28 \x - \xo 27:28 \xt Luk 23:11\x*Ɛ bó baayɛ ndvú ye, jo ndvu bvunfon yì yɛɛle shfuse yî ye le, \v 29 \x - \xo 27:29 \xt 27:11\x*mum lu kefo ke bvunfon e ɛ kí nu bíay bíay bon ɛ̂ wvú ɛfa, mum nya ŋkêw ɛ̂ ɛbo kew ke ɛcɛɛy e lɛ ɛ̀ nu ketoome. Ɛ bó mum no too ŋgvuumene ɛ̂ wvú fwe sɛwse wvú gayte lɛ, “Biaa kembaan! Nfon Bojuu!” \v 30 \x - \xo 27:30 \xt 26:67\x*No bó gee nonɛn, no cuyte ncɛŋ yî ye le, fii ŋkêw wɛ shɛle wvú dvú fofa. \v 31 Ɛ bó ke sɛwse wvú nonɛn mɛse, mum baa ndvu bvunfon yɛ, jise wase ɛ ɛ̀ nu ndvú ye yî ye le, mum jo wvú keegɛn eta yî kentam e. \s1 Ɛ bó ta Jisos yî kentam e \r (Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 32 No bó to gɛne, buynɛn yî wee mvu wvu ɛ̂ kelaante kè Sɛlin e ɛ diee diew nu lɛ Semon. Ɛ bó kan wee wvun ɛ wvú tuu kentam ke Jisos e. \v 33 Ɛ bó ke gɛn buy bvudvuu bvumew e ɛ bó teŋe lɛ Golgota, (ɛ diee din nu lɛ Ŋgbwow Ɛkolɛ,) \v 34 ɛ bó mum nya mbvuum ɛ̂ wvú ɛ bó ɛ fiysɛn bô fiɛɛ fimew ɛ fí cewcewe diɛwɛ lelɛ lɛ wvú ewu. Geenɛn ɛ wvú dioo mom, faŋ keewu. \v 35 \x - \xo 27:35 \xt Mben 22:18\x*Ɛ bó mum ta wvú yî kentam e, jo ndvú ye tum kaŋ dvú keegaw ɛ̂ bikuu bibole. \v 36 No bó ge nonɛn mum shii fó no cɛyte wvú. \v 37 \x - \xo 27:37 \xt 27:11\x*Ɛ bó saŋ ŋwa' wvù duŋci fiɛɛ fì bó taɛ wvú yî kentam e nje fí, mum ta yî kentam e ɛ̂ we jo ɛkolɛ kew ɛ wvú nu lɛ, “Wvun nu Jisos, Nfon Bojuu.” \v 38 \x - \xo 27:38 \xt Yɛsa 53:12\x*Ɛ bó ta tɛn bocooŋ bofɛɛ yî bintam e bô bo Jisos, wvumvu ɛbo ɛcɛɛy, wvumvu ɛbo ɛŋkoŋko jo Jisos. \v 39 \x - \xo 27:39 \xt Mben 22:7-8; 109:25 \x*Ɛ bonyii no fele yɛne Jisos e mɛɛke lo bikuu, baale wvú bô boncun, \v 40 \x - \xo 27:40 \xt 26:61, 63\x*gayte lɛ, “Wo wvù se nu keeke esâw yew ncese ekase eyoo yî ɛdiuw e ɛta, kɛ fi lɛ ɛkolɛ kuw! Ɛ́ wo fɛn nu Waa Nyo', ɛ́ wo shii yî kentam kiɛ le.” \v 41 Ɛ bocee ncese bo baay baay bô bonyii bò duŋci bonci noo bonyii bò saake woŋ no sɛwse tɛn wvú gayte lɛ, \v 42 \x - \xo 27:42 \xt 27:11\x*“Wvú se fii bonyii bomew sɛ wvú nulo efi kew ɛkolɛ ŋkuuŋ. Kɛ wvú nu Nfon bonyii bo Islael. Wvú eshii lɛ yî kentam e keseen ɛ́ bese emum ebee wvú le. \v 43 \x - \xo 27:43 \xt Mben 22:8; Mat 26:63\x*Wvú se gɛɛle ɛkolɛ yî Nyo' le. Ɛ́ Nyo' fɛn kooŋke wvú, ɛ́ wvú fi lɛ wvú keseen no wvú se duu lɛ wen nu Waa Nyo'.” \v 44 Ɛ bocooŋ ba bò bó to taɛ yî bintam e bô bo Jisos, no baale tɛn wvú bô boncun kɛ nonɛn. \s1 Ɛ Jisos kpwe \r (Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 45 \x - \xo 27:45 \xt Amo 8:9\x*Ɛ diuu ke ben leke, ɛ ɛkfuŋ nɛ jiim woŋ tfuu gɛn buy didiuu ditɛte ɛmvunsheeŋ. \v 46 \x - \xo 27:46 \xt Mben 22:1\x*Ɛ ɛ̀ ke no nu kɛ diɛwɛ didiuu ditɛte le, ɛ Jisos nɛ fuŋ foweɛwe lɛ, “Ɛli, Ɛli, lama sabaktani.” Fì nu lɛ, “Nyo' wɛm, Nyo' wɛm, wo laŋ me nɛn nje la?” \v 47 Ɛ bonyii bomew bò to leeme fó dioo yuw, gay lɛ, “Wee wvudvu teŋe Ɛlayja.” \v 48 \x - \xo 27:48 \xt Mben 69:21\x*Ɛ wee mvu bó le mum lewtɛ lo kaŋ mwaaŋ jo kuca, ffum ɛ̂ mbvuum mo ŋgbwayŋgbwayi le, bon yî fite le nɛke lɛ wvú ewu. \v 49 Geenɛn ɛ bomew bonyii gay lɛ “Kɛ leem nɛn ɛ́ beene eyɛn laa Ɛlayja nu eto efi wvú lɛ!” \p \v 50 Ɛ Jisos bvuu wam foweɛwe, ɛ keyoy kew mum buy. \v 51 \x - \xo 27:51 \xt Ksm 26:3; Ibu 10:19-20\x*Ɛ fí nɛ kooy lɛ, ndvu yì to gawsene yew ncese ɛnte to nu ɛ sɛlɛ ɛntelɛŋ kɛw fowe bow buy fokuse biba bifɛɛ. Ɛ nshɛ shiw, ɛ ɛta wamkɛn, \v 52 ɛ jém tɛn yene ye ɛ bonyii bò ɛ̀ to nu bo Nyo' le nteen bò to kpwekɛnɛɛ wase mum kase buy yî kpwe le. \v 53 Ɛ Jisos ke dioo buy yî kpwe le, ɛ bonyii bodvu nɛ gɛn ɛ̂ kelaante kè yuule le Jɛlusalɛm, ɛ bonyii nteen yɛn bó le. \v 54 \x - \xo 27:54 \xt 14:33; 26:63; Mak 15:39\x*Ɛ cee ɛkolɛ bonyii bo nci le bô bonyii bò bô bó to nu fó cɛyte Jisos ke dioo eyɛn no nshɛ shiw, bô fiɛɛ ficii fì to kooyɛɛ, ɛ nfan koo bó baay. Ɛ bó gay lɛ, “Kecɛɛy, kecɛɛy wee wvun se nu Waa Nyo'.” \v 55 Bokɛnɛ nteen to leeme tɛn fó ntamndwee taale. Ɛ bokɛnɛ ban nu bò to nɛn'yɛɛ Galilee no bii Jisos e fici wvú. \v 56 Ŋgoo bó le to nu Maalia Magdalen noo Maalia wvù bwee Jɛm bô Yosɛw, noo bwee boom bo Sɛbɛdee le. \s1 Ɛ bó dwey Jisos \r (Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Jon 19:38-42) \p \v 57 \x - \xo 27:57 \xt Dito 21:22-23\x*Ɛ ɛ̀ ke no nu ɛkiɛguu, ɛ cee kpwaw mvu wvu Alimatia nɛ to ɛ diee diew nu lɛ Yosɛw. Wvú tɛn to nu wee ŋgoo Jisos mvu. \v 58 Ɛ wvú gɛn yɛn Baylɛt e lɛkɛ lɛ wvú enya gvune di Jisos e ɛ̂ wen ɛ́ wen egɛn edwey. Nonɛn ɛ Baylɛt mum gay lɛ bó egɛn enya ɛ̂ wvú. \v 59 Ɛ Yosɛw fi gvune didvu mum kule ɛ̂ ndvu yì yuule le, \v 60 mum gɛn jike ɛ̂ jem yi ye le ɛ yí bɛɛ fiɛ, ɛ wvú to cow jem yidvu yî kembaan e, mum biŋse kebwee ke tɛ le baŋ diuw jem yidvu dvú, mum nɛnɛ. \v 61 Maalia Magdalen bô Maalia wvumvu wɛ to nu fó, ɛ bó ɛ shii mbew jem yidvu le keba keki. \s1 Ɛ bó no cɛyte jem Jisos \p \v 62 Ɛ ɛkfuŋ buy yuu, ɛ diuu dì bó to ké no seysee mwɛɛm mvu mbam wvubole ɛ fey wase, ɛ bocee ncese bo baay baay bô Bofalasii gɛn yɛn Baylɛt e, \v 63 \x - \xo 27:63 \xt 12:40\x*gay ɛ̂ wvú lɛ, “Wee wvu baay, bese kumyi fiɛɛ fì wee mbiay wɛ to jemyɛɛ seke wvú to bɛɛ dvú. Wvú to nu ɛ gay lɛ, ɛ̀ nu ke edioo ɛ buy ɛdiuw ɛta ɛ́ wen ekase ebuy yî kpwe le. \v 64 \x - \xo 27:64 \xt 28:13\x*No fí nu nonɛn, gayɛ ɛ́ bonyii egɛn ecɛyte jem egɛn ebuy ɛdiuw ɛta, njefo bese fane lɛ ɛ̀ nɛlo ɛ́ boom bew bo ŋgoo le ke enɛ egɛn ecoŋ gvune diew enɛnɛ dvú emum eseŋe ɛ̂ bonyii lɛ, ‘Wvú nu ɛ buy yî kpwe le.’ Ɛ́ bó ge nonɛn, ɛ́ yiyin mbiay yi keseen efo efey lo yi fwe.” \v 65 Ɛ Baylɛt gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben ejo bonyii bo nci le ɛ́ ben ɛ bó egɛn, ɛ́ ben egay ɛ́ bó ecɛyte jem yidvu ntay no ɛ̀ nulo ɛ́ ben ecɛyte.” \v 66 Nonɛn ɛ bó mum gɛn loocɛ fen diuw jem, mum ge nciise yî tɛ dì bó to baŋɛɛ diuw jem dvú, mum gɛɛ bonyii bo nci le bò ecɛyte. \f + \fr 27:66 \ft Nciise wvun to nu keege lɛ fo wee efey lo fó kɛ.\f* \c 28 \s1 Ɛ Jisos buy yî kpwe le \r (Mak 16:1-10; Luk 24:1-12; Jon 20:1-10) \p \v 1 Ɛ diuu di mbam e ke fey, ɛ ɛkfuŋ ke no gbwekene too, ɛ ɛ̀ nu diuu di fwe yî kemaa le, ɛ Maalia Magdalen bô Maalia wvumvu wɛ gɛn keetaa jem. \v 2 Ɛ fí kooy lɛ, nshɛ to nu ɛ nɛ shiw bô mvuŋgay, njefo nceendaa Tata to nu ɛ shii we to biŋse kebwee ke tɛ diɛ dì bó to baŋɛɛ diuw jem dvú mum shii yî dvú le. \v 3 Nceendaa wvudvu nu ɛ bvushiw bwew to lawkene diɛwɛ jaŋ e, ɛ ndvú ye baa nɛn bvuuu. \v 4 Ɛ bonyii bò to cɛyte jem ba yɛn wvú le fan baay, ciŋ nɛn kikikiki, gbwekɛn fokuse no jiimene diɛwɛ biŋkpwe bi bonyii le. \v 5 Ɛ nceendaa Nyo' wvudvu gay ɛ̂ bokɛnɛ ba lɛ, “Fo ben efanè kɛ. Me ŋkee lo lɛ ben gomte ɛ ɛ̀ nu Jisos wvù bó se taɛ yî kentam e. \v 6 \x - \xo 28:6 \xt 16:21\x*Kɛ wvú bɛɛ fɛn kɛ, wvú nu ɛ buy wase yî kpwe le no wvú to gayɛɛ. Ben eto eyɛn fô wvú se jiime. \v 7 \x - \xo 28:7 \xt 26:32\x*Ben emum egɛn cekey esee ɛ̂ boom bew bo ŋgoo le lɛ wvú nu ɛ buy wase yî kpwe le, lɛ wvú nu ɛ sa wase fwe dvunɛn Galilee. Ben nu ke eyɛn wvú le jó. Ben eyekɛ eyuw, ben nu ɛ yuw wase no me nseŋe ɛ̂ ben.” \v 8 Ɛ bokɛnɛ ba mum ja fô jem cekey cekey bô nfan, geenɛn kɛŋke tɛn njoŋ wvu baay, no lewte gɛne keegɛn see ɛ̂ boom bo Jisos e bo ŋgoo le. \v 9 No bó to gɛne, ɛ fí kooy lɛ bô bo Jisos to nu ɛ tasɛn, ɛ wvú gay bó le lɛ, “Me ŋgayte ben e.” Ɛ bó mum to mbew ye le, gbwe bam bikaa biew, wvum wvú. \v 10 \x - \xo 28:10 \xt 12:50; Jon 20:17\x*Ɛ Jisos gay ɛ̂ bó lɛ, “Fo ben efanè kɛ. Ben egɛn egay ɛ̂ boom bo bwɛɛm e lɛ bó egɛnè Galilee eyɛn me le jó.” \s1 Ɛ bonyii bò to cɛyte jem see fiɛɛ fì to kooyɛɛ \p \v 11 Ɛ bokɛnɛ ba ke nɛ dioo egɛne, ɛ fí kooy lɛ bonyii bo nci le bò to cɛyte jem bomew to nu ɛ nɛ gɛn ɛlaante gɛn see fiɛɛ ficii fì to kooyɛɛ ɛ̂ bocee ncese bo baay baay. \v 12 Ɛ bocee ncese bo baay baay bodvu mum kum bonyii bò saake woŋ ɛ bô bó shii cu ntaŋ, mum baŋ diuw bonyii bo nci le ba bô bigew nteen, \v 13 \x - \xo 28:13 \xt 27:64\x*gay ɛ̂ bó lɛ, “Ben egaytè ɛ̂ bonyii lɛ ben se leete boom bew bo ŋgoo le ɛ se ɛ to ɛ coŋ gvune diew ɛ gɛn dvú. \v 14 Ɛ́ ben seŋe nonɛn, fí ɛ ley bitem bi wee sa' le, wvú ɛ no gomte keenya ŋgɛw ɛ̂ ben, ɛ́ bese eseyse wvú, wvú saa ebvuu enya ŋgɛw ɛ̂ ben kɛ.” \v 15 Nonɛn ɛ bó mum fi bigew bidvu mum no seŋe kɛ no bó to gayɛɛ ɛ̂ bó. Kenfɛ kedvu kin ɛ mum ɛ lam ɛnte jo Bojuu ɛ to ɛ buy ɛbɛn e lɛ bó to coŋ lo gvune di Jisos e. \s1 Ɛ Jisos tum bonyii bew yî woŋ e tfuu \r (Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23; Lem 1:6-8) \p \v 16 \x - \xo 28:16 \xt 5:1; 26:32; 28:10\x*Ɛ boom bo ŋgoo le bo Jisos e bo yuufe ncow mwaaŋ mum nɛ gɛn Galilee, ben gɛn yî kum wvù Jisos to gayɛɛ ɛ̂ bó le. \v 17 \x - \xo 28:17 \xt 14:31\x*Ɛ bó dioo yɛn wvú le, wvum wvú. Geenɛn ɛ bomew no maŋene wvú. \v 18 \x - \xo 28:18 \xt Dan 7:14; Mat 11:27\x*Ɛ Jisos bencɛ to gay ɛ̂ bó lɛ, “Bó nu ɛ nya wase mvuŋgay mvunciim mvu fowe noo mvu fokuse ɛ̂ me. \v 19 \x - \xo 28:19 \xt 10:5-6; 24:14; Mak 16:15; Luk 24:47; Lem 1:8; Mwm 7:9 \xt Mat 3:15; Mak 16:16; Lem 2:38; 8:36; 1Kol 1:13-16; Ɛfɛ 4:5; Jon 3:22; 4:1-2; Lum 6:3-4; \xt 2Kol 13:13; Lem 2:38; 8:16; Lum 6:3, 4; Gal 3:27; Kolo 2:12\x*Nonɛn, ben egɛn lɛ bitum e bicii, egeè ɛ bonyii nu bonyii bem bo ŋgoo le, eleesè bó ɛ̂ joo ɛ̂ diee di Nyo' Ice bô Wan noo Keyoy ke Yuule le. \v 20 \x - \xo 28:20 \xt 1:23; 5:2-7, 27; 11:28-30; 18:20\x*Ben eyɛɛyì bó lɛ bó egeè fiɛɛ ficii fì me nu ɛ n'yɛɛyi ben dvú. Ben eyekɛ eyuw, me nu enu beene sekecii eŋgɛn embuy naa kefew kè woŋ nu ke eka.”