\id JAS - Nooni \h Jɛm \toc1 Jɛm \toc2 Jɛm \toc3 Jɛm \mt2 Ŋwa' wvu \mt1 Jɛm \imt1 Fiɛɛ fì nu ɛ̂ Ŋwa' Jɛm wvun e \ip Ŋwa' wvun to saŋ Jɛm fô bonyii bo Nyo' le bocii bò to nu ɛ tawse woŋ e tfuu. Ŋwa' Jɛm wvun nyaa bontefe nteen no ɛ̀ nulo ɛ́ wee Klistu eceè ɛ̂ bonyii ɛnte. Fiɛɛ fì wee wvù saŋ ŋwa' wvun baay leeme yî dvú le nu lɛ wee Klistu egeè mwɛɛm ɛ ɛ̀ nu mvù duŋci lɛ wvú nu ɛ lese fitele yi Nyo' le. \is1 Bikuu bi mwɛɛm e ɛ̂ ŋwa' wvun e \io1 1:1 Keŋkɛwcɛ \io1 1:2-8 Keelese fitele yî Nyo' le bô bvufee bvù nɛn'yi fô Nyo' le \io1 1:9-11 Kefufe bô kpwaw \io1 1:12-18 Mmom bô mwɛɛm mvù teeyi bonyii \io1 1:19-27 Keeyuuke gee \io1 2:1-13 Fo wee eduŋcì kejɛɛy jɛɛy \io1 2:14-26 Keelese fitele yî Nyo' le bô gee di lɛŋ \io1 3:1-18 Wee Klistu bô leme diew \io1 4:1–5:6 Wee Klistu bô woŋ wvun \io1 5:7-20 Bontefe jɛɛy jɛɛy \c 1 \p \v 1 \x - \xo 1:1 \xt Mat 13:55; Lem 12:17; 15:13; 21:18; 1Kol 15:7; Gal 1:19; 2:9; 1Bi 1:1\x*Ŋwa' wvun saŋ me wvù Jɛm, waa lemme Nyo' bô Tata Jisos Klistu. Me nsaŋ fô dikfuu di bonyii bo Nyo' le di yuufe ncow difɛɛ dì nu ɛ tawse woŋ e tfuu. Me ŋgayte ben e. \f + \fr 1:1 \ft Dikfuu di bonyii bo Nyo' le nu Bojuu bò nu ɛ lese fitele yî Jisos Klistu le, ɛ bó ɛ tawse ɛ no cee bitum bimew e.\f* \s1 Keelese fitele yî Nyo' le noo keefeefene \p \v 2 \x - \xo 1:2 \xt Lum 5:3-5; 1Bi 1:6-7\x*Boom bo bwɛɛm e, ɛ́ mmom too fô ben e jé le jé le, ɛ́ ben jo lɛ ɛ̀ nu bvujoŋkɛ. \v 3 Me njemyi nonɛn njefo no ben fele ɛ̂ mmom ɛnte, leese kɛ fitele yî Nyo' le, nu ɛ yí nu ege ɛ́ ben ekee keekuu shém ntay. \v 4 Ben ekuulè kɛ shém nonɛn egɛn emɛse, wvu lɛ ben enu bonyii bò nu ɛ taw ɛ kocɛn, yaa tane fiɛɛ yî yene le kɛ. \p \v 5 \x - \xo 1:5 \xt Bŋgn 2:6\x*Ɛ́ wee mvu ben e tane bvufee keekiɛɛ fiɛɛ fì Nyo' gomte, ɛ́ wvú lɛkɛ ɛ ɛ̀ nu ɛ̂ Nyo' ɛ́ wvú enya. Nyo' nu wvù nyaa ɛ̂ wee tfuu bô fitele ficii yaa waale wee kɛ. \v 6 \x - \xo 1:6 \xt 5:13; Mat 7:7; 21:21-22; Ɛfɛ 4:14\x*Geenɛn, wee edioo elɛke no leeme kɛ bô Nyo' fitele fimwaaŋ, yaa maŋene kɛ. Ben ekeè lɛ wee wvù maŋene nu diɛwɛ joo yi baay yì fwefwe bvuyte ɛ yí shɛɛŋke bii jò wvú gɛne. \v 7 Fo wee diɛwɛ wvuwɛ le ekpwaakè lɛ wen nu ke elɛkɛ fiɛɛ ɛ̂ Nyo' ekɛŋkɛ kɛ. \v 8 Wvuwɛ wee nu wvù kɛŋke mvuntelem mvunfɛɛm, tuwtene lo yî fiɛɛ ficii fì wvú gee le. \s1 Bonyii bo kefufe le bô bo kpwaw e \p \v 9 \x - \xo 1:9 \xt 2:5\x*Wee mbee wvù fuute eyuukè njoŋ lɛ Nyo' nu ɛ bense wase wvú, \v 10 \x - \xo 1:10 \xt Job 14:2; Mben 90:5-6; Yɛsa 40:6-8\x*\x - \xo 1:10 \xt 5:1\x*ɛ́ wee kpwaw eyuukè njoŋ lɛ bó nu ɛ shike wase wvú, njefo wvú nu ke egɛn ecinɛ kpwaw we le kɛ lɛŋlɛŋ no fow ké looke yî ɛgay e ke nɛ yɛlɛ. \v 11 No diuu ké sane dioo baa ton'yi ɛ ɛgay yowlɛn, ɛ fow wvù yî dvú le yɛlɛ, ɛ bvujoŋkɛ bwew ka, nu kɛ lɛŋlɛŋ no wee wvù ghane kuŋene kpwaw we nu ke egɛn. \s1 Mmom bô mwɛɛm mvù teeyi bonyii \p \v 12 \x - \xo 1:12 \xt 5:11; 1Kol 9:24-25\x*Njoŋ wvu baay nu wvu wee wvù kuule shém seke mmom ɛ to fô wvú le, njefo ɛ̀ nu seke wvú ɛ leem ɛ tɛme, ɛ́ wvú ke ekɛŋkɛ kefo ke bvunfon e kè ɛ̀ nu nshii wvù mɛy lo kè Nyo' nu ɛ kaw wee tfuu wvù kooŋke wvú dvú. \v 13 \x - \xo 1:13 \xt Bŋgn 19:3; 1Kol 10:13\x*Fo fiɛɛ ké dioo teeyi wee lɛ wvú ege kebefɛ, ɛ wvú no duù lɛ ɛ̀ teeyi Nyo' wen kɛ, njefo kɛ ɛ̀ nulo ɛ́ fiɛɛ etelɛ Nyo' lɛ wvú ege kebefɛ kɛ. Ɛ kɛ Nyo' ké no teeyi fiew wee kɛ. \v 14 \x - \xo 1:14 \xt Lum 6:19-21; 7:7-10; 1Jon 2:16-17\x*Fiɛɛ fì ké telɛ wee nonɛn, nu mwɛɛm mvù befe mvù wvú kɛŋke shiee yî dvú le, ɛ́ mvú dioo ɛ lɛwcɛ wvú mum wow, \v 15 ɛ́ shiee wvun ké tɛme, mum to bô kebefɛ, ɛ́ kebefɛ ké dioo ɛ ku ɛ kocɛn, to bô kpwe. \p \v 16 Boom bo bwɛɛm e bò nu shém yɛm, fo ben elɛɛlè bikuu binɛn kɛ. \v 17 \x - \xo 1:17 \xt Keŋ 1:14-18; Mat 7:11\x*Mwɛɛm mvunciim mvù jee nu lɛŋ, mvù beene kɛŋke nɛn'yi ɛ ɛ̀ nu fowe fô Nyo' le. Ɛ̀ nu wvú Cee Mbom mwɛɛm mvunciim mvu fowe mvù nyaa n'yuu. Kɛ Nyo' kumene diɛwɛ kenjiŋjiŋ e kè ké no kumene mondvuum kɛ. \v 18 \x - \xo 1:18 \xt Jon 1:13; Lum 8:19-23; 1Bi 1:23\x*Ɛ̀ nu wvú wvù to cawɛɛ beene nya beene bô diɛw yì nu kecɛɛy ɛ yí nya nshii wvu fwɛ ɛ̂ beene, wvu lɛ beene enù fiɛɛ fi fwe fì wvú to balɛɛ lɛ ɛ̀ nu naa fiew ɛnte jo mwɛɛm mvunciim mvù wvú to bomɛɛ. \s1 Keeyuuke diɛw Nyo' gee no yí gomte \p \v 19 \x - \xo 1:19 \xt 3:2; Bŋgn 15:1; Ɛklɛ 7:8-9\x*Boom bo bwɛɛm e bò nu shém yɛm, ben ekiɛɛ lɛ wee tfuu kɛŋke keenu cekey keenya bitem yî fiɛɛ le, joò wɛɛ bô njeme, joò wɛɛ bô shém yì ton'yɛɛn, \v 20 njefo kɛ wee wvù ton'yi shém nulo ege fiɛɛ fi teytey fì Nyo' shieele kɛ. \v 21 \x - \xo 1:21 \xt Kolo 3:8; 1Bi 2:1\x*Fí ɛ no nu lɛ, ben ecinɛ nce nnyɛn e noo keŋge kè tɛmyi le, eshike bikuu binɛn, efiisɛn diɛw Nyo' yì Nyo' nu ɛ lese fô mvuntelem mvunɛn e. Diɛw yin nu yì nulo eboyse ben. \p \v 22 \x - \xo 1:22 \xt 2:17; Mat 7:24, 26; Lum 2:13\x*Fo ben elɛɛlè bikuu binɛn keeyuuke kɛ lo diɛw Nyo' maaŋ kɛ. Ben egeè no yí gayte. \v 23 Wee wvù yuuke kɛ lo diɛw Nyo' yaa gee no yí gayte, nu diɛwɛ wee wvù nu ɛ taa bvushiw bwew ɛ̂ kenlɛɛy e, \v 24 no wvú tale nonɛn, ɛ base jim ɛ mum ɛ kase ɛ daayɛ no nfieesɛn ye nu. \v 25 \x - \xo 1:25 \xt 2:12, 24; Mben 19:7; Jon 13:17; Lum 8:2; Gal 6:2\x*Geenɛn, wee wvù looci taale ɛ̂ nci wvù taashi bonci bocii bvuu bvuuse bonyii bvunfaw e, leeme yî dvú le sekecii, yaa daayi fiɛɛ fì wvú yuuke ɛ wvú jemyi, gee no wvú gayte, nu ɛ Nyo' nu ke elaŋ kembonɛn yî fiɛɛ ficii fì wvú gee le. \p \v 26 \x - \xo 1:26 \xt 3:2, 10; Mben 34:13; 141:3\x*Ɛ́ wee teŋe ɛkolɛ kew lɛ wen looci nu wee mbee, ɛ faŋɛ yaa ejici leme diew e, tu wvú lɛɛle ɛkolɛ kew, ɛ fiɛɛ fì wvú teŋe ɛkolɛ kew lɛ wen nu wee mbee nu ɛcici. \v 27 \x - \xo 1:27 \xt Mben 10:14, 18; Yɛsa 1:17; Mat 25:35-36\x*Mbee wvù Nyo' Icee wesebeene yɛne ɛ ɛ̀ nu wvu lɛŋ bvuu yuule ɛ̂ wvú ɛjise, nu wvu wee wvù taale fô boom bo boŋkfu le noo fô bokɛ' bo boŋkfu le seke bó nu yî ŋgɛw e. Ɛ ɛ̀ bvuu nu tɛn wvù kemsene bô ɛkolɛ kew fo mwɛɛm mvu yî nshɛ le fɛn elom wvú. \c 2 \s1 Fo ben eduŋcì kejɛɛy jɛɛy kɛ \p \v 1 \x - \xo 2:1 \xt 2:1-9; Dito 1:17; 10:17; 16:19; 2; Job 34:19; Mben 82:2; Bŋgn 24:23; Mat 5:45; Lem 10:34; Lum 2:11; 10:12; Gal 2:6; Ɛfɛ 6:9; Kolo 3:25; 1Bi 1:17\x*Boom bo bwɛɛm e, no ben nu ɛ lese wase fitele yî Tata wesebeene wvù Jisos Klistu wvù nu Tata bvukukɛ le, fo ben eduŋcì kejɛɛy jɛɛy kɛ. \v 2 Me njemyi nonɛn njefo ɛ̀ nulo ɛ́ bonyii bofɛɛ enɛ eley yew yene nshii le, ɛ wvumvu ɛ jise ndvú ɛ yí jee, ɛ lese mvuncaw ɛ bó ɛ kene bô ketwaa ke bigew e kè yɛɛle, ɛ wvumvu wee nu fiew wee kefufe, ɛ wvú ɛ jise ndvú ɛ yí ɛ sawyɛ. \v 3 Ben ɛ nɛ ɛ gay ɛ̂ wee kefufe lɛ, “Leem fofe,” kɛnɛɛ lɛ, “To eshii fokuse fɛn nshɛ le,” ɛ mum ɛ nya bvufee ɛ ɛ̀ nu yî wee wvù sufe ye wɛ le, ɛ gay ɛ̂ wvú lɛ, “Kɛ to eshii fɛn wee wvu baay.” \v 4 Ɛ́ ben nɛ ɛ ge nonɛn, kɛ tu ben nu ɛ tu wase bonyii bò sumtene bonsaw bô mvuntelem mvù yiile? Kɛ fifin yen'yi lɛ ben duŋci kejɛɛy jɛɛy ɛ̂ ben ɛntelɛŋ e? \p \v 5 \x - \xo 2:5 \xt 1:9; Luk 6:20-21; 1Kol 1:26-28; Mwm 2:9\x*Boom bo bwɛɛm e bò nu shém yɛm, ben eyekɛ eyuw, kɛ ɛ̀ nu bonyii bo kefufe le bo fokuse fɛn bò Nyo' nu ɛ caw lɛ bó elooci kɛŋke mbee wvù nu ɛ yiŋsɛn e? Ɛ kɛ ɛ̀ bvuu nu bó bò Nyo' nu ke enya bó bô bvudvuu ɛnte jo bvunfon bwew bvù wvú to kawɛɛ wee tfuu wvù kooŋke wvú dvú le? \v 6 Geenɛn, ben nɛn'yi finɛn kaa no shoose lo wee kefufe ɛ̂ yiyɛ je le, yɛne ɛ ɛ̀ nu wee kpwaw e. Bonyii bò nu ɛ ben ɛ shii yî yene le guute ben gɛne dvú yéw bonsaw e nu baa? Kɛ ɛ̀ nu bonyii bo kpwaw e le? \v 7 Kɛ ɛ̀ bvuu nu kɛ bó bò jemyi díɛw yì befe ɛkumɛ diee di Tata wvù kɛŋke ben e le? \p \v 8 \x - \xo 2:8 \xt Lɛw 19:18; Mat 22:39; Lum 13:9\x*Ben eloocì gɛɛle nci Nfon wvù Nyo' wvù nu ɛ̂ Ŋwa' we le. Nci wvun nu lɛ, \q1 “Ɛ̀ kooŋkè waa bwoo no wo kooŋke ɛkolɛ kuw.” \m Ɛ́ ben gee nonɛn, tu ben gee lɛŋ. \v 9 \x - \xo 2:9 \xt 2:1\x*Geenɛn, ɛ́ ben duŋci kejɛɛy jɛɛy no me mbe njeme wase, tu ɛ̀ nu kebefɛ ɛ ben gee, tu ben nu ɛ ŋgoy nci wvú ɛ koo ben. \v 10 \x - \xo 2:10 \xt Mat 5:19; Gal 3:10; 5:3\x*Ben ekeè lɛ ɛ́ wee gɛɛle naa bonci bo Nyo' le bocii, ɛ ke ɛ ŋgoy mwaaŋ, tu wvú nu ɛ ŋgoy wase bocii. \v 11 \x - \xo 2:11 \xt Ksm 20:13-14\x*Ɛ fí nu nonɛn, njefo Nyo' wvù to gayɛɛ lɛ, \q1 “Fo wo ejaŋ kpwɛɛ wee kɛ” \m nu kɛ tɛn wvú wvù to gayɛɛ lɛ, \q1 “Fo wo eyu wee kɛ.” \m Ɛ́ wo nu sɛ wo nu ɛ jaŋ kpwɛɛ wee, geenɛn ɛ yu wee, tu wo nu ɛ ŋgoy kɛ nci Nyo'. \v 12 \x - \xo 2:12 \xt 1:25\x*Nonɛn, ben ejemyì bvuu geè mwɛɛm diɛwɛ bonyii bò Nyo' nu ke esaw bó bii nci wvù bvuuse bonyii bvunfaw e. \v 13 \x - \xo 2:13 \xt Mat 5:7; 7:1; 18:32-35\x*Ben ekeè lɛ Nyo' nu ke dioo saake nsaw, wvú saa ekoole shen fô wee wvù to baa koole shen fô wee mvu le kɛ. Geenɛn, wee wvù koole shen nu wvù nu ke eboy yî nsaw e. \s1 Fiɛɛ fì duŋci lɛ wee nu ɛ lese fitele yî Nyo' le nu gee diew di lɛŋ \p \v 14 \x - \xo 2:14 \xt Mat 7:21; 1Jon 3:17\x*Boom bo bwɛɛm e, ɛ́ wee nɛ ɛ no duu lɛ wen nu ɛ lese fitele yî Nyo' le, ɛ gee diew yaa duŋci nonɛn kɛ, ɛ́ fifiɛ ke efi wvú yî la le? Ɛ̀ nulo ɛ́ fitele fì wvú lese fidvu ke eboyse wvú? \v 15 \x - \xo 2:15 \xt Mat 25:35-36\x*Bó ejo lɛ, ɛ́ waa bwoo wvù diemsɛn kɛnɛɛ wvù kpwoon nɛ ɛ no tane ndvú bô mwɛɛm mvudien mvu ɛdiuw ɛcii, \v 16 ɛ to fô wo le, wo ɛ gay ɛ̂ wvú lɛ, “Nyo' elaŋ kembonɛn yî yo le ɛ́ wo ekɛŋkɛ ndvú bô mwɛɛm mvudien.” Ɛ́ wo gay kɛ lo nonɛn, sɛ wo ɛ nya wvú bô mwɛɛm mvù wvú shieele, ɛ́ fifiɛ efi wvú yî la le? \v 17 \x - \xo 2:17 \xt Gal 5:6, 16, 22-24; 1Jon 3:18\x*Ben baa yɛn lɛ lɛ ɛ́ wee duu lɛ wen nu ɛ lese fitele yî Nyo' le, sɛ gee diew duŋci nonɛn, tu fitele fì wvú lese ɛfinɛfin nu ɛcici? \p \v 18 Wee mvu nulo enɛ egay lɛ, fi wee mvu le nu ɛ wvú ɛ lese ɛ ɛ̀ nu fitele yî Nyo' le, ɛ fi wee mvu le nu ɛ wvú gee ɛ ɛ̀ nu gee di lɛŋ. Me ɛ mum ɛ no ŋgayte lɛ wvú eduŋcɛ no ɛ̀ nulo ɛ́ wee elese fitele yî Nyo' le sɛ gee diew nu lɛŋ, ɛ́ me nduŋcɛ ɛ̂ wvú no me nu ɛ nlese fitele yî Nyo' le ɛ ɛ̀ nu yî gee diem di lɛŋ e. \v 19 \x - \xo 2:19 \xt Dito 6:4; \xt Mat 8:29; Mak 1:24\x*Ɛ́ wee nu ɛ bee lɛ Nyo' nu mwaaŋ, tu ɛ̀ nu lɛŋ. Geenɛn, naa bonceendaa bo dɛwle le tɛn nu ɛ bee kɛ nonɛn ɛ no fane, ciiŋke. \v 20 Wvuwɛ wee nu keyuŋ. Wvú gomte lɛ me enduŋcɛ lɛ ɛ́ wee lese fitele yî Nyo' le sɛ gee dì jee ŋkuuŋ, tu ɛ̀ nu ɛcici? \v 21 \x - \xo 2:21 \xt Keŋ 22:1-18; Lum 4:1-5, 13-16, 19-22; Ibu 11:17\x*Kɛ fiɛɛ fì to geɛ ɛ Nyo' yɛn lɛ Abla'am wvù icee wesebeene nu ɛ kocɛn wee we le to nu gee diew di lɛŋ e? Wvú to nu ɛ jo waa we wvù Aysik, jike yî ketaŋ ke ncese le keege ncese dvú fô Nyo' le. \v 22 Ben ɛ yɛn lɛ lɛ fitele fì wvú to lesɛɛ yî Nyo' le bô gee diew di lɛŋ to lɛne ɛkalɛ kemwaaŋ e? Gee diew di lɛŋ to nu ɛ duŋcɛ lɛ fitele fì wvú to lesɛɛ yî Nyo' le to nu ɛ yiŋsɛn. \v 23 \x - \xo 2:23 \xt Keŋ 15:6; Lum 4:3\x*Ɛ fí mum kocɛn no bó to saŋɛɛ ɛ̂ Ŋwa' Nyo' le lɛ, \q1 “Abla'am to nu ɛ lese fitele yî Nyo' le, \q1 nje nonɛn, ɛ Nyo' yɛn lɛ wvú nu wee wvu teytey.” \p Ɛ bó mum no teŋe wvú lɛ nsaa Nyo'. \v 24 Ben ɛ bvuu ɛ yɛn lɛ lɛ fiɛɛ fì ké ge ɛ Nyo' yɛn lɛ wee nu ɛ kocɛn wee we le nu gee diew di lɛŋ, ɛ ɛ̀ yaa mɛy kɛ fitele fì wvú lese yî Nyo' le maaŋ kɛ? \p \v 25 \x - \xo 2:25 \xt Yosh 6:17; Mat 1:5; Ibu 11:31\x*Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no fi La'ab wvù to nu kpwoon nsake le to nu. Fiɛɛ fì to geɛ ɛ Nyo' yɛn lɛ wvú nu ɛ kocɛn wee we le to nu gee diew di lɛŋ. Wvú to nu ɛ fiisɛn boŋkee bo Islael ɛ̂ wvú yew, ke duŋcɛ je yimi jɛɛy yì bó etu jim jó. \v 26 \x - \xo 2:26 \xt 2:17, 20\x*Fí ɛ no nu lɛ, kɛ no keyoy cin'yi nyam ye le ɛ yí mum no nu wase fiɛɛ fi ɛcici, nu kɛ lɛŋlɛŋ no wee lese fitele yî Nyo' le sɛ gee di lɛŋ ŋkuuŋ tu fí nu ɛcici. \c 3 \s1 Wee eshe bô leme diew \p \v 1 Boom bo bwɛɛm e, fo ben nteen egomtè keenu bonyii bo n'yɛɛyi le kɛ. Kɛ ben kee ntay lɛ bonyii bo n'yɛɛyi le nu ɛ wvubo nsaw nu ɛ bó nu ke eloocɛ etasse ntay? \v 2 \x - \xo 3:2 \xt Mben 141:3; Bŋgn 10:19\x*\x - \xo 3:2 \xt 1:26\x*Ɛ̀ nu kecɛɛy lɛ beene bocii gee bojay nteen. Geenɛn, ɛ́ wee nu dvú wvù yaa ké jay njeme kɛ, tu ɛ̀ nu wee ɛ wvú ɛ kocɛn, bvuu kee tɛn keekemsɛn bô ɛkolɛ kew. \v 3 \x - \xo 3:3 \xt Mben 32:9\x*Beene ké jo ncaw lese ɛmvu jo nyambala keege lɛ yí eyuukè beene le. Ɛ beene mum no baŋse nyam yidvu dvú ɛ yí gɛne jò beene gomte. \v 4 Ben eyɛn tɛn no ŋguw wvu ɛ̂ joo nu. Wvú kuuke naa ntay, ɛ fwefwe wvù tɛmyi ké no domsee. Geenɛn, ɛ fiɛɛ fì wee wvù guute ŋguw baŋse dvú ɛ wvú gɛne jò wvú gomte, nu kɛ nɛn caan. \v 5 Ɛ̀ nu kɛ lɛŋlɛŋ no leme nu. Dí nu kɛ lo fiɛɛ fi caan yî wee le. Geenɛn ké no jemyi mwɛɛm mvù tɛmyi baay. \p Kɛ ben kee no ɛ̀ nulo ɛ́ ŋguy ekpway nɛn kpwayy, ekoo, eshike ɛkowɛ kecile fokuse? \v 6 \x - \xo 3:6 \xt Bŋgn 10:19; Mat 15:11, 18-19\x*Leme nu kɛ tɛn diɛwɛ ŋguy e. Mwɛɛm mvù befe mvu fokuse fɛn nu ɛ tase yî leme di wee le, lamte beete bô ye wee yicii. Leme ké fwɛɛ ŋguy ɛ wvú befe bô nshii wee tfuu. Ɛ ŋguy wvun nu ɛ leme joo ɛ ɛ̀ nu fô ŋguy wvu baay e. \v 7 \x - \xo 3:7 \xt Keŋ 9:2\x*Bonyii nu ɛ mom wase keeyɛɛyi dikfuu di nyám e dicii. Bó nu ɛ yɛɛyi wase nyám yi ŋkpwaante bô mvunyiim noo nyám yì sone bô yi ɛ̂ joo. \v 8 \x - \xo 3:8 \xt Mben 140:3; Lum 3:13; Ɛfɛ 4:29\x*Geenɛn, kɛ wee nu naa lo dvú wvù nulo eyɛɛyi leme kɛ. Leme ké no wɛwte kɛ lo, ɛ dí ɛ yiŋsɛn bô kebefɛ ɛ ɛ̀ nu kè nulo eyu wee kɛ diɛwɛ ɛdien ɛ fimbuw e. \v 9 \x - \xo 3:9 \xt Keŋ 1:26-27\x*Ɛ̀ nu leme din dì beene ké no bensee Tata wvù Icee wesebeene dvú, ɛ ɛ̀ bvuu nu kɛ dí dì beene ké no nan'yi bonyii dvú, ɛ bonyii ban nu ɛ ɛ̀ bom Nyo' ɛ bó fieesene wvú. \v 10 Diuw mwaaŋ ɛ mum ɛ no bvuuse mbense bvuu bvuuse boncun. Boom bo bwɛɛm e, kɛ fí kɛŋke keenu nonɛn kɛ. \v 11 Ɛ̀ nulo ɛ́ joo yì yuule bô keduuduu ebuyte diuw mwaaŋ e? \v 12 \x - \xo 3:12 \xt Mat 7:16\x*Boom bo bwɛɛm e, ɛ̀ nulo ɛ́ fimbi eyum yî ɛfelɛ le? Nuu lɛ ɛ̀ nulo ɛ́ ntuluŋ eyum yî ɛfelɛ le lɛ? Kɛ ɛ̀ nulo tɛn ɛ́ diuw joo lew ebvuuse joo yì jee kɛ. \s1 Bvufee bvù nɛn'yi fowe \p \v 13 \x - \xo 3:13 \xt Lum 12:16\x*Ɛ̀ nu yɛɛ ɛ̂ ben ɛnte wvù duu lɛ wen feefene bvuu kee fiɛɛ? Mwɛtɛn eduŋcɛ ɛkolɛ kew yî nce we wvù jee bô gee diew di lɛŋ dì wvú gee yaa saale kɛ ye, no wee wvù feefene ké no nu. \v 14 \x - \xo 3:14 \xt 1Kol 3:1-3; Gal 5:20–6:4\x*Geenɛn, ɛ́ wee ffuuke bô keŋghɛw noo ken'yɛɛ ɛjisɛ fô fitele le, fo wvú esaalè ye lɛ wen feefene lo kɛ. Ɛ́ wvú ge nonɛn, tu wvú tune kecɛɛy. \v 15 \x - \xo 3:15 \xt 1:5, 17\x*Kɛ kfuu bvubwɛ bvufee yaa nu bvu fowe kɛ. Ɛ̀ nu bvu yî nshɛ le, ɛ ɛ̀ nu bvu wee wvu wum e, ɛ ɛ̀ bvuu nu bvu dɛwle le. \v 16 Ben ekeè lɛ naa fɛɛ fô bonyii kɛŋke keŋghɛw bô ken'yɛɛ ɛjisɛ, nu ɛ mwɛɛm ké no bvuuŋke kɛ lo fó. Ɛ bó no gee dikfuu di mwɛɛm mvù befe le mvunciim. \v 17 \x - \xo 3:17 \xt Mat 5:48; 1Kol 13:4-7; Gal 5:22-23; Fili 1:9-11\x*Geenɛn, wee wvù kɛŋke bvufee bvù nɛn'yi fowe ké no yuule, kooŋke nyɛkeey bvuu nu wɛɛ, nyaa tɛn bitem ɛ̂ wee mvu, nu ɛ wvú ɛ yiŋsɛn bô shen noo gee dì jee, yaa duŋci kejɛɛy jɛɛy kɛ, yaa kɛŋke díɛw fiɛɛ kɛ. \v 18 \x - \xo 3:18 \xt Mat 5:9\x*Bonyii bò gɛɛle nyɛkeey, jewyi ŋgow yì ɛ̀ nu nyɛkeey, ɛ ŋgbwele no nu nce wvu teytey. \c 4 \s1 Keekooŋke mwɛɛm mvu yî nshɛ le beete bô wee Nyo' \p \v 1 \x - \xo 4:1 \xt Lum 7:5; 1Bi 2:11\x*Fiɛɛ fì nɛn'yi no too bô waa noo bvudiuw ɛ̂ ben ɛntelɛŋ nu la? Kɛ ɛ̀ nu shiee mwɛɛm mvù ye yene gomte mvù ffuuke shém yene le le? \v 2 \x - \xo 4:2 \xt 1Jon 3:16\x*Ben dioo shieele fiɛɛ sɛ ben ɛ kɛŋkɛ mum no gomte keeyu wee sɛ kɛŋkɛ. Ɛ́ ben ké dioo bvuushi ɛjisɛ yî fiɛɛ le, ɛ́ fí fufe, ɛ́ ben mum no waale, diuu. Fiɛɛ fì gee ɛ ben nu sɛ ben kɛŋke mwɛɛm mvun nu njefo kɛ ben ké no lɛke ɛ̂ Nyo' kɛ. \v 3 Ɛ́ ben ké dioo ɛ cim ɛ lɛkɛ, ben saa kɛŋkɛ kɛ, ɛ ɛ̀ nu njefo kɛ ben lɛke bô boŋkpwawcɛ bo lɛŋ kɛ. Ben lɛke mwɛɛm ɛ ɛ̀ nu kɛ keege mwɛɛm mvù ye yene gomte dvú. \v 4 \x - \xo 4:4 \xt Mat 6:24; Jon 15:18-19; 1Jon 2:15\x*Ben nu naa lo diɛwɛ bokɛnɛ bò nu ɛ cinɛ wase bolemsɛ bobole ɛ no gee ɛ ɛ̀ nu nsake le. Kɛ ben kee lɛ ɛ́ wee kole nsan bô woŋ wvun, tu wvú nu ɛ tu wase wee bvuban fô Nyo' le le? Nonɛn, ben ekeè lɛ ɛ ɛ̀ nu naa yɛɛ wvù nu ɛ caw fiew keekoo nsan bô woŋ wvun, tu mwɛtɛn nu ɛ tu wase wee bvuban fô Nyo' le. \v 5 Ɛ̀ nulo ɛ́ ben eghan nɛɛ sɛ no kpwaake lɛ fiɛɛ fì bó to saŋɛɛ ɛ̂ Ŋwa' Nyo' le nu ɛcici? Bó to nu ɛ saŋ lɛ, “Nyo' kɛŋke shiee, beele baay fô keyoy kè wvú to gɛkɛɛ lɛ kí enù yî yese beene le.” \f + \fr 4:5 \ft Kɛnɛɛ lɛ “Keyoy ke Yuule kè Nyo' to nyaɛ ɛ̂ beene kɛŋke shiee, beele baay lɛ beene eleemè kɛ beene ɛ bo Nyo'.”\f* \v 6 \x - \xo 4:6 \xt 4:10; Bŋgn 3:34; Mat 23:12; 1Bi 5:5\x*Nyo' fii naa beene baay. Ɛ̀ nu fiɛɛ fì bó saŋɛɛ ɛ̂ Ŋwa' Nyo' le lɛ, \q1 “Nyo' shiwse bonyii bò bensee bikuu bibole, \q1 geenɛn buuke bonyii bò shiwse bikuu bibole bô nfi.” \p \v 7 \x - \xo 4:7 \xt Ɛfɛ 6:12; 1Bi 5:8-9\x*Nonɛn, ben enya bikuu binɛn ɛ̂ Nyo', ebon ŋaŋ ben ɛ bo dɛwle ɛ́ wvú efɛɛ lo ɛ̂ ben ɛjim. \v 8 \x - \xo 4:8 \xt Mben 18:20, 24; Yɛsa 1:16; Saka 1:2-3; Mala 3:6-7\x*Ben eto nceencee mbew Nyo' le, ɛ́ wvú eto tɛn nceencee mbew yene le. Ben bonyii bò befe ebvuushɛ can fô mwɛɛm mvù befe le, ecukɛ mvuntelem mvunɛn ben bò leeme mvuntelem mvunfɛɛm ben ɛ bo Nyo'. \v 9 \x - \xo 4:9 \xt Luk 6:25\x*Ben enù bô yii, beelè shiwsè misɛm nɛn wowwowwow. Ben elu bô dikie, ebeelè ɛ ɛ̀ nu kpwe, elu bô njoŋ wvù ben yuuke, esoò ɛ ɛ̀ nu bikuu. \v 10 \x - \xo 4:10 \xt 4:6; 1Bi 5:6\x*Ben eshike bikuu binɛn ɛ̂ Nyo' ɛjise, ɛ́ wvú ecake ben we. \s1 Fo wee elomtè gee di waa bwee le kɛ \p \v 11 \x - \xo 4:11 \xt Mben 101:5; 1Bi 2:1\x*Boom bo bwɛɛm e, fo wee ejemyì díɛw yì befe ɛkumɛ waa bwee kɛ. Ɛ́ wee jemyi díɛw yì befe ɛkumɛ waa bwee kɛnɛɛ lomte gee di waa bwee le, tu wvú jemyi díɛw yì befe ɛ ɛ̀ nu ɛkumɛ nci Nyo' bvuu lomte nci wvudvu. Ɛ́ wee lomte nci Nyo', tu kɛ wvú bɛɛ wee wvù gɛɛle nci kɛ. Wvuwɛ wee nu ɛ tu wase wee wvù saake lo nci. \f + \fr 4:11 \ft Nci wvun nu lɛ, “Ɛ̀ kooŋkè waa bwoo no wo kooŋke ɛkolɛ kuw”. Ɛ ɛ̀ bvuu nu kɛ wvú wvù Jɛm gayte lɛ wvú boysee bonyii.\f* \v 12 \x - \xo 4:12 \xt Lum 14:4; 1Kol 4:5\x*Wee wvù nyaa nci bvuu sumtene bonsaw bo bonyii le nu kɛ mwaaŋ. Ɛ̀ nu kɛ wvú wvù nulo eboyse kɛnɛɛ elɛse wee. Wo ɛ no nu yɛɛ wvù lomte gee di waa bwoo le? \s1 Fo ben esaalè ye kɛ \p \v 13 \x - \xo 4:13 \xt Bŋgn 27:1; Luk 12:18-20\x*Ben eyeke eyuw, ben bò nɛn'yi no duu lɛ, “Ɛbɛn kɛnɛɛ ntfuu nu ɛ bese nu egɛn kin kelaante le kɛnɛɛ keki le, ece jó yî kelum e, ekamɛm way, ekɛŋkɛ sɛw.” \v 14 \x - \xo 4:14 \xt Job 7:9-10; Mben 39:5-6\x*Ben ké dioo jemyi nonɛn no kee fiɛɛ fì nu ebuy ekooy ntfuu le? Ben kee fiɛɛ fì ɛ̀ nu nshii wene? Nshii wene nu diɛwɛ kekfu kè bó yɛne kí le, moocɛ caan ɛ kí ɛ la wase. \v 15 \x - \xo 4:15 \xt Lem 18:21; Lum 1:10; 1Kol 4:19; 16:7\x*Fiɛɛ fì ben bee ejemyì nu lɛ, “Ɛ́ Nyo' fɛn nu ɛ bee lɛ bese enù dvú, ɛ́ bese ke ege fin fiɛɛ ebvuu ege fifi.” \v 16 \x - \xo 4:16 \xt 1Tim 6:17; 1Jon 2:16\x*Geenɛn, ben nɛn'yi finɛn kaa no saale lo ye, kfune gvuw. Ben ekeè lɛ keesaale ye nonɛn nu kebefɛ. \v 17 \x - \xo 4:17 \xt Luk 12:47\x*Nonɛn, ɛ́ wee kee fiɛɛ fi lɛŋ fì wvú kɛŋke keege, ɛ faŋɛ yaa ege, tu wvú nu ɛ ge kebefɛ. \c 5 \s1 Bonyii bo kpwaw e eyɛnè \p \v 1 \x - \xo 5:1 \xt Bŋgn 15:6; Yɛsa 5:8-10; Amo 6:3-7\x*\x - \xo 5:1 \xt 1:10; Luk 6:24\x*Bonyii bo kpwaw e, ben eyekɛ eyuw fiɛɛ fì me njemyi. Ben ebeelè, fuuŋkè kpwe nje ŋgɛw wvù nu ke eto fô ben e. \v 2 \x - \xo 5:2 \xt Mat 6:19-20\x*Kpwaw wene nu ɛ fo wase, shéw ɛ kan ndvú yene. \v 3 Mwɛɛm mvunɛn mvu bigew e nu ɛ duwsɛ wase. Nduwsɛ wvun nu ke eduŋcɛ nce wene ken'yɛɛ ɛjisɛ, ebvuu edie ye yene diɛwɛ ŋguy e. Ɛyan nu wase ɛdiuw yo fokemɛse, ɛ ben baanci kɛ ɛ ɛ̀ nu kpwaw. \v 4 \x - \xo 5:4 \xt Ksm 3:7; Lɛw 19:13; Yɛli 22:13; Mala 3:5\x*Ben etaa eyɛn, ben nu ɛ lɛɛ bonyii bò lemte ŋɛɛ yene. Bó nu ɛ gbwele wase mwɛɛm mvunɛn ben ɛ faŋ keelaw bó, bó ɛ no beele. Bó nu ɛ bee wase Tata Nyo' wvù kɛŋke Mvuŋgay Mvunciim ɛ yuw kpwe yibo. \v 5 \x - \xo 5:5 \xt Yɛli 12:3; 25:34\x*Ben nu ɛ ce wase fokuse fɛn ɛ die bikuu binɛn no ye yene shieele. Ben nu ɛ diekɛn wase ɛ faŋkɛn diɛwɛ binsoŋ bi nyám e bì cɛyte diuu dì bó nu ke esane le. \v 6 Ben nu ɛ bon bikaa ɛ̂ bonyii ɛjim bó ɛ ley ŋgɛw e. Ben ɛ yuwyɛ bonyii sɛ bó nu ɛ jay fiɛɛ ŋkuuŋ, ɛ ɛ̀ nu bonyii bò nulo saa ebon ŋaŋ ben ɛ bó kɛ. \s1 Bonyii bo Nyo' le enù nyɛkeey \p \v 7 \x - \xo 5:7 \xt Juɛ 2:23; 2Bi 3:3\x*Boom bo bwɛɛm e, fí mum ɛ̀ no nu lɛ ben enù kɛ nyɛkeey egɛn ebuy seke Tata nu ke ekase eto. Ben etaa eyɛn no bonyii bò lemte ŋɛɛ ké no nu nyɛkeey gɛn buy seke bó ké gbwele ŋgu yì jee ŋɛɛ yibole. Bó ké cɛy ɛ jaŋ ghan gbwe ɛ bó jewe mwɛɛm, ké cɛy ɛ mvú ghan be. \v 8 \x - \xo 5:8 \xt Lum 13:11-12; 1Tɛs 5:5-8; Ibu 10:25, 37\x*Ben tɛn enù kɛ nyɛkeey nonɛn. Ben eleemè kɛ tɛmyi njefo kefew kè Tata Jisos nu ke eto nu wase nceencee. \p \v 9 \x - \xo 5:9 \xt Mat 7:1-2\x*Boom bo bwɛɛm e, fo wee ewvukenè waa bwee kɛ. Wee wvù wvukene waa bwee nu ke ekɛŋke nsaw. Wee wvù nu ke esumtene bonsaw nu wase ɛ̂ yew fwese. \v 10 \x - \xo 5:10 \xt Mat 5:12; Ibu 11:32-38\x*Boom bo bwɛɛm e, ben ejo kenfewsɛn fô bonyii bo ntum e bo Nyo' le bò to ké no jemyi ɛ̂ bonyii ɛ̂ diee di Nyo' le. Bó to yɛne boŋgɛw, nu kɛ nyɛkeey. \v 11 \x - \xo 5:11 \xt 1:12; Ksm 34:6; Job 1:21-22; 2:10; 42:10-17\x*Beene nu ɛ yɛn lɛ bonyii bocii bò to nu ɛ kuu shém gɛn mɛse nu ɛ Nyo' ɛ laŋ kembonɛn yî bó le. Ben nu ɛ yuw wase ɛkumɛ Job no wvú to kulɛɛ shém gɛn mɛse, ɛ bvuu ɛ yuw tɛn no Tata Nyo' to ghanɛɛ baŋke ŋgɛw we ɛ ɛ̀ tu bvujoŋkɛ. Tata to ge nonɛn, njefo wvú camte shen bô bonyii, koole yii fô bó le. \p \v 12 \x - \xo 5:12 \xt Mat 5:34-37\x*Boom bo bwɛɛm e, fiɛɛ fì fele mwɛɛm mvunciim nu lɛ, fo wee ke dioo jemyi fiɛɛ kan naa lo kɛ. Kɛnɛɛ wvú kane ɛ ɛ̀ nu woŋ Nyo', kɛnɛɛ wvú kane nshɛ, kɛnɛɛ ɛ̀ nu fiɛɛ diee la. Ɛ́ wee beŋe fiɛɛ lɛ, “'Ɛɛ”, ɛ ɛ̀ no nu no fí nu. Wvú ɛ tun lɛ, “'Aay”, ɛ ɛ̀ no nu no fí nu. Ɛ́ ben gee nonɛn, Nyo' saa ke ebvuu elese wee ŋgɛw e kɛ. \s1 Bunle bô mbee fii lo \p \v 13 \x - \xo 5:13 \xt 1:5-6; Lem 16:25\x*Ɛ́ wee mvu ben e yɛne ŋgɛw, ɛ́ wvú no bunleè. Wee ɛ́ no yuuke njoŋ, ɛ́ wvú no yemtè bensee Nyo'. \v 14 \x - \xo 5:14 \xt Mak 6:13\x*Ɛ́ wee mvu ben e cɛmte lo, ɛ́ wvú tee bocee kentaashɛ ke bonyii bo mbee le, ɛ bó to bunle ɛ̂ wvú we, yefe wvú bô mɛɛm ɛ̂ diee di Tata le, \v 15 \x - \xo 5:15 \xt Mat 9:2; Mak 16:18\x*ɛ́ bunle yidvu yì bó bunlee ɛ bó ɛ lese fitele yî Tata le, efi wvú ɛ́ wvú ebonɛn, ɛ́ Nyo' ecake wvú we. Ɛ́ ɛ̀ fɛn nu ɛ wee wvudvu ɛ ge kebefɛ, ɛ́ Nyo' elɛɛshɛ enya ɛ̂ wvú. \v 16 \x - \xo 5:16 \xt Mben 32:3-5; 38:4-6; Bŋgn 28:13; 1Jon 1:8-9\x*Nonɛn, fí ɛ̀ no nu lɛ, ɛ́ wee ge fiɛɛ fì befe, ɛ́ wvú see ɛ̂ waa bwee, ɛ́ wee ebunle fô wee noo wee le, wvu lɛ Nyo' efɛ ben. Bunle wee wvu teytey kɛŋke mvuŋgay baay gee mwɛɛm nteen. \p \v 17 \x - \xo 5:17 \xt 1Bfn 17:1\x*Ben ejo kenfewsɛn yî Ɛlayja le. Wvú to nu kɛ wee wvu wum diɛwɛ beene le. Ɛ wvú ke bunle shiee le lɛ fo jaŋ egbwe yî nshɛ le kɛ. Ɛ jaŋ mɛy kɛ we nonɛn yî bilum e bitɛte bô keŋgawtɛn. \v 18 \x - \xo 5:18 \xt 1Bfn 18:42-45\x*Ɛ wvú ke nɛ kase bunle, ɛ Nyo' shike jaŋ, ɛ mwɛɛm kase no kuu yî nshɛ le. \p \v 19 \x - \xo 5:19 \xt Gal 6:1\x*Boom bo bwɛɛm e, ɛ́ wee mvu ben e nɛ ɛ cinɛ je kecɛɛy e ɛ no bvuyte lo, wee mvu ɛ jo wvú ɛ tu bô wvú jim, \v 20 \x - \xo 5:20 \xt 1Bi 4:8\x*ɛ wee wvù tu bô wvú jim wɛ no kee lɛ ɛ́ wee baŋke wee wvù gee mwɛɛm mvù befe, wvú ɛ cinɛ jé ye yi ɛcici le, tu wvú nu ɛ bvuse mwɛtɛn diuw kpwe le, Nyo' ɛ lɛɛshɛ bibefɛ biew bì nu ɛ bí ɛ mâ lo.