\id MAT - MYKuniT \ide UTF-8 \h MACOO \toc1 Kilɛ Jozaama pe pu wa wu Ja Yesu Kirisa kaa yu ge, Macoo wo nigama \toc2 Macoo \toc3 Mac. \mt1 Macoo \mt2 Kilɛ Jozaama pe pu wa wu Ja Yesu Kirisa kaa yu ge, Macoo wo nigama \is1 Jɔgɔ wu ɲɛ Macoo wɛ? \ip Macoo bɛ wu bye Yesu wo tudunmɔɔ kɛ ni shuun wu ni. Girɛkii pʼa Macoo we yiri (Macoo 9:9-13), Heburuu ma jo Levi (Marika 2:14; Luka 5:27, 29). Wee Egilizi wʼa wii na wee wʼa Macoo Kitabu wu ka. \ip Fanhafɛɛ wari shɔvɔɔ wu bye wii. Na Yesu yaha ɲiŋɛ ke na wee tuun wu ni Yawutuu bi bye Oromɛ shɛɛn wo fanha ki nɔhɔ ni. Fanha ki bye kii Yawutuu pʼa munaa pɛrɛmɛ kaan. Saan wu bi ma pii ɲaha bulo pʼa munaa pɛrɛmɛ pu shuu Yawutuu pu mu. Tɛɛgɛɛ niɲɛhɛŋɛɛ funŋɔ ni piimu ɲaha saan wu bi ma bulo ge, Yawutuu pu ma bye pii. Pee kaa ɲɛ ma dan Yawutuu pusamaa ni wɛ, bani pʼa sɔɔ Oromɛ shɛɛn pu mu na kapyeŋɛɛ pyi pu mu. Pee fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ pu pʼa bi sipyii pu ŋmahana, na la faraa munaa pɛrɛmɛ pu bɛ na, kɔnhɔ pu bɛ di bye lafɛɛ. Yawutuu pu bi pee wii koŋɔ ke bɛɛri wo jurumu fɛɛ. Ga Yesu ya ɲuŋɔ ɲaari Macoo na, na wu yiri. \is1 We Jozaama Kitabu we kakana ɲuŋɔ \ip Macoo ya we Kitabu we fanha ɲɛhɛ Yawutuu shizhaa na. Wu sɛmɛ wu kaɲugbɔhɔ ki ɲɛ na: Yawutuu pu wo saan wu ɲɛ Yesu, wemu wo ɲɔmɛɛ Kilɛ tudunmɔɔ pʼa lɔ ge. \ip Macoo ya Yesu kalaa wu taa tayereye kaguro: \bd 1\bd* Faaboboŋɔ ki ɲuŋɔ wo kalaa we (Macoo 5—7). \bd 2\bd* Yesu ya piimu tun pu shɛ Kilɛ saanra ti kaa jo ge (Macoo 10). \bd 3\bd* Fugba saanra ti wo taleŋɛɛ (Macoo 13). \bd 4\bd* Sipya ɲiifɛɛrɛ pyegana wu cebooloo nʼa daa fɛɛ tɛ ni (Macoo 18). \bd 5\bd* Kalaapiire ti na já Yesu cabaŋa caŋa sige sigegana lemu na ge (Macoo 24—25). \is1 Jozaama Kitabu wu kafila ɲugbɔyɔ \imi \bd Macoo 1—2\bd* Yesu Kirisa nɔhɔ tayirige ni wu se se keree. \imi \bd Macoo 3:1—4:11\bd* Yohana Batizelipye wo Kilɛ Jomɔ yɛrɛ ni Yesu batizeli ni wu nɔwuuro. \imi \bd Macoo 4:12—18:37\bd* Yesu wo labye we Galile fiige ki ni. \imi \bd Macoo 19—20\bd* Yesu nigariwo Zheruzalɛmu ni. \imi \bd Macoo 21—28\bd* Yesu wo labye we Zheruzalɛmu ni. Pʼa wu she wà, na wu co, na wu gbo. A wʼi ba ɲɛ. \c 1 \s1 Yesu Kirisa nɔhɔ tayirige sɛmɛ \r (Luka 3:23-38) \p \v 1 Yesu Kirisa nɔhɔ tayirige sɛmɛ wʼa we. Yesu ya foro saannaa \w Dawuda\w* shi ni, Dawuda dʼa foro \w Ibirayima\w* shi ni. \li1 \v 2 Ibirayima wʼa \w Ishaaga\w* se. \li2 Ishaaga di \w Yakuba\w* se. \li2 Yakuba di Zhuda ni wu ceboronamaa se. \li2 \v 3 Zhuda di Fɛrɛsi ni Zara se, pu nu wu bye Tamari. \li2 A Pɛrɛzi di Ɛsirɔmu se, \li2 Ɛsirɔmu di Arami se. \li2 \v 4 Arami di Aminadabi se. \li2 Aminadabi di Nasɔn se. \li2 Nasɔn di Salimɔ se. \li2 \v 5 Salimɔ di Bowazi se, wu nu wu bye \w Araxabi\w*. \li2 Bowazi di Obɛdi se, wu nu wu bye Wuruti. \li2 Obɛdi di Zhese\f * \fr 1:5 \fr*\ft \+bd Zhese:\+bd* Wee ninumɔ pʼa byi Izayi.\ft*\f* se. \li2 \v 6 Zhese di saannaa Dawuda se. \b \li1 Saannaa Dawuda di \w Solomani\w* se, wee nu wu bi fɛnhɛ pye Uri shɔ. \li2 \v 7 Solomani di Orobowamu se. \li2 Orobowamu di Abiya se. \li2 Abiya di Azafu se. \li2 \v 8 Azafu di Zhozafati se. \li2 Zhozafati di Zhoramu se. \li2 Zhoramu di Oziyazi se. \li2 \v 9 Oziyazi di Zhowatamu se. \li2 Zhowatamu di Akazi se. \li2 Akazi di Ezekiyasi se. \li2 \v 10 Ezekiyasi di Manase se. \li2 Manase di Amɔ se. \li2 Amɔ di Zhoziyasi se. \li2 \v 11 Zhoziyasi di Zhekoniya ni wu ceboronamaa se. Wee tuun wu ni a pʼi \w Izirayɛli\w* sipyii pu co na kari Babilɔni ni. \b \p \v 12 Pee sipyii pu na co xɔ na kari Babilɔni ni, \li2 a Zhekoniya di Salacɛli se. \li2 Salacɛli di Zorobabɛli se. \li2 \v 13 Zorobabɛli di Abiyudi se. \li2 Abiyudi di Eliyakimu se. \li2 Eliyakimu di Azɔri se. \li2 \v 14 Azɔri di Sadɔki se. \li2 Sadɔki di Akimu se. \li2 Akimu di Eliyudi se. \li2 \v 15 Eliyudi di Eleyazari se. \li2 Eleyazari di Matan se. \li2 Matan di Yakuba se. \li2 \v 16 Yakuba di Yusufu se. \p A Yusufu di bye Mariyama poo we. Yesu we wʼa yiri Kirisa ge, a Mariyama di wee se. \p \v 17 Shi wu segee kɛ ni shishɛɛrɛ wu ɲɛ Ibirayima ni Dawuda tɛ ni. Lee kadugo na a shi wu segee kɛ ni shishɛɛrɛ di bye Dawuda ni Izirayɛli shɛɛn coduun wu tɛ ni na kari Babilɔni ni. A shi wu segee kɛ ni shishɛɛrɛ di bye na lɔ wee tuun wu na na pa gbara Yesu seduun wu na. \s1 Yesu Kirisa segana \r (Luka 2:1-7) \p \v 18 Yesu Kirisa segana li le. Wu nu Mariyama wu bi bye Yusufu curɔ. Ga na pu yaha pu sanha binnɛ ɲa wɛ, a \w Fɛfɛɛrɛ Munaa\w* sefɛɛrɛ di digi Mariyama na, a wʼi yere yacɛrɛ na. \v 19 Wu curɔ Yusufu wu bye sipyitiimɛ, wu funŋɔ bye wu Mariyama mɛgɛ kyɛɛgi wɛ. A wʼi li kɔn wuyɛ funŋɔ ni na wʼi tee curɔrɔ te kyɛɛgi ŋmɔhɔrɔ ni. \v 20 Na Yusufu yaha ni kee fungɔngɔ ki ni, a Kilɛ wo mɛlɛkɛ wa di ba wuyɛ shɛ wu na ŋmunɔgɔ ni, na yi jo wu mu na: «Dawuda ja Yusufu, ma ganha bu fya Mariyama leŋɛ na wɛ, bani Fɛfɛɛrɛ Munaa sefɛɛrɛ ni wʼa yere yacɛrɛ na. \v 21 Wu na ba funana se, mʼa lee mɛgɛ le Yesu, bani wu na ba wu sipyii pu shɔ pu jurumu wu na.» \p \v 22 Kee keree ki bɛɛri ya pye mu, kɔnhɔ Kafɔɔ Kilɛ bi yemu jo wu taatuunnɔ li wo \w Kilɛ tudunmɔ\w* wu ɲɔ ni ge, yee ɲɔ di fa na: \b \q1 \v 23 «Li wii, doɲiŋɛ fucɛri nacɛbaa na ba yere yacɛrɛ na, \q2 na funana se. Li mɛgɛ na le na ‹Emanuwɛli,›»\f * \fr 1:23 \fr*\ft Ezayi 7:14\ft*\f* \p lee kɔ́ri ɲɛ «Kilɛ ɲɛ wèe niŋɛ ni.» \p \v 24 Ba Yusufu ya yìri ŋmunumɔ pu na wɛ, na li pye na bɛ ni Kafɔɔ wu mɛlɛkɛ wu wo kafilajo wu ni. A wu Mariyama furu pɔ. \v 25 Ga pu ya pinnɛ ɲa wɛ, fo na shɛ Mariyama pye wʼa tigi wu funazhiire na. A Yusufu di pya wu mɛgɛ le Yesu. \c 2 \s1 Wɔrɔɔ cɛvɛɛ ya pa na yìri Kilɛ-nɔhɔ na \p \v 1 Yesu ya se Zhude fiige ki ni, Bɛtilɛhɛmu ni, saannaa \w Hɛrɔdi\w* caŋa ɲii ni. Wu nizexhɔgɔ ki na, a wɔrɔɔ cɛvɛɛ pii di ba na yìri Kilɛ-nɔhɔ na, na nɔ Zheruzalɛmu ni. \v 2 A pʼi yegeŋɛ pye na: «Yawutuu wo saan we wʼa se nimɛ ge, mii wu wa wɛ? Wèe ya wu wɔrɔ ɲa, na wèe yaha Kilɛ-nɔhɔ ke na, na ba di ba wu pɛlɛ.» \p \v 3 Ba saannaa Hɛrɔdi ya yee logo wɛ, a lʼi wu ɲaha wɔ fo xuuni, na fara Zheruzalɛmu shɛɛn bɛɛri na. \v 4 A Hɛrɔdi di \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w*, ni \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pu bɛɛri pinnɛ, na pu yege na: «Kirisa wemu wu ɲɛ Saan ni \w Izirayɛli\w* wo \w Shɔvɔɔ\w* wu ge, mii wu dʼa yaa na se wɛ?» \v 5 A pʼi wu ɲɔ shɔ na: «Zhude fiige ki ni Bɛtilɛhɛmu kulo li ni, bani \w Kilɛ tudunmɔ\w* wʼa li ka na: \b \q1 \v 6 ‹Mu Bɛtilɛhɛmu we wu wa Zhude fiige ki ni ge, \q2 mu wa Zhude fanha kulogoo ki bɛɛri \q2 nifɛnhɛfɛnhɛnɛ-ɛ dɛ, \q1 bani ɲuŋɔfɔgbɔ wa na ba foro mu ni, \q2 wee na ba wu shi Izirayɛli wu naha.›\f * \fr 2:6 \fr*\ft Mishe 5:1-2\ft*\f*» \p \v 7 Lee kadugo na a Hɛrɔdi di wɔrɔɔ cɛvɛɛ pu ŋmɔhɔ yiri, na pu yege xuuni, lee wɔrɔ li ɲaduun wu keree na. \v 8 Na xhɔ na pu tun kari Bɛtilɛhɛmu ni, na jo: «Yi shɛ le pubinnɛ le sha xuuni. Yi bu shɛ li ɲa, yi ba yi jo na mu, kɔnhɔ na bɛ di shɛ li pɛlɛ.» \p \v 9 Ba wɔrɔɔ cɛvɛɛ pʼa saan wu jomɔ pu logo wɛ, na gari. Pʼa wɔrɔ lemu ɲa na pu yaha Kilɛ-nɔhɔ ki na ge, a lee wɔrɔ lʼi doro pu ɲaha na, fo na shɛ nɔ pubinnɛ li xuu wu ni, na yere wee xuu wu ɲuɲɔ na. \v 10 Wɔrɔɔ cɛvɛɛ pʼa lee wɔrɔ li ɲa tuun wemu ni ge, na funŋɔ taan xuuni. \v 11 Ba pʼa jé puga ki ni wɛ, na pubinnɛ le, ni li nu Mariyama ɲa. A pʼi nuguro sin, na pubinnɛ li pɛlɛ, na pu yɛrɛyɛ ɲɔ mugi, na pubinnɛ li kan sanni, ni pɛrɛwa yaŋmuyɔ ya bɛ, yee ɲɛ nudanga yawurire, ni nudanga sìnmɛ pemu ɲɛ na \w mire\w* ge. \v 12 Lee kadugo na, a Kilɛ di pu kaala ŋmunɔgɔ ni na pu ganha bu guri zhɛ Hɛrɔdi yíri wɛ. A pʼi gari pu fiige ni koo latii ni. \s1 Pʼa paa kari ni Yesu ni Misira fiige ki ni \p \v 13 Wɔrɔɔ cɛvɛɛ pu nigaraga na a Kilɛ wo mɛlɛkɛ wa di wuyɛ shɛ Yusufu na ŋmunɔgɔ ni, na wu pye: «Yìri, mʼa baa kari ni pya wu ni wu nu wu ni Misira ni, mʼa shɛ diin wà fo di ba shɛ jo ni ma ni tuun wemu ni, bani \w Hɛrɔdi\w* na ba pya wu shaa di gbo.» \v 14 A Yusufu di yìri kee piinuŋɔ ki ni, na baa ni pya wu ni wu nu wu ni, na kari Misira ni. \v 15 A pʼi shɛ diin wà fo na shɛ Hɛrɔdi pye wʼa xu. Kee keree kʼa pye, kɔnhɔ Kafɔɔ Kilɛ ya jomɔ pemu jo wu tudunmɔ wu ɲɔ ni ge, pee ɲɔ di fa na: «Nɛ na ja wu yiri yeege Misira fiige ki ni.»\f * \fr 2:15 \fr*\ft Oze 11:1\ft*\f* \s1 Pʼa nɔhɔpiire ta gbo \p \v 16 \w Hɛrɔdi\w* ya li ɲa na wɔrɔɔ cɛvɛɛ pʼa wu ɲɔ faanna ge, a wu luu di yìri xuuni. A wu sipyii tun kari na pu Bɛtilɛhɛmu ni wu tàan kulogoo ki funabiire ti bɛɛri gbo, temu ti ɲɛ ti yee sanha doro shuun tàan wɛ ge, wɔrɔɔ cɛvɛɛ pʼa tuun wemu shɛ ge, na bɛ ni wee ni. \v 17 Wee tuun wu ni Kilɛ tudunmɔɔ \w Zheremi\w* bi yemu jo ge, a yee ɲɔ di fa. Wu bi jo na: \b \q1 \v 18 «Sipyii ya mɛhɛɛ logo na foro Arama koomɔ pu ni: \q2 Xuguŋɔɔ ni sipyaa. \q2 Arasɛli wʼa wu nɔhɔpiire yamɛhɛɛ suu. \q1 Pu ya wu fɛhɛŋɛ ta kɔnhɔ wu luu di ɲiŋɛ wɛ, \q2 bani pʼa xu xɔ.»\f * \fr 2:18 \fr*\ft Zheremi 31:15\ft*\f* \s1 Pʼa kuri foro Misira ni \p \v 19 \w Hɛrɔdi\w* nixhugo na a Kilɛ wo mɛlɛkɛ wa di wuyɛ shɛ Yusufu na ŋmunɔgɔ ni, na wu yaha Misira fiige ki ni. \v 20 A wee mɛlɛkɛ wu jo: «Yìri mʼa guri ni pya wu ni wu nu wu ni \w Izirayɛli\w* fiige ki ni, bani piimu pu bi pya wu shaa di gbo ge, pee ya xu.» \v 21 A Yusufu di yìri, na guri ni pya wu ni wu nu wu ni Izirayɛli fiige ki ni. \v 22 Wʼa logo na Arikilasi wʼa tiin wu to Hɛrɔdi wu tatɛɛngɛ ki ni, na pye Zhude fiige ki saan ge, a Yusufu di fya wu ya sɔɔ na shɛ wà wɛ. A Kilɛ di wu funŋɔ to ŋmunɔgɔ ni, na wu shɛ Galile fiige ki ni. \v 23 A wu shɛ diin kulo la ni wà lemu mɛgɛ ki ɲɛ na Nazarɛti ge, kɔnhɔ Kilɛ tudunmɔɔ pu bi yemu jo na Yesu na ba yiri Nazarɛti shɛn ge, yee ɲɔ di fa. \c 3 \s1 Yohana Batizelipye wo Kilɛ jomɔ yɛrɛ \r (Marika 1:1-8; Luka 3:1-18; Yohana 1:19-28) \p \v 1 Ayiwa, caŋa ka Yohana Batizelipye ya kari siwaga ki ni, Zhude fiige ki ni, na shɛ Kilɛ jomɔ pu yɛrɛ li ɲɔ kɔn wà. \v 2 Wu bi sipyii pu yɛri na: «Yi daajeŋɛ jo yi jurumu wu na, bani Kilɛ saanra\f * \fr 3:2 \fr*\ft \+bd Kilɛ saanra:\+bd* Tee ninuuro ti ɲɛ fugba saanra te. Yawutuu pu bi gbara pʼa Kilɛ mɛgɛ yiri wɛ, lee wuu na Macoo ya li kani wu wo Jozaama pu ni na fugba saanra.\ft*\f* tʼa tɛɛŋɛ.» \v 3 Yohana Batizelipye kaa Kilɛ tudunmɔɔ \w Ezayi\w* bi byi na: \q1 «Mujuu lʼa fòro siwaga ki ni na: \q2 ‹Yi Kafɔɔ wu koo li yàa! \q2 Yi wu korogoo ki tii!›»\f * \fr 3:3 \fr*\ft Ezayi 40:3\ft*\f* \p \v 4 Fàya yemu yi bye Yohana na ge, yee bi yàa ni ɲɔhɔyɔ shiire ni, sɛɛgɛ di ɲɛ wu yapɔgɔ. Kabeeye ni wegeye funŋɔ sɛrɛ, yee yi bye wu ɲɔlige. \v 5 Zheruzalɛmu shɛɛn, ni Zhude fiige ki bɛɛri, ni Zhurudɛn Gba wu kabanugo kulogoo ki bɛɛri bi se Yohana yíri, \v 6 na yeree pu jurumu wu na, na puyɛ kaan Yohana mu wu na batizeni Zhurudɛn Gba lɔhɔ ki ni. \v 7 Ba Yohana ya li ɲa na \w Farizhɛɛn\w*, ni \w Sadushɛɛn\w* niɲɛhɛmɛɛ pu bi ma na puyɛ kaan wu mu wu na batizeni wɛ, a wu pu pye: «Yee matɔn nagoo piiri, jɔgɔ wʼa yee kaala na yee pu paa Kilɛ wo loyire nibana li ɲaha na wɛ? \v 8 Kapyegee kiimu kʼa li shɛɛ na yʼa daajeŋɛ jo yi jurumu wu na ge, yʼa kee pyi. \v 9 Yi ganha ba yi funyɔ kɔɔn yɛ na \w Ibirayima\w* wu ɲɛ yee to wɛ. Bani nʼa da yi jo yi mu, Kilɛ na já ye faakageeye ye ɲɛri na pye Ibirayima nagoo. \v 10 Kacerege kʼa lɔ na xɔ, di da tiye yi niyɛ yi cere. Tige bɛɛri ki ɲɛ ki ya nagoo nizaamaa pyi-i ge, kee na ba gɔn, na ki wá na ni. \p \v 11 «Nɛ kunni wʼa yee batizeni lɔhɔ yɛ ni. Lee wʼa li shɛɛ na yʼa daajeŋɛ jo yi jurumu wu na. Ga wa wʼa ma nɛ kadugo, wee fanha ya ɲɛhɛ nɛ wogo na. Ali na wu tanhaya ye yɛ pyaa bɛ wolo wu tɔɔyɔ na, nɛ yaa ni lee ni wɛ. Wee na ba yi batize \w Fɛfɛɛrɛ Munaa\w* ni na ni.\f * \fr 3:11 \fr*\ft \+bd Na batize Fɛfɛɛrɛ Munaa ni na ni:\+bd* Lee kɔ́ri wu ɲɛ na Fɛfɛɛrɛ Munaa le, ni na ki na ba wù pye fɛɛfɛɛ.\ft*\f* \v 12 Wu shinma fɔ̀ fɔ̀ yaaga ki wa wu keŋɛ ni. Wu na ba sigiye yi fɔ̀ na wolo shinmapya wu ni. Wu na ba shinmapya wu kemɛ, na wu le wu kpɔɔn ni. Ga wu na ba sigiye yi sòrogo nafugibaaga ni.» \s1 Yohana ya Yesu batize \r (Marika 1:9-11; Luka 3:21-22) \p \v 13 Ayiwa, a Yesu di yìri Galile fiige ki ni na pa Zhurudɛn Gba wu ɲɔ na Yohana yíri, kɔnhɔ Yohana di ba wu bɛ batize. \v 14 A Yohana di ganha na li shege, na jo: «Mu wʼa yaa na nɛ batize goo, a mʼi dɛrɛɛ na ma nɛ mu ya?» \v 15 A Yesu di wu pye: «Sɔɔ lee na, lee di bye mu nimɛ, bani lee pyegana li funŋɔ ni wʼà da Kilɛ wo ɲidaan wu pye.» A Yohana di sɔɔ, na wu batize. \v 16 Ba Yesu ya batize na xɔ wɛ, na foro lɔhɔ ki ni. Taapile ni a fugba wu ɲɔ di mugi. A Yesu di \w Kilɛ Munaa\w* li ɲa li na diri na ma wu mu ba \w gbegbe shazhira\w* ɲɛ wɛ, na ba do wu na. \v 17 A mujuu la di foro fugba wu ni na: «Nɛ ɲidaan Ja wu ɲɛ we, wu kaa lʼa dan nɛ ni tɛhɛnɛ baa.» \c 4 \s1 Shitaanni ya Yesu taanna wii \r (Marika 1:12-13; Luka 4:1-13) \p \v 1 Lee kadugo na a \w Fɛfɛɛrɛ Munaa\w* di Yesu ɲaha co na kari siwaga ni, kɔnhɔ Shitaanni di shɛ wu taanna wii. \v 2 A wʼi suun le na ta cabyaa kɛlɛɛ shishɛɛrɛ (40) ni nibiiye kɛlɛɛ shishɛɛrɛ. Lee kadugo na, a xuugo di wu ta. \v 3 A Shitaanni di fulo wu na, na wu pye: «Ma bi ɲɛ Kilɛ wo Ja we, ye faakageeye ye pye na yi ɲɛri buuri.» \v 4 A Yesu di wu ɲɔ shɔ na: «Lʼa ka Kilɛ Kafila wu ni na: \q1 ‹Ɲɔ yalige yɛ wa sipya ɲɔ shaa wɛ, \q2 ga fo jomɔ pemu bɛɛri Kilɛ ya yu ge.›\f * \fr 4:4 \fr*\ft Dutɛrɛnɔmɛ 8:3\ft*\f*» \p \v 5 Lee kadugo na a Shitaanni di gari ni wu ni Fɛfɛɛrɛ Kulo li ni, na shɛ wu yaha Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ɲidii li ni, \v 6 na wu pye: «Ma bi ɲɛ Kilɛ wo Ja we, kɔn to ɲiŋɛ na. Bani lʼa ka Kilɛ Kafila wu ni na: \q1 ‹Kilɛ na ma kaa jo wu mɛlɛkɛɛ pu mu, \q2 pee na ma co pu keye ni, \q1 kɔnhɔ ma tɔɔgɔ ganha bu guu \q2 kagereŋɛ yafiin na wɛ.›\f * \fr 4:6 \fr*\ft Zaburuu 91:11-12\ft*\f*» \p \v 7 A Yesu di wu pye: «Lʼa ka bɛ sanha Kilɛ Kafila wu ni na: \q1 ‹Ma ganha ma Kafɔɔ Kilɛ taanna wii wɛ.›\f * \fr 4:7 \fr*\ft Dutɛrɛnɔmɛ 6:16\ft*\f*» \p \v 8 Lee kadugo na a Shitaanni di wu lɔ sanha na shɛ yaha faabobotɔɔngɔ ka fugba ni, na shɛ koŋɔ saanra ti bɛɛri, ni ti nɔɔrɔ wu bɛɛri shɛ wu na, \v 9 na wu pye: «Ma bu nuguro sin nɛ fɛɛ ni, na nɛ pɛlɛ, nɛ na ye bɛɛri kan ma mu.» \v 10 Wee tuun wu ni a Yesu di wu pye: «Shɛ wà dɛ, Shitaanni! Bani lʼa ka Kilɛ Kafila wu ni na: \q1 ‹Mʼa ma Kafɔɔ Kilɛ yɛ pɛlɛ, ma da labye pyi wee yɛ nigin mu.›\f * \fr 4:10 \fr*\ft Dutɛrɛnɔmɛ 6:13\ft*\f*» \p \v 11 Ayiwa, a Shitaanni di laha wu tàan, na gari, a mɛlɛkɛɛ pii di fulo wu na, na wu keree yàa. \s1 Yesu ya wu labye wu ɲɔ kɔn Galile fiige ki ni \r (Marika 1:14-15; Luka 3:14-15) \p \v 12 Ba Yesu ya pa yi logo na Yohana ya le kaso ni wɛ, a wʼi yìri wee xuu wu ni, na gari Galile fiige ki ni. \v 13 Ga wu ya ta tiin Nazarɛti kulo li ni wɛ, a wu shɛ diin Kapɛrinɔmɔ kulo li ni. Lee bye \w Galile Gba\w* wu ɲɔ ki na, Zabulɔn wo koomɔ pe ni Nɛfitali wo koomɔ pu ni. \v 14 Lee ya pye mu, kɔnhɔ Kilɛ tudunmɔɔ \w Ezayi\w* bi yemu jo ge, yee ɲɔ di fa na: \b \q1 \v 15 «Zabulɔn wo koomɔ pe \q2 ni Nɛfitali wo koomɔ pu ni, \q1 pee pemu pu ɲɛ Galile Gba wu ɲɔ koomɔ pe, \q2 Zhurudɛn Gba wu kadugo yíri ge, \q1 shi watii shɛɛn ya ɲɛhɛ Galile \q2 wemu wo koomɔ pu ni ge. \q1 \v 16 Sipyii piimu pu bi tiin nibiige ki ni ge, \q2 pee ya kpɛɛngɛ nigbɔhɔ ɲa. \q1 Piimu pu bi bye xu wo nibiige fiige ki ni ge, \q2 kpɛɛngɛ ya foro pee mu.»\f * \fr 4:16 \fr*\ft Ezayi 8:23; 9:1-2\ft*\f* \p \v 17 Wee tuun we ni Yesu ya \w Kilɛ Jozaama\w* pu yɛrɛ li ɲɔ kɔn na byi. Wu bi yu na: «Yi daajeŋɛ jo yi jurumu wu na, bani \w fugba saanra\w* tʼa tɛɛŋɛ.» \s1 Yesu ya fyashaa shishɛɛrɛ yiri \r (Marika 1:16-20; Luka 5:1-11) \p \v 18 Caŋa ka, na Yesu yaha wu na ɲaari \w Galile Gba\w* wu ɲɔ ki na, a wu fyashaa shuun ɲa, pʼi ɲɛ cebooloo: Simɔ, wee wemu pʼa byi na Pyɛɛri ge, ni wu ceborona Andire. Jɔ̀ pu bi waa gba lɔhɔ ki ni. \v 19 A Yesu di pu pye: «Yi taha na fɛni, di yi pye sipyii shavɛɛ.» \v 20 Taapile ni a pʼi jɔlɔɔ pu yaha wà, na daha wu fɛni. \v 21 A wu shɛ ɲaha na, na ceboronamaa shuun wa bɛ ɲa. Pee bye Zebede wo jalaa shuun: Yakuba ni Yohana. Pu wo jɔlɔɔ pee di bi jooli pu kɔrɔgɔ funŋɔ ni, ni pu to Zebede wu ni. A Yesu di pee bɛ yiri. \v 22 Taapile ni a pee bɛ di pu wo kɔrɔgɔ ki yaha wà ni pu to wu ni, na daha wu fɛni. \s1 Yesu ya sipyii kalaa, na yama fɛɛ cuuŋɔ \r (Luka 6:17-19) \p \v 23 Yesu bi Galile fiige ki bɛɛri ɲaari, na kalaa kaan sipyii pu mu pu Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi ni. Wu bi \w fugba saanra\w* ti wo Jozaama pu yu, na yama tuuyo yi bɛɛri xuu, na sipyii shuu pu fanhaxhɔɔrɔ tuugo bɛɛri na. \v 24 A Yesu mɛgɛ di Siiri fiige ki bɛɛri círi. A sipyii pʼi ganha na yama fɛɛ pu bɛɛri tugoo na ma wu mu. Gban tuuyo bɛɛri yi bye pee yama fɛɛ pii ni: \w Jinaa\w* bye pii ni, pii di ɲɛ kirikirizaannaa fɛɛ, kabanuxuyo fɛɛ ɲɛ pu ni. A Yesu di pu bɛɛri cuuŋɔ. \v 25 A sipyiɲɛhɛmɛɛ di daha wu fɛni. Pee bi yìri Galile fiige ki ni, ni \w Dekapoli\w* fiige ke, ni Zheruzalɛmu kulo le, ni Zhude fiige ke, ni Zhurudɛn Gba wu kadugo yíri. \c 5 \s1 Kilɛ Kafila yɛrɛ lemu lʼa pye faaboboŋɔ ki ɲuŋɔ ni ge \p \v 1 Ayiwa, ba Yesu ya sipyiire ti ɲa wɛ, na dugi tiin faaboboŋɔ ki ɲuŋɔ ni. A wu wo kalaapiire tʼi fulo wu na. \v 2 A wu ɲɔ kɔn na pu kalaa na: \s1 Piikɛ pʼi ɲɛ duba nagoo pu wɛ? \r (Luka 6:20-23) \q1 \v 3 «Piimu pʼa li cɛ na funmɔ fɛɛ pee ɲɛ \q2 Kilɛ shizhaa na ge, \q2 pee ɲɛ duba nagoo, \q1 bani pee wuuro ti ɲɛ \q2 fugba saanra te. \q1 \v 4 Piimu wo zɔlɔɔ pʼa mɛhɛɛ suu ge, \q2 pee ɲɛ duba nagoo. \q1 Bani pee logoo na ba ɲiŋɛ. \q1 \v 5 Piimu pu ɲɛ ni lotangaa ni ge, \q2 pee ɲɛ duba nagoo. \q1 Bani pee na ba ɲiŋɛ ki ta na pye cɛn. \q1 \v 6 Piimu pʼa tiimɛ la pyi \q2 ba yalige ni logbaga ɲɛ-ɛ ge, \q2 pee ɲɛ duba nagoo. \q1 Bani pee funyɔ na ba ɲiŋɛ. \q1 \v 7 Piimu pʼa ɲuŋɔ ɲaari pusamaa na ge, \q2 pee ɲɛ duba nagoo. \q1 Bani Kilɛ na ba ɲuŋɔ ɲaari pee na. \q1 \v 8 Piimu wo zɔlɔɔ pu ɲɛ fɛɛfɛɛ ge, \q2 pee ɲɛ duba nagoo. \q1 Bani pee na ba Kilɛ ɲa. \q1 \v 9 Piimu pʼa ɲaɲiŋɛ shaa kʼi bye pu ni \q2 pu sipyiɲii tɛ ni ge, \q2 pee ɲɛ duba nagoo. \q1 Bani pee na ba yiri Kilɛ nagoo. \q1 \v 10 Kanhama ya nɔni \q2 piimu na Kilɛ wo ɲidaan bye funŋɔ ni ge, \q2 pee ɲɛ duba nagoo. \q1 Bani pee wuuro ti ɲɛ fugba saanra te. \p \v 11 «Sipyii ba yi shɛhɛlɛ, na yi kana, na kakuuŋɔɔ tuuyo bɛɛri wo kafinɛyɛ tɛri yi na nɛ mɛgɛ wuu na, wee tuun wu ni yi ɲɛ duba nagoo. \v 12 Yi funyɔ yi taan fo xuuni, bani yi saraa wʼa pɛlɛ fugba wu ni. Kilɛ tudunmɔɔ piimu pʼa toro yee ɲaha na ge, mu pʼa pee bɛ kanha lee kanhagana li na. \s1 Ke koŋɔ ke wo suumɔ ni ki kpɛɛngɛ \r (Marika 9:50; Luka 14:34-35) \p \v 13 «Yee pu ɲɛ ke koŋɔ ke wo suumɔ. Ga suumɔ tipoomɔ bu foro pu ni, ɲaha na pu taan sanha wɛ? Pee suumɔ pe da já yaaga bɛ ɲɔ nige wɛ, fo na pu wá kpɛɛngɛ na sipyii tɔɔyɔ ni pʼa danhana. \v 14 Yee pu ɲɛ ke koŋɔ ke wo kpɛɛngɛ. Kulo lemu lʼa teŋɛ faaboboŋɔ ɲuŋɔ ni ge, lee ya já ŋmɔhɔ wɛ. \v 15 Wa shishiin ya sokinna leni mʼa yaaga shigile wu ɲuŋɔ ni wɛ. Ga yaaga ka ɲuŋɔ ni ma ma wu taha, kɔnhɔ wu da kpɛɛngɛ yeege puga ki jevɛɛ pu bɛɛri mu. \v 16 Mu yee bɛ wo kpɛɛngɛ kʼa yaa na fòro lee forogana li na sipyii pu mu, kɔnhɔ pu da yi wo kapyegee nizaaŋaa ki ɲaa, pu da baraga tɛri yi fugba To Kilɛ wu na. \s1 Yesu ya pa saliya wu ɲɔ fa \p \v 17 «Yi ganha ba giin na nɛ pa di ba saliya we, kelee Kilɛ tudunmɔɔ pu wo jomɔ pu gbo wɛ. Nɛ ta pa di ba yee gbo wɛ, ga nɛ pa di ba yi ɲɔ fa. \v 18 Can na nʼa da yi jo yi mu, na fugba we ni ɲiŋɛ ke yaha, Kilɛ wo saliya wu kamapile nifɛnhɛfɛnhɛnɛ bɛ, kelee wu kamapile fuduunɔ nigin bɛ wa da zhɔ do wɛ, fo na shɛ keree ki bɛɛri nɔ ki tɛhɛnɛ na. \v 19 Lee wuu na sipyaa sipya wʼa saliya wu ɲɔmɛɛ nifɛnhɛfɛnhɛnɛ nigin bɛ kyɛɛgi ge, na nugo na sipyii pu kalaa lee ni ge, weefɔɔ na ba bye \w fugba saanra\w* ti wo sipyii pu bɛɛri wo nifɛnhɛfɛnhɛnɛ. Ga sipya wemu ba saliya wu koo ɲaari, na sipyii pu kalaa lee ni, weefɔɔ na ba bye fugba saanra ti wo sipyigbɔ wa. \v 20 Nʼa da yi jo yi mu, yee bu bye yee di ya \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pee, ni \w Farizhɛɛn\w* pu já tiimɛ ni wɛ, yee da ba jé bada fugba saanra ti ni wɛ. \s1 Kilɛ wo loyire li keree \p \v 21 «Yee ya yi logo na lʼa shɛ wèe sefɛlɛɛ pu na na: ‹Ma ganha ga sipya gbo wɛ.›\f * \fr 5:21 \fr*\ft Ɛkizode 20:13; Dutɛrɛnɔmɛ 5:17\ft*\f* Sipyaa sipya wʼa wu sipyiɲii gbo ge, kiiri wu da gɔn ma na. \v 22 Ga nɛ kunni wʼa da yi jo yi mu jo sipyaa sipya wʼa luu yirige wu ceboro tàan ge, kiiri ya yaa na kɔn weefɔɔ na. Wemu bu wu ceboro pye na nahanaha wu ɲɛ wii, \w kiirikɔɔn kuruŋɔ\w* kʼa yaa na kiiri kɔn weefɔɔ na. Wemu bu wu ceboro pye na wu sicere fɔɔ, weefɔɔ ya yaa na le Jahanɛmɛ wo na ki ni. \v 23 Lee wuu na, ma bu yìri, na saraga lɔ, na ma da zhɛ ki wolo gan Kilɛ mu \w saraya yi tawologo\w* ki ni. A ma funŋɔ di do li na na kabɛbaana la mʼa pye ma ceboro wa na. \v 24 Ayiwa, mʼa yaa na saraga ki yaha saraya yi tawologo ki ni, mʼa guri, mʼa fɛnhɛ shɛ bɛ ni ma ceboro wu ni, mʼa na kuri pa ma saraga ki wolo ma kan Kilɛ mu. \v 25 Sipya wa bu jaagi shan ma na kaa la na, na ma yiri kiirikɔɔn pu mu. La le mayɛ ni, mʼa bɛ ni wee kiiri kɔnɲii wu ni na yi yaha koo li na, kɔnhɔ wu ganha bu shɛ ma le kiirikɔɔn pu keŋɛ ni, pee di ma kan gɛdii pu mu pu le kaso ni wɛ. \v 26 Can na nʼa da yi jo ma mu, ma bu jé wee kaso wu ni, ma da ga foro wà ni wari pile nigin bɛ foo ni wɛ. \s1 Dɔdɔɔrɔ keree \p \v 27 «Yee ya yi logo na lʼa shɛ na: ‹Ma ganha ga dɔdɔɔrɔ pye wɛ.›\f * \fr 5:27 \fr*\ft Ɛkizode 20:14; Dutɛrɛnɔmɛ 5:18\ft*\f* \v 28 Ga nɛ kunni wʼa da yi jo yi mu jo sipyaa sipya wʼa cee wii, na wu la pye ge, weefɔɔ ya dɔdɔɔrɔ pye xɔ ni wee cee wu ni wu zɔ wu na. \v 29 Ayiwa wee tuun wu ni, ma kanige ɲii le bu da lee na ɲɛ kaɲuŋɔ di ma le jurumu ni, li wɛhɛlɛ wolo, mʼa li wá taliige ni. Mʼa buun ma ceepuuro ti yatɛngɛ nigin yɛ ni, lee ya pɔrɔ ma mu ma ceepuuro ti bɛɛri ti jé Jahanɛmɛ ni. \v 30 Ma kanige keŋɛ ke shiin bi ɲɛ kaɲuŋɔ di ma le jurumu ni, ki kɔn wá taliige ni. Mʼa buun ma ceepuuro ti yatɛngɛ nigin yɛ ni, lee ya pɔrɔ ma mu ma ceepuuro ti bɛɛri ti jé Jahanɛmɛ ni. \s1 Gbaxɔɔrɔ keree \r (Macoo 19:9; Marika 10:11-12; Luka 16:18) \p \v 31 «Yʼa jo bɛ sanha na: ‹Ná wemu ba da wu shɔ gbaga xɔ, wufɔɔ wu gbaxɔɔrɔ sɛmɛ yàa kan wu mu.›\f * \fr 5:31 \fr*\ft Dutɛrɛnɔmɛ 24:1\ft*\f* \v 32 Ga nɛ kunni wʼa da yi jo yi mu jo sipyaa sipya wʼa wu shɔ gbaga xɔ, dɔdɔɔrɔ di ya ta pye kee gbaga ke wo kaxɔɔ ɲuŋɔ-ɛ ge, dɔdɔɔrɔ ni weefɔɔ ya cee wu le. Ná wemu bɛ wʼa ceforogo ka leŋɛ ge, dɔdɔɔrɔ wee bɛ ya pye. \s1 Yi ganha ba gari wɛ \p \v 33 «Yee ya yi logo sanha na lʼa shɛ wèe sefɛlɛɛ pu na na: ‹Ma ganha ga kaaga kàa, mʼa guri mʼa kee kyɛɛgi wɛ. Ga kaaga bɛɛri mʼa kàa Kafɔɔ ɲaha tàan ge, kee bɛɛri ɲɔ fa fo ki tɛhɛnɛ.›\f * \fr 5:33 \fr*\ft Levitike 19:12; Dutɛrɛnɔmɛ 23:21-23\ft*\f* \v 34 Ga nɛ kunni wʼa da yi jo yi mu jo yi ganha ba gari bada wɛ. Yi ganha ba gari fugba we na wɛ, bani wee ɲɛ \w Kilɛ wo saanra|lemma="Kilɛ saanra"\w* koro le. \v 35 Yi ganha ba gari ɲiŋɛ ke na wɛ, bani kee ɲɛ Kilɛ wo tɔɔyɔ tatahaŋa. Yi ganha ba gari Zheruzalɛmu kulo li na wɛ, bani lee ɲɛ Saangbɔ wu wo kulo le. \v 36 Ma ganha ba gari mayɛ pyaa wo ɲuŋɔ ke bɛ na wɛ, bani ma da já ma ɲuzhige nigin we wa bɛ fiinŋɛ kelee di ki wɔ wɛ. \v 37 Yi sii jo yɛ ‹Uun› kelee ‹Ahayi›. Ya bu fara yee na, Shitaanni ni yee ya foro. \s1 Na kaa tɛgɛ pye ma sipyiɲii na, lee ya yaa wɛ \r (Luka 6:28-30) \p \v 38 «Yee ya yi logo na lʼa shɛ na: ‹Ɲii li ɲɛ ɲii wo tɛgɛ, gaan di ɲɛ gaan wo tɛgɛ.›\f * \fr 5:38 \fr*\ft Ɛkizode 21:24\ft*\f* \v 39 Ga nɛ kunni wa da yi jo yi mu jo wa shishiin ganha ga kakuunɔ taga kakuunɔ la foo tɔ wɛ. Sipya wa bu kadaa ja ma kanige ɲibɛgɛ ni, ke ki bɛ tagi wu mu. \v 40 Sipya wa ba giin wu ma yiri fanha mu, wu ma fadebire shɔ ma na, fadegbɔhɔ kiyɛ pyaa bɛ kan wu mu. \v 41 Fanhafɔɔ wa bu ma karamu na fo ma wu wo tuguro lɔ, mʼa kilo nigin ɲaari ni ti ni, ti lɔ wu mu, mʼa kiloo shuun ɲaari ni ti ni. \v 42 Wa bu yaaga ka ɲɛɛri ma mu, wu kan. Wa ba foo shaa ma mu, ma ganha bu zhe lee ni wɛ. \s1 Yi pɛɛn pu taan yi mu \r (Luka 6:27-28, 32-36) \p \v 43 «Yee ya tee yi logo na lʼa shɛ na: ‹Ma ɲii wu taan ma mu,›\f * \fr 5:43 \fr*\ft Levitike 19:18\ft*\f* mʼa ma pɛn kɔ. \v 44 Ga nɛ kunni wʼa da yi jo yi mu, yi pɛɛn pu taan yi mu! Piimu pʼa taha yaha yi na na gana ge, yʼa Kilɛ ɲɛɛri pee mu. \v 45 Yi To Kilɛ we wu wa fugba we ni ge, kɔnhɔ yi ba bye wee wo nagoo. Bani wee ya wu wo caŋa ki yeege sipyikuuŋɔ ni sipyisaama bɛɛri mu. Wʼa zanha shaan sipyitiimɛ ni sipyitiibaaga bɛɛri mu. \v 46 Yee ya taan sipyii piimu mu ge, yee bu daan ni pee yɛ ni, kuduun wekɛ yʼi da da lee ni wɛ? Ali ta lee ninunɔ bɛ \w fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ\w* pu bɛ wa byi wɛ? \v 47 Yee ba yi cebooloo pu yɛ nigin shaari, kagbɔɔ li wa lere ya? Ta lee ninunɔ bɛ Kilɛ cɛbaalaa pu bɛ wa byi wɛ? \v 48 Yee kunni pu pye sipyii piimu ɲɔ ya fa ge, ma na jo ba yi fugba To Kilɛ wu ɲɔ ya fa fagana lemu na wɛ. \c 6 \s1 Yaaga kangana sipya mu \p \v 1 «Yi kasɛɛgɛ yaha yiyɛ na, yi wo Kilɛ koo ɲara li ganha bu da bye na yiyɛ shɛɛ yɛ sipyii na wɛ. Yi ba lee pyi, yi da ba kuduun ta yi fugba To Kilɛ wu mu wɛ. \v 2 Ma ba da yaaga ka kan funmɔ fɛɛ mu, ma ganha ba maga wi mayɛ ɲahagbaa na wɛ. Lee shuun shuun jovɛɛ pu wa byi Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ ye, ni kakuutoroyo yi ni, kɔnhɔ pʼi da masɔŋɔ taa na yìri sipyii yíri. Can na nʼa da yi jo yi mu jo pee ya pu wo kuduun wu ta na xɔ. \v 3 Ga ma ba da yaaga kan funmɔ fɛɛ mu, ma kanige keŋɛ ba kemu kaan, kamɛnɛ wogo ki ya yaa na kee cɛ wɛ, \v 4 kɔnhɔ kee yakanga ke di bye ŋmɔhɔrɔ wogo. Lee bu bye mu, ma To wu wʼa kaŋmɔhɔŋɔɔ ɲaa ge, wee na lee wo kuduun kan ma mu. \s1 Ɲɛrɛgɛ pyegana \r (Luka 11:2-4) \p \v 5 «Yi ba Kilɛ ɲɛɛri, yi ganha bu da bye shuun shuun jovɛɛ pii shi wɛ. Pee wo ɲidaan wu ɲɛ mɛ na yeree na Kilɛ ɲɛɛri Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi ni, ni kakuutoroyo yi ni, kɔnhɔ sipyii pu bɛɛri di da pu ɲaa. Can na nʼa da yi jo yi mu jo pee ya pu wo kuduun wu ta na xɔ. \v 6 Ga ma ba da ɲɛrɛgɛ pye, jé ma puga, mʼa gbura ki tɔ wá mayɛ na, mʼa Kilɛ ɲɛɛri. Ma To we wʼa keree bɛɛri ɲaa ge, wee na lee wo kuduun kan ma mu. \v 7 Yi ba da Kilɛ ɲɛɛri, yi ganha ba ɲuŋɔ baa jomɔ yu, yi da guroo pee ninumɔ na yʼa yu tɔɔɲii niɲɛhɛŋɛɛ ni, ba Kilɛ cɛbaalaa pii ya li pyi wɛ. Pee wa ma giin na pee bu jomɔ pe ɲɛhɛ, na pee jomɔ pe ɲɛhɛ funŋɔ ni Kilɛ wʼa da pee wo ɲɛrɛgɛ ki shɔ. \v 8 Yi ganha bu da yiyɛ yaha pee shi wɛ! Bani yee mago wa yaŋmuyɔ yemu na ge, yee To wʼa yee cɛ na ta yee sanha yi ɲɛɛri wu mu wɛ. \v 9 Yʼa Kilɛ ɲɛɛri mumɛ: \q1 ‹Wèe To Kilɛ, mu wemu wu wa fugba we ni ge, \q2 Mu mɛgɛ ki pye fɛɛfɛɛ. \q1 \v 10 Ma saanra ti pa. \q2 Ma ɲidaan wʼa byi ɲiŋɛ ke na, \q1 Ma na jo ba wʼa byi pyegana lemu na \q2 fugba we ni wɛ. \q1 \v 11 Wù niɲaa ɲɔlige kan wù mu. \q1 \v 12 Mʼa wù kakuuyo yi \w yafa\w* wù mu, \q2 ba wèe bɛ ya wù sipyiɲii wo \q1 kakuuyo yi yafani pu mu wɛ; \q2 pʼa yemu pyi wù na ge. \q1 \v 13 Ma ganha bu wù yaha wù jé nɔwuuro ni wɛ, \q2 ga mʼa wù tanha Shitaanni na. \q1 [Bani saanra te, ni sefɛɛrɛ te, \q2 ni nɔɔrɔ we, yee bɛɛri ɲɛ Mu woyo tɛhɛnɛ baa. \q2 \w Amiina\w*.]› \p \v 14 «Yi ba sipyii pusamaa wo kakuuyo yi yafani pu mu, yi fugba To wu na ba yi bɛ wo kakuuyo yi yafa yi mu. \v 15 Ga yi bu bye yi ya sipyii pusamaa wo kakuuyo yi yafani pu mu wɛ, yi To Kilɛ wu da ba yi bɛ wo kakuuyo yi yafa yi mu wɛ. \s1 Suun legana \p \v 16 «Yi ba da suun le tuun wemu ni, yi ganha bu yi ɲahaya tanha, ba shuun shuun jovɛɛ pii ya li pyi pyegana lemu na wɛ. Pee wa ma pu wo ɲahaya yi tanha, kɔnhɔ wa bɛɛri bu pu ɲa, wufɔɔ di li cɛ na suun pʼa le. Can na nʼa da yi jo yi mu, pee ya pu wo kuduun wu ta na xɔ. \v 17 Ga ma ba da suun le, ma ɲaha ki je, mʼa lasikoli fara ma ɲuŋɔ ki na, \v 18 kɔnhɔ sipyii ganha bu li cɛ na suun mʼa le wɛ, fo ma To Kilɛ wu yɛ, wee wemu wʼa ma funŋɔ cɛ ge. Ma To Kilɛ wu wʼa kaŋmɔhɔŋɔɔ ki ɲaa ge, wee na lee wo kuduun kan ma mu. \s1 Naafuu tayaŋa nijeŋɛ \r (Luka 12:33-34) \p \v 19 «Yi ganha ba naafuu faari da yɛri naha yiyɛ mu ke koŋɔ ke na wɛ. Fyɛɛnrɛ ni tatɔn ya wu kyɛɛgi, nagaalaa bɛ di gburaya kyɛɛgi na jin, na yuli. \v 20 Ga yʼa naafuu faari yʼa yɛri yiyɛ mu fugba wu ni. Fyɛɛnrɛ ni tatɔn wa wà di wu kyɛɛgi wɛ, nagaa bɛ di wa wà wu gbura kyɛɛgi jé, wu wu yu wɛ. \v 21 Bani xuu wemu ni ma naafuu wa ge, wà ma zɔ wu bɛ funzhaga wa. \s1 Ceepuuro kpɛɛngɛ \r (Luka 11:34-36) \p \v 22 «Sipya ɲìi ki ɲɛ wu ceepuuro sokinna. Ma ɲìi ki bu ɲɔ, ma ceepuuro ti bɛɛri na ba bye kpɛɛngɛ ni. \v 23 Ga ma ɲìi ki bu bye ki ya ɲɔ wɛ, ma ceepuuro ti bɛɛri tʼa da bye nibiige ni. Ayiwa, kpɛɛngɛ ke ki ɲɛ mu ni ge, piige bu jé kee ni, kee na ɲɛri nibiicogoŋɔ dɛ! \s1 Kilɛ keree ni naafuu keree \r (Luka 16:13) \p \v 24 «Sipya wa shishiin da já da kapyeŋɛɛ pyi ɲuŋɔfɛɛ shuun mu wɛ. Bani wa na bɛn wu mu, wa na daan wu mu, kelee wu nɔrɔ wa na, wu laraga kɔn we wu na. Yee da já da kapyeŋɛɛ pyi Kilɛ mu, yi da ki pyi naafuu bɛ mu wɛ. \s1 Yi Kilɛ pye yi tadaŋa \r (Luka 12:22-31) \p \v 25 «Lee wuu na nʼa da yi jo yi mu, yi ganha ba yi funyɔ shaa ni yi ɲɔshaga ni na ɲaha yʼa da li, kelee ɲaha yʼa da gbuu wɛ. Yi ganha ba yi funyɔ shaa ni yi cére fàya ni, na ɲaha yʼa da leni wɛ. Ta munaa ya ye yalige na, ceepuuro bɛ dʼa ye cére fàya na wɛ? \v 26 Yi shazhɛɛrɛ te wii fugba we ni. Ti wa yemɛ nuri wɛ, tʼi wa shinma kɔɔn wɛ, tʼi wa shinma kemɛɛ na yɛri kpɔngɔɔ ni wɛ. Ga yee fugba To wu ti ɲɔ shaa. Ta yee ya ye shazhɛɛrɛ na na kanha wɛ? \v 27 Jɔgɔ wu wa yee ni, wemu na já ali jɛɛrɛ bɛ fara wuyɛ pyaa shi wu na ni funzhaga ni wɛ? \v 28 Ɲaha na yʼi yi funyɔ shaa ni yi cére faleye kaa ni wɛ? Yi sige yaweye yi fyɛngana li wii, yʼa fyɛɛnrɛ nizaara temu pyi ge! Yi wa kapyeŋɛɛ pyi wɛ, yʼi wa fàya shin wɛ! \v 29 Ga nʼa da yi jo yi mu, ali saannaa \w Solomani\w* ni wu naafuu wu bɛɛri ni, wu fàŋa ka ya ke yawege ke ka fyɛnrɛ nigin bɛ xɔ saana ni wɛ. \v 30 Ɲà ke ki wa sige ki ni niɲaa, na ta na di da ba kee sòrogo ɲiga na ge. Ni Kilɛ ya kee nɔhɔ tɔni lee tɔgana li na, ta wu da ba yee nɔhɔ tɔ xuuni na ye kee na wɛ? Yee nʼa daa wʼa cɛ̀rɛ dɛ! \v 31 Lee wuu na yi ganha ba yi funyɔ shaa na: ‹Ɲaha wèe da da li wɛ?› kelee ‹Ɲaha wèe da da gbuu wɛ?› kelee ‹Ɲaha wèe di da da leni wù fàya wɛ?› \v 32 Kilɛ cɛbaalaa pʼa ye yaŋmuyɔ ye bɛɛri shaa. Yee fugba To wu kunni ya li cɛ na yee mago wa ye yaŋmuyɔ ye na. \v 33 Yi fɛnhɛ ya \w Kilɛ wo saanra|lemma="Kilɛ saanra"\w* te ni wu wo tiimɛ pe shaa. Lee kadugo na Kilɛ na ye yaŋmuyɔ ye bɛɛri kan yi mu, na la taha yi na. \v 34 Yi ganha ba yi funyɔ shaa ni ɲiga kaa ni wɛ! Yi ɲiga keree yaha ɲiga keŋɛ ni! Caŋa bɛɛri ki ɲɛ ni ki ɲuŋɔ cɔnrɔmɔ ni. \c 7 \s1 Yi ganha ba yiyɛ jaagi wɛ! \r (Luka 6:37-38, 41-42) \p \v 1 «Yi ganha ba pusamaa jaagi wɛ! Kɔnhɔ yi bɛ ganha bu ba jaagi wɛ. \v 2 Bani jaagigana lemu na yee wa sipyii pusamaa jaagi ge, lee jaagigana le na yee bɛ wa da ba jaagi. Yaaga kemu ni yee wa sipyii pu wo daanna wu pyi ge, kee yaaga ke ninuŋɔ ni yeeyɛ pyaa bɛ wo daanna wa da ba bye. \v 3 Kagaanra le li wa mu ceboro wu ɲii ni ge, ɲaha na mu di lee wii, na ta puga tinbara di ɲɛ muyɛ pyaa ɲii ni, mu di ya lee ɲaa-i wɛ? \v 4 Kelee dii mu di da já ma ceboro pye: ‹Yere di kagaanra le wolo ma ɲii li ni!› na ta puga tinbara di ɲɛ mu wuu li ni wɛ? \v 5 Shuun shuun jovɔɔ dɛ, fɛnhɛ puga tinbara le wolo mayɛ pyaa ɲii le ni. Lee bu bye ma na já ɲa xuuni, na kagaanra li wolo ma ceboro wu ɲii li ni. \p \v 6 «Yi ganha ba fɛfɛɛrɛ yaŋmuyɔ waa puun mu wɛ! Kɔnhɔ pu ganha bu da ŋmahana ɲɛri yi fɛni pʼi yi shɛɛngi shɛɛngi wɛ. Yi ganha ba yi pɛɛwa kuun waa shaalaa mu wɛ! Kɔnhɔ pu ganha bu da wu tanhana tanhana wɛ. \s1 Yʼa Kilɛ ɲɛɛri \r (Luka 11:9-13) \p \v 7 «Yʼa ɲɛɛri, yi na da daa. Yʼa zhaa, yi na da ɲaa. Yʼa gbura ki kuuni, gbura ki na da muri yi mu. \v 8 Bani sipyaa sipya wʼa ɲɛrɛgɛ pyi ge, wee na da daa. Wemu wʼa zhaa ge, wee na da ɲaa. Wemu wʼa gbura ki kuuni ge, gbura ki na da muri weefɔɔ mu. \v 9 Yee wa bɛɛri ja wʼa buuri ɲɛɛri wu mu ge, jɔgɔ wu wa yee ni wemu na kagereŋɛ kan wu ja wu mu buuri wu wege ni wɛ? \v 10 Kelee ja wu bu fya ɲɛɛri wu mu, wʼi wɔ kan wu mu fya wu wege ni wɛ? \v 11 Wee tuun wu ni, yee piimu pʼa kolo ge, yee bi yasaaya kangana cɛ mu yi nagoo pu mu. Ayiwa, ta yee fugba To wu da ba yasaaya kan fo xuuni yi ɲɛɛrivɛɛ pu mu wɛ? \v 12 Yi funŋɔ wa sipyii pʼa keree kiimu bɛɛri pyi yi mu ge, yʼa kee shi pyi pu bɛ mu, bani wee wu ɲɛ Kilɛ tudunmɔɔ Musa wo saliya we ni Kilɛ tudunmɔɔ pii wo kalaa we. \s1 Kuɲɔɔ nifɛnhɛfɛnhɛnɛ li wo keree \r (Luka 13:24) \p \v 13 «Yʼa jin kuɲɔɔ nifɛnhɛfɛnhɛnɛ li ni. Bani koo lemu lʼa kari kakara ti wo xuu wu ni ge, lee ya pɛlɛ, li tajege ki bɛ dʼa pɛlɛ. Sipyiɲɛhɛmɛɛ pʼa se lee koo le ni. \v 14 Ga koo lemu lʼa kari ɲìi sicuumɔ pu ni ge, lee koo lʼa cɛ̀rɛ, li tajege ki bɛ dʼa cɛ̀rɛ. Sipyii piimu pʼa jin lee ni ge, pee ya ɲɛhɛ wɛ. \s1 Ki yasɛyɛ fɛni pʼa tige cɛni \r (Luka 6:43-44) \p \v 15 «Piimu pʼa puyɛ faanna na Kilɛ tudunmɔɔ pee ɲɛ ge, yʼa yiyɛ kasɛri pee na! Pu ma ma yee mu ba dubyaa ɲɛ wɛ, ga pʼi ɲɛ yacoyo. \v 16 Pu kapyegee ki na yʼa da ba pu cɛ. Ta \w ɛrɛzɛn|lemma="Ɛrɛzɛn tige"\w* nilɛ ya daa mɛ xhuyo tige na? Kelee ta nitoroŋɔ na da xhutɔɔnyɔ tige na? \v 17 Tige kemu ya ɲɔ ge, yasɛyɛ nizaaya kʼa byi; tikuuŋɔ bɛ di yasɛyɛ niguuyo pyi. \v 18 Tisaaŋa da ga já yasɛyɛ niguuyo pye wɛ; tikuuŋɔ bɛ di wa da ga já yasɛyɛ nizaaya pye wɛ. \v 19 Tige bɛɛri ki ɲɛ ki ya nagoo nizaamaa pyi-i ge, kee na ba gɔn, na ki wá na ni. \v 20 Lee cɛgana li na yee da ba tudunmɔɔ kafinɛjuu pu cɛ pu kapyegee ki na. \s1 Piimu pu da ba jé Kilɛ wo saanra ti ni ge \r (Luka 13:25-27) \p \v 21 «Sipyii piimu bɛɛri pʼa nɛ pyi: ‹Kafɔɔ, Kafɔɔ› ge, pee bɛɛri wa da ba jé \w fugba saanra\w* ti ni-i dɛ, fo piimu yɛ pʼa nɛ fugba To wu wo ɲidaan wu pyi ge. \v 22 Kiiri wu cagɔngɔ sipyiɲɛhɛmɛɛ na ba yu na: ‹Kafɔɔ, Kafɔɔ, ta wèe ya keree nibaŋaa jo mu mɛgɛ na, na \w jinaa\w* kɔri yeege yama fɛɛ ni, na kakanhaŋaa niɲɛhɛŋɛɛ pye mu mɛgɛ na wɛ?› \v 23 Wee tuun wu ni nɛ ma li shɛ pu na jo: ‹Nɛ yee cɛ bada wɛ. Yee kakuubyii piiri, yi laha na tàan dɛ!› \s1 Puga nɔhɔshanma pʼa jateni xuuni \r (Luka 6:47-49) \p \v 24 «Lee wuu na, sipyaa sipya wʼa nɛ jomɔ pu nuri, na pu koo ɲaari ge, weefɔɔ ya foro ná fungɔngɔ fɔɔ wa fɛni, wemu ya wu puga yereŋɛ faaya ɲuŋɔ ni ge. \v 25 A zangbɔhɔ di ba ni kafɛɛgbɔhɔ ni, a gbalaa pʼi ɲi fo na golo wo. Ga lee la shishiin ya já ke puga ke shan wɛ, bani faaya na ki nɔhɔ ya teŋɛ. \v 26 Ga sipyaa sipya ba nɛ jomɔ pu nuri, wufɔɔ di ya pu koo ɲaari wɛ, weefɔɔ ya foro fungɔngɔ baa fɔɔ wa fɛni, wemu ya wu wo puga yereŋɛ gbazhɛnhɛ ɲuŋɔ ni ge. \v 27 A zangbɔhɔ di ba ni kafɛɛgbɔhɔ ni. A gbalaa pʼi ɲi fo na golo wo. A kee puga kʼi gurulo. A ki togana di golo.» \s1 Yesu wo fanha ki keree \p \v 28 Ayiwa, ba Yesu ya wee kalaa wu kan xɔ wɛ, a wu kalaa wu kangana lʼi sipyiire ti ɲaha wɔ xuuni, \v 29 bani wu wo we, ni pu wo \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pu wo wu bye ninumɔ wɛ. Wu wo kalaa wu bi byi ni sefɛɛrɛ ni. \c 8 \s1 Yesu ya togo fɔɔ wa cuuŋɔ \r (Marika 1:40-45; Luka 5:12-16) \p \v 1 Ayiwa, ba Yesu ya tigi faaboboŋɔ ki na wɛ, a sipyiire niɲɛhɛrɛ di daha wu fɛni. \v 2 Wee tuun wu ni a togo fɔɔ wa di fulo wu na, na nuguro sin wu fɛɛ ni, na wu pye: «Kafɔɔ, mu bu sɔɔ, go mu na já nɛ cuuŋɔ.» \v 3 A Yesu di wu keŋɛ yeege, na gbɔn wu na, na jo: «Nɛ sɔɔ mu wu cuuŋɔ!» Taapile ni a togo kʼi xhɔ, a wu bye fɛɛfɛɛ. \v 4 Lee kadugo na a Yesu di wu pye: «Kasɛɛgɛ yaha mayɛ na, ma ganha bu ye ɲaha jo wa shishiin bɛ mu wɛ. Ga shɛ mayɛ shɛ \w saraya ɲaha shɔɔnrivɔɔ\w* wu na. Musa ya saraga kemu kaa jo ge, mʼa kee wolo. Kee na ba li shɛ na mʼa cuuŋɔ.» \s1 Sɔrɔsii ɲuŋɔfɔɔ wa wo kapyebye ya cuuŋɔ \r (Luka 7:1-10) \p \v 5 Ayiwa, ba Yesu ya jé Kapɛrinɔmɔ kulo li ni wɛ, a sɔrɔsii ɲuŋɔfɔɔ wa di fulo wu na, na wu ɲɛɛri na: \v 6 «Kafɔɔ, nɛ kapyebye wu nizinnɛgɛ ki ɲɛ puga. Wu kabanuyo shuun wu bɛɛri wʼa xu. Kanhama pu ɲɛ wu ɲuŋɔ ni fo pu nigbɔ.» \v 7 A Yesu di wu pye: «Nʼa da zhɛ wu cuuŋɔ.» \v 8 Ga, a wee sɔrɔsii ɲuŋɔfɔɔ wu jo: «Kafɔɔ, nɛ yaa mu wu jé nɛ puga wɛ. Ga ɲɔmɛɛ nigin yɛ jo, lee na nɛ wo kapyebye wu cuuŋɔ. \v 9 Bani ɲuŋɔfɛɛ pii wo fanha nɔhɔ ni nɛ ɲɛ, sɔrɔsii pii di ɲɛ nɛ bɛ mu. Nɛ bu wee wa pye: ‹Shɛ!› Wʼa gari. Nɛ bu wa bɛ pye: ‹Pa!› Wee bɛ na ba. Nɛ bu na kapyebye wu pye: ‹Le pye!› Wʼa lee pye.» \v 10 Ba Yesu ya pee jomɔ pu logo wɛ, a lee di wu fo. Sipyii piimu pʼa taha wu fɛni ge, a wu pee pye: «Can na nʼa da yi jo yi mu, nɛ sanha we wo nʼa daa wu tuugo ɲa sipya wa shishiin mu Izirayɛli fiige ki ni wɛ. \v 11 Nʼa da yi jo yi mu sanha jo sipyiɲɛhɛmɛɛ na ba ba na yìri Kilɛ-nɔhɔ ni camutomɔ ni. Pee ni \w Ibirayima\w* ni \w Ishaaga\w* ni \w Yakuba\w* yɛ na ba binnɛ diin, na li \w fugba saanra\w* ti ni. \v 12 Ga fugba saanra ti mɛgɛ ya taha piimu na ge, pee na ba wá kpɛɛngɛ na nibiige ki ni. Pee na ba mɛhɛɛ suu wà, na ganhaa kuri.» \v 13 Lee kadugo na a Yesu di sɔrɔsii ɲuŋɔfɔɔ wu pye: «Ta se puga! Lemu mʼa sha ge, lee li pye ma mu na saha ni ma nʼa daa wu ni.» A wu kapyebye wu juuŋɔ lee taapile li ni. \s1 Yesu ya yama fɛɛ niɲɛhɛmɛɛ cuuŋɔ \r (Marika 1:29-34; Luka 4:38-41) \p \v 14 A Yesu di gari Pyɛɛri kaban, na shɛ Pyɛɛri yafezhɔ wu ta wʼa sinnɛ ceefuuro keŋɛ ni. \v 15 A Yesu di gbɔn wu keŋɛ na, a ceefuuro tʼi wu yaha. A wu yìri, na wu keree yàa. \v 16 Ba yakoŋɔ kʼa pa nɔ wɛ, a sipyii pʼi ganha na ma Yesu mu ni sipyii niɲɛhɛmɛɛ ni, \w jinaa\w* ɲɛ piimu ni ge. A wu pee jinaa pu kɔri yeege pee sipyii pii ni juu nigin na, na yama fɛɛ pu bɛɛri cuuŋɔ. \v 17 Lee funŋɔ ni Kilɛ tudunmɔɔ \w Ezayi\w* bi jomɔ pemu jo ge, a pee ɲɔ di fa na: «Wʼa ɲuŋɔ le wèe wo fanhaxhɔɔrɔ ti tàan, ni wèe wo yama pu ni.»\f * \fr 8:17 \fr*\ft Ezayi 53:4\ft*\f* \s1 Piimu pʼa bi giin pʼi daha Yesu fɛni ge \r (Luka 9:57-62) \p \v 18 Ba Yesu ya sipyiire ti ɲa tʼa pa wu kuuri wɛ, a wu wu kalaapiire ti pye: «Wù shɛ gba wu kadugo.» \v 19 A saliya karamɔgɔ wa di fulo Yesu na, na wu pye: «Wù karamɔgɔ, xuu bɛɛri ni mʼa se ge, nɛ na daha ma fɛni.» \v 20 A Yesu di wu pye: «Sige puun wa ni wejeye ni, fugba shazhɛɛrɛ di ɲɛ ni shiire ni. Ga tashɔngɔ wa \w Sipya Ja\w* wu mu kemu ɲɛ wuyɛ pyaa wogo wɛ.» \v 21 A wu kalaapire la bɛ di wu pye: «Kafɔɔ, na yaha di ba fɛnhɛ na to wu le.» \v 22 A Yesu di wee pye: «Xuu pu yaha sipyixuyo ye mu yee di da pee leni, mʼa daha na fɛni!» \s1 Yesu ya kafɛɛgbɔhɔ ka yereŋɛ \r (Marika 4:35-41; Luka 8:22-25) \p \v 23 Lee kadugo na a Yesu ni wu kalaapiire tʼi jé kari kɔrɔgɔ ka ni. \v 24 Taapile ni a kafɛɛgbɔhɔ ka di yìri lɔhɔ ki ɲuŋɔ ni fo na lokuruyo pye yi na zhaa di kɔrɔgɔ ki tɔ. Lee bi Yesu ta wu na ŋmunɔɔ. \v 25 A wu kalaapiire tʼi fulo wu na, na wu ɲɛ, na wu pye: «Kafɔɔ, wù na da gori lɔhɔ ni, yìri mʼa wù ɲuŋɔ wolo!» \v 26 A Yesu di pu pye: «Ɲaha na yee di fyagi mɛ wɛ? Yee nʼa daa wʼa cɛ̀rɛ dɛ!» Wee tuun wu ni a wu yìri, na sɛlɛ kafɛɛgɛ ke ni lokuruyo yi na, a tunmɔ pu bɛɛri di yere. \v 27 A lee di bye pii sipyii pii mu kakanhana, a pʼi jo: «We ná we di ɲɛ sipya wekɛ tuugo, fo kafɛɛgɛ ni lɔhɔ bɛ na wu ɲɔmɛɛ coni wɛ?» \s1 Yesu ya jinaa kɔri yeege namaa shuun wa ni \r (Marika 5:1-20; Luka 8:26-39) \p \v 28 Ayiwa, ba Yesu ya nɔ gba wu kadugo yíri, Gadara fiige ki ni wɛ, a namaa shuun wa di foro faya yi ni, na ba wu ɲuŋɔ círi. \w Jinaa\w* pu bye pee ni. Pu bi sii kolo kolo fo na koo li pye sipya bɛ ya gbara wʼa doroo li ni nige wɛ. \v 29 A pʼi ɲɔ kɔn na xhuulo, na yu: «Ɲaha mu di zhaa wèe fɛni wɛ, Kilɛ Ja we? Kanhama mʼa pa di ba zhan wù ɲuŋɔ ni, na ta pu tuun di sanha nɔ-ɛ ya?» \v 30 Lee bi shaagbaga nijeŋɛ ka ta ki na naha wà taliige ni. \v 31 A jinaa pʼi Yesu ɲɛɛri na: «Ma bu wù kɔri, ma di wù yaha wù shɛ jé pii shaalaa pii ni.» \v 32 A Yesu di jo: «Yʼa se!» A pʼi foro namaa shuun wu ni, na shɛ jé shaalaa pu ni. A kee shaagbaga ki bɛɛri di gburogi, na digi yaŋa gologoloyo yi ni, na shɛ jé gba lɔhɔ ki ni, na xhu wà. \v 33 A pee shaanahamaa pʼi baa kari kanha ki ni, na shɛ yi bɛɛri paari. Lemu lʼa bi pye pii jinaa sipyii shuun we na ge, a pʼi yee bɛ ɲaha jo. \v 34 Wee tuun wu ni, a kulo li shɛɛn pu bɛɛri di foro, na shɛ Yesu ɲuŋɔ círi. Ba pʼa wu ɲa wɛ, na wu kemɛ ɲɛɛri na wu foro pu wo fiige ki ni. \c 9 \s1 Yesu ya ná kabanuxuyo shuun fɔɔ wa cuuŋɔ \r (Marika 2:1-12; Luka 5:17-26) \p \v 1 Wee tuun wu ni a Yesu di kɔrɔgɔ ka lɔ, na guri gba wu kɔn sanha, na ba wuyɛ pyaa wo kulo li ni. \v 2 A sipyii pii di ba wu mu ni ná kabanuxuyo shuun fɔɔ wa ni yasinnɛgɛ ka na. Ba Yesu ya pee wo nʼa daa wu ɲa wɛ, na ná kabanuxuyo shuun fɔɔ wu pye: «Na ja, lowaa le mayɛ ni, ma jurumu wʼa \w yafa\w* ma mu.» \v 3 Wee tuun wu ni a \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pii di ganha na yu puyɛ funyɔ ni na: «Kilɛ mɛgɛ we ya gyɛɛgi mɛ.» \v 4 Yemu pʼa bi yu puyɛ funyɔ ni ge, a Yesu di yee cɛ, na pu pye: «Ɲaha na ke fungɔnkuuŋɔ ke dʼa tigi yee funyɔ ni wɛ? \v 5 Na jo: ‹Ma jurumu wʼa yafa ma mu.› kelee na jo: ‹Yìri, ma da ɲaari!› Lekɛ lʼa faha wɛ? \v 6 Ga kɔnhɔ yʼi li cɛ na se wa \w Sipya Ja\w* wu ni wʼa sipyii pu wo jurumu wu yafani pu mu ɲiŋɛ ki na.» A wu kabanuxuyo shuun fɔɔ wu pye: «Yìri, mʼa ma yasinnɛgɛ ki lɔ, ma da se puga!» \v 7 A wu yìri, na gari puga. \v 8 Ba sipyiire tʼa lee ɲa wɛ, na fya. A pʼi baraga taha Kilɛ na tee sefɛɛrɛ ti tuugo gan wuu na sipyii mu. \s1 Yesu ya Macoo yiri \r (Marika 2:13-17; Luka 5:27-32) \p \v 9 A Yesu di laha wee xuu wu ni, na gari. Wu nigariwo, a wu ná wa nidɛɛngɛ ɲa fanhafɛɛ pu wari wu tashɔgɔ ki ni, wu mɛgɛ di ɲɛ na Macoo. A wu wee pye: «Taha na fɛni.» A Macoo di yìri, na daha wu fɛni. \v 10 Caŋa ka a Yesu di ba gari Macoo kaban. Na wu yaha wu na li. A \w fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ\w* ni jurumupyii niɲɛhɛmɛɛ piitiilee bɛ di shɛ binnɛ na li ni wu ni, na fara wu kalaapiire ti bɛ na. \v 11 Ba \w Farizhɛɛn\w* pʼa lee ɲa wɛ, na ganha na Yesu wo kalaapiire ti pyi: «Ɲaha na yee wo karamɔgɔ wʼi li ni fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ, ni jurumupyii piitiilee bɛ ni wɛ?» \v 12 Ba Yesu ya yee logo wɛ, na jo: «Sicuumɔ fɛɛ mago ɲɛ wɛrɛ fɔɔ na wɛ, fo yama fɛɛ. \v 13 Yi shɛ yi funyɔ sha ni pe jomɔ pe kɔri ni na: ‹Yʼa ɲuŋɔ ɲaari yiyɛ na, nɛ Kilɛ wa lee fɛni na toro saraya tàan.› Bani sipyii piimu pʼa tii ge, nɛ ta pa di ba pee yiri wɛ, fo jurumupyii.» \s1 Kalaa nivomɔ ni kalaa nilɛ keree \r (Marika 2:18-22; Luka 5:33-39) \p \v 14 Lee kadugo na a Yohana Batizelipye wo kalaapiire tʼi fulo Yesu na, na wu yege na: «Ɲaha na wèe ni \w Farizhɛɛn\w* di suun leni, na ta mu wo kalaapiire tʼi ya leni-i wɛ?» \v 15 A Yesu di pu ɲɔ shɔ na: «Cenabun poo\f * \fr 9:15 \fr*\ft Yohana 3:29\ft*\f* kaafɛɛ na já ɲahaya tanha na pu ni cenabun poo wu yaha shiizhan ya? Bada! Ga caŋa ka wa ma, cenabun poo wu na ba shɔ pu na, pʼa ganha na suun leni wee tuun wu ni. \p \v 16 «Sipya wa shishiin da ga favonɔ tara falɛgɛ na wɛ. Lee bu bye, favonɔ li na falɛgɛ ki kile zhɛɛngi, kee tashɛngɛŋɛ ki na bɛlɛ. \v 17 Duvɛn nivomɔ bɛ di ya leni foroyo nilɛyɛ ni wɛ. Lee bu bye bɛ, foroyo yi na zhɛɛngi, duvɛn wu na wo, foroyo yi bɛ na gyɛɛgi. Ga foroyo nivoyo ni duvɛn nivomɔ ya leni. Lee bu bye, ma da buun ka shishiin ni wɛ.» \s1 Yesu ya cee wa cuuŋɔ, na ɲahagbaa fɔɔ wa wo poro nixhugo ɲɛ \r (Marika 5:21-43; Luka 8:40-56) \p \v 18 Na Yesu yaha pee jomɔ pu na, a Yawutuu wo ɲahagbaa fɔɔ wa di ba nuguro sin wu fɛɛ ni, na wu pye: «Nɛ poro fucɛɛrɛ lʼa xu nimɛ nimɛ. Ga pa ma keŋɛ taha wu na, wu na ɲɛ.» \v 19 A Yesu ni wu kalaapiire tʼi yìri, na binnɛ kari ni wu ni. \v 20 Lee bi cee wa bɛ ta wʼa yee kɛ ni shuun ta shishan na woni wu fɛni. A wee cee wʼi ba Yesu kadugo yíri, na ba gbɔn wu fadegeŋɛ na. \v 21 Wee cee wu bi yi yu wuyɛ funŋɔ ni na: «Nɛ bu sii já ta kpɔn yɛ wu fadeŋɛ ke na, nɛ na juuŋɔ.» \v 22 A Yesu di ŋmahana ɲɛri, na wee cee wu ɲa, na wu pye: «Na poro, lowaa le mayɛ ni, ma nʼa daa wʼa ma cuuŋɔ.» Taapile ni a cee wu juuŋɔ. \v 23 Ba Yesu ya nɔ wee ɲahagbaa fɔɔ wu kaban na faanwii pu ɲa, na sipyiire ti bɛ ta tunmɔ pu na wɛ, \v 24 a wʼi jo: «Yi yìri foro, bani pya wu ya ta xu wɛ, ga wʼa ŋmunɔɔ.» A pʼi ganha na wu la wo. \v 25 Ba sipyiire tʼa foro wɛ, a Yesu di jé puga ki ni, na pya wu co wu keŋɛ ke na, a pya wʼi yìri. \v 26 A lee kaa lʼi jaaga na kee fiige ki bɛɛri círi. \s1 Yesu ya fyɛnmɛɛ shuun wa ɲìi mugi \p \v 27 A Yesu di yìri wee xuu wu ni, na gari. A fyɛnmɛɛ shuun wa di daha wu na, na sɛlɛ, na yu: «Dawuda Ja, ɲuŋɔ ɲaari wù na.» \v 28 Ba wʼa nɔ puga wɛ, a fyɛnmɛɛ pʼi fulo wu na. A wu pu yege na: «Yee ya dà li na na nɛ na já yee ɲìi ki mugi ya?» A pʼi jo: «Uun, Kafɔɔ.» \v 29 Wee tuun wu ni a Yesu di gbɔn pu ɲìi ki na, na pu pye: «Lemu yʼa zhaa ge, li pye yi mu na saha ni yi wo nʼa daa wu ni.» \v 30 A pu ɲìi kʼi mugi. A Yesu di yi jo waha pu mu na: «Yi ganha bu sipya wa shishiin yaha wu le cɛ wɛ!» \v 31 Ga, a pʼi gari, na shɛ ganha na Yesu kaa yu kee fiige ki bɛɛri ni. \s1 Yesu wo fanha ki ya ta yìri Shitaanni yíri wɛ \p \v 32 Ba Yesu ya pa foro wà na gaaŋi wɛ, a sipyii pii di ba wu mu ni ná wa ni, jina wu bye wu ni. Wee bi wu pye bobo. \v 33 A Yesu di wee jina wu kɔri, a ná wu já na yu. A lʼi bye kakanhana sipyiire ti bɛɛri mu. A pʼi ganha na yu na: «Le kaa le la tuugo sanha bye ɲa Izirayɛli fiige ki ni bada wɛ!» \v 34 Ga, a \w Farizhɛɛn\w* pu kunni di ganha na yu na: «Jinaa ɲuŋɔfɔɔ fanha ni, wʼa \w jinaa\w* pu kɔri.» \s1 Sipyiire ti ɲiɲaara ya jé Yesu ni \p \v 35 Yesu bi ɲaari kulogoo ki bɛɛri ni: kugbɔhɔɔ fara kupiire na, na sipyiire ti kalaa pu Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi ni. Wu bi \w fugba saanra\w* ti Jozaama pu yɛrɛ li pyi, na sipyii pu wo yama tuuyo yi bɛɛri xuu, ni pu fanhaxhɔɔrɔ ti bɛɛri. \v 36 Ba wʼa sipyiire ti ɲa wɛ, a pu ɲiɲaara di jé wu ni. Bani sipyiire ti bi sii kanha, samɔhɔrɔ bɛ di ɲɛ pu ni wɛ, ba nahavɔɔ baa dubyaa ɲɛ wɛ. \v 37 Ayiwa, a wu wu kalaapiire ti pye: «Shinma nigɔnbaama wʼa ɲɛhɛ, ga kapyebyii pu dʼa cɛ̀rɛ. \v 38 Lee wuu na, yi shinma wu kafɔɔ wu ɲɛɛri na wu kapyebyii pii bɛ tun sanha, pʼi shɛ wu shinma wu kɔn.» \c 10 \s1 Yesu kalaapiire kɛ ni shuun we \r (Marika 3:13-19; Luka 6:12-26) \p \v 1 Lee kadugo na a Yesu di wu kalaapiire kɛ ni shuun wu yiri, na fanha kan pu mu pʼa \w jinaa\w* kɔri pʼa yeege sipyii ni, pʼi da yama tuuyo bɛɛri xuu, ni fanhaxhɔɔrɔ ti bɛɛri. \v 2 Pee Tudunmɔɔ kɛ ni shuun wu mɛyɛ yi wa ye: Nizhiimɛ wu ɲɛ Simɔ pʼi wu pyi na Pyɛɛri, ni wu ceborona Andire. Zebede jalaa shuun: Yakuba ni Yohana. \v 3 Filipe ni Batelemi; Tomasi ni Macoo, wee wemu wu bi fɛnhɛ pye \w fanhafɛɛ wari shɔvɔɔ\w* ge; Alife ja Yakuba ni Tade; \v 4 Simɔ wemu wu bi bye Zelɔtilee kuruŋɔ ki ni ge, ni Zhuda Isikariyɔti, wee wʼa pa Yesu le keŋɛ ni. \s1 Yesu ya wu kalaapiire kɛ ni shuun wu tun \r (Marika 6:7-13; Luka 9:1-6) \p \v 5 A Yesu di kalaapiire kɛ ni shuun wu tun, na pu pye: «Shi wemu ɲɛ Yawutuu wɛ, yi ganha bu shɛ wee yíri wɛ! Yi ganha bu da jé \w Samari shɛɛn\w* wo kulo la shishiin bɛ ni wɛ! \v 6 \w Izirayɛli\w* fiige ki sipyii piimu pʼa piin ba dubyaa ɲɛ-ɛ ge, yi shɛ pee yíri. \v 7 Yi nigariwuu, yʼa sipyii pu yɛri, yi da yi yu pu mu na \w fugba saanra\w* tʼa tɛɛŋɛ! \v 8 Yʼa yama fɛɛ pu cuuŋɔ! Yi da xuu pu ɲɛni! Yʼa togo fɛɛ pu cuuŋɔ, yi da pu pyi fɛɛfɛɛ! Yi da jinaa pu kɔri yʼa yeege sipyii pu ni! Ma fuu na yʼa lee ta, yi bɛ pʼa li kaan ma fuu na. \v 9 Yi ba gaaŋi, yi ganha bu sanni kelee warifyɛn lɔ wɛ! Yi ganha bu waripyaa bɛ lɔ le yiyɛ fɛni wɛ! \v 10 Yi ganha bu kushɛyɛrɛyɛ, kelee fadeye shuun, kelee tanhaya, kelee pubiin lɔ wɛ! Bani kapyebye ya sii yaa ni wu ɲɔlige ni. \v 11 Yi bu jé kulo bɛɛri ni, kugbɔɔ la, kupire la, yi see sipya sha wemu na zɔɔ wu yi tirige ge. Yʼi diin weefɔɔ mu fo yi kariduun ba shɛ nɔ. \v 12 Yi ba da jé puga bɛɛri ni yʼi fɛnhɛ fò pye na: ‹Kilɛ wu ɲaɲiŋɛ kan yi mu!› \v 13 Kee puga ki bu da kʼa yaa ni yi wo ɲaɲiŋɛ ki ni, kee na digi pu na. Ga kee puga ki ba da ki ya yaa ni yi wo ɲaɲiŋɛ ki ni wɛ, yi wo ɲaɲiŋɛ ki na guri na pa yi mu. \v 14 Puga bɛɛri kelee kulo bɛɛri lʼa she li da yi tirige wɛ, kelee pu ya yi jomɔ logo wɛ, yi ba fòro wee xuu wa ni, yʼi yi tɔɔyɔ gbazhɛnhɛ ɲahara wo wà. \v 15 Can na nʼa da yi jo yi mu jo Sodɔmu\f * \fr 10:15 \fr*\ft \+bd Sodɔmu ni Gɔmɔɔri:\+bd* Zhenɛzi 19:1-21; 18:20\ft*\f* ni \w Gɔmɔɔri|lemma="Sodɔmu ni Gɔmɔɔri"\w* shɛɛn wo kanhama keree na ba bɔrɔ lee kulo li wogoo na kiiri wu cagɔngɔ.» \s1 Kanhama pemu pʼa ma ge \r (Marika 13:9-13; Luka 21:12-17) \p \v 16 «Li wii, nʼa yi tun na kari ba dubyaa ɲɛ mɛ yacoyo niŋɛ ni wɛ. Wee tuun wu ni, yi kasɛɛgɛ yaha yiyɛ na ba wɔlɔɔ ɲɛ wɛ! Yʼi bye sipyii piimu ya la yu ni wa ni wɛ, ba \w gbegbe shazhɛɛrɛ\w* ɲɛ wɛ! \v 17 Yʼa yiyɛ kasɛri sipyii pii na dɛ, bani pu na ba yi leni kiirikɔɔn kuruyo yi keŋɛ ni, na yi kpɔɔn ni kashɛngɛɛ ni pu wo Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi ni. \v 18 Pu na ba se ni yi ni gbafɛnɛɛrɛɛ ni saannaa mu nɛ mɛgɛ wuu na. Lee na ba bye kaɲuŋɔ yi na Kilɛ wo Jozaama pu jo pu mu, na pu jo shi wusama bɛ mu. \v 19 Pu ba yi leni keye ni tuun wemu ni, yi nijoyo ni yi jogaŋaa ganha bu da bye yi mu funzhaga wɛ. Jomɔ pemu yʼa da ba jo ge, pee na ba digi yi funyɔ ni wee tuun wuyɛ pyaa ni. \v 20 Bani yiyɛ pyaa wa da ba bye pee jomɔ pe jovɛɛ wɛ, ga yi To Kilɛ wu wo Munaa li lʼa da ba yu yi ɲɔyɔ na. \p \v 21 «Ceboro na ba wu ceboro le keŋɛ ni, kɔnhɔ pʼi wu gbo. To na ba lee tuugo pye wu pya na. Nagoo bɛ na ba yìri pu sefɛɛ fɛni, kɔnhɔ pʼi pu gbo. \v 22 Sipyii bɛɛri na ba yi kɔ nɛ mɛgɛ wuu na, ga wemu bu já luu mara fo tɛhɛnɛ na, weefɔɔ na zhɔ. \v 23 Pu ba yi kana kulo la ni, yi ma baa kari latii ni! Ga nʼa da yi jo yi mu jo yani yee pu \w Izirayɛli\w* kulogoo ki bɛɛri ɲaari ge, \w Sipya Ja\w* wu na guri ba. \p \v 24 «Kalaapire ya pɛlɛ li kalaato na wɛ; kapyebye ya pɛlɛ wu ɲuŋɔfɔɔ na wɛ. \v 25 Kalaapire tɛhɛnɛ li wa na pye ba li kalaato wu ɲɛ wɛ. Kapyebye bɛ tɛhɛnɛ li ɲɛ na pye ba wu ɲuŋɔfɔɔ ɲɛ wɛ. Ni pʼi wa kpɔɔn fɔɔ wu mɛgɛ yiri na Belizebuli,\f * \fr 10:25 \fr*\ft \+bd Belizebuli:\+bd* Wee ɲɛ jinaa wo ɲuŋɔfɔɔ we, wee wemu wu ɲɛ Shitaanni ge.\ft*\f* mɛgɛ kemu na ba yiri kpɔɔn li sipyii pu na ge, ta kee da ba golo Belizebuli na wɛ? \s1 Wemu na pʼa yaa na fyagi ge \r (Luka 12:2-7) \p \v 26 «Wee tuun wu ni yi ganha ba fyagi sipyii na wɛ! Bani yaaga ka shishiin niŋmɔhɔŋɔ wa kemu da ba foro kpɛɛngɛ na wɛ. Kaŋmɔhɔnɔ la shishiin wa lemu da ba jɛ wɛ. \v 27 Nʼa yemu yu yi mu nibiige ni ge, yʼa yee yu kpɛɛngɛ na! Yʼa kalɔhɔrɔ temu nuri ge, yʼa duri kataya na yi da yee caaga! \v 28 Piimu na já sipya gbo, na ta pʼi da já yafiin bɛ pye wu munaa na-ɛ ge, yi ganha ba fyagi pee na wɛ! Ga, wemu wu da já sipya gbo, na ma munaa bɛ le Jahanɛmɛ ni ge, yʼa fyagi wee na! \v 29 Ta cɔnrilɔɔ shuun bɛ pʼa bɛrɛɛ wari pile wɛ? Ga lee bɛ na, ali wee wa nigin bɛ, wu ya dun ɲiŋɛ na yee To Kilɛ wu gaɲa ni wɛ. \v 30 Ga yee kunni, Kilɛ ya ali yee ɲuzhiire teyɛ pyaa bɛɛri ɲɔ cɛ. \v 31 Lee wuu na yi ganha ba fyagi wɛ; yʼa ye cɔnrilɔɔ niɲɛhɛmɛɛ na! \s1 Na sɔɔ Yesu na kelee na she wu ni \r (Luka 12:8-9) \p \v 32 «Sipyaa sipya wʼa yere li na sipyii ɲaha tàan na nɛ wo wee ɲɛ ge, nɛ bɛ na ba yere li na na fugba To wu ɲaha tàan, na weefɔɔ ɲɛ nɛ wo. \v 33 Ga wemu bu foro nɛ kaa tàan sipyii ɲaha tàan, nɛ bɛ na ba foro weefɔɔ kaa tàan na fugba To wu ɲaha tàan. \s1 Ɲaɲiŋɛ bɛ wɛ, ga ŋmɔpara li \r (Luka 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 «Yi ganha ba giin na ɲaɲiŋɛ ni nɛ pa ɲiŋɛ ke na-ɛ dɛ! Nɛ ta pa ni ɲaɲiŋɛ ni wɛ, fo ŋmɔpara. \v 35 Nɛ pa na pa bɛganhara le ja ni wu to tɛ ni, porofɔɔ ni wu nu tɛ ni, ni ja shɔ ni wu yashɔ tɛ ni. \v 36 Sipya puga shɛɛn yɛ pyaa ki da ba bye wu pɛɛn. \v 37 Sipyaa sipya to kelee wu nu kaa lʼa taan wu mu na toro nɛ tàan ge, weefɔɔ ya yaa ni nɛ ni wɛ. Sipyaa sipya ja kelee wu poro kaa lʼa taan wu mu na toro nɛ tàan ge, weefɔɔ ya yaa ni nɛ ni wɛ. \v 38 Sipya wemu ya wu korikoritige lɔ, na daha nɛ fɛni wɛ, weefɔɔ ya yaa ni nɛ ni wɛ. \v 39 Sipya wemu wʼa giin wu wu munaa mara niɲaa ge, wee na ba buun li ni ɲiga na. Ga wemu wʼa bɔnri wu munaa ni niɲaa nɛ wuu na ge, wee na ba wu munaa ɲuŋɔ wolo ɲiga na. \s1 Kasaaŋaa footɔnɔ \r (Marika 9:41) \p \v 40 «Sipya wemu bu yee co xuuni, nɛ wʼa co xuuni. Sipya wemu bu nɛ co xuuni, we wʼa nɛ tun ge, we wʼa co xuuni. \v 41 Sipya wemu bu \w Kilɛ tudunmɔ\w* wa co xuuni, na bani Kilɛ tudunmɔ wu ɲɛ wii, kuduun we wʼa yaa ni Kilɛ tudunmɔ ni ge, weefɔɔ na wee ta. Sipya wemu bu sipyitiimɛ co xuuni, na bani wʼa tii, kuduun wemu wʼa yaa ni sipyitiimɛ ni ge, wufɔɔ na wee ta. \v 42 Can na, nʼa da yi jo yi mu, sipyaa sipya wʼa cɛɛgbuu ɲii loɲiŋɛ nidiige yɛ pyaa bɛ kan we nɔhɔcɛrɛɛ we wa mu, na bani wu ɲɛ nɛ kalaapire ge, weefɔɔ da ga fɔ lee wo kuduun ni wɛ.» \c 11 \s1 Yesu labye wʼa li shɛɛ na Shɔvɔɔ wu ɲɛ wii \r (Luka 7:18-35) \p \v 1 Ayiwa, ba Yesu ya wee kalaa wu kan xɔ wu kalaapiire kɛ ni shuun wu mu wɛ, a wʼi yìri wee xuu wu ni, na shɛ ganha na sipyii pu kalaa, na \w Kilɛ Jozaama\w* pu yɛrɛ li kaan pu mu kabanugo kulogoo ki ni. \v 2 Lee bi Yohana Batizelipye ta wʼa Shɔvɔɔ wu kapyegee ki bɛɛri kaa logo na wu yaha kaso wu ni. Wee tuun wu ni a wʼi wu kalaapiire ta tun wu mu na pu shɛ wu yege na: \v 3 «Pʼa Shɔvɔɔ wemu kaa jo na wu na ba ba ge, mu wu wa laa, ta wù watii ɲaha wii?» \v 4 A Yesu di pu ɲɔ shɔ na: «Yʼa lemu ɲaa, na yemu nuri ge, yi shɛ lee paari Yohana mu na: \v 5 Fyɛnmɛɛ wa ɲaa, faannaa di ɲaari, togo fɛɛ di juuŋɔ, ɲudunnɔɔ di nuri, xuu di ɲɛni, Kilɛ \w Jozaama\w* pʼi yu la baa fɛɛ mu. \v 6 Sipya wemu ɲuŋɔ ya kyɛɛgi nɛ na wɛ, weefɔɔ ɲɛ duba pya.» \v 7 Ba Yohana wo kalaapiire tʼa kari wɛ, a Yesu di ɲɔ kɔn na yu ni sipyiire ti ni Yohana shizhaa na na: «Ɲaha yee dʼa shɛ wii siwaga ki ni wɛ? Kafɛɛgɛ ya wahagaanra lemu ɲɛri ge, lere ya? \v 8 Wee tuun wu ni yee dʼa shɛ ɲaha wii wɛ? Fazaaya fɔɔ gɛ? Ga piimu pʼa fazaaya leni ge, pee ya daa saannaa piyɛyɛ ni. \v 9 Yee dʼa shɛ ɲaha wii wɛ? \w Kilɛ tudunmɔ\w* gɛ? Uun, nʼa da yi jo yi mu jo ali wʼa pɛlɛ Kilɛ tudunmɔ na. \v 10 Bani lʼa ka Kilɛ Kafila wu ni wu shizhaa na na: \q1 ‹Li wii, nʼa na tudunmɔ we tun ma ɲahagbaa na \q2 wu ma koo li yàa yaha ma ɲaha na.›\f * \fr 11:10 \fr*\ft Malaki 3:1\ft*\f* \p \v 11 Can na nʼa da yi jo yi mu jo sipya wa shishiin sanha se Adama nagoo ni wemu wʼa pɛlɛ Yohana Batizelipye na wɛ. Ga lee bɛ na \w fugba saanra\w* ti wo sipyii pu bɛɛri wo nifɛnhɛfɛnhɛnɛ ya pɛlɛ wu na. \v 12 Na co Yohana Batizelipye wo Kilɛ Jomɔ pu yɛrɛ li na, fo na pa nɔ nimɛ na, yatɛnwaya na fugba saanra tʼa daa. Piimu pʼa yatɛnyɛ waha ge, pee pʼa ti taa. \v 13 Kilɛ tudunmɔɔ pu bɛɛri, na fara Kilɛ tudunmɔɔ Musa wo saliya wu na, pee bɛɛri ya fugba saanra ti kaa jo, fo na pa nɔ Yohana Batizelipye wo tuun wu na. \v 14 Yi bu da yi na giin di yi ɲaha cɛ, Kilɛ tudunmɔɔ \w Eli\w* wemu wo ba kaa lʼa fɛnhɛ jo ge, Yohana wu ɲɛ wee Eli we. \v 15 Wemu na logo ge, wu logo. \p \v 16 «Nɛ na já niɲaa wo sipyii pii taanna ni jɔgɔ yɛ ni wɛ? Pu ɲɛ ba nɔhɔpiire ta ɲɛ wɛ, temu ya tiin pinnɛrɛ kpɛɛngɛ na ge, na pu kaafɛɛ pyi: \v 17 ‹Wèe ya faangaa wi yee mu, yee di ya ta xɔnhɔ wɛ. Lee kadugo na a wèe di yamɛhɛɛ su yee mu yee di ya ta yiyɛ ɲiɲaara yahana yaha wɛ.› \v 18 Bani Yohana ya pa, wu ya li wɛ, wʼi ya gbuu wɛ. A pʼi jo na: ‹Jina wu ɲɛ wu ni.› \v 19 A \w Sipya Ja\w* wu ba, na ganha na li na gbuu, a pʼi jo na: ‹Laɲɛhɛrɛ fɔɔ ni gba fɔɔ wu ɲɛ we ná we. \w Fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ\w* ni jurumupyii pii bɛ wo naɲii wu ɲɛ wii.› Ga kaɲii ya kan Kilɛ wo fungɔngɔ fɛɛrɛ ti mu wu kapyegee ki gbɔɔrɔ ni.» \s1 Kulogoo kiimu kʼa Yesu jomɔ pu she ge \r (Luka 10:13-15) \p \v 20 Ayiwa, Yesu ya wu kakanhaŋaa nigbɔhɔɔ ki fanha pye kulogoo kiimu ni ge, a wu ɲɔ kɔn na kee kaa yu. Bani kee kulogoo ki shɛɛn ya ta sɔɔ na daajeŋɛ jo pu wo jurumu wu na wɛ. A wʼi jo: \v 21 «Bɔɔngɔ ki wa yee Korazɛn shɛɛn wogo! Bɔɔngɔ ki wa yee Bɛtisayida shɛɛn wogo! Bani kakanhaŋaa kiimu kʼa pye yee ni ge, kee da bi bye Tiiri ni Sidɔn kulogoo ki ni, nimɛ bi da pee ta pee ya daajeŋɛ jo, na pu jurumu wu yaha lʼa mɔ, na bɔrɔyɔ le puyɛ na, shɔɔnrɔ ni. \v 22 Lee wuu na, nʼa da yi jo yi mu jo Tiiri ni Sidɔn wo kanhama keree na ba bɔrɔ yee wogoo ki na kiiri wu cagɔngɔ. \v 23 Mu do Kapɛrinɔmɔ? Go mu wa giin na mu na ba yirige fo fugba we ni ya? Ahayi dɛ! Mu da ba dirige fo Jahanɛmɛ we ni. Bani kakanhaŋaa kiimu kʼa pye mu ni ge, kee da ba bye Sodɔmu kulo li ni, nimɛ bi da li ta li na ɲɛ sanha. \v 24 Lee wuu na, nʼa da yi jo yi mu jo Sodɔmu wo kanhama pu na ba bɔrɔ mu wo pu na kiiri wu cagɔngɔ.» \s1 Yesu wʼa ŋmɔnɔ kaan \r (Luka 10:21-22) \p \v 25 Wee tuun wu ni a Yesu di jo: «Na To Kilɛ, fugba ni ɲiŋɛ ki Kafɔɔ, nʼa baraga taha ma na, bani mʼa kii keree kii ŋmɔhɔ fungɔnyɔ fɛɛ ni kalaagbɔ fɛɛ na, na ki shɛ nɔhɔpiire na. \v 26 Uun, na To Kilɛ, bani lee lʼa taan mu mu. \v 27 Nɛ To wʼa keree ki bɛɛri le nɛ keŋɛ ni. Wa shishiin ya Kilɛ Ja wu cɛ wɛ, fo To Kilɛ wu yɛ nigin. Wa shishiin bɛ di ya To Kilɛ cɛ wɛ, fo wu Ja wu yɛ nigin, ni wu la ɲɛ wu To wu shɛ sipya wemu na ge. \v 28 Yʼa ma na mu, yee piimu bɛɛri pʼa kanha, tuguro di ɲɛ yi ɲuyɔ ni ge; nɛ na ŋmɔnɔ kan yi mu. \v 29 Yi na wo zhu wu taha yi katiye ni, yʼi yere nɛ di da yi kalaa, yi zɔlɔɔ pu na tifahama ta. Bani nɛ ɲuŋɔ kʼa peŋi, nɛ luu bɛ dʼa taan. \v 30 Nɛ wo zhu wu ya dugo wɛ, fanha bɛ di ɲɛ nɛ wo tuguro ti ni wɛ.» \c 12 \s1 Yesu ya yemu jo cadɛɛngɛ ki keree na ge \r (Marika 2:23-28; Luka 6:1-5) \p \v 1 Caŋa ka Yesu ni wu kalaapiire tʼa pa doroo shinma kɛrɛyɛ ya tɛ ni. Kee caŋa kʼi bi bye Yawutuu pu wo \w cadɛɛngɛ\w* ka. Lee bi xuugo ta wu kalaapiire ti na, a pee di shinma sɛyɛ ya kɔn, na ganha na yee wo pya wu wo na guri. \v 2 Ba \w Farizhɛɛn\w* pʼa lee ɲa wɛ, na Yesu pye: «Li wii, kaa lemu ya yaa li pye cadɛɛngɛ ni-i ge, go lee mu wo kalaapiire tʼa byi mɛ!» \v 3 A Yesu di pu pye: «Tuun wemu ni xuugo ya pa saannaa \w Dawuda\w* ni wu tahama-nɔhɔmɔɔ pu ta ge, wʼa lemu pye ge, yee sanha lee kalaa-i gɛ? \v 4 Wʼa jé \w Kilɛ-pɛɛŋɛ puga\w* ki ni, buuri we pʼa wo na gaan Kilɛ mu ge, na wee lɔ. A wu ni wu tahama-nɔhɔmɔɔ pʼi shɛ wee li. Na ta watii bi li wee buuri we ni, ni \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ\w* pu yɛ bɛ wɛ. \v 5 Lʼa ka saliya wu ni na saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ pu ma kapyeŋɛɛ pyi Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni cadɛɛngɛ ni; lee di ɲɛ kakuunɔ wɛ. Ta yee sanha lee bɛ kalaa wɛ? \v 6 Na ta wa di wa naha wemu ya ye Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki na ge, di yee jo yi mu. \v 7 ‹Yʼa ɲuŋɔ ɲaari yiyɛ na, nɛ wa lee fɛni, na toro saraya tàan.›\f * \fr 12:7 \fr*\ft Oze 6:6\ft*\f* Yee da bi pee jomɔ pe kɔri cɛ dɛ, yee bi da jaagi shan pii sipyii pii na tawaga ni wɛ. \v 8 Bani \w Sipya Ja\w* wu ɲɛ cadɛɛngɛ ki bɛ Kafɔɔ.» \s1 Yesu ya ná kewaga fɔɔ wa cuuŋɔ cadɛɛngɛ ka ni \r (Marika 3:1-6; Luka 6:6-11) \p \v 9 A Yesu di yìri wà, na gari na shɛ jé pu \w Kilɛ-pɛɛŋɛ puga\w* ka ni. \v 10 Lee bi ná wa ta wà wu keŋɛ ke na waha. A sipyii pʼi Yesu yege na: «Na sipya cuuŋɔ \w cadɛɛngɛ\w* ni, ta lee ya saha?» Pʼa yee jo bani pu bi giin pʼi kaɲuŋɔ sha pʼi wu tɔɔgɔ le. \v 11 Ga, a Yesu di pu pye: «Dubya nigin pe bu shɛ da wa mu yee ni, a wee dubya wʼi do wege ni cadɛɛngɛ ni, ta wufɔɔ da zhɛ wu wolo wɛ? \v 12 Ta sipya ya ye fo na shɛ ganha dubya na wɛ? Lee wuu na do, na kasaana pye cadɛɛngɛ ni, lee ya ɲɔ.» \v 13 Wee tuun wu ni a Yesu di ná wu pye: «Ma keŋɛ ki sanha!» A wu keŋɛ ki sanha, a kʼi juuŋɔ ba keki ɲɛ wɛ. \v 14 A \w Farizhɛɛn\w* pʼi foro, na shɛ puyɛ ɲa, kɔnhɔ pʼi gbogana sha Yesu na. \s1 Kilɛ ya kapyebye wemu ɲaha bulo ge, wee ɲɛ Yesu \p \v 15 Ba Yesu ya lee cɛ wɛ, a wʼi yìri wee xuu wu ni. A sipyiɲɛhɛmɛɛ di daha wu fɛni. Piimu pu bye ni yama ni ge, a Yesu di pee bɛɛri cuuŋɔ. \v 16 Ga, a wu yi jo na waha pu mu na wee ɲɛ sipya wemu ge, na pu ganha bu yee jo wa shishiin bɛ mu wɛ. \v 17 Lee ya pye mu kɔnhɔ Kilɛ bi yemu jo Kilɛ tudunmɔɔ \w Ezayi\w* ɲɔ na ge, yee ɲɔ di fa na: \q1 \v 18 «Na kapyebye wu we, nɛ wemu ɲaha bulo ge. \q2 Na ɲidaan wo we, wu kaa lʼa dan na ni fo xuuni. \q1 Nɛ na ba na Munaa li tirige wu na. \q2 Wu na ba shi wusama kalaa tiimɛ keree ni. \q1 \v 19 Wʼa da ba nakaara pyi wɛ. \q2 Wʼa da ba nama kɔɔn wɛ. \q1 Sipya wa shishiin wa da ga wu mujuu logo \q2 kakuutoroyo ni wɛ. \q1 \v 20 Wahagaan lemu ya kuri ge, \q2 wʼa da ga lee sana kɛgi wɛ. \q1 Sokinna wemu kpɛɛngɛ ya jin wà ge, \q2 wʼa da ga wee sama fugi wɛ. \q1 Mu wʼa da ba bye fo na shɛ tiimɛ pu pye pʼa se ta. \q2 \v 21 Shi we bɛɛri na ba wu pye pu \w tadaŋa\w*.»\f * \fr 12:21 \fr*\ft Ezayi 42:1-4\ft*\f* \s1 Yesu wo fanha ki ya ta yìri Shitaanni yíri wɛ \r (Marika 3:22-30; Luka 11:14-23) \p \v 22 Lee kadugo na a pʼi ba wu mu ni ná wa ni, \w jinaa\w* pu bye wu ni, wee bye fyɛn, na nɔhɔ pye bobo. A Yesu di wu cuuŋɔ. A wu já na ɲaa, na yu bɛ. \v 23 A lee di bye kakanhana sipyiire ti bɛɛri mu, a pʼi ganha na yu na: «Ta we ya sii mɛ saannaa Dawuda Ja wu wɛ?» \v 24 Ga ba \w Farizhɛɛn\w* pʼa yee logo wɛ, na jo: «Jinaa ɲuŋɔfɔɔ \w Belizebuli\w* fanha ni we ná we ya jinaa pu kɔri.» \v 25 Ga, a Yesu di pu fungɔnyɔ cɛ na jo: «Saanra bɛɛri tʼa yìri tiyɛ kaa na ge, tee na gyɛɛgi. Kulo bɛɛri, kelee puga bɛɛri, ki sipyii bu yìri puyɛ kaa na, kee na gyɛɛgi. \v 26 Shitaanni di bu yìri na Shitaanni wa kɔri, li ɲɛ kanna Shitaanni wʼa yìri wuyɛ kaa na. Shitaanni di bu yìri wuyɛ kaa na, wu saanra ti na bye dii kyɛɛgi baa wɛ? \v 27 Ni yee wa yu na jinaa ɲuŋɔfɔɔ Belizebuli baraga ni nɛ jinaa pu kɔri, wee tuun wu ni yee wo sipyii piimu pʼa pu kɔri ge, pee di pu kɔri jɔgɔ baraga ni wɛ? Yee wo sipyii puyɛ pyaa ki da ba kiiri kɔn yee na. \v 28 Ga nɛ bu da nɛ na jinaa pu kɔri \w Kilɛ Munaa\w* li baraga ni, lee wʼa li shɛɛ na \w Kilɛ saanra\w* tʼa nɔ yee na. \p \v 29 «Wa na já pye dii na jé fanhaɲɛhɛŋɛ fɔɔ puga, di wu yaŋmuyɔ kuu na ta ma ya fɛnhɛ wu pɔ-ɛ wɛ? Ga ma bu fɛnhɛ wu pɔ, ma na já jé puga ki ni na yaŋmuyɔ yi kuu. \p \v 30 «Sipya wemu ɲɛ nɛ ɲii wɛ, nɛ pɛn wu ɲɛ weefɔɔ. Sipya wemu ya nɛ tɛri na sipyii pu pinnɛɛ wɛ, weefɔɔ ya pu caaga. \v 31 Lee wuu na, nʼa da yi jo yi mu jo sipyii ya jurumu wemu bɛɛri pyi, na fanhara temu bɛɛri pyi Kilɛ na ge, kee bɛɛri na já \w yafa\w* pu mu. Ga wa bu Fɛfɛɛrɛ Munaa li fanha, wufɔɔ da lee wo yafa ta bada wɛ. \v 32 Sipyaa sipya wʼa joguumɔ jo wá \w Sipya Ja\w* na ge, lee na yafa wufɔɔ mu. Ga wemu bu Fɛfɛɛrɛ Munaa li mɛgɛ kyɛɛgi, weefɔɔ da lee wo yafa ta naha ke koŋɔ ke na wɛ, wʼi da li yafa ta laxhara bɛ ni wɛ. \s1 Ki yasɛyɛ fɛni pʼa tige cɛni \r (Luka 6:43-45) \p \v 33 «Tige kemu bu ɲɔ, ki yasɛyɛ bɛ na ɲɔ. Tige kemu bu golo, ki yasɛyɛ bɛ na golo, bani ki yasɛyɛ fɛni pʼa tige cɛni. \v 34 Yee piimu pʼa kolo ba mateŋɛɛ ɲɛ-ɛ ge, dii yee di da já kafila nizaama jo wɛ? Bani lemu lʼa sipya zɔ we ɲi ge, lee lʼa fòro wu ɲɔ ke ni. \v 35 Sipyisaama wʼa yasaaya kilee na yeege wu yasaaya tayahaŋa ni; sipyikuuŋɔ di yakuuyo kilee na yeege ki yakuuyo tayahaŋa ni. \v 36 Nʼa da yi jo yi mu jo sipyii ya joguumɔ pemu bɛɛri yu ge, pu na ba yege yee bɛɛri na kiiri wu cagɔngɔ. \v 37 Kiiri na ba gɔn ma na, na kaɲii kan ma mu na saha ni ma ɲɔjomɔ pu ni, kelee na ma jaagi na saha ni ma ɲɔjomɔ pu ni.» \s1 Yawutuu pʼa jo na Yesu wu kakanhana la pye \r (Marika 8:11-12; Luka 11:29-32) \p \v 38 Ayiwa, a \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pii, ni \w Farizhɛɛn\w* pii di Yesu pye: «Karamɔgɔ, wèe funŋɔ ki wa mʼa ɲaha shɛshɛɛrɛ kakanhana la pye ma shɛ wù na.» \v 39 A Yesu di pu ɲɔ shɔ na: «Niɲaa sipyii pii pʼa kolo, na nɔhɔ pye ɲɔmɛɛ baa fɛɛ ge, pee pʼa ɲaha shɛshɛɛrɛ kakanhana shaa, ga la shishiin da zhɛɛ pu na wɛ, fo Kilɛ tudunmɔɔ Zhonasi wuu le. \v 40 Ba Zhonasi ya ta caya taanri ni piiye taanri fya nagaŋa ki funŋɔ ni wɛ,\f * \fr 12:40 \fr*\ft Zhonasi 2:1\ft*\f* mu \w Sipya Ja\w* wu bɛ da ba da caya taanri ni piiye taanri ɲiŋɛ ke ni. \v 41 Ninive shɛɛn na ba yìri na niɲaa wo sipyii pii jaagi kiiri wu cagɔngɔ caŋa, bani Ninive shɛɛn ya daajeŋɛ jo pu wo jurumu wu na Zhonasi wo Kilɛ jomɔ yɛrɛ li baraga ni.\f * \fr 12:41 \fr*\ft Zhonasi 3:5-10\ft*\f* Na ta wa di ɲɛ naha wemu ya ye Zhonasi na ge. \v 42 Kiiri wu cagɔngɔ, Seba fiige ki Saanzhɔ\f * \fr 12:42 \fr*\ft 1 Saannaa 10:1-10; 2 Caŋaɲɛhɛɛ Jomɔ 9:1-9\ft*\f* wu na ba yìri wu niɲaa sipyii pu jaagi, bani wee ya pa na yìri ɲiŋɛ ki tɛhɛnɛ na. Kɔnhɔ wu ba saannaa \w Solomani\w* wo fungɔngɔ fɛɛrɛ jomɔ pu logo. Wa di wa naha wemu wʼa pɛlɛ Solomani na ge! \s1 Jina na kuri jé sipya ni \r (Luka 11:24-26) \p \v 43 «Jina bu foro sipya ni tuun wemu ni, tɛyɛ yemu yʼa waha waha ge, wʼa ganha na ɲaari yee ni na taŋmɔŋɔ shaa, ga wʼi da ki ta wɛ. \v 44 Wee tuun wu ni wʼa jo wuyɛ funŋɔ ni na: ‹Na puga kemu ni nɛ foro ge, nʼa da guri da se kee ni.› Wʼa guri kari, na shɛ kee puga ki niwaga ta pʼa ki pɔ fɛɛfɛɛ, na ki kemɛ xuuni. \v 45 Wee tuun wu ni wʼa gari na shɛ ba ni \w jinaa\w* gbarashuun watii ni, piimu ya kolo wuyɛ pyaa ki na ge. Wu ni pee na ba jé kee puga ki ni, na diin wà. Lee funŋɔ ni wee sipya we wo taxɔgɔ na ba golo na toro taashiinɛ li bɛ tàan. Mu shiin lʼa da ba bye niɲaa wo sipyikuuyo ye bɛ wo shizhaa na.» \s1 Jɔgɔ yɛ pu ɲɛ Yesu nu ni wu cebooloo pu wɛ? \r (Marika 3:31-35; Luka 8:19-21) \p \v 46 Ayiwa, na Yesu yaha wu na yu ni sipyiire ti ni, a wu nu we, ni wu ceboronamaa pʼi nɔ, na yere kpɛɛngɛ ki na. Pu funŋɔ ki bye pʼi jo ni wu ni. \v 47 A sipya wa di Yesu pye: «Ma nu we ni ma ceboronamaa pu niyereye yi wa kpɛɛngɛ ke na, pu funŋɔ ki wa pʼi jo ni ma ni.» \v 48 A Yesu di wee ɲɔ shɔ na: «Jɔgɔ yɛ pu ɲɛ nɛ nu ni nɛ ceboronamaa pu wɛ?» \v 49 Ba wʼa yee jo wɛ, na keŋɛ shɛ wu kalaapiire ti na, na jo: «Nɛ nu ni nɛ ceboronamaa pu piiri naha. \v 50 Nɛ To we wu ɲɛ fugba wu ni ge, sipyaa sipya wʼa wee wo ɲidaan pyi ge, wee wu ɲɛ nɛ ceborona, ni nɛ ceboroshɔ, ni nɛ nu.» \c 13 \s1 Talenɛ lemu lʼa jo nuguro ta shizhaa na ge \r (Marika 4:1-9; Luka 8:4-8) \p \v 1 Kee caŋa kiyɛ pyaa a Yesu di foro puga ki ni, na gari na shɛ diin \w Galile Gba\w* wu ɲɔ ki na. \v 2 A sipyiɲɛhɛmɛɛ di ba binnɛ, na wu maha fo wʼa jé tiin kɔrɔgɔ ka ni. A sipyiire ti bɛɛri di yere lɔhɔ ki ɲɔ ki na. \v 3 A wu ganha na keree niɲɛhɛŋɛɛ yu pu mu taleŋɛɛ ni. A wu jo: «Caŋa ka ná wa ya foro na kari wu tɛgɛ ni di zhɛ wu \w alikama\w* shi wá fenɛ shi wagana na. \v 4 Na wu yaha wu na wee nuguzhi wu waa, a wu nuguro ta di do koo ni tɛgɛ ki ɲɔ na. A shazhɛɛrɛ di ba tee jɔ. \v 5 A ta di do faaga ɲuŋɔ ni pogoo kii ni. A tee di wɛri fin, bani poɲɛhɛrɛ bye wà wɛ. \v 6 Ba caya yʼa pa yeree wɛ, a tʼi fanhaŋa, na waha, bani nire tatii bye ti na wɛ. \v 7 A nuguro ta di do xhuyo niŋɛ ni. A xhuyo yʼi ganha na lɛgi, na ba ti co, na ti li. \v 8 A nuguro ta di do ɲijeŋɛ na. A tee di fin, na lɛ na pya le. Pile la ma pyaa xhuu nigin (100) pye, la ma kɛlɛɛ gbaara (60) pye, la ma kɛlɛɛ taanri (30) pye.» \v 9 Ba wʼa yee jo xɔ wɛ, na jo: «Wemu na logo ge, wu logo.» \s1 Yesu taleŋɛɛ ki kajuu ɲuŋɔ \r (Marika 4:10-12; Luka 8:9-10) \p \v 10 Lee kadugo na a Yesu kalaapiire tʼi fulo wu na, na wu pye: «Ɲaha na mu di yu ni sipyiire ti ni taleŋɛɛ ni wɛ?» \v 11 A Yesu di pu pye: «Na \w fugba saanra\w* ti wo ŋmɔhɔrɔ ti cɛ, yee mu lee ya kan. Ga ti jɛ wu ya ta kan pii mu wɛ. \v 12 Bani la ɲɛ wemu mu ge, la na ba gan wee mu na fara lee na, lʼa ɲɛhɛ wu mu. Ga la ɲɛ wemu mu wɛ, ali nifɛnhɛfɛnhɛnɛ lemu bɛ li ɲɛ wu mu ge, li bɛ na zhɔ wu na. \v 13 Lee wuu na nɛ yu ni pu ni taleŋɛɛ ni, bani pu wa na wii, pʼi ya yaaga ɲaa wɛ. Pʼa niwegee shaan, pʼi ya yi nuri wɛ, pʼi ya yi ɲaha bɛ cɛni wɛ. \v 14 Kilɛ tudunmɔɔ \w Ezayi\w* ya yemu jo pu shizhaa na ge, yee ɲɔ ya fa na: \b \q1 ‹Yee na ba niwegee shan, na yi logo, \q2 ga yʼi wa da yi ɲaha cɛ wɛ. \q1 Yi na ba ɲìi taan, na wii, \q2 ga yʼi wa da yaaga bɛ ɲa wɛ. \q1 \v 15 Bani pii sipyii pii niwegee kʼa waha. \q2 Pʼa pu niwegee tɔ, na pu ɲìi tɔ. \q1 Pu funŋɔ ya pye pʼi ɲa pu ɲìi ki ni wɛ, \q2 pʼi logo pu niwegee ki ni wɛ, \q2 pʼi yi ɲaha cɛ pu fungɔnyɔ yi na wɛ. \q1 Lee funŋɔ ni pu da ba nɛ mu, \q2 kɔnhɔ nɛ pu cuuŋɔ wɛ.›\f * \fr 13:15 \fr*\ft Ezayi 6:9-10\ft*\f* \p \v 16 Ga yee kunni, yee ɲɛ duba nagoo, bani yee ɲìi ki wa ɲaa, yi niwegee kʼi nuri. \v 17 Can na nʼa da yi jo yi mu, lemu yee wa ɲaa ge, Kilɛ tudunmɔɔ niɲɛhɛmɛɛ ni sipyitiimɛɛ niɲɛhɛmɛɛ pii funŋɔ ya pye na lee ɲa, ga pʼi ya li ɲa wɛ. Yemu yee wa nuri ge, pu funŋɔ ya pye na yee logo, ga pʼi ya yi logo wɛ. \s1 Yesu ya nuguro ti wo talenɛ li kɔri jo \r (Marika 4:13-20; Luka 8:11-15) \p \v 18 «Ayiwa, yi niwegee shan ni nuguro ti wo talenɛ li kɔri wu ni. \v 19 Piimu pʼa \w fugba saanra\w* ti jomɔ pu nuri, pʼi ya pu ɲaha cɛ-ɛ ge, pee ɲɛ ba koo ɲɔ nuguro ɲɛ wɛ. Shitaanni na ba pee jomɔ pe wolo pu funyɔ ni. \v 20 Faaga wo nuguro ti ɲɛ piimu ge, pee na jomɔ pu logo, na pu co tɔvuyo na ni fundanga ni. \v 21 Ga nire di ɲɛ pu na wɛ, pʼa bye pu da mɔ lee ni wɛ. Cɔnrɔmɔ bu wa ta, kelee sipyii bu daha wu fɛni na gana pee jomɔ pe wuu na, wu ɲuŋɔ na wakaraa kyɛɛgi. \v 22 Xhuyo niŋɛ wo nuguro ti ɲɛ piimu ge, pee na jomɔ pu logo, ga ke koŋɔ ke wo funzhakeree ni naafuu la piinŋɛ na pu cɔnri fo pu da nagoo pye wɛ. \v 23 Ɲijeŋɛ wo nuguro ti ɲɛ piimu ge, pee na pe jomɔ pe logo, na pu ɲaha cɛ. Pʼa nagoo niɲɛhɛmɛɛ pye. Pile la ma pyaa xhuu nigin (100) pye, la ma kɛlɛɛ gbaara (60) pye, la ma kɛlɛɛ taanri (30) pye.» \s1 Yesu ya talenɛ la jo ɲakuuŋɔ shizhaa na. \p \v 24 Ayiwa, a Yesu di talenɛ la bɛ jo pu mu na: «\w Fugba saanra\w* tʼa foro kaa lemu fɛni ge, lee li wa mɛ. Ná wa wʼa yashi nijemɛ wá wu tɛgɛ ni. \v 25 A wee ná wu pɛn di ba yìri nibiige ka ni, na sipyii pu bɛɛri yaha pu na ŋmunɔɔ. Ɲà kemu kʼa foro \w alikama\w* fɛni ge, na shɛ kee ɲakuuŋɔ ki wo pya wa wá alikama wu tɛ ni, na gari. \v 26 A alikama wu fin, na ba sɛyɛ pye. A ɲakuuŋɔ ki bɛ di foro yere. \v 27 A tɛgɛ ki kafɔɔ wu wo kapyebyii pʼi ba wu pye: ‹Wù kafɔɔ, ta yashi nijemɛ bɛ mu ya wá ma tɛgɛ ki ni wɛ? Ke ɲakuuŋɔ ke dʼa yìri mii wɛ?› \v 28 A wu pu ɲɔ shɔ na: ‹Nɛ wo pɛn wa wʼa le pye.› A kapyebyii pʼi wu pye: ‹Ta ma funŋɔ ki wa wù shɛ kee ɲakuuŋɔ ke kɔɔngi?› \v 29 A wu jo: ‹Ahayi, nɛ fyagi jo yee bu shɛ kee kɔɔngi, yi ganha bu da alikama wu bɛ kɔɔngi wɛ. \v 30 Yi yi bɛɛri yaha wà yʼi binnɛ lɛ. Yalɔɔrɔ ti lɔduun ba nɔ, wee tuun wu ni nɛ na ba yi jo yalɔɔrɔ ti lɔvɛɛ pu mu jo pu fɛnhɛ ɲakuuŋɔ ke kɔn fɔlɔ, pʼi ki pɔ, pʼi ki sòrogo, pu bu xhɔ pʼi alikama wu kemɛ le na kpɔɔn le ni.›» \s1 Yesu ya talenɛ la jo mutaridi pile shizhaa na \r (Marika 4:30-32; Luka 13:18-19) \p \v 31 Lee kadugo na a Yesu di talenɛ la bɛ jo pu mu sanha na: «\w Fugba saanra\w* tʼa foro mutaridi pile fɛni. A ná wa di li lɔ nugi wu tɛgɛ ni. \v 32 Lʼa cɛ̀rɛ foro yashi wusama bɛɛri tàan, ga li bu fin tuun wemu ni, lʼa bɛlɛ na toro naxhoo wu tiye yi saya bɛɛri tàan. Lʼa ɲɛri tige fo shazhɛɛrɛ na ti shiire tɛri ki geye na.» \s1 Yesu ya talenɛ la jo buuri shizhɛnhɛrɛ shizhaa na \r (Luka 13:20-21) \p \v 33 Ayiwa, a Yesu di talenɛ la bɛ jo pu mu sanha na: «\w Fugba saanra\w* ti ɲɛ ba buuri shizhɛnhɛrɛ ɲɛ wɛ. Cee wa ya tee le wu farani myɛ kiloo kɛlɛɛ shuun ni kaguro (25) ni na tɔnhɔ, a wu bɛɛri di yìri.» \s1 Yesu wo taleŋɛɛ ki kajuu ɲuŋɔ \r (Marika 4:33-34) \p \v 34 A Yesu di pe jomɔ pe bɛɛri jo sipyiire ti mu taleŋɛɛ ni. Wu bi yu ni pu ni talenɛ baa wɛ. \v 35 Wʼa lee pye kɔnhɔ \w Kilɛ tudunmɔ\w* wʼa bi yemu jo ge, yee ɲɔ di fa na: \b \q1 «Nɛ na ba yu ni pu ni taleŋɛɛ ni. \q1 Keree kiimu kʼa bi ŋmɔhɔ \q2 fo koŋɔ ki yaaduun wu ni ge, \q1 nɛ na ba kee yu pu mu.»\f * \fr 13:35 \fr*\ft Zaburuu 78:2\ft*\f* \s1 Yesu ya ɲakuuŋɔ ki wo talenɛ li kɔri jo \p \v 36 Ayiwa, a Yesu di sipyiire ti yaha wà, na gari puga. A wu kalaapiire tʼi fulo wu na, na wu pye: «Ɲakuuŋɔ ki kʼa foro tɛgɛ ki ni ge, lee talenɛ le kɔri jo wù mu.» \v 37 A Yesu di jo: «Wemu wʼa yashi nijemɛ wu wá ge, wee ɲɛ \w Sipya Ja\w*. \v 38 Tɛgɛ ke, kee ɲɛ koŋɔ ke yashi nijemɛ we, wee ɲɛ \w fugba saanra\w* ti wo nagoo pee. Ɲakuuŋɔ ke, kee di ɲɛ Shitaanni wo nagoo pee. \v 39 Pɛn wemu wʼa ɲakuuŋɔ ki pya wu wá ge, wee ɲɛ Shitaanni wuyɛ pyaa. Yalɔɔrɔ ti lɔduun we, wee ɲɛ koŋɔ ki taaxɔɔ le. Yalɔɔrɔ ti lɔvɛɛ pee, pee ɲɛ mɛlɛkɛɛ. \v 40 Ba sipya ma ɲakuuŋɔ kɔɔngi, na ki wá mɛ na ni wɛ, mu lʼa da ba bye koŋɔ ki taaxɔɔ li ni. \v 41 Piimu bɛɛri pʼa sipyii pu ɲuŋɔ kyɛɛgi nʼa daa wu na, ni piimu pʼa kakuuŋɔɔ pyi ge, Sipya Ja wu na ba wu mɛlɛkɛɛ pu tun pʼa shɛ pee sipyii pii bɛɛri niŋɛ wolo wu wo saanra ti ni, \v 42 na pu wá kanragaa na ki ni. Pʼa ganha na mɛhɛɛ suu wà, na ganhaa kuri. \v 43 Ga piimu pʼa pye sipyitiimɛɛ Kilɛ mu ge, pee na ba ɲí pu To wu saanra ti ni ba caŋa ɲɛ wɛ. Wemu na ye logo ge, wu yi logo.» \s1 Yesu ya talenɛ lemu jo naafuu niŋmɔhɔmɔ shizhaa na ge \p \v 44 A Yesu di jo sanha na: «\w Fugba saanra\w* ti ɲɛ ba naafuu ɲɛ wɛ, naafuu wemu wʼa ŋmɔhɔ tɛgɛ ka ni ge. A ná wa di wu ɲa, na guri wu ŋmɔhɔ sanha. A wu fundanga wo di shɛ wu keŋɛ yaŋmuyɔ bɛɛri pɛrɛ, na ba kee tɛgɛ ki shɔ.» \s1 Yesu ya talenɛ lemu jo kuun shizhaa na ge \p \v 45 A Yesu di jo sanha na: «Fugba saanra ti ɲɛ ba kuun pɛrɛvɔɔ ɲɛ wɛ, wemu ya kuun nizaama shaa ge. \v 46 Ba wʼa kuun pɛɛwa wo wa ɲa wɛ, a wu wu keŋɛ yaŋmuyɔ bɛɛri pɛrɛ, na shɛ wee kuun wu shɔ.» \s1 Yesu ya talenɛ lemu jo fyaa jɔ̀ wu shizhaa na ge \p \v 47 A Yesu di nugo jo sanha na: «Fugba saanra ti ɲɛ sanha bɛ ba jɔ̀ ɲɛ wɛ, sipyii ma wu wá gba lɔhɔ ni, na fyaa tuuyo bɛɛri co. \v 48 Ba jɔ̀ wʼa ɲi wɛ, jɔwaa pu na wu yeege shan gba wu ɲɔ ki na. Pʼa diin, na fyaa pu shɔɔnri. Pʼa fyacemɛɛ pu le pu yɛrɛyɛ ni, na niguuyo yi wá. \v 49 Mu lʼa da ba bye koŋɔ ki taaxɔɔ li ni. Mɛlɛkɛɛ pʼa da ba sipyisaamaa pu shɔɔnri na wolo sipyikuuyo yi ni. \v 50 Pʼa sipyikuuyo yi wá kanragaa na ki ni. Pʼa ganha na mɛhɛɛ suu, na pu ganhaa kuri wà.» \s1 Kafoŋɔɔ ni kalɛgɛɛ keree \p \v 51 Lee kadugo na a Yesu di pu yege na: «Ta yee ya kii keree kii bɛɛri ɲaha cɛ?» A pʼi jo: «Uun.» \v 52 A wu pu pye sanha na: «Ayiwa, saliya karamɔgɔ wa bɛɛri wʼa kalaa \w fugba saanra\w* ti keree ki ni ge, wee ya foro puga fɔɔ wa fɛni wemu ya kafoŋɔɔ ni kalɛgɛɛ taa na fòro wu naafuu tayahaŋa ni ge.» \s1 Nazarɛti shɛɛn ya dà Yesu na wɛ \r (Marika 6:1-6; Luka 4:16-30) \p \v 53 Ba Yesu ya taleŋɛɛ ki jo xɔ wɛ, na laha wee xuu wu ni. \v 54 Kulo lemu ni wʼa lɛ ge, a wu gari wà, na shɛ sipyiire ti ɲɔ kɔn na galaa Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi ni. A lee di bye pu mu kakanhana, a pʼi ganha na yu na: «Mii wu dʼa te fungɔngɔ fɛɛrɛ te ta wɛ? Dii wu dʼa pye na jani kii kakanhaŋaa kii na wɛ. \v 55 Ta wu ɲɛ mɛ mɛnizhe ná wu ja wu wɛ? Ta wu nu bɛ wu ɲɛ mɛ Mariyama wɛ? Ta wu ceboronamaa bɛ pu ɲɛ mɛ Yakuba, Yusufu, Simɔ ni Zhude wɛ? \v 56 Ta wu ceboroshaa pu bɛɛri bɛ pu ɲɛ naha wù niŋɛ ni wɛ? Wu dʼa yìri mii ni ke fanha ke bɛɛri ni wɛ?» \v 57 A kee keree kii di pu pye pu ya dà Yesu na wɛ. A Yesu di pu pye: «\w Kilɛ tudunmɔ\w* ya pɛɛŋɛ taa xuu bɛɛri ni, fo wuyɛ pyaa kulo le, ni wuyɛ pyaa puga ke.» \v 58 A wʼi bye wu ya kakanhaŋaa niɲɛhɛŋɛɛ pye wà wɛ, bani pu ya dà wu na wɛ. \c 14 \s1 Hɛrɔdi hakili ya wuregi \r (Marika 6:14-16; Luka 9:7-9) \p \v 1 Wee tuun we ni gbafɛnɛɛrɛɛ \w Hɛrɔdi Antipasi|lemma="Hɛrɔdi"\w* ya Yesu kaa logo. \v 2 A wu wu kapyebyii pu pye: «Yohana Batizelipye wu ɲɛ we ná we, wee wʼa sii wii. Wʼa ɲɛ na foro xu ni, lee lʼa wu pye wu na jani kii kakanhaŋaa kii na.» \s1 Yohana Batizelipye xugana \r (Marika 6:17-29) \p \v 3 Ayiwa, Hɛrɔdi bi pu pye pʼa Yohana co, na shɔnhɔyɔ le wu na, na wu le kaso ni. Wu ceborona Filipe shɔ \w Hɛrɔjasi\w* wuu na Hɛrɔdi bi lee pye. \v 4 Bani Yohana bi li shɛɛ wu na na: «Li ya ta saha mu wu we cee we leŋɛ wɛ.» \v 5 Hɛrɔdi funŋɔ ki bye na Yohana gbo, ga wu bi fyagi sipyiire ti na, bani pee bi Yohana jateni \w Kilɛ tudunmɔ\w*. \p \v 6 Lee bɛ na, a Hɛrɔdi wo cazege caŋa ki wo kalenɛ lʼi ba nɔ, a Hɛrɔjasi poro fucɛɛrɛ lʼi yìri na xhɔnhɔ sipyiyirilee pu ɲahagbaa na. A lee di sii taan Hɛrɔdi ni, \v 7 fo wʼa kàa fucɛɛrɛ li mu na li bu yaaga bɛɛri ɲɛɛri wee mu, na wee na kee kan li mu. \v 8 Li nu wu wo ɲɔjomɔ funŋɔ ni, a fucɛɛrɛ lʼi Hɛrɔdi pye: «Yohana Batizelipye ɲuŋɔ taha yaaga ka na ma kan nahamɛ na mu!» \v 9 A lee di saan wu ɲaha tanha. Ga na wu yaha wʼa kàa na xɔ wu sipyiyirilee pu ɲii na, a wu ɲuŋmuu li ɲɔ yaha fucɛɛrɛ li mu. \v 10 A wu wa yaha kari wʼa shɛ Yohana ɲuŋɔ ki kɔn kaso wu ni. \v 11 A pʼi ba ni ki ni, na ki taha yaaga ka na, na pa gan fucɛɛrɛ li mu lʼa shɛ gan li nu wu mu. \v 12 A Yohana wo kalaapiire tʼi shɛ wu nixhugo ki lɔ na shɛ le, na xhɔ na shɛ yee ɲaha jo Yesu mu. \s1 Yesu ya yalige kan sipyii kabɔfoŋɔɔ kaguro mu \r (Marika 6:30-44; Luka 9:10-17; Yohana 6:1-14) \p \v 13 Ba Yesu ya yee logo wɛ, a wu jé kɔrɔgɔ ka ni, na yìri wee xuu wu ni, na laha sipyiire ti tàan na kari sipoŋɔ ki xuu wa ni. Ga, a sipyiire tʼi wee xuu wu cɛ. A pʼi foro kanha ni ni, na gari tɔɔyɔ na Yesu fɛni. \v 14 Ba Yesu ya foro kɔrɔgɔ ki ni wɛ, na pee sipyiɲɛhɛmɛɛ pu ɲa, a pu ɲiɲaara di jé wu ni. A wu pu yama fɛɛ pu cuuŋɔ. \v 15 Ba yakoŋɔ kʼa pa nɔ wɛ, a Yesu wo kalaapiire tʼi fulo wu na, na wu pye: «Caŋa kʼa xɔ toro, wèe di ɲɛ sipoŋɔ ni naha. Sipyiire ti yaha kɔnhɔ pʼi shɛ yaligee sha shɔ kulogoo ki ni.» \v 16 A Yesu di pu pye: «Pu ya yaa na kari wɛ, yiyɛ pyaa ki yalige kan pu mu!» \v 17 Ga, a pʼi wu pye: «Buuri ɲuyɔ kaguro ni fyaa shuun yɛ wu ɲɛ wèe mu naha.» \v 18 A Yesu di pu pye: «Yi pa ni yee ni naha!» \v 19 Lee kadugo na a Yesu di sipyiire ti pye na pu tiin ɲapurege ki ni. A wu yee buuri ɲuyɔ kaguro ni fyaa shuun wu lɔ, na ɲaha ke yirige le fugba we ni, na baraga taha Kilɛ na. A wu xhɔ na yee buuri ɲuyɔ yi kɛgi kɛgi na kan wu kalaapiire ti mu, a pee di wu kan sipyiire ti mu. \v 20 A pu bɛɛri di li na din. Yalige kemu kʼa kori ge, a pʼi kee saŋa kemɛ fo na sagaŋaa kɛ ni shuun ɲi. \v 21 Pee yalilimɛɛ pii bye sipyii namaa kabɔfoŋɔɔ kaguro (5.000) shi, cèe ni nɔhɔpiire niŋɛ ɲɛ wɛ. \s1 Yesu ya ɲaari gba lɔhɔ ɲuŋɔ ni \r (Marika 6:45-52; Yohana 6:15-21) \p \v 22 Ba pʼa xɔ wɛ, taapile ni a Yesu di yi jo waha wu kalaapiire ti mu, na pu jé kɔrɔgɔ ki ni, pʼi gba wu kɔn wu ɲaha na, yani wu sipyiire ti yaha ge. \v 23 Ba wʼa pu yaha xɔ wɛ, na dugi kari faaboboŋɔ ki na wu yɛ nigin, na shɛ Kilɛ ɲɛɛri. A piige kʼi ba wɔ na wu yaha wu yɛ wà. \v 24 Kɔrɔgɔ ki bi lii na xɔ koɲɔ ki na. A lokuruyo di ganha na ki sani, bani kafɛɛgɛ ki bi jirini pu na. \v 25 Xhupee mɛhɛɛ suduun wu ni, a Yesu di ganha na ɲaari lɔhɔ ki ɲuŋɔ ni na se wu kalaapiire ti yíri. \v 26 Ba kalaapiire tʼa wu ɲa wu na ɲaari lɔhɔ ki ɲuŋɔ ni wɛ, a pu jaalaa di yìri fo xuuni. A pʼi ganha na yu: «Yafugunɔ li ɲɛ le!» A pʼi fya fo na sipyaa waa. \v 27 Ga taapile ni a Yesu di pu pye: «Yi yi logoo ki waha, nɛ wu wa, yi ganha bu da vya wɛ!» \v 28 A Pyɛɛri di jo: «Kafɔɔ, ni mu wu wʼa sii wii, na pye na bɛ di ɲaari shɛ ma yíri lɔhɔ ki fugba ni.» \v 29 A Yesu di wu pye: «Ta ma!» \p A Pyɛɛri di foro kɔrɔgɔ ki ni, na ganha na ɲaari na se Yesu yíri lɔhɔ ki fugba ni. \v 30 Ga wʼa pa kafɛɛgɛ ki ta kʼa pɛlɛ ge, na fya. A wu ɲɔ kɔn na diri lɔhɔ ki ni, na sipile wá na: «Kafɔɔ, na shɔ!» \v 31 Taapile ni a Yesu di wu keŋɛ yeege na wu co, na wu pye: «Mu wo nʼa daa wʼa kanha cɛ̀rɛ ba! Ɲaha na ma dʼa mayɛ kaala wɛ?» \p \v 32 A pu shuun wu bɛɛri di jé kɔrɔgɔ ki ni, a kafɛɛgɛ kʼi yere. \v 33 Ayiwa, piimu pʼa bye kɔrɔgɔ ki ni ge, a pee di nuguro sin Yesu fɛɛ ni, na wu pɛlɛ na wu pye: «Can na Kilɛ Ja mu ya sii!» \s1 Yesu ya yama fɛɛ cuuŋɔ Zhɛnɛzarɛti fiige ki ni \r (Marika 6:53-56) \p \v 34 A Yesu ni wu kalaapiire tʼi gba wu kɔn, na nɔ Zhɛnɛzarɛti fiige ki ɲiŋɛ ki na. \v 35 A wee xuu wu wo sipyii pʼi Yesu cɛ. A pʼi wu kaa caaga taga wee xuu wu bɛɛri círi, fo sipyii pu na pu yama fɛɛ pu tugoo na ma. \v 36 A pʼi Yesu ɲɛɛri na wu yere pʼi gbɔn yɛ wu fadegeŋɛ ke na. Sipyii piimu bɛɛri pʼa kpɔn ki na ge, a pee bɛɛri di juuŋɔ. \c 15 \s1 Kalaa wemu wʼa ta wù sefɛlɛɛ pu mu ge \r (Marika 7:1-13) \p \v 1 \w Farizhɛɛn\w* pʼa, ni \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pii bi yìri Zheruzalɛmu ni na pa Yesu yíri. A pee di ba wu yege na: \v 2 «Ɲaha na mu wo kalaapiire tʼi wèe sefɛlɛɛ pu wo kalɛgɛɛ ki kyɛɛgi wɛ? Pu ba da li, pu da pu keye je wɛ.» \v 3 A Yesu di pu pye: «Yee do? Ɲaha na yee di Kilɛ wo ɲɔmɛhɛɛ ki kyɛɛgi yi wo kalɛgɛɛ ki fɛni wɛ? \v 4 Kilɛ ya jo: ‹Ta ma to ni ma nu pɛlɛ.› Wʼa jo sanha na: ‹Wa bu joguumɔ jo ni wu to kelee ni wu nu ni, na weefɔɔ ya yaa na wu gbo.›\f * \fr 15:4 \fr*\ft Ɛkizode 20:12; 21:17\ft*\f* \v 5 Ga yee kunni wa sipyii pu kalaa na sipya bɛɛri wʼa wu to kelee wu nu pye na: ‹Nɛ bi da já na naafuu wemu taga mu tɛgɛ ge, wee ya kan xɔ Kilɛ mu.› \v 6 Na li ɲɛ nige fanha kaa weefɔɔ ɲuŋɔ ni wu wu to kelee wu nu wu tɛgɛ wɛ. Lee funŋɔ ni yee ya Kilɛ jomɔ pu pye ɲuŋɔ baa, na daha yiyɛ pyaa wo kalɛgɛɛ fɛni. \v 7 Yee shuun shuun jovɛɛ piiri! Kilɛ tudunmɔɔ \w Ezayi\w* ya kapaŋaa kiimu jo yee shizhaa na ge, kʼa saha fo xuuni. Wʼa bi jo: \q1 \v 8 ‹Ɲɔyɔ yɛ ni pii sipyii pii ya nɛ pɛlɛ, \q2 ga pu zɔlɔɔ dʼa lii nɛ na fo xuuni. \q1 \v 9 Tawaga ni pʼa nɛ pɛlɛ, \q2 pu wo kalaa wʼi ɲɛ sipyii wo ɲɔmɛhɛɛ yɛ.›\f * \fr 15:9 \fr*\ft Ezayi 29:13\ft*\f*» \s1 Keree kiimu kʼa sipya nɔrɔgɔ ge \r (Marika 7:14-23) \p \v 10 A Yesu di sipyiire ti yiri, na pu pye: «Yi niwegee shan yʼi ye logo! \v 11 Yaaga kemu kʼa jin sipya ɲɔ ni, na se ma funŋɔ ke ni ge, kee ya sipya nɔrɔgɔ wɛ. Ga lemu lʼa fòro sipya ɲɔ ke ni ge, lee lʼa wu nɔrɔgɔ.» \v 12 A Yesu wo kalaapiire tʼi fulo wu na, na wu pye: «Go mʼa li cɛ na ma jomɔ pʼa waha \w Farizhɛɛn\w* pu na gɛ?» \v 13 A wu pu pye: «Tige bɛɛri ki ɲɛ nɛ fugba To Kilɛ we ya ta ki nɔri-i ge, yee bɛɛri na ba gɔɔngi laha wà. \v 14 Yi pu yaha wà, fyɛnmɛɛ pu ɲɛ pii, na fyɛnmɛɛ pii wo kagaangaa co. Fyɛn wa bu fyɛn wa kagaan co, pu shuun wu bɛɛri na do wege ni.» \v 15 A Pyɛɛri di jo: «Lee talenɛ le kɔri jo wù mu.» \v 16 A Yesu di jo: «Yee bɛ sa! Yee sanha sii fungɔngɔ fɛɛrɛ ta-ɛ ya? \v 17 Ta yee ya li cɛ na yaaga yaaga kʼa jin sipya ɲɔ ni ge, ma yacɛrɛ le ni kee ma jé, lee kadugo tàan na ba shɛ foro yaara tashɛgɛ ke ni wɛ? \v 18 Ga lemu lʼa fòro sipya ɲɔ ke ni ge, wu zɔ we ni lee ya fòro. Lee lʼa sipya nɔrɔgɔ. \v 19 Sipya zɔ we ni fungɔnkuuyo ye ya fòro ma na jo sipyigbuu, dɔdɔɔrɔ, ceshaara ni namazhaara, ni nagaara, ni kafinɛyɛ, ni mɛkyɛɛgɛrɛ. \v 20 Kee keree kii kʼa sipya nɔrɔgɔ, ga na li ni kejebaaya ni, lee ya sipya nɔrɔgɔ wɛ.» \s1 Shi watii shɛn cee wa ya dà Yesu na \r (Marika 7:24-30) \p \v 21 Lee kadugo na a Yesu di yìri wee xuu wu ni, na gari Tiiri ni Sidɔn fiige ki ni. \v 22 Kana shɛn cee wa bye tiinnɛ na kee fiige ki ni. A wee di ba Yesu mu, na mujuugbɔɔ wá na: «Kafɔɔ, Dawuda Ja we, ɲuŋɔ ɲaari na na, jina wa wu ɲɛ nɛ poro fucɛɛrɛ li ni, wee ya wu kana fo xuuni.» \v 23 Ga Yesu ya ta wu ɲɔ shɔ ali ni kafila kaŋa nigin bɛ ni wɛ. A wu kalaapiire tʼi fulo wu na, na wu ɲɛɛri na wu wee cee we le koo ni, kɔnhɔ wu ganha ba xhuulo da ɲaari pu fɛni wɛ. \v 24 A Yesu di pu pye: «Nɛ ta tun piitiilee mu wɛ, fo \w Izirayɛli\w* wo nagoo pu yɛ, pee piimu pʼa piin ba dubyaa ɲɛ-ɛ ge.» \v 25 A wee cee wu ba nuguro sin Yesu fɛɛ ni, na wu ɲɛɛri na: «Kafɔɔ, na tɛgɛ!» \v 26 A Yesu di wu pye: «Li ya ta saha pu nɔhɔpiire yalige lɔ wá pobiire mu wɛ.» \v 27 A cee wu jo: «Yee wa can, Kafɔɔ. Ga yaliɲahara temu tʼa yìri pobiire ti kafɔɔ wu tabali wu fugba ni, na dun ɲiŋɛ na ge, pobiire ti wa tee li.» \v 28 A Yesu di wu pye: «Cee we, ma nʼa daa wʼa pɛlɛ. Kilɛ wu li pye ma mu na saha ni ma ɲidaan ni.» A cee wu poro fucɛɛrɛ lʼi juuŋɔ lee taapile li ni. \s1 Yesu ya yama fɛɛ niɲɛhɛmɛɛ cuuŋɔ \p \v 29 Lee kadugo na a Yesu di yìri wee xuu wu ni, na gari \w Galile Gba\w* wu ɲɔ na. A wu dugi tiin faaboboŋɔ ka na. \v 30 A sipyiire tʼi ganha na ma wu mu ni yama fɛɛ tuuyo bɛɛri ni: tɔrɔɔ nigin nigin fɛɛ, fyɛnmɛɛ, taa fɛɛ, boboo ni yama fɛɛ niɲɛhɛmɛɛ piitiilee bɛ. A pʼi ba ni pee yama fɛɛ pu ni Yesu mu, a wu pu cuuŋɔ. \v 31 Ba sipyiire tʼa boboo pu ɲaa pu na yu, taa fɛɛ pʼi juuŋɔ, tɔrɔɔ nigin nigin fɛɛ di ɲaari, fyɛnmɛɛ di ɲaa wɛ, a lee di bye pu mu kakanhana fo xuuni. A pʼi ganha na \w Izirayɛli\w* wo Kilɛ wu sɔni. \s1 Yesu ya yalige kan sipyii kabɔfoŋɔɔ shishɛɛrɛ mu \r (Marika 8:1-10) \p \v 32 Ayiwa, a Yesu di wu kalaapiire ti yiri, na pu pye: «Pii sipyii pii ɲiɲaara ti wa nɛ ni, bani niɲaa ɲɛ pu caŋa taanri wogo nɛ yíri naha, ɲɔyalige ka shishiin di ɲɛ nige pu mu wɛ. Nɛ funŋɔ wa di pu kuugo wuu le koo ni, pu fanha ki pa shɛ xhɔ koo na wɛ.» \v 33 A wu kalaapiire tʼi wu pye: «Mii wèe di da yalige ta naha ke sipoŋɔ ke ni di pii sipyii pii bɛɛri ɲɔ sha wɛ?» \v 34 A Yesu di pu yege na: «Buuri ɲuyɔ juu yi wa yee mu wɛ?» A pʼi wu ɲɔ shɔ na: «Buuri ɲuyɔ gbarashuun ni fyabigee kʼa.» \v 35 A wu sipyiire ti pye na pu tiin ɲiŋɛ ki na. \v 36 A wu xhɔ, na yee buuri ɲuyɔ gbarashuun we ni fyagaa ki lɔ, na baraga taha Kilɛ na, na yi kɛgi kɛgi na kan wu kalaapiire ti mu. A pee di yi kan sipyiire ti mu. \v 37 A pu bɛɛri di li na din. A kalaapiire tʼi sagaŋaa gbarashuun ɲi buuri ɲukoroyo yi saya na. \v 38 Piimu pʼa kee yalige ki li ge, pee bye namaa kabɔfoŋɔɔ shishɛɛrɛ (4.000), cèe ni nɔhɔpiire niŋɛ ɲɛ wɛ. \v 39 A Yesu di sipyiire ti yaha kari. Lee kadugo na a wu jé kɔrɔgɔ ka ni na kari Magadan ɲiŋɛ ki na. \c 16 \s1 Yawutuu pʼa jo na Yesu wu kakanhana la pye \r (Marika 8:11-13; Luka 12:54-56) \p \v 1 Caŋa ka \w Farizhɛɛn\w* ni \w Sadushɛɛn\w* pii ya pa fulo Yesu na kɔnhɔ pʼi wu taanna wii. A pʼi wu pye na wu ɲaha shɛshɛɛrɛ kakanhana la pye pee ɲii na lemu ya yìri fugba we ni ge. \v 2 A Yesu di pu pye: «Fugba we bu ɲaaŋa na foro caŋa dʼa to xɔ, yee na jo na: ‹Zanha da ba ɲiga na wɛ.› \v 3 Fugba wu bu ɲaaŋa fo na wuu ɲimuguɲɔ na, yee na jo na: ‹Zanha ki da do niɲaa.› Fugba wu wo ɲɛɲaa le, yee ya lee keree cɛ na shɔɔnri kiyɛ ni. Ga yee di da já we tuun we wo ɲaha shɛshɛɛrɛ ti kɔri cɛ wɛ! \v 4 Niɲaa sipyii pii pʼa kolo, na nɔhɔ pye ɲɔmɛɛ baa fɛɛ ge, pee pʼa ɲaha shɛshɛɛrɛ kakanhana shaa, ga la shishiin da zhɛɛ pu na wɛ, fo Kilɛ tudunmɔɔ Zhonasi wuu le.» Lee kadugo tàan a Yesu di pu yaha wà, na gari. \s1 Farizhɛɛn ni Sadushɛɛn pu wo buuri shizhɛnhɛrɛ te \r (Marika 8:14-21) \p \v 5 Tuun wemu ni Yesu kalaapiire ti bi gaaŋi gba wu kadugo yíri ge, a pu funŋɔ di wɔ pu ya ta buuri lɔ wɛ. \v 6 A Yesu di pu pye: «Yi fungɔnyɔ ta! Yʼa yiyɛ kasɛri \w Farizhɛɛn\w* ni \w Sadushɛɛn\w* wo buuri shizhɛnhɛrɛ ti na!» \v 7 A pʼi puyɛ pye na: «Wʼa ye yu, bani wèe ya ta buuri lɔ wɛ.» \v 8 Yemu pu bi yu ge, a Yesu di yee cɛ na jo: «Yee nʼa daa wʼa kanha cɛ̀rɛ dɛ! Ɲaha na yee di yiyɛ pyi na buuri ɲɛ yee mu-i wɛ? \v 9 Yee sanha sii ye ɲaha cɛ nimɛ bɛ-ɛ ya? Nɛ buuri ɲuyɔ kaguro wu kɛgi kɛgi sipyii kabɔfoŋɔɔ kaguro (5.000) wu na ge, buuri wemu wʼa kori ge, sagaŋaa juu wu dʼa ɲi wɛ? \v 10 Nɛ buuri ɲuyɔ gbarashuun wu kɛgi kɛgi sipyii kabɔfoŋɔɔ shishɛɛrɛ (4.000) wu na ge, buuri wemu wʼa kori ge, sagaŋaa juu wu dʼa ɲi wɛ? \v 11 Nɛ na yee pye: ‹Yʼa yiyɛ kasɛri Farizhɛɛn ni Sadushɛɛn wo buuri shizhɛnhɛrɛ te na.› A ɲaha di yee pye yee ya ta li cɛ nago kanna nɛ ta na buuri kaa yu yee mu-i wɛ? \v 12 Ayiwa, a wu kalaapiire tʼi na li cɛ lee na, na wu bi ta pu pye na pʼa puyɛ kasɛri buuri shizhɛnhɛrɛ na wɛ, na ga pʼa puyɛ kasɛri Farizhɛɛn ni Sadushɛɛn wo kalaa wu na.» \s1 Pyɛɛri ya yere li na na Kirisa wu ɲɛ Yesu \r (Marika 8:27-30; Luka 9:18-21) \p \v 13 A Yesu ni wu kalaapiire tʼi shɛ nɔ Sezare Filipe fiige ki ni. A wu wu kalaapiire ti pye: «Sipyii pu wa \w Sipya Ja\w* wu pyi na jɔgɔ wu ɲɛ wɛ?» \v 14 A pʼi wu ɲɔ shɔ na: «Pii wa yu na Yohana Batizelipye mu ɲɛ, pii di yu na \w Eli\w*, pii bɛ di yu sanha na \w Zheremi\w*, kelee \w Kilɛ tudunmɔ\w* watii.» \v 15 A Yesu di pu yege na: «Ga yee do, yeeyɛ pyaa ki mu, nɛ di ɲɛ jɔgɔ wɛ?» \v 16 A Simɔ Pyɛɛri di wu pye: «Kirisa mu ɲɛ, wee wemu wu ɲɛ Saan, na nɔhɔ pye Izirayɛli wo Shɔvɔɔ wu ge, Kilɛ ɲìi wo wu wo Ja we.» \v 17 A Yesu di wu pye: «Zhonasi ja Simɔ, mu ɲɛ duba pya, bani wemu wʼa we can we shɛ mu na ge, weefɔɔ ɲɛ Adama pya wɛ. Ga nɛ To Kilɛ wemu wu ɲɛ fugba wu ni ge, wee wʼa wu shɛ mu na. \v 18 Nʼa da li shɛ ma na jo Pyɛɛri ma ɲɛ, lee kɔri ɲɛ faaga. Nʼa da ba na Egilizi wu yereŋɛ kee faaga ki na. Adɛsi gburaya da já wu yereŋɛ wɛ. \v 19 Nʼa da ba \w fugba saanra\w* ti kenikaangaa ki kan ma mu. Ma bu kaa lemu bɛɛri koro kan ɲiŋɛ ke na, lee koro na gan fugba we ni. Ma bu kaa lemu bɛɛri koro tɔ ɲiŋɛ ke na, lee koro na dɔ fugba wu ni.» \v 20 Lee kadugo na a Yesu di yi jo waha wu kalaapiire ti mu na pu ganha bu yee jo wa shishiin bɛ mu na wee wu ɲɛ Kirisa wu wɛ. \s1 Yesu ya wu xu ni wu ɲɛ wu jo \r (Marika 8:31-9:1; Luka 9:22-27) \p \v 21 Na co wee tuun wu na a Yesu di ɲɔ kɔn na yi fiinŋɛ na yu wu kalaapiire ti mu na: «Li waha lʼi waha, fo nɛ bu shɛ Zheruzalɛmu ni. Nɔhɔlɛɛ, ni \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w*, ni \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pu na ba nɛ kanha fo xuuni wà. Pu na ba nɛ gbo, ga nɛ na ba ɲɛ na foro xu ni na caxhugo caŋa taanri wogo ki na.» \v 22 A Pyɛɛri di gari ni wu ni kabanugo, na shɛ ɲɔ kɔn na yu ni wu ni na: «Ahayi Kafɔɔ, lee wa da ma ta wɛ! Kilɛ wu ma tanha lee na!» \v 23 Ga, a Yesu di ŋmahana ɲɛri na Pyɛɛri pye: «Toro laha na tàan, mu Shitaanni we! Nɛ ɲuŋɔ mu wa zhaa da gyɛɛgi mɛ, bani mu fungɔngɔ ɲɛ Kilɛ keree na wɛ, fo sipyii wogoo.» \p \v 24 Lee kadugo tàan a Yesu di wu kalaapiire ti pye: «Wa funŋɔ bi ɲɛ wu binnɛ ni na ni, wu she wuyɛ ni, wu wu korikoritige ki lɔ taha na fɛni. \v 25 Bani sipya we wʼa giin wu wuyɛ pile munaa ɲuŋɔ wolo niɲaa ge, wee na ba buun wu munaa ni ɲiga na. Ga we wʼa bɔnri wu munaa ni niɲaa nɛ wuu na ge, wee wu da ba guri wuu munaa li ta ɲiga na. \v 26 Li na ba ɲaha ɲɔ sipya na wu koŋɔ yaŋmuyɔ bɛɛri ta, wu ba buun wuyɛ pile munaa ni wɛ? Yaaga kekɛ sipya di da ba já daga wu munaa ɲuŋɔ wolo wɛ? \v 27 Ayiwa, \w Sipya Ja\w* wu kuuni na ba ba ni wu mɛlɛkɛɛ pu ni, wu To wu nɔɔrɔ wu ni. Lee ba bye tuun wemu ni, wu na ba sipyii pu bɛɛri nigin nigin saraa na bɛ ni pu kapyegee ni. \v 28 Can na nʼa da yi jo yi mu, sipyii pii pu wa naha ge, pii wa da xhuu pu ni bada na ta pu ya Sipya Ja wu ɲa tapaga ni ba saan ɲɛ-ɛ wɛ.» \c 17 \s1 Yesu ɲɛwiinɛ lʼa ɲɛri \r (Marika 9:2-13; Luka 9:28-36) \p \v 1 Lee kadugo na ba cabyaa gbaara ya toro wɛ, a Yesu di gari ni Pyɛɛri, ni Yakuba, ni wu ceborona Yohana ni faabobotɔɔngɔ ka fugba ni. \v 2 A Yesu ɲɛwiinɛ lʼi shɛ ɲɛri pu ɲii na. A wu ɲaha kʼi ganha na ɲí ba caŋa ɲɛ wɛ, a wu fàya yi bɛ di fiinŋɛ ba kpɛɛngɛ ɲɛ wɛ. \v 3 Taapile ni a pʼi Musa ni \w Eli\w* ɲa pee na yu ni Yesu ni. \v 4 Lee na a Pyɛɛri di Yesu pye: «Kafɔɔ wèe bu gori naha, lee ya ɲɔ xuuni dɛ. Ma bu sɔɔ, nɛ na buguloo taanri yereŋɛ. Mu wo nigin, Musa wo nigin ni Eli wo nigin.» \v 5 Na wu yaha pee jomɔ pu na, a ɲahaŋa ka di ɲí ɲí na pa, na ba pu tɔ. A mujuu la di foro kee ɲahaŋa ki ni na: «Nɛ ɲidaan Ja wu ɲɛ we. Wu kaa lʼa dan nɛ ni fo xuuni. Yʼa wu nijoyo nuri!» \v 6 Ba kalaapiire tʼa pee jomɔ pu logo wɛ, a pʼi sii fya fo xuuni, fo pʼa buri buri, na pu ɲahaya ye buri ɲiŋɛ na. \v 7 A Yesu di fulo na gbɔn gbɔn pu na, na jo: «Yi ganha bu fya wɛ! Yi yìri!» \v 8 A pʼi pu ɲahaya yi yirige, ga pu ya sipya watii ɲa nige wɛ, fo Yesu yɛ. \p \v 9 Ba pʼa diri faaboboŋɔ ki na wɛ, a Yesu di yi jo waha pu mu na: «Kaa lemu yʼa ɲa ge, yi ganha bu lee ɲaha jo sipya wa shishiin bɛ mu wɛ, fo \w Sipya Ja\w* wu ba ɲɛ na foro xu ni tuun wemu ni.» \v 10 Lee kadugo tàan a kalaapiire tʼi wu yege na: «Wee tuun wu ni ɲaha na \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pʼi yu na Eli wʼa yaa na fɛnhɛ pa wɛ?» \v 11 A wu pu pye: «Uun, Eli wʼa yaa na pa, na ba keree ki bɛɛri gbegelevonɔ gbegele. \v 12 Ga nʼa da yi jo yi mu, Eli ya pa xɔ, ga sipyii pʼi ya ta wu cɛ wɛ, na wu pye pu ɲidaan pyegana na. Lee kanhagana le ninunɔ na pʼa da ba Sipya Ja wu bɛ kanha.» \p \v 13 Wee tuun wu ni a kalaapiire tʼi na li cɛ na Yohana Batizelipye kaa wu bi byi. \s1 Yesu ya pya wa cuuŋɔ jina bye wemu ni ge \r (Marika 9:14-29; Luka 9:37-43) \p \v 14 Ba pʼa pa jé sipyiire ti ni wɛ, a ná wa di fulo Yesu na, na nuguro sin wu fɛɛ ni, \v 15 na jo: «Kafɔɔ, ɲuŋɔ ɲaari na ja wu na, bani ɲuzhanga ki wa wu na. Wʼa kanha fo xuuni. Tɛɛgɛɛ kii ni ɲuŋɔ ki ma wu shan na ni, kelee lɔhɔ ni. \v 16 Nɛ pa ni wu ni ma kalaapiire ti mu, ga pʼi ya já wu cuuŋɔ wɛ.» \v 17 A Yesu di jo: «Ee! Yee kunni ɲɛ sipyikuuyo nʼa daa baa fɛɛ! Nɛ na gori yaha naha ni yee ni fo tuun wekɛ wɛ? Nɛ na yee keree xu fo tuun wekɛ wɛ? Pa ni ma pya wu ni naha!» \v 18 A Yesu di din jina wu na, a wʼi foro pya wu ni. A pya wu juuŋɔ lee taapile li ni. \v 19 A kalaapiire tʼi ba fulo Yesu na pu yɛ na, na wu yege na: «Ɲaha na wèe di ya já we jina we kɔri yeege pya wu ni-i wɛ?» \v 20 A Yesu di pu pye: «Bani yee nʼa daa wʼa cɛ̀rɛ toro. Can na nʼa da yi jo yi mu, yee nʼa daa wu da bi ali mutaridi pilere bɛ xɔ pɛɛrɛ ni, yee bi da yi jo ke faaboboŋɔ ke mu na ki yìri naha, kʼi shɛ mɛ, kʼa gari. Kaa la shishiin bi da ga yee já wɛ. [ \v 21 Ga ke jina tuugo ke foromɔ ya taan wɛ, fo suun ni Kilɛ-ɲɛrɛgɛ.]» \s1 Yesu ya wu xu ni wu ɲɛ wu jo sanha \r (Marika 9:30-32; Luka 9:43-45) \p \v 22 Caŋa ka, na Yesu ni wu kalaapiire ti yaha shiizhan Galile ni, a wu pu pye: «Pu na ba \w Sipya Ja\w* wu le sipyii keye ni. \v 23 Pu na ba wu gbo, ga wu caxhugo caŋa taanri wogo, wu na ba ɲɛ sanha.» A kalaapiire ti ɲahaya di danha fo xuuni. \s1 Yesu ni Pyɛɛri bɛ ya saraa katahaŋaa ki wo wari wu ni \p \v 24 Ayiwa, ba Yesu ni wu kalaapiire tʼa nɔ Kapɛrinɔmɔ kulo li ni wɛ, a Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki wo wari wu shɔvɛɛ pʼi fulo Pyɛɛri na, na wu pye: «Yee wo karamɔgɔ wu ya gaan Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki wo wari wu ni-i gɛ?» \v 25 A Pyɛɛri di jo: «Uun, wʼa gaan wu ni.» Ba Pyɛɛri ya jé puga ki ni wɛ, a Yesu di fɛnhɛ jomɔ pu lɔ, na jo: «Pyɛɛri, mu funŋɔ na jɔgɔ wu dʼa yaa na munaa pɛrɛmɛ, kelee katahaŋaa ki wo wari wu kaan ke koŋɔ ke wo saannaa pu mu wɛ? Saannaa pu wo nagoo laa piitiilee?» \v 26 A Pyɛɛri di wu pye: «piitiilee». A Yesu di jo: «Lee funŋɔ ni, ma cɛ kantiinlɛɛ niŋɛ wa lee ni-i sa! \v 27 Ga lee bɛ na, kɔnhɔ wù ganha bu kawaa pye pii sipyii pii na wɛ, shɛ ŋmɛhɛnɛ la wá gba wu ni. Fyashiimɛ wemu wʼa da ma ŋmɛhɛnɛ li lɔ ge, mʼa wee ɲɔ mugi. Ma na wari tuuŋɔ ka ta wà, mʼa shɛ kee kan nɛ ni mu wo munahaa ki pɛrɛmɛ.» \c 18 \s1 Wekɛ wʼi ɲɛ ɲahagbaa fɔɔ wɛ? \r (Marika 9:33-37; Luka 9:46-48) \p \v 1 A kalaapiire tʼi fulo Yesu na, na wu yege na: «Wekɛ wu ɲɛ pu bɛɛri wo ɲahagbaa fɔɔ \w fugba saanra\w* ti ni wɛ?» \v 2 A Yesu di nɔhɔcɛɛrɛ la yiri, na lee yereŋɛ pu niŋɛ ni, \v 3 na jo: «Can na nʼa da yi jo yi mu, yee bu bye yee di ya ɲɛri ba nɔhɔpiire ɲɛ-ɛ wɛ, yee da ga ba jé fugba saanra ti ni bada wɛ. \v 4 Sipya wemu wʼa wuyɛ tirige na pye ba le nɔhɔcɛɛrɛ le ɲɛ-ɛ ge, weefɔɔ wu ɲɛ pusamaa bɛɛri wo ɲahagbaa fɔɔ fugba saanra ti ni. \v 5 Sipyaa sipya wʼa le nɔhɔcɛɛrɛ le la shi co xuuni nɛ wuu na ge, nɛ wʼa co xuuni. \s1 Wʼà wùyɛ kasɛri ɲugyɛɛgi keree na \r (Marika 9:42-48; Luka 17:1-2) \p \v 6 «Te nɔhɔpiire te tʼa dà nɛ na ge, sipyaa sipya wʼa le la ɲuŋɔ kyɛɛgi ge, li bi da bɔrɔ weefɔɔ mu na faatabaaga pɔ wu katige ni, na wu wá suumɔ lɔhɔ nɔhɔdaan. \v 7 Bɔɔngɔ ki wa koŋɔ wogo sipyii pu wo ɲugyɛɛgɛrɛ ti wuu na. Ɲugyɛɛgɛrɛ kunni da ga já bye pyebaa wɛ. Ga bɔɔngɔ ki wa ti pyevɛɛ pu wogo. \v 8 Ma keŋɛ kelee ma tɔɔgɔ bi ɲɛ kaɲuŋɔ di ma le jurumu ni, ki kɔn mʼa ki wá. Ma keŋɛ nigin wo, kelee ma tɔɔgɔ nigin wo na jé \w Alijinɛ\w* ni, lee ya pɔrɔ ma mu ma keye shuun wo ni ma tɔɔyɔ shuun wo wu wá nafugibaaga ni. \v 9 Ma ɲii bi ɲɛ kaɲuŋɔ di ma le jurumu ni, li wɛhɛlɛ wolo, mʼa li wá. Ma ɲii nigin wo na jé Alijinɛ ni, lee ya pɔrɔ ma mu ma ɲìi shuun wo wu wá Jahanɛmɛ na ki ni. \s1 Yesu ya talenɛ la jo dubyapɛɛngɛ shizhaa na \r (Luka 15:3-7) \p \v 10 «Yʼa yiyɛ kasɛri dɛ! Yi ganha bu da le nɔhɔcɛɛrɛ le la shishiin cɛrɛŋɛ wɛ. Nʼa da yi jo yi mu jo pu mɛlɛkɛɛ pu niyereye yi wa tuun bɛɛri ni nɛ To wu ɲahagbaa na fugba we ni. [ \v 11 Bani piimu pʼa piin ge, \w Sipya Ja\w* wʼa pa wu ba pee shɔ.] \p \v 12 «Dii yee di wa li wii wɛ? Dubyaa xhuu nigin (100) bu bye sipya wa mu, a wee wa nigin di ba biin. Ta wu da kɛlɛɛ gbarashɛɛrɛ ni gbarashɛɛrɛ (99) wu samaa yaha wà faaboboŋɔ ki na, na shɛ we wu nigin wu sha wɛ? \v 13 Nʼa da yi jo yi mu jo wu bu shɛ wu ɲa, wu da funŋɔ taan fo xuuni wu ɲa wu wuu na na toro pusamaa kɛlɛɛ gbarashɛɛrɛ ni gbarashɛɛrɛ (99) wu tàan, pee piimu pu ɲɛ pu ya piin wɛ ge. \v 14 Mu li wa. Yee fugba To wu bɛ ɲidaan ɲɛ le nɔhɔcɛɛrɛ le la li piin wɛ. \s1 Wʼà yaa na yafani wùyɛ mu \p \v 15 «Ma ceboro bu kakuunɔ pye ma na. Shɛ wu fɛni, mʼa shɛ yi jo wu mu yiyɛ shuun xuu ni. Wu bu yere li na ma mu, yi na bye sanha yiyɛ sipyii. \v 16 Ga wu bu shɛ bye wu ya yi logo ma mu wɛ. Mʼa shɛn nigin kelee shɛɛn shuun wa fara yiyɛ na, kɔnhɔ jomɔ pu bɛɛri di shɛ bye sɛɛrɛɛ shuun kelee sɛɛrɛɛ taanri ɲii na. \v 17 Wu bu shɛ li she wu da pee bɛ woyo yi logo wɛ, mʼa shɛ yi ɲaha jo egilizi wu mu. Wu bu li she wu da egilizi wu bɛ woyo yi logo wɛ, mʼa wu jate ba Kilɛ-cɛbaama ɲɛ wɛ, kelee ba \w fanhafɛɛ wari shɔvɔɔ\w* wa ɲɛ wɛ. \v 18 Can na nʼa da yi jo yi mu jo yi bu kaa lemu bɛɛri she ɲiŋɛ ke na, Kilɛ bɛ na ba lee she fugba wu ni. Yi bu sɔɔ kaa lemu bɛɛri na ɲiŋɛ ke na, Kilɛ bɛ na ba sɔɔ lee na fugba wu ni. \v 19 Nʼa da yi jo yi mu sanha jo yee shuun wa bu bɛ kaa bɛɛri na naha ɲiŋɛ ke na, na lee ɲɛɛri nɛ fugba To wu mu, wu na lee kan pu mu. \v 20 Bani shɛɛn shuun taanri bu shɛ puyɛ pinnɛ ta xuu bɛɛri ni nɛ mɛgɛ na, nɛ wa pu niŋɛ ni.» \s1 Tɛhɛnɛ ɲɛ yafa na sipya ni wu sipyiɲii tɛ ni wɛ \p \v 21 Wee tuun wu ni a Pyɛɛri di fulo Yesu na, na wu pye: «Wù Kafɔɔ, nɛ ceborona ba kakuuŋɔɔ pyi nɛ na tuun bɛɛri ni, nɛ yaa na yafani wu mu fo na shɛ nɔ tɔɔɲii juu na wɛ? Fo tɔɔɲii gbarashuun gɛ?» \v 22 A Yesu di wu pye: «Nʼa da ma pye fo tɔɔɲii gbarashuun wɛ dɛ, ga fo tɔɔɲii gbarashuun yahaŋaa kɛlɛɛ gbarashuun (70). \v 23 Lee wuu na, \w fugba saanra\w* tʼa foro kaa lemu fɛni ge, lee li wa mɛ. Saan wa wʼa bi giin wu wu wari keree ɲaha wolo ni wu kapyebyii pu ni. \v 24 Ba wʼa li ɲɔ kɔn wɛ, a pʼi ba ni kapyebye wa ni wu mu. Saan wu wari miliyoo niɲɛhɛmɛɛ foo li bye wee na. \v 25 Se bye wu ni wu lee foo le tɔ wɛ. A saan wu jo na pu pu pɛrɛ taga foo li tɔ, wu ni wu shɔ, ni pu nagoo, ni pu keŋɛ yaŋmuyɔ yi bɛɛri. \v 26 A wee kapyebye wu shɛ nuguro sin wu kafɔɔ wu fɛɛ ni, na wu ɲɛɛri na: ‹Ma luu li gbo na tàan, nʼa da ba ma wari wu bɛɛri foo tɔ ma mu.› \v 27 A wu ɲiɲaara di jé wu kafɔɔ wu ni, a wu wu yaha, na \w yafa\w* wu mu bɛ sanha foo li bɛɛri na. \p \v 28 «Ba wee kapyebye wʼa foro wà wɛ, a wu ni wu kapyebyeɲii wa di jíri. Wu \w wari dɛɲɛɛ|lemma="wari dɛɲɛ"\w* xhuu nigin foo di bi bye wee kapyebyeɲii we na. A wu wee co, na wu katige ŋmɔhɔri, na jo: ‹Na foo li tɔ!› \v 29 A wu kapyebyeɲii wu nuguro sin wu fɛɛ ni, na wu kemɛ ɲɛɛri na: ‹Ma luu li gbo na tàan, nʼa da ba ma wari wu bɛɛri foo tɔ ma mu.› \v 30 Ga wu ya sɔɔ wɛ, na wu le kaso ni fo wu ga ba wee wo foo li tɔ. \v 31 Ba kapyebyii pusamaa ya lee ɲa wɛ, a lee di waha pu na fo xuuni. A pʼi shɛ yi bɛɛri ɲaha jo pu kafɔɔ wu mu. \v 32 Wee tuun wu ni, a kafɔɔ wu wee kapyebye wu yiri na wu pye: ‹Kapyebye niguumɔ mu ɲɛ! Nɛ mu wo foo li bɛɛri yaha mu na, bani mu ya nɛ ɲɛɛri saama na. \v 33 Ta mu bɛ bi yaa na ɲuŋɔ ɲaari ma kapyebyeɲii wu na ba nɛ li pye mu na-ɛ wɛ?› \v 34 A Kafɔɔ wu luu di yìri fo xuuni. A wu wu le kaso ni kɔnhɔ wu da ɲaani wà, fo wu ba shɛ foo li saraa na xɔ tuun wemu ni. \v 35 Mu li wa yee bɛ mu, yee bu bye yee di ya yafani yi cebooloo pu mu yi zɔlɔɔ pu bɛɛri na wɛ, lee pyegana le na nɛ wo fugba To wu bɛ wa da ba yee pye.» \c 19 \s1 Yesu ya yemu jo gbaxɔɔrɔ shizhaa na ge \r (Marika 10:1-12) \p \v 1 Ayiwa, ba Yesu ya wee kalaa wu kan xɔ sipyiire ti mu wɛ, a wu foro Galile fiige ki ni, na gari Zhude fiige ki ni, Zhurudɛn Gba wu kadugo yíri. \v 2 A sipyiɲɛhɛmɛɛ di daha wu fɛni wà. A wu pu yama fɛɛ pu cuuŋɔ. \p \v 3 A \w Farizhɛɛn\w* pii di fulo wu na, kɔnhɔ pʼi wu pɛri wii. A pʼi wu pye: «Lʼa saha ná wu wu shɔ gbaga xɔ kaɲuŋɔ bɛɛri na ya?» \v 4 A Yesu di pu pye: «Ta yee ya li kalaa Kilɛ Kafila wu ni wɛ? Na: ‹Fo koŋɔ ki ɲɔkɔɔnrɔ na, koŋɔ ki yaavɔɔ wʼa pu yàa ná ni cee.›\f * \fr 19:4 \fr*\ft Zhenɛzi 1:27\ft*\f* \v 5 Na jo: ‹Lee wuu na ná na ba wu to ni wu nu yaha, na nɔrɔ wu shɔ na. Pu shuun wu na bye ceepuuro nigin.›\f * \fr 19:5 \fr*\ft Zhenɛzi 2:24\ft*\f* \v 6 Lee funŋɔ ni, pu ɲɛ nige shuun wɛ, ga fo nigin. Ayiwa Kilɛ ya lemu pye nigin ge, sipya ganha bu lee waagi wɛ.» \v 7 Ga Farizhɛɛn pʼi wu pye: «Wee tuun wu ni ɲaha na Musa dʼa jo na ná ba da wu shɔ yaha, na wu fɛnhɛ gbaxɔɔrɔ sɛmɛ yàa kan wu mu wu na wu yaha wɛ?»\f * \fr 19:7 \fr*\ft Dutɛrɛnɔmɛ 24:1-4\ft*\f* \v 8 A Yesu di pu pye: «Yee niwegee kʼa waha, lee wuu na Musa ya gbaxɔɔrɔ ti koro kan yee mu. Ga fo taashiinɛ li ni, li bi byi mu wɛ. \v 9 Nɛ kunni wʼa da yi jo yi mu jo sipyaa sipya wʼa wu shɔ gbaga xɔ ge, cee wu bu da wu ya dɔdɔɔrɔ pye, a lee di gbaga ki xɔ wɛ, ná wu bu wu yaha, na watii leŋɛ, dɔdɔɔrɔ wʼa pye.» \p \v 10 A wu kalaapiire tʼi wu pye: «Ke bi ɲɛ ná wo tayerege wu ni wu shɔ tɛ ni, wee tuun wu ni na mɛhɛ pye wà cee baa, lee ya pɔrɔ.» \v 11 A Yesu di pu pye: «Wee kalaa we se ɲɛ sipyii bɛɛri ni wɛ, fo piimu yɛ mu Kilɛ ya wu se kan ge. \v 12 Kaɲuyɔ ya ɲɛ wà yemu ya ná ɲaha kɔɔn wu da cee leŋɛ-ɛ ge. Pii ya seni pu ɲɛ namaa ni wɛ. Sipyii di pii wo namaa ni. Pii bɛ di wa li shaa pʼi bye mu \w fugba saanra\w* ti kaa na. Wemu na já bye cee leŋɛ baa ge, wu pye cee leŋɛ baa.» \s1 Yesu ya duba nɔhɔpiire ta mu \r (Marika 10:13-16; Luka 18:15-17) \p \v 13 Lee kadugo na a sipyii pii di ba ba Yesu mu ni nɔhɔpiire ta ni, kɔnhɔ wu wu keye taha ti na wu Kilɛ ɲɛɛri ti mu. Ga, a wu kalaapiire tʼi yogo jo ni pee sipyii pu ni. \v 14 A Yesu di pu pye: «Yi nɔhɔpiire ti yaha ti da ma na mu, yi ganha ba ti ɲaha kɔɔn wɛ! Bani pee shi tuugo wuuro ti ɲɛ \w fugba saanra\w* te.» \v 15 A wu wu keye taha tee nɔhɔpiire ti na. Ba wʼa xɔ wɛ, na yìri wà na kari. \s1 Naafuugbɔ fɔɔ jemɛ pʼa pɛn Kilɛ wo saanra ti ni \r (Marika 10:17-31; Luka 18:18-30) \p \v 16 Ayiwa, pu nigariwuu, a ná wa di fulo Yesu na, na wu yege na: «Karamɔgɔ, kasaana lekɛ tuugo nɛ dʼa yaa na pye kɔnhɔ di ba ɲìi sicuumɔ nixhɔbaama ta wɛ?» \v 17 A Yesu di wu pye: «Ɲaha na mʼa na yegee kasaana fiin wɛ? Nigin yɛ pe wʼa ɲɔ. Ma funŋɔ bi ɲɛ mʼa ɲìi sicuumɔ ta, ta saliya wu ɲɔmɛhɛɛ ki koo ɲaari.» \v 18 A ná wu jo: «Kiikɛ wɛ?» A Yesu di wu pye: «Ma ganha bu sipya gbo wɛ! Ma ganha bu dɔdɔɔrɔ pye wɛ! Ma ganha bu nagaara pye wɛ! Ma ganha bu kafinɛyɛ taha ma sipyiɲii na wɛ! \v 19 Ma da ma nu ni ma to pɛlɛ! Ma sipyiɲii wu taan ma mu ba mayɛ pyaa ki ɲɛ wɛ!»\f * \fr 19:19 \fr*\ft Ɛkizode 20:12-16; Levitike 19:18\ft*\f* \v 20 A wee lɛvɔɔ wu jo: «Nɛ kii bɛɛri koro ɲaari. Lekɛ dʼa fɔ sanha wɛ?» \v 21 A Yesu di wu pye: «Ma funŋɔ bi ɲɛ mʼa fa, shɛ ma keŋɛ yaŋmuyɔ yi pɛrɛ, mʼa wee wari wu kan la baa fɛɛ mu. Wee tuun wu ni ma na naafuu ta fugba we ni. Lee kadugo tàan mʼa ba daha na fɛni.» \v 22 Ga ba lɛvɔɔ wʼa yee logo wɛ, na ɲaha tanha na gaaŋi, bani naafuugbɔ wu bye wu mu. \p \v 23 A Yesu di wu kalaapiire ti pye: «Can na nʼa da yi jo yi mu jo naafuugbɔ fɔɔ jemɛ pʼa pɛn \w fugba saanra\w* ti ni. \v 24 Nʼa da ye bɛ jo yi mu sanha jo ɲɔhɔŋɔ jemɛ ya taan museni wii ni na toro naafuugbɔ fɔɔ jé na Kilɛ wo saanra ti ni.» \v 25 Kalaapiire tʼa pee jomɔ pu logo ge, a lee di bye pu mu kakanhana fo pu na yu: «Aa! Wee tuun wu ni sipya wekɛ na já pa shɔ wɛ?» \v 26 A Yesu di pu wii, na jo: «Sipyii mu, lee da já bye wɛ, ga kaa la shishiin ya Kilɛ jani wɛ.» \p \v 27 Wee tuun wu ni a Pyɛɛri di jomɔ pu lɔ, na jo: «Li wii, wèe ya kahari yaŋmuyɔ bɛɛri ni, na daha mu fɛni. Lekɛ di da ba bye wèe shizhaa na wɛ?» \v 28 A Yesu di pu pye: «Can na nʼa da yi jo yi mu jo \w Sipya Ja\w* wu ba ba diin wu saanra koro nɔɔrɔ wuu li ni, koŋɔ nivoŋɔ ki ni tuun wemu ni, yee bɛ na ba diin saanra korogoo kɛ ni shuun ni, na kiiri kɔn Izirayɛli gbaweye kɛ ni shuun wu na. \v 29 Sipya wemu bɛɛri wʼa kahari wu puga ni ge, kelee wu ceboronamaa, kelee wu ceboroshaa, kelee wu nu, kelee wu to, kelee wu nagoo, kelee wu kɛrɛyɛ, nɛ wuu na ge, weefɔɔ na ba yee yahaŋaa xhuu nigin (100) ta, na wu taa ta ɲìi sicuumɔ nixhɔbaama pu bɛ ni. \v 30 Ga ɲahagbaa wuu niɲɛhɛmɛɛ na ba bye kadugo yíri wuu, kadugo yíri wuu niɲɛhɛmɛɛ na bye ɲahagbaa wuu.» \c 20 \s1 Ɛrɛzɛn tɛgɛ kafɔɔ ni wu kapyebyii keree \p \v 1 Ayiwa, a Yesu di jo na: «\w Fugba saanra\w* tʼa foro kaa lemu fɛni ge, lee li wa mɛ. Kɛrɛyɛ fɔɔ wa ya sɔɔ foro ɲisɔɔgɔ ka tàan di zhɛ kapyebyii pii sha di zhɛ yaha wu \w ɛrɛzɛn|lemma="ɛrɛzɛn tige"\w* tɛgɛ ni. \v 2 Piimu wʼa shɛ da ge, a wu ni pee di jo bɛ \w wari dɛɲɛ\w* nigin na, wa bɛɛri wo caŋa ɲii saraa. A wu pu yaha kari labye wu fɛni tiire tɛgɛ ki ni. \v 3 A caŋa kʼi ba dugi jɛri, a wu foro sanha, na saha ni sipyii pii niyereye ni kpɛɛngɛ ki na, pʼi bi la pyi wɛ. \v 4 A wu pu pye: ‹Yi bɛ pu shɛ caŋa ɲii li pye na ɛrɛzɛn tɛgɛ ki ni, saraa wemu wʼa yaa ni yi ni ge, nɛ na ba wee kan yi mu.› \v 5 A pee di gari tiire tɛgɛ ki ni. A caŋa kʼi ba nɔ ɲiŋɛ niŋɛ ni, a tɛgɛ ki fɔɔ wu foro sanha, na saha ni pii bɛ ni, na pee bɛ lɔ lee lɔgana li na. Na ba foro sanha yakoŋɔ caŋa ki bɛ ni, na saha ni pii bɛ ni, na pee bɛ lɔ lee lɔgana li na. \v 6 A wu ba guri foro sanha yakoŋɔ ki bɛ ni, na pii bɛ niyereye ta kpɛɛngɛ ki na, pu bɛ di ɲɛ la ni wɛ. A wu pu pye: ‹Ɲaha na yee dʼa caŋa ɲii li bɛɛri pye lapye baa wɛ?› \v 7 A pee di wu pye: ‹Sipya wa shishiin ya ta wèe sha wu wo labye na niɲaa wɛ.› A wu pu pye: ‹Yi bɛ pu shɛ na kɛrɛyɛ yi ni.› \p \v 8 «Ba caŋa kʼa pa xhɔ baari wu tigiduun na nɔ wɛ, a tɛgɛ ki kafɔɔ wʼi wu kaɲahashɔɔnrimɔ wu pye: ‹Kapyebyii pu yiri, mʼa pu saraa na li ɲɔ kɔn kurogo wuu pu na, na se ɲaha wuu pu mu.› \v 9 Piimu pʼa pu wo labye wu ɲɔ kɔn yakoŋɔ ki ni ge, a pee di fɛnhɛ fulo, a pu bɛɛri di wari dɛɲɛɛ nigin nigin ta. \v 10 Ba lʼa pa nɔ nizhiilee pu na wɛ, a pee di ganha na giin na pee wo wu na ɲɛhɛ wari dɛɲɛɛ nigin nigin na. Ga, a pʼi wari dɛɲɛɛ nigin nigin kan pu bɛ mu. \v 11 Ba wee wari wʼa kan pee mu wɛ, a pʼi ganha na tɛgɛ ki fɔɔ wu yɔgɔ puyɛ tàan, na yu: \v 12 ‹Pii pʼa nɔ kurogo ki na ge, lɛɛri nigin yɛ wo labye pee ya pye. A mu di dɛrɛ wèe wo saraa wu pye nigin ni pee wo wu ni, wèe piimu pʼa caŋa ɲii li bɛɛri pye, na li kanhama soro, na ke cawaga ke bɛɛri lɔ ge.› \v 13 Ga, a tɛgɛ ki kafɔɔ wu shɛn nigin wa pye pu ni: ‹Naɲii, nɛ ta to mu na wɛ! Ta wari dɛɲɛ nigin na bɛ nɛ ni mu ya bɛ mu wo caŋa ɲii li saraa wɛ? \v 14 Ayiwa, ma wo saraa wu lɔ, ma da gaaŋi. Nɛ mu lʼa taan nago kanna nɛ wu saraa ninumɔ kan mu ni we mu, wee wemu wʼa pa tɛgɛ ki ni kurogo ge. \v 15 Lemu bu nɛ taan, ta lee bɛ nɛ yaa na pye ni na wo wari wu ni wɛ? Kelee ta nɛ wo saama pu ɲɛpɛɛn yɛrɛ lʼa jé ma ni?›» \v 16 A Yesu di jo sanha: «Piimu pu ɲɛ kadugo yíri wuu pu ge, le pyegana le na pee da ba bye ɲahagbaa wuu. Piimu pu ɲɛ ɲahagbaa wuu pu ge, pee na bye kadugo yíri wuu.» \s1 Yesu ya wu xu ni wu ɲɛ wu jo sanha \r (Marika 10:32-34; Luka 18:31-34) \p \v 17 Ayiwa, Yesu ya pa yìri na gaaŋi Zheruzalɛmu ni. Pu nigariwuu, a wʼi wu kalaapiire kɛ ni shuun wu yɛ yiri, na pu pye: \v 18 «Wù wii gaaŋi Zheruzalɛmu ni. Pu na zhɛ \w Sipya Ja\w* wu le wà \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* ni \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pu keŋɛ ni. Pu na ba wu jaagi na wʼa yaa ni xu ni. \v 19 Pʼa wu le shi watii keŋɛ ni, pee na zhɛhɛ wu na. Pu na ba wu kpɔn ni susɔlɔɔ ni, na wu kori tige na. Caŋa taanri wogo ki na wʼa ɲɛ na foro xu ni.» \s1 Yakuba ni Yohana ya ɲahagbaa fɛɛrɛ shaa Yesu mu \r (Marika 10:35-45) \p \v 20 Ayiwa, a Zebede shɔ wu fulo Yesu na ni wu nagoo shuun wu ni. A wu nuguro sin Yesu fɛɛ ni, na wu ɲɛɛri, na wu ɲɔ wee na. \v 21 A Yesu di wu yege na: «Ɲaha kaa lʼi wa ma na wɛ?» A wu Yesu pye: «Ma ba ba diin ma saanra ti ni tuun wemu ni, ma di sɔɔ na mu, na nagoo shuun we di diin ma tàan. Nigin wa di diin ma kanige cɛ, wa di diin ma kamɛnɛ cɛ.» \v 22 A Yesu di wu pye: «Kaa lemu yee wa ɲɛɛri ge, yee wa li cɛ wɛ. Kanhama cɛɛgbuu lemu ni nʼa da ba gba ge, yee na já gba lee ni ya?» A pʼi jo: «Uun, wèe na já gba li ni.» \v 23 A Yesu di pu pye: «Uun, yi kunni na ba gba nɛ wo cɛɛgbuu li ni. Ga na tiin nɛ kanige cɛ, kelee nɛ kamɛnɛ cɛ, nɛ ɲɛ yee tatiinyɛ yi kanvɔɔ wɛ. Piimu kaa na nɛ To wʼa yee gbegele ge, pee mu yi da ba gan.» \p \v 24 Ba kalaapiire kɛ wu samaa ya yee logo wɛ, a pu logoo di yìri pu ceboronamaa shuun wu tàan. \v 25 A Yesu di pu bɛɛri yiri, na jo: «Yee ya li cɛ na shi wemu ɲɛ Yawutuu wɛ, wee shi wu wo ɲuŋɔfɛɛ pʼa pu ɲuŋɔfɛɛrɛ pyi wu na. Pu sipyigbɔɔ pʼi pu fanha shɛɛ wu na. \v 26 Ga li da ba bye mu yee tɛ ni wɛ. Yee wa funŋɔ bi ɲɛ wu bye sipyigbɔ, wufɔɔ wu pye pusamaa wo kapyebye. \v 27 Yee wa funŋɔ bi ɲɛ wu bye ɲahagbaa fɔɔ, weefɔɔ wu pye pusamaa wo bulo. \v 28 Mu li wa, \w Sipya Ja\w* wu bɛ ya ta pa kɔnhɔ sipyii di ba kapyeŋɛɛ pyi wu mu wɛ. Ga wʼa pa, wu ba kapyeŋɛɛ pyi sipyii mu, wu ba wu munaa kan lʼi bye sipyiɲɛhɛmɛɛ wo ɲuwuuro saraa.» \s1 Yesu ya fyɛnmɛɛ shuun wa cuuŋɔ \r (Marika 10:46-52; Luka 18:35-43) \p \v 29 Ba pʼa pa foro Zheriko kulo li ni wɛ, a sipyiɲɛhɛmɛɛ di daha Yesu fɛni. \v 30 Lee bi fyɛnmɛɛ shuun wa nidɛɛngɛ ta koo li ɲɔ na. Ba pee ya logo na Yesu wʼa doroo wɛ, a pʼi xhuulo na: «Wù Kafɔɔ, Dawuda Ja we, ɲuŋɔ ɲaari wù na!» \v 31 Sipyiire ti bi yogo yu ni pu ni na pu cari puyɛ na, ga, a pʼi la fara xhuulo wu na, na yu: «Wù Kafɔɔ, Dawuda Ja we, ɲuŋɔ ɲaari wù na!» \v 32 A Yesu di yere, na pu yiri, na pu pye: «Yi wa giin nɛ di lekɛ pye yi mu wɛ?» \v 33 A pʼi jo: «Wù Kafɔɔ, wù pye wù da ɲaa.» \v 34 A pu ɲiɲaara di jé Yesu ni, a wu gbɔn pu ɲìi ki na. A pʼi ɲɔ kɔn na ɲaa lee taapile li ni. A pʼi daha Yesu fɛni. \c 21 \s1 Yesu ya jé Zheruzalɛmu ni ba saan ɲɛ wɛ \r (Marika 11:1-11; Luka 19:28-40; Yohana 12:12-19) \p \v 1 Ba pʼa tɛɛŋɛ Zheruzalɛmu na wɛ, a pʼi nɔ Bɛtɛfajɛ shizhaa, Oliviye faaboboŋɔ ki kabanugo ki ni. A Yesu di wu kalaapiire shuun wa tun, \v 2 na pu pye: «Yi shɛ yi ɲahagbaa kulo li ni. Yi bu nɔ yɛ, yi na kafazhɔ wa nibɔgɔ ta wà, wu ni wu pya. Yi yee sanha pa na kan naha! \v 3 Sipya wa bu jo ni yi ni, yʼi weefɔɔ pye na Kafɔɔ mago wu wa yi na. Lee bu bye pu na yi ɲɔ yaha yi mu, yʼi ba ni yi ni.» \v 4 Lee ya pye kɔnhɔ \w Kilɛ tudunmɔ\w* wʼa jomɔ pemu jo ge, pee ɲɔ di fa na: \q1 \v 5 «Yi yi jo Siyɔn poro\f * \fr 21:5 \fr*\ft \+bd Siyɔn poro:\+bd* Wee ɲɛ Zheruzalɛmu shɛɛn pee.\ft*\f* wu mu na: \q2 ‹Li wii, ma saan wʼa ma ma mu. \q1 Wʼa wuyɛ tirige, \q2 na dugi tiin kafabige na, \q2 kafazhɔ wa wo pya.›»\f * \fr 21:5 \fr*\ft Zakari 9:9\ft*\f* \p \v 6 A kalaapiire tʼi gari, na shɛ li pye ba Yesu ya yi jo pu mu wɛ. \v 7 A pʼi ba ni kafazhɔ wu ni wu pya wu ni, na ba pu fadegbɔyɔ ya taha yee na, a Yesu di dugi tiin wà. \v 8 A sipyiɲɛhɛmɛɛ di pu fadegbɔyɔ pii koo li ni. A pii bɛ di wɛburiye kɔn, na yee pii koo li ni. \v 9 Ba pʼa gaaŋi wɛ, piimu pu ɲɛ Yesu ɲahagbaa na, ni piimu pu ɲɛ wu kadugo ge, pee bi xhuulo na yu: \b \q1 «Masɔŋɔ kʼa byi Dawuda Ja wu mu! \q1 Wemu wʼa ma mɛ Kafɔɔ mɛgɛ na ge, \q2 wee ɲɛ duba pya! \q1 Masɔŋɔ kʼa byi Kilɛ mu fugba lii lii we ni!»\f * \fr 21:9 \fr*\ft Zaburuu 118:26\ft*\f* \p \v 10 Ba Yesu ya jé Zheruzalɛmu ni wɛ, a tunmɔ pʼi kulo li bɛɛri círi. A pʼi ganha na yegee na: «We ná we di ɲɛ jɔgɔ wɛ?» \v 11 A sipyiire tʼi jo: «Kilɛ tudunmɔɔ Yesu wu ɲɛ wii, Galile Nazarɛti shɛn we.» \s1 Yesu ya Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki pye fɛɛfɛɛ \r (Marika 11:15-19; Luka 19:45-48; Yohana 2:13-22) \p \v 12 A Yesu di jé Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni. Sipyii piimu pu bi bɛrɛ ni zhɔ pyi wà ge, a wu pee bɛɛri kɔri yeege. A wu wari faavɛɛ pu wo tabalaa pee, ni \w gbegbe shazhɛɛrɛ\w* pɛrɛvɛɛ pu wo yatiinyɛ yi ɲɛri buri, \v 13 na pu pye: «Lʼa ka Kilɛ Kafila wu ni na: ‹Pu na ba nɛ puga ki pyi Kilɛ-ɲɛrɛgɛ puga.›\f * \fr 21:13 \fr*\ft Ezayi 56:7\ft*\f* Ga yee kunni ya ki pye nagaalaa talaraga.» \p \v 14 A fyɛnmɛɛ ni losixuyo fɛɛ pii di fulo Yesu na Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni. A wʼi pee cuuŋɔ. \v 15 Yesu ya kakanhaŋaa kiimu pye ge, ba \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* ni \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* pʼa kee ɲa wɛ, na nɔhɔpiire ti bɛ ɲaa ti na xhuulo na yu: «Masɔŋɔ kʼa byi Dawuda Ja wu mu wɛ!» A pu logoo di yìri. \v 16 Wee tuun wu ni a pʼi Yesu pye: «Yemu pii wa yu mɛ ge, ta mu wa yi nuri mɛ?» A Yesu di pu pye: «Uun! Ta yee bɛ sanha li kalaa Kilɛ Kafila wu ni wɛ? Na: \q1 ‹Mu ya ma masɔŋɔ pye kʼa foro \q2 nɔhɔpiire ni pubinŋɛɛ ɲɔyɔ ni.›\f * \fr 21:16 \fr*\ft Zaburuu 8:3\ft*\f*» \p \v 17 Ba wʼa yee jo wɛ, na foro kulo li ni, na pu yaha wà, na gari na shɛ shɔn Bɛtani kulo li ni. \s1 Yesu ya nitoodige ka laŋi \r (Marika 11:12-14, 20-24) \p \v 18 Ayiwa, ɲimuguro ti ɲisɔɔgɔ ki na, Yesu na kuri na ma Zheruzalɛmu ni, a xuugo di wu ta. \v 19 A wu nitoodige ka ɲa koo li ɲɔ na, na fulo kee na. Ga wu ya yafiin bɛ ɲa ki na wɛyɛ yɛ kadugo na wɛ. Ayiwa, a wu kee nitoodige ki pye: «Mu da ga yasɛyɛ pye nige bada wɛ!» Taapile ni a kee nitoroŋɔ kʼi waha. \v 20 Ba kalaapiire tʼa lee ɲa wɛ, a lee di bye pu mu kakanhana fo xuuni. A pʼi Yesu yege na: «A ke nitoroŋɔ ke di bye dii na waha mɛ taapile ni wɛ?» \v 21 A Yesu di pu pye: «Can na nʼa da yi jo yi mu, nʼa daa bu bye yee mu, nakaara bye tʼi ɲɛ yee zɔlɔɔ pu ni bada wɛ, lemu nɛ pye ke nitoodige ke na ge, yee da ba da lee yɛ na-ɛ dɛ! Ga yee na ba ke faaboboŋɔ ke pye: ‹Yìri laha naha, mʼa shɛ mayɛ wá suumɔ lɔhɔ ni.› Lee na bye. \v 22 Yi ba yaaga tuugo bɛɛri ɲɛɛri ni nʼa daa ni, yi na kee ta.» \s1 Mii Yesu wo sefɛɛrɛ ti dʼa yìri wɛ? \r (Marika 11:27-33; Luka 20:1-8) \p \v 23 Ayiwa, a Yesu di shɛ jé Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni, na sipyii pu ɲɔ kɔn na galaa. Na wu yaha wu na wee kalaa wu kaan, a \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* ni nɔhɔlɛɛ pʼi fulo wu na, na wu yege na: «Sefɛɛrɛ tekɛ gbɔɔrɔ ni mu wa kii keree kii pyi wɛ? Jɔgɔ wʼa kee fanha ki kan mu mu wɛ?» \v 24 A Yesu di pu pye: «Nɛ bɛ wʼa da yee yege kaa nigin na. Yi bu na ɲɔ shɔ, wee tuun wu ni, sefɛɛrɛ temu gbɔɔrɔ ni nɛ bɛ ya kii keree kii pyi ge, nɛ bɛ na tee jo yi mu. \v 25 Jɔgɔ wu dʼa Yohana tun na wʼa \w batizeli\w* pyi wɛ? Kilɛ laa sipyii?» A pʼi puyɛ pye: «Wù bu jo: ‹Kilɛ wʼa wu tun›, wu na jo: ‹Wee tuun wu ni ɲaha na yee di ya ta dà wu na-ɛ wɛ?› \v 26 Ga wù bu nɔhɔ jo: ‹Sipyii pʼa wu tun›, sipyiire ti na lemu pye wù na ge, lee wo fyaara wa wù ni, bani sipyiire ti bɛɛri wa Yohana wii Kilɛ tudunmɔ.» \v 27 Lee na, a pʼi Yesu pye: «Wèe ya cɛ wɛ.» A Yesu bɛ di pu pye: «Ayiwa nɛ bɛ ya she, sefɛɛrɛ temu gbɔɔrɔ ni nɛ bɛ ya kii keree kii pyi ge, nɛ bɛ da tee jo yee mu wɛ.» \s1 Yesu ya talenɛ la jo jalaa shuun wa shizhaa na \p \v 28 A Yesu di jo sanha na: «Yee di wa lekɛ kɔɔn yiyɛ funyɔ ni kii keree kii shizhaa na wɛ? Jalaa shuun pu bye ná wa mu. A wu ba jashiimɛ wu pye: ‹Na ja, shɛ niɲaa wo caŋa ɲii li wo labye wu pye na \w ɛrɛzɛn|lemma="ɛrɛzɛn tige"\w* tɛgɛ ki ni.› \v 29 A wee ja wu wu pye: ‹Nɛ se wà wɛ.› Ga ba jɛɛrɛ ya pye wɛ, yemu wʼa jo ge, a yee wo daajeŋɛ di jé wu ni. A wu gari tɛgɛ ki ni. \v 30 A to wu shɛ yee ninuyɔ jo ja shuun wo wu bɛ mu. A wee di wu pye: ‹Uun, nɛ na zhɛ.› Ga na dɛrɛ pye wu ya shɛ wɛ. \v 31 Pu shuun wu ni wekɛ dʼa tofɔɔ wu ɲidaan pye wɛ?» A pʼi jo: «Jashiimɛ we.» Wee tuun wu ni a Yesu di pu pye: «Can na nʼa da yi jo yi mu jo \w fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ\w* ni navarashaa pu na ba jé yee ɲaha na \w Kilɛ wo saanra|lemma="Kilɛ saanra"\w* ti ni. \v 32 Bani Yohana ya pa yee mu, koo lemu lʼa tii ge, na ba lee shɛ yee na. A yee di bye yee ya dà wu na wɛ. Ga, a fanhafɛɛ wari shɔvɛɛ ni navarashaa pʼi dà wu na. A yee di lee bɛ ɲa, ga lee bɛ na yee ya ta daajeŋɛ jo yi guri dà wu na wɛ.» \s1 Ɛrɛzɛn faapyii niguumɔɔ pu wo talenɛ le \r (Marika 12:1-12; Luka 20:9-19) \p \v 33 A Yesu di pu pye sanha na: «Yi le talenɛ le bɛ logo: Kɛrɛyɛ fɔɔ wa wʼa bi \w ɛrɛzɛn|lemma="ɛrɛzɛn tige"\w* tɛgɛ ka shan, na ki maha ni kasɔrɔgɔ ni. A wʼi wege ka wolo na pye ɛrɛzɛn wu lɔhɔ ki tawologo, na zangaso wa yàa shazhɔn wu kaa na. Lee kadugo na a wu ɛrɛzɛn tiire tɛgɛ ki kaa le ɛrɛzɛn faapyii pii keŋɛ ni, na gari fiige katii ni. \v 34 Ba ɛrɛzɛn wu lɛduun ya pa dɛrɛŋɛ wɛ, a wu wu wo kapyebyii pii yaha kari pee ɛrɛzɛn faapyii pu mu, na pu shɛ ɛrɛzɛn nilɛ wu shɔ pa. \v 35 Ga, a pʼi kapyebyii pu co, na wa kpɔn xuuni, na wa gbo, na taanri wo wu wá gbo ni kagereye ni. \p \v 36 «Ayiwa, a ɛrɛzɛn wu kafɔɔ wu kapyebyii pii bɛ tun piimu ya ɲɛhɛ nizhiilee pu na ge. A pʼi pee bɛ pye ba pʼa nizhiilee pu pye wɛ. \v 37 Lee bɛɛri kadugo tàan, a tɛgɛ ki kafɔɔ wʼi wuyɛ pyaa ja tun kari, na jo: ‹Nɛ ja we kunni, pu na zhɛ gbɔɔrɔ taha wee na.› \v 38 Ga ba ɛrɛzɛn faapyii pu ɲii ya taha ɛrɛzɛn wu kafɔɔ wu ja wu na wɛ, a pʼi puyɛ pye: ‹Cɛn wu lɔvɔɔ wu wʼa we. Yi pa wù wu gbo, cɛn wu na bye wù wo.› \v 39 A pʼi jafɔɔ wu co, na gari ni wu ni ɛrɛzɛn tɛgɛ ki kadugo yíri, na shɛ wu gbo. \p \v 40 «Wee tuun wu ni ɛrɛzɛn tɛgɛ ki kafɔɔ wu ba ba, wʼa ba lekɛ pye pii ɛrɛzɛn faapyii pii na wɛ?» \v 41 A pʼi wu pye: «Wu na ba yee sipyikuuyo yi gbo gbogaguunɔ na, na ɛrɛzɛn tɛgɛ ki kaa le piitiilee keŋɛ ni, piimu na da ɛrɛzɛn nilɛ wu kaan wu mu wu ɲidaan tuun ni ge.» \v 42 Lee kadugo na a Yesu di pu pye: «Ta yee ya le kalaa Kilɛ Kafila wu ni wɛ? Na: \b \q1 ‹Puyirilee pʼa faakagereŋɛ kemu she ge, \q2 kee kʼa pye puga ki gunŋmii li \q2 faakagereŋɛ ki nijeŋɛ ke. \q1 Li wii, Kafɔɔ wʼa lee pye \q2 kakanhana li wa lii wù ɲaha tàan.›\f * \fr 21:42 \fr*\ft Zaburuu 118:22-23\ft*\f*» \p \v 43 A Yesu di jo sanha na: «Nʼa da yi jo yi mu jo lee lʼa \w Kilɛ saanra\w* ti pye ti na da ba shɔ yee na, na ti kan shi watii mu, wemu na ba nagoo pyi ge. [ \v 44 Wemu bu do kee kagereŋɛ ke ɲuŋɔ ni, weefɔɔ na gɛgi gɛgi. Kee kagereŋɛ ki shiin bu do sipya bɛɛri ɲuŋɔ ni, weefɔɔ na dɔnhɔnɔ.]» \p \v 45 Ba \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* ni \w Farizhɛɛn\w* pʼa Yesu talenɛ li logo wɛ, a pʼi li cɛ na pee kaa wʼa byi. \v 46 Lee na a pʼi ganha na cogana shaa wu na, ga, a pʼi fya sipyiire ti na. Bani pee bi Yesu wii Kilɛ tudunmɔ. \c 22 \s1 Cekaanra ligbɔhɔ ki wo talenɛ le \r (Luka 14:15-24) \p \v 1 Ayiwa, a Yesu di talenɛ la bɛ jo sanha sipyiire ti mu na: \v 2 «\w Fugba saanra\w* tʼa foro kaa lemu fɛni ge, lee li wa mɛ: Saan wa ya ligbɔhɔ gbegele wu ja cekaanra ni. \v 3 Pʼa sipyii piimu yiri cekaanra ti ni ge, a wu wu kapyebyii pu tun shɛ pee yiri yalige ki na. Ga pu ya sɔɔ na pa wɛ. \v 4 A wu kapyebyii piitiilee yaha kari, na pee pu shɛ pu pye: ‹Nɛ na yalige ki gbegele xɔ nimɛ. Nɛ na sìnmɛ niiyɛ ye, ni na sìnmɛ yapɔrɔyɔ yi gbo, keree ki bɛɛri ya gbegele xɔ. Yi pa cekaanra ti lige ki fɛni.› \v 5 Ga sipyiyirilee pu ya ta lee la shishiin wii kaa wɛ. A pu bɛɛri di gari pu nibyegee fɛni. Wa ya kari wu kɛrɛyɛ ni, a wa di gari wu kegaaŋa tapyege ni. \v 6 A pusamaa di saan wu kapyebyii pu co, na pu kanha fo xuuni, na pu gbo. \v 7 A saan wu luu di yìri. A wʼi wu sɔrɔsii yaha kari pʼa shɛ pee sipyigbuu pu gbo, na pu kulo li sòrogo. \v 8 Lee kadugo na a wu wu kapyebyii pu pye: ‹Cekaanra ti ligbɔhɔ ki kunni ya gbegele xɔ, ga sipyii piimu pʼa fɛnhɛ yiri ki na ge, pee niŋɛ wa nige ki ni wɛ. \v 9 Yi shɛ kodoroyo yi ni, yi bu shɛ sipyii piimu bɛɛri ta wà, yʼi ba ni pee bɛɛri ni lige ki kaa na.› \v 10 A kapyebyii pʼi gari kakuutoroyo yi ni. Sipyii piimu bɛɛri pʼa shɛ da wà ge, nizaamaa fara niguumɔɔ na, a pʼi ba pee bɛɛri pinnɛ fo cekaanra ti puga kʼa ɲi lilii pu na. \p \v 11 «Ayiwa, a saan wu ba jé, na lilii pu wii, na ná wa ta pu ni, wemu ya ta cekaanra fàya yi le wɛ. \v 12 A wu jo: ‹Naɲii, dii mu dʼa pye na jé naha cekaanra fàya yi ba wɛ?› Ɲɔshɔɔrɔ ya ta wee ná wu mu wɛ. \v 13 Wee tuun wu ni a saan wu wu kapyebyii pu pye: ‹Yi wu tɔɔyɔ ye ni wu keye yi pɔ! Yi wu wà kpɛɛngɛ ki na nibiige ki ni! Mɛsuu ni gankunnɔ na ba bye wá.› \v 14 Bani sipyiɲɛhɛmɛɛ kunni pu wa yiri, ga piimu ɲaha kʼa bulo ge, pee ya ɲɛhɛ wɛ.» \s1 Pʼa Yesu yege munaa pɛrɛmɛ keree na \r (Marika 12:13-17; Luka 20:20-26) \p \v 15 Lee kadugo na a \w Farizhɛɛn\w* pʼi shɛ puyɛ ɲa, na pʼi Yesu sha pɛri, pʼi wu co wuyɛ pyaa wo ɲɔ jomɔ fɛni. \v 16 A pʼi pu wo kalaapiire ta ni \w Hɛrɔdi\w* wo sipyii pii tun na pu shɛ Yesu pye: «Karamɔgɔ, wèe ya li cɛ na jo can fɔɔ mu ɲɛ. Mʼa sipyii pu fiinŋɛ na galaa bɛ Kilɛ koro li ni. Mu ya fyagi sipya wa shishiin na wɛ, bani sipyii pu bɛɛri pu ɲɛ nigin mu mu. \v 17 Ayiwa mu wo fungɔngɔ di wa kekɛ le kaa le ni wɛ? Lʼa saha pʼa munaa pɛrɛmɛ kaan Oromɛ saannaa Sezari mu laa, li ya saha wɛ?» \v 18 Yesu bi pu funguuŋɔ ki cɛ, a wu pu pye: «Yee shuun shuun juu piiri, ɲaha na yʼi na ɲɔ yegee wɛ? \v 19 Wari wemu ni yʼa munaa pɛrɛmɛ pu saraa ge, yi wu tuunɔ la shɛ na na.» A pʼi \w wari dɛɲɛ\w* nigin wa shɛ wu na. \v 20 A Yesu di pu pye: «Jɔgɔ wo jaa ni wu kama pu wa we na wɛ?» \v 21 A pʼi jo: «Oromɛ saannaa Sezari.» Wee tuun wu ni a Yesu di pu pye: «Yʼa Sezari wuu li kaan Sezari mu, yi da Kilɛ bɛ wuu li kaan Kilɛ bɛ mu.» \v 22 Ba pʼa tee ɲɔshɔɔrɔ ti logo wɛ, a lee di pu ɲaha wɔ fo xuuni. A pʼi wu yaha wà, na gari. \s1 Sadushɛɛn pʼa Yesu yege xuɲɛnɛ li keree na \r (Marika 12:18-27; Luka 20:27-40) \p \v 23 Ayiwa kee canuŋɔ ke, a \w Sadushɛɛn\w* pii bɛ di ba shɛ Yesu yíri. Pee bi yu na xuɲɛnɛ da ba bye ɲiga na wɛ. A pʼi Yesu pye: \v 24 «Karamɔgɔ, Kilɛ tudunmɔɔ Musa ya jo na ná wa bu xhu, na ta wu ya pya ta wɛ, na wu ceborona wu wee naxhugoshɔ wu lɔ, kɔnhɔ wu nagoo ta di yaha wee ná wu nixhugo ki mu. \v 25 Lee ya bi ceboronamaa gbarashuun wa ta wèe mu naha. A nizhiimɛ wu cee leŋɛ, na xhu pya ta baa. A cee wu gan wu cuun wu mu, wee ɲɛ ceborona shuun wo we. \v 26 A lʼi bye mu ceborona shuun wo we, ni taanri wo wu bɛ shizhaa na fo na shɛ pu gbarashuun wu bɛɛri xɔ. \v 27 Lee kadugo na a cee wu bɛ di xhu. \v 28 Wee tuun wu ni xuu pu caɲɛŋɛ ke, wee cee wʼi da ba bye shɛn nigin wekɛ wo pii cebooloo gbarashuun we ni wɛ? Bani pu bɛɛri ya wu leŋɛ toro.» \v 29 A Yesu di pu pye: «Yee ya piin, bani le lʼa ka Kilɛ Kafila wu ni ge, yee wa lee cɛ wɛ, yʼi wa Kilɛ wo sefɛɛrɛ ti bɛ cɛ wɛ. \v 30 Xuu pu caɲɛŋɛ, sipyii wa da cèe leŋɛ, kelee na gbaya je wɛ. Ga pu bɛɛri na ba bye ba fugba mɛlɛkɛɛ ɲɛ wɛ. \v 31 Kilɛ ya yemu jo xuɲɛnɛ li shizhaa na ge, ta yee ya yee kalaa wɛ? Wʼa jo: \v 32 ‹Nɛ ɲɛ \w Ibirayima\w* wo Kilɛ, ni \w Ishaaga\w* wo Kilɛ, ni \w Yakuba\w* wo Kilɛ.›\f * \fr 22:32 \fr*\ft Ɛkizode 3:6\ft*\f* Kilɛ ɲɛ xuu wo Kilɛ wɛ, wyii wo Kilɛ wu ɲɛ wii.» \p \v 33 Ba sipyiire tʼa yee logo wɛ, a wu kalaa wu bye pu mu kakanhana. \s1 Kilɛ wo saliya ɲɔmɛhɛɛ ki bɛɛri wo nigbɔɔ le \r (Marika 12:28-34; Luka 10:25-28) \p \v 34 Ba \w Farizhɛɛn\w* pʼa logo na Yesu ya fɛhɛnɛ wá \w Sadushɛɛn\w* pu na wɛ, a pee di guri shɛ puyɛ pinnɛ sanha. \v 35 Shɛn nigin wa ɲɛ pu ni, wee bye saliya karamɔgɔ. Wee funŋɔ ki bye na Yesu pɛri wii. A wee di jo: \v 36 «Karamɔgɔ, ɲɔmɛɛ lekɛ li dʼa pɛlɛ saliya wu ɲɔmɛhɛɛ ki bɛɛri ni wɛ?» \v 37 A Yesu di wu pye: «‹Ma Kafɔɔ Kilɛ wu taan ma mu ma zɔ wu bɛɛri na, ni ma munaa li bɛɛri, ni ma fungɔngɔ ki bɛɛri.›\f * \fr 22:37 \fr*\ft Dutɛrɛnɔmɛ 6:5\ft*\f* \v 38 Lee li wa saliya wu ɲɔmɛhɛɛ ki bɛɛri nizhiinɛ, na ɲɛ ki bɛɛri nigbɔɔ bɛ sanha. \v 39 Li shuun wuu lemu lʼa foro li fɛni ge, lee li wa mɛ. ‹Ma sipyiɲii wu taan ma mu ba mayɛ pyaa ki ɲɛ wɛ.›\f * \fr 22:39 \fr*\ft Levitike 19:18\ft*\f* \v 40 Saliya wu ɲɔmɛhɛɛ ki bɛɛri, ni Kilɛ tudunmɔɔ pu wo kalaa wu bɛɛri wʼa foro kii ɲɔmɛhɛɛ shuun we ni.» \s1 Shɔvɔɔ wu ya ta pye Dawuda ja yɛ nigin wɛ \r (Marika 12:35-37; Luka 20:41-44) \p \v 41 Na \w Farizhɛɛn\w* pu nibinnɛyɛ ta, a Yesu di pu pye: \v 42 «Lekɛ yee di wa gɔɔn yi funyɔ ni \w Shɔvɔɔ\w* wu shizhaa na wɛ? Jɔgɔ wo ja wu ɲɛ wii wɛ?» A pʼi wu pye: «\w Dawuda Ja\w* wu ɲɛ wii.» \v 43 A Yesu di pu pye: «Wee tuun wu ni ɲaha na Dawuda di wu pyi Kafɔɔ, \w Fɛfɛɛrɛ Munaa\w* fanha ni wɛ? Bani Dawuda ya jo: \q1 \v 44 ‹Kafɔɔ Kilɛ ya yi jo nɛ Kafɔɔ mu na: \q1 Tiin saanra tatɛɛngɛ ki ni na kanige cɛ, \q2 fo di ba ma pɛɛn pu tirige \q2 na pa le ma tɔɔyɔ nɔhɔ ni.›\f * \fr 22:44 \fr*\ft Zaburuu 110:1\ft*\f* \p \v 45 Ni Dawuda ya Shɔvɔɔ wu pyi Kafɔɔ, wee tuun wu ni wʼi ɲɛ dii wu ja yɛ nigin wɛ?» \v 46 Wa shishiin ya já Yesu ɲɔ shɔ pu ni, ali ni ɲɔɲii nigin bɛ ni wɛ. Na co kee caŋa ki na, wa shishiin ya luu waha na wu yege nige kaa la shishiin na wɛ. \c 23 \s1 Yesu ya pu kaala ni Yawutuu ɲahagbaa fɛɛ pu kàa ni \r (Marika 12:38-39; Luka 11:43,46; 20:45-46) \p \v 1 Lee kadugo na a Yesu di wu kalaapiire te ni sipyiire ti pye: \v 2 «\w Saliya karamɔgɔlɔɔ\w* ni \w Farizhɛɛn\w* pu wo nibyii li ɲɛ na sipyii pu kalaa Musa wo saliya wu ni. \v 3 Lee wuu na saliya wu keree kiimu bɛɛri ni pʼa yi kalaa ge, yʼa yaa na pu ɲɔmɛɛ co, na ganha na kee bɛɛri pyi! Ga keree kiimu puyɛ pyaa ya byi ge, yi ganha ba kee taanni pu fɛni wɛ, bani kalaa wemu pʼa gaan sipyii pu mu ge, puyɛ pyaa ki ya wee koo ɲaari wɛ. \v 4 Pu ma tuguro nigbɔɔrɔ pɔ na taha sipyii ɲuyɔ ni, ga pʼi da ga gbara pu ali kabee bɛ taga ti lɔvɛɛ tɛgɛ pʼi ti tugo wɛ. \v 5 Pʼa pu kapyegee ki bɛɛri pyi kɔnhɔ sipyii di da pu wii. Lee lʼa pu pye pu na pu gbahaa ki wo sɛmɛɛ pee, ni pu kabogoo ki wo sɛmɛɛ pu pɛlɛgi. Na pu fadeye ɲɔwaya ye tɔɔngi ni yalere ni. \v 6 Yaliceŋɛɛ wo tatiinceye, ni Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi wo ɲahagbaa tatiinyɛ yʼa dan pu ni. \v 7 Sipyii na pu shaari pinnɛrɛ kpɛɛnyɛ na, na pu pyi: ‹Karamɔgɔlɔɔ›, lee bɛ lʼa dan pu ni xuuni. \v 8 Ga yee kunni, yi ganha bu sɔɔ pʼa yi pyi: ‹Karamɔgɔlɔɔ› wɛ. Bani Karamɔgɔ nigin pe yɛ wu ɲɛ yee mu. Yee bɛɛri pu ɲɛ cebooloo. \v 9 Yi ganha bu da da wa shishiin pyi naha ke ɲiŋɛ ke na yi to wɛ. Bani To nigin pe yɛ wu ɲɛ yee mu. Wee ɲɛ fugba we ni. \v 10 Yi ganha bu sɔɔ pʼa yi pyi ɲuŋɔfɛɛ wɛ. Bani Ɲuŋɔfɔɔ nigin pe yɛ wu ɲɛ yee mu. Wee ɲɛ Shɔvɔɔ we. \v 11 Wemu wu ɲɛ sipyigbɔ yi bɛɛri tɛ ni ge, wee wu pye yi bɛɛri wo kapyebye. \v 12 Sipya wemu wʼa wuyɛ durogo ge, wee na ba dirige. Sipya wemu wʼa wuyɛ tirige ge, wee na ba durogo. \s1 Yesu ya Farizhɛɛn ni saliya karamɔgɔlɔɔ pu jaagi \r (Marika 12:40; Luka 11:39-42, 44, 52; 20:47) \p \v 13 «Bɔɔngɔ ki wa yee shuun shuun jovɛɛ pii wogo, yee \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* fara yee \w Farizhɛɛn\w* na! Bani yee wa \w fugba saanra\w* ti koo li tɔni sipyii pusamaa ɲaha na. Yiyɛ pyaa ki wa jin ti ni wɛ, piimu pʼa giin pʼi jé ge, a yʼi ganha na pee bɛ ɲaha kɔɔn. \p [ \v 14 «Bɔɔngɔ ki wa yee shuun shuun jovɛɛ pii wogo, yee saliya karamɔgɔlɔɔ fara yee Farizhɛɛn na! Bani yee wa naxhugoshaa keŋɛ yaŋmuyɔ bɛɛri ŋmahana na zhuu pu na, na mɔni Kilɛ-ɲɛrɛgɛ na, kɔnhɔ yʼi yiyɛ pye see sipyii. Lee na yee wo jaagi kanhama pu na ba golo fo xuuni.] \p \v 15 «Bɔɔngɔ ki wa yee shuun shuun jovɛɛ pii wogo, yee saliya karamɔgɔlɔɔ fara yee Farizhɛɛn na! Bani yee wa ɲiŋɛ ke ɲaari, na suumɔ lɔhɔ ke bɛ ɲaari, kɔnhɔ yi sii shɛn nigin yɛ ta yi pye Yawutu ba yee ɲɛ wɛ. Yee bu wee ta na xɔ, yee na wee pye wʼa yaa ni Jahanɛmɛ ni tɔɔɲii shuun na toro yiyɛ pyaa ki tàan. \p \v 16 «Bɔɔngɔ ki wa yee wogo, yee fyɛnmɛɛ piimu pu ɲɛ fyɛnmɛɛ kagaancomɔɔ ge! Bani yee wa yu na sipya wemu wʼa kàa Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki na ge, na kee kaaga ke ya jateni wɛ. Ga wufɔɔ bu gaa Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki wo sanni wu na, na kee kaaga ke kʼa jateni. \v 17 Fungɔnyɔ baa fɛɛ fyɛnmɛɛ yee ɲɛ. Kekɛ ki dʼa ye kekɛ na ye shuun we ni wɛ? Sanni we laa, kelee Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ke, kee kemu kʼa sanni wu pye fɛɛfɛɛ ge? \v 18 Yee wa yu sanha na sipya bu gaa \w saraya yi tawologo\w* ki na, na kee kaaga ke ya jateni wɛ. Ga saraga kemu kʼa taha saraga yi tawologo ki na ge, na wufɔɔ bu gaa kee na, na kee kaaga ke kʼa jateni. \v 19 Fyɛnmɛɛ yee ɲɛ. Kekɛ ki dʼa ye kekɛ na wɛ? Saraga ke laa, saraya yi tawologo ke, kee kemu kʼa saraga ki pye fɛɛfɛɛ ge? \v 20 Wee tuun wu ni wemu bu gaa saraya yi tawologo ki na, saraya yi tawologo ke, ni yaŋmuyɔ yemu bɛɛri yi ɲɛ ki ɲuŋɔ ni ge, yee bɛɛri na mʼa kàa. \v 21 Wemu bu gaa Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki na, Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ke ni Kilɛ na mʼa kàa, wee wemu wʼa dɛn ki ni ge. \v 22 Wemu bu gaa fugba we na, \w Kilɛ wo saanra|lemma="Kilɛ saanra"\w* koo le, ni Kilɛ wemu wʼa tiin li ni ge, pee na mʼa kàa. \p \v 23 «Bɔɔngɔ ki wa yee shuun shuun jovɛɛ pii wogo, yee saliya karamɔgɔlɔɔ fara yee Farizhɛɛn na! Bani yee wa loyɔ wu yapyiire nifɛnhɛfɛnhɛrɛ ti jagi wo: nanayi, ni wɛyɛ yemu bɛɛri yʼa leni shiga ni ge. Ɲɔmɛhɛɛ kiimu tayerege kʼa pɛlɛ saliya wu ni ge, a yee di kee yaha wà. Kee ɲɛ: tiimɛ, ɲiɲaara, ni ɲɔmɛɛ fɛɛrɛ. Yee bi yaa na kii kagbɔhɔɔ kii pyi, na te nibiire te fara kee na. \v 24 Fyɛnmɛɛ yee ɲɛ piimu pʼa fyɛnmɛɛ pii wo kagaanya co ge. Yee ya yi logbaga suguri, na fɔnfɔɔnrɔ wo ki ni, ga na dɛrɛɛ na ɲɔhɔyɔ juuri. \p \v 25 «Bɔɔngɔ ki wa yee shuun shuun jovɛɛ pii wogo, yee saliya karamɔgɔlɔɔ fara yee Farizhɛɛn na! Yee ma cɛɛgbuugoo ni golɛyɛ kaduyo jii na fiinni, na ta yi dʼa ɲi nagaara yaŋmuyɔ, ni yi lakuuŋɔ yaŋmuyɔ na. \v 26 Farizhɛn fyɛn, fɛnhɛ cɛɛgbuu le, ni golɛgɛ ki funŋɔ ki je, lee bu bye, yi kaduyo yi bɛ na bye fɛɛfɛɛ yi mu. \p \v 27 «Bɔɔngɔ ki wa yee shuun shuun jovɛɛ pii wogo, yee saliya karamɔgɔlɔɔ fara yee Farizhɛɛn na! Yee ɲɛ ba faya ɲɛ wɛ pʼa yemu fiinŋɛ ge. Ma bu yi wii, mʼa yi ta yʼa ɲɔ kpɛɛngɛ ke na, ga yi funyɔ dʼa ɲi xuu kaciiye ni yaŋmufɔnyɔ tuuyo bɛɛri na. \v 28 Mu yee bɛ ɲɛ. Yee ma yiyɛ pye na tifire fɛɛ yee ɲɛ sipyii ɲaha tàan, ga yee zɔlɔɔ pu dʼa ɲi shuun shuun juuro ni kuumɔ na. \p \v 29 «Bɔɔngɔ ki wa yee shuun shuun jovɛɛ pii wogo, yee saliya karamɔgɔlɔɔ fara yee Farizhɛɛn na! Yee wa Kilɛ tudunmɔɔ pu faya yi yari na ɲɔgi. Piimu pʼa Kilɛ ɲɔmɛɛ co ge, yee wa pee wo faya yari ni kacɛŋɛɛ ni. \v 30 Yee wa yu na yee da ba bye ni yi wo tii pu ni pu wo caŋa ɲii li ni, na yee bi da ga sɔɔ di pu tɛgɛ pu Kilɛ tudunmɔɔ pu gbo wɛ. \v 31 Lee funŋɔ ni yeeyɛ pyaa ya li shɛɛ na piimu pʼa Kilɛ tudunmɔɔ pu gbo ge, na pee wo nagoo yee ɲɛ. \v 32 Ayiwa, yi shɛ ɲaha na, yi sefɛɛ pʼa lemu ɲɔ kɔn ge, yi lee ɲɔ fa! \v 33 Wɔlɔɔ yee ɲɛ, matɔn nagoo. Yee na já pye dii na yiyɛ tánha Jahanɛmɛ na wɛ? \v 34 Lee wuu na nʼa da ba Kilɛ tudunmɔɔ, ni fungɔnyɔ fɛɛ, ni kalaa fɛɛ tun yi mu. Yee na ba pii gbo pee ni, na pii kori tiye na, na pii kpɔn ni susɔlɔɔ ni yi Kilɛ-pɛɛŋɛ piyɛyɛ yi ni. Yi na ba daha pu fɛni, na pu kana kulo ni kulo. \v 35 Sipyitiimɛɛ piimu wo shishan pʼa wo ɲiŋɛ na ge, kɔnhɔ pee di ba do yi ɲuŋɔ ni, na co tiimɛ fɛɛ Abɛli\f * \fr 23:35 \fr*\ft Zhenɛzi 4:8-10\ft*\f* wo shishan pu na, fo na pa nɔ Baraki ja Zakari\f * \fr 23:35 \fr*\ft 2 Caŋaɲɛhɛɛ Jomɔ 24:20-22\ft*\f* wo shishan pu na, wee wemu yee ya gbo Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki saraya yi tawologo ke, ni fɛfɛɛrɛ xuu wu tɛ wu ni ge. \v 36 Can na nʼa da yi jo yi mu, tee gbuuro te bɛɛri wo footɔnɔ li kanhama na ba do niɲaa wo sipyii pii ɲuŋɔ ni. \s1 Yesu ya jo Zheruzalɛmu keree na \r (Luka 13:34-45) \p \v 37 «Zheruzalɛmu, Zheruzalɛmu, mu wemu wʼa Kilɛ tudunmɔɔ pu xuli ge, piimu pʼa dunni ma mu ge, na kagereye taga na pee bɛ waa na xhuli ge, nɛ funŋɔ ya pye tɛɛgɛɛ niɲɛhɛŋɛɛ ni di ma nagoo pu pinnɛ, ba xhuu ya wu nagoo pinnɛɛ mɛ wu kapaŋa nɔhɔ ni wɛ. Ga yee di ya ta sɔɔ lee na wɛ. \v 38 Ayiwa yi puga ki na ba yaha wà nimɛ fɛɛfɛɛ, ki niwaga. \v 39 Bani nʼa da yi jo yi mu, na co nimɛ na, yʼa da na ɲa nige wɛ, fo yi ba shɛ yu tuun wemu ni na: ‹Wemu wʼa ma mɛ Kafɔɔ mɛgɛ na ge, wee ɲɛ duba pya.›\f * \fr 23:39 \fr*\ft Zaburuu 118:26\ft*\f*» \c 24 \s1 Yesu ya Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ja wu jo \r (Marika 13:1-2; Luka 21:5-6) \p \v 1 A Yesu di foro Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni na gaaŋi. A wu kalaapiire tʼi fulo wu na, na ganha na Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki yereŋɛgana li shɛɛ wu na, kʼa kemɛ yàa yaagana lemu na ge. \v 2 A Yesu di pu pye: «Yee ɲii wa yee bɛɛri ni gɛ? Can na nʼa da yi jo yi mu jo kagereŋɛ ka shishiin wa da ba gori naha ka ɲuŋɔ ni wɛ. Yi bɛɛri na ba do fɛɛfɛɛ.» \s1 Keree kiimu na ba byi sani koŋɔ ki xɔ ge \r (Marika 13:3-13; Luka 21:7-19) \p \v 3 Na Yesu nidɛɛngɛ yaha Oliviye faaboboŋɔ ki na, a wu kalaapiire tʼi fulo wu na pu yɛ na, na wu yege na: «Lee na ba bye tuun wemu ni ge, wee shɛ wù na! Ɲaha shɛshɛɛrɛ temu na ba li shɛ na ma paduun wʼa nɔ, koŋɔ ki taaxɔɔ li bɛ dʼa nɔ ge, mʼa tee bɛ shɛ wù na!» \v 4 A Yesu di pu pye: «Yʼa yiyɛ kasɛri! Yi ganha bu sipya wa shishiin yaha wu yi piinŋɛ wɛ! \v 5 Bani sipyii niɲɛhɛmɛɛ na ba ma ni nɛ mɛgɛ ni, na yu: ‹Nɛ wu ɲɛ Shɔvɔɔ we.› Pu na ba sipyiɲɛhɛmɛɛ piinŋɛ. \v 6 Yi na ba kashɛn keree nuri, na kashɛn gbegemɛ keree nuri. Ayiwa yi funyɔ ganha da bɛn wɛ! Li waha lʼi waha kee keree kʼa yaa na pye, ga lee di wa da ba bye taaxɔɔ li wɛ. \v 7 Shi wa na ba yìri shi watii kaa na. Saanra ta na ba yìri saanra tatii kaa na. Xuugo nigbɔhɔ ni ɲiŋɛ cɛlɛŋɛ na ba byi tɛyɛ ya ni. \v 8 Kee keree kii bɛɛri wa kanhama pu keree ɲɔkɔɔnrɔ yɛ, ba cee laa ma yìri mɛ wɛ. \p \v 9 «Ayiwa, sipyii na ba yi leni keye ni, pʼa ganha na yi kana, na yi xuli. Shi wu bɛɛri na ba yi kɔ nɛ mɛgɛ wuu na. \v 10 Wee tuun wu ni sipyiɲɛhɛmɛɛ na ba nʼa daa wu yaha. Pu na ba puyɛ nɔhɔ yɛri, na puyɛ kɔ. \v 11 Tudunmɔɔ kafinɛjuu niɲɛhɛmɛɛ na ba foro yere. Pu na ba sipyiɲɛhɛmɛɛ piinŋɛ. \v 12 Kakuuŋɔɔ ki ɲɔ na ba ɲɛhɛ tapyege ni. Lee ma bye kaɲuŋɔ na sipyiɲɛhɛmɛɛ wo taanɲɛɛgɛ ki cɛrɛŋɛ. \v 13 Ga wemu bu já luu mara fo na shɛ nɔ li tɛhɛnɛ na, weefɔɔ na ba shɔ. \v 14 Pe Jozaama pe pu wa \w Kilɛ saanra\w* ti kaa yu ge, pee na ba jo koŋɔ ke kabaya ye bɛɛri na, kɔnhɔ shi wu bɛɛri di pu logo. Lee kadugo na taaxɔɔ lʼi na nɔ. \s1 Kanhama nigbɔ pemu na ba bye ge \r (Marika 13:14-23; Luka 21:20-24) \p \v 15 «Ayiwa yi ba gyɛɛgi pyevɔɔ\f * \fr 24:15 \fr*\ft Daɲɛli 9:27; 11:31; 12:11\ft*\f* wu ɲa tuun wemu ni Fɛfɛɛrɛ xuu wu ni, wee wemu kaa Kilɛ tudunmɔɔ \w Daɲɛli\w* ya jo ge. (Wa bu yi kalaa, wu yi ɲaha cɛ.) \v 16 Wee tuun wu ni, piimu na ba bye Zhude fiige ki ni ge, pee di ba fe pʼa se faaboboyo xuu ni. \v 17 Lee ba wemu ta kataŋa ɲuŋɔ ni, wu ganha bu da digi di wu yɛrɛyɛ lɔ puga ki ni wɛ. \v 18 Wemu ba da wu kɛrɛyɛ ni, weefɔɔ ganha bu da guri ba puga di ba wu fadeŋɛ lɔ wɛ. \v 19 Bɔɔngɔ na ba bye lahaa fɛɛ ni puŋmaraya fɛɛ wogo yee caya yi na. \v 20 Yʼa Kilɛ ɲɛɛri kɔnhɔ tee tafɛrɛ ti caŋa ganha ba saha ni wiire tuun ni, kelee ni \w cadɛɛngɛ\w* ni wɛ. \v 21 Bani kanhama nigbɔ na ba bye wee tuun wu ni pemu tuugo sanha bye ɲa wɛ, na co koŋɔ ki yaaduun wu na, fo na pa nɔ niɲaa na. Pee kanhama pu tuugo di wa da bye bɛ nige bada wɛ. \v 22 Kilɛ da bye wu ya ya wolo bɛ yee caya yi ni wɛ, sipya wa shishiin bi da ga shɔ wɛ. Ga sipyii piimu ɲaha wʼa bulo ge, pee wuu na wʼa la wolo yee caya yi ni. \p \v 23 «Ayiwa, wa ba yi pye wee tuun we ni na: ‹Yi wii, Shɔvɔɔ wu wa naha!› kelee ‹Wu we mɛ.› Yi ganha bu dà yee na wɛ! \v 24 Bani kafinɛjuu pii na ba yìri, na puyɛ pye shɔvɛɛ ni Kilɛ tudunmɔɔ. Pu na ba ɲaha shɛshɛɛrɛ kagbɔhɔɔ ni kakanhaŋaa pyi kɔnhɔ pʼi sipyiire ti piinŋɛ. Ali Kilɛ ya sipyii piimu ɲaha bulo ge, nago ba pu da já ba pee bɛ piinŋɛ wɛ, pu bi da ba pee bɛ piinŋɛ. \v 25 Li wii, nɛ kii keree kii bɛɛri jo yaha yi mu.» \p \v 26 «Ayiwa sipya wa ba yi pye: ‹Li wii, sige ke ni Shɔvɔɔ wu ɲɛ!›, yi ganha bu shɛ wà wɛ. Kelee wa bu yi pye: ‹Li wii, maaŋa ke ni wu wa naha!›, yi ganha bu dà yee na wɛ. \v 27 Kilɛ bu ɲi Kilɛ-nɔhɔ na, kpɛɛngɛ ki ma nɔ camutomɔ ni nɔgana lemu na ge, lee pagana li na \w Sipya Ja\w* wu bɛ wa da ba ba. \v 28 Xuu wemu ni yaxugo ɲɛ ge, wà tobinyɛ ya yiyɛ pinnɛɛ. \s1 Sipya Ja pagana \r (Marika 13:24-27; Luka 21:25-28) \p \v 29 «Pee kanhagbɔ pu wo caya yi ba doro yɛ, taapile ni nibiige na ba jé caŋa ki ni; yeŋɛ wa da kpɛɛngɛ yeege wɛ. Wɔrɔɔ ki na ba yìri yìri fugba we ni na pa do. Fugba wu sefɛɛrɛ ti na ba jɛlɛ. \v 30 Wee tuun wu ni \w Sipya Ja\w* wu wo ɲaha shɛshɛɛrɛ te, tee na ba ɲa fugba we ni. Shi wemu bɛɛri wu ɲɛ ɲiŋɛ ke na ge, wu bɛɛri na ba mɛhɛɛ suu. Wu na ba Sipya Ja wu nibawo ɲa fugba ɲahaya ye na ni sefɛɛrɛ ti bɛɛri, ni nɔɔrɔ nigbɔ ni. \v 31 Maga nigbɔhɔ ki mɛɛ li na ba foro. Sipya Ja wʼa sipyii piimu ɲaha bulo ge, wu na ba mɛlɛkɛɛ tun pu pee pinnɛ, na yìri koŋɔ ki kabaya shishɛɛrɛ wu bɛɛri na, na ba pu pinnɛ xuu nigin ni, ma li ɲɔ kɔn koŋɔ ke kabaŋa ka na, na se koŋɔ ke kabaŋa ka mu. \s1 Kalaa wemu ya daa nitoodige keree na ge \r (Marika 13:28-31; Luka 21:29-33) \p \v 32 «Ɲaha shɛshɛɛrɛ ta te nitoodige shizhaa na: Ki geye ye ba ɲɔ kɔn na funni tuun wemu ni, yee wa ma li cɛ na ki nagoo pyeduun wʼa tɛɛŋɛ. \v 33 Mu li wa, yi ba kii keree kii bɛɛri ɲaa ki na byi tuun wemu ni, yʼi li cɛ na \w Sipya Ja\w* wʼa tɛɛŋɛ na xɔ, na wʼa nɔ xɔ kuɲɔɔ li ɲɔ na. \v 34 Can na nʼa da yi jo yi mu jo sipyii piimu pu wa ɲìi na nimɛ ge, sani pee bɛɛri pu xu ge, kii keree kii bɛɛri ɲɔ na va. \v 35 Fugba we ni ɲiŋɛ ke na ba doro, ga nɛ jomɔ pe wa da doro bada wɛ. \s1 Kilɛ yɛ nigin pe wʼa taaxɔɔ li tuun cɛ \r (Marika 13:32-37; Luka 17:26-30, 34-36) \p \v 36 «Ga sipya wa shishiin wa kee caŋa ke ni wee tuun we cɛ wɛ, ali fugba mɛlɛkɛɛ pu bɛ wɛ, Kilɛ Ja wu bɛ wɛ. To Kilɛ yɛ nigin pe wʼa kee caŋa ke ni wee tuun we cɛ. \v 37 Ba \w Nuxhun\w* wo caŋa ɲii li keree kʼa pye wɛ, mu \w Sipya Ja\w* wu bɛ cabaŋa kʼa da ba bye. \v 38 Na logbɔhɔ ki ta ki sanha ba wɛ, sipyii pu bi li, na gbuu, na cèe leŋɛɛ, na pu nagoo kaan gbaya ni, fo na shɛ nɔ caŋa kemu Nuxhun ya jé kɔɔgbɔhɔ ki ni ge.\f * \fr 24:38 \fr*\ft Zhenɛzi 7:7\ft*\f* \v 39 Pu ya puyɛ kaala kaa la shishiin bɛ na wɛ, fo na shɛ logbɔhɔ ki pye kʼa pa, na pu bɛɛri ɲuŋɔ tugo. Mu lʼa da ba bye Sipya Ja wu bɛ cabaŋa. \v 40 Wee tuun wu ni namaa shuun na ba bye pu kɛrɛyɛ ni, pʼa nigin wa lɔ, na wa yaha wà. \v 41 Cèe shuun na ba tira tiree, wa na ba lɔ na wa yaha. \v 42 Lee wuu na yi kori yaha ɲìi na bani caŋa kemu Kafɔɔ wʼa ma ge, yi wa kee cɛ wɛ. \v 43 Yi li cɛ na puga fɔɔ da ba li cɛ na we tuun we ni nagaa da ba ba nibiige ni, wu bi da gori yaha ɲìi na. Wu da ga gbara nagaa wu jé wu puga wɛ. \v 44 Lee wuu na yi bɛ pu gbegele yaha, bani yee ya Sipya Ja wu soŋi tuun wemu ni wɛ, wee tuun weyɛ pyaa ni wu da ba. \s1 Kapyebye nizaama ni wu niguumɔ keree \r (Luka 12:41-48) \p \v 45 «Kapyebye ɲɔmɛɛ fɔɔ fungɔngɔ fɔɔ wemu wo kafɔɔ wʼa wu teŋɛ wu puga ki wo kapyebyii pusamaa ɲuŋɔ ni, na wu pye na wʼa pu yaligee keree ɲaha wo ki tuun ni ge, wee ɲɛ jɔgɔ wɛ? \v 46 Wee kapyebye wu kafɔɔ wu ba ba, na ba wu ta wu na li pyi li pyegana na, wee ɲɛ duba pya. \v 47 Can na nʼa da yi jo yi mu, wee kapyebye wu kafɔɔ wu na ba wu teŋɛ wu keŋɛ yaŋmuyɔ yi bɛɛri ɲuŋɔ ni. \v 48 Ga wee kapyebye we bu da sipyikuuŋɔ, wu na li kɔn wuyɛ funŋɔ ni na wee kafɔɔ wʼa da zhɛ mɔ wà. \v 49 Wʼa ɲɔ kɔn na wu kapyebyeɲii pu sani, na li, na gbuu ni yagbagbaa ni. \v 50 Ayiwa, caŋa kemu ni tuun wemu wu ɲɛ kapyebye wu ya wu kafɔɔ wu soŋi-i ge, kee caŋa ke ni wee tuun we ni wu da ba. \v 51 Wu na ba wee kapyebye we kɔri, na wu taa pinnɛ ni shuun shuun juu ni. Mɛsuu ni gankunnɔ na ba bye wà. \c 25 \s1 Talenɛ lemu lʼa jo doɲiŋɛ pushaa kɛ wu shizhaa na ge \p \v 1 «Ayiwa, \w fugba saanra\w* ti na ba foro doɲiŋɛ pushaa kɛ wa fɛni, piimu ya pu sokinnaa lɔ na se di zhɛ cenabun poo wu ɲuŋɔ círi ge. \v 2 Pu kɛ wu ni, kaguro wa wu bye fungɔnyɔ baa fɛɛ, kaguro wa di ɲɛ fungɔnyɔ fɛɛ. \v 3 A fungɔnyɔ baa fɛɛ pʼi pu wo sokinnaa pu lɔ, ga pʼi ya ta sìnmɛ patii lɔ na taha sokinnaa pu na wɛ. \v 4 A fungɔnyɔ fɛɛ pʼi pu wo sokinnaa pu lɔ, na sìnmɛ patii bɛ lɔ na taha pu wo sokinnaa pu na. \v 5 A cepoo wʼi mɔ, wu da ba wɛ. A ŋmunumɔ di pu bɛɛri ta, a pu bɛɛri di ŋmunɔ. \v 6 A mujuu la di ba foro ɲiɲiŋɛ ki na na: ‹Cenabun poo wu we! Yi foro shɛ wu círi!› \v 7 Wee tuun wu ni a doɲiŋɛ pushaa kɛ wu bɛɛri di yìri, na pu sokinnaa pu yàa yàa. \v 8 A fungɔnyɔ baa fɛɛ pʼi fungɔnyɔ fɛɛ pu pye: ‹Wèe wo sokinnaa pʼa zhaa da furi, yi sìnmɛ dɔɔni wa kan wù mu.› \v 9 A fungɔnyɔ fɛɛ pʼi pu pye: ‹Ahayi! Sìnmɛ pemu pu ɲɛ wèe mu ge, pee wa da ga wèe ni yee yaa wɛ. Yi shɛ sinbɛrɛlɛɛ pu mu, yʼi shɛ pa shɔ yiyɛ mu!› \v 10 A fungɔnyɔ baa fɛɛ pʼi gari sìnmɛ pu fɛni, a cenabun poo wu ba na pu yaha wà. Pushaa kaguro wemu wʼa bi gbegele ge, a pee di jé ni cenabun poo wu ni cekaanra puga ki ni. A pʼi gbura ki shɔ̀hɔ. \v 11 Lee kadugo tàan a pii pu bɛ di ba nɔ, na xhuulo na: ‹Kafɔɔ, kafɔɔ, gbura ki mugi wù mu!› \v 12 Ga, a cenabun poo wu pu pye: ‹Can na nʼa da yi jo yi mu jo nɛ yee cɛ wɛ.› \v 13 Lee wuu na yi kori yaha ɲìi na, bani yi wa kee caŋa ke ni wee tuun we cɛ wɛ. \s1 Talenɛ lemu lʼa jo na ɲaha tii wari kegaaŋa pyevɛɛ pu na ge \r (Luka 19:11-27) \p \v 14 «\w Fugba saanra\w* tʼa foro ná wa fɛni wee wemu ya gaaŋi kulo ni ge. A wʼi wu kapyebyii pu yiri, na wu keŋɛ yara li kaa le pu keŋɛ ni. \v 15 A wu \w wari talaan|lemma="wari talan"\w* kaguro kan wa mu, na wari talaan shuun kan wa mu, na talan nigin kan taanri wo wu mu. Wee wari we ya kan pu mu na saha ni pu bɛɛri nigin nigin wu wo sefɛɛrɛ ɲuŋɔ kana ni. \v 16 Kaguro wʼa kan wemu mu ge, a wee di wakaraa kegaaŋa ɲɔ kɔn ni wu wo wu ni. A wʼi wari talaan kaguro wa bɛtii ta na fara we wu kaguro wu na. \v 17 A shuun fɔɔ wu bɛ di kegaaŋa pye ni wu wo wu ni, na talaan shuun wa ta na fara wu na. \v 18 Ga, a talan nigin fɔɔ wu shɛ wege tugi, na wu kafɔɔ wu wo wari wu ŋmɔhɔ wà. \v 19 A kapyebyii pu kafɔɔ wu sii mɔ wà, na na pa ba. Ba wʼa pa ba wɛ, wu ni kapyebyii pu ni, a pʼi jate wu wolo. \v 20 A wari talaan kaguro fɔɔ wʼi fulo wu na ni we wu kaguro wu bɛ ni na jo: ‹Na Kafɔɔ, talaan kaguro mu ya kan nɛ mu, we kaguro we nɛ ta wu kuduun.› \v 21 A wu kafɔɔ wu wu pye: ‹Lʼa ɲɔ kapyebye nizaama ɲɔmɛɛ fɔɔ. Mʼa pye ɲɔmɛɛ fɔɔ kafɛnhɛfɛnhɛnɛ ni, lee wuu na nʼa da kagbɔhɔɔ kaa le ma keŋɛ ni. Pa wù binnɛ funŋɔ taan!› \v 22 A talaan shuun fɔɔ wu bɛ di fulo wu na, na wu pye: ‹Na kafɔɔ, talaan shuun mu ya kan nɛ mu, we shuun we nɛ ta wu kuduun.› \v 23 A wu kafɔɔ wu jo: ‹Lʼa ɲɔ, kapyebye nizaama ɲɔmɛɛ fɔɔ. Mʼa pye ɲɔmɛɛ fɔɔ kafɛnhɛfɛnhɛnɛ ni, lee wuu na nʼa da kagbɔhɔɔ kaa le ma keŋɛ ni. Pa wù binnɛ funŋɔ taan!› \v 24 Lee kadugo na a wari talan nigin tavɔɔ wu bɛ di fulo na jo: ‹Na kafɔɔ, nɛ bi li cɛ jo mu keree kʼa waha. Mu ya xuu wemu nugi wɛ, wee xuu wu wo yalɔɔrɔ mu ya luu. Mu ya xuu wemu wo yashi wá wɛ, wee xuu wu wo yapyiire mu ya gɔɔn. \v 25 Nɛ fya, na shɛ ma wari wu ŋmɔhɔ ɲiŋɛ ke ni. Wu we!› \v 26 A wu kafɔɔ wu wu pye: ‹Kapyebye niguumɔ saa fɔɔ mu ɲɛ. Mu ya li cɛ na nɛ ya xuu wemu nugi wɛ, na wà nɛ na wo yalɔɔrɔ ti luu, na na yapyiire ti kɔɔn xuu ni nɛ ta wemu wo yashi wa-ɛ ge, \v 27 go mu bi yaa na shɛ na wari wu yaha baŋi na dɛ, kɔnhɔ di ba ba, di shɛ wu lɔ ni wu kuduun ni.› \p \v 28 «Yi wu wo wari talan nigin wu shɔ wu na, yʼi wu kan talaan kɛ fɔɔ wu mu! \v 29 La ɲɛ wemu mu ge, la na ba gan wee mu na fara wu wuu li na, la ɲɛhɛ wu mu. Ga la ɲɛ wemu mu wɛ, ali nifɛnhɛfɛnhɛnɛ lemu bɛ li ɲɛ wu mu ge, lee bɛ na ba shɔ wu na. \v 30 We kapyebye niguumɔ we kunni, yi wu co wá kpɛɛngɛ ke na nibiige ki ni! Mɛsuu ni gankunnɔ na ba bye wà. \s1 Taaxɔɔ li wo kiiri we \p \v 31 «\w Sipya Ja\w* wu ba ba wu nɔɔrɔ wu ni tuun wemu ni ni mɛlɛkɛɛ pu bɛɛri ni, wu na ba diin wu saanra koro nɔɔrɔ wuu li ni. \v 32 Shi we bɛɛri na ba binnɛ wu tàan. Wu na ba pu waa na laha pu yɛ na ba yatɔɔnahama ma wu dubyaa ni wu sikaa waa laha mɛ pu yɛ na wɛ. \v 33 Wu na ba dubyaa pu yaha wu kanige cɛ, na sikaa pu yaha wu kamɛnɛ cɛ. \p \v 34 «Ayiwa, saan wu na ba wu kanige cɛ wuu pu pye: ‹Yi pa, na To wu wo duba nagoo pee. Saanra temu tʼa gbegele na yaha yee ɲaha na fo koŋɔ ki yaaduun wu ni ge, yi pa jé tee ni, yʼi ti pye yi wuuro. \v 35 Bani xuugo ya nɛ ta, a yee di nɛ kan nɛ li. Waga ya nɛ ta, a yee di nɛ kan nɛ gba. Nɛ bi bye nabun, a yee di nɛ tirige yi kaban. \v 36 Fafunmɔ bye nɛ na, a yee di nɛ fafunmɔ pu xɔ. Nɛ bi bye yama fɔɔ, a yee di nɛ keree yàa. Nɛ bi bye kaso ni, a yee di shɛ foro nɛ na.› \v 37 Ayiwa, pee sipyii piimu pʼa Kilɛ ɲɔmɛɛ co ge, pee na saan wu pye: ‹Kafɔɔ, tuun wekɛ ni wèe dʼa mu xuugo wo wu ɲa, na yalige kan mu mu wɛ? Kelee na mu waga wo ɲa, na mu kan mu ya gba wɛ? \v 38 Tuun wekɛ ni wèe dʼa mu nabɔrɔ wo wu ɲa, na mu tirige wù puga, kelee na ma fafunmɔ wo ɲa, na pee fafunmɔ pu xɔ wɛ? \v 39 Tuun wekɛ ni wèe dʼa ma yama wo, kelee na ma kaso wo wu ɲa, na shɛ foro ma na wɛ?› \v 40 Saan wu na pu pye: ‹Can na nʼa da yi jo yi mu jo tuun bɛɛri ni yee ya lee la pye ali nɛ cebooloo pu bɛɛri wo nifɛnhɛfɛnhɛnɛ nigin bɛ na ge, nɛ na yee ya li pye.› \p \v 41 «Lee kadugo na saan wu na kamɛnɛ cɛ wuu pu pye: ‹Yi laha na tàan, yee laŋi fɛɛ piiri! Yi shɛ nafugibaaga ki ni, kee kemu kʼa gbegele na yaha Shitaanni ni wu wo mɛlɛkɛɛ pu kaa na ge. \v 42 Bani xuugo bi bye nɛ na, yee di ya ta yalige kan nɛ mu wɛ. Waga bi bye nɛ na, yee di ya ta nɛ kan nɛ gba wɛ. \v 43 Nɛ bi bye nabun, yee di ya ta nɛ tirige yi puga wɛ. Nɛ bi bye fafunmɔ ni, ye di ya ta nɛ fafunmɔ pu xɔ wɛ. Nɛ yama wo bi bye, nɛ bi bye kaso ni, yee di ya ta shɛ foro nɛ na wɛ.› \v 44 Ayiwa, pee bɛ na wu pye: ‹Kafɔɔ, tuun wekɛ ni wèe dʼa mu xuugo wo wu ɲa, kelee ma waga wo, kelee ma nabɔrɔ wo, kelee ma fafunmɔ wo, kelee ma yama wo, kelee ma kaso wo, na li she wèe da ma tɛgɛ-ɛ wɛ?› \v 45 Saan wu na pu pye: ‹Can na nʼa da yi jo yi mu, yee bu bye yee di ya lee la pye ali nɛ cebooloo pu bɛɛri wo nifɛnhɛfɛnhɛnɛ nigin bɛ na wɛ, yee ya ta li pye nɛ na wɛ.› \v 46 Pee na ba jé kanhama nixhɔbaama ni. Ga piimu pʼa tii ge, pee na ba jé ɲìi sicuumɔ nixhɔbaama ni.» \c 26 \s1 Yawutuu ɲuŋɔfɛɛ pʼa woni pye Yesu kaa na \r (Marika 14:1-2; Luka 22:1-2; Yohana 11:45-53) \p \v 1 Ayiwa, ba Yesu ya pee jomɔ pu bɛɛri jo xɔ sipyiire ti mu wɛ, na wu kalaapiire ti pye: \v 2 «Yʼa li cɛ na cabyaa shuun tɛ ni \w Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ|lemma="Kalenɛ"\w* lʼa da nɔ. \w Sipya Ja\w* wu na ba jé keye ni, pʼa wu kori tige na.» \p \v 3 Wee tuun wu ni a \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* ni Yawutuu nɔhɔlɛɛ pʼi shɛ puyɛ pinnɛ Kayifɛ kaban, wee ɲɛ saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ we. \v 4 A pʼi bɛ yi na na pu Yesu peele co ŋmɔhɔrɔ ni, pʼi wu gbo. \v 5 Ga, a pʼi jo: «Wù ganha bu wu co kalenɛ li ni wɛ, kɔnhɔ tunmɔ ganha bu yìri sipyiire ti tɛ ni wɛ.» \s1 Cee wa ya lasikoli wo Yesu ɲuŋɔ ni \r (Marika 14:3-9; Yohana 12:1-8) \p \v 6 Na Yesu yaha Bɛtani kulo li ni Simɔ kaban, togo kʼa fɛnhɛ wemu co toro ge, \v 7 a cee wa di fulo wu na ni lasikoli gboro la ni. Lee bi ɲi pɛɛwa lasikoli wa na. A wee cee wu Yesu yaha wu na li, na ba wee lasikoli wu wo wu ɲuŋɔ ni. \v 8 Ba Yesu kalaapiire tʼa lee ɲa wɛ. A pu logoo di yìri, a pʼi jo: «Te kakara te wo ɲuŋɔ di ɲɛ lekɛ wɛ? \v 9 We lasikoli we bi da já bɛrɛ wari niɲɛhɛmɛ na, na wee kan funmɔ fɛɛ mu.» \v 10 Ba Yesu ya lee cɛ wɛ, na jo: «Ɲaha na yʼi we cee we zɔ tɛnri wɛ? Go kasaana wʼa pye mɛ nɛ na. \v 11 Funmɔ fɛɛ na da daa yee tɛ ni tuun bɛɛri ni, ga nɛ kunni wa da ba bye yee tɛ ni tuun bɛɛri ni wɛ. \v 12 We lasikoli we wʼa wo na na ge, wʼa wɛri na ceepuuro ti kemɛ yaha faŋa le kaa na. \v 13 Can na nʼa da yi jo yi mu jo xuu bɛɛri ni pe \w Kilɛ Jozaama\w* pe ya jo ke koŋɔ ke na ge, le we cee we ya pye ge, li bɛ na baari wà, na sipyii pu funyɔ tirige ni wu kaa ni.» \s1 Zhudasi ya Yesu shaa di le keŋɛ ni \r (Marika 14:10-11; Luka 22:3-6) \p \v 14 Ayiwa, Yesu kalaapiire kɛ ni shuun wu wa nigin wa, wemu mɛgɛ ki bye na Zhuda Isikariyɔti ge, a wee di shɛ \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* pu mu, \v 15 na shɛ pu pye: «Nɛ bu Yesu le yee keŋɛ ni, juu yee di da gan nɛ mu wɛ?» A pʼi \w warifyɛn tuuŋɔɔ|lemma="warifyɛn tuuŋɔ"\w* kɛlɛɛ taanri (30) tɔrɔ kan wu mu. \v 16 Na co wee tuun wu na a Zhuda di ganha na pyegazaana shaa wu Yesu le pu keŋɛ ni. \s1 Pʼa Bulooro Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ li yalige ki li shiizhan \r (Marika 14:12-21; Luka 22:7-14, 21-23; Yohana 13:21-30) \p \v 17 \w Shizhɛnhɛrɛ Baa Buuri wu wo Kalenɛ|lemma="Kalenɛ"\w* li cazhiige ke, a Yesu kalaapiire tʼi fulo wu na, na wu pye: «Ma funŋɔ wa wù Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ li yalige ki gbegele xuu wekɛ ni wɛ?» \v 18 A Yesu di pu pye: «Yi shɛ kanha ki ni, yʼi shɛ shɛn wefɔɔ pye: ‹Karamɔgɔ wʼa jo na wee wo tuun wʼa nɔ, na mu kaban wee ni wu kalaapiire tʼa da ba Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ li yalige ki li.›» \v 19 A kalaapiire tʼi li pye ba Yesu ya yi jo pu mu wɛ. A pʼi Ɲuwuuro ti wo Kalenɛ li yalige ki gbegele wee xuu wu ni. \p \v 20 Ba piige kʼa pa wɔ wɛ, a Yesu ni wu kalaapiire kɛ ni shuun wu diin na li. \v 21 Na pu yaha pu na li, a Yesu di ba jo: «Can na nʼa da yi jo yi mu, wa na ba nɛ le keŋɛ ni yee ni.» \v 22 A kalaapiire ti ɲahaya di sii tanha fo xuuni. A pu bɛɛri di ɲɔ kɔn na wu yegee nigin nigin na: «Nɛ wi ya, Kafɔɔ?» \v 23 A Yesu di pu pye: «Wemu wʼa wu keŋɛ ki le golɛgɛ ki ni ni nɛ ni ge, wee wʼa da ba nɛ le keŋɛ ni. \v 24 \w Sipya Ja\w* wu na ba xhu ma na jo ba lʼa ka wu shizhaa na wɛ. Ga wemu wʼa da ba Sipya Ja wu le keŋɛ ni ge, bɔɔngɔ ki ɲɛ weefɔɔ wogo. Ali wee ná wu da bye pu ya wu se bɛ wɛ, lee bi da bɔrɔ wu mu.» \v 25 Zhudasi wemu wu bi da ba Yesu le keŋɛ ni ge, a wee bɛ di wu yege na: «Nɛ wi ya, Karamɔgɔ?» A Yesu di wu pye: «Mayɛ pyaa kʼa yi jo.» \s1 Kafɔɔ fɛfɛɛrɛ yalige ki keree \r (Marika 14:22-26; Luka 22:15-20; 1 Korɛnte Shɛɛn 11:23-25) \p \v 26 Na pu yaha lige ki na, a Yesu di buuri wa lɔ, na baraga taha Kilɛ na, na wu kɛgi kɛgi na kan wu kalaapiire ti mu, na pu pye: «Yi wa lɔ yi li, nɛ ceepuuro ti wa te!» \v 27 Lee kadugo na a wu \w ɛrɛzɛn|lemma="ɛrɛzɛn tige"\w* lɔhɔ cɛɛgbuu li lɔ, na baraga taha Kilɛ na, na li kan pu mu, na jo: «Yi bɛɛri pu ka gba ke ni, \v 28 nɛ shishan pu ɲɛ pe, Kilɛ wo kariɲɛɛgɛ ɲɔmɛɛ li wo shishan pe. Sipyiɲɛhɛmɛɛ wuu na pʼa wo, na pu jurumu wu \w yafa\w* pu mu. \v 29 Nʼa da yi jo yi mu, na co nimɛ na, nʼa da ke ɛrɛzɛn lɔhɔ ke ka gba nige wɛ, fo caŋa kemu nʼa da ba ki nivoŋɔ gba ni yee ni na To wu saanra ti ni ge.» \v 30 Ba pʼa li xhɔ wɛ, na Kilɛ masɔŋɔ yoyo cee. Lee kadugo tàan a pʼi foro kari Oliviye faaboboŋɔ ki na. \s1 Yesu ya jo na Pyɛɛri na ba foro wee kaa tàan \r (Marika 14:27-31; Luka 22:31-34; Yohana 13:36-38) \p \v 31 Ayiwa, a Yesu di wu kalaapiire ti pye: «Yee bɛɛri na ba baa na nɛ yɛ nigin yaha niɲaa wo piige keyɛ pyaa ni, bani lʼa ka Kilɛ Kafila wu ni na: ‹Nɛ na ba yatɔɔnahama wu gbo, dubyagbaha ki dubyaa pu bɛɛri na baa caaga.›\f * \fr 26:31 \fr*\ft Zakari 13:7\ft*\f* \v 32 Ga nɛ ba ɲɛ na foro xu ni tuun wemu ni, nɛ na doro yi ɲaha na Galile fiige ki ni.» \v 33 A Pyɛɛri di jo: «Ali pusamaa bɛɛri ɲɛhɛ baa na ma wá, nɛ wa da ga ma wá bada wɛ!» \v 34 A Yesu di wu pye: «Can na nʼa da yi jo ma mu, niɲaa wo piige keyɛ pyaa ni, yani xhuupoo wu pa mɛɛ su ge, mu na ba foro nɛ kaa tàan tɔɔɲii taanri.» \v 35 A Pyɛɛri di wu pye: «Ali li mɛhɛ yaha nɛ wu xu bɛ ni mu ni, nʼa da ga foro ma kaa tàan wɛ.» A kalaapiire tisara bɛɛri di yee ninuyɔ jo. \s1 Yesu ya Kilɛ ɲɛɛri Zhetisemanɛ tiire tɛgɛ ki ni \r (Marika 14:32-42; Luka 22:39-46) \p \v 36 Lee kadugo na a Yesu ni wu kalaapiire tʼi gari xuu wa ni, wemu mɛgɛ ki ɲɛ na Zhetisemanɛ ge. A wu pu pye: «Yi tiin naha, di shɛ Kilɛ ɲɛɛri mɛke.» \v 37 A wu gari wà ni Pyɛɛri ni Zebede jalaa shuun wu ni. A lʼi sii wu zɔ wu kanha fo xuuni, na wu ɲaha bɛ tanha. \v 38 A wu pu pye: «Nɛ zɔ we bɛɛri wʼa tanha fo nɛ na zhaa di xhuu. Yi tiin naha, yʼi gori yaha ɲìi na ni na ni!» \v 39 A wu shɛ ɲaha na jɛri, na buri ɲiŋɛ na, na Kilɛ ɲɛɛri na: «Na To le kanhama cɛɛgbuu le sanha lii na na, ni li na já bye. Ga lee bɛ na, nɛ wo ɲidaan ganha bu bye wɛ, fo mu wo ɲidaan.» \v 40 A Yesu di guri pa wu kalaapiire taanri wu yíri, na ba pu ta pʼa ŋmunɔ. A wu Pyɛɛri pye: «Yee ya já kori yaha ɲìi na ni nɛ ni na ali lɛɛri nigin bɛ pye-e ya? \v 41 Yi kori yaha ɲìi na! Yi da Kilɛ ɲɛɛri, kɔnhɔ yi ganha bu jé \w nɔwuuro\w* ni wɛ. Sipya munaa ya sɔɔ, ga wu ceepuuro fanha kʼa cɛ̀rɛ.» \v 42 A Yesu di laha pu tàan tɔɔɲii shuun wuu li ni, na shɛ Kilɛ ɲɛɛri na: «Na To, li bu da nago le kanhama cɛɛgbuu le sanha da já lii nɛ na wɛ, fo nɛ bu gba li ni, wee tuun wu ni mu wo ɲidaan wu pye.» \v 43 Lee kadugo na a wu guri pa sanha wu kalaapiire ti yíri, na ba pu ta pʼa ŋmunɔ sanha, bani ŋmunumɔ pu bi shɔ pu ni. \v 44 A Yesu di pu yaha wà, na laha pu tàan sanha, na shɛ Kilɛ ɲɛɛri tɔɔɲii taanri wuu li ni, na guri pee jomɔ pe ninumɔ na sanha. \v 45 Lee kadugo na a wu guri pa wu kalaapiire ti yíri, na ba pu pye: «Yee wa ŋmunɔɔ sanha na ŋmɔni gɛ? Tuun wʼa nɔ, \w Sipya Ja\w* wu na ba jé jurumupyii pu keŋɛ ni. \v 46 Yi yìri wù da se! Li wii, ná wemu wʼa da na le keŋɛ ni ge, wee ya nɔ.» \s1 Yawutuu pʼa Yesu co \r (Marika 14:43-50; Luka 22:47-53; Yohana 18:3-12) \p \v 47 Na Yesu yaha pee jomɔ pu na, a Zhudasi di nɔ, wee ɲɛ kalaapiire kɛ ni shuun wu wa nigin wa. A wu nɔ ni sipyiɲɛhɛmɛɛ pii ni. Ŋmɔparaa ni pubegee ki bye pee mu. \w Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* ni Yawutuu ɲahagbaa fɛɛ pu bi pee tun. \v 48 Zhudasi wemu wu bi da ba Yesu le keŋɛ ni ge, wee bi ɲaha shɛshɛɛrɛ ta shɛ sipyiire ti na na: «Di ba shɛ ɲɔsɔɔnrɔ fò kan ná wemu mu, yʼi wee co, wee wu wa.» \v 49 A Zhudasi di dii Yesu na taapile ni, na wu pye: «Faabye Karamɔgɔ!» Na ɲɔsɔɔnrɔ fò kan wu mu. \v 50 A Yesu di wu pye: «Na naɲii, lemu na mʼa pa ge, lee pye.» Wee tuun wu ni a sipyii pusamaa di fulo Yesu na, na wu co. \v 51 A Yesu wo kalaapire la di li wo ŋmɔpara kɔɔngi li forogo ni, na saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ wu wo kapyebye niwɛŋɛ paa laha. \v 52 A Yesu di lee kalaapire li pye: «Ma ŋmɔpara le le wà li forogo ki ni, bani piimu pʼa ŋmɔparaa luu ge, ŋmɔparaa ki da ba pee bɛ ɲuŋɔ tugo. \v 53 Go nɛ bi da já na To wu ɲɛɛri wʼa mɛlɛkɛɛ pii yaha na pa nimɛ nimɛ piimu ya ɲɛhɛ miliyo na ge, ta mu ya lee cɛ wɛ? \v 54 Ga lee da ba bye, Kilɛ Kafila wʼa yemu jo ge, yee ɲɔ na fa dii wɛ? Bani Kilɛ Kafila wʼa li shɛ na fo kii keree kii bu bye.» \p \v 55 Lee kadugo na a Yesu di sipyiire ti pye: «A yee di ba ni ŋmɔparaa ni pubegee ni nɛ tacoŋɔ ni ma na jo kakuubye di ɲɛ ya? Nɛ bi dɛn caŋa bɛɛri Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni, na sipyii kalaa, yee di ya ta nɛ co wɛ. \v 56 Ga kii keree kii bɛɛri ya pye kɔnhɔ Kilɛ tudunmɔɔ pʼa yemu bɛɛri ka Kilɛ Kafila wu ni ge, yee bɛɛri ɲɔ di fa.» \p Ayiwa, a wu kalaapiire ti bɛɛri di baa caaga na wu yaha wà. \s1 Yesu ya yere kiirikɔɔn kuruŋɔ ki ɲahagbaa na \r (Marika 14:53-65; Luka 22:54-55, 63-71; Yohana 18:13-14, 19-24) \p \v 57 Piimu pʼa Yesu co ge, a pee di gari ni wu ni Kayifɛ kaban, wee ɲɛ saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ we. \w Saliya karamɔgɔlɔɔ\w* ni Yawutuu ɲahagbaa fɛɛ pu nibinnɛgɛ ki bye wà. \v 58 A Pyɛɛri di laraga kɔn pu na, na daha pu fɛni, fo na shɛ jé saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ wu wo kaaŋa ki ni. Ba wʼa jé kaaŋa ki ni wɛ, na diin gɛdii pu tàan kɔnhɔ wu ba le kaa le nɔhɔ ɲa. \v 59 Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ pu fara \w kiirikɔɔn kuruŋɔ\w* ki na, pee bi can baa wo sɛɛri kaa la shaa Yesu fɛni kɔnhɔ pʼi wu gbo. \v 60 Ga pu ya li ta wɛ, ali na li ta bɛ sipyiɲɛhɛmɛɛ bi ma na kafinɛyɛ leni Yesu na. A sipyii shuun wa bɛ di ba nɔ kurogo ki na, na pu woyo jo na: \v 61 «We ná we ya jo na wee na já Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ja, na ki yereŋɛ cabyaa taanri funŋɔ ni.» \p \v 62 Wee tuun wu ni a saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ wu yìri yere, na Yesu pye: «Jomɔ pemu bɛɛri pii sipyii pii wa yu mu shizhaa na ge, mu wa da pu ɲɔ shɔ-ɛ gɛ?» \v 63 Ga, a Yesu di cari wuyɛ na. A saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ wu jo: «Ma bi ɲɛ Shɔvɔɔ we, Kilɛ Ja we, nɛ li shaa ma mu Kilɛ ɲìi wo wu mɛgɛ na, jo ma yee jo wù mu.» \v 64 A Yesu di wu pye: «Mayɛ pyaa ki wa yi yu. Ga nʼa da yi jo yi mu jo na co nimɛ na, yi na ba \w Sipya Ja\w* wu nidɛɛngɛ ɲa Se Bɛɛri Fɔɔ Kilɛ kanige cɛ. Yi na ba wu nibawo ɲa bɛ sanha fugba ɲahaya ye na.» \v 65 Wee tuun wu ni a saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ wo ɲuŋɔfɔgbɔ wu wuyɛ pyaa wo fadeŋɛ shɛɛngi, na jo: «Kilɛ mɛgɛ wʼa kyɛɛgi mɛ dɛ! Ɲaha fɛni wù ɲɛ sanha sɛɛrɛɛ pu mu wɛ? Yʼa wu Kilɛ mɛkyɛɛgɛrɛ jomɔ pu logo nimɛ. \v 66 Yee di wa yekɛ yu wɛ?» A pʼi wu pye: «Wʼa yaa na wu gbo.» \p \v 67 Ayiwa, a pʼi ɲɔlɔhɔ tugi na wà wu ɲaha ni, na wu kpɔn ni kaguruyo ni. A pii di kadahaa ja wu ɲibɛgɛ ni. \v 68 A pʼi jo: «Shɔvɔɔ we, ma bi sii Kilɛ tudunmɔ we, ma kpɔnvɔɔ wu mɛgɛ yiri wù mu!» \s1 Pyɛɛri ya foro Yesu kaa tàan \r (Marika 14:66-72; Luka 22:56-62; Yohana 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Ayiwa, lee bi Pyɛɛri nidɛɛngɛ ta kpɛɛngɛ ki na kaaŋa ki ni, a kapyebyezhɔ wa di fulo wu na, na wu pye: «Go mu bɛ wu bye ni Galile shɛɛn Yesu ni.» \v 70 Ga, a Pyɛɛri di foro wu kaa tàan sipyii pu bɛɛri ɲii na. A wu jo: «Nɛ cɛ yekɛ mu wa yu wɛ.» \v 71 Lee kadugo na a Pyɛɛri di gari kaaŋa ki tajege ki yíri. A kapyebyezhɔ wa bɛ di wu ɲa wà, na wee xuu wu wo sipyii pu pye: «We ná we bɛ wu bye ni Nazarɛti shɛɛn Yesu ni.» \v 72 A Pyɛɛri di foro wu kaa tàan sanha, na gaa. A wu jo: «Nɛ we ná we cɛ wɛ.» \v 73 Ba jɛri ya pye wɛ, piimu pu bi yere wà ge, a pee di fulo Pyɛɛri na, na wu pye: «Nakaara baa mu bɛ wu wa pu ni. Bani mu jogana li bɛ lʼa mu tayirige shɛɛ.» \v 74 Ga, a Pyɛɛri di gaa, na wuyɛ laŋi. A wu jo: «Nɛ wee ná wu cɛ wɛ.» Taapile ni a xhupoo di mɛɛ su. \v 75 Ayiwa, a Pyɛɛri funŋɔ di do ni Yesu jomɔ pu ni na: «Yani xhupoo wu pa mɛɛ su ge, mu na ba foro nɛ kaa tàan tɔɔɲii taanri na mu ya nɛ cɛ wɛ.»\f * \fr 26:75 \fr*\ft Macoo 26:34\ft*\f* A Pyɛɛri di foro kari kpɛɛngɛ ki na, na shɛ mɛɛ su fo xuuni. \c 27 \s1 Pʼa shɛ ni Yesu ni Pilate mu \r (Marika 15:1; Luka 23:1-2; Yohana 18:28-32) \p \v 1 Ɲisɔɔgbɔhɔ ki na a \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* pu bɛɛri ni nɔhɔlɛɛ pʼi bɛ yi na na Yesu ya yaa na wu gbo. \v 2 A pʼi wu pɔ, na shɛ wu le gbafɛnɛɛrɛɛ Pilate keŋɛ ni. \s1 Zhudasi xugana \r (Kapyegee 1:18-19) \p \v 3 Ayiwa, Zhudasi wemu wʼa Yesu le keŋɛ ni ge, ba wee ya li ɲa na pʼa Yesu kayuu li jo na yaha na pu wu gbo wɛ, a li daajeŋɛ di jé wu ni, a wu wari tuuŋɔɔ kɛlɛɛ taanri (30) wu lɔ, na wu shɛ ki tɛrɛŋɛ saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ ni Yawutuu ɲahagbaa fɛɛ pu na. \v 4 A wu pu pye: «Kakuunɔ nɛ pye na jaagi baa fɔɔ ɲuŋɔ le xu ni.» Ga, a pee di wu pye: «Wèe wo ɲaha wa yee ni wɛ? Mu wo ɲuŋɔ wuu li wa lere!» \v 5 A Zhudasi di wari wu shan ɲiŋɛ na Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ni, na gari na shɛ wuyɛ pɔ gbo. \v 6 A saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ pʼi wari wu lɔ, na jo: «Li ya saha wèe pu we wari we le Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki wo keshi wu ni wɛ. Bani shishan pɛrɛmɛ pu ɲɛ pii.» \v 7 A pʼi jo bɛ yi na, na wee wari we taga cogo faanrivɔɔ wu wo tɛgɛ ki shɔ, na kee pye pu nabuun faya. \v 8 Lee wuu na pʼa kee tɛgɛ ke mɛgɛ yiri ali niɲaa we bɛ ni na shishan tɛgɛ. \v 9 Lee funŋɔ ni Kilɛ tudunmɔɔ \w Zheremi\w* bi yemu jo ge, a yee ɲɔ di fa. Wu bi jo na: «Pʼa wari tuuŋɔɔ kɛlɛɛ taanri (30) wu lɔ, wee wemu wʼa pye wu pɛrɛmɛ pu ge. Kee ɲɔ ke na \w Izirayɛli\w* nagoo pʼa bi bɛ. \v 10 A pʼi wee wari wu lɔ na taga cogo faanrivɔɔ wu wo tɛgɛ ki shɔ. Kafɔɔ wʼa bi nɛ pye nɛ wu yee jo pu mu.»\f * \fr 27:10 \fr*\ft Zakari 11:12-13; Zheremi 32:6-9\ft*\f* \s1 Pilate ya Yesu yege \r (Marika 15:2-5; Luka 23:3-5; Yohana 18:33-38) \p \v 11 Ayiwa, a pʼi Yesu yereŋɛ Pilate ɲaha tàan. A wee di wu yege na: «Yawutuu wo saan mu ɲɛ ya?» A Yesu di wu pye: «Uun, ba ma wa yi yu wɛ.» \v 12 Lee kadugo na, ba saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ ni Yawutuu ɲahagbaa fɛɛ pʼa pa wu tɔɔgɔ leni wɛ, wu ya wa shishiin bɛ ɲɔ shɔ wɛ. \v 13 Wee tuun wu ni a Pilate di wu pye: «Keree kiimu bɛɛri na pʼa mu jaagi mɛ ge, mu wa ki nuri-i gɛ?» \v 14 Ga Yesu ya wu ɲɔ shɔ lee la shishiin na wɛ. A lee di gbafɛnɛɛri wu fo fo xuuni. \s1 Pʼa Yesu jaagi na pu wu gbo \r (Marika 15:6-15; Luka 23:13-25; Yohana 18:39—19:16) \p \v 15 Ayiwa, gbafɛnɛɛri wu bi tee na kaa la pyi. Lee ɲɛ, yee bɛɛri ba Yawutuu pu wo \w Bulooro Ɲuwuuro Kalenɛ|lemma="Kalenɛ"\w* lʼa nɔ wɛ, wʼa kasolemɛ nigin wa yaha, na saha ni sipyii puyɛ pyaa wo ɲidaan wu ni. \v 16 Lee bi kasolemɛ wa ta wà wemu mɛgɛ ya foro ge. Wu mɛgɛ ki bye na Barabasi. \v 17 Sipyiire ti bi pa binnɛ a Pilate di pu pye: «Barabasi ni Yesu wemu pʼa byi \w Shɔvɔɔ\w* wu ge, pee shuun wu ni yi funŋɔ wa pu wekɛ yaha wɛ?» \v 18 Bani Pilate bi li cɛ na Yesu wo ɲɛpɛɛn na pʼa bi wu le wee keŋɛ ni. \v 19 Na Pilate nidɛɛngɛ yaha kiiri wu takɔngɔ ki ni, a wu shɔ wʼi tuduro yaha pʼa pa jo wu mu na: «Ma ganha bu da ma tɔɔgɔ le we jaagi baa fɔɔ we wo keree ki ni wɛ, bani we keree kʼa nɛ kanha shɛn xuuni ŋmunɔgɔ ni piige ki ni.» \p \v 20 Ga, a \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* ni Yawutuu ɲahagbaa fɛɛ pʼi sipyiire ti sɔn na pu Pilate ɲɛɛri na wu Barabasi yaha, wʼi Yesu gbo. \v 21 A gbafɛnɛɛri wu guri pu pye sanha: «Yi funŋɔ wa pu wekɛ yaha yi mu pii shuun we ni wɛ?» A pʼi wu pye: «Barabasi.» \v 22 A Pilate di pu pye: «Yesu wemu pʼa byi Shɔvɔɔ wu ge, di lekɛ pye wee na wɛ?» A pu bɛɛri di wu pye: «Wu kori tige na!» \v 23 A Pilate di pu yege na: «Kakuunɔ lekɛ wu dʼa pye wɛ?» Ga, a pʼi xhuulo xuuni na toro taashiinɛ li tàan na: «Wu kori tige na!» \v 24 A Pilate di ba li ta na wee wa da le já wɛ, bani la li bi faraa sipyiire ti kafugo na. A wʼi lɔhɔ ko, na wu keye je sipyiire ti bɛɛri ɲii na, na jo: «Nɛ tɔɔgɔ wa ni yi ni we jaagi baa fɔɔ we wo shishan pu wo na wɛ. Yeeyɛ pyaa wo keŋɛ woyo yi wa yere.» \v 25 A sipyiire ti bɛɛri di jo: «Wu shishan pu to wèe ni wù nagoo ɲuŋɔ ni!» \v 26 Wee tuun wu ni a Pilate di Barabasi yaha, na Yesu kan pʼa kpɔn ni susɔlɔɔ ni, na wu le pu keŋɛ ni pu kori tige na. \s1 Sɔrɔsii pʼa Yesu la wolo \r (Marika 15:16-20; Yohana 19:2-3) \p \v 27 Ayiwa, a gbafɛnɛɛri wu sɔrɔsii pʼi gari ni Yesu ni gbafɛnɛɛri wu kaaŋa ki ni. A sɔrɔsii pu kuruŋɔ ki bɛɛri di foro pinnɛ wu fɛni. \v 28 A pʼi Yesu fàya yi wolo wu na, na fadeboroŋɔ niɲiga ka le wu na. \v 29 A pʼi xhuyo shin na pye saanra ɲudɔnɔ, na lee tɔ wu ɲuŋɔ ni, na wahagaan le wu kanige keŋɛ ke ni. A pʼi xhɔ na ganha na nuguro sinni wu fɛɛ ni, na wu la wo, na yu: «Ɲaabye Yawutuu saan we!» \v 30 A pʼi ganha na ɲɔlɔhɔ tugoo na woni wu na, na wahagaan li lɔ, na wu kpɔɔn ɲuŋɔ ke ni. \v 31 Ba pʼa wu la wolo xɔ mu wɛ, a pʼi fadeboroŋɔ niɲiga ki wolo wu na, na wuyɛ pyaa wo fàya yi le wu na, na gari ni wu ni di zhɛ gori. \s1 Pʼa shɛ Yesu kori tige na \r (Marika 15:21-32; Luka 23:26-43; Yohana 19:17-27) \p \v 32 Ayiwa, ba pʼa foro kanha ki ni wɛ, na jíri Sirinɛ kulo li shɛn wa na, wee mɛgɛ ki bye na Simɔ. A pʼi wee karamu wʼa Yesu korikoritige ki lɔ. \v 33 A pʼi shɛ nɔ xuu wa ni, wee mɛgɛ ɲɛ na «Goligota», lee kɔri ɲɛ: «Ɲugɔrɔgɔ xuu». \v 34 A pʼi duvɛn suri durɔgi losorogo ka ni na kan wu mu wu gba. Ba wʼa yee ɲɛhɛ wɛ, wu ya sɔɔ na yi gba wɛ. \p \v 35 Ba pʼa wu kori xɔ wɛ, a sɔrɔsii pʼi kagaanshaan pye, na wu fàya yi taa taa pu yɛ na na saha ni lee ni.\f * \fr 27:35 \fr*\ft Zaburuu 22:19\ft*\f* \v 36 Lee kadugo na, a pʼi diin na ganha na wu kasɛri. \v 37 Pʼa Yesu jaagi lemu na ge, a pʼi yee ka kɔɔrɔ la na na kori wu ɲuɲɔ na na: \qc YESU WU ƝƐ WE, YAWUTUU WO SAAN WE. \p \v 38 A pʼi nagaapelɛyɛ shuun wa kori tiye na ni Yesu ni. Nigin wa bye wu kanige cɛ, nigin wa di ɲɛ wu kamɛnɛ cɛ. \v 39 Kodoroloo pu bi pu ɲuyɔ kori, na wu shɛhɛlɛ, \v 40 na yu: «Mu wemu wʼa jo na mu na Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ja, na ki yereŋɛ sanha cabyaa taanri funŋɔ ni ge, ma bi sii Kilɛ Ja we, mayɛ shɔ sa! Tigi laha tige ki na!» \v 41 \w Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="Saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w*, ni \w saliya karamɔgɔlɔɔ\w* ni Yawutuu ɲahagbaa fɛɛ pu bɛ pu bi Yesu la wo, na yu: \v 42 «Wʼa sipyii piitiilee shɔ, ga wʼa da já wuyɛ shɔ wɛ! Go\w Izirayɛli\w* wo saan wu ɲɛ wii, na wu tigi laha nimɛ korikoritige ki na, wù na dà wu na! \v 43 ‹Wʼa Kilɛ pye wu \w tadaŋa\w*. Wu kaa bi dan Kilɛ ni, Kilɛ wu wu tirige sa!›\f * \fr 27:43 \fr*\ft Zaburuu 22:9\ft*\f* Ta wu ya jo na Kilɛ Ja wee ɲɛ wɛ?» \v 44 Nagaapelɛyɛ yemu pʼa kori ni wu ni ge, mu yee bɛ bi wu fanri lee fanhagana li na. \s1 Yesu xugana \r (Marika 15:33-41; Luka 23:44-49; Yohana 19:28-30) \p \v 45 Na caŋa ki yaha ɲiŋɛ niŋɛ ni, a nibiige di jé fiige ki bɛɛri ni, fo na shɛ da lɛɛrɛɛ taanri. \v 46 Yakoŋɔ wo tuunɔ ɲii taanri wu shizhaa na, a Yesu di ba mujuugbɔɔ wá na: «Eli, Eli, lama sabakatani?» Lee kɔ́ri ɲɛ: «Na Kilɛ, na Kilɛ, ɲaha na ma dʼa na yaha wɛ?»\f * \fr 27:46 \fr*\ft Zaburuu 22:2\ft*\f* \v 47 Piimu niyereye yi bye wà ge, ba pii ya lee mujuu li logo pee ni wɛ, na jo: «Kilɛ tudunmɔɔ Eli wʼa yiri.» \v 48 Taapile ni a shɛn nigin wa di baa kari pu ni, na shɛ yoro fyɛnmi vinɛgiri ni, na tee migile kagaantɔɔngɔ ka na, na shɛ gan Yesu mu wu sɔn. \v 49 Ga, a pusamaa di jo: «Yere wù wu wii Eli bu da wu na da ba wu shɔ!» \v 50 A Yesu di mujuugbɔɔ la bɛ wá sanha, na xhu. \v 51 Lee taapile li ni a Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ɲahaparaga fàŋa\f * \fr 27:51 \fr*\ft \+bd Kilɛ-pɛɛŋɛ pugbɔhɔ ki ɲahaparaga fàŋa:\+bd* Kee ɲɛ fàŋa kemu ki bi fɛfɛɛrɛ xuu wu tɛhɛnɛ kɔn na wolo fɛfɛɛrɛ ti bɛɛri wo fɛfɛɛrɛ xuu wu ni ge. Lee ya li shɛɛ na wa bɛɛri na já vulo nimɛ Kilɛ na.\ft*\f* nigbilege kʼi daa shuun, na lɔ fugba wu na fo ɲiŋɛ ke. A ɲiŋɛ kʼi jɛlɛ, a faaboboyo ye di ja ja. \v 52 A faya yi ɲɔ di mugi mugi, Kilɛ wo sipyii piimu pʼa bi xu ge, a pee di ɲɛ. \v 53 A pʼi foro faya yi ni. Ba Yesu ya pa ɲɛ wɛ, a pʼi jé fɛfɛɛrɛ kulo li ni, na puyɛ shɛ sipyiɲɛhɛmɛɛ na. \p \v 54 Sɔrɔsii ɲuŋɔfɔɔ we ni sɔrɔsii piimu samaa pu bi Yesu kasɛɛgɛ pyi ge, ba pee ya ɲiŋɛ cɛlɛŋɛ ke ni kee keree ki bɛɛri ɲa wɛ, a pʼi sii fya fo xuuni, na jo: «Can na Kilɛ Ja yɛ pyaa ki bye we ná we!» \v 55 Cèe niɲɛhɛmɛɛ pii bɛ pu bi yere taliige ni na kii keree kii wii. Pee bi taha Yesu fɛni na yìri Galile ni, na baari pyi wu mu. \v 56 Pii mɛyɛ yi wa ye pu ni: Magadala shɛɛn Mariyama, Yakuba ni Yusufu yɛ nu Mariyama, ni Zebede jalaa pu wo nu we. \s1 Yesu legana faŋa ni \r (Marika 15:42-47; Luka 23:50-56; Yohana 19:38-42) \p \v 57 Ba yakoŋɔ kʼa pa nɔ wɛ, a Arimate shɛn naafuu fɔɔ wa di ba, wee mɛgɛ ki bye na Yusufu. Wee bɛ wu bye Yesu wo kalaapire la. \v 58 A wu gari, na shɛ Yesu nixhugo ki ɲɛɛri Pilate mu. A Pilate di jo na pu shɛ gbo wu kan wu mu. \v 59 A Yusufu di gbo wu lɔ, na fatɔvige nivoŋɔ ka migile wu na. Kee bi yàa ni lɛnfu* ni. \v 60 Na shɛ wu le faŋa nivoŋɔ ka ni. Wu bi pu pye pʼa kee faŋa ke tugi na yaha wuyɛ kaa na faaya yi ni. A wu xhɔ na kageegbɔhɔ ka gologolo taga faŋa ki ɲɔ tɔ, na gari. \v 61 Magadala shɛɛn Mariyama ni we wu Mariyama we, pee bi tiin na saha ni faŋa ki ni. \s1 Pʼa sɔrɔsii taha faŋa ki na na pʼa ki ɲuŋɔ sigee \p \v 62 Ɲimuguro ti na, a \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* ni \w Farizhɛɛn\w* pii di shɛ gbafɛnɛɛrɛɛ Pilate mu. Kee caŋa kʼa pye \w cadɛɛngɛ\w* ki wo gbegemɛ pu caŋa ki ɲimuguro. \v 63 A pʼi ba wu pye: «Ɲuŋɔfɔɔ we, na we ɲugyɛɛgi sipya we yaha ɲìi na, wèe fungɔngɔ wa li na na wʼa bi jo na wee na ba ɲɛ na foro xu ni wu caxhugo caŋa taanri wogo na. \v 64 Lee wuu na wèe funŋɔ wa ma di sɔrɔsii taha faŋa ki na, pee di da ki ɲuŋɔ sigee fo na shɛ cabyaa taanri wu torogo. Kɔnhɔ wu kalaapiire ti ganha bu da ba wu nixhugo ki yu pu da yi yu sipyii pu mu na wʼa ɲɛ na foro xu ni wɛ. Lee bu bye tee kurogo wo ɲugyɛɛgɛrɛ ti na golo taashiinɛ li bɛ wuuro ti na.» \v 65 A Pilate di pu pye: «Sɔrɔsii pu piiri! Lemu bɛɛri yʼa giin di bye, kɔnhɔ yʼi faŋa ki ɲuŋɔ sige xuuni ge, yi lee pye.» \v 66 A pʼi gari faŋa ki na, na shɛ ɲɔtɔŋɔ ki yàa, na fɛ yaha ki na, na sɔrɔsii pu taha ki na a pee di ganha na ki ɲuŋɔ sigee. \c 28 \s1 Yesu ya ɲɛ na foro xu ni \r (Marika 16:1-10; Luka 24:1-12; Yohana 20:1-10) \p \v 1 Ayiwa, ba \w cadɛɛngɛ\w* kʼa toro wɛ, Dimazhi wu ɲisɔɔgɔ ki na, caŋa ki foroduun wu ni, a Magadala shɛɛn Mariyama ni we wu Mariyama wʼi gari di zhɛ faŋa ki wii. \v 2 Taapile ni a ɲiŋɛ cɛlɛŋɛ nigbɔhɔ di bye. A Kafɔɔ wo mɛlɛkɛ wa di digi na yìri fugba we ni, na ba kagereŋɛ ki gologolo laha faŋa ki ɲɔ na, na diin ki ɲuŋɔ ni. \v 3 Mɛlɛkɛ wu ɲaha ki bi ɲi ba Kilɛ-ɲinɛ ɲɛ wɛ, wu fàya ye di fiinŋɛ wɛlɛwɛlɛ ba xɔɔrɔ ɲɛ wɛ. \v 4 Sɔrɔsii piimu pʼa faŋa ki ɲuŋɔ sigee ge, a pee di fya fo na jɛlɛ, a pʼi bye kanna pʼa xu. \v 5 A mɛlɛkɛ wu cèe pu pye: «Yi ganha bu da vya wɛ! Nɛ li cɛ jo Yesu wemu pʼa kori tige na ge, wee yee wa zhaa. \v 6 Wu wa naha wɛ, wʼa ɲɛ na foro xu ni ba wʼa bi yi jo wɛ. Pʼa bi wu sinniŋɛ xuu wemu ni ge, yi pa wee xuu wu wii. \v 7 Ayiwa nimɛ yi fyaala shɛ yi jo wu kalaapiire ti mu na wʼa ɲɛ na foro xu ni, na wʼa gaaŋi yi ɲaha na Galile fiige ki ni, yi na zhɛ wu ɲa wà. Ye yʼa bye nɛ mu di jo yi mu.» \v 8 A cèe pʼi fyaala laha faŋa ki na, pu bi fya, ga pu zɔlɔɔ pu bɛ dʼa ɲi fundanga na. A pʼi ganha na fe na gaaŋi pʼi shɛ yee ɲaha jo kalaapiire ti mu. \v 9 Taapile ni a Yesu di ba pu ɲuŋɔ círi na pu pye: «Yi faabye!» A cèe pʼi fulo Yesu na, na wu co tɔɔyɔ ye na, na pɛɛŋɛ taha wu na. \v 10 A Yesu di pu pye: «Yi ganha bu da vya wɛ! Yi shɛ yi jo na cebooloo pu mu na pʼa se Galile ni, na wà pʼa da zhɛ na ɲa.» \s1 Sɔrɔsii pʼa Yesu ɲɛ wu jo \p \v 11 Ayiwa, na cèe pu yaha koo na, sɔrɔsii piimu pu bi faŋa ki ɲuŋɔ sigee ge, a pii di gari pee ni, na shɛ kii keree kii bɛɛri ɲaha jo \w saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ|lemma="saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɔɔ"\w* pu mu. \v 12 A saraya ɲaha shɔɔnrivɛɛ ɲuŋɔfɛɛ pʼi shɛ puyɛ ɲa ni Yawutuu ɲahagbaa fɛɛ pu ni. A pʼi jo bɛ yi na, na wari niɲɛhɛmɛ wa kan sɔrɔsii pu mu, \v 13 na pu pye: «Yʼa yi yu na Yesu kalaapiire tʼa yee niŋmunuyɔ yaha, na ba gbo wu yu piige ki ni. \v 14 Gbafɛnɛɛri wu bu yee logo, wèe na zhɛ yee ɲaha shɔɔnri ni wu ni na wù wo se pye, kɔnhɔ yaaga ganha bu yi ta wɛ.» \v 15 A sɔrɔsii pʼi wee wari wu lɔ, na shɛ li pye ba yʼa jo pu mu wɛ. A pee jomɔ pe di jaaga Yawutuu pu tɛ ni. Fo niɲaa we bɛ ni pee jomɔ pe ya yu. \s1 Yesu ya wuyɛ shɛ wu kalaapiire ti na \r (Marika 16:14-18; Luka 24:36-49; Yohana 20:19-23; Kapyegee 1:6-8) \p \v 16 Ayiwa, a kalaapiire kɛ ni nigin wʼi gari Galile ni. Faaboboŋɔ kemu kaa Yesu bi jo pu mu ge, a pʼi gari wà. \v 17 Ba pʼa Yesu ɲa wɛ, a pʼi wu pɛlɛ. Ga, a nakaara di bye pii zɔlɔɔ ni pu ni. \v 18 A Yesu di fulo pu na, na pu pye: «Fanha ki bɛɛri kʼa kan nɛ mu fugba we, ni ɲiŋɛ ke na. \v 19 Lee wuu na yi nɔ shi wu bɛɛri na, yʼi pu pye na kalaapiire! Yi pu batize To Kilɛ ni Ja ni \w Fɛfɛɛrɛ Munaa\w* mɛgɛ na! \v 20 Ɲɔmɛhɛɛ kiimu nɛ jo yi mu ge, yi pu kalaa na pu taha kee fɛni! Li wii, nʼa da bye ni yi ni ɲiga bɛɛri fo na shɛ koŋɔ xɔ.»