\id ROM \h Romanos \toc1 Carta Cha Sacuhu̱n Ra Apóstol Pablo Chi Ñáyɨvɨ Ñuu Roma Cha Yɨhɨ́ Cuenda Nyoo \toc2 Romanos \toc3 Ro. \mt1 Carta Cha Sacuhu̱n Ra Apóstol Pablo Chi Ñáyɨvɨ Ñuu Roma Cha Yɨhɨ́ Cuenda Nyoo \c 1 \s1 Nu sacuhu̱n ra Pablo tutu chi ñu cuenda Nyoo ñu Roma \p \v 1 Yuhu ra Pablo cuví noo ra sacuví tyiño nuu ra Jesucristo. Nacana̱ ra chii, ta nacachi̱ ra chii vatyi cuví apóstol chi ra, tacuhva vatyi sacote chi ñáyɨvɨ yoso caa sacacu̱ Nyoo añima yo. \p \v 2 Ihya cuví tuhun cha catyi̱ Nyoo chi yo tyi cusacuvi ra, ta chicunyaa̱ nu tutu tuhun ra tandɨhɨ cha tyaa̱ ra profeta ta cha naha. \v 3 Ican ihya cuví tuhun Sutu Mañi yo Jesucristo Sehe Nyoo cha cahán chi tuhun, vatyi quichi̱ ra sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ chihin coño ñuhu ra tari coño ñuhu maa yo. Tata rey David cuvi̱ chi ra. \v 4 Ta Nyoo chihin Tatyi Ii ra sacoto̱ cachi ra chi yo vatyi Sehe ra cuví chi ra, vatyi sanandoto̱ ra chi ra chihin cha ndicha ñuhu ra. \v 5 Ta cha cuenda maa ra Jesucristo chaha̱ Nyoo tumañi iñi chi nyuhu cha cuhun ndi cucaca ndi tyiño ra, tacuhva nachino iñi ñáyɨvɨ chi ra nɨcahnu ñuhu ñayɨvɨ̱, ta quichaha ñu chi ra. \v 6 Ta mahñu ñu cuan, ñohó tucu nyoho vatyi suri nacana̱ tucu ra Jesucristo chi nyoho. \p \v 7 Sacuhín tutu ihya chi tandɨhɨ nyoho cha iyó ndo ñuu Roma. Cuñí Nyoo chi ndo ta nacana̱ ra chi ndo vatyi coo ndo noo ñayɨvɨ̱ cachi cha sacahnu ndo chi ra. Na naquehen ndo cha vaha ta cha taxi ri cuñí añima ndo cha chahá Sutu yo Nyoo ta Sutu Mañi yo Jesucristo chi yo. \s1 Nu catyí ra Pablo vatyi cuñí ra cuhun ra ñuu Roma \p \v 8 Cha xihna ri chahí tyahvi nyoo chi Nyoi chihin sɨvɨ ra Jesucristo, cha cuenda tandɨhɨ nyoho. Vatyi tandɨhɨ ri ityi cahán ñu tuhun vatyi chinó xaan iñi ndo chi ra Jesucristo. \v 9 Ta tyiño nuu Nyoo sacuví yuhu chihin cha tandɨhɨ añime. Ta cahín tuhun yoso caa sacacu̱ ra chi yo cha cuenda Sehe ra. Ta Nyoo cuví ra testigu vatyi chitó ra tyi tyicuan ri nɨcohón iñi chi ndo cuhva cha chicán tahvi chi ra. Ta chicán tahvi cha cuenda ndo. \v 10 Chiquén chi Nyoo na cuvi cuhva cuñí ra, ta cuhin nu nyicú ndo, vatyi cha naha xaan cuñí cuhin. \v 11 Vatyi cuñí tyinyei chi ndo, ta naquehen ndo cha vaha cha chahá Nyoo ta cunɨɨ ca iñi ndo. \v 12 O cuñí chi catyí vatyi sanɨɨ yo iñi tahan yo chihin cha chinó iñi yo, tari chinó iñi nyoho ta yuhu ñandɨhɨ. \p \v 13 Yañi, cuñí tyi coto ndo vatyi cuaha xaan chaha cuñí cunyehi nu nyicú ndo, soco nya vityin ta ña chaha̱ chi cuhva chii. Cuñí vatyi cunɨɨ ca iñi ndo tari ndunɨɨ̱ ca iñi ñu vehe ñuhu inga ñuu nu chahi̱n. Vatyi tatu ndunɨɨ́ iñi ndo, ndunɨɨ́ tucu iñi yuhu. \v 14 Vatyi nyaá sɨqui cha cahin tuhun Nyoo chihin tandɨhɨ ñáyɨvɨ, an cuví ri ñu ñuu Grecia, an cuví ri ñu inga ñuu, an cuví ri ñu chiñi tuñi, an cuví ri ñu ña cutuñí iñi. Tahán chi cha cahin chihin tandɨhɨ ri ñu. \v 15 Yucuan chaha, cha cuenda yuhu, cuñí xain cahan tiqui tuhun Nyoo chihin nyoho cha iyó ndo ñuu Roma chiña. \s1 Tuhun Nyoo iyó xaan cha ndicha ñuhu chi \p \v 16 Yuhu ña cahán nui cahín tuhun Nyoo, vatyi ihya cuví fuerza Nyoo cha sacacú chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha chinó iñi chi ra. Ta cha xihna ri chi ñu Israel. Ta cha cu uvi, ñu inga ñuu. \v 17 Vatyi tuhun Nyoo ihya, sañahá chi chi yo yoso caa sacuvahá Nyoo chi yo nuu ra chihin cha chinó iñi yo chi ra. Ta suri cha cuenda cha chinó iñi yo, coo yo ñayɨvɨ̱ chaa chihin ra. Tyehe caa nyaá nu tutu tuhun Nyoo: “Ñu cha nduvaha̱ añima saha̱ Nyoo, coo ñu noo ñayɨvɨ̱ chaa chihin cha chinó iñi ñu chi ra.” \s1 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ ta iyó cuatyi ñu \p \v 18 Ta nyehé yo vatyi nya nu nyaá Nyoo nya andɨvɨ ta tachí tuñi ra chi ñáyɨvɨ quiñi iyó, ñáyɨvɨ ña vaha. Ta cha quiñi iyó ñu, ña chahá chi coto ñu cha ndicha. \v 19 Chitó vaha ñu tyi tuhun vaha cuví tuhun Nyoo vatyi suri maa Nyoo sañahá ra chi ñu. \v 20 Vatyi vasɨ ña nyehé yo chi ra, cuví coto yo vatyi iyó ra vatyi nyehé yo tandɨhɨ cha savaha̱ ra. Nyata chino̱ ñuhu ñayɨvɨ̱ ta tandɨhɨ cha savaha̱ ra ta sañahá chi chi yo vatyi maa ra cuví Nyoo, ta tunyee iñi cha iyó chi ra ma ndɨhɨ maa. Yucuan chaha ma cuvi catyi ñáyɨvɨ tyi yori Nyoo iyó. \v 21 Ta vasɨ cha chitó ñu tyi iyó noo Nyoo cahnu, soco ña sacahnú ñu chi ra tari cuhva tahán chi cha sacahnu yo chi ra. Nɨ ña nacuhva̱ ñu tyahvi nyoo chi ra. Soco maa maa ri tuhun cha ñima ri tuhun chicá xiñi ñu. Ta cha cuenda cha ndava añima ñu, cutondo̱ cha chiñi tuñi xiñi ñu ta ndoo̱ ñu nu ñaa iñi. \v 22 Vasɨ catyí ñu tyi chitó xaan ñu soco ñu tondo cuví ñu. \v 23 Vatyi cha nuu cha sacahnú ñu chi Nyoo ra cahnu ca cuví, ra ña tuhva chihi; sacahnú ñu chi xitohyo cha caá tari caá ñáyɨvɨ tuhva chihi. Ta nyacua nya xitohyo cha tari caá saa, ta coo, ta quɨtɨ cha cumi tahan chaha, ta sacahnú ñu. \p \v 24 Yucuan chaha saña̱ ndaha ndɨhɨ Nyoo chi ñu na sacuvi ñu tandɨhɨ cha quiñi caa cha quichí cuvi iñi ñu. Yucuan chaha maa maa ri tuhun cha cahán nuu yo nyacuví ñu chihin tahan ñu. \v 25 Vatyi ña chinó iñi ñu cha ndicha vaha Nyoo. Vatyi noo cha ña ndicha, yucuan chinó iñi ñu. Ta sacuvahá ca ñu, ta casacahnú ca ñu cha savaha̱ Nyoo ta ña cuñí ñu sacahnú ñu chi maa maa ra. Vatyi chi maa ra tahán chi sacahnú yo tyicuan ri maa. Ta na cuvi chi tyicuan caa. \p \v 26 Yucuan chaha saña̱ ndaha Nyoo chi ñu na sacuvi ca ñu cha chahá tɨcahan nuu chi ñu. Vatyi nyacua nya ñusɨhɨ nasama̱ ñu cuhva nyacuví ñu, vatyi ca iyó ñu chihin tahan sɨhɨ ñu, ta ña tahán chi tyicuan caa. \v 27 Ta tyicuan caa tucu rayɨɨ, casandɨhɨ̱ ra cha ca iyó ra chihin ñasɨhɨ ra, ta quichí cuvi iñi ra cacoo ra chihin tahan yɨɨ ra. Ta canyacuví ra chihin ra tahan ra, tuhun cha chahá tɨcahan nuu chi ra. Ta cha cuenda cuan tachí tuñi Nyoo chi ra ta tɨvɨ́ ra cha cuenda cha quiñi caa cha canyacuví ra. \v 28 Ta chaha cha ña cuñí ca ñáyɨvɨ nacoto nuu ñu chi Nyoo, yucuan chaha saña̱ ndaha ra chi ñu na caca maa xiñi ñu cha quiñi caa, ta sacuvi ñu cha ña tahán chi sacuvi ñu. \v 29 Vatyi tandɨhɨ nuu cha ña vaha sacuví ñu. Iyó ñu chihin inga rayɨɨ ta ñima yɨɨ ñu cuví. Ta iyó ra chihin inga ñusɨhɨ ta ñima ñasɨhɨ ra cuví. Quiñi xaan iyó ñu. Quichi cuvi xaan iñi ñu coo ca chi ñu. Nyacuví ñu cha quiñi caa. Nyiyó xaan iñi ñu cha chi inga ñáyɨvɨ. Chahñí ñu. Iyó ñu tɨsɨhɨ chihin tahan ñu. Sandaví ñaha ñu chi tahan ñu. Ta quiñi xaan ca iyó ñu. Ta ñɨɨ ñu cuendu. \v 30 Cahán ña vaha ñu sɨquɨ inga ñáyɨvɨ. Ta tasɨ cuñí ñu nyehe ñu chi Nyoo. Tyityi iñi ñu. Ta cahnu sahá ñu chi ñu. Casanducuahá ca ñu cha quiñi caa. Ta ña quichahá ñu chi sutu ñu, ta chi sɨhɨ ñu. \v 31 Ña cuñí ñu tyasoho ñu tuhun vaha. Ña sacuví ñu tuhun cahán ñu. Yori maa chi cuñí ñu. Ta ña casahá ñu tɨcahnu iñi chi tahan ñu. Ña ndahvi cuñí ñu nyehe ñu chi tahan ñu. \v 32 Maa ñu chitó vaha ñu ñáá cha catyí Nyoo tyi sacuví ñu, chitó ñu vatyi ñu casacuví cha ña vaha, tahán chi tuhun chihi chi ñu ta cuhun ñu anyaya. Soco maa ñu sañihí ca ñu sacuví ñu. Ta nyacua sɨɨ cuñí ñu tatu sacuví inga ñáyɨvɨ cha quiñi caa. \c 2 \s1 Tachí tuñi Nyoo chi ñáyɨvɨ soco chihin cha ndicha \p \v 1 Yucuan chaha ñahri sɨquɨ tyaá ndo, nyoho ñu cha nyehé cha caá inga ñu ta cahán ndo. Ñahri saha, savahri ñu, yóó ri ñu cuví ndo. Vatyi tatu nyehún cha caá inga ñu ta cahún, suri maun sacoún cuatyun. Vatyi suri ɨɨn ri cha sacuvún chihin ñu nyehún ta cahún. \v 2 Vatyi chitó yo vatyi Nyoo tachí tuñi ra chi ñu nyacuví tyehe caa, soco chihin cha ndicha ta chihin cha ndaa, tachí tuñi ra. \v 3 Ta yoho cha cahán nyaun chi inga ñu, suri ɨɨn ri cha sacuvún chihin ñu. Cutachi tuñi Nyoo chuun cha cahún tyehe caa. \v 4 ¿Ñáá tuhun ña quichahún cha cundahvi cuñí Nyoo nyehé ra chi yo ta cunyeé xaan ra cha sacuví yo? Vaha xaan ñáyɨvɨ cuví ra chihin yo. ¿Atu ña tuví iñun vatyi cha cuenda cha cundahvi cuñi ra nyehé ra chuun, ta nyatú ra cha nasamon cuhva iyón? \v 5 Soco yoho ndava xaan añimon. Ta ña cuñún nasamon cuhva iyón. Ican cuan cuví cuatyun cha sacayá xaun, ta cuxaan ca cuñí Nyoo nyehé ra chuun ta ñihi ca cutachi tuñi ra chuun quɨvɨ cutachi tuñi ra chi ñáyɨvɨ. Ta cunyehe yo tyi chihin cha ndaa ta chihin cha ndicha tachí tuñi ra chi yo. \v 6 Tatu sacuví yo cha ña vaha, cutahan chi cha ña vaha chi yo. Tatu sacuví yo cha vaha cutahan chi cha vaha chi yo quɨvɨ cutachi tuñi ra chi yo. \v 7 Ta cuhva ra ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa coo ñu cha nanducú cha vaha ta cha cahnu cuví Nyoo, ñu nanducú cuvaha nuu ra, ñu cha cuñí coo tyicuan ri maa. Cuhva ra tandɨhɨ cuan chi ñu cha cuenda vatyi sacuví ñu maa maa ri cha vaha chihin cha cama iñi ñu. \v 8 Soco ñihi xaan cutachi tuñi ra chi ñáyɨvɨ sacuví cuhva cuñí maa, ta ña cuñí ñu quichaha ñu tuhun ndicha Nyoo, ta sacuví ñu cha ña vaha. \v 9 Cuaha xaan tɨndoho ta tucuihya iñi cunyehe tandɨhɨ ñu casacuví cha ña vaha. Ta cha xihna ri cutachi tuñi ra chi ñu ñuu Israel, ñáyɨvɨ cuenda ra. Ta tyicuan caa tucu cutachi tuñi ra chi ñu cha ñima ñu Israel cuví. \v 10 Soco chi tandɨhɨ ñu cha sacuví cha vaha, Nyoo cucuhva ra cha cucahnu ñu chihin ra, cha xihna ri chi ñu Israel, tyicuan ta chi ñu cha ñima ñu Israel cuví. Ta cucatyi ra tyi sɨɨ cuñi ra chihin ñu. Ta cucuhva ra cha taxi ri coo añima ñu. \p \v 11 Vatyi Nyoo ña cachí ra chi yo. Cuví ri yo ñu chitó, o cuví ri yo ñu ña chitó, ɨɨn ri cuhva cuñí maa ra chi yo. \v 12 Vatyi tandɨhɨ ñu casacuví cuatyi ta ña chitó ñu ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés, cunaa ñu nuu Nyoo soco ñima cha cuenda tuhun cha catyí ley cuan. Ta ñu casacuví cuatyi ta chitó vaha ñu ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés, cutachi tuñi Nyoo chi ñu yoso cuhva catyí suri maa nuu ley cuan. \v 13 Vatyi ñu cha chiñí ley, ta ña nyacuví ñu cuhva catyí Nyoo, ñima ñáyɨvɨ vaha cuví ñu nuu ra. Soco tyehe ta iyó noo ñu sacuví cuhva catyí ley, ican ñu cuan, vaha ñu nuu Nyoo. \v 14 Tatu ñima ñu Israel cuví ñu ta ña chitó ñu ley cuan, soco tuví iñi ñu yoso caa coo ñu; cha tuví iñi ñu chichi añima ñu, ican cuví ley ñu. \v 15 Vatyi chihin cuhva iyó ñu, sañahá ñu vatyi añima ñu ñohó ley Nyoo. Cha chiñi tuñi ñu cuví cha ndaa cuenda ñu, vatyi suri maa ñu tuví iñi ñu tatu vaha o ña vaha cha nyacuví ñu. \v 16 Cha tyaa̱ Nyoo tyiño chi ra Jesucristo vatyi coo quɨvɨ cusandaa ra cuatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ cha cuenda tandɨhɨ tuhun xehe cha sacuvi̱ ñu. Tari cuhva catyí tuhun Nyoo cha cahín chihin ndo, tyicuan caa cusandaa ra cuatyi yo. \s1 Ñu Israel nyicón ñu ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés \p \v 17 Soco yoho catyún tyi ra Israel cuvún. Ta catyún tyi sacuvún cuhva catyí ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés, ra cuví nuu chi ñu Israel quɨvɨ cuan. Ta cahnu sahún chuun tyi catyún tyi caá tuhun Nyoo añimon. \v 18 Ta chitón cuhva cuñí Nyoo ta ley cuan sañahá chi chuun cha nacachún cha vaha, catyún. \v 19 Ta vaha xaan sañahún ityi chi ñu cuaa, cuñí maun. Vaha xaan sacatón ñuhú chi ñu cuahan nu ñaa iñi, cuñí maun. \v 20 Ta cuñí maun vatyi chitón saquehen ityun chi ñu cha ña chitó. Ta vatyi chitón tandɨhɨ cuii ley ta cha ndicha, chitón yoso caa sañahun chi ñu ña chitó, cuñí maun. \v 21 Tatu tyicuan caa yoho sañahún chi inga ñáyɨvɨ, ¿ñáá tuhun ña sañahún chi maun? Tatu suri maun catyún vatyi ña tahán chi suhu yo, ¿ñáá tuhun cha tyi maun suhún? \v 22 Tatu suri maun catyún vatyi ña tahán chi coo inga ñusɨhɨ chi noo rayɨɨ, o inga rayɨɨ chi noo ñaha sɨhɨ, ¿ñáá tuhun cha vatyi maun tyicuan caa sacuvún? Tatu tasɨ cuñún chi xitohyo, ¿ñáá tuhun cha suhún cha tyayɨɨ cha iyó nu nyicú chi chichi vehe ñuhu? \v 23 Cahnu sahún chuun vatyi chitón ley Nyoo, soco tɨcahan nuu chahún chi Nyoo cha cuenda cha ña sacuvún ley cuan. \v 24 Yucuan chaha vatyi nu tutu tuhun Nyoo catyí chi tyehe caa: “Ñu cha ñima ñu Israel cuví, cahán ña vaha ñu sɨquɨ Nyoo cha catyí nyoho”, catyí chi. \p \v 25 Ndicha vatyi cha sacuvi̱ ñu tuhun cha tahnya̱ chiin ñɨɨ xiñi ndɨvun ta leun, cha saha̱ ñu circuncidar chuun cuví cuan, tari noo seña cha sañahá vatyi ñáyɨvɨ chi Nyoo cuvún. Tuhun cuan tyinyeé chi chuun soco tatu quichahún tandɨhɨ ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés ñandɨhɨ. Soco tatu ña sacuvún cha catyí ley cuan, tari quɨvɨ cha ña sacuvu̱n costumbre circuncisión cuví cuan. \v 26 Soco tatu ñu cha ña sacuví tuhun cuan, ta sacuví ñu cuhva catyí ley Nyoo, cusaha Nyoo tari cha sacuvi̱ ñu costumbre circuncisión cuan, vasɨ ña sacuvi̱ ñu. \v 27 Ra cha ña sacuvi̱ costumbre cuan, soco quichahá ra cuhva catyí ley, cusanatuvi ra chi yoho cha ña quichahún, ta yoho, ra chitó ley ta ra sacuvi̱ costumbre circuncisión cuvún. \v 28 Vatyi ñima cha cuenda vatyi ñu Israel cuví ndo ta chihin cuan ta cuví ndo ñáyɨvɨ chi Nyoo. Ta ni ñima cha cuenda cha sacuvi̱ ndo tuhun circuncisión. \v 29 Vatyi ñáyɨvɨ nyaá ley Nyoo añima, ican ñu cuví ñu ñu Israel cha ndicha vaha. Tari quɨvɨ tyaa̱ Tatyi Ii seña cuan añima ñu, ta ñima ñɨɨ ri ñu. Tatyi Ii Nyoo sacuví cuan, ñima ley cha nyaá nuu tutu. Ta ñáyɨvɨ ihya cucuvi ñu ñu vaha nuu Nyoo, ta ñima nuu ñáyɨvɨ ri. \c 3 \p \v 1 Tatu tyicuan caa, ¿ñáá cha tyinyeé chi yo cha cuví yo ñu Israel? ¿O atu tyinyeé chi chi yo cha sacuví yo tuhun circuncisión? \v 2 Cuaha cuhva tyinyeé chi. Cha xihna ri, Nyoo chaha̱ ra ley maa ra chi yo ñu Israel. \v 3 Soco yoso caa tatu yɨhɨ́ ñu Israel ta ña chinó iñi ñu cuhva catyí Nyoo, ¿atu cha catyí ñu cuan ta ma sacuvi ca Nyoo cuhva catyí ra? \v 4 ¡Ñima! Soco na saha yo cuenda vatyi Nyoo ndicha ra. Sacuví ra tandɨhɨ cuhva cha catyí ra. Vasɨ tandɨhɨ ñáyɨvɨ cahán ñu cuendu. Vatyi nu tutu Nyoo catyí chi tuhun ra tyehe caa: \q1 Sutu Mañi yuhu, cunyehe ñáyɨvɨ vatyi ñahri cuendu cahún. \q1 Ta cunyehe vaha ñu chuun vatyi ndicha cha cahún. \p \v 5 Chitó yo vatyi vaha ca quetuvi noo cha ndɨɨ tatu nyaá noo cha mecu xiin. Ndɨɨ xaan ca nyehe cuan. Cha ndicha cuví cuan. Soco catyí ñáyɨvɨ vatyi tyicuan caa tucu maa Nyoo chihin yo, ndɨɨ xaan ca natuvi ra tatu yoó ta cunyacuvi ca yo cha quiñi caa. Sacahnú yo chi ra cuví cuan, catyí ñu. Tyicuan ta ña tahán chi tachi tuñi ra chi yo, catyí ñu. Soco tatu tachí tuñi ra chi yo, ña vaha ra vatyi yoó sacahnú yo chi ra, catyí ñu. \v 6 Ña vaha cuhva cahán ñu, vatyi tyehe ta ña vaha Nyoo ma cuvi tachi tuñi ra chi yo. Soco chitó yo tyi tahán chi tachi tuñi ra chi yo cha cuenda cuatyi yo. \v 7 Tatu nyehé yo tyi vaha Nyoo chihin cuatyi sacuví ñáyɨvɨ, ¿atu tahán chi tachi tuñi ra chi ñu? Catyí ñu tyi ña tahán chi, soco ña ndicha. \v 8 Tyehe ta ndicha cha cahán ñu cuan, vaha taxin ca sacuvi yo maa maa ri cha quiñi caa tacuhva nyehe ñáyɨvɨ tyi Nyoo vaha ra. Yɨhɨ́ ñu catyí ñu tyi tyicuan caa sañahá ndi. Ta cutachi tuñi Nyoo chi ñu chaha cha catyí tyi cahán ñu cuendu sɨquɨ ndi. \s1 Tandɨhɨ yo ta iyó cuatyi yo \p \v 9 Ta yoso caa ¿atu vaha ca yoó ñu Israel ta ñima ca inga ñáyɨvɨ? ¡Ñima! Vatyi cha yaha̱ sañahi chi ndo vatyi iyó cuatyi tandɨhɨ yo. An cuví ri yo ñu Israel, an cuví ri yo ñu cha ñima ñu Israel cuví, soco iyó maa cuatyi yo. \v 10 Tyicuan caa catyí nu tutu Nyoo, nu catyí chi tyehe caa: \q1 Yori maa ñáyɨvɨ vaha iyó, cha ni ña noo maa. \q1 \v 11 Yori ñu cutuñí iñi tuhun Nyoo. \q1 Yori maa nanducú chi Nyoo. \q1 \v 12 Tandɨhɨ ñu sandoo̱ ñu chi Nyoo, ta tandɨhɨ ñu ta sacunaa̱ ñu chi ñu. \q1 Yori maa ñu sacuví cha vaha. \q1 Cha ni ña noo maa. \q1 \v 13 Tari noo ñaña ndɨyɨ cha tacohó yuhu cuví sucun ñu. \q1 Vatyi quiñi xaan cahán ñu. \q1 Ta cahán ñu cuendu. Tari cha venenu coo yɨhɨ́ yuhu ñu vatyi cahán uhvi ñu chi tahan ñu. \q1 \v 14 Maa maa ri ca maa cha quiñi caa cahán ñu. \q1 \v 15 Yatyi xaan ñu cha cacahñi ñu chi tahan ñu. \q1 \v 16 Chahá xaan ñu tundoho ta tucuihya iñi chi ñáyɨvɨ chihin cuhva iyó ñu. \q1 \v 17 Ta ña chitó ñu yoso caa cuhva coo taxi ri ñu chihin Nyoo, ni chihin tahan ñu. \q1 \v 18 Ni ña chicá iñi ñu tatu tachi tuñi Nyoo chi ñu noo quɨvɨ, catyí chi nu tutu Nyoo. \p \v 19 Chitó yo vatyi tandɨhɨ cha catyí ley chahnu cha quehen cuenda ra Moisés, catyí chi cha cuenda ñu nyicón ley cuan, tacuhva vatyi ma cuvi catyi ñu tyi ñahri cuatyi ñu. Soco coto ñu vatyi cutahan chi cutachi tuñi Nyoo chi ñu vatyi iyó cuatyi ñu. Ta tyicuan caa tucu tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 20 Ni minoo ñáyɨvɨ ma cuvi cuvaha ñu nuu Nyoo cha cuenda tyi sacuví ñu cuhva catyí ley. Soco ley cuan nyaá chi cha cuenda vatyi sacotó chi chi yo tyi iyó cuatyi yo. \s1 Cha cuenda cha chinó iñi yo chi Nyoo ta cuvaha yo nuu ra \p \v 21 Soco vityin sandoó yo ɨnchiyo xiin ley cuan ta cua nyehe yo vatyi iyó noo cuhva cuvaha yo nuu Nyoo. Suri maa Nyoo sañaha̱ ra chi yo nu tutu tuhun ra cha tyaa̱ profeta ta cha naha. Tatu sacuahá yo yucuan, coto yo noo cha ndicha. \v 22 Vatyi cha cuenda cha chinó iñi yo chi ra Jesucristo ta cuvaha yo nuu ra, ta sahá ra tuhun tyi ñahri cuatyi yo. Ta ña cachí ra chi yo tatu ñu Israel cuví yo o ñima. \p \v 23 Tandɨhɨ ri ñáyɨvɨ sacuví ñu cuatyi, ta cañi xaan nyaá ñu chihin cuhva cuñí Nyoo, ta cha tyaquɨ Nyoo ma cuvi cunyaa chihin ñu. \v 24 Soco cha cuenda cha vaha ñáyɨvɨ cuví Nyoo chihin yo, chahá maa ra cha cuvaha yo nuu ra, ta ña tɨɨ̱n cuenda ca ra cuatyi yo. Vatyi chahnya̱ ra Cristo Jesús cuatyi yo. \v 25 Nyoo saquichi̱ ra chi ra Cristo vatyi catɨ nɨñɨ ra ta cúvi ra nu cruzi cha catyi cuatyi yo. Ta vityin cuví saha Nyoo tucahnu iñi chi yo tatu chinó iñi yo chi ra Cristo. Ta cuvi̱ chi tyehe caa, tacuhva nyehe ñáyɨvɨ tyi Nyoo vaha ra. Ta tyembu chahnu, Nyoo ña tɨɨ̱n cuenda ra cuatyi ñáyɨvɨ cha cuenda vatyi cuchaa chi noo quɨvɨ cha cuquichi ra Cristo ta sanaa ra cuatyi ñu. \v 26 Ta tyicuan caa cuvi̱ tacuhva vatyi nyehé ñáyɨvɨ vatyi Nyoo tyicuan ri vaha ra, ta saha̱ ra tuhun tyi vaha tandɨhɨ ñu chinó iñi chi ra Jesús. \p \v 27 ¿Atu cuví sacahnu yo chi yo vityin? Ma cuvi. ¿Ñáá tuhun? Cha cuenda vatyi ma cuvi catyi yo vatyi sacuví yo cha catyí ley, ta yucuan chaha vaha yo nuu Nyoo. Vatyi cha cuenda cha chinó ri iñi yo chi ra ta cuvaha yo nuu ra. \v 28 Cha chitó vaha yo vityin vatyi Nyoo sacuvaha̱ ra chi yo nuu ra chihin cha chinó iñi yo chi ra, ta ñima chihin cha sacuví yo cha catyí ley ta cuvaha yo nuu ra. \p \v 29 ¿Atu Nyoo cuenda ñu Israel ri cuví ra? ¿Atu ñima suri ra cuví Nyoo ñu cha ñima ñu Israel cuví? Suri Nyoo tucu ñu cuan cuví chi ra. \v 30 Vatyi noo tuhun ri maa ra iyó. Ta ican ra sacuvaha̱ ra chi yo nuu ra cha cuenda cha chinó iñi yo chi ra. Cuví ri yo ñu sacuvi̱ tuhun circuncisión cuan, o cuví ri yo ñu ña sacuvi̱. \v 31 Tatu tyicuan caa, ¿atu ña vaha ca ley chahnu cuan? ¡Ñima cha ña vaha ca! Vaha. Soco vityin chihin fuerza maa ra Cristo sañahá yo vatyi ndɨɨ maa cha catyí ley cuan ta ndicha. \c 4 \s1 Cuhva chiyo̱ ra Abraham sañahá chi chi yo yoso caa cuvaha yo nuu Nyoo \p \v 1 ¿Ñáá cha catyí yo cha cuenda ra Abraham sutu chahnu yo? ¿Ñáá cuenda catyí Nyoo vatyi vaha ra? \v 2 Tyehe ta cuvaha̱ ra nuu Nyoo cha cuenda cha sacuvi̱ ra cha vaha, yucuan ndicha, cuví sacahnu ra chi ra, soco ñima nuu Nyoo. \v 3 Vatyi ¿ñáá catyí nu tutu tuhun Nyoo? Catyí chi vatyi ra Abraham chino̱ iñi ra chi Nyoo, ta cha cuenda cha chinó iñi ra chi Nyoo, Nyoo saha̱ ra tuhun tyi vaha ra. \v 4 Vaha, vityin cuacuhve noo cuhva chi ndo: Tatu minoo ra sacuví ra noo tyiño, yahvi cha quehén ra ñima cha ñihi caha ra cuví, soco yahvi tyiño saha̱ ra, ican cuví. \v 5 Soco tatu noo ra cha ña saha tyiño ta ñihi ra cha ñihi ra, noo cha ñihi caha ra cuví. Ta tyicuan caa cuví chihin noo ra cha ña nducu cuhva cacu cha cuenda cha sacuví ra ley, soco chinó iñi ra vatyi Nyoo sahá ra tucahnu iñi chi ñu iyó cuatyi, Nyoo cusaha ra tuhun tyi vaha ra cha cuenda cha chinó iñi ra chi ra. \v 6 Ra David caha̱n ra tuhun tusɨɨ iñi cha iyó chi ñáyɨvɨ cha saha̱ Nyoo tuhun vatyi vaha ta ña tɨɨ́n cuenda ra cuatyi cha sacuvi̱ ñu. \v 7 Tyehe caa catyí ra David: \q1 Ñáyɨvɨ cha saha̱ Nyoo tucahnu iñi cuatyi, sɨɨ xaan cuñí ñu, vatyi Nyoo ña tɨɨ́n cuenda ra cuatyi ñu. \q1 \v 8 Sɨɨ xaan cuñí ñu ña tɨɨn cuenda Nyoo cuatyi. \p \v 9 ¿Atu cha cuenda ri ñu sacuvi̱ tuhun cha tahnya ñɨɨ cuví tusɨɨ iñi ihya, o cuví tucu chi cha cuenda ñu ña sacuvi̱ cuan? Cha yaha̱ sañahi chi ndo vatyi Nyoo saha̱ ra tuhun tyi vaha ra Abraham cha cuenda cha chinó iñi ra chi ra. \v 10 Soco ¿ama saha̱ ra tuhun tyi vaha ra? ¿Atu cha nɨ cumañi ca sacuvi ra Abraham tuhun circuncisión cuan, o cha yaha̱? Ñima nya cha yaha̱, soco cha nɨ cumañi ca. \v 11 Yaha̱ cuan ta sacuvi̱ ra Abraham tuhun cuan, tari noo seña ri o sellu vatyi Nyoo cha yaha̱ saha̱ ra tuhun tyi vaha ra cha cuenda cha chinó iñi ra chi ra. Ta cha cuenda ihya cuví ra Abraham tari noo sutu tandɨhɨ yo ñu chinó iñi Nyoo vasɨ ña sacuvi̱ yo tuhun circuncisión. Ta tyicuan caa, Nyoo sahá ra tuhun vatyi vaha yo. \v 12 Ndicha vatyi ra Abraham cuví tucu ra sutu ñu casacuví tuhun cuan, soco tatu chinó tucu iñi ñu chi Nyoo tari chinó iñi tucu maa ra Abraham sutu chahnu yo, quɨvɨ cha ta sacuvi ca ra tuhun cuan. \s1 Chihin cha chinó iñi yo ta ñihi yo cha chahá Nyoo chi yo \p \v 13 Vatyi Nyoo catyi̱ ra chi ra Abraham ta chi sehe ra vatyi cuhva ra cha cunyaca ñaha ñu ñuhu ñayɨvɨ̱ chihin ra. Soco savaha̱ Nyoo promesa cuan, ñima cha cuenda vatyi ra Abraham sacuvi̱ ra cha catyí ley, soco cha cuenda vatyi chinó iñi ra chi Nyoo, ta Nyoo saha̱ ra tuhun vatyi vaha ra. \v 14 Tyehe ta maa maa ri ñu cha sacuví cuhva catyí ley, cuñihi ñu noo cha cucuhva Nyoo, ñahri yahvi nyaá cha chinó iñi yo chi Nyoo, ta nɨ ñahri yahvi nyaá cha catyí ra tyi cuhva ra chiyo. \v 15 Vatyi ley cuan sañahá chi vatyi tahán chi tachi tuñi Nyoo chi yo tatu ña sacuví yo cuhva catyí chi. Soco tyehe ta ñahri ley iyó, ñahri cuatyi yo coo. \p \v 16 Yucuan chaha cuñihi yo promesa Nyoo cha cuenda cha chinó iñi yo chi ra, tacuhva vatyi cuvi chi noo tumañi iñi cha chahá ra chi tandɨhɨ yo cha cuví yo ñáyɨvɨ chi ra Abraham. Ñima ñu chinó ri iñi chi Nyoo ta quichahá ley cuan cuñihi, soco cuñihi tucu ñu cha ña ita iñi ley, soco chi Nyoo ri chinó iñi ñu tari chinó iñi ra Abraham. Ican ra cuví sutu tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha chinó iñi chi Nyoo. \v 17 Vatyi tari catyí Nyoo nu tutu ra tyehe caa: “¿Yoho cucuvun tari noo sutu cuaha xaan ñáyɨvɨ?", coo sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱”, catyí ra chi ra Abraham. Ta cha catyí ra tyicuan caa, cuñí chi catyi vatyi cuví yo sehe ra Abraham nuu Nyoo. Chinó iñi ra Abraham chi Nyoo, vatyi Nyoo sanandotó ra ndɨyɨ, ta chihin tuhun cahán ra sacoó ra cha cumañi ca coo. \p \v 18 Ra Abraham chinó iñi ra chi Nyoo vasɨ ma cuvi ñihi ra promesa cuan tyaa̱ maa ra cuhva, vatyi cha chahnu xaan ra. Soco yɨhɨ́ iñi ra cha cuñihi ra. Ta tyicuan caa, ñihi̱ ra promesa Nyoo ta cuví ra sutu cuaha ñáyɨvɨ, tari cuhva catyi̱ Nyoo chi ra: “Tyehe caa cucucuaha ñáyɨvɨ chuun”, catyi̱ ra chi ra. \v 19 Ra Abraham ña sandɨhɨ̱ ra cha chinó iñi ra, vasɨ cha noo cientu cuiya ra ta tuvi̱ iñi ra vatyi cha cuñí cúvi ra. Tari maa ra ta tari cu Sara ñasɨhɨ ra, ma cuvi ca coo sehe ñu, tyi cha chahnu xaan ñu. \v 20 Soco ña ndu̱ uvi iñi ra cha cuñihi ra cha catyi̱ Nyoo tyi cuhva ra chi ra. Soco chinó iñi ra chihin cha nɨɨ iñi ra. Ta yɨhɨ́ ca iñi ra chi Nyoo. Ta sacahnú ra chi ra, \v 21 cha cuenda vatyi chitó vaha ra vatyi Nyoo iyó tunyee iñi chi ra cha cusacuví ra cha catyí ra chi ra. \v 22 Yucuan chaha Nyoo saha̱ ra tuhun tyi vaha ra cha cuenda cha chinó iñi ra chi ra. \p \v 23 Saha̱ Nyoo tuhun vatyi vaha ra Abraham chaha cha chinó iñi ra chi ra. Ña chicunyaa̱ nuu tutu vatyi noo ri ra Abraham cuvaha ra, \v 24 soco chicunyaa̱ tucu nuu tutu cha cuenda yoó. Vatyi sahá Nyoo tuhun tyi vaha tucu yo vatyi chinó iñi yo chi ra, vatyi ican ra sanandoto̱ chi ra Jesús, Sutu Mañi yo. \v 25 Ta maa ra chaha̱ cuenda chi ra Jesús tyi cúvi ra cha cuenda cuatyi yo, ta nandoto̱ ra tacuhva vatyi cuvi cuvaha yo nuu ra. \c 5 \s1 Vityin cha nɨcoo vaha yo chihin Nyoo, cuaha cha vaha cucuhva ra chi yo \p \v 1 Ta cha yaha̱ nduvaha̱ añima yo nuu Nyoo cha cuenda cha chinó iñi yo chi ra, nɨcoo vaha yo chihin ra cha cuenda Sutu Mañi yo Jesucristo. \v 2 Vatyi cha cuenda ra Cristo ñihí yo cha vaha Nyoo cha cuenda cha chinó iñi yo chi ra. Yucuan chaha nɨɨ iñi yo ta sɨɨ cuñí yo, ta yɨhɨ́ vaha iñi yo vatyi cucuhva ra cha cucahnu cuvi yo chihin ra. \v 3 Ta ñima yucuan ri cusɨɨ cuñí yo, tahán tucu chi cusɨɨ cuñí yo quɨvɨ nyehé yo tɨndoho. Vatyi chitó yo vatyi cha nyehé yo tɨndoho cuan cutuhva ca yo coo cha cama iñi yo. \v 4 Ta tatu chihin cha cama iñi yo, yahá yo tɨndoho, quita vaha yo nuu Nyoo. Ta yucuan ta chitó vaha yo tyi cuñihi yo ndɨɨ maa cha cucuhva ra chi yo. \v 5 Tatu yɨhɨ́ iñi yo chi maa ra, ma cucahan nuu yo nyehé yo chi ra, vatyi cuñí xaan ra chi yo cha cuenda Tatyi Ii ra cha chaha̱ ra cunyaa añima yo. \p \v 6 Vatyi quɨvɨ cha ña ñihi̱ ca yo yoso caa sacuvi yo chihin cha cuaha cuatyi yo, quɨvɨ cuan quichi̱ ra Cristo, quichi̱ cúvi ra cha cuenda yo ñu iyó cuatyi. \v 7 Chitó yo vatyi yori caña iñi cúvi tyiño nuu noo ñáyɨvɨ. Vasɨ xityi ri caña iñi ñu cuhva ñu ñayɨvɨ̱ ñu cha cuenda noo ñu vaha xaan. \v 8 Soco yucuan cuví nu sañaha̱ Nyoo vatyi cuñí ra chi yo, vatyi quichi cúvi ra Cristo cha cuenda yo vasɨ iyó xaan cuatyi yo. \v 9 Ta vityin cha cha yaha̱ cuvaha yo nuu Nyoo cuenda cha chihi̱ ra Cristo, yucuan chaha chitó vaha yo tyi ma cuhun ca yo anyaya nu cutachi tuñi Nyoo chi ñáyɨvɨ ña chinó iñi chi ra. \v 10 Quɨvɨ cuan xaan cuvi̱ iñi yo chi Nyoo, soco sanɨcoo̱ vaha ra chi yo chihin ra cha cuenda cha chihi̱ Sehe ra. Yucuan chaha chitó vaha yo tyi cusacacu ndɨhɨ ra chi yo vatyi iyó ñayɨvɨ̱ ra Cristo añima yo vityin cha iyó vaha yo chihin ra. \v 11 Ta ñima ihya ri, soco cusɨɨ tucu cuñí yo chihin Nyoo cha cuenda Sutu Mañi yo Jesucristo, vatyi cha cuenda ra nɨcoo̱ vaha yo chihin Nyoo. \s1 Ra Adán ta ra Cristo \p \v 12 Cha cuenda noo rayɨɨ quɨhvɨ̱ cuatyi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ta chicoo̱ tuhun chihi. Ta tuhun chihi cuan chicoo̱ chi sɨquɨ tandɨhɨ ñáyɨvɨ vatyi tandɨhɨ ñu sacuví ñu cuatyi cha cuenda ra Adán. \v 13 Nyata nɨ cumañi ca cuhva Nyoo ley chi ra Moisés ta cha iyó cuatyi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, soco ña tɨɨ̱n Nyoo cuenda cuatyi ñáyɨvɨ ta nɨ cumañi ca cuhva ra ley cuan. \v 14 Soco nyacua nya quɨvɨ ra Adán ta nyacua nya quɨvɨ ra Moisés, chinyaca̱ ñaha tuhun chihi chi ñu cha sacuví cuatyi, vasɨ ñima tahan cuatyi ra Adán cuví, cha ña quichaha̱ ra chi Nyoo. Ta ra Adán cuví ra tari noo xiñahñu noo ra cha cua quichi. \p \v 15 Soco cuatyi ra Adán ña ndɨquɨ́ tahan chi chihin tumañi iñi cha chaha̱ Nyoo chi yo. Vatyi cha cuenda cuatyi noo rayɨɨ cuan, cuaha xaan ñáyɨvɨ chihi̱. Soco sacacú Nyoo chi yo cha caha ri, cha cuenda noo ri rayɨɨ ta ican ra ihya cuví ra Jesucristo. Ta cahnu xaan ca cuví cuan. Ta cha cuenda cha vaha chi cuaha ñáyɨvɨ cuví. \v 16 Cuatyi noo ri rayɨɨ ra Adán cuan, ma cuvi ndɨquɨ tahan chi chihin cha sacacú Nyoo chi yo. Vatyi cha cuenda cuatyi noo ri ra cuan, Nyoo tachí tuñi ra chi ñáyɨvɨ. Soco vityin chihin cha ñahri tyiyahví yo, Nyoo sacacú ra chi yo ta sahá ra tuhun tyi vaha yo nuu ra, vasɨ cuaha xaan cuatyi sacuvi̱ yo. \v 17 Ndicha vatyi quichaha̱ nyaca ñaha tuhun chihi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ cha cuenda cuatyi noo ri rayɨɨ. Ta cha tyicuan caa chitó yo vatyi cahnu ca cuví cha vaha cha sacuvi̱ nonga ra, ra Jesucristo. Vatyi tandɨhɨ ñu cha ñihi̱ cha vaha cha chahá Nyoo, cha cuvaha̱ ñu nuu ra, ta iyó ñu ñayɨvɨ̱ chaa chihin tunyee iñi ra Jesucristo. \v 18 Tari cha catyi cuatyi ra Adán ta tachí tuñi Nyoo chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, tyicuan caa tucu cha cuenda cha vaha cha sacuvi̱ ra Jesucristo, Nyoo saha̱ ra tuhun tyi vaha ñáyɨvɨ nuu ra ta chahá ra noo ñayɨvɨ̱ vaha coo tandɨhɨ ñu. \v 19 O cuñí chi catyí tyehe caa: Cha cuenda cha ña quichaha̱ ra Adán cuan nu cahán Nyoo, cuaha xaan ñu chicoo̱ cuatyi ñu. Ta suri tyicuan caa tucu cha catyi cha quichaha̱ ra Cristo nu cahán Nyoo, cuaha xaan ñu cucuvaha ñu nuu Nyoo. \p \v 20 Vatyi Nyoo chaha̱ cuenda ra ley cuan chi ra Moisés tacuhva nacoto ñáyɨvɨ tyi iyó cuatyi ñu. Ta vasɨ quetuví xaan cuatyi yo cha cuenda ley cuan, soco Nyoo cahnu ca tucahnu iñi iyó chi ra chihin yo vatyi cuñí xaan ca ra chi yo. \v 21 Tari chinyaca̱ ñaha cuatyi chi yo ta chaha̱ chi tuhun chihi chi yo, tyicuan caa tucu nyacá ñaha tumañi iñi Nyoo chi yo vityin ta sacuvaha ra chi yo nuu ra vatyi coo yo noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa cha cuenda Sutu Mañi yo Jesucristo. \c 6 \s1 Ma sacuvi ca yo cuatyi soco sacuvi yo cuhva catyí ra Cristo \p \v 1 ¿Yoso caa catyi yo vityin? ¿Atu cusacuvi ca yo cuatyi tacuhva vatyi sañaha Nyoo vatyi cuaha xaan tucahnu iñi iyó chi ra? \v 2 Ma sacuvi ca yo. Yoó cha yaha̱ ndu̱ uvi iñi yo cuatyi yo. Tari quɨvɨ chihi̱ cuatyi yo cuví cuan. Ta ¿yoso caa cuví sacuvi ca yo vityin? Ma cuvi ca. \v 3 ¿Atu ña chitó nyoho vatyi cha ndu̱ ɨɨn ri yo chihin ra Cristo Jesús cha cuenda cha condutya̱ yo? Tari quɨvɨ chihi̱ yo chihin ra cuví cuan. \v 4 Vatyi cha cuenda cha condutyá yo, tari quɨvɨ cha quɨhvɨ̱ yo chichi ñuhú ɨɨn ri chihin ra Cristo quɨvɨ chihi̱ ra cuví cuan. Ta tari nandoto̱ ra Cristo chihin cha ndicha ñuhu Sutu yo Nyoo, tyicuan caa tucu maa yo, tacuhva vatyi coo yo noo ñayɨvɨ̱ chaa chihin ra. \p \v 5 Ta ɨɨn ri coño ñuhu nanduvi̱ yo chihin ra, tari quɨvɨ chihi̱ yo ɨɨn ri chihin ra cuví cuan, ta cha tyicuan caa, cunandoto tucu yo tari nandoto̱ ra. \v 6 Ta chitó yo vatyi tandɨhɨ cuhva chiyo̱ yo ta ityi chata ca, cha yaha chihi̱ chi nu cruzi chihin ra Cristo, tacuhva vatyi coño ñuhu cuatyi yo ma cuvi ca cunyaca ñaha chi chi yo. \v 7 Vatyi ñu cha yaha̱ chihi̱, ma cuvi ca sacuvi ñu cuatyi. \v 8 Ta tatu cha yaha̱ chihi̱ yo chihin ra Cristo, chinó iñi yo vatyi cucoo tucu yo chihin ra. \v 9 Ta chitó yo vatyi cha yaha̱ chihi̱ ra Cristo, noo ri chaha nandoto̱ ra, ta ma cúvi ca ra. Ñahri ca tunyee iñi iyó chi tuhun chihi cha cunyaca ñaha ca chi chi ra. \v 10 Yaha̱ cha chihi̱ ra Cristo cha catyi cuatyi ñáyɨvɨ, nandoto̱ ra cha ma cúvi ca maa ra. Ta vityin iyó ra cha cuenda maa Nyoo. \v 11 Ta tyicuan caa tucu maa yo, ma sacuvi ca yo cuatyi. Sa̱ha yo tuhun tyi cha yaha̱ chihi̱ yo cha cuenda cuatyi cuan. Soco co̱o yo cuhva cuñí Nyoo cha cuenda cha ɨɨn ri cuví yo chihin ra Cristo Jesús Sutu Mañi yo. \p \v 12 Yucuan chaha yoó ma cuhva yo ityi cha cunyaca ñaha ca cuatyi chi coño ñuhu yo. Ma cuhva yo ityi chi coño ñuhu yo cha sanɨñɨ chi chi yo cha sacuví yo noo cha ña vaha cha cuñí chi. \v 13 Ma cuhva yo ityi chi coño ñuhu yo cha sacuví chi cha quiñi caa. Soco cuhva cuenda yo chi yo chi Nyoo, tari noo ñáyɨvɨ cha chihi̱ ta nandoto̱. Cu̱hva cuenda yo coño ñuhu yo chi Nyoo tacuhva vatyi sacuvi yo cha vaha. \v 14 Vatyi cuatyi yo ma cuvi ca chasaha chi chi yo. Vatyi ley cha tyaa̱ ra Moisés, ña nyacá ñaha ca chi chi yo, soco cha cacu̱ añima yo ta iyó yo cha cuenda tumañi iñi cha chahá Nyoo chi yo. \s1 Cuví yo tari noo musu cha sacuví cha vaha \p \v 15 Iyó yo cha cuenda tumañi iñi cuan, ta vityin ña nyacá ñaha ca ley chi yo. ¿Ta tatu ña nyaca ñaha ca ley chi yo, atu tahán chi sacuvi ca yo cuatyi? Ña tahán chi. \v 16 Nyoho chitó vaha ndo vatyi tatu cuví ndo musu noo ra, tahán chi sacuvi ndo cha catyí ra cuan. Ta tyicuan caa cuví yo musu ra cha tuhvá yo quichahá chi. Yucuan chaha tatu quichahá yo cha cuñí cuatyi cha sacuvi yo, tari noo chitoho yo cuví cuatyi cuan, vatyi quichahá yo chi cuan. Ta cunaa yo chihin cuan. Soco tatu quichahá yo chi Nyoo, cusaha ra tuhun tyi vaha yo. \v 17 Soco tyahvi nyoo chi Nyoo, tyi nyoho nu quichi chi cuvi̱ ndo noo musu chi cuatyi vatyi quichaha̱ ndo chi cuan. Soco vityin chihin cha nɨɨ iñi ndo quichahá ndo tuhun Nyoo cha sañahá ñu chi ndo. \v 18 Cha yaha̱ cundaa̱ cuatyi ndo, ta vityin ña nyacá ñaha ca chi chi ndo. Ta vityin cuví ndo noo musu cha cua sacuvi cha vaha. \v 19 Cahín noo cuhva cha ña yɨɨ ri chihin ndo vatyi ta cutuñi vaha ca iñi ndo tuhun Nyoo. Quɨvɨ cuan chaha̱ cuenda ndo coño ñuhu ndo chi cha quiñi caa ta cha ña vaha vatyi sacuvi̱ ndo cha ña vaha. Vityin na̱cuhva cuenda ndo coño ñuhu ndo chi Nyoo tacuhva vatyi coo ndo noo ñayɨvɨ̱ cachi, ta maa maa ri cha vaha sa̱cuvi ndo nuu ra. \p \v 20 Quɨvɨ cuvi̱ ndo musu cha quiñi caa, ña cuvi̱ sacuvi ndo cha vaha. \v 21 Soco ¿ñáá cha ñihi̱ ndo chihin cuan? Maa ri tɨcahan nuu chaha̱ cuan chi ndo. Ta ña tuvi̱ iñi ndo. Maa ri tuhun chihi ta anyaya nyisó cuan. \v 22 Soco vityin ña nyacá ñaha ca cuatyi chi ndo. Ta vityin cha sacuví ndo tyiño nuu Nyoo. Ta ihya ndicha tyinyeé chi chi ndo vatyi chihin ihya cuví coo ndo noo ñáyɨvɨ cachi. Ta nu ndɨhɨ tuhun tyicuan ri maa cucoo ndo chihin Nyoo. \v 23 Cha sacuví yo cuatyi, ican cuan chahá tuhun chihi chi yo. Soco tumañi iñi cha chahá Nyoo chi yo, ican cuan cuví ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. Ta ican cuan chahá ra ta ñahri tyiyahvi yo, cha cuenda cha ɨɨn ri cuví yo chihin ra Cristo Jesús, Sutu Mañi yo. \c 7 \s1 Ña nyacá ñaha ca ley chahnu chi ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo \p \v 1 Yañi, nyoho ñu chitó ley cuví ndo, chitó ndo vatyi ley nyacá ñaha chi chi noo ñáyɨvɨ cha nɨ ri ca cha iyó ñu. \v 2-3 Ta cuñun, noo ñaha tandaha, catyí ley vatyi coo ña chihin yɨɨ ña nyacua nya cúvi ra. Ta tatu iyó ña chihin inga rayɨɨ cha nɨ ri cha iyó yɨɨ ña, chicoo̱ cuatyi ña nuu Nyoo. Soco tatu cha yaha̱ chihi yɨɨ ña, ña nyacá ñaha ca ley cuenda ñu tandaha chi ña, ta cuví tandaha ña chihin inga ra, ta ma coo cuatyi ña nuu Nyoo. \p \v 4 Ta tyicuan caa tucu nyoho yañi. Cha chihi̱ ndo cha cuenda ley chahnu ta cuví ndo ñu cuenda ra Cristo vatyi ican ra cuví yɨɨ ndo vityin. Ta ican ra cuví ra cha nandoto̱, tacuhva vatyi cuví cotyiño Nyoo chi yo ta sacuvi yo cha vaha. \v 5 Quɨvɨ chiyo̱ yo cuhva cuñí coño ñuhu yo, ley chahnu cha tyaa̱ ra Moisés, tacuhva sanaquɨquɨ̱ ri chi chi yo cha sacuvi yo cha quiñi caa, vatyi catyí chi tyi ma sacuvi yo. Soco sacuvi̱ yo, ta yucuan cuví cha chaha̱ tuhun chihi chi añima yo. \v 6 Soco vityin ña nyacá ñaha ca ley chahnu cuan chi yo, vatyi cha yaha̱ chihi cha quiñi caa yo chihin ra Cristo. Ta vityin cuví sacuvi yo tyiño nuu Nyoo vatyi iyó yo ñayɨvɨ̱ chaa cha chahá Tatyi Ii Nyoo chi yo, ta ña sacuví ca yo tari sacuvi̱ yo quɨvɨ nyico̱n xaan yo ley chahnu cuan. \s1 Ley Nyoo, ican sañahá vatyi iyó cuatyi yo \p \v 7 Ta vityin yoso caa, ¿atu ña vaha ley cuan? Ñima cha ña vaha. Vaha. Soco tyehe ta ña tuvi̱ ley cuan, ma cote ñáá cha cuví cuatyi. Ni ma cote tyi ña vaha cha quichi cuvi iñi cha chii inga ñáyɨvɨ, tyehe ta ña catyí ley cuan vatyi ña vaha. \v 8 Tyehe ta ñahri ley cuan, ma cote ñáá cha cuví cuatyi, ta ma cuñi xain sacuvi, soco quɨvɨ cha chité ñáá cha cuví cuatyi, yucuan quɨvɨ quichi̱ cuvi xaan iñi sacuvi, vatyi naquɨquɨ̱ cha quiñi caa cha iyó chi. Soco tyehe ta ñahri ley, ma coto yo tyi iyó cuatyi. \v 9 Ta quɨvɨ cha ña chite̱ ñáá tuhun cahán ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés, chica̱ iñi vatyi ñahri cuatyi iyó nuu Nyoo. Soco quɨvɨ chite̱ ley cuan, ta chite̱ vatyi tahán chi cunai nuu Nyoo vatyi iyó cuatyi. \v 10 Catyí ley cuan tyi tatu quichahí chi chi, cucoi tyicuan ri maa. Soco cha nuu cha ñihi tahvi añime chihin ley cuan, cunaa ndɨhi nuu Nyoo. \v 11 Ta cuatyi cha iyó chii, sandavi̱ ñaha chi chii vatyi chotyiño̱ chi ley chahnu cuan tacuhva vatyi taha̱n chi cunai nuu Nyoo, vatyi ña quichahi̱ nu cahán ley cuan. \p \v 12 Ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés, vaha xaan, vatyi tuhun cha chaha̱ maa Nyoo cuví, ta tandɨhɨ cha catyí ra vatyi sa̱cuvi yo, vaha xaan ta cuɨtɨ xaan. \v 13 Ta ley vaha cuan, ¿atu ican cuan satɨvɨ̱ chii? Ñima. Cuatyi cha sacuvi̱, ican satɨvɨ̱ chii, yucuan chaha tahán chi cunai nuu Nyoo. Vatyi ley vaha cuan, ican cuví cha sañahá chii vatyi cuatyi cuví cha sacuvi̱. Ta cha tyicuan caa, sañahá ley vatyi quiñi xaan caa cha sacuví yo cuatyi. \p \v 14 Ta chitó yo vatyi ley cuan, Nyoo chaha̱. Ta ñahri cuatyi ley cuan. Soco mai iyó cuatyi vatyi sacuví cha quiñi caa ta nyacá ñaha cuatyi cuan chii. \v 15 Ña cutuñí iñi ñáá cha tahin. Vatyi cuñí sacuvi cha vaha, ta ña cuví sacuvi. Ta cha ña vaha cha ña cuñí sacuvi, ican cuan sacuví. \v 16 Cuñí xain sacuvi cha vaha, soco ña cuví sacuvi, ta cha tyicuan caa tɨin cuenda vatyi ley chahnu Nyoo, vaha chi. \v 17 Ñima ca mai sacuví cha ña vaha, soco cuatyi cha iyó chii, ican cuan sacuví cha ña vaha. \v 18 Vatyi chité vatyi iyó cuatyi cha cuenda coño ñuhi. Yucuan chaha ñahri cha vaha sacuví, vatyi quichí cuvi iñi sacuvi cha vaha, soco ña cuví. \v 19 Cuñí sacuvi cha vaha, soco ña sacuví ta sañihí que sacuvi cha ña vaha. \v 20 Ta tatu sacuví cha ña cuñí sacuvi, ñima ca mai sacuví, soco cuatyi cha iyó chii, ican cuan sacuví. \p \v 21 Ta tyehe caa iyó noo cha tahin, tatu cuñí sacuvi cha vaha, maa ri cha ña vaha sacuví. \v 22 Vatyi chichi añime tahán xaan iñi ley Nyoo. \v 23 Soco iyó inga ley chichi coño ñuhi, ta ña tahán iñi chi cuhva cha tahán iñi añime. Ta chahá chi cha cunyaca ñaha cuatyi cha iyó chichi coño ñuhi chii. \v 24 ¡Ndahvi yuhu ra ndahvi! ¿Yóó ra cusacacu chii tacuhva ma cunai nuu Nyoo chihin cuhva ña vaha cha nyacuví coño ñuhi? \v 25 Noo tuhun ri maa Nyoo sacacú ra chii cha cuenda ra Jesucristo. ¡Tyahvi nyoo chi Nyoo cha cuenda cuan! Ta vityin nyehí vatyi chihin añime cuñí sacuví ley Nyoo, soco coño ñuhi cuñí chi sacuví chi ley cuatyi. \c 8 \s1 Tatyi Ii Nyoo tyinyeé chi chi yo ta cuví coo yo noo ñayɨvɨ̱ chaa \p \v 1 Soco vityin, Nyoo ma tachi tuñi ca ra chi ñu ndu̱ ɨɨn ri chihin ra Cristo Jesús, ta ña iyó ca ñu cuhva cuñí coño ñuhu ñu, soco iyó ñu cuhva cuñí Tatyi Ii ra. \v 2 Ta tyicuan caa tucu yuhu, Tatyi Ii Nyoo nyacá ñaha chii vityin vatyi ndachi̱ chi chii, ta chahá chi noo ñayɨvɨ̱ chaa coi cha cuenda cha ɨɨn ri cuví chihin ra Cristo Jesús. Ta vityin ña nyacá ñaha ca ley cuatyi ta tuhun chihi chii. \v 3 Nyoo sacuvi̱ ra noo cha ña cuví sacuvi ley cha quehe̱n cuenda ra Moisés, vatyi ña cuvi̱ chasaha chi coño ñuhu cuatyi yo cha nyacá ñaha chi yo. Yucuan chaha Nyoo saquichi̱ ra chi Sehe ra. Quichi̱ ra chihin noo coño ñuhu tari maa yo, ta chihi̱ ra cha cuenda cuatyi yo, ta sandɨhɨ̱ ra tuhun cha nyacá ñaha cuatyi chi yo. \v 4 Sacuvi̱ Nyoo tyehe caa tacuhva cuvi sacuvi yo cuhva catyí ley ra, vatyi ñima ca cuhva cuñí coño ñuhu yo iyó yo, soco iyó yo cuhva cuñí Tatyi Ii Nyoo. \p \v 5 Vatyi ñu iyó cuhva cuñí coño ñuhu, cuhva cuñí chi chicá xiñi ñu, soco ñu iyó cuhva cuñí Tatyi Ii Nyoo, cuhva cuñí Tatyi Ii Nyoo chicá xiñi ñu. \v 6 Ta ñu chicá xaan xiñi maa maa ri tuhun cha cuñí coño ñuhu ñu, cunaa ñu nuu Nyoo. Soco ñu chicá xiñi cuhva cuñí Tatyi Ii. Iyó cha taxi ri añima ñu ta cucoo ñu ñayɨvɨ̱ tyicuan ri maa chihin Nyoo. \v 7 Ñu cha maa maa ri cuhva cuñí coño ñuhu chicá xiñi, ñu xaan iñi chi Nyoo cuví ñu, vatyi ni ña cuñí ñu ta ni ña cuví sacuvi ñu cha catyí ley ra. \v 8 Yucuan chaha ñu iyó cuhva cuñí coño ñuhu, ña cuví sacuvi ñu cuhva tahán iñi Nyoo. \v 9 Soco nyoho ña iyó ca ndo cuhva cuñí coño ñuhu, vatyi tatu ndicha cha iyó Tatyi Ii Nyoo añima ndo, iyó ndo chihin cha ɨɨn ri cuví ndo chihin Tatyi Ii Nyoo. Ñu cha yori Tatyi Ii ra Cristo ñohó añima, ñima ñu cuenda ra Cristo cuví chi ñu. \v 10 Soco ñu iyó ra Cristo añima, nyitó añima ñu vatyi sanduvaha̱ Nyoo. Soco coño ñuhu ñu chihi̱ chi cha catyi cuatyi. \v 11 Nyoo sanandoto̱ ra chi ra Jesús cha yaha̱ cha chihi̱ ra. Ta tyicuan caa tucu nyoho, tatu iyó Tatyi Ii Nyoo añima ndo, cusanandoto tucu Nyoo chi coño ñuhu ndo chihin Tatyi Ii ra. \p \v 12 Ta tyicuan caa yañi, nyaá noo cha nyaá sɨquɨ yo cha sacuvi yo, soco ñima cha sacuvi yo cuhva cuñí coño ñuhu yo. \v 13 Vatyi tatu iyó ndo maa maa ri cuhva cuñí coño ñuhu ndo, cunaa ndo nuu Nyoo. Soco tatu iyó ndo cuhva cuñí Tatyi Ii Nyoo chihin tunyee iñi ra, cuví chasaha ndo chi cha quiñi caa cha cuñí coño ñuhu ndo ta cuconyito ndo cha ndicha cuii. \p \v 14 Vatyi tandɨhɨ ñu sacuví cuhva saquehén ityi Tatyi Ii Nyoo, sehe Nyoo cuví chi ñu. \v 15 Nya quɨvɨ cha tɨɨ̱n cuenda yo Tatyi Ii Nyoo ta ña yuhví ca yo chi ra, vatyi ñima tari noo ra nyacá ñaha chihin cha xaan cuví ra, ta vityin nanduvi̱ yo sehe ra. Tatyi Ii sacahán chi yo na cahan yo chihin Nyoo tyehe caa: “Sutu Mañi yuhu”, catyí yo chi ra. \p \v 16 Ta suri maa Tatyi Ii cuan ndu̱ ɨɨn ri chi chihin cha chiñi tuñi yo ta sacoto chi chi yo vatyi cha cuví yo sehe Nyoo. \v 17 Ta cha cuenda cha cuví yo sehe ra, iyó ityi chi yo cha ñihi yo cha vaha cha catyí Nyoo tyi cuhva ra chi yo, ɨɨn ri chihin ra Cristo. Vatyi tatu ɨɨn ri nyehé yo tɨndoho chihin ra Cristo, suri ɨɨn ri cucahnu yo chihin ra. \p \v 18 Chité vatyi tɨndoho cha nyehé yo vityin, noo cha luhlu ri cuví cha nuu cha tyaquɨ cha cunyehe yo nachaa yo nuu nyaá Nyoo. \v 19 Tandɨhɨ cha savaha̱ Nyoo cuñí xaan chi nyehe chi, ta nyatú chi quɨvɨ cha cusañaha ra yóó cha cuví tandɨhɨ sehe ra. \v 20 Vatyi tandɨhɨ cha savaha̱ Nyoo tɨvɨ̱ chi. Vasɨ ña cuñi̱ chi tɨvɨ chi soco Nyoo chaha̱ ra cha tɨvɨ̱ chi cha cuenda cuatyi cha sacuvi̱ ñáyɨvɨ. Soco catyi̱ Nyoo tyi coo quɨvɨ ta cunduchaa tucu chi inga chaha. \v 21 Tandɨhɨ cha savaha̱ Nyoo ta cunduchaa tucu chi inga chaha, ta ma cutɨvɨ ca, quɨvɨ cha cunasama Nyoo cuhva iyó chi vityin. Ta cucusɨɨ cuñí chi ɨɨn ri chihin tandɨhɨ sehe Nyoo vatyi ma tɨvɨ ca chi. \v 22 Chitó yo vatyi tandɨhɨ cha savaha̱ Nyoo ta nyehé xaan chi tɨndoho. Cahnu xaan tɨndoho nyehé chi tari cha uhvi cha nyehé noo ñaha sɨhɨ cha cacú sehe ña. \v 23 Ta ñima maa ri maa chi nyehé tɨndoho, soco nyehé tucu yoó. Vasɨ cha natɨɨ̱n cuenda yo Tatyi Ii cha chaha̱ quɨyɨ Nyoo chi yo, soco cahnu xaan tɨndoho nyehé yo, vatyi cuñí xaan yo cha tahán ri chi quɨvɨ cha cunanduvi yo sehe ra. Vatyi cunasama ra cuhva iyó coño ñuhu yo. \v 24 Vasɨ ta ñihi ca yo tandɨhɨ cuan soco chitó yo tyi cuñihi yo vatyi chino iñi yo ta chihin cuan cacu yo. Tatu nyatú yo cha cutahan chi chi yo, cuñí chi catyi vatyi ta ñihi ca yo. Tatu cha yaha̱ ñihi yo chi chi, ma cuatu ca yo. \v 25 Soco tatu yɨhɨ́ iñi yo cha ñihi yo noo cha ta nyehe ca yo, cuñí chi cha cuatu yo chihin cha cama iñi yo. \v 26 Ta suri tyicuan caa tyinyeé tucu Tatyi Ii chi yo chihin cha vita cuñí yo vatyi ña chitó yo yoso caa cacan tahvi yo chi Nyoo cuhva tahán chi. Ta Tatyi Ii cuan chicán tahvi chi chi Nyoo cha cuenda yo chihin noo tuhun cha ña cuví nacatyi yo. \v 27 Chitó maa Nyoo ñáá cha caá añima yo, ta chitó ra ñáá cha cuñí Tatyi Ii ra cacan chi, vatyi chicán chi cuhva cuñí maa ra cha cuenda ñáyɨvɨ cuenda ra. \p \v 28 Chitó yo vatyi ñáyɨvɨ, ñu cuñí vavaha chi Nyoo, tandɨhɨ cha cuví chi ñu ta tyinyeé chi chi ñu, vatyi maa ñu cuví ñu nacachi̱ ra, tari cuhva tyaa̱ ra cuhva chi ñu. \v 29 Vatyi nya quɨvɨ xihna ri, ta cha ñohó nuu Nyoo yóó cuví ñu cucunyicon chi ra. Ta tyaa̱ ra cuhva chi ñu vatyi cucuvi ñu tari Sehe ra, ra Jesucristo, tacuhva vatyi cucuvi ra ra cha ñihi ca cha nuu tandɨhɨ ca yañi ra, ñu yɨhɨ́ tuhun Nyoo. \v 30 Ta ñu cha tyaa̱ Nyoo cuhva tyi cuvi ñu sehe ra, nacana̱ tucu ra chi ñu. Ta ñu cha nacana̱ ra, suri sacuvaha̱ ra chi ñu nuu ra. Ta ñu cha sacuvaha ra chi, chaha̱ ra cha cucahnu cuvi ñu chihin ra. \p \v 31 ¿Ñáá cha catyi yo cha tyicuan caa? Tatu Nyoo ta nyaá ra tumañi iñi chi yo, ¿yóó cha cuví tyaa cuatyi sɨquɨ yo? Yori. \v 32 Nyoo ña catyi̱ ra cha ma cuhva cuenda ra sehe ra, soco chaha̱ cuenda ra chi ra vatyi cúvi ra cha cuenda tandɨhɨ yo. Ta tatu tyicuan caa, ¿atu ma cuhva tucu ra tandɨhɨ ca cha chiñuhú chi yo ɨɨn ri chihin Sehe ra? Cuhva ra. \v 33 ¿Yóó cha cuví tyaa cuatyi sɨquɨ ñu cha nacachi̱ Nyoo? Yori. Vatyi Nyoo ican ra cuví ra saha̱ ra tuhun tyi vaha ñu nuu ra. \v 34 ¿Yóó cha cuví catyi tyi cuhun yo anyaya? Yori. Vatyi ra Cristo cuví ra chihi̱ cha cuenda cuatyi yo, ta nandoto̱ ra ta vityin nyaá ra chiyo vaha ndaha Nyoo, ta chicán tahvi ra nuu Nyoo cha cuenda yo. \v 35 Ñahri cha cuví sacuachiyo chi yo chihin cuhva cuñí xaan ra Cristo chi yo. Vatyi vasɨ nyehé xaan yo tɨndoho, vasɨ iyó tɨsɨhɨ, vasɨ cahán ñáyɨvɨ chi yo cuenda tuhun Nyoo, vasɨ iyó tama, o ñahri sahma yo, vasɨ yuhví yo, vasɨ chihi yo, soco ma cuvi sacuachiyo tandɨhɨ tɨndoho cuan chi yo chihin cuhva cuñí ra chi yo. \v 36 Vatyi tyehe caa cahán chi nu tutu Nyoo tuhun tɨndoho cha cunyehe yo: \q1 Cha cuendon, Sutu Mañi yuhu, ta cuñí cahñi ñáyɨvɨ chi ndi tandɨhɨ quɨvɨ. \q1 Ta tari noo mbee cha cua cahñi ñu, tyicuan caa sacuví ñu chi ndi, catyí chi. \m \v 37 Soco vasɨ yahá yo tandɨhɨ tɨndoho cuan, soco cucuvi vaha ca chasaha yo cha cuenda ra cha cuñí xaan chi yo. \v 38 Yucuan chaha chitó vahi vatyi ñahri maa cha cuví sacuachiyo chi yo chihin cuhva cuñí xaan Nyoo chi yo. Ni tuhun chihi, ni ñayɨvɨ̱ iyó yo, ni ángel, ni tatyi ña vaha, ni cha cuví vityin, ni cha cucuvi ityi nuu ca, ni noo cuan, ta ma cuvi sacusɨɨn chi chi yo chihin Nyoo. \v 39 Ni cha iyó nu sucun, ni cha iyó nu cono xaan, ni nonga cha savaha̱ Nyoo, ma cuvi sacusɨɨn chi chi yo chihin Nyoo, ra cuñí xaan chi yo cha cuenda ra Cristo Jesús Sutu Mañi yo. \c 9 \s1 Nyoo nacachi̱ ra chi ñu ñuu Israel \p \v 1 Cahín cha ndicha, tari tuhvá cahán noo ra chinó iñi chi ra Cristo. Ña sandaví ñahi, vatyi Tatyi Ii Nyoo ican saquehén ityi cha chiñi tuñi xiñi. Yucuan chaha chitó vahi vatyi cha ndicha cahín nu catyí tyi \v 2 cuihya xaan cuñí ta tyicuan ri uhvi cuñí añime \v 3 cha cuenda ñu ñui ñu Israel. Cuñí xain chi ñu. Ta nyacua cuhve añime na cuhun maa nu uhvi, tyehe ta cuví cacu añima ñu cha tyicuan caa. \v 4 Ta maa ñu, tata ra Israel vachi ñu. Ta Nyoo naquehe̱n cuenda ra chi ñu tari cha sehe ra. Ta sañaha̱ ra cuhva caá ra chi ñu, tyi cahnu xaan ra cuví ra, vatyi chinyaa̱ ra chihin ñu. Ta natyihi̱ tahan ra tuhun chihin ñu, ta chaha̱ ra ley ra chi ra Moisés vatyi cuhva ra chi ñu. Ta sañaha̱ ra cuhva cuñí ra cha sacahnú ñu chi ra. Ta catyí ra chi ñu yoso caa cusacuvi ca ra cha vaha chihin ñu nu cuahan ca chi. \v 5 Tata ñu sutu chahnu yo cuví chi ñu, ta tata ñu, ican cuví chi ra Cristo cuenda coño ñuhu ra. Ican ra cuví Nyoo. Ta ican ra cuví ra nyacá ñaha tandɨhɨ cha iyó. ¡Na sacahnu yo chi ra tyicuan ri maa! ¡Ta na cuvi chi tyicuan caa! \p \v 6 ¿Atu catyí vatyi ña sacuvi̱ Nyoo tari cuhva catyi̱ ra chi ñu Israel ta cha naha? Ñima. Soco cuñí chi coto yo tyi ña tandɨhɨ ñáyɨvɨ Israel cuví ñu ñu Israel cha ndicha. \v 7 Ña tandɨhɨ ñu tata ra Abraham ta cuví ñu sehe ra cha ndicha. Vatyi tuhun cha caha̱n maa Nyoo chihin ra, cahán chi cha cuenda noo ri sehe ra. Vatyi catyi̱ Nyoo chi ra tyehe caa: “Cha cuenda ra Isaac sehun cucoo ñáyɨvɨ chuun.” \v 8 Ihya sañahá chi yo vatyi ñima cha cuenda tata cha vachi ñáyɨvɨ ta cuví ñu ñáyɨvɨ cuenda Nyoo. Soco tandɨhɨ ñáyɨvɨ chinó iñi tuhun catyí Nyoo tyi cusacuvi ra, ican ñu cuví ñu sehe ra cha ndicha. \v 9 Vatyi cha catyi̱ Nyoo tyi cuhva ra chi ra Abraham, ican cuví ihya: “Quɨvɨ cha tahán chi, cuquichi nu nyicú ndo ta cu Sara cucoo noo sehe ña”, catyi Nyoo chi ra. \p \v 10 Ta ñima yucuan ri. Vatyi nɨ nduvi sehe cu Rebeca, ɨɨn ri sutu ra, sutu chahnu yo, ra Isaac. \v 11-12 Soco cha ni cumañi ca cacu ndotyin, ta sacuvi ca ndotyin ni cha vaha, ni cha ña vaha, ta catyi̱ Nyoo chi cu Rebeca: “Sehun cha ñihi ca cucuvi ra musu ra cha luhlu ca.” Sacuvi̱ Nyoo tyicuan caa vatyi cachí ra chi ñáyɨvɨ cha cuñí maa ra, ta ñima cha cuenda cha sacuvi ñu. \v 13 Tari catyí ra nu tutu ra tyehe caa: “Cuñí que chi ra Jacob, ta chi ra Esaú ña cuñí.” \p \v 14 ¿Tu tyicuan caa ñáá cha cucatyi yo? ¿Atu cuví catyi yo tyi ña vaha cha sacuví Nyoo? ¡Ma cuvi! \v 15 Vatyi catyí ra chi ra Moisés tyehe caa: “Cu cundahvi cuñi yóó ñáyɨvɨ cuñí mai cundahvi cuñi.” \v 16 Ta tyicuan caa chitó yo vatyi ma cundahvi cuñi Nyoo nyehe ra chi ñáyɨvɨ cha cuenda cuhva cuñí maa ñu, o cha cuenda cha sacuvi̱ ñu. Soco cuhva cuñí maa Nyoo cucuvi. Vatyi maa ra cuví ra cundahvi iñi yóó chi cuñí maa ra. \v 17 Vatyi nu tutu ra, catyi̱ ra chi rey Egipto tyehe caa: “Sacuví rey chuun tacuhva sañahí tunyee iñi cha iyó chii chi ndo, ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ cucoto ñu yóó ra cuví yuhu”, catyí Nyoo. \v 18 Ta tyicuan caa Nyoo cundahvi cuñí ra yóó ñáyɨvɨ cuñí maa ra. Ta suri sandundavá tucu ra añima ñu cuñí maa ra sandundava ra. \p \v 19 Ta cu catyun chii: “Tatu tyicuan caa, ¿ñáá tuhun cha tyaa̱ Nyoo cuatyi sɨquɨ ñáyɨvɨ? Vatyi ¿yóó cha cuví nacahnu cuhva cuñí ra? ¡Yori!” \v 20 Soco ña vaha cuhva chicá iñun cha tyicuan caa. Vatyi yori cuví catyi tyi ña vaha cha sacuví Nyoo. ¿Yóó ra cuví yoho vatyi nacahun nu cahán Nyoo? ¿Atu cuví catyi quɨsɨ ñuhú cuan chi ñu cha savaha̱ chi chi vatyi ña tahán iñi chi cuhva cha savaha̱ ñu chi chi? Ma cuvi. \v 21 Vatyi ñu cha savahá ndaha tyiño iyó ityi chi ñu savahá maa ñu ñáá cha cuñí ñu chihin nyahyu cuan. Chihin nyahyu cuan cuví savaha ñu noo quɨsɨ finu xaan. Ta cuví savaha tucu ñu noo cha ndahvi ri. \p \v 22 Tyicuan caa tucu Nyoo, iyó ityi chi ra cha tachi tuñi ra chi ñáyɨvɨ quiñi iyó cha cuenda cha sacuví ñu cha ña vaha. Ta cuví sañaha ra chi ñu tyi iyó xaan tunyee iñi chi ra. Soco sanyee̱ xaan ra iñi ra chihin ñáyɨvɨ cuan. Ta chi maa ñu tahán chi tachi tuñi ra. Ta tahán chi sanaa ra chi ñu. \v 23 Ta iyó tucu ityi chi ra cha saha̱ ra tucahnu iñi chi ñu savaha̱ maa ra vatyi sañahá ra tyi cahnu ra cuví ra. Maa ñu cuví ñu ñu cachi̱ ra vatyi cuñihi ñu tandɨhɨ cha vaha, ta cucoo ñu gloria chihin ra. \v 24 Ta suri maa yo cuví ñu cuan. Vatyi Nyoo cana̱ ra chi yo. Yɨhɨ́ yo cuví yo ñu Israel, ta yɨhɨ́ yo cha ñima ñu Israel cuví yo. \v 25 Tari catyí Nyoo nu tutu cha tyaa̱ ra Oseas tyehe caa: \q1 Ñu cha ñima ñu ñui cucatyi yuhu tyi ñáyɨvɨ chii cuví chi ñu. \q1 Ñu cha ña cuñi̱, cunacuñi chi ñu, catyí Nyoo. \p \v 26 Ta suri nu catyi̱ Nyoo chi ñu tyehe caa: “Nyoho ñima ñáyɨvɨ chii cuví ndo.” Ta suri yucuan cunacatyi tucu ra chi ñu: “Sehe yuhu, ra cuví Nyoo nyito, cuacuvi ndo.” \v 27 Soco cha cuenda ñu Israel catyí ra Isaías tyehe caa: “Vasɨ cuaha xaan ñáyɨvɨ ñu Israel tari cha cuaha niyɨtɨ iyó yuhu tyañuhu, soco suhva ri ñu cucacu. \v 28 Vatyi Sutu Mañi yo numi ri cusacuvi ra tandɨhɨ cha catyi̱ ra tyi cusacuvi ra sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ chihin cha cachi.” \v 29 Tari catyi̱ tucu ra Isaías ta ityi chata ca tyehe caa: \q1 Tyehe ta Sutu Mañi yo ra nyacá ñaha tandɨhɨ cha iyó andɨvɨ, ta ma sacacu ra chi suhva yo, cunaa tandɨhɨ yo, \q1 Tari naa̱ ñáyɨvɨ Sodoma ta ñu Gomorra ta cha naha. \s1 Ñu Israel nducú ñu cuhva cuvaha ñu nuu Nyoo soco ña ñihi̱ ñu cuhva \p \v 30 ¿Tatu tyicuan caa, ñáá cha catyí yo? Ñáyɨvɨ cha ñima ñu Israel cuví, ña nanducu̱ ñu cuhva cuvaha ñu nuu Nyoo, ta ican ñu cuví ñu cuvahá nuu ra cha cuenda cha chinó iñi ñu chi ra. \v 31 Ta ñu Israel nyicón xaan ñu ley, tyi cuñí maa ñu tyi cuvaha ñu nuu Nyoo chihin cuan, soco ña cuvi̱. \v 32 ¿Ñáá tuhun? Vatyi cuñí ñu cuvaha ñu nuu Nyoo chihin cha sacuví ñu ley cuan, ta ña cuñí ñu cuvaha ñu nuu ra chihin cha chinó iñi ñu chi ra. Yucuan chaha vatyi tari cha catyihí chaha ñu chihin noo yuu cuví chi cuan. \v 33 Yuu cuan cahán Nyoo tuhun nu tutu ra tyehe caa: \q1 Ñuu Sión, yucuan tyai̱ chi noo rayɨɨ cha cuví tari noo yuu. \q1 Noo yuu cha sanduvá chi ñáyɨvɨ cuví ra. \q1 Soco ñu chinó iñi chi ra ma cucahan nuu ñu, catyí Nyoo nu tutu ra. \c 10 \p \v 1 Yañi, cuñí xain chihin cha tandɨhɨ añime cha cacu ñu Israel. Ta cha chica̱n tahvi xain cha cuenda ñu. \v 2 Cha ndicha cuví vatyi cuñí xaan ñu sacahnú ñu chi Nyoo, soco ña ñihí ñu cuhva yoso caa tahán chi sacuví ñu. \v 3 Vatyi ña chitó ñu yoso caa sacuvahá Nyoo chi ñáyɨvɨ nuu ra. Ta nducú ñu cuhva sacuvaha maa ñu chi ñu, ta ña nacuhvá cuenda ñu chi ñu chi ra tacuhva sacuvaha maa ra chi ñu. \v 4 Vatyi ra Cristo cha quichi̱ ra ta sacuvi̱ ra tandɨhɨ cha catyí ley, ta sacuví ra vatyi tandɨhɨ ñu chinó iñi chi ra, cuvaha ñu nuu Nyoo. \p \v 5 Catyí ra Moisés vatyi cuví cuvaha ñáyɨvɨ, soco tatu quichahá ñu cha catyí ley, vatyi catyí ra tyehe caa: “Ñu cha quichahá tandɨhɨ cha catyí ley, coo ñu noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa.” \v 6 Soco cha cuvaha yo nuu Nyoo cha cuenda cha chinó iñi yo chi ra Cristo, catyí nuu tutu Nyoo tyehe caa: “Ma caca xiñun vatyi cuñí chi cha cundaa noo ra andɨvɨ ta cusanoo ra chi ra Cristo tacuhva sacacu ra chi yo.” Ma caca xiñun tyicuan caa vatyi cha yaha̱ quichi ra Cristo. \v 7 Ni ma caca xiñun vatyi cuñí chi cha cunoo noo ra chichi ñuhú vatyi sanandoto ra chi ra Cristo, vatyi cha yaha̱ nandoto ra. \v 8 Ma caca xiñun tyicuan caa vatyi tyehe caa catyí nu tutu Nyoo: “Tuhun Nyoo yatyin nyaá chi chihin ndo, yuhu ndo ta añima ndo nyaá chi.” Ta suri tuhun cuan sacoto ndi chi ndo, tuhun cha quichi̱ ra Cristo ta nandoto̱ ra. Ican cuví tuhun cha tahán chi chinó iñi yo. \v 9 Tatu chihin yuhun catyún vatyi ra Jesús cuví Sutu Mañi yo, ta chihin añimon chinó iñun tyi Nyoo sanandoto̱ ra chi ra cha yaha̱ chihi̱ ra, cucacu añimon. \v 10 Vatyi chihin añima yo cuñí chi chino iñi yo chi ra Cristo tacuhva cuvi cuvaha yo nuu Nyoo, ta chihin yuhu yo tahán chi catyí yo tyi chinó iñi yo, tyicuan ta cacu añima yo. \v 11 Tuhun Nyoo catyí chi: “Ni noo ñu cha chinó iñi chi ra ta ma tahan ñu tɨcahan nuu.” \v 12 Vatyi Nyoo ɨɨn ri cuhva nyehé ra chi ñu Israel ta chi ñu inga ñuu. Vatyi suri maa ra cuví ra ra nyacá ñaha chi tandɨhɨ yo. Ta nasocó xaan ra chi tandɨhɨ yo cha chicán tahvi yo chi ra. \v 13 Vatyi tyehe caa catyí tuhun Nyoo: “Tandɨhɨ ñu cha chicán tahvi chi ra Jesús cucacu añima ñu.” \v 14 Soco ¿yoso caa cucacan tahvi ñu chi ra tatu ta chino ca iñi ñu chi ra? Ta ¿yoso caa cuchino iñi ñu chi ra tatu ta cuɨñɨ ca ñu tuhun ra? Ta ¿yoso caa cuɨñɨ ñu tuhun ra tatu ta yori ca caha̱n tuhun ra chihin ñu? \v 15 Ta ¿yoso caa cucahan ñu yɨhɨ́ tuhun Nyoo chihin ñu, tatu yori tachi chi ñu? Tari catyí nu tutu Nyoo: “Ñana cha tyaquɨ nu chaa ñu cahán tuhun vaha nuu ñáyɨvɨ.” \v 16 Soco ña tandɨhɨ ñu ta quichahá ñu tuhun cha sacacú Nyoo añima yo. Vatyi tyehe caa catyi̱ ra Isaías: “Sutu Mañi yuhu, yori cuñí chino iñi tuhun cahán ndi”, catyi̱ ra. \v 17 Yucuan chaha cha chiñí xihna yo tuhun ra Cristo, tyicuan ta chino iñi yo chi ra. \p \v 18 Soco ndacá tuhin ihya: ¿Atu ña chiñi̱ ñu Israel tuhun Nyoo? ¡Chiñi̱ ñu! Vatyi nu tutu Nyoo catyí chi tyehe caa: \q1 Sutu Mañi yuhu, cha sacoto̱ ñáyɨvɨ tuhun maun nɨcahnu sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, catyí chi nu tutu Nyoo. \m \v 19 Soco ndacá tuhin inga chaha tyehe caa: ¿Atu ña chinó iñi ñu Israel cha cuenda tyi ta nacoto ca ñu tuhun Nyoo? ¡Chitó ñu! Vatyi cha xihna ri ra Moisés tyaa̱ ra tuhun cahán Nyoo chihin ñu Israel tyehe caa: \q1 Nyoho, cucuquiñi cuñi ndo vatyi cucuhve cha vaha chi noo ityi ñáyɨvɨ cha ñima ri tuhun, ñáyɨvɨ cha ña cutuñí iñi. \q1 Ta cunaquɨquɨ tɨsɨhɨ ndo nyehé ndo chi ñu, catyí Nyoo. \m \v 20 Ta ra Isaías caña̱ iñi ra catyi ra tyi ñu cha ña nanducu̱ chi Nyoo, nañihi̱ ñu chi ra. Ta sañahá ra chi ra chi ñu cha ña ndaca̱ tuhun tuhun ra. \v 21 Ta tyaa̱ tucu ra Isaías tuhun cahán Nyoo chihin ñu Israel tyehe caa: “Ndiyaca cane̱ chi ñáyɨvɨ chii, nacuhva cuenda ñu chi ñu chii, soco ña quichahá ñu. Ndava xaan iñi ñu”, catyí Nyoo. \c 11 \s1 Yɨhɨ́ ñu Israel cha ñihí ñu cuhva cacu añima ñu \p \v 1 ¿Atu ña cuñí ca Nyoo chi ñu Israel? Ñima cha ña cuñí ca ra chi ñu, vatyi suri ra Israel cuví tucu yuhu. Vatyi tata ra Abraham ta tata ra Benjamín cuví. \v 2 Nyata cha naha cachi̱ Nyoo chi ñu Israel tacuhva cuvi ñu ñáyɨvɨ chi ra. Ta vityin ñima cha sacuachiyó ndɨhɨ ra chi ñu, vatyi chitó ndo cha catyí nu tutu Nyoo nu chicán tahvi ra Elías, profeta Nyoo, ta catyí ra tyi ña vaha sacuví ñu Israel, ta catyí ra tyehe caa: \v 3 “Sutu Mañi yuhu, chahñi̱ ñu chi ra cuví profeta maun, ta satanɨ̱ ñu arta vehe ñuhu maun. Noo tuhun ri ca mai ndoo, ta cuñí ñu cahñi ndɨhɨ ñu chii”, catyí ra. \v 4 Soco nacaha̱n Nyoo ta catyí ra chi ra Elías: “Ñima maa ri maun ndoo. Ucha ca mil ñáyɨvɨ naquehe̱n vahi cha ña chicuɨñɨ̱ chɨtɨ ñu nuu xitohyo nyoo Baal”, catyí Nyoo chi ra. \v 5 Ta suri tyicuan caa vityin, ndoo suhva ñu sacahnú chi Nyoo. Ican ñu nacachi̱ Nyoo chii tyi cusaha ra tucahnu iñi chi ñu. \v 6 Vatyi cha cuenda cha vaha ñáyɨvɨ cuví Nyoo ta sahá ra tɨcahnu iñi chi yo. Tyehe ta chihin cha vaha ñáyɨvɨ cuví maa yo ta sahá Nyoo tucahnu iñi chi yo, cuñí chi catyi tyi ñima ca chihin cha vaha maa ra ta sacacú ra chi yo. \p \v 7 Ta ¿yoso caa? Ñu Israel nanducu̱ xaan ñu cuhva cuvaha ñu nuu Nyoo soco ña ñihi̱ ñu cuhva. Soco ñu cha nacachi̱ maa Nyoo chii, ñihi̱ ñu cuan cuhva. Ta inga ñu Israel cuan ndundava̱ xaan añima ñu. \v 8 Tari catyí nu tutu Nyoo tyehe caa: “Nyoo chaha̱ ra noo cuhva chi ñu cha ma cutuñi iñi ñu. Ta chaha̱ ra chɨtɨ nuu cha ña cutuñí iñi ñu cha nyehe ñu. Ta chaha̱ ra soho ñu soco ña cutuñí iñi ñu cha chiñi̱ ñu, ta nyacua nya vityin ta tyicuan caa ñu.” \v 9 Ta suri catyi̱ tucu ra David tyehe caa: \q1 Sɨɨ xaan cuñí ñu chihin vico cha iyó ñu, soco yucuan cuví trampa cha sanacava̱ chi ñu. Ta cha cuenda cuan ta cutachi tuñi Nyoo chi ñu. \q1 \v 10 Ta tari cha cunducuaa ñu vatyi ma ndichin ca nyehe ñu cha ndicha. \q1 Ta tyicuan ri cucoso cha vee chata ñu, catyí ra David tuhun ñu Israel cha ña chinó iñi chi Nyoo. \s1 Yoso caa cuvaha ñu cha ñima ñu Israel cuví nuu Nyoo \p \v 11 Ta vityin ndaca tuhin ihya: ¿Atu cha cuenda cha ña quichaha̱ ñu Israel cuan nu cahán Nyoo, ta ndoó ri maa ñu cha ma cacu ca añima ñu? Ñima. Vatyi cha cuenda cha ña quichaha̱ ñu chi ra cha saquichi̱ Nyoo, yucuan chaha sacacu̱ Nyoo chi inga ñu cha ñima ñu Israel cuví. Ta tyicuan caa ta cuquiñi cuñí ñu Israel vatyi nachino iñi inga ñáyɨvɨ. Ta cha tyicuan caa ta cuquichi cuvi tucu iñi ñu cha cacu añima ñu. \v 12 Tatu cha cuenda cha ña quichaha̱ ñáyɨvɨ Israel cuhva cha chaha̱ Nyoo chi ñu, cuví chi cha vaha cha cuenda tandɨhɨ ca ñáyɨvɨ, vatyi chahá chi cuhva, ta cuaha xaan ñu nachino iñi ñu chi ra Cristo, nyaca cuví quɨvɨ cundɨhvɨ tucu ñu Israel cuenda Nyoo inga chaha. Yucuan quɨvɨ, vaha xaan ta tyaquɨ xaan cucuvi. \p \v 13 Ta iyó suhva cha cuñí catyi chi nyoho cha ñima ñu Israel cuví ndo, vatyi ra Jesús tyatyiño̱ ra chii cha cuhin nu iyó ñáyɨvɨ cha ñima ñu Israel cuví. Ta chité vatyi nɨñɨ xaan cuví tyiño cha chaha̱ maa Nyoo chii. \v 14 Ta cuñí tiqui vatyi cunyehe ñáyɨvɨ Israel ñu ñui cuhva chinó iñi ndo chi Nyoo, ta cuquichi cuvi iñi tucu suhva maa ñu sacuvi ñu tyicuan caa. Ta tyicuan caa ta cacu añima ñu. \v 15 Vatyi cha cuenda cha ña natɨɨ̱n cuenda Nyoo chi ñu Israel cuví cuvaha inga ñáyɨvɨ nuu ra. Vaha xaan cha tyicuan caa ta nyaca cuvi quɨvɨ cunatɨɨn cuenda tucu ra inga chaha chi ñu Israel, cucuvi tari cha cunandoto ñu nu chihi̱ ñu. \v 16 Tatu vaha noo pan cha savaha̱ yo cha xihna ri chihin yuchan pan cuan, vaha tandɨhɨ ca yuchan cuan. Ta tatu vaha yoho noo yutun, tandɨhɨ ca soco tun, ta vaha. Ta tyicuan caa tucu ñu Israel, cuñí Nyoo chi ñu cha cuenda cha vaha ra cha vachi ñu tata. \p \v 17 Ta ñu Israel cuvi̱ ñu tari noo soco noo tu olivo vaha cha cumí Nyoo. Ta chahnya̱ Nyoo chi suhva ñu vatyi ña chino̱ iñi ñu chi ra. Ta chaha tu olivo cuan natyaa̱ tahan ra soco noo tu olivo cuhu. Ta maa ndo cuví tari tu olivo cuhu cuan. Ta tari cha natyaa̱ tahan ra chi ndo chaha tu olivo cha xihna ri cuan. Ta tyicuan caa ndu̱ ɨɨn ri ndo chihin tu olivo Nyoo ta naquehén ndo tandɨhɨ cha vaha cha iyó chi ra. \v 18 Soco ma saha ndo tyi vaha ca ndo ican saha inga ñu cha cuví soco tu olivo cha chahnya̱ Nyoo. Vatyi tatu cuñí maa ndo tyi vaha ca ndo, cuñí chi nɨcohon iñi ndo vatyi ñima maa ndo nyisó ndo chi yoho yutun cuan, soco maa yoho yutun cuan nyisó chi ndo. \p \v 19 O catyí ndo: “Ican, soco chahnya̱ Nyoo soco yutun cuan tacuhva nicunyaa maa ndi chaha tun.” \v 20 Vaha. Soco chahnya̱ Nyoo soco cuan cha cuenda tyi ña chino̱ iñi ñu chi ra. Ta nyoho nicunyaa ndo yucuan, soco cha cuenda cha chinó ri iñi ndo chi ra. Yucuan chaha ma sacahnu ndo chi ndo, soco sa̱ha ndo cuenda chi ndo. \v 21 Vatyi tatu ña saha̱ Nyoo tɨcahnu iñi chi ñu cha cuví soco vaha cuan, ni chi nyoho ta ma saha ra tɨcahnu iñi tatu ña chinó vaha iñi ndo chi ra. \v 22 Nye̱he yoso cha vaha Nyoo, soco tyicuan tucu xaan ra chihin ñu cha ña natɨɨ́n cuenda tumañi iñi chahá ra. Soco chihin nyoho, vaha xaan ñáyɨvɨ cuví ra. Soco cuñí chi cha naquehén vaha ndo tumañi iñi cha chahá ra vatyi tatu ña naquehén vaha ndo, cucahnya tucu ra chi nyoho. \v 23 Soco tatu nachino tucu iñi ñu Israel inga chaha, cu nɨcunyaa tucu ñu nu coyo̱ ñu. Vatyi Nyoo iyó tunyee iñi chi ra cha natyatahan tucu ra chi ñu cuan inga chaha. \v 24 Vatyi tatu nyoho cha ñima ñu Israel cuví ndo, ta quehe̱n Nyoo chi ndo cha cuví ndo tari soco noo yutun olivo cuhu, ta natyaa̱ tahan ra chi ndo chihin tu olivo vaha cha cumí ra, ¡ta nyaca cuví ñu Israel cha cuví ñu soco tu olivo vaha! ¡Cunatyaa tahan chaa ra chi ñu inga chaha chaha tu olivo nu coyo̱ ñu! \s1 Nu ndɨhɨ ta cucacu tucu ñu Israel \p \v 25 Vatyi yañi, cuñí cha coto ndo noo tuhun xehe cha sacuví Nyoo, tacuhva vatyi ma caca xiñi ndo vatyi chitó xaan ndo. Vatyi ñu Israel ndundava̱ añima ñu suhva quɨvɨ, nyacua nya cha cuví nachino iñi inga ñáyɨvɨ chi Nyoo. \v 26 Ta cha yaha̱ quɨhvɨ inga ñu cuenda Nyoo, tyicuan ta tandɨhɨ ñu Israel cucacu añima ñu, vatyi nu tutu Nyoo catyí chi tyehe caa: \q1 Ra cha cusacacu chi ñáyɨvɨ, ityi Sión cuquichi ra. \q1 Ta cusacanyaha ra cuatyi cha iyó chi ñáyɨvɨ chi ra Jacob. \q1 \v 27 Ta ihya cuví tuhun cha cunatyihi tahin chihin ñu, quɨvɨ na sacuachiye cuatyi ñu, catyí Nyoo nu tutu ra. \p \v 28 Cuxaán xaan ñu Israel chihin Nyoo cha cuenda tuhun vaha ra Cristo cha cacu añima yo. Ta tyicuan ta cuví chino iñi maa ndo. Soco Nyoo tacuhva cuñí ri maa ra chi ñu Israel tata ra Abraham, ta ra Isaac, ta ra Jacob vatyi cachino̱ iñi ra chi ra quɨvɨ cachiyo̱ ra, ta yucuan chaha cachi̱ ra chi ra. \v 29 Vatyi noo cha cha yaha̱ chaha Nyoo ña natinyaá ra. Ni ña ndu uvi iñi ra cha yaha nacana ra chi yo. \v 30 Nyoho, ta ityi chata ca, nacahnu̱ ndo nu cahán Nyoo. Soco vityin, Nyoo cundahvi cuñí ra nyehé ra chi ndo cha cuenda vatyi ñu Israel nacahnú ñu nu cahán ra. \v 31 Nacahnú ñu nu cahán Nyoo vityin tari nacahnu̱ maa ndo quɨvɨ cuan. Ta tari cundahví cuñí Nyoo nyehé ra chi ndo vityin, tyicuan caa tucu cucundahvi cuñi ra nyehe ra chi ñu Israel ñandɨhɨ. \v 32 Vatyi Nyoo chaha̱ ra ityi chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha nacahnú ñu nu cahán ra, tacuhva vatyi cundahvi cuñi ra nyehé ra ɨnuu ri chi tandɨhɨ yo. \p \v 33 ¡Ñana cha cahnu cuví cha tyayɨɨ Nyoo! ¡Ñana cha vaha cha chitó xaan ra, ta cha chiñi tuñi ra! Ma cuvi nacatyi yo cuhva chicá iñi ra, ni ma chaa yo cutuñi iñi yo cuhva sacuví ra. \v 34 Vatyi ¿yóó cha cutuñi̱ iñi cuhva chicá xiñi Sutu Mañi yo? ¿O yóó cha sañahá chi ra? Yori. \v 35 Vatyi yori cha cuví cuhva xihna ca noo cha vaha chi Nyoo ta cha cuenda cuan ta quɨhɨ iñi ñu vatyi na cuhva tucu Nyoo chi ñu. \v 36 Vatyi tandɨhɨ maa cha iyó, maa Nyoo savaha̱, ta chino̱ chi ta iyó chi cha cuenda ra. ¡Cahnu xaan ca cuví Nyoo tyicuan ri maa! Ta na cuvi chi tyicuan caa. \c 12 \s1 Na coo yo noo ñayɨvɨ̱ cha sacuvi yo cuhva cuñí Nyoo \p \v 1 Yucuan chaha yañi, chacú ndahvi nuu ndo cha cuenda cha ndahvi cuñí Nyoo nyehé ra chi yo, na nacuhva cuenda yo coño ñuhu yo chi ra, tari noo ofrenda cha nyitó, ta cachi coo yo nuu ra, vatyi yucuan cuví cuhva tɨɨn cuenda ra cha sacahnú yo chi ra. \v 2 Ta ma coo ca yo cuhva iyó ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Soco na nasama yo cuhva iyó yo chihin cha nduchaa̱ cuhva chicá xiñi yo. Ta tyicuan caa ta coto yo yoso cuhva cuñí Nyoo chihin yo vatyi coto yo nya cha vaha, ta nya cha tahán iñi ra. Ta coto yo ñáá ndɨhɨ cha tahán chi sacuvi yo. \p \v 3 Nyoo, cha catyi cha vaha ñáyɨvɨ cuví ra, ta tyatyiño̱ ra chii vatyi cuvi apóstol chi ra, yucuan chaha catyí chi tandɨhɨ nyoho vatyi ni noo ndo ta ma caca xiñi ndo tyi vaha ca ndo. Soco caca vaha xiñi ndo yoso cuhva iyó ndo chihin yoso cuhva cha vaha chaha̱ Nyoo chi ndo ɨɨn ri chihin cha chinó iñi ndo chi ra. \v 4 Vatyi cha noo coño ñuhu, cuaha xaan cuhva iyó chi, ta ña ɨɨn ri maa tyiño saha chi. Chɨtɨ nuu yo, noo tyiño sahá chi, ta soho yo inga tyiño sahá chi. \v 5 Ta tyicuan caa tucu yoó vasɨ cuaha yo, soco noo ri coño ñuhu ra Cristo cuví yo, cha cuenda cha ɨɨn ri cuví yo chihin ra, ta ɨɨn ri cuví yo chihin tahan yo. Tari cha noo ri coño ñuhu cuví tandɨhɨ ri yo. \p \v 6 Sɨɨn sɨɨn tyiño chaha̱ Nyoo chi yo, yoso cuhva cha cuñí maa ra cuhva ra chi noo noo yo. Ta cuñí chi cotyiño vaha yo cha vaha cuan. Tatu chaha̱ Nyoo cha vaha cha sahá yo profetizar, na chino iñi yo tyi ican cuan chaha̱ ra chi yo, ta na naquehen yo tuhun sacoto ra chi yo ta na̱catyi yo chi ñáyɨvɨ. \v 7 Tatu chaha̱ ra cha vaha cha sacuví yo tyiño nuu inga ñu, cuñí chi sacuví vaha yo. Tatu chaha̱ ra cha cuví sañaha yo chi inga ñu, cuñí chi cunyaa yo tyiño cuan. \v 8 Tatu chaha̱ ra cha cuví cuhva yo tuhun chi ñáyɨvɨ na ndu nɨɨ iñi ñu, cuñí chi cunyaa yo tyiño cuan. Ta ñu cha chaha̱ Nyoo xuhun chi, cuñí chi cuhva ñu chihin cha nɨɨ iñi ñu. Tatu chaha̱ Nyoo cha saquehen ityun chi ñu yɨhɨ́ cuenda ra, chihin cha nɨɨ iñun sa̱cuvun. Tatu chaha̱ Nyoo cha tyinyeé yo chi ñu chiñuhú cha chiñuhú chii, cuñí chi sacuví yo chihin cha sɨɨ cuñí yo. \s1 Nu catyí ra Pablo yoso caa sacuvi yo cha yɨhɨ́ yo cuenda ra Cristo \p \v 9 Cu̱ñi ndo chihin cha ndicha chi tahan ndo. Ta cu̱tasɨ cuñi ndo chi cha ña vaha. Ta cu̱nyicon ndo cha vaha. \v 10 Cuñí chi cha cuñí ndo chi tahan ndo cuenda Nyoo tari cha tahan ndo cha ɨɨn ri sɨhɨ ɨɨn ri sutu ndo. Ta qui̱chaha ndo chi ñu ta sa̱ha ndo ñáyɨvɨ chi ñu. \p \v 11 Sa̱ñihi ndo iñi ndo. Ma cusuchan ndo. Ta sa̱cuvi ndo tyiño nuu Sutu Mañi yo chihin cha nɨɨ añima ndo. \p \v 12 Sɨɨ cu̱ñi ndo coo ndo ñayɨvɨ̱, vatyi chitó ndo vatyi cucoo ndo chihin Nyoo nu cuahan ca chi. Sa̱nyee ndo iñi ndo tatu nyehé ndo tɨndoho. Ta ma sandɨhɨ maa ndo cha cacan tahvi ndo chi Nyoo nyita ri. \p \v 13 Tyi̱nyee ndo chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo chihin ñáá cha chiñuhú chi ñu. Vaha tyi̱ñuhu ndo chi ñu chaa vehe ndo. \p \v 14 Vaha ca̱han ndo sɨquɨ ñu cha cahán chi ndo. Ta ma soco ndo chi ñu. Ca̱can tahvi ndo cha cuenda ñu nuu Nyoo tacuhva na nasoco ra chi ñu. \p \v 15 Cu̱sɨɨ cuñi ndo chihin ñu sɨɨ cuñí, ta cua̱cu ndo chihin ñu chacú chaa cha cuihya cuñí ñu. \p \v 16 Ɨɨn ri cu̱vi ndo chihin tahan ndo. Ta ma cahnu saha ndo chi ndo. Ɨnuu ri sa̱ha ndo chi ndo chihin ñu ndahvi. Ma saha ndo cha chitó xaan ndo. \p \v 17 Ma sacuvi ndo cha ña vaha chihin ñu sacuví cha ña vaha chihin ndo. Soco sa̱nɨñɨ ndo sacuvi ndo cha vaha nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ. \v 18 Sa̱nɨñɨ ndo cha coo taxi ri ndo chihin tandɨhɨ ñáyɨvɨ. \v 19 Yañi luhli, tatu yóó cha satasɨ̱ iñi chi ndo, ma tachi tuñi ri maa ndo chi ñu, soco sa̱ña ndo ta na̱tyaa ndo ndaha Nyoo na tachi tuñi maa ra chi ñu. Vatyi nu tutu Nyoo catyí chi tyehe caa: “Yuhu tahán chi tachi tuñi, yuhu cutyiyahvi chi ñu”, catyí Sutu Mañi yo. \v 20 Ta suri catyí tucu ra: “Tatu ra xaan iñi chuun ta chisocó ra, cu̱hva cha cachi ra, ta tatu ityi ra ndutya, cu̱hva coho ra. Vatyi cha sacuvún tyehe caa, sacuvún cha nyacua nducuaha soho ra chihin tɨcahan nuu.” \v 21 Ma cuhvon cha cunyaca ñaha cha ña vaha chuun, soco sa̱nɨñun ta cuvi chasahun chi cha ña vaha chihin cha sacuvún cha vaha. \c 13 \p \v 1 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ cuñí chi cha qui̱chaha ñu chi ra cacuví tyiño cuenda gobiernu. Vatyi yori ra cuví tyiño cha ñima Nyoo tyaa̱ tyiño chi ra. Ta ra cuví tyiño cha iyó, maa Nyoo tyiso̱ chi ra. \v 2 Yucuan chaha, ñu cha ña quichahá chi ra cacuví tyiño, cuñí chi catyi vatyi ña quichahá ñu cuhva catyi̱ Nyoo. Ta ñu cha sacuví tyicuan caa, chicoo̱ cuatyi ñu cha cuenda cuan, ta cucutuñi chi ñu. \v 3 Vatyi ra cacuví gobiernu, ña nyaá ra cha cuenda cha sayuhví ra chi ñu cha sacuví cha vaha, soco nyaá ra vatyi tachi tuñi ra chi ñu sacuví cha ña vaha. ¿Atu cuñún coun chihin cha ña yuhvun chi ra cacuví tyiño? Ca̱chi coun, ta cunyehe ra tyi vaha ñáyɨvɨ cuvún. \v 4 Vatyi nyaá ra tyiño vatyi sacuví ra tyiño nuu Nyoo cha cuenda cha vaha chuun. Soco tatu ña cachi iyón, yucuan ndicha cuñí chi cuyuhvun chi ra. Vatyi ña nyaá ri maa ra, soco nyaá ra vatyi tachí tuñi ra chi ñáyɨvɨ cha sacuví cha ña vaha, vatyi tyiño cuan tyaa̱ Nyoo chi ra. \v 5 Yucuan chaha nɨñɨ cuñí chi cha quichaha ndo chi ra cacuví tyiño, ñima cha cuenda cha yuhvi ndo coto tachi tuñi ra chi ndo, soco cha cuenda vatyi chitó ndo tyi tyicuan caa tahán chi sacuvi ndo. \v 6 Ta sɨɨn ri cha cuenda cuan tyiyahví ndo xuhun cha tava ra cuví tyiño cha cuenda cha sanduvahá ra ñuu ndo. Vatyi yucuan cuví tyiño tahán chi cunyaa ra, ta cha tyicuan caa tyiño nuu Nyoo sacuví ra. \p \v 7 Cu̱hva ndo cha tahán chi chi minoo minoo ñáyɨvɨ. Tyi̱yahvi ndo cha cuenda ñáá cha tahán chi tyiyahvi ndo cha cuenda cha vaha chi ñuu ndo. Ta qui̱chaha ndo chi ñu cha tahán chi quichaha ndo. Ta sa̱ha ndo ñáyɨvɨ chi ñu cha tahán chi saha ndo ñáyɨvɨ. \v 8 Ma coso yɨca ndo chi ni noo ñáyɨvɨ. Soco cu̱ñi ndo chi tahan ndo, vatyi tatu cuñí ndo chi tahan ndo sacuví ndo tandɨhɨ cha catyí ley Nyoo cha tyaa̱ ra Moisés vatyi sacuvi yo. \v 9 Catyí ley Nyoo tyehe caa: “Ma coo inga ñusɨhɨ o rayɨɨ chuun tatu ñima ñasɨhun o yɨun cuví. Ma cahñun chi ñáyɨvɨ. Ma suhun. Ma cahun cuendu sɨquɨ ni noo ñáyɨvɨ. Ma quichi cuvi iñun cha chii ñáyɨvɨ.” Tatu ndicha cha cuñún chi tahun, tari cha cuñún chi maun, sacuví tucun tandɨhɨ ihya ta tandɨhɨ ca inga ca ley. \v 10 Tatu cuñún chi tahun, ñahri cha ña vaha cua sacuvun chi ñu. Chihin cha cuñí yo chi tahan yo, sacuví yo tandɨhɨ cha catyí ley Nyoo cha tyaa̱ ra Moisés. \p \v 11 Chihin tuhun ihya sa̱ha yo cuenda quɨvɨ iyó yo. Vatyi cha chaa̱ chi cuhva cha ndoyo yo ta ma cundihñi yo. Vatyi quɨvɨ nachino iñi yo chi ra Cristo, naha xaan ca nyaá quichi quɨvɨ cucacu ndɨhɨ añima yo, soco vityin cha cuyatyin. \v 12 Cha cua yaha cha cha cuaa. Ta cha cua cundichin. Yucuan chaha cuñí chi sandɨhɨ yo cha sacuvi yo cha sacuví ñu iyó nu ñaa iñi. Ta tahán chi sacuvi yo cuhva sacuví ñáyɨvɨ iyó nu ndichin. \v 13 Cachi cuñí chi coo yo. Vatyi nu ndichin Nyoo iyó yo. Ta ma coho yo ndixi, ta ma coo yo vico nu chihi xaan ñu ndixi. Ta ni ma coo yo chihin savaha ri ñusɨhɨ o rayɨɨ. Ni ma coo viciu chi yo. Ta ma cutasɨ cuñi yo nyehe yo chi tahan yo. Ta ma nyiyo iñi yo nyehe yo chi ñu. \v 14 Soco co̱o yo chihin tunyee iñi Sutu Mañi yo Jesucristo, tari noo sahma cuví tunyee iñi ra tyi ndɨhvɨ noo yo. Ta ma quɨhɨ iñi ndo cha sacuvi ndo cuhva cuñí coño ñuhu ndo. \c 14 \s1 Ma cahan nyaun chi tahun \p \v 1 Tatu noo ñáyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda Nyoo ta chiin ri chinó iñi ñu chi ra, ña vaha cha ma tɨɨn cuenda ndo chi ñu. Vaha na̱tɨɨn cuenda ndo chi ñu soco ma cuvi yuhu ndo chihin ñu sɨquɨ tuhun cha chicá uvi iñi ñu. \v 2 Vatyi yɨhɨ́ ñáyɨvɨ cuñí maa ñu vatyi cuví cachi ñu tandɨhɨ. Ta yɨhɨ́ tucu ñu cha ña chinó vaha iñi ñu, ta maa maa ri yucu chachí ñu. \v 3 Soco ñu chachí tandɨhɨ cuan, tahán chi cha tɨɨn cuenda ñu chi ñu cha chachí yucu ri. Ta ñu chachí yucu ri, ma cahan nyaa ñu chi inga ñu cuan. Vatyi Nyoo tɨɨ́n cuenda ra chi ñu cuan. \v 4 Vatyi ¿yóó ñu cuví yoho vatyi cahan nyaun chi ñu cha sacuví tyiño nuu inga ra? Vatyi tatu vaha o ña vaha sacuví ñu soco nyehe maa ra cuví nuu chi ñu chihin ñu. Ta vaha cuquita ñu vatyi Sutu Mañi yo iyó tunyee iñi chi ra ta cutyinyee ra chi ñu tacuhva quita vaha ñu. \p \v 5 Inga tucu cuhva: Yɨhɨ́ ñu cha sacahnú ca ñu chi noo quɨvɨ ta ñima ca inga quɨvɨ. Ta yɨhɨ́ tucu ñu cha cuñí maa ñu vatyi ɨnuu ri tandɨhɨ quɨvɨ. Tahan tahan yo cuñí chi coto vaha yo yoso cuhva chicá xiñi yo. \v 6 Ñu cha naquehén vaha noo quɨvɨ, naquehén vaha ñu cha cuenda cha sacahnú ñu chi Sutu Mañi yo. Ta ñu cha ña naquehén vaha cuan, suri cha cuenda cha sacahnú ñu chi Nyoo cuví. Ta ñu cha chachí tandɨhɨ cuan, suri chachí tucu ñu cha cuenda cha sacahnú ñu chi Sutu Mañi yo, ta nacuhva ñu tyahvi nyoo chi Nyoo tyi chaha̱ ra cha cachi ñu. Ta ñu cha ña chachí tandɨhɨ, ña chachí ñu cha cuenda cha sacahnú ñu chi Sutu Mañi yo ta suri nacuhva tucu ñu cuan tyahvi nyoo chi ra. \p \v 7 Vatyi ni noo yo ña iyó yo chihin fuerza maa yo. Ni ñima maa yo catyí ama cúvi yo. \v 8 Vatyi tatu iyó yo, iyó yo tacuhva sacuvi yo tyiño nuu Nyoo, ta tatu chihi̱ yo, chihi̱ yo tyi Sutu Mañi yo naquehe̱n cuenda ra añima yo. Yucuan chaha tatu iyó yo, o chihi̱ yo soco chi Sutu Mañi yo cuví chi yo. \v 9 Vatyi ra Cristo chihi̱ ra ta nandoto̱ tucu ra vatyi tacuhva cunyaca ñaha ra chi ñu nyitó ta chi ñu chihi̱. \p \v 10 Soco yoho, ¿ñáá tuhun cha nyehé nyaun chi yañun? ¿O ñáá tuhun cha ña natɨɨ́n cuendon chi ra? Vatyi tandɨhɨ yo cutahan chi cucuhva cuenda yo chi yo nuu Nyoo vatyi cutuñi chi yo nuu ra. \v 11 Vatyi nu tutu Nyoo catyí chi tyehe caa: \q1 Cha ndicha ndicha cuii vatyi yuhu nyité, catyí Sutu Mañi yo. \q1 Ta tandɨhɨ cuii ñáyɨvɨ cunacuɨñɨ chɨtɨ ñu nui. \q1 Ta tandɨhɨ ñu cunacoto nuu ñu chii cha cuví Nyoo. \q1 Ta cusacahnu ñu chii chihin nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ, catyí Nyoo. \m \v 12 Yucuan chaha noo noo maa yo ta cunacuhva yo cuenda cha sacuvi̱ yo chi Nyoo. \s1 Ma sanacavon nu cuatyi chi yañun \p \v 13 Yucuan chaha, ña tahán ca chi cahan nyaa yo chi tahan yo. Soco ndu̱cu yo cuhva cha ma sanacava yo chi ñu nu cuatyi coto sandɨhɨ ñu tuhun cha chino iñi ñu. \v 14 Yuhu chité vatyi ñahri cha ma cuvi cachi, vatyi chinó vaha iñi chi Sutu Mañi yo Jesucristo, ta maa ra sañahá chii. Soco tatu yɨhɨ́ ñu chicá xiñi ñu tyi yɨhɨ́ cha ña vaha cachi ñu, cha cuenda maa ñu, ña vaha. \v 15 Soco tatu cha cuenda cha chachún ta quiñi cuñí yañun, ña ndicha cha cuñún chi ra, ñima ca cuhva cuñí Nyoo sacuvún. Ma cuhvon cha tɨvɨ noo ñu chihin cha chachún vatyi ra Cristo chihi̱ ra cha cuenda ñu. \v 16 Ma cuhva ndo cha cahan ña vaha ñu sɨquɨ noo cha chaha̱ Nyoo ityi chuun tyi cachun. \v 17 Vatyi cha nyacá ñaha Nyoo chi yo cuví chi noo cha cachi coo yo nuu ra. Cusɨɨ́ cuñi yo ta taxi ri cuñi añima yo cha cuenda Tatyi Ii Nyoo cha nyaá añima yo. Ta ña nɨñɨ tuhun cha chachi yo o cha chihi yo. \v 18 Ñu sacuví tyiño nuu ra Cristo tyehe caa, sɨɨ cuñí Nyoo nyehé ra chi ñu, ta catyí tucu ñáyɨvɨ tyi vaha ñáyɨvɨ cuví ñu. \p \v 19 Yucuan chaha cuñí chi cha sa̱ñihi ca yo cha coo taxi ri yo chihin ñáyɨvɨ. Ta tyicuan caa ta cuví tyinyee yo chi noo noo tahan yo na cuahnu yo chihin tuhun Nyoo. \v 20 Ma satɨvun tyiño sahá Nyoo añima inga ñáyɨvɨ cha cuenda noo cha chachí run. Ndicha vatyi tandɨhɨ cha chachí yo ta vaha. Soco ña vaha cha cachi yo tatu chihin cuan sanacavá yo nuu cuatyi chi inga ñu. \v 21 Yucuan chaha, vaha ca cha ma cachi yo coño, ni cha ma coho yo vinu, tatu quiñi cuñi yañi yo chihin cuan. Ma sanacava yo chi ñu nu cuatyi. Ma casɨ yo chihin noo cha sacuvi yo nu chinó iñi ñu chi Nyoo. \v 22 Tatu chinó iñun vatyi cuví cachun tandɨhɨ, vaha. Soco ma cahun tuhun cuan chihin inga ñu. Noo tuhun ri maun chihin Nyoo coto tuhun cuan. Sɨɨ xaan cuñí yo tatu ña chicá uvi iñi yo noo cha chaha Nyoo ityi chi yo cha sacuví yo. \v 23 Soco ñu cha chachí ñáá cha chachí ñu, ta chicá uvi iñi ñu, chicoo̱ cuatyi ñu, vatyi ña chinó vaha iñi ñu tyi cuví cachi ñu. Ta tandɨhɨ cha sacuví yo chihin cha ña chiño iñi yo tyi chaha Nyoo ityi chi yo tyi sacuvi yo, cuatyi cuví. \c 15 \s1 Na sacuvi yo cha tahán iñi tahan yo, ta ñima cha tahán iñi ri maa yo \p \v 1 Yoó cha ñihi nyaá yo chihin Nyoo, cuñí chi cha tyi̱nyee yo chi ñu cha ña ñihi nyaá chihin Nyoo. Ta ma nducu yo cha tahán iñi ri maa yo. \v 2 Tahan tahan yo cuñí chi cha sacuvi yo cuhva tahán iñi inga ñu cha cuenda cha vaha chi ñu, tacuhva cuví cuahnu ca ñu chihin tuhun Nyoo. \v 3 Vatyi nɨ ri ra Cristo ña sacuvi̱ ra cuhva tahán iñi maa ra, soco cuvi̱ chi ra tari catyí nu tutu Nyoo tyehe caa: “Tandɨhɨ cha cahán ñáyɨvɨ chi Nyoo, chi ra Cristo cahán ñu”, catyí chi. \v 4 Vatyi tandɨhɨ cha chicunyaa̱ nu tutu Nyoo ta ityi chata ca, chicunyaa̱ chi cha cuenda cha cutuhva yo, tacuhva cuví cuatu yo cha cuñihi yo chihin cha cama iñi yo. Ta vaha cuñí añima yo cha cuenda cha sacuahá yo nu tutu Nyoo. \v 5 Ta Nyoo ican ra chahá cha cama iñi yo, ta chahá ra cha vaha cuñí añima yo. Na tyinyee ca ra chi yo cha coo yo chihin cha ɨɨn ri cuví yo chihin tahan yo tari cuhva iyó ra Cristo Jesús. \v 6 Vatyi tacuhva tandɨhɨ yo ɨɨn ri noo cuhva sacahnu yo chi Nyoo Sutu ra Jesucristo ra nyacá ñaha chi yo. \s1 Ñáyɨvɨ ñima ñu Israel cuví, cucuɨñɨ ñu tuhun Nyoo \p \v 7 Yucuan chaha tɨ̱ɨn cuenda vaha yo chi tahan yo tacuhva vatyi sacahnu yo chi Nyoo tari tɨɨn cuenda vaha ra Cristo chi maa yo cha cuenda vatyi sacahnú ra chi Nyoo. \v 8 Vatyi catyí yuhu chi ndo vatyi ra Cristo quichi̱ tyinyee ra chi yo cha cuví yo ñu Israel, tacuhva sacuvi ra cha catyi̱ Nyoo chi sutu chahnu yo tyi cusacuvi ra. Ta tyicuan caa ta sañaha̱ ra Cristo vatyi Nyoo sacuví ra cha catyí ra tyi sacuvi ra. \v 9 Ta quichi̱ tucu ra Cristo tacuhva vatyi ñu cha ñima ñu Israel cuví sacahnu tucu ñu cuan chi Nyoo, vatyi Nyoo ndahvi cuñí ra nyehe ra chi ñu, tari catyí nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 Yucuan chaha cusacahni chuun chihin nuu ñu cha ñima ñu Israel cuví, tandɨhɨ ityi ñu iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \q1 Ta cucate yaa cha cuenda cha sacahní chuun nuu ñu, catyí chi. \m \v 10 Ta inga tucu nu catyí chi nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 Cusɨɨ cu̱ñi nyoho ñu cha ñima ñu Israel cuví. \q1 Cusɨɨ cu̱ñi ndo chihin ñu Israel cha cuví ñu ñáyɨvɨ cuenda Nyoo. \q1 \v 11 Ta inga tucu nu catyí chi nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 Sa̱cahnu ndo chi Sutu Mañi yo, nyoho ñu cha ñima ñu Israel cuví. \q1 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ sacahnú ñu chi ra cha cuenda cha cahnu xaan cuví maa ra. \m \v 12 Tyaa̱ tucu ra Isaías nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 Cucacu minoo ra vachi tata ra Isaí. \q1 Cuquichi ra vatyi cunyaca ñaha ra chi ñu cha ñima ñu Israel cuví. \q1 Ta maa ñu cuquɨhɨ iñi ñu chi ra vatyi cusacacu ra chi ñu. \p \v 13 Nyoo ican ra chahá tunyee iñi chi yo ta chitó yo tyi cuhva ra cha cuhva ra chi yo. ¡Na sacutu ra chi ndo chihin tusɨɨ iñi! Ta coo cha taxi ri cuñí añima ndo cha cuenda cha chinó iñi ndo chi ra, tacuhva vatyi chihin tunyee iñi Tatyi Ii ra ta quɨhɨ vaha iñi ndo cha cucuhva ra chi ndo. \p \v 14 Yañi luhli, chitó vahi vatyi nyoho vaha xaan ñáyɨvɨ cuví ndo ta chitó ndo tandɨhɨ, ta chitó vaha ndo cuhva ndo tuhun chi tahan ndo. \v 15 Soco nu carta ihya ñihi xaan cahín sɨquɨ tandɨhɨ tuhun cha tyai̱, tacuhva cha ma naa iñi ndo. Tyehe caa sacuvi̱ cha cuenda tyi Nyoo chaha̱ ra tumañi iñi chii \v 16 cha sacuvi tyiño nuu ra Jesucristo nu nyicu ñu cha ñima ñu Israel cuví. Ta tyiño cha sacuví, ican cuví cha cahín tuhun Nyoo yoso caa sacacu̱ ra añima ñáyɨvɨ. Tyehe caa sacuví tacuhva vatyi ñu cha ñima ñu Israel cuví, cuví nacuhva cuende chi ñu chi Nyoo tari noo ofrenda cha tahan iñi ra, vatyi cha ndundɨɨ̱ ñu nuu ra cha cuenda Tatyi Ii ra. \p \v 17 Cha cuenda cha nacuhva̱ cuende chii chi ra Cristo Jesús, yucuan cuenda cuví cusɨɨ cuñi ta chité tyi vaha quitá tyiño sacuví nuu Nyoo. \v 18 Vatyi ña cañá iñi cahin cha ña nyehi̱. Soco nacatyí cha sacuvi̱ ra Cristo nu chicá noi cahín tuhun Nyoo tacuhva vatyi ñu cha ñima ñu Israel cuví quichaha ñu chi Nyoo. Ta ihya ndicha cha cahín. \v 19 Vatyi chihin seña ta milagru ta chihin tunyee iñi Tatyi Ii ra sacuvi̱ ra. Ta tyicuan caa cahín tuhun cha cacu añima ñu sahá ra. Quichahi̱ nya Jerusalén ta tandɨhɨ ityi ta nyacua nya Ilírico. \v 20 Ta tyicuan caa sanɨñí cahin tuhun cha cacu añima yo maa maa ri nu ta cuɨñɨ ca maa ñáyɨvɨ tuhun ra Cristo, tacuhva vatyi ma saha tyiñe nu quichaha̱ saha tyiño inga ra. \v 21 Tari catyí nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 Cucoto ñáyɨvɨ cha ta coto ca maa tuhun ra. \q1 Ta cucutuñi iñi ñu cha ta ñaha ca maa cuɨñɨ tuhun ra, catyí chi. \s1 Nu tyaá ra Pablo cuhva cha cuhun ra ñuu Roma \p \v 22 Yucuan chaha ña cuvi̱ maa tuhun cha cuhin cunyehi nu nyicú ndo, vasɨ cuaha xaan chaha cuñí cuhin. \v 23 Soco vityin cha ndɨhɨ tyiño sahi̱ ityi ñuu ihya. Ta cha cuaha xaan cuiya cuñí cuhin cunyehi nu nyicú ndo ta cunyai suhva quɨvɨ chihin ndo. \v 24 Nyehí tatu cuhin cunyehi nu nyicú ndo quɨvɨ cuhin España. Ta cha yaha cha cunyehi chi ndo, nyehi tatu cuvi tyinyee ndo chii ta cuchaa ndɨhi nu cuahin. \v 25 Soco vityin cuahin ñuu Jerusalén ta nyisé suhva cha cutyinyee chi ñu cuenda Nyoo yucuan. \v 26 Vatyi ñu vehe ñuhu ityi Macedonia ta ityi Acaya nacuaan iñi ñu cha tava ñu suhva xuhun vatyi sacuhun ñu chi ñu ndahvi ñu cuenda Nyoo cha iyó Jerusalén. \v 27 Tyehe caa quichi̱ cuvi iñi ñu sacuví ñu. Ta ndicha vatyi tahán chi sacuvi ñu. Vatyi tari maa ñu Israel, ñu chinó iñi chi ra Cristo, chaha̱ ñu tuhun Nyoo chi ñu cha ñima ñu Israel cuví, tyicuan caa tahán chi chi ñu cuan tyinyee tucu ñu chi ñu Israel chihin cha iyó chi ñu. \v 28 Yucuan chaha, tatu cha yaha sandai tyiño ihya, ta cha yaha nacuhva cuende xuhun ihya chi ñu Jerusalén, tyicuan ta cuhin nya España ta yahi nu nyicú ndo. \v 29 Chitó vahi vatyi na cuhin nu nyicú ndo, cuchai chihin cha tyitu añime chihin cha vaha Nyoo cha chahá ra Cristo chii. \p \v 30 Yañi, chacú ndahvi nuu ndo na cu ɨɨn ri ndo chihin, chihin tɨndoho cha nyehí, ta ca̱can tahvi ndo chi Nyoo cha cuende vatyi cuñí ndo chi Sutu Mañi yo Jesucristo, ta vatyi chahá Tatyi Ii Nyoo cha cuñí ndo chii. \v 31 Ca̱can ndo cha cuende, na sacacu Nyoo chii ndaha ñu ña chinó iñi chi ra Cristo ityi Judea cuan. Ta ca̱can ndo cha cuenda cha nyisé ihya cha cuenda ñu cuenda Nyoo ñu Jerusalén cuan, na natɨɨn cuenda vaha ñu. \v 32 Vatyi tatu Nyoo ta cuñí ra, chihin cha sɨɨ cuñi quichi nyehi chi ndo ta cuví nyitati ɨɨn ri chihin ndo. \v 33 Ta Nyoo ra chahá cha taxi ri coo añima yo, na cunyaa ra chihin tandɨhɨ ndo. Ta na̱cuvi tyicuan caa. \c 16 \s1 Nu sacuhún ra Pablo nocumi chi ñu amigo ra \p \v 1 Sacoté chi ndo cha cuenda hermana Febe vatyi tyinyée xaan ña chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo ñuu Cencrea. \v 2 Tɨ̱ɨn cuenda vaha ndo chi ña tari tɨɨ̱n cuenda Sutu Mañi yo, tari tahán chi sacuvi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Ta tyi̱nyee ndo chi ña chihin tandɨhɨ cha chiñuhu chi ña, vatyi cuaha xaan ñu tyinyeé ña chi, ta chi yuhu ñandɨhɨ. \p \v 3 Cu̱hva ndo nocumi chi cu Priscila ta chi ra Aquila ñu cha cutahan chihin ndi nu tyiño cha sacuví ndi cuenda ra Cristo Jesús. \v 4 Chahnya̱ iñi ñu ñayɨvɨ̱ ñu quɨvɨ cuan cha cuenda cha sacacu̱ ñu chii, yucuan chaha vatyi nacuhvé tyahvi nyoo chi ñu. Ta ñima yuhu ri, soco tandɨhɨ tucu ñu cha ñima ñu Israel cuvi, ta yɨhɨ́ tucu ñu cuenda Nyoo. \v 5 Cu̱hva tucu ndo nocumi chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo cha candú ɨɨn ri vehe cu Priscila ta ra Aquila. Vachi tucu nocumi chi ra tahin, ra Epeneto. Ican ra cuví ra cha xihna ca chino iñi chi ra Cristo ityi Acaya. \v 6 Cu̱hva ndo nocumi chi cu María. Sahá tyiño xaan ña nu nyicú ndo. \v 7 Cu̱hva ndo nocumi chi ñu ñui, ra Andrónico ta ra Junias, ra tahin cha ñoho̱ chihin vehe caa. Cahnu tyiño casahá ra cuenda Sutu Mañi yo chihin tandɨhɨ ca ra sahá tyiño cuenda Nyoo. Ta xihna ca ra cachino iñi chi ra Cristo ican saha yuhu. \p \v 8 Cu̱hva ndo nocumi chi ra Amplias ra tahin cuenda Sutu Mañi yo. \v 9 Cu̱hva ndo nocumi chi ra Urbano, ra tahan yo cuenda tyiño ra Cristo Jesús, ta chi ra Estaquis ra tahin ñandɨhɨ. \v 10 Cu̱hva ndo nocumi chi ra Apeles. Nyehé yo tyi ndicha cha chinó iñi ra chi ra Cristo. Ta nocumi chi ñáyɨvɨ chi ra Aristóbulo ñandɨhɨ. \v 11 Cu̱hva ndo nocumi chi ra ñui, ra Herodión, ta chi ñáyɨvɨ chi ra Narciso ñu cha chinó iñi chi Sutu Mañi yo. \v 12 Vachi nocumi chi cu Trifena ta chi cu Trifosa, ñu casahá tyiño chihin Sutu Mañi yo. Ta chi hermana yo cu Pérsida, ñaha cha sahá tyiño xaan nu tyiño Sutu Mañi yo. \v 13 Cu̱hva ndo nocumi chi ra Rufo, noo ra cahnu cuví ra nuu Nyoo vatyi chinó vaha iñi ra chi Sutu Mañi yo. Ta vachi tucu noo cumi chi sɨhɨ ra Rufo. Cuví ña tari sɨhi. \v 14 Cu̱hva ndo nocumi chi ra Asíncrito, chi ra Flegonte ta chi ra Hermas, ta chi ra Patrobas, chi ra Hermes ta chi ra hermano cha canyicú chihin ra. \v 15 Cu̱hva tucu ndo nocumi chi ra Filólogo ta chi cu Julia ta chi ra Nereo chihin cuhva ra, ta chi ra Olimpas ta chi tandɨhɨ ñu cuenda Nyoo cha nyicú chihin ñu. \p \v 16 Na̱cuhva ndo noo cumi chi noo noo tahan ndo cuenda Nyoo. Tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo saquichi̱ ñu nocumi chi ndo. \p \v 17 Yañi, chacú ndahvi nuu ndo, na saha ndo cuenda chi ñu cuñí sasɨɨn chi ndo, ta nducú ñu cuhva cha nduva ndo chihin tuhun Nyoo, vatyi ñima tyicuan caa cutuhva̱ ndo tuhun ra Cristo. Ma cutahan ndo chihin ñu cuan. \v 18 Vatyi ñu cuan ñima tyiño nuu Sutu Mañi yo Jesucristo sacuví ñu, soco cuhva cuñí maa ñu sacuví ñu. Ta sandahví ñaha ñu añima ñáyɨvɨ ndahvi chihin tuhun vita cahán ñu. \v 19 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ chitó yoso caa quichahá vaha ndo chi Nyoo. Yucuan chaha cusɨɨ xaan cuñí chihin ndo, ta cuñí vatyi natyihi tuñi vaha iñi ndo sacuvi ndo cha vaha. Ta ñaha cutuhva ndo sacuvi ndo cha ña vaha. \v 20 Nyoo ra iyó tandɨhɨ cha taxi ri añima, numi ri cuhva ra cha saha ganaa ndo chi ra ña vaha, ta cuhva ra cha cuañi ndo sɨquɨ ra. Na nasoco Sutu Mañi yo Jesucristo chi ndo. \p \v 21 Ra Timoteo ra cuví ra tahin nuu tyiño sacuví ndi nuu Nyoo, saquichí ra nocumi chi ndo. Ta tyicuan caa tucu ra Lucio, ta ra Jasón, ta ra Sosípater, tandɨhɨ ra ñui cuan casaquichi̱ ra nocumi chi ndo. \p \v 22 Yuhu ra Tercio savahi tutu ihya cha cuenda ra Pablo, suri saquichí tiqui nocumi chi ndo tyi ɨɨn ri yɨhɨ́ yo cuenda Sutu Mañi yo. \p \v 23 Saquichí ra Gayo nocumi chi ndo ñandɨhɨ. Vehe ra nyaí suri ihya ndú ɨɨn ri ndi tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Ra Erasto ra cuví tesoreru ñuu ihya, saquichí ra nocumi chi ndo, ta yañi yo ra Cuarto ñandɨhɨ. \p \v 24 Na cocumi Sutu Mañi yo Jesucristo chi tandɨhɨ ndo. Ta na cuvi chi tyicuan caa. \s1 Nu ndɨhɨ cahán ra Pablo ta sacahnú ra chi Nyoo \p \v 25 Ta vityin na sacahnu yo chi Nyoo, vatyi maa ra cuví ra cucuhva cha cunɨɨ iñi ndo, ta ma sandɨhɨ ndo cha chinó iñi ndo tuhun ra cha sacacú ra añima yo. Ican cuví tuhun cahín ta tuhun cha sañahí cha cuenda ra Jesucristo. Ɨɨn ri cuví chi chihin tuhun cha ñoho̱ xehe ta cha naha nyata ni cumañi chino̱ ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 26 Soco vityin sañahá Nyoo chi yo cha cuenda tutu cha casandoo̱ ra profeta, ra cachaha̱ cuenda tuhun ra ta cha naha. Catyí Nyoo, ra iyó tyicuan ri maa, tyi vityin tahán chi coto tandɨhɨ ñáyɨvɨ tacuhva chino iñi ñu chi ra ta quichaha ñu tuhun cahán ra. \v 27 Nyoo noo tuhun maa ra, ta chiñi tuñi xaan ra. Na sacahnu yo chi ra cha cuenda ra Jesucristo tyicuan ri maa. Ta na cuvi chi tyicuan caa.