\id MRK \h San Marcos \toc1 Tuhun Nyoo Cha Tyaa̱ San Marcos \toc2 San Marcos \toc3 Mr. \mt1 Tuhun Nyoo Cha Tyaa̱ San Marcos \c 1 \s1 Nu sacondutyá ra Juan chi ñáyɨvɨ ta cahán ra tuhun Nyoo chihin ñu \r (Mt. 3.1-12; Lc. 3.1-9, 15-17; Jn. 1.19-28) \p \v 1 Tyehe caa quichaha̱ tuhun vaha ra Jesuscristo Sehe Nyoo. \v 2 Ra Isaías profeta Nyoo tyaa̱ ra tuhun ra Cristo ta tuhun ra Juan. Tyehe caa catyí Nyoo chi ra Cristo: \q1 Cumañi ca cuhun sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ta cutachi chi noo ra cusacoto chi ñáyɨvɨ vatyi nyaá cuhun nu nyicú ñu, catyí Nyoo chi ra Cristo. \q1 \v 3 Chiñí yo ndusu noo ra cha canachaá nu chiqui ndɨɨ, \q1 ta catyí ra: “Tari sanduvahá ndo noo ityi, tyicuan caa sa̱nduvaha ndo añima ndo vatyi cua quichi Sutu Mañi yo. \q1 Nu̱ña ndo noo ityi ndoo chi ra na quɨhvɨ ra añima ndo.” \q1 Tyicuan caa tyaa̱ ra profeta Isaías nu tutu Nyoo ta cha naha. \p \v 4 Ta tyicuan caa quichi̱ ra Juan sacondutya̱ ra chi ñáyɨvɨ nu chiqui ndɨɨ cuan. Ta catyí ra chi ñu na ndu uvi iñi ñu cuatyi ñu, ta na condutya ñu tari noo seña tyi nasama̱ ñu cuhva iyó ñu, ta tyicuan caa ta Nyoo cusaha ra tɨcahnu iñi cuatyi ñu. \v 5 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ ityi Judea quichi̱ coyo ñu tyasoho ñu tuhun cahán ra, ta ñu ñuu Jerusalén ñandɨhɨ. Ta cha yaha̱ nahma ñu cuatyi ñu, sacondutya̱ ra Juan chi ñu yuvi cahnu Jordán. \p \v 6 Ta sahma cha ñihno ra Juan cuan chihin ixi camellu chino̱ chi. Ta ñɨɨ cuví sinchu ra. Ta pinchi tuhvá ra chachí. Ta tyañuñu cuhu tuhvá ra chihí. \v 7 Ta cahán ra tuhun Nyoo ta catyí ra: \p ―Cha yaha yuhu ta vachi noo ra iyó xaan ca tunyee iñi chi ican saha yuhu. Ta ña nañé ni cha ndachi ñɨɨ xityin ndichan ra. \v 8 Yuhu sacondutyé chi ndo chihin ndutya. Soco maa ra cusacondutya ra chi ndo chihin Tatyi Ii Nyoo ―catyí ra Juan. \s1 Nu condutya̱ ra Jesús \r (Mt. 3.13-17; Lc. 3.21-22) \p \v 9 Quɨvɨ cuan quita̱ ra Jesús ñuu Nazaret, cha nyaá ityi Galilea, ta cuahan ra nya yuvi cahnu Jordán. Ta yucuan sacondutya̱ ra Juan chi ra. \v 10 Ta cha yaha̱ condutya ra Jesús, ta cuhva cha cua quita ra chichi ndutya, ta nanyehe̱ ra andɨvɨ cuahan nuña. Ta nyehe̱ ra Tatyi Ii Nyoo tari noo paloma, vachi noó sɨquɨ ra. \v 11 Ta tyacú noo ndusu ityi andɨvɨ ta catyí ndusu cuan tyehe caa: \p ―Yoho cuvún Sehi ta cuñí xain chuun. Ta sɨɨ xaan cuñí chuhun ―catyí ndusu cuan. \s1 Nu nducú nyehe ra ña vaha chi ra Jesús \r (Mt. 4.1-11; Lc. 4.1-13) \p \v 12 Yaha̱ cuan ta sacuhu̱n Tatyi Ii Nyoo chi ra Jesús noo nu chiqui ndɨɨ. \v 13 Ta yucuan chinyaa̱ ra uvi xico quɨvɨ nu chiqui ndɨɨ cuan, nu yori ñáyɨvɨ iyó, maa ri quɨtɨ iyó. Ta nducu̱ nyehe cuihna chi ra. Ta yaha̱ cuan ta chaa̱ coyo ángel ta catyiñuhu̱ ra chi ra. \s1 Nu quichaha̱ saha tyiño ra Jesús ityi Galilea \r (Mt. 4.12-17; Lc. 4.14-15) \p \v 14 Cha yaha̱ catyihi̱ ñu chi ra Juan vehe caa, ta ra Jesús cuanuhu ra Galilea ta cahán ra tuhun vaha Nyoo chihin ñáyɨvɨ. \v 15 Ta catyí ra: \p ―Cha chaa̱ cuhva cha cua cunyaca ñaha Nyoo añima ndo. Yatyin ri nyaá ra chihin ndo. Ndu̱ uvi iñi ndo cuatyi ndo, ta chi̱no iñi ndo tuhun Nyoo cha sacacu añima ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu cana̱ ra Jesús chi cumi tahan ra catɨɨ́n tiyaca \r (Mt. 4.18-22; Lc. 5.1-11) \p \v 16 Chicá noo ra Jesús yuhu miñi cha nañí Tyañuhu Galilea. Ta nanyehe̱ ra chi ra Simón ta chi yañi ra, ra Andrés, cacañí ra yuhva ra nu ndutya, vatyi ra catɨɨ́n tiyaca cacuví ra. \v 17 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cu̱nyicon ndo chii, ta yuhu cusacuvi vatyi tari ñihí ndo tiyaca, tyicuan caa cuñihi ndo añima ñáyɨvɨ, tava ndo chi ñu nu quiñi caa, na quɨhvɨ ñu cuenda Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra Simón ta chi ra Andrés cuan. \p \v 18 Caa cuhva ri cuan casandoo̱ ra yuhva ra, ta cuahan coyo ra chihin ra. \p \v 19 Yaha̱ cuan ta chiin ri ca chica̱ ra Jesús, ta nanyehe̱ ra chi ra Jacobo, sehe ra Zebedeo, ta chi yañi ra, ra Juan. Cañohó ra chichi noo canoa canaquicú ra yuhva ra. \v 20 Cana̱ ra Jesús chi ra. Ta nɨnduvi tahan ra casandoo̱ ra sutu ra, ra Zebedeo, chichi canoa chihin ra catyinyeé chi ra. Ta cuahan coyo ra chihin ra Jesús. \s1 Nu nduvaha̱ noo ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha añima \r (Lc. 4.31-37) \p \v 21 Ta chaa̱ coyo ra ñuu Capernaum. Ta cuví chi noo quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ, ta quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi vehe ñuhu, ta quichaha̱ sañaha ra tuhun Nyoo chi ñáyɨvɨ. \v 22 Ta iyo cuñí ñu tuhun cahán ra, vatyi sañahá ra tari noo ra iyó vaha ityi chii cha cahán. Ña cahán ra cuhva cahán ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu. \v 23 Chichi vehe ñuhu cuan ñohó noo ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha añima. Ta cana̱ chaa ra ta catyí ra: \p \v 24 ―¿Ñáá tuhun cha tyihún chuun chihin ndi, yoho Jesús ra ñuu Nazaret? ¿Atu vachun vatyi sanaun chi ndi? Yuhu ñohó nui chuun, ta chité vatyi Sehe Ii Nyoo cuví chuun ―catyí ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha cuan chi ra Jesús. \p \v 25 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi tatyi ña vaha cuan: \p ―¡Taxi ri! ¡Sa̱ña chi ra ndahvi chiña! ―catyí ra. \p \v 26 Ta tatyi ña vaha cuan, chihi̱ tañi ra cuhví cuan saha̱ chi, ta iyo canachaa̱ tatyi cuan quita̱ chi ra. \v 27 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ yuhvi xaan ñu cuvi̱, ta candaca̱ tuhun ñu chi tahan ñu, ta catyí ñu: \p ―¿Ñáá cha cuví ihya? ¿Ñana vaha tuhun chaa sañahá ra ihya? ¡Vatyi iyo vaha tunyee iñi chi ra, nyacua nya tatyi ña vaha, ta quichahá chi ra! ―catyí ñu. \p \v 28 Ta numi ri cachito̱ ñáyɨvɨ tandɨhɨ ñuu cha iyó Galilea cuan tuhun ra Jesús. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi maha tyiso ra Simón Pedro \r (Mt. 8.14-15; Lc. 4.38-39) \p \v 29 Cuhva cha quita̱ coyo ra chichi vehe ñuhu, ta cuahan ra Jesús vehe ra Simón ta ra Andrés. Ta cuahan tucu ra Jacobo ta ra Juan chihin ra. \v 30 Ta maha tyiso ra Simón catuví ña nu chito, cuhví ña chihin cahñi. Ta catyi̱ ñu chi ra Jesús tyi cuhví ña. \v 31 Tyicuan ta tuhva̱ ra Jesús, ta tɨɨ̱n ra ndaha ña. Ta nacoñehe̱ ra chi ña. Ta caa cuhva ri cuan, tinyaa̱ cahñi chi ña. Ta quichaha tyiñuhu ña chi ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi cuaha ñu cuhví \r (Mt. 8.16-17; Lc. 4.40-41) \p \v 32 Cuhva cha quee̱ ñanyii ta cha cua cuaa, quichi̱ nyaca ñu tandɨhɨ ñu cuhví ta ñu yɨhɨ́ tatyi ña vaha nu nyaá ra Jesús. \v 33 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu cuan candu ɨɨ̱n ri ñu yuvehe cuan. \v 34 Ta cuaha ñu cuhví cha sɨɨn sɨɨn cuehe sanduvaha̱ ra. Ta tava̱ ñehe ra chi cuaha tatyi ña vaha, soco ña chaha̱ ra cha cahan tatyi cuan, vatyi chitó cuan yóó ra cuví ra. \s1 Nu cahán ra Jesús tuhun Nyoo ityi Galilea \r (Lc. 4.42-44) \p \v 35 Ta cha inga quɨvɨ cuhva cha ni ñaa ca, ndɨcuita̱ ra Jesús, ta cuahan ra ityi chata ñuu. Cuahan ra noo nu yori sayanga chi ra cua cacan tahvi ra chi Nyoo. \v 36 Ta ra Simón ta ra tahan ra cuahan coyo ra cua nanducu ra chi ra. \v 37 Ta cuhva cha canañihi̱ ra chi ra cacatyí ra chi ra: \p ―Tandɨhɨ ñáyɨvɨ nanducú ñu chuun ―cacatyí ra chi ra Jesús. \p \v 38 Soco maa ra catyí ra chi ra: \p ―Co̱ho ndo inga ñuu cha nyicú yatyin ri ihya, vatyi cahan tiqui tuhun Nyoo yucuan, vatyi yucuan tyiño vachi ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 39 Yucuan chaha chica̱ noo ra Jesús tandɨhɨ ri ñuu cha iyó Galilea, cahán ra tuhun Nyoo chichi vehe ñuhu tahan tahan ñuu. Ta tava̱ ñehe ra tatyi ña vaha cha yɨhɨ̱ añima ñáyɨvɨ. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra cha tyahyu coño \r (Mt. 8.1-4; Lc. 5.12-16) \p \v 40 Noo chaha tuhva̱ noo ra cuhví cha tyahyu coño nu nyaá ra Jesús. Ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra nuu ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Tatu cuñún, cuví sanduvahun chii ―catyí ra. \p \v 41 Ta cundahvi cuñí ra Jesús nyehé ra chi ra, ta tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ra, ta catyí ra: \p ―Cuñí sanduvahi chuun. Ta na nduvahun vityin ri ―catyí ra chi ra. \p \v 42 Caa cuhva ri cha catyi̱ ra tyehe caa, tinyaa̱ cuehe cuan chi ra, ta nduvaha̱ ra. \v 43 Tyicuan ta catyí ra Jesús vatyi cha cuvi cuhun ra, soco catyi̱ xaan ra chi ra na sacuvi ra tyehe caa: \p \v 44 ―Nye̱he. Yori chihin cahun tuhun. Soco cua̱han nu nyaá tata sutu. Ta sa̱ñahun chuun chi ra, ta cu̱hvon cha tahán chi cuhvon na ndundɨun nu Nyoo tari cuhva catyí nu ley cha tyaa̱ ra Moisés, vatyi tacuhva coto tandɨhɨ ñáyɨvɨ tyi cha nduvahu̱n chihin cuehe cuan ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 45 Soco ra cuan chaha̱n ra, ta quichaha̱ nacatyi ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Yucuan chaha ña cuvi̱ ca quɨhvɨ ndichin ra Jesús chichi ni noo ñuu. Ta ityi chata ri ñuu chicá noo ra nu yori ñáyɨvɨ iyó, soco tandɨhɨ ri ityi quita̱ coyo ñu, quichi̱ nyehe ñu chi ra. \c 2 \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra cuhvi̱ cha ña cuvi̱ nacanda \r (Mt. 9.1-8; Lc. 5.17-26) \p \v 1 Suhva quɨvɨ yaha̱ ta quɨhvɨ̱ ra Jesús inga chaha chichi ñuu Capernaum. Ta cachito̱ ñáyɨvɨ tyi nyaá ra vehe. \v 2 Ta numi ri candu ɨɨ̱n ri cuaha ñáyɨvɨ. Ta nyacua ña chitaha̱n ñu, ni yuvehe. Ta maa ra Jesús caha̱n ra tuhun Nyoo chihin ñu. \v 3 Tyicuan ta cumi tahan ra canyisó chi noo ra cuhví cha ña cuví nacanda, caquichí nyaca ra chi ra nu nyaá ra Jesús. \v 4 Soco ña cuví caquɨhvɨ ra nya nu nyaá ra Jesús cha cuenda vatyi tuvi xaan ñáyɨvɨ. Tyicuan ta candaa̱ ra ityi xiñi vehe. Ta sacuachiyo̱ ra suhva tyiyo. Ta sanoo̱ ra chi ra cuhví cuan chihin chito. \v 5 Nyehe̱ ra Jesús vatyi cachinó xaan iñi ra cuan. Ta catyí ra chi ra cuhví cuan: \p ―Cha ndachi̱ cuatyun, suti ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 6 Soco suhva ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu nyicú ra cuan, ta cachicá xiñi ra tyehe caa: \v 7 “¿Ñáá tuhun cha cañá iñi ra ihya cahan ra tyehe caa? Chicoo̱ cuatyi ra nuu Nyoo chihin tuhun caha̱n ra vatyi yori cuví sandachi cuatyi, noo tuhun ri maa Nyoo cuví sandachi ra cuatyi”, cachicá xiñi ra. \v 8 Soco ra Jesús chitó ra cha cachicá xiñi ra. Ta catyi ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha chicá xiñi nyoho tyicuan caa? \v 9 ¿Ñáá cha yɨɨ ca, cha catyi yo chi ra cuhví ihya vatyi cuatyi ra cha yaha̱ ndachi, o cha catyi yo chi ra vatyi nducuita ra ta naquehen ra chito ra ta caca ra? \v 10 Vaha, vityin chihin cha sanduvahi chi ra ihya, cusañahi chi ndo vatyi yuhu ra cuví Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, iyó ityi chii cha sandachi cuatyi ñáyɨvɨ ―catyí ra Jesús chi ra. \p Tyicuan ta quichaha catyí ra chi ra cuhví cuan: \p \v 11 ―Catyí chi yoho, ndɨ̱cuita, na̱quehen chiton, ta cua̱nuhu nya vehun ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 12 Ta ra cuhví cuan ndɨcuita̱ ra. Naquehe̱n ra chito ra, ta cuanuhu ra. Ta tandɨhɨ ñu nyehe̱ ñu, ta iyo cuñí ñu, ta sacahnú ñu chi Nyoo, ta catyí ñu: \p ―Ni noo chaha ta nyehe ca yo cha tyehe caa ―catyí ñu. \s1 Nu cana̱ ra Jesús chi ra Leví \r (Mt. 9.9-13; Lc. 5.27-32) \p \v 13 Yaha̱ cuan ta cuahan tucu ra Jesús inga chaha yuhu miñi cuan. Ta cuhva cha nataca̱ ñáyɨvɨ nu nyaá ra, quichaha cahan ra nuu ñu. \v 14 Tyicuan ta cuahan ra ta nu yaha̱ ra nanyehe̱ ra chi ra Leví sehe ra Alfeo, nyaá ra nu sahá tyiño ra, tavá ra xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma. Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Co̱ho chihin. \p Tyicuan ta nducuita̱ ra Leví, ta cuahan ra chihin ra. \p \v 15 Yaha̱ cuan ta taha̱n chi nyaá ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra cachachí ra nu mesa vehe ra Leví. Ta nyicú tucu cuaha ra catavá xuhun chihin inga ñáyɨvɨ iyó cuatyi. Vatyi cuaha xaan ñu nyicón chi ra. \v 16 Soco ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu, ta ra cacuví fariseo, ra cha quichahá xaan ley vehe ñuhu, cha canyehe̱ ra vatyi chachí ra Jesús chihin ra catavá xuhun, ta ñu iyó cuatyi, ta cacatyi̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra Jesús: \p ―¿Yoso caa cha ra sacuaha chi nyoho chachí ra ta chihí ra chihin ra catavá xuhun ta ñu iyó cuatyi? \p \v 17 Chiñi̱ ra Jesús cha cacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Ña chiñuhú doctor chi ñu ña cuhví, soco chiñuhú ra chi ñu cuhví. Vachi yuhu soco ñima cha cuenda cha vaha chi ñu vaha, soco cha cuenda cha vaha chi ñu iyó cuatyi ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi nya cha yaha canyaha ra chi ñu nyicón chi ra, tyicuan ta cutahan chi savaha ñu ayuno \r (Mt. 9.14-15; Lc. 5.33-35) \p \v 18 Noo chaha, ra canyicón chi ra Juan ta ra canyicón chi ra fariseo, ña chachí ra ta nanducú ra chi Nyoo. Ta suhva ñáyɨvɨ quichi̱ coyo ñu nu nyaá ra Jesús, ta ndaca̱ tuhun ñu chi ra, ta catyí ñu chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha ra canyicón chi ra Juan ta ra canyicón chi ra fariseo tuhvá ra savaha ra ayuno, ta ra cachicá noo chuhun ña tuhvá ra? ―catyí ñu. \p \v 19 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Noo vico tandaha, ¿atu cuví cha ma cachi ra ñohó vico cha nɨ ri ca cha nyaá ra cha cua tandaha cuan chihin ra? Tatu nyaá ca ra cua tandaha cuan chihin ra, ma cuvi cha ma cachi ra. \v 20 Soco vachi chi quɨvɨ cha cutinyaa ra chi ra tandaha cuan nu nyicú ra tahan ra. Yucuan ndicha quɨvɨ coo cuhva cha ma cachi ra ta nanducu ra chi Nyoo ―catyí ra Jesús chi ñu. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi ña nacachi tahan tuhun chahnu cha iyó ñáyɨvɨ chihin tuhun chaa cha sañahá ra \r (Mt. 9.16-17; Lc. 5.36-39) \p \v 21 Catyí ra Jesús: \p ―Yori naquicu noo sahma chahnu chihin noo sahma chaa, vatyi cha chaa cuan nandɨyɨ ta cahnya chi sahma chahnu, ta nu tahnya cuan cunducahnu ca. \v 22 Ta nɨ ri ña tuhvá yo tyihi yo vinu chaa chichi ñɨɨ chahnu, vatyi vinu chaa chahnyá chi ñɨɨ, ta chatɨ vinu, ta tɨvɨ ñɨɨ. Yucuan chaha cuñí chi cha tyihi yo vinu chaa chichi ñɨɨ chaa ―catyí ra Jesús. \s1 Nu catohon ra cachicá noo chihin ra Jesús yoco trigu quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ \r (Mt. 12.1-8; Lc. 6.1-5) \p \v 23 Noo quɨvɨ cha tuhvá ñáyɨvɨ nyitatu, cuahan ra Jesús chicá ra mahñu nu iyó cha tachi̱ ñáyɨvɨ. Ta ra cachicá noo chihin ra quichaha catohon ra yoco trigo cuan cuhva cha yahá coyo ra. \v 24 Tyicuan ta quichaha cacatyí ra fariseo chi ra Jesús: \p ―¡Nye̱he xihna! ¿Ñáá tuhun cha sacuví ra cachicá noo chuhun tyiño cha ña tahán chi sacuví yo quɨvɨ nyitatú yo? ―cacatyí ra. \p \v 25 Soco maa ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―¿Atu ni noo chaha ta sacuaha ca nyoho cha sacuvi̱ ra David chihin ra tahan ra noo quɨvɨ cha cachisoco̱ vavaha ra? \v 26 Quɨvɨ cha cuví ra Abiatar tyiño cha cuví ra nuu chi tata sutu, quɨhvɨ̱ ra David chichi vehe Nyoo. Ta chachí ra pan ii, cha tahán chi cachi maa ri maa ra cuví sutu. Ta chaha̱ tucu ra cachi ra ndɨhɨ chihin ra ―catyí ra Jesús. \p \v 27 Ta catyí tucu ra Jesús chi ra: \p ―Chicoo quɨvɨ nyitatú yo, cuenda cha vaha chi ñáyɨvɨ, soco ñáyɨvɨ ña chicoo ñu cha cuenda cha vaha chi quɨvɨ nyitatu yo. \v 28 Yucuan chaha yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, iyó ityi chii cha catyi chi noo noo ndo ñáá cha sacuvi ndo quɨvɨ nyitatú yo ―catyí ra Jesús. \c 3 \s1 Nu nduvaha̱ noo ra na ityi ɨnchiyo ndaha \r (Mt. 12.9-14; Lc. 6.6-11) \p \v 1 Quɨhvɨ̱ ra Jesús inga chaha chichi noo vehe ñuhu. Ta yucuan nyaá noo ra na ityi ɨnchiyo ndaha. \v 2 Ta cañañí ra fariseo chi ra Jesús nyehé ra tatu sanduvaha ra chi ra quɨvɨ nyitatú ñu, vatyi tacuhva coo cuatyi tyaa ra sɨquɨ ra. \v 3 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra na ityi ndaha cuan: \p ―Ndɨ̱cuita ta cui̱nanyaa mahñu ihya. \p \v 4 Yaha̱ cuan ta ndaca̱ tuhun ra chi inga ñu cha tayucú cuan, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cha tahán chi sacuvi yo quɨvɨ nyitatu yo? ¿Atu sacuví yo cha vaha o cha ña vaha? ¿Atu tahán chi sanduvaha yo ñáyɨvɨ o cha cahñi yo? ―catyí ra Jesús. \p Tyicuan ta taxi taxi maa candoo̱ ñu cuan. \v 5 Tyicuan ta xaan nanyehe ra Jesús chi ñu, ta cuihya cuñí ra vatyi ña cuñí ñu cutuñi iñi ñu. Ta catyí ra chi ra cuan: \p ―Sa̱nacaa ndahun. \p Ta sanacaa̱ ra, ta nduvaha̱ ndaha ra. \v 6 Tyicuan ta quita̱ coyo ra fariseo, ta quichaha̱ catyihi tahan ra tuhun chihin ra cuenda ra Herodes, yoso caa cacahñi ra chi ra Jesús. \s1 Nu nyicú cuaha ñáyɨvɨ yuhu miñi \p \v 7 Soco ra Jesús cuahan ra chihin ra cachicá noo chihin ra yuhu miñi, ta cuaha ñáyɨvɨ ityi Galilea canyicón chi ra. \v 8 Ta cha chito̱ ñáyɨvɨ tuhun nahnu cha sacuví ra, cuaha xaan ñu quichi̱ coyo ñu ñuu Jerusalén ta inga ñuu cha iyó ityi Judea, ta ñuu cha iyó Idumea, ta inga chiyo yuvi cahnu Jordán, ta ñuu Tiro ta ñuu Sidón ñandɨhɨ, vatyi cuñí ñu nyehe ñu chi ra. \v 9 Yucuan chaha catyí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra na casanduvaha ra noo canoa, tacuhva vatyi tatu ndutɨhɨn xaan chihin ñáyɨvɨ, cuví quɨhvɨ ra chichi canoa cuan. \v 10 Vatyi cuaha xaan ñu cha yaha̱ sanduvaha̱ ra, ta yucuan chaha tandɨhɨ ñu cuhví cuahan ñu nu nyaá ra vatyi cuñí ñu tɨɨn ñu chi ra tacuhva nduvaha ñu. \v 11 Ta ñu yɨhɨ́ tatyi ña vaha añima, chicuiñi chɨtɨ ri ñu nuu ra, ta canachaa tatyi ña vaha cuan, ta catyí chi tyehe caa: \p ―¡Yoho cuvún Sehe Nyoo! \p \v 12 Soco ra Jesús chasɨ̱ ra yuhu tatyi cuan vatyi ma catyi ca chi yóó ra cuví ra. \s1 Nu nacachi̱ ra Jesús chi uchi uvi apóstol vatyi cacaca ra tyiño ra \r (Mt. 10.1-4; Lc. 6.12-16) \p \v 13 Yaha̱ cuan ta ndaa̱ ra Jesús noo yucu ta cana̱ ra chi ra cuñí maa ra nacachi ra. Ta quichi̱ coyo ra nu nyaá ra. \v 14 Ta tyiso̱ ra chi uchi uvi tahan ra vatyi cundɨhɨ ra chihin ra, ta vatyi tyatyiño ra chi ra na cucahan ra tuhun Nyoo. \v 15 Ta chaha̱ ra ityi chi ra vatyi sanduvaha ra chi ñu cuhví, ta tava ñehe ra chi tatyi ña vaha. \v 16 Ta ican ra ihya cacuví ndɨ uchi uvi tahan ra: ra Simón cha sacunañi̱ ra Jesús Pedro chi; \v 17 ra Jacobo ta yañi ra ra Juan, sehe ra Zebedeo. Ta Boanerges sacunañi̱ ra chi nɨnduvi tahan ra ta cuñí chi catyi: ra ñihi cahán tari cahán savi, \v 18 ra Andrés, ra Felipe, ra Bartolomé, ra Mateo, ra Tomás, ra Jacobo sehe ra Alfeo, ra Tadeo, ta inga ra Simón cha yɨhɨ́ cuenda ityi ra cuñí cuhun cuatyi sɨquɨ gobiernu ñuu Roma cha nyacá ñaha chi ñu, \v 19 ta ra Judas Iscariote, ra cha naxico̱ tuhun chi ra Jesús. \s1 Nu tyaá ñáyɨvɨ cuatyi sɨquɨ ra Jesús, ta catyi ñu vatyi tunyee iñi cuihna iyó chi ra \r (Mt. 12.22-32; Lc. 11.14-23; 12.10) \p Yaha̱ cuan ta quɨhvɨ̱ ra Jesus noo vehe chihin ra cachicá noo chihin ra. \v 20 Ta inga chaha nataca̱ cuaha ñáyɨvɨ, ta nyacua ni ña cuví ca cachi ra. \v 21 Cha cachito̱ ñáyɨvɨ chi ra Jesús vatyi nyaá ra yucuan, quichi̱ coyo ñu vatyi cunuhun ra chihin ñu, vatyi catyi̱ ñáyɨvɨ chi ñu tyi nduloco ra. \p \v 22 Ta suhva ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu Jerusalén cha quichi̱ coyo suri tyicuan caa cacatyí ra: \p ―Ra ihya, ra Beelzebú ra cuví nuu chi cuihna yɨhɨ́ chi ra. Ta chihin tunyee iñi cuihna tava ñehe ra tatyi ña vaha ―cacatyí ra. \p \v 23 Tyicuan ta cana̱ ra Jesús chi ra, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Yoso caa, atu tavá ñehe cuihna suri chi ra tahan maa ra? Ma sacuvi cuihna tyicuan caa. \v 24 Tatu noo gobiernu cacusɨɨn ra, ta cacañí tahan ra chihin tahan ra, gobiernu cuan ña naha cuacunyaca ñaha ra. \v 25 O tatu ñáyɨvɨ noo vehe, ña ɨɨn ri cuví ñu chihin tahan ñu ta cañi tahan ñu, cutɨvɨ nu nyicú ñu. \v 26 Ta tatu cuihna cacusɨɨn ra ta canducuita ra sɨquɨ tahan ra, ¿yoso caa cucuvi chi ra? Cundɨhɨ tuhun ra. \p \v 27 ’Yori cuví quɨhvɨ chichi vehe noo ra ñihi tari cuihna ta tinyaa ra cha chii ra, tatu ma cuhñi xihna ra chi ra. Yucuan ndicha ta cuví tinyaa yo cha chii ra. \p \v 28 ’Cha ndicha catyí chi ndo vatyi cuví coo tɨcahnu iñi tandɨhɨ nuu cuatyi ñáyɨvɨ, ta tandɨhɨ cha quiñi caa cha cahán ñu. \v 29 Soco ñu cahán ña vaha sɨquɨ Tatyi Ii Nyoo, ma cuvi maa coo tɨcahnu iñi cuenda cuan, soco tyicuan ri maa coo cuatyi ñu ―catyí ra Jesús. \p \v 30 Tyicuan caa catyi̱ ra Jesús chi ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu, vatyi maa ra cacatyi ra vatyi ñohó noo tatyi ña vaha chi ra. \s1 Yóó ñu cuví sɨhɨ ra Jesús ta yañi ra \r (Mt. 12.46-50; Lc. 8.19-21) \p \v 31 Tyicuan ta chaa̱ coyo sɨhɨ ra Jesús ta yañi ra, soco ndoo̱ ñu ityi chata vehe, ta tachi̱ ñu cucana chi ra. \v 32 Ta ra nyicú nicachico nu nyaá ra Jesús cacatyí ra chi ra: \p ―Sɨhun ta yañun ta cuhvon nyicú ñu ityi chata vehe, ta nanducú ñu chuun ―catyí ra chi ra. \p \v 33 Soco maa ra catyí ra: \p ―¿Yóó ñu cuví sɨhi ta yañi? ―catyí ra. \p \v 34 Tyicuan ta nanyehe̱ ra chi ñu nyicú nicachico, ta catyí ra: \p ―Ican ñu ihya cuví sɨhi ta yañi. \v 35 Vatyi savahri ñu sacuví cuhva cuñí Nyoo, ican ñu cuan cuví yañi, ta cuhve, ta sɨhi ―catyí ra Jesús. \c 4 \s1 Tari noo ra chicá noo tachí, tyicuan caa cuví ra cahán tuhun Nyoo \r (Mt. 13.1-9; Lc. 8.4-8) \p \v 1 Inga chaha quichaha sañaha ra Jesús yuhu miñi, ta ndu ɨɨ̱n ri cuaha ñáyɨvɨ nu nyaá ra. Yucuan chaha quɨhvɨ̱ ra chichi noo canoa cha tacaá nu ndutya yuhu miñi cuan. Ta chicunyaa̱ ra, ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ ndoo ñu nu ñɨtɨ. \v 2 Tyicuan ta cuaha cha sañaha ra chi ñu chihin cuhva ri. Ta nu sañahá ra chi ñu, ta catyí ra chi ñu: \p \v 3 ―Tya̱soho ndo tuhun ihya. Minoo ra quita̱ ra vehe ra, cuahan ra nu iyó tyiño sahá ra. Ta quichaha quɨtɨ ra chɨtɨ trigu nu ñuhú ra. \v 4 Ta ityi cuahan ra quɨtɨ́ ra, suhva chɨtɨ cuan canacoyo̱ yuhu ityi, ta quichi̱ coyo saa ta cachachi̱ tɨ. \v 5 Suhva ca chɨtɨ canacoyo̱ tɨcu yuu nu ña cuaha ñuhú yɨhɨ́. Ta chɨtɨ cuan numi ri caña̱, vatyi ña cono xaan yɨhɨ́ ñuhú cuan. \v 6 Soco cuhva cha caña̱ ñanyii, na ityi chi vatyi ña cono yɨhɨ́ yoho chi. \v 7 Ta suhva ca chɨtɨ canacoyo̱ chichi tu iñu. Ta chahnu̱ tu iñu cuan, ta chasɨ̱ tun nuu trigo cuan. Yucuan chaha ña chiyo̱ chɨtɨ tun. \v 8 Soco suhva chɨtɨ cha canacoyo̱ nu ñuhú vaha. Ta caña̱ ta chahnu̱. Ta vaha chaha̱ tun chɨtɨ. Suhva tun chaha̱ tun oco uchi chɨtɨ cha noo noo tun. Inga tun chaha tun uñi xico chɨtɨ. Ta inga tun chaha̱ ciento chɨtɨ ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 9 Ta catyí tucu ra chi ñu: \p ―Tatu cutuñi iñi ndo, tya̱soho ndo tuhun cahín. \s1 Nu sacotó ra Jesús ñáá cuenda sañahá ra chihin cuhva ri chi ñáyɨvɨ \r (Mt. 13.10-17; Lc. 8.9-10) \p \v 10 Yaha̱ cuan ta ndoo̱ maa ri maa ra Jesús chihin ñu nyicón chi ra ta ndɨ uchi uvi tahan ra chicá noo chihin ra. Ta candaca̱ tuhun ñu chi ra ñáá cha cuñí chi catyi tuhun cuan. \v 11 Ta catyí ra chi ñu: \p ―Chi nyoho sacotó Nyoo tuhun xehe yoso caa nyacá ñaha ra añima ñáyɨvɨ. Soco chi ñu cha ña chinó iñi chi ra, maa maa ri chihin cuhva ri sañahí chi ñu. \v 12 Vatyi tatu nyehé ñu soco cuví chi tari cha ña nyehé ñu, ta tatu chiñí ñu soco ma cutuñi iñi ñu. Tacuhva cha ma nasama ñu cuhva iyó ñu ta ni ma coo tɨcahnu iñi cuatyi ñu ―catyí ra Jesús chi ñu. \s1 Nu chaha̱ ra Jesús cuenda yoso caa cuahan tuhun ra tachí chɨtɨ cuan \r (Mt. 13.18-23; Lc. 8.11-15) \p \v 13 Ta catyí tucu ra chi ñu: \p ―¿Atu ña cutuñí iñi nyoho tuhun ihya? Tatu tyicuan caa ña cutuñí iñi ndo, ¿yoso caa cuví cutuñi ini ndo tandɨhɨ inga tuhun sañahí chi ndo? \v 14 Ra cha tachí chɨtɨ trigu cuan cuví ra tari noo ra cahán tuhun Nyoo. \v 15 Yɨhɨ́ ñáyɨvɨ cuví ñu tari nu canacoyo̱ chɨtɨ yuhu ityi: chiñí ñu tuhun Nyoo, soco cha yaha̱ chiñi ñu, quichi cuihna ta tinyaa̱ ra tuhun Nyoo cha tachi̱ ra añima ñu. \v 16 Inga ñáyɨvɨ cuví ñu tari nu canacoyo chɨtɨ tɨcu yuu: chiñí ñu tuhun Nyoo ta sɨɨ cuñí ñu natɨɨn cuenda ñu noo ri cuhva. \v 17 Vatyi nu caña̱ chɨtɨ tɨcu yuu cuan, chiin ri ñuhú yɨhɨ́ chaha, yucuan chaha caña̱ soco ña cuvi̱ tyihi yoho vaha chi. Ta tyicuan caa ñu cuan, suhva ri quɨvɨ chino iñi ñu. Soco quɨvɨ vachi tɨndoho sɨquɨ ñu, o satasɨ iñi ñáyɨvɨ chi ñu cha cuenda tuhun Nyoo, sandɨhɨ ri ñu tuhun cha chinó iñi ñu. \v 18 Ta inga ñu cuví ñu tari nu canacoyo̱ chɨtɨ chichi tu iñu: chiñí ñu tuhun Nyoo, \v 19 soco cutyoño ca iñi ñu cha cuenda tɨndoho cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Cha tyayɨɨ sandaví ñaha chi ñu, ta cuñí ñu tandɨhɨ ri nuu cha iyó. Tandɨhɨ ihya quɨhvɨ́ xiñi ñu ta ña nyaá ca xiñi ñu tuhun Nyoo, ta ña chahá chi sacuvi ñu cha vaha cha cuenda cuan. \v 20 Soco yɨhɨ́ ñu cha chiñí ñu tuhun Nyoo ta naquehén cuenda ñu, ta vaha sacuví ñu, tari nu canacoyo chɨtɨ nu ñuhú vaha cuví ñu. Yɨhɨ́ ñu cuví ñu tari yutun cha caña̱ ta chaha̱ tun oco uchi tahan chɨtɨ tahan tahan tun. Ta inga ñu cuví ñu tari yutun cha chaha̱ uñi xico. Ta inga ñu tari yutun cha chaha̱ ciento. \s1 Ma tyihi xehe yo ñuhu̱ cha sandundichin Nyoo añima yo coto tinyaa ra \r (Lc. 8.16-18) \p \v 21 Ta catyí tucu ra chi ñu: \p ―¿Atu quichi nyaca yo noo tima vatyi cananyaa yo chichi noo cajón o xiu chito? Ñima. Tima cuan cuñí chi tyiso yo noo nu sucun vatyi na sacundichin chi chichi vehe. \v 22 Ta tyicuan caa tucu, ñahri cha ñohó xehe, ta cuñun, tyi ma natuvi. Ta ñahri noo tuhun xehe, ta cuñun, tyi ma coto yo. \v 23 Nyoho cha cutuñí iñi ndo, tya̱soho ndo tuhun cahín ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 24 Catyí tucu ra tyehe caa: \p ―Tya̱soho vaha ndo tuhun cahín. Yoso cuhva sacuví ndo chi ñáyɨvɨ, yucuan cuhva sacuvi Nyoo chihin ndo. Ta cuaha ca cucuhva ra chi ndo tatu tyasohó ndo cha cahán ra. \v 25 Vatyi ñu tyasohó cha cahín, cuaha ca cuhva Nyoo chi ñu. Soco ñu ña tyasohó, cutinyaa ndɨhɨ ra cha chiin cha cha yaha̱ chaha̱ ra chi ñu. \s1 Nu sañahá ra Jesús cuhva chahnu noo chɨtɨ yutun \p \v 26 Catyí tucu ra Jesús tyehe caa: \p ―Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari noo ra tachi̱ noo chɨtɨ chichi ñuhú. \v 27 Ta cuahan ra cua cusu ra. Yaha̱ cuan ta ndɨcuita ra. Ta cuaha quɨvɨ yaha. Ta caña chɨtɨ cuan, ta chahnu̱ yutun. Soco maa ra ña chitó ra yoso caa chahnu̱ tun. \v 28 Cha cuenda vatyi maa ñuhú cuan sacuvahá chi tun tyicuan ri caa. Xihna ca quita̱ xityin tun, ta yaha cuan yoco tun, yaha cuan ta quita̱ chɨtɨ nu yoco cuan. \v 29 Ta tatu cha chityi chɨtɨ cuan, cutohon ra vatyi cha chaa̱ quɨvɨ cha coyo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi tari chahnu noo chɨtɨ mostaza, tyicuan caa nducuaha nu nyacá ñaha Nyoo \r (Mt. 13.31-32; Lc. 13.18-19) \p \v 30 Ta catyí tucu ra Jesús: \p ―¿Ñáá chihin sanandɨquɨ tahin cha nyacá ñaha Nyoo añima yo? ¿Ñáá chihin sandu ɨnuu ri yo? \v 31 Cuví chi tari noo chɨtɨ mostaza cha tachi̱ yo nu ñuhú. Ican chɨtɨ cuan, lee ca cha nuu tandɨhɨ chɨtɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 32 Soco tatu tachí yo, cañá ta cuahnu. Ta cahnu vavaha cuví tun. Ta nahnu soco tun, ta nyacua nya saa cha chicó nu tatyi cuví nyitatu tɨ nu vatɨ tun. \s1 Yoso caa sañahá ra Jesús chihin cuhva ri chi ñáyɨvɨ \r (Mt. 13.34-35) \p \v 33 Tyehe caa sañaha̱ ra Jesús chi ñu, chihin cuaha cuhva, nyacua nya nu cuví cutuñi íñi ñu. \v 34 Ñahri maa cha catyí ra chi ñu tatu ñima chihin noo cuhva. Soco chi ra cachicá noo chihin ra, nacatyí vaha ra chi ra. \s1 Nu sacutaxín ra Jesús tatyi ta miñi \r (Mt. 8.23-27; Lc. 8.22-25) \p \v 35 Suri maa quɨvɨ cuan, cuhva cha cuaa̱, catyi ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Co̱ho ndo inga chiyo miñi cuan. \p \v 36 Tyicuan ta casandoo̱ ra chi ñáyɨvɨ. Ta cuahan ra Jesús chihin ra chichi canoa cha catuvi cuan. Ta cuahan tucu inga canoa chihin ra. \v 37 Ta quichaha caa noo tatyi ñihi xaan, ta quichaha quɨhvɨ ndutya chichi canoa cuan, ta quichaha chitu. \v 38 Ta ra Jesús quixí ra sɨquɨ noo cabecera cha nyaá ɨnchiyo xiin canoa cuan. Ta casandoyo̱ ra chi ra, ta cacatyí ra: \p ―¡Maestro! ¿atu ñahri cuendon cha cuñí nyee yo? \p \v 39 Tyicuan ta ndɨcuita̱ ra Jesús ta cahan ra chi tatyi cuan na cutaxin. Ta catyí ra chi ndutya miñi cuan tyehe caa: \p ―¡Taxi ri! ¡Taxi cu̱nyaun! ―catyí ra. \p Ta tatyi cuan cutaxin, ta taxi taxi cuví. \v 40 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha yuhví xaan ndo? ¿Atu ta chino ca iñi ndo? ―catyí ra chi ra. \p \v 41 Soco maa ra cayuhví xaan ra cha cuvi̱ cuan. Ta cacatyi̱ ra chi ra tahan ra: \p ―¿Yóó ra cuví ra ihya, vatyi nyacua nya tatyi ta miñi quichahá chi ra? ―cacatyí ra. \c 5 \s1 Nu nduvaha̱ ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha chii ñuu Gadara \r (Mt. 8.28-34; Lc. 8.26-39) \p \v 1 Chaa̱ coyo ra yuhu miñi, inga chiyo nu nyaá ñuu Gadara. \v 2 Ta quita̱ ri ra Jesús chichi canoa, ta quita̱ noo ra nu ñaña cuan ta chaa̱ ra nu nanyaá ra Jesús. Ta yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha añima ra. \v 3 Ta nu ñaña cuan iyó maa ra cuan. Ta yori maa cuví chasaha chi ra, nɨ ri chihin cadena. \v 4 Cuaha xaan chaha chahñi̱ ñu chaha ra ta ndaha ra chihin cadena, soco chahnya̱ ra. Yɨquɨn maa sacuvi ra. Ta yori maa cuví chasaha chi ra. \v 5 Ñicahñu ta cha cuaa chicá noo ra canachaá ra nya nu yucu ta nya nu ñaña. Ta sañicuehé ra suri chi maa ra chihin yuu. \v 6 Soco cañi ca nanyehe̱ ra chi ra Jesús, ta chino vavaha ra chaa ra. Ta chicuiñi chɨtɨ ra nuu ra. \v 7 Ta cana̱ chaa ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha tyihún chuun chihin yuhu, yoho Jesús, Sehe Nyoo ra cuví nuu? Chacú ndahvi nuun chihin sɨvɨ Nyoo, ma sanyehun tɨndoho chii. \p \v 8 Catyí tatyi cuan tyehe caa vatyi ra Jesús cha catyi̱ ra chi ra: \p ―¡Sa̱ña chi ra chiña, yoho tatyi ña vaha! ―catyi̱ ra. \p \v 9 Ta ra Jesús ndaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá nañún? \p Ta nacaha̱n tatyi ña vaha cuan: \p ―Legión nañí, vatyi cuaha xaan ndi ―catyí chi chi ra Jesús. \p \v 10 Ta chacu̱ ndahvi tatyi ña vaha cuan nuu ra Jesús tacuhva cha ma tachi ra chi chi nu cañi. \v 11 Ta yatyin ri yucu cuan nyicú cuaha xaan quɨnɨ cachachí tɨ. \v 12 Yucuan chaha catyí tatyi ña vaha cuan chi ra Jesús tyehe caa: \p ―Ta̱chi chi ndi na quɨhvɨ ndi quɨnɨ cuan ―catyí tatyi cuan. \p \v 13 Tyicuan ta chaha̱ ra Jesús, ta tatyi cuan quita̱ coyo chi ra cuan, ta quɨhvɨ̱ chi quɨnɨ cuan. Ta cha uvi mil quɨnɨ nyicú cuan, cachino̱ tɨ, ta canacoyo̱ tɨ chichi noo xahva yuhu miñi cuan, ta cachihi̱ tɨ chichi ndutya cuan. \p \v 14 Tyicuan ta ra sahá cumi quɨnɨ cuan, chino̱ xaan ra chihin cha yuhví ra, ta chinacatyi̱ ra chi ñáyɨvɨ ñuu cuan ta ñu ñohó nu chiqui. Ta quichi̱ coyo ñáyɨvɨ, quichi̱ nyehe ñu ñáá cha cuvi̱. \v 15 Cuhva cha chaa̱ coyo ñu nu nyaá ra Jesús, nanyehe̱ ñu chi ra cha yɨhɨ̱ tatyi ña vaha cuan chi. Ta vityin nyaá ra ñihnó ra sahma, ta cachi vaha iyó xiñi ra. Ta yuhví xaan ñu cuví. \v 16 Ta ñu cha nyehe̱ cha cuvi̱ chi ra cuan ta chi quɨnɨ cuan, canacatyi̱ ñu chi tandɨhɨ ca ñu. \v 17 Tyicuan ta quichaha̱ chacu ndahvi ñu nuu ra Jesús, na quita ra ñuu ñu. \p \v 18 Ta cuhva cha cua quɨhvɨ ra Jesús chichi canoa, ra cha yɨhɨ̱ tatyi ña vaha cuan chi chacu̱ ndahvi ra nuu ra Jesús na cuhva ra cuhun ra chihin ra. \v 19 Soco ra Jesús ña chaha̱ ra cuhun ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱nuhu nya vehun, nu nyaá ñáyɨvɨ chuun, ta na̱catyun chi ñu tandɨhɨ cha sacuvi̱ Sutu yo Nyoo chuhun, ta yoso caa cundahvi̱ cuñi ra nyehe ra chuun. \v 20 Ta ra cuan cuahan ra ta quichaha nacatyi ra chi ñáyɨvɨ tandɨhɨ ñuu Decápolis tandɨhɨ cha sacuvi̱ ra Jesús chihin ra. Ta tandɨhɨ ñu, iyo cuñí ñu. \s1 Nu nduvaha̱ sehe ra Jairo ta ñaha sɨhɨ cha tɨɨ̱n sahma ra Jesús \r (Mt. 9.18-26; Lc. 8.40-56) \p \v 21 Ta cuhva cha nachaa̱ ra Jesús chihin canoa nya inga chiyo miñi cuan, chaa̱ coyo cuaha ñáyɨvɨ nu nyaá ra. Ta ndoo̱ ra yuhu miñi cuan. \v 22 Tyicuan ta chaa̱ noo ra cuví nuu vehe ñuhu. Nañí ra Jairo. Ta cuhva cha nanyehe̱ ra chi ra Jesús, chicuiñi chɨtɨ ra nuu ra. \v 23 Ta chacu̱ ndahvi ra nuu ra ta catyí ra: \p ―Cha cuñí cúvi sehi. Co̱ho chihin ta tyi̱son ndahun sɨquɨ ña na nduvaha ña ta ma cúvi ña. \p \v 24 Tyicuan ta cuahan ra Jesús chihin ra, soco cuaha ñáyɨvɨ nyicón chi ra, ta nyacua nañi tahan ri ca maa ñu. \v 25 Ta mahñu ñáyɨvɨ cuan ñohó noo ñaha cha cuhví. Cha quita uchi uvi cuiya ndoho ña cuehe cha chatɨ́ nɨñɨ ña. \v 26 Ta cuaha tɨndoho nyehe ña cha cuaha xaan doctor nyehe̱ chi ña. Ta cha sanaa̱ ña tandɨhɨ maa cha iyó chi ña, soco ñahri maa tyinyee̱ chi chi ña. Soco ñihi ndɨhɨ ca nanduvi. \v 27 Cuhva cha chitó ña tuhun milagru cha sacuví ra Jesús, tuhva̱ ña ityi chata ra ta tɨɨ̱n ña sahma ra. \v 28 Vatyi chicá xiñi ña: “Ma chihin cha tɨɨn ri sahma ra, ta nduvahi”, chicá xiñi ña. \v 29 Ta caa cuhva ri cha tɨɨ̱n ña sahma ra ta cha chatɨ́ nɨñɨ ña cutaxi̱n. Ta tuvi̱ iñi coño ñuhu ña tyi cha nduvaha̱ ña chihin cuehe cuan. \v 30 Tyicuan ta tuvi̱ iñi ra Jesús vatyi nduvaha̱ noo ñáyɨvɨ chihin suhva tunyee iñi cha quita̱ chi ra. Tyicuan ta nanyehe̱ ra ityi chata ra ta quichaha ndaca̱ tuhun ra: \p ―¿Yóó cha tɨɨ̱n sahme? ―catyí ra. \p \v 31 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra quichaha̱ catyi ra chi ra: \p ―Cha nyehu̱n vatyi ñáyɨvɨ tyandahá chuun tyi tɨhɨn xaan. ¿Yoso caa cha ndaca tuhun: “Yóó cha tɨɨn chii”? ―cacatyí ra chi ra. \p \v 32 Soco ra Jesús nyehe̱ ra ityi cuan ityi ihya, vatyi cuñí ra nyehe ra yóó cha tɨɨ̱n chi ra. \v 33 Tyicuan ta ñaha cuan nɨhɨ́ ña chihin cha yuhví ña vatyi chitó ña ñáá cha cuvi̱ chi ña. Ta chaha̱n ña chicuiñi̱ chɨtɨ ña nuu ra. Ta nacatyi̱ ña tandɨhɨ cha ndicha chi ra. \v 34 Ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―Cha nduvahu̱n, Sɨhi, vatyi chinó iñun. Cua̱han, ta ma caca xiñun, vatyi cha nduvahu̱n chihin cuehe cha ndohu̱n ―catyí ra Jesús chi ña. \p \v 35 Ni cahán ca ra Jesús ta chaa̱ coyo ñu vehe ra cuví nuu cuan, ta catyí ñu chi ra cha cuví sutu cha luhlu cuan: \p ―Sehun, cha chihi̱ ña. Ñáá ri ca tuhun cha sayangon chi Ra Sacuaha chiña ―catyí ñu. \p \v 36 Soco ra Jesús ña quichaha̱ ra cha caha̱n ñu, ta catyí ra chi ra cuví nuu vehe ñuhu cuan: \p ―Ma yuhvun. Chi̱no iñun ―catyí ra chi ra. \p \v 37 Ta ña chaha̱ ra yóó ca cha cuhun chihin ra, notuhun ri ra Pedro ta ra Jacobo ta ra Juan, yañi ra Jacobo. \v 38 Ta cuhva cha cachaa̱ coyo ra vehe ra cuví nuu vehe ñuhu, nyehe̱ ra cha chacú chaa ñáyɨvɨ ta caná chaa ñu. \v 39 Quɨhvɨ̱ ra ta catyí ra chi ñu: \p ―¿Ñáá tuhun cha iyo xaan cuví ndo, ta chacú ndo tyiña caa? Cuehe luhlu ihya, ña chihi̱ cue, quixí cue ―catyí ra chi ñu. \p \v 40 Soco chacu̱ cuehe ri ñu nyehe ñu chi ra. Tyicuan ta ra Jesús tava̱ ra chi tandɨhɨ ñu, ta quehe̱n ra chi sutu cue ta sɨhɨ cue ta chi ra cha chaa̱ coyo chihin ra, ta quɨhvɨ̱ coyo ra nu catuví cue. \v 41 Ta tɨɨ̱n ra ndaha cue, ta catyí ra chi cue: \p ―Talita cumi ―ta cuñí chi catyí cuan: Catyí chuun, yoho cuehe luhlu, ¡ndɨ̱cuita! \p \v 42 Ta caa cuhva ri cua ndɨcuita̱ cuehe luhlu cuan. Iyó uchi uvi cuiya cue. Ta cuví nacaca cue. Ta ñáyɨvɨ iyó xaan cuñí ñu. \v 43 Soco ra Jesús ñihi chaha̱ ra tuhun chi ñu, tyi ma cahan maa ñu tuhun, ta catyi̱ ra chi ñu na cuhva ñu cha cachi cue. \c 6 \s1 Nu ñoho̱ ra Jesús ñuu Nazaret \r (Mt. 13.53-58; Lc. 4.16-30) \p \v 1 Tyicuan caa cuvi̱ ta quita̱ ra Jesús yucuan, ta cuanuhu ra nya ñuu ra. Ta ra cachicá noo chihin ra cuahan coyo ra chihin ra. \v 2 Ta chaa̱ quɨvɨ nyitatu ñáyɨvɨ, ta quichaha̱ sañaha ra chichi vehe ñuhu. Ta cuaha ñáyɨvɨ chiñi̱ tuhun cahán ra, ta iyo cuñí ñu, ta catyí ñu: \p ―¿Nya cutuhva̱ ra ihya tandɨhɨ tuhun ihya? ¿Yóó cha chaha̱ cha chiñi tuñi ihya chi ra? ¿Yoso caa cha cuví sacuvi ra milagru nahnu xaan ihya? \v 3 ¿Atu ñima ra satyá vitu cuan cuví ra? Sehe cu María cuví chi ra. Ta yañi ra Jacobo, ta ra José, ta ra Judas, ta ra Simón, ta cuhva ra iyó tucu ñu chihin yo ihya ―catyi ñu. \p Ta quiñi cuñí ñu nyehe ñu chi ra. \v 4 Soco catyí ra Jesús chi ñu: \p ―Tandɨhɨ ñu inga ñuu sahá ñu ñáyɨvɨ chi noo ra profeta Nyoo, soco ñu ñuu ra ña quichahá ñu chi ra, ni ñu vehe ra, ni ñáyɨvɨ chi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 5 Ta ña cuvi̱ sacuvi ra ni noo milagru yucuan, soco tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ suhva ri ñu cuhví, ta sanduvaha̱ ra chi ñu. \v 6 Ta iyo cuñí ra vatyi ñu ñuu ra ña chinó iñi ñu chi ra. Ta chaha̱n ra tandɨhɨ ñuu nyihi cha nyicú yatyin ri cuan, ta sañaha̱ ra. \s1 Nu tyatyiñó ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra nu cucahan ra tuhun Nyoo \r (Mt. 10.5-15; Lc. 9.1-6) \p \v 7 Yaha̱ cuan ta cana̱ ra chi ndɨ uchi uvi ra chicá noo chihin ra, ta quichaha̱ tachi ra chi uvi uvi ra. Ta chaha̱ ra ityi chi ra vatyi tava ñehe ra chi tatyi ña vaha yɨhɨ́ añima ñáyɨvɨ. \v 8 Ta catyi̱ ra chi ra vatyi ñahri maa cha cacuiso ra ityi. Ni yono, ni cha cachi ra, ni xuhun. Ñahri maa cuquɨndaha ra, noo ri yutun tuvi ra cuiso ra. \v 9 Ndichan ri quɨhɨ chaha ra. Ta noo ri sahma cuihno ra, ñima uvi tahan. \v 10 Ta catyí ra chi ra: \p ―Cuhva cha chaa ndo noo ñuu ta quɨhvɨ ndo noo vehe, ndo̱o ndo yucuan ri nyacua nya cha quita ndo ñuu cuan. \v 11 Ta tatu ñáyɨvɨ iyó noo ñuu, ña cuñí ñu tɨɨn cuenda ñu chi ndo, ta ña cuñí ñu tyasoho ñu tuhun cahan ndo, qui̱ta ndo yucuan ta na̱quɨsɨ ndo ñiyaca chaha ndo tari noo seña vatyi ña vaha sacuví ñu. Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi quɨvɨ cucutuñi chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, ñu cha ma cuñi tɨɨn cuenda tuhun cahan ndo, cuaha ca tɨndoho cunyehe ñu, ta ñima ca ñu ñuu Sodoma ta ñuu Gomorra ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 12 Tyicuan ta quita̱ coyo ra ta chicaha̱n ra tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ na ndu uvi iñi ñu cuatyi ñu, ta na nanducu ñu chi Nyoo. \v 13 Ta catava̱ ñehe ra cuaha tatyi ña vaha añima ñáyɨvɨ. Ta cahyu̱ ra acetye chi cuaha ñu cuhví ta casanduvaha̱ ra chi ñu. \s1 Nu catyí chi yoso caa chihi̱ ra Juan ra sacondutyá chi ñáyɨvɨ \r (Mt. 14.1-12; Lc. 9.7-9) \p \v 14 Chito̱ rey Herodes tuhun ra Jesús vatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cahán ñu tuhun cha sacuví ra, ta chicá xiñi ra tyehe caa: \p ―Ra Juan ra sacondutya̱ chi ñáyɨvɨ cuví ra cuan. Nandoto̱ ra cha yaha̱ chihi̱ ra, yucuan chaha iyó tunyee iñi chi ra ―chicá iñi ra. \p \v 15 Inga ñu catyí ñu: \p ―Ra Elías profeta Nyoo ta cha naha cuví ra ihya ―catyí ñu. \p Ta inga ñu catyí ñu: \p ―Inga profeta Nyoo cuví ra, tari ra profeta Nyoo ra chiyo̱ ta cha naha. \p \v 16 Cuhva cha chiñi̱ ra Herodes tuhun ihya, catyí ra: \p ―Ican ra cuan cuví ra Juan cha tyihi̱ tyiño tahnya sucun, ta vityin nandoto̱ ra ―catyí ra Herodes. \p \v 17 Tyicuan caa catyí ra Herodes vatyi cha catyi cu Herodías, ta tyihi̱ ra chi ra Juan vehe caa ta chahñi̱ ra chi ra chihin cadena. Cu Herodías cuan, ñasɨhɨ ra Felipe, yañi ra Herodes, cuví chi ña. Soco ra Herodes quehe̱n ra chi ña vatyi cuvi ña ñasɨhɨ ra. \v 18 Ta ra Juan catyi̱ ra chi ra Herodes vatyi ña vaha cha cunyaa ra chihin ñasɨhɨ yañi ra. \p \v 19 Yucuan chaha cu Herodías tasɨ xaan cuñí ña nyehe ña chi ra Juan, ta cuñí ña cahñi ña chi ra, soco ña cuví. \v 20 Vatyi ra Herodes chitó ra vatyi ra Juan cuví ra noo ra vaha, ra ii, ta yuhví ra chi ra. Yucuan chaha sahá cuenda vaha ra chi ra, ña chaha̱ ra cha sacuvi ña cha cuñí maa ña chihin ra. Ta vasɨ ña cuaha cutuñi iñi ra Herodes cha cahán ra Juan soco vaha cuñí ra chiñí ra cha cahán ra. \v 21 Soco cu Herodías ñihi̱ ña noo cuhva nu ndɨhɨ ra Herodes cuiya, vatyi sacoo̱ ra noo vico cha cuenda ra cacuví tyiño, ta comandante cuenda sɨndaro, ta ra nahnu ca ityi Galilea cuan. \v 22-23 Ta quɨhvɨ̱ sehe cu Herodías vico cuan, ta quichaha chita̱ chaha ña. Ta taha̱n xaan iñi ra Herodes ta ra cha nyicú cuxiñi chihin ra. Ta tyaa ra cuhva vatyi cuhva ra ñáá cha cacan ña chi ra. Ta catyi ra chi ña: \p ―Ca̱can ñáá cha cuñún chii, ta cuhve chuun ―catyí ra chi ña. \p Ta catyí ra vatyi cuhva ra ñáá ri cha cacan ña, vasɨ sava ñuhú ñuu nu nyacá ñaha ra. \v 24 Quita̱ ña ta catyí ña chi sɨhɨ ña: \p ―¿Ñáá cha caquen chi ra? ―catyí ña. \p Ta catyí sɨhɨ ña: \p ―Ca̱can xiñi ra Juan ra sacondutyá ―catyí ña chi sehe ña. \p \v 25 Ta numi ri ndɨhvɨ̱ ñaha tyivaa cuan nu nyaá rey Herodes, ta catyí ña chi ra: \p ―Cuñí vatyi cahnyon xiñi ra Juan ra sacondutyá ta tyihun nuu noo coho ta cuhvon chii vityin vityin ―catyí ña chi ra. \p \v 26 Tyicuan ta nducuihya̱ xaan iñi rey cuan. Soco cha tyaa ra cuhva vatyi cuhva ra chi ña, ta sɨɨn ri cachiñi̱ ra canyicú chihin ra, ta ña cuñí ra nacahnu ra cha catyi̱ ra chi ña. \v 27 Numi ri tachi̱ rey cuan tyiño chi noo sɨndaro na quichi nyaca ra xiñi ra Juan. \v 28 Chaha̱n sɨndaro cuan chichi vehe caa cuan, ta chahnya̱ ra xiñi ra Juan. Ta quichi̱ nyaca ra, yɨhɨ́ nu noo coho. Tyicuan ta chaha̱ ra chi ñaha tyivaa cuan, ta maa ña nacuhva̱ ña chi sɨhɨ ña. \p \v 29 Cha chito̱ ra canyicón chi ra Juan, chaha̱n coyo ra chinaquehe̱n ra coño ñuhu ra, ta cachityihi̱ ra chichi ñuhú. \s1 Nu chaha̱ ra Jesús cha cachi ohon mil rayɨɨ \r (Mt. 14.13-21; Lc. 9.10-17; Jn. 6.1-14) \p \v 30 Yaha̱ cuan ta ndu ɨɨ̱n ri ra cha tyatyiño̱ ra Jesús chi chihin ra, ta canacatyi̱ ra tandɨhɨ cha casacuvi̱ ra, ta cha casañaha̱ ra nu chaha̱n ra chicahan ra tuhun Nyoo. \v 31 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ña̱ha ndo, na nyitatu yo chiin noo nu taxi ri iyó ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan caa catyi̱ ra vatyi cuaha ñáyɨvɨ cuahan ta vachi ñu, ta nyacua ña cacuyatyi ra cha cacachi ra. \v 32 Tyicuan ta maa ri maa ra Jesús ta ra cachicá noo chihin ra cuahan coyo ra chihin noo canoa noo nu yori maa ñáyɨvɨ nyicú, minoo nu taxi ri. \v 33 Soco cuaha ñu nyehe̱ nu quitá ra. Ta canɨcohon nuu ñu chi ra. Ta cuahan coyo vavaha ñu chihin chaha ñu, quita̱ ñu tandɨhɨ ñuu ta xihna ca maa ñu chaa̱ coyo. \v 34 Cuhva cha chaa̱ ra Jesús, quita̱ ra chichi canoa ta nanyehe̱ ra tyi cuaha xaan ñu nyicú yucuan. Ta cundahvi cuñí ra nyehé ra chi ñu, vatyi nyicú ñu tari mbee cha yori ra sahá cumi chi tɨ. Ta quichaha̱ sañaha ra cuaha tuhun chi ñu. \v 35 Cha cua iñi xaan, ta ra cachicá noo chihin ra catuhva̱ ra ta catyí ra chi ra: \p ―Cha iñi xaan, ta yucu taxin cuví ihya. \v 36 Ca̱tyi chi ñu, na cuhun ñu ñuu cha nyicú yatyin ihya, ta sata ñu pan, vatyi ñahri cha cachi ñu iyó ihya ―cacatyí ra chi ra. \p \v 37 Soco nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Cu̱hva maa ndo cha cachi ñu. \p Canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Vasɨ saha tyiño ndi iñu yoo, soco ma caña xuhun cha cusata ndi pan cachi tandɨhɨ ñu ihya. \p \v 38 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Yoso tahan pan nyisó ndo? Cua̱han ndo cua nyehe ndo. \p Ta cuhva cha cachito̱ ra yoso tahan, cacatyí ra chi ra: \p ―Ohon tahan pan ta uvi tiyaca. \p \v 39 Tyicuan ta catyi ra na cunyicú noo noo tɨcuɨtɨ ñu nu cuhu cuii cuan. \v 40 Ta chicunyicu̱ ñu cuenda ciento ta cuenda uvi xico uchi ñu. \v 41 Tyicuan ta quehe̱n ra Jesús ndɨ ohon tahan pan cuan ta nɨnduvi tiyaca cuan. Ta nanyehe̱ ndaa ra andɨvɨ, ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo, ta tahvi̱ ra pan cuan, ta chaha̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra na casacha ra. Tyicuan ta casacha̱ ra chi ñáyɨvɨ cuan. Yaha cuan ta casacha̱ tucu ra nɨnduvi tiyaca cuan chi ñu. \v 42 Tandɨhɨ ñu cachachi̱ ta ndaha iñi ñu. \v 43 Ta nyacua ndoo ca ta casacutu̱ ra uchi uvi tica chihin yɨquɨn pan ta tiyaca. \v 44 Ta ohon mil rayɨɨ cachachi̱ pan cuan. \s1 Nu chicá ra Jesús nu miñi \r (Mt. 14.22-27; Jn. 6.16-21) \p \v 45 Tyicuan ta catyi̱ ra Jesus chi ra cachicá noo chihin ra na quɨhvɨ coyo ra chichi canoa vatyi cuhun coyo ra ityi nuu nya inga chiyo miñi cuan ñuu Betsaida. Vatyi maa ra Jesús cunasacha xihna ra ñáyɨvɨ, tyicuan ta cuhun ra catyi̱ ra. \v 46 Ta cha yaha̱ cuahan coyo ra, ra Jesús cuahan ra nu yucu, cua cacan tahvi ra. \v 47 Ta cuhva cha cuaa, canoa nu ñohó ra cachicá noo chihin ra cha cuahan nya mahñu miñi cuan, ta ndoo̱ noo tuhun ri maa ra. \v 48 Ta nyehe̱ ra vatyi ña cacuví vaha casacaca ra canoa cuan vatyi ñihi xaan tatyi. Ta cha ñaa ca cuan tuhva̱ ra Jesús chicá ra nu ndutya cuan. Ta saha̱ ri ra cha cua yaha ra nu canoa cuan. \v 49 Soco cananyehe̱ ra chi ra, chicá ra nu ndutya. Ta cacuñi̱ maa ra vatyi noo cha sayuhvi cuví, ta cacana̱ chaa ra. \v 50 Vatyi tandɨhɨ ra canyehe̱ ra chi ra ta cayuhvi̱ ra. Soco maa ra caha̱n ra chihin ra ta catyí ra: \p ―¡Sa̱nyee ndo iñi ndo! ¡Yuhu cuví! ¡Ma yuhvi ndo! ―catyí ra. \p \v 51 Quɨhvɨ̱ ra chichi canoa nu canyicú ra, ta cutaxin tatyi cuan. Ta iyo xaan cacuñí ra \v 52 cha cuenda vatyi ta cutuñi ca iñi ra milagru cha sacuvi̱ ra chihin pan, vatyi ni ndava ca añima ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi ñu cuhví ñuu Genesaret \r (Mt. 14.34-36) \p \v 53 Cayaha̱ sava ra miñi cuan ta cachaa̱ coyo ra ñuu Genesaret, ta cachahñi̱ ra canoa cuan yuhu ndutya ri cuan. \v 54 Ta cha quita̱ coyo ri ra chichi canoa cuan, nɨcohon nuu ri ñáyɨvɨ chi ra Jesús. \v 55 Ta cachino̱ vavaha ñu nɨcahnu ityi cuan sacotó ñu vatyi chaa̱ ra. Ta quichi̱ coyo ñu tandɨhɨ ri ñuu, quichi̱ nyaca ñu chi ñu cuhví chihin chito nya nu nyaá ra Jesús. \v 56 Ta tandɨhɨ ri ityi nu quɨhvɨ̱ ra chichi ñuu luhlu o chichi ñuu nahnu, o chichi cuhu, chacu̱n ñu chi ñu cuhví yuhu ityi. Ta chacu̱ ndahvi ñu nuu ra na cuhva ra cha tɨɨn ñu vasɨ chiin yuhu sahma ra. Ta tandɨhɨ ri ñu tɨɨ̱n chi ra, nduvaha̱ ñu. \c 7 \s1 Nu sañahá ra Jesús ñáá cha satɨvɨ́ chi ñáyɨvɨ \r (Mt. 15.1-20) \p \v 1 Yaha̱ cuan ta ra fariseo ta suhva ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu quichi̱ coyo ra nya ñuu Jerusalén, ta catuhva̱ ra chi ra Jesús. \v 2 Ta canyehe̱ ra vatyi yɨhɨ́ ra cachicá noo chihin ra Jesús cachachí ra ta ña nacatya̱ ra ndaha ra tari cuhva cha tahán chi cha costumbre. Yucuan chaha cacaha̱n nyaa ra chi ra. \v 3 Vatyi ra fariseo ta tandɨhɨ ñu Israel cuan nyicón ca ñu costumbre sutu chahnu ñu, vatyi ma cachi ra tatu ma ndoo ndaha ra cuaha chaha tari cuhva costumbre iyó chi ñu. \v 4 Ta tatu nachaa coyo ñu cha chahan ñu nuyahvi, ma cachi ñu tatu ma sacuvi ñu cuhva cuan cha canacatya xaan ñu ndaha ñu. Ta iyó cuaha ca costumbre cha canyicón ñu. Iyó noo cuhva cha tahán chi nacatya ñu vasu, jarra, ta tandɨhɨ ndaha tyiño caa cha iyó chi ñu ta cama ñu ñandɨhɨ. \v 5 Tyicuan ta ra fariseo ta ra sacuahá cuenda ley cuan candaca tuhun ra chi ra Jesús, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun ña sacuví ra nyicón chuun cuhva costumbre sutu chahnu yo? Vatyi ña nacatyá ra ndaha ra tari cuhva tahán chi tatu cuacachi ra xita ―catyí ra chi ra. \p \v 6 Ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Ndicha cha caha̱n ra Isaías tuhun ndo vatyi sahá ndo tyi vaha ndo ta ña ndicha ndo. Catyi̱ ra tyehe caa: \q1 Ñáyɨvɨ ihya, chihin yuhu ri ñu catyí ñu tyi cuñí ñu chii. \q1 Soco ñima chihin cha tandɨhɨ añima ñu, tyi sɨɨn nu nyaá xiñi ñu. \q1 \v 7 Ñahri maa tuhun cha sacahnú ñu chii, \q1 vatyi cha sañahá ñu chi tahan ñu, maa maa ri maa cuhva sañahá ñáyɨvɨ ri cuví, tyaa̱ ra Isaías tuhun ndo. \m \v 8 Vatyi nyoho sandoó ndo cuhva catyí Nyoo, ta nanyicón ndo cuhva costumbre ñáyɨvɨ ri, tuhun cha nacatya xaan ndo ndaha tyiño ndo, ta cuaha cha tyicuan caa sacuví ndo. \v 9 Nyoho sanducaxii̱n ndo tuhun cha catyí Nyoo tyi sacuvi ndo, tacuhva vatyi cuvi sacuvi ndo costumbre cha iyó ndo. \v 10 Soco ra Moisés catyí ra nu ley cha tyaa̱ ra: “Sa̱ha ndo ñáyɨvɨ chi sutu ndo ta chi sɨhɨ ndo.” Ta catyí tucu ra: “Tandɨhɨ ñu cha cahán ña vaha chi sutu o chi sɨhɨ ñu, tahán chi cúvi ñu.” catyí ra Moisés nu ley Nyoo. \v 11 Soco nyoho catyí ndo tyi noo ñáyɨvɨ cuví catyí ñu chi sutu ñu o chi sɨhɨ ñu tyi ma cuvi tyinyee ñu chi ñu vatyi tandɨhɨ cha iyó chi ñu Corbán cuví. (Cuñí chi catyí: “Cha chahi̱ chi Nyoo cuví.”) \v 12 Ta tatu catyí ñu tyicuan caa, ña cuñí ca chi cha tyinyee ñu chi sutu ñu o chi sɨhɨ ñu catyí ndo. \v 13 Ta tyicuan caa sacuachiyó ndo tuhun cha catyí Nyoo tyi sacuvi ndo, vatyi cuñí ndo sacuvi ri maa ndo tuhun cha iyó ndo. Ta cuaha ca cha ɨnuu ri caa sacuví ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 14 Tyicuan ta cana̱ tucu ra Jesús chi ñáyɨvɨ ta catyí ra chi ñu: \p \v 15 ―Tya̱soho vaha tandɨhɨ ndo tuhun cahín, ta natyihi tuñi iñi ndo. Cha quɨhvɨ́ yuhu ñáyɨvɨ ta chachí ñu, ña cuví satɨvɨ chi chi ñu. Soco cha quitá añima ñu, ican cuan satɨvɨ́ chi ñu. \v 16 Nyoho cha cutuñí iñi ndo, tya̱soho ndo tuhun cahín ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 17 Tyicuan ta sandoo̱ ra Jesús chi ñáyɨvɨ cuan, ta quɨhvɨ̱ ra chichi vehe. Ta ra cachicá noo chihin ra candaca̱ tuhun ra chi ra ñáá cha cuñí chi catyi tuhun cuan. \v 18 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Tu tyicuan caa, ni nyoho, ña cutuñí iñi ndo. ¿Atu ña cutuñí iñi ndo vatyi cha quɨhvɨ́ chichi yuhu yo ña satɨvɨ́ chi chi yo? \v 19 Vatyi ñima añima yo quɨhvɨ́ chi, soco chichi yo. Ta yaha cuan ta quita chi chichi coño ñuhu yo ―catyí ra Jesús. \p Chihin cuan cuñí ra catyi ra vatyi tandɨhɨ nyayu ta vaha cachi yo. \v 20 Ta catyí tucu ra: \p ―Cha quitá añima ñáyɨvɨ, ican cuan satɨvɨ́ chi ñu. \v 21 Vatyi añima ñu quitá cha ña vaha chicá xiñi ñu, ta sacuví ñu cha ña vaha. Yɨhɨ́ ñu iyó ñu chihin rayɨɨ o chihin ñusɨhɨ ta ñima ñasɨhɨ ra cuví, ta ñima yɨɨ ñu cuví. Yɨhɨ́ ñu casuhú ñu. Yɨhɨ́ ñu cachahñí ñu. \v 22 Yɨhɨ́ ra iyó ñasɨhɨ ra ta chicá noo ra chihin inga ñu. Yɨhɨ́ ñu quichi cuvi iñi ñu cha chii inga ñáyɨvɨ. Yɨhɨ́ ñu sacuví ñu cha quiñi caa. Yɨhɨ́ ñu sandaví ñaha ñu. Yɨhɨ́ ñu iyó viciu chi ñu. Yɨhɨ́ ñu nyiyo iñi ñu. Yɨhɨ́ ñu ñɨɨ ñu cuendu. Yɨhɨ́ ñu cahnu sahá ñu chi ñu. Yɨhɨ́ ñu ña chaa cha chiñi tuñi xiñi ñu. \v 23 Tandɨhɨ tuhun ña vaha ihya, quitá chi ityi chichi añima ñáyɨvɨ, ta satɨvɨ́ chi chi ñu ―catyí ra chi ra. \s1 Noo ñaha inga ñuu cha chino iñi chi ra Jesús \r (Mt. 15.21-28) \p \v 24 Yaha̱ cuan ta quita̱ ra Jesús yucuan, ta cuahan ra ityi ñuu Tiro ta Sidón. Quɨhvɨ̱ ra chichi noo vehe ta ña cuñí ra cha coto ni noo ñáyɨvɨ, soco ña cuví tixehe nuu ra. \v 25 Ta sɨhɨ noo ñaha tyivaa cha yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha añima, numi ri chito̱ ña tuhun ra Jesús. Ta chaa ña ta chicuiñi̱ chɨtɨ ña nuu ra. \v 26 Ñaha cuan, ñaha inga ñuu cuví ña, ñaha ñuu Sirofenicia cuví ña. Quichi̱ ña ta chacú ndahvi ña nuu ra Jesús na tava ra tatyi ña vaha cha yɨhɨ́ añima sehe ña. \v 27 Soco catyí ra Jesús chi ña: \p ―Sa̱ña, na̱cachi xihna ca ñu Israel ñu cuví sehe Nyoo, vatyi ña vaha cha tinyaá yo pan chi sehe yo ta cuhva yo cachi ina ―catyí ra Jesús chi ña. \p \v 28 Ta nacaha̱n ña ta catyí ña: \p ―Ndicha, Tata, soco ina cuan chachí tucu tɨ yɨquɨn cha canacoyo xiu mesa cuan ―catyí ña chi ra. \p \v 29 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―Vaha nacahu̱n. Ta cha cuenda cuan cuví cuhun, vatyi tatyi ña vaha cha yaha̱ quita̱ chi añima sehun ―catyí ra chi ña. \p \v 30 Ta cuhva cha nachaa̱ ña vehe ña, catuví sehe ña nu chito, ta tatyi ña vaha cuan cha yaha̱ quita̱ chi cue. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra soho ta ñɨhɨ \p \v 31 Ta quita̱ tucu ra Jesús ñuu Tiro, ta yaha̱ ra ñuu Sidón, ta cuahan ra ityi ñuu cha canañí Decápolis, ta nachaa̱ ra miñi Galilea. \v 32 Nu nyaá ra Jesús yucuan, quichi̱ nyaca ñu chi noo ra soho ta ña cuví vaha cahán ra. Ta chacu̱ ndahvi ñu nuu ra Jesús na tyiso ra ndaha ra sɨquɨ ra. \v 33 Tava̱ sɨɨn ra Jesús chi ra ɨɨn chiyo xiin, nu yori ñáyɨvɨ, ta tyihi̱ ra nundaha ra chichi soho ra, ta tyaa̱ sɨɨ ra nu yaa ra. \v 34 Yucuan ta nanyehe̱ ndaa ra andɨvɨ. Ta naxita̱ ra tatyi ra, ta catyí ra: \p ―¡Efata! ―ta cuñí chi catyí: ¡Nu̱ña! ―catyí ra. \p \v 35 Ta chihin cuan nuña̱ soho ra soho cuan, ta nduvaha̱ yaa ra, ta nacaha̱n vaha ra. \v 36 Ta catyi̱ ra Jesús chi ñu tyi yori chihin cahan ñu tuhun, soco tatu catyí ra chi ñu tyicuan caa, ñihi ca canacatyi ñu. \v 37 Ta iyo cuñí ñu ta catyí ñu: \p ―Tandɨhɨ ta vaha sacuví ra. Nyacua cuvi nacuɨñɨ ñáyɨvɨ soho sahá ra ta cuví tucu nacahan ñáyɨvɨ ñɨhɨ̱ ñandɨhɨ. \c 8 \s1 Nu chaha̱ ra Jesús cha cachi cumi mil ñáyɨvɨ \r (Mt. 15.32-39) \p \v 1 Quɨvɨ cuan nataca̱ tucu cuaha xaan ñáyɨvɨ. Ta ñahri maa cha cachi ñu iyó. Tyicuan ta cana̱ ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra: \p \v 2 ―Cundahvi cuñí nyehi chi ñáyɨvɨ ihya, vatyi cha uñi quɨvɨ nyicú ñu ihya chihin, ta ñahri maa cha cachi ñu iyó. \v 3 Tatu natachi chi ñu nya vehe ñu cucachi ñu, coto coñaa ñu ityi, vatyi yɨhɨ́ ñu cañi quichi̱ coyo ñu ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 4 Ta nacaha̱n ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Soco yoso caa cuhva yo cha cachi ñu ihya, ta yori maa ñáyɨvɨ iyó ta xico ñu chi yo? \p \v 5 Ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Yoso tahan pan nyisó ndo? \p Ta cacatyí ra: \p ―Ucha tahan. \p \v 6 Ta catyí ra na cunyicu ñáyɨvɨ cuan nu ñuhú. Ta quehe̱n ra ucha pan cuan, ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo. Yaha̱ cuan ta tahvi̱ sava ra pan cuan, ta chaha̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra, na casacha ra chi ñáyɨvɨ cuan. \v 7 Ta canyisó tucu ra suhva tiyaca nyihi. Ta nacuhva̱ tucu ra Jesús tyahvi nyoo chi Nyoo, ta chaha̱ ra chi ra na casacha ra. \v 8 Tandɨhɨ ñu cachachi̱ ñu, ta cachitu chichi ñu. Ta casacutu ra ucha tahan tica chihin yɨquɨn cha ndoo ca. \v 9 Ta cha cumi mil tahan ñu cachachi̱. Yaha̱ cuan ta catyí ra Jesús chi ñu na cunuhu coyo ñu. \v 10 Ta quɨhvɨ̱ ra chichi noo canoa chihin ra cachicá noo chihin ra. Ta cuahan coyo ra ityi Dalmanuta. \s1 Nu cacatyí ra fariseo chi ra Jesús na sacuvi ra noo milagru \r (Mt. 16.1-4; Lc. 12.54-56) \p \v 11 Tyicuan ta cachaa̱ coyo ra fariseo, ta quichaha cuvi yuhu ra chihin ra Jesus. Ta cacatyí ra chi ra na sacuvi ra noo milagru tatu ndicha cha Nyoo tachi̱ chi ra. Tyicuan caa catyi̱ ra vatyi cuñí ra nducu nyehe ra chi ra. \v 12 Ta ra Jesús uhvi uhvi naxita̱ ra tatyi ra, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha chicán ñáyɨvɨ iyó vityin milagru? Cha ndicha catyí chi ndo vatyi ma sacuvi ni noo milagru nyehe ndo ―catyí ra chi ra. \p \v 13 Tyicuan ta sandoo̱ ra chi ra, ta nandɨhvɨ̱ ra chichi canoa ta cuahan ra inga chiyo miñi. \s1 Cuhva iyó ra fariseo tari yuchan iya cuvi, catyí ra Jesús \r (Mt. 16.5-12) \p \v 14 Naa iñi ra cachicá noo chihin ra Jesús cacuiso ra cha cacachi ra. Ta noo pan ri ñohó chihin ra chichi canoa cuan. \v 15 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Sa̱ha ndo cuenda chi ndo chihin yuchan iya ra fariseo ta ra Herodes ―catyí ra chi ra. \p \v 16 Ta ra cachicá noo chihin ra quichaha cacatyi ra chi ra tahan ra: \p ―Cha cuenda vatyi ñahri pan nyisó yo, yucuan cuenda caha̱n ra tuhun cuan ―catyí ra chi ra tahan ra. \p \v 17 Tuví iñi ra Jesús cha ndatuhún ra, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha catyí ndo tyi ñahri pan nyisó ndo? ¿Atu ta cutuñi ca iñi nyoho? ¿Atu ta coto ca ndo? ¿Atu ni ndava xaan añima ndo? \v 18 Nyaá chɨtɨ nuu ndo, ¿atu ña nyehé ndo? Nyaá soho ndo. ¿Atu ña chiñí ndo? ¿Atu ña nɨcohon iñi ndo \v 19 quɨvɨ cha sache̱ ohon tahan pan cuan chi ndɨ ohon mil rayɨɨ? ¿Yoso tahan tica yɨquɨn naquehe̱n ndo? ―catyí ra Jesús, ndacá tuhun ra chi ra cachicá noo chihin ra. \p Ta maa ra cacatyí ra: \p ―Uchi uvi. \p \v 20 Ta catyí tucu ra Jesús chi ra: \p ―Ta quɨvɨ sache̱ ucha tahan pan chi cumi mil ñu, ¿yoso tahan tica tyitu nacoñehe̱ ndo? \p Ta cacatyí ra: \p ―Ucha tahan. \p \v 21 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Atu ta cutuñi ca iñi ndo? ―catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra cuaa ñuu Betsaida \p \v 22 Yaha̱ cuan ta chaa̱ ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra nya ñuu Betsaida. Ta quichi̱ nyaca ñu chi noo ra cuaa. Ta cachacu̱ ndahvi ñu nuu ra na tɨɨn ra chi ra. \v 23 Tyicuan ta tɨɨ̱n ra ndaha ra cuaa cuan, ta cuahan ra chihin ra ityi chata ñuu. Ta tyaa̱ sɨɨ ra chɨtɨ nuu ra, ta tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ra, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra tatu cuví nyehe ra chiin. \v 24 Ra cuaa cuan nanyehe̱ ra ta catyí ra: \p ―Nyehí ɨn cahnu ri maa chi ñáyɨvɨ. Cuhva caa yutun caa ñu cahvi iñi, soco chicá ñu ―catyí ra. \p \v 25 Tyicuan ta tɨɨ̱n tucu ra Jesús chɨtɨ nuu ra inga chaha, ta maa ra nanyehe̱ vaha ra ta nduvaha̱ ra. Nanyehe cachi vaha ra tandɨhɨ. \v 26 Tyicuan ta natachi ra Jesús chi ra ta catyí ra chi ra: \p ―Ma quɨ̱hvun chichi ñuu ta ni yori chihin cahun tuhun. \s1 Nu catyi̱ ra Pedro vatyi ra Jesús cuví Cristo \r (Mt. 16.13-20; Lc. 9.18-21) \p \v 27 Yaha̱ cuan ta chaha̱n ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra ñuu cha ca iyó Cesarea Filipo. Ta ityi cuahan ra, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá catyí ñáyɨvɨ? ¿Yóó ra cuví yuhu? ―catyí ra chi ra. \p \v 28 Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Yɨhɨ́ ñu catyí ñu tyi ra Juan ra sacondutyá chi ñáyɨvɨ cuvún. Inga ñu catyí ñu tyi ra Elías cuvún. Ta inga ñu catyí ñu tyi inga ra profeta Nyoo cuvún ―cacatyí ra chi ra. \p \v 29 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Ta nyoho, yóó ra cuví yuhu, cuñí tucu nyoho? \p Ra Pedro catyí ra chi ra: \p ―Yoho cuví Cristo. \p \v 30 Soco catyi ra Jesús chi tandɨhɨ ra tyi yori chihin cacahan ra tuhun cuan. \s1 Nu caha̱n ra Jesus tuhun tyi cucúvi ra \r (Mt. 16.21-28; Lc. 9.22-27) \p \v 31 Tyicuan ta quichaha̱ sañaha ra vatyi Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria cunyehe ra cuaha xaan tɨndoho. Ta ra mandoñi ta ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu ma cuñi ra natɨɨn cuenda ra chi ra. Catyi̱ ra Jesús chi ra vatyi cucahñi ñu chi ra soco chichi cha cu uñi quɨvɨ cunandoto ra. \v 32 Catyi̱ cachi ra chi ra tuhun ihya. Tyicuan ta tava̱ sɨɨn ra Pedro chi ra ta quichaha catyi ra tyi ña vaha cha cahan ra cha tyicuan caa. \v 33 Soco ra Jesús nanyocava̱ ra, ta nanyehe̱ ra chi inga ra cachicá noo chihin ra. Ta quichaha cahan ra chi ra Pedro ta catyí ra: \p ―¡Cua̱chiyo chuun nui, cuihna! Vatyi yoho ña chicá xiñun tari cuhva chicá xiñi Nyoo, soco tari chicá xiñi ñáyɨvɨ, chicá xiñun ―catyí ra Jesús chi ra Pedro. \p \v 34 Tyicuan ta cana̱ ra Jesús chi ñáyɨvɨ ta chi ra cachicá noo chihin ra ta catyí ra chi ñu: \p ―Tatu nya ndo cuñí ndo cunyicon ndo chii, cuñí chi cahnya ndo iñi ndo tuhun maa ndo. Ta ma ndu uvi iñi ndo cha yɨhɨ́ ndo cuende vasɨ nyehe ndo tɨndoho cha cuende. Vatyi yucuan cuví cruzi cha tahán chi cuiso ndo. \v 35 Vatyi nya ndo ña cuñí ndo cúvi ndo cha cuende, suri cha cúvi maa ndo cuvi, ta cuhun ndɨhɨ ndo anyaya. Soco nya ndo cuhva ndo ñayɨvɨ̱ ndo cha cuende ta cha cuenda tuhun Nyoo, cucacu añima ndo. \v 36 Tatu sacunaa ndo añima ndo anyaya, ¿ñáá ri tuhun cha saha ganaa ndo tandɨhɨ cha tyayɨɨ cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱? \v 37 Vatyi tatu sacunaa ndo añima ndo, ñahri maa cha iyó cha cuví cuhva ndo ta sacacu ndo añima ndo. \v 38 Tatu nya noo ndo cucahan nuu ndo nyehe ndo chii, ta cucahan nuu ndo tuhun cahín nuu ñáyɨvɨ cha iyó cuatyi ta ña quichahá tuhun Nyoo, yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria cucahan tucu nuu mai nyehi chi ndo quɨvɨ quichi tiqui chihin ángel cuenda Nyoo. Vatyi cuquichi chihin cha tyaquɨ maa Suti. \c 9 \p \v 1 ’Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi yɨhɨ́ ndo cha nyicú ndo ihya, ma cúvi ñaha ndo nyacua nya nyehe ndo yoso caa nyacá ñaha Nyoo. Vatyi cuquichi chihin tunyee iñi ra ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sañahá Nyoo yoso caa ra Jesús noo cha ndicha nu nyacá ñaha ra \r (Mt. 17.1-13; Lc. 9.28-36) \p \v 2 Iñu quɨvɨ yaha ta cuahan ra Jesús noo yucu sucun. Ta ra Pedro, ra Jacobo, ta ra Juan ri cuahan coyo chihin ra. Ta yucuan nasama̱ cuhva caa nuu ra Jesús. \v 3 Nduxiño xaan sahma ra ta cuichin xaan nanduvi̱. Yori maa sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya cuví nacatya ta nducuichin tyicuan caa. \v 4 Ta cananyehe̱ ra tyi nanyaá ra Elías ta ra Moisés, candatuhún ra chihin ra Jesús. \v 5 Tyicuan ta ra Pedro catyí ra chi ra Jesús: \p ―Maestro, ¡vaha xaan cha nyicú ndi ihya! Na savaha ndi uñi tahan tiyahva: noo cha cuenda maun, ta noo cha cuenda ra Moisés, ta nonga cha cuenda ra Elías ―catyí ra Pedro, \v 6 vatyi ña chitó ra ñáá tuhun cahán ra. Vatyi maa ra ta inga ra cayuhví ra. \p \v 7 Tyicuan ta noo̱ xica noo vico sɨquɨ ra ta sahvi̱ chi ra. Ta chichi vico cuan tyacu noo ndusu cha catyí: \p ―Ican ihya cuví Sehi, ta cuñí xain chi ra. Tya̱soho ndo tuhun cahan ra ―catyí ndusu cuan. \p \v 8 Ta cuhva cha cananyehe̱ ra, yori ca ra tayucú chihin ra, noo ri ca maa ra Jesús. \p \v 9 Cuhva cha cuanoo coyo ra yucu cuan, catyí ra Jesús chi ra tyi ma cacahan ra tuhun cha canyehe̱ ra yucuan, soco nya yaha cha nandoto Rayɨɨ cha quichi nya gloria, tyicuan ta cuvi cahan ra tuhun. \v 10 Yucuan chaha ña cacaha̱n maa ra tuhun, vasɨ cacatyí ra chi tahan ra ñana vaha tuhun cuví cha cunandoto ra. \v 11 Tyicuan ta quichaha̱ candaca tuhun ra chi ra Jesús: \p ―¿Ñáá tuhun cha catyí ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu vatyi cuquichi xihna ca ra Elías? \p \v 12 Ta nacaha̱n ra, ta catyí ra: \p ―Cha ndicha vatyi xihna ca ra Elías nyaá quichi ta sanduvaha ra tandɨhɨ. ¿Ta yoso caa catyí tuhun Nyoo cuenda Rayɨɨ cha quichi nya gloria? Catyí chi tyi cunyehe ra tɨndoho, ta ma cuñi nyehe ñáyɨvɨ chi ra. \v 13 Soco yuhu catyí chi ndo tyi cha yaha̱ quichi̱ ra Elías. Ta sacuvi̱ maa ñáyɨvɨ cha cuñi̱ ñu chihin ra, tari cuhva catyí nu tutu Nyoo cha cucuvi chi ra ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra tyivaa cha yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha chi \r (Mt. 17.14-21; Lc. 9.37-43) \p \v 14 Yaha̱ cuan ta nachaa̱ coyo ra nu nyicú inga ra cachicá noo chihin ra Jesús. Ta canyehe̱ ra tyi cuaha ñáyɨvɨ tayucú nicachico. Ta nyicú tucu ra sacuahá cuenda ley yucuan, ta cacuví yuhu ra chihin ra. \v 15 Tyicuan ta cha nanyehe̱ ñu chi ra Jesús, tandɨhɨ ñu iyo cuñí ñu, ta cachino ñu chicuhva ñu nocumi chi ra. \v 16 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra cacuvi yuhu cuan ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cuenda cuví yuhu xaan ndo? ―catyí ra chi ra. \p \v 17 Ta noo ra nanyaá chichi cha cuaha ñáyɨvɨ yucuan, nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Maestro, ihya vachi nyaque chi sehi. Yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha chi cue ta sacuñɨhɨ chi cue. \v 18 Vatyi tandɨhɨ ri nu tɨɨn tatyi cuan chi cue, sanduva chi cue nu ñuhú, ta yucuan quita tɨñɨ yuhu cue ta cahñi noho cue. Ta ndundava cue. Cha catyi̱ chi ra cachicá noo chuhun na tava ra tatyi ña vaha cuan, soco ña cacuvi̱ chi ra ―catyí ra cuan chi ra Jesús. \p \v 19 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―¡Nyoho ñu ña chinó iñi cuví ndo! ¿Yoso tahan ca quɨvɨ cunyai chihin ndo ta cunyei tɨsɨhɨ ndo nyacua nya cha cutuhva ndo ta chino iñi ndo chii? \p Ta catyí ra chi ra cuan: \p ―Nya̱ca chi ra luhlu chiña tyehe ―catyí ra. \p \v 20 Quichi̱ nyaca ra chi ra luhlu cuan. Ta cuhva cha nanyehe̱ tatyi cuan chi ra Jesús, quehe̱n tatyi cuan chi cue. Ta nduva̱ cue nu ñuhú, sacañuhú cue chi cue, ta quita̱ tɨñɨ yuhu cue. \v 21 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi sutu cue: \p ―¿Ama quichaha cuvi chi ra tyehe caa? ―catyí ra chi ra. \p Ta nacaha̱n sutu cue, ta catyí ra: \p ―Nyata luhlu ra. \v 22 Ta cuaha chaha tyihi̱ tatyi ña vaha ihya chi cue nu cayú ñuhu̱, o nu ndutya. Cuñí chi cahñi chi chi cue. Soco tatu cuví chuun, cu̱ndahvi cuñi nyehun chi ndi, ta tyi̱nyeun chi ndi ―catyí sutu cue chi ra Jesús. \p \v 23 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Tatu chinó iñun, tandɨhɨ ta cuví cha cuenda ñu chino iñi ―catyí ra Jesús. \p \v 24 Tyicuan ta sutu cue canachaa̱ ra ta catyí ra: \p ―¡Chinó iñi! ¡Tyi̱nyee chii na chino ca iñi! ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 25 Cuhva cha nyehe̱ ra Jesús tyi cuaha ñáyɨvɨ candu ɨɨ̱n ri, ta tava̱ ñehe ra chi tatyi ña vaha cuan, ta catyí ra: \p ―Yoho tatyi ña vaha cha sañɨhɨ́ ta sasohó chi cue ihya, catyí chuun, na quiton. Sa̱ña chi ra luhlu ihya, ta ma ndɨhvɨ con chi ra ―catyí ra Jesús chi tatyi ña vaha cuan. \p \v 26 Ta tatyi cuan quiñi xaan canachaa̱ ta na quɨsɨ chi chi cue inga chaha ta quita̱. Ta sandoo̱ tatyi cuan chi cue tari noo ndɨyɨ. Ta cuaha ñu catyí vatyi cha chihi̱ cue. \v 27 Soco tɨɨ̱n ra Jesús ndaha cue, ta nacoñehe̱ ra chi cue, ta nicuinanyaa̱ cue. \p \v 28 Tyicuan ta quɨhvɨ̱ ra Jesús noo vehe, ta ra cachicá noo chihin ra candaca̱ tuhun ra chi ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun ña cuvi̱ tava ndi chi tatyi ña vaha cuan? \p \v 29 Ta catyí ra Jesús: \p ―Cha cuenda vatyi tahan tatyi ña vaha ihya, quitá, soco chihin cha ma cachi yo ta cacan tahvi yo chi Nyoo ―catyí ra chi ra. \s1 Nu cahán ra Jesús tuhun inga chaha vatyi cucúvi ra \r (Mt. 17.22-23; Lc. 9.43-45) \p \v 30 Quɨvɨ cha quita̱ coyo ra yucuan, yahá coyo ra ityi Galilea. Ta ña cuñí ra Jesús cha coto ñáyɨvɨ. \v 31 Vatyi sañahá ra chi ra cachicá noo chihin ra. Ta catyí ra chi ra vatyi Rayɨɨ cha quichi nya gloria cunacuhva cuenda ñu chi ra ndaha ñáyɨvɨ. Ta cucahñi ñu chi ra, soco cha cu uñi quɨvɨ cunandoto ra. \v 32 Soco ña cacutuñí iñi ra tuhun cahán ra chihin ra. Ta cayuhví ra candaca tuhun ra chi ra. \s1 ¿Yóó ra cahnu ca? \r (Mt. 18.1-5; Lc. 9.46-48) \p \v 33 Tyicuan ta cachaa̱ coyo ra ñuu Capernaum. Ta cuhva cha nyicú ra nya vehe, ra Jesús ndaca̱ tuhun ra chi ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cuvi̱ xaan yuhu nyoho ityi vachi yo? ―catyí ra ndaca tuhun ra. \p \v 34 Taxi taxi cacuvi̱ ra, vatyi ityi vachi coyo ra, ta cacuví yuhu ra nya ra cuví ra ra cahnu ca. \v 35 Tyicuan ta chicunyaa̱ ra Jesús ta cana̱ ra chi ndɨ uchi uvi ra chicá noo chihin ra, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Nya ndo cuñí ndo cuvi ndo nuu, cuñí chi cha cuví ndo ra nu ndɨhɨ cha nuu tandɨhɨ ra, ta sacuvi ndo tyiño nuu tandɨhɨ ra? ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 36 Tyicuan ta quehe̱n ra chi noo ra cuehe luhlu ta chinanyaa̱ ra chi cue mahñu ra. Ta tyihi̱ sucun ndaha ra chi cue, ta catyí ra: \p \v 37 ―Ñáyɨvɨ cha natɨɨ́n cuenda chi noo ra cuehe luhlu chihin sɨvi, chi yuhu natɨɨ́n cuenda ñu. Ta ñu natɨɨ́n cuenda chii, ñima chi yuhu ri natɨɨ́n cuenda ñu, soco chi ra cha tachi̱ chii ñandɨhɨ. \s1 Tatu ña cuahan ñáyɨvɨ sɨquɨ yo, tumañi iñi chi yo cuahan ñu \r (Mt. 10.42; Lc. 9.49-50) \p \v 38 Tyicuan ta catyí ra Juan chi ra Jesús: \p ―Maestro, nyehe̱ ndi chi noo ra cuan ta chihin sɨvun tavá ñehe ra chi tatyi ña vaha. Soco vatyi ñima chihin yo chicá noo ra, catyi̱ ndi chi ra tyi ma sacuvi ca ra ―catyí ra Juan chi ra Jesús. \p \v 39 Soco catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ma casɨ ndo. Vatyi ni noo ra cha casacuvi milagru chihin sɨvi ta yaha cuan ta caña iñi ra cahan ña vaha ra sɨqui. \v 40 Vatyi ñu cha ña cuahan sɨquɨ yo, tumañi iñi chi yo cuahan ñu. \v 41 Tatu cuhva noo ñu, vasɨ noo vasu ndutya coho ndo chihin sɨvi, cha cuenda vatyi ñu cuenda yuhu ra Cristo cuví ndo, cha ndicha vatyi cuñihi ñu cha cuacuhva Nyoo chi ñu. \s1 Yɨca xaan cha sanacava yo chi noo yañi yo nu cuatyi \r (Mt. 18.6-9; Lc. 17.1-2) \p \v 42 ’Tatu yóó ñu sanacava nu cuatyi chi noo ñu chinó iñi chii, vaha taxin ca cuhñi ñáyɨvɨ noo yuu sucun ñu ta tuchi ñu chi ñu cuan nu tyañuhu. \v 43 Tatu ndahun sanacavá chuun nu cuatyi, vaha taxin ca ca̱hnya. Vatyi vaha ca cha quɨhvun nu coun chihin Nyoo chihin cha luu ndahun ta ñima ca chihin cha nɨnduvi ndahun ta cuhun anyaya nu cayú ñuhu̱ cha ma ndahva ca maa. \v 44 Ta yucuan ña chihí tɨndacu chachí chi ñu, ta ñuhu̱ ña ndahva maa ni noo chaha. \v 45 Ta tatu chahun ta sanacavá chuun nu cuatyi, vaha taxin ca ca̱hnya. Vatyi vaha ca cuhun nu coun chihin Nyoo chihin cha luu chahun ta ñima ca chihin cha nɨnduvi chahun ta tuchi Nyoo chuun anyaya. Vatyi yucuan ma ndahva ca maa ñuhu̱. \v 46 Ta ña chihí tɨndacu chachí chi ñu, ta ñuhu̱ ni noo chaha ña ndahva. \v 47 Ta tatu noo chɨtɨ nuu sanacavá chuun nu cuatyi, vaha taxin ca ta̱va. Vatyi vaha ca cha quɨhvun nu nyacá ñaha Nyoo chihin noo chɨtɨ nuu ta ñima ca chihin nɨnduvi chɨtɨ nuun ta tuchi Nyoo chuun anyaya. \v 48 Vatyi yucuan ña chihí tɨndacu chachí chi ñu, ta ni noo chaha ña ndahva ñuhu̱. \p \v 49 ’Soco tandɨhɨ ñu nyicon chii, tari cha cayú ñu chihin ñuhu̱ tatu nyehe ñu tɨndoho cha cuende, vatyi chihin cuan cua sanduvaha Nyoo chi ñu, tari nduvaha nyayu chihin ñɨɨ. \v 50 Ñɨɨ vaha xaan. Soco tatu ndɨhɨ cha uhva, ¿yoso caa cuví cotyiño yo inga chaha? Tyicuan caa tucu nyoho, ma sandɨhɨ ndo cha coo tuhun Nyoo añima ndo cha cuví tari ñɨɨ vaha. Tyicuan caa ta coo taxi ri ndo chihin tahan ndo. \c 10 \s1 Nu sañahá ra Jesús tyi ña vaha sandoo rayɨɨ chi ñasɨhɨ ra \r (Mt. 19.1-12; Lc. 16.18) \p \v 1 Quita̱ ra Jesús Capernaum ta cuahan ra ityi Judea nya inga chiyo yutya Jordán. Yucuan candu̱ ɨɨn ri ñáyɨvɨ inga chaha nu nyaá ra, ta quichaha̱ sañaha tucu ra chi ñu tari tuhvá maa ra. \v 2 Tyicuan ta suhva ra fariseo catuhva̱ ra nu nyaá ra Jesús, vatyi nducu ra cuhva tyaa ra cuatyi sɨquɨ ra. Ta candaca̱ tuhun ra chi ra tatu vaha cha sandoo noo rayɨɨ chi ñasɨhɨ ra. \v 3 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cha catyi̱ ra Moisés tyi sacuví ndo? \p \v 4 Ta canacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Ra Moisés chaha̱ ra cha cuví cahnya noo ra tutu cha tandaha ra tyicuan ta cuvi sandoo ra chi ñasɨhɨ ra ―catyí ra chi ra. \p \v 5 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Catyi̱ ra Moisés cha sacuvi ndo tyicuan caa soco cha cuenda cha ndava añima ndo. \v 6 Soco quɨvɨ xihna ri, quɨvɨ savaha̱ Nyoo tandɨhɨ maa, savaha̱ ra rayɨɨ ta ñaha sɨhɨ. \v 7 “Yucuan cuenda sandoó rayɨɨ chi sutu ra ta chi sɨhɨ ra vatyi ndu ɨɨn ri ra chihin ñasɨhɨ ra. \v 8 Ta chichi cha nɨnduvi tahan ñu cucuvi ñu tari cha noo ri ñáyɨvɨ.” Yucuan chaha ñima ca uvi tahan cuví ñu, soco cha nanduvi̱ ñu noo ri ñáyɨvɨ. \v 9 Yucuan chaha, ña tahán chi cha sasɨɨn ñáyɨvɨ cha sandu̱ ɨɨn ri Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 10 Yaha̱ cuan ta nachaa̱ coyo ra nya vehe, ta quichaha̱ ndaca tuhun ra cachicá noo chihin ra inga chaha sɨquɨ tuhun cuan. \v 11 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ra cha sandoó ñasɨhɨ ta tandaha ra chihin inga ñu, chicoó cuatyi ra vatyi ña vaha sacuvi̱ ra chihin ñasɨhɨ ra, ñaha cha xihna ri cuan. \v 12 Ta tyicuan caa tucu ñusɨhɨ. Tatu sandoó ñu chi yɨɨ ñu ta tandaha ñu chihin inga ra suri chicoo̱ tucu cuatyi ñu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nasoco̱ ra Jesús chi ra cuatyaa \r (Mt. 19.13-15; Lc. 18.15-17) \p \v 13 Tyicuan ta quichi̱ nyaca ñu suhva ra cuatyaa chi ra Jesús tacuhva natyiso ra ndaha ra sɨquɨ ndotyin. Soco ra cachicá noo chihin ra ña chahá ca ra cha quichi nyaca ñu chi ndotyin. \v 14 Soco cuhva cha nanyehe̱ ra Jesús, cuxaan ra. Ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱ña ndo. Na quichi nyaca ñu chi ra cuatyaa nu nyaí. Ta ma casɨ ndo. Vatyi ñu nyacá ñaha Nyoo añima, cuví ñu chinó iñi chi Nyoo tari chinó iñi ra cuatyaa ihya. \v 15 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi tatu ma nacuhva cuenda ndo chi ndo chi Nyoo tari noo ra cuatyaa chihin sutu ndotyin, ma cuvi quɨhvɨ ndo nu nyacá ñaha Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 16 Ta quehe̱n ra chi noo noo ndotyin ta tyihi̱ sucun ndaha ra. Ta tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ndotyin, ta chica̱n tahvi ra chaha ndotyin. \s1 Nu ndatuhún minoo ra tyivaa tyayɨɨ chihin ra Jesús \r (Mt. 19.16-30; Lc. 18.18-30) \p \v 17 Yaha̱ cuan ta cuahan ra Jesús. Ta chino̱ vavaha noo ra cuan chata ra ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra nuu ra, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―Maestro, ra vaha cuvún. ¿Yoso caa sacuvi ta ñihi ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa coi? ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 18 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Yoso caa chitón tyi vahi? Noo ri ra vaha iyó, ta ican ra cuan cuví Nyoo. (Ta cha catyún tyi vahi, nacotón tyi Nyoo cuví.) \v 19 Yoho cha chitón cha catyí Nyoo cha sacuvi yo: “Ma coun chihin inga ñusɨhɨ tatu ñima ñasɨhun cuví. Ma cahñun. Ma suhun. Ma cahun cuendu sɨquɨ ni noo ñu. Ma sandavi ñahun. Sa̱hun ñáyɨvɨ chi sutun ta chi sɨhun” ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 20 Ta nacaha̱n ra cuan ta catyí ra: \p ―Maestro, tandɨhɨ ihya cha sacuví nyata luhli ―catyí ra. \p \v 21 Tyicuan ta cusɨɨ cuñí ra Jesús nanyehé ra chi ra. Ta catyí ra chi ra: \p ―Cumañi noo ri ca cha cumañi chuun. Cua̱han ta xi̱con tandɨhɨ cha iyó chuun ta cu̱hvon chi ñu ndahvi. Tyicuan ta coo cha tyayɨun nya andɨvɨ. Yaha cuan ta qui̱chun cunyicon chii vasɨ nyehún tɨndoho ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 22 Soco cha chiñi̱ ra tuhun caha̱n ra Jesús tyehe caa, nducuihya̱ iñi ra, ta cuihya xaan cuanuhu ra vatyi tyayɨɨ xaan ra. \p \v 23 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Jesús nicachico chata ra, ta catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―¡Ñana cha yɨɨ ta cuvi nacuhva cuenda ñu tyayɨɨ chi ñu na cunyaca ñaha Nyoo chi ñu! ―catyí ra chi ra. \p \v 24 Iyo cacuñí ra cachicá noo chihin ra tuhun cahán ra. Soco catyí ra Jesús chi ra inga chaha: \p ―Sehi, ñu cha tyaa xaan xiñi cha tyayɨɨ, ¡yɨɨ xaan quɨhvɨ ñu nu nyacá ñaha Nyoo! \v 25 Tañi tyehe yaha noo camellu xiu noo yɨquɨ tɨcu, ta ñima ca cha cuhva noo ñu tyayɨɨ cunyacá ñaha Nyoo chi ñu ―catyí ra Jesús. \p \v 26 Cha cachiñi̱ ra tuhun ihya, iyo xaan cacuñí ra, ta candaca̱ tuhun ra chi ra tahan ra, ta catyí ra: \p ―Tu tyicuan caa, ¿yóó cha cuví cacu añima? ―catyí ra. \p \v 27 Nanyehe̱ ra Jesús chi ra ta catyí ra chi ra: \p ―Ñáyɨvɨ ña cuví sacuvi ñu ihya. Soco Nyoo cuví chi ra. Vatyi cha cuenda Nyoo ñahri cha yɨɨ sacuvi ra. \p \v 28 Tyicuan ta catyí ra Pedro chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, nyuhu sandoo̱ ndi tandɨhɨ cha iyó chi ndi, ta vityin nyicón ndi chuun. \p \v 29 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi tandɨhɨ ñu sandoo̱ vehe, o yañi, o cuhva, o sutu, o sɨhɨ, o ñasɨhɨ, o sehe, o ñuhú, cha cuenda yuhu ta cha cuenda cha sacoto ñu chi ñáyɨvɨ tyi cuñí Nyoo sacacu ra chi ñu, \v 30 cuañihi ñu ciento chaha sɨquɨ cha sandoo̱ ñu ihya ñuhu ñayɨvɨ̱. Cuañihi ñu vehe ta yañi ñu, ta cuhva ñu, ta sɨhɨ ñu, ta sehe ñu, ta ñuhú, vasɨ sanyehe ñáyɨvɨ tɨndoho chi ñu. Soco inga ñayɨvɨ̱ cha vachi, cuñihi ñu ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. \v 31 Soco cuaha xaan ñu cha cuvi nuu vityin, ñu nu ndɨhɨ cucuvi ñu. Ta cuaha xaan ñu cuví ñu nu ndɨhɨ vityin, ican ñu cucuvi nuu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu cahán ra Jesús inga chaha tyi cucúvi ra \r (Mt. 20.17-19; Lc. 18.31-34) \p \v 32 Cuahan coyo ra ndaa ra ityi cuahan ñuu Jerusalén, ta ra Jesús cuahan ra ityi nuu ñu nyicón chi ra. Ta maa ñu iyo cuñí ñu ta chihin cha yuhví ñu cuahan coyo ñu chata ra. Tyicuan ta cana sɨɨ̱n ra chi ndɨ uchi uvi ra cachicá noo chihin ra. Ta quichaha̱ catyí ra cha cucuvi chi ra. \v 33 Ta catyí ra: \p ―Tari cuhva nyehé ndo vityin, cua ndaa yo ityi cuahan ñuu Jerusalén nu cucuhva cuenda ñu chi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria chi ra cuví nuu chi tata sutu, ta chi ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu. Ta cucatyi ra tyi cucúvi ta cucuhva cuenda ra chii chi ra inga ñuu. \v 34 Ta cucuacu nyaa ra chii, cucañi ra chii, cutyicu sɨɨ ra chii. Ta cucahñi ra chii. Soco cha cu uñi quɨvɨ cunandote cha yaha cúvi ―catyí ra Jesús. \s1 Nu cachica̱n ra Jacobo ta ra Juan noo tumañi iñi chi ra Jesús \r (Mt. 20.20-28) \p \v 35 Tyicuan ta ra Jacobo ta ra Juan, ra cacuví sehe ra Zebedeo, catuhva̱ ra nu nyaá ra Jesús, ta catyí ra chi ra: \p ―Maestro, cuñí ndi cha sa̱hun noo tumañi iñi chi ndi ―catyí ra. \p \v 36 Ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra: \p ―¿Ñáá cha cuñí ndo cha sacuvi cha cuenda ndo? \p \v 37 Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Cu̱hva cha cunyaa ndi chuhun nu nyacá ñahun, noo ndi chiyo vahun, ta inga ndi chiyo satyun ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 38 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Nyoho ña chitó ndo cha chicán ndo. ¿Atu cuví nyehe nyoho tɨndoho cha cuanyehe yuhu? ¿Atu cuví cuhun ndo tuhun chihi tari cuhun yuhu? ―catyí ra chi ra. \p \v 39 Ta canacaha̱n ra: \p ―Cuví chi ndi. \p Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Cha ndicha vatyi cunyehe ndo tɨndoho ta cuhun ndo tuhun chihi tari cuhun yuhu. \v 40 Soco tuhun cha cunyaa ndo chiyo vahi ta chiyo satyin, ñima yuhu tahán chi cuhve chi ndo, soco maa Nyoo cucatyi yóó cha cuñihi nyatu cuan ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 41 Cha cachiñi̱ uchi ca tahan ra chicá noo chihin ra Jesús tuhun cuan, cacuxaan ra chihin ra Jacobo ta ra Juan. \v 42 Soco cana̱ ra Jesús chi ra ta catyí ra chi ra: \p ―Chitó nyoho vatyi ra canyacá ñaha chi ñáyɨvɨ sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, ñihi xaan yosó ra sɨquɨ ñu. \v 43 Soco ñima tyicuan caa tahán chi sacuvi nyoho. Vatyi ra cuñí cucahnu ca, cuñí chi cuvi ra musu tandɨhɨ ca ndo. \v 44 Ta nya nyoho cha cuñí ndo cuví ndo nuu, cuñí chi cuvi ndo musu tandɨhɨ ca ñu. \v 45 Vatyi nɨ ri yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria ta ña vachi vatyi sacuvi ñáyɨvɨ tyiño nui. Soco vachi vatyi sacuvi tyiño nuu ndo. Ta vachi vatyi cuhve ñayɨvi̱ tari noo cha cutyiyahvi ta cusacaqui cuaha ñáyɨvɨ ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi ra Bartimeo ra cha cuaa \r (Mt. 20.29-34; Lc. 18.35-43) \p \v 46 Tyicuan ta cachaa̱ coyo ra ñuu Jericó. Ta cua yaha ri ra ñuu cuan. Ta cuhva cha quita̱ ra Jesús ñuu cuan cuaha xaan ñáyɨvɨ cuahan chata ra, ɨɨn ri chihin ra cachicá noo chihin ra. Ta yucuan nyaá noo ra cuaa cha nañí Bartimeo. Sehe ra Timeo cuví chi ra. Nyaá ra cuan yatyin ri yuhu ityi cuan, chicán ra caridaa. \v 47 Ta cha chiñi̱ ra cuaa cuan tyi cua yaha ra Jesús ra ñuu Nazaret, quichaha̱ cana chaa ra, ta catyí ra: \p ―¡Yoho Jesús, ra vachi tata ra David, cu̱ndahvi cuñi chii! ―catyí ra canachaá ra. \p \v 48 Cuaha ñu chasɨ yuhu ra na cutaxin ra, soco maa ra ñihi ca cana chaa ra ta catyí ra: \p ―¡Yoho ra vachi tata ra David, cu̱ndahvi cuñi chii! ―catyí ra. \p \v 49 Tyicuan ta chicuɨñɨ̱ ra Jesús ta catyí ra: \p ―Ca̱na ndo chi ra. \p Ta cacana̱ ra chi ra cuaa cuan ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱nɨɨ iñun. Ndu̱cuita, vatyi caná ra chuun ―cacatyí ra chi ra. \p \v 50 Tyicuan ta tuchi̱ ñihno ra sahma ndichi ra. Ta ndava̱ ra noo ta tuhva̱ ra nuu nyaá ra Jesús. \v 51 Tyicuan ta quichaha̱ ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra: \p ―¿Ñáá cha cuñún cha sacuvi chuhun? \p Ta nacaha̱n ra cuaa cuan ta catyí ra: \p ―Maestro, cuñí cha sanduvahun chɨtɨ nui ―catyí ra. \p \v 52 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cua̱han. Cha nduvahun vatyi chinó iñun chii. \p Ta caa cuhva ri cuan cuví nanyehe ra cuaa cuan. Ta cuahan ra chata ra Jesús ityi cuahan ra. \c 11 \s1 Nu quɨhvɨ̱ ra Jesús ñuu Jerusalén \r (Mt. 21.1-11; Lc. 19.28-40; Jn. 12.12-19) \p \v 1 Cachaa̱ coyo ra yatyin ri ñuu Jerusalén, nu nyaá ñuu Betfagé ta ñuu Betania. Ta yucu yutun Olivo nyaá ityi nuu chiin ca. Tyicuan ta catyí ra Jesús chi uvi ra chicá noo chihin ra: \p \v 2 ―Cua̱han ndo chichi ñuu cha nyaá ityi nuu chiña. Ta nu cua chaa ndo cunañihi ndo noo burru chaa nuhñí tɨ, quɨtɨ ta quɨhɨ ca tyayu cuví tɨ. Nda̱chi ndo chi tɨ, ta qui̱chi nyaca ndo chi tɨ. \v 3 Ta tatu yóó cha ndaca tuhun ñáá tuhun sacuví ndo tyicuan caa, ca̱tyi ndo chi ñu vatyi chiñuhú tɨ chi ra nyacá ñaha, ta numi ri cunanyaca ndo chi tɨ, ca̱tyi ndo chi ñu ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 4 Tyicuan ta cuahan coyo ra, ta canañihi̱ ra burru cuan nuhñí tɨ ityi cahnu yatyin ri noo yuvehe, ta candachi̱ ra chi tɨ. \v 5 Ta suhva ra canyicú cuan catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá cha nyacuvi ndo? ¿Ñáá tuhun cha ndachí ndo burru chiña? ―catyí ra chi ra. \p \v 6 Tyicuan ta canacaha̱n ra tari cuhva cha catyi̱ ra Jesús chi ra. Ta cachaha̱ ra cuhun coyo ra. \v 7 Tyicuan ta caquehe̱n ra burru cuan ta chinyaca̱ ra chi ra Jesús. Ta catyiso̱ ra sahma ra sɨquɨ tɨ, ta ndaa̱ ra Jesús chi tɨ. \v 8 Ta cuaha ñu ndɨca ñu sahma ñu ityi cuahan ra, ta inga ñu chahnu̱ ñu soco numa ta cachacu̱n ñu. \p \v 9 Tyicuan ta ñu cha cuahan ityi nuu ra ta ñu cha cuahan ityi chata, quichaha̱ cana chaa ñu ta catyí ñu: \p ―¡Cahnu xaan cuví Nyoo! ¡Na sacahnu yo chi ra vachi cuenda Sutu yo Nyoo! \v 10 ¡Sa̱cahnu yo chi ra vachi nyacá ñaha tari chinyaca̱ ñaha sutu chahnu yo ra David! ¡Cahnu xaan ca cuví ra nyaá andɨvɨ! ―catyí ñu. \p \v 11 Tyicuan ta quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi ñuu Jerusalén, ta cuahan ra vehe ñuhu cahnu. Ta cha yaha̱ nanyehe̱ ra ityi cuan ityi ihya, ndaca̱ chata ra ñuu Betania chihin ndɨ uchi uvi ra chicá noo chihin ra vatyi cha iñi. \s1 Nu soco̱ ra Jesús chi yutun higo cha ñahri chɨtɨ iñi nuu tun \r (Mt. 21.18-19) \p \v 12 Cha inga quɨvɨ quita̱ coyo ra ñuu Betania cuan, ta cha nɨ ri ca cha cuahan ra chicá ityi ra chaa̱ noo soco chi ra Jesús. \v 13 Ta nyasava ri nanyehe̱ ra noo tu higo cha nyaá numa. Ta chaha̱n ra chinyehe̱ ra tatu iñi chɨtɨ nuu tun, soco maa maa ri numa ri iñi, vatyi ta chaa ca quɨvɨ quita chɨtɨ tun. \v 14 Tyicuan ta caha̱n ra Jesús chihin tun, ta catyí ra chi tun tyehe caa: \p ―Ma coo ca chɨtɨ cachi ñáyɨvɨ nuun ―catyí ra chi tun. \p Ta ra cachicá noo chihin ra cachiñí ra cha cahán ra. \s1 Nu tava̱ ñehe ra Jesús chi ra caxicó chichi vehe ñuhu cahnu \r (Mt. 21.12-17; Lc. 19.45-48; Jn. 2.13-22) \p \v 15 Yaha̱ cuan ta nachaa̱ coyo ra Jerusalén. Ta quɨhvɨ̱ tucu ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu. Ta quichaha̱ tava ñehe ra chi ra caxicó ta ra casatá yucuan. Sanduva̱ ra mesa ñu canasamá xuhun chi ñáyɨvɨ. Ta suri tyicuan caa sacuvi̱ ra chihin tyayu ra caxicó paloma. \v 16 Ta ña chaha̱ ca ra ca cuiso ñu ñáá cha cuiso ñu ityi chichi vehe ñuhu cuan. \v 17 Ta quichaha sañaha̱ ra chi ñu, ta catyí ra: \p ―Nu tutu Nyoo catyí chi: “Vehi, vehe nu chicán tahvi tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ cuví”, catyí Nyoo. ¡Soco nyoho nasahá ndo vehe nu nyicú ra suhu! ―catyí ra Jesús. \p \v 18 Ta ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu cachiñi̱ ra cha cahán ra, ta quichaha̱ canducu ra cuhva cha cacahñi ra chi ra vatyi cayuhví ra chi ra tyi cha tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyo cuñí ñu cha sañahá ra. \v 19 Soco cuhva cha cua cuaa ra Jesús quita̱ ri ra ñuu cuan chihin ra cachicá noo chihin ra. \s1 Nu na ityi tu higo cha soco̱ ra Jesús \r (Mt. 21.20-22) \p \v 20 Cha ñaha ri cha inga quɨvɨ cuan, nayaha̱ coyo ra nu nanyaá tu higo cuan. Ta cananyehe̱ ra vatyi na ityi nyacua nya yoho tun. \v 21 Tyicuan ta nɨcoho̱n iñi ra Pedro vatyi soco̱ ra Jesús chi tun ta catyí ra chi ra Jesús: \p ―Maestro, nye̱he tu higo cha soco̱n, cha na ityi tun ―catyí ra. \p \v 22 Nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Chi̱no iñi ndo chi Nyoo. \v 23 Vatyi cha ndicha catyí chi ndo vatyi nya nyoho catyi ndo chi yucu ihya, “Na canyaha ta cuhun nu tyañuhu”, ta tatu ña chicá uvi iñi ndo, ta chinó iñi ndo, tuhun cahan ndo cua cuvi. \v 24 Yucuan chaha catyí chi ndo vatyi tandɨhɨ cha chicán tahvi ndo, ta tatu chinó iñi ndo tyi cha naquehe̱n ndo, tyicuan caa cucuvi. \v 25 Ta tatu chicán tahvi ndo chi Nyoo ta cuxaán ndo chi inga ñu, sa̱ha ndo tɨcahnu iñi chi ñu, tacuhva vatyi Sutu ndo, ra nyaá andɨvɨ, saha tucu maa ra tɨcahnu iñi cuatyi ndo. \v 26 Soco tatu ña sahá ndo tɨcahnu iñi chi ñu, nɨ ri Sutu ndo, ra nyaá andɨvɨ, ma saha ra tɨcahnu iñi cuatyi maa ndo. \s1 Yóó cha chaha̱ ityi chi ra Jesús vatyi sacuvi ra cha sacuví ra \r (Mt. 21.23-27; Lc. 20.1-8) \p \v 27 Tyicuan ta nachaa̱ coyo ra Jerusalén. Ta cha nɨri ca cha chicá noo ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu cuan, catuhva̱ ra cacuví nuu chi tata sutu, ta ra sacuahá cuenda ley, ta ra cacuví mandoñi nu nyaá ra. \v 28 Ta candaca̱ tuhun ra chi ra. \p ―¿Yóó cha tyaa̱ tyiño chuun vatyi sacuvun tyehe caa? ¿Yóó cha chaha̱ ityi chuun vatyi sacuvun? ―cacatyí ra. \p \v 29-30 Ta nacahan ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Cua ndaca tuhun tucu yuhu noo tuhun chi ndo. ¿Yóó cha tachi̱ chi ra Juan vatyi sacondutya ra chi ñáyɨvɨ? ¿Atu Nyoo tachi̱ chi ra, o ñáyɨvɨ? Tatu catyi ndo chii, tyicuan ta cua catyi tucu yuhu chi ndo yóó cha tyatyiño̱ ihya chii ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 31 Tyicuan ta quichaha cacuvi yuhu maa ra chihin tahan ra ta cacatyí ra: \p ―Tatu catyi yo tyi Nyoo tachi̱ chi ra Juan, cucatyi ra chi yo: “Tu tyicuan caa, ¿ñáá tuhun ña chino̱ iñi ndo chi ra?” \v 32 ¿Ta yoso caa catyi yo tyi ñáyɨvɨ tachi̱ chi ra? Ma cuvi ―cacatyí ra, vatyi cayuhví ra chi ñáyɨvɨ, vatyi tandɨhɨ ñu cachinó iñi ñu vatyi cha ndicha cuenda Nyoo caha̱n ra Juan. \p \v 33 Tyicuan ta quichaha cacatyí ra chi ra Jesús: \p ―Ña chitó ndi. \p Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ni yuhu ma catyi chi ndo yóó cha tyaa̱ tyiño chii tyi sacuvi cha sacuví ―catyí ra Jesús chi ra. \c 12 \s1 Nu chaha̱ ra Jesús noo cuhva yoso caa cucahñi ñu chi ra \r (Mt. 21.33-46; Lc. 20.9-19) \p \v 1 Tyicuan ta chihin cuhva ihya quichaha cahan ra Jesús chihin ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Chiyo̱ noo ra cha tachi̱ ra yoho tɨchaha ndɨvɨ. Ta chasɨ̱ ra chaha. Ta savaha̱ ra noo nu cuhñi ra tɨchaha ndɨvɨ. Ta savaha̱ ra noo vehe sucun tacuhva vatyi cuví saha ra cuenda tandɨhɨ. \p ’Yaha̱ cuan ta chaha̱ noo ra ñuhú cuan chi suhva ra casahá tyiño. Ta cuahan ra inga ñuu. \v 2 Ta cha chaa̱ quɨvɨ iyó chɨtɨ yoho cuan, chitoho ñuhú cuan tachi̱ ra noo musu nu nyicú ra casahá tyiño cuan vatyi cacan ra suhva chɨtɨ cha tahán chi chi ra. \v 3 Soco catɨɨ̱n ra chi ra. Ta cacañi̱ ra chi ra. Ta canatachi̱ ra chi ra chihin nu ndaha nu ndɨɨ ra. \v 4 Tyicuan ta chitoho ñuhú cuan tachi̱ ra chi inga musu, soco chi ra ihya catuchi̱ ra yuu chi ra, catahvi̱ ra xiñi ra, ta cacahan uhvi ra chi ra. \v 5 Ta inga tucu musu tachi̱ chitoho ñuhú cuan. Ta chi ra cuan cachahñi̱ ra. Yaha̱ cuan ta tachi̱ ra cuaha ca ra. Soco cacañi̱ ra chi suhva ra. Ta chi suhva ca ra cachahñi̱ ra. \v 6 Ta ndoo noo ri ca ra cha cuví tachi chitoho ñuhú cuan. Ican cuví sehe ra cha cuñí xaan ra. Ta nu ndɨhɨ tachi̱ ra chi sehe ra vatyi cuñí maa ra chicá xiñi ra: “Cucasaha ra ñáyɨvɨ chi sehi”, cuñí ra chicá xiñi ra. \v 7 Soco nu chaa̱ sehe ra, ra casahá tyiño cuan catyi̱ ra chi tahan ra: “Ican ra ihya cundoo chihin tandɨhɨ ihya. Na cahñi yo chi ra, ta ndoo maa yo chihin”, catyí ra. \v 8 Ta tyicuan caa catɨɨ̱n ra chi ra ta cachahñi̱ ra chi ra. Tyicuan ta cachituchi̱ ra coño ñuhu ra ityi chata chacu cuan ―tyicuan caa cuhva cahan ra Jesús chihin ra cuan. \p \v 9 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cha cusacuvi ra cuví chitoho ñuhú cuan? Cuquichi ra ta cucahñi ra chi ra casahá tyiño cuan. Ta cuhva ra ñuhú cuan chi inga ra. \v 10 ¿Atu ta sacuaha ca nyoho nu tutu Nyoo nu catyí chi tyehe caa? \q1 Yuu cha ña cacuñi̱ ra casavaha vehe cotyiño ra, \q1 ican cuan cuví yuu cha nɨñɨ ca. \q1 \v 11 Ican ihya cuví cha sacuvi̱ Sutu yo Nyoo. \q1 Ta tyaquɨ xaan tuhun cha cuenda chi yo, catyí chi nu tutu Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra cacuví nuu chi tata sutu cuan. \p \v 12 Tyicuan ta canducu ra cuhva cha tyihi ra chi ra Jesús vehe caa vatyi cachitó ra vatyi caha̱n ra cuhva ihya soco cha cuenda maa ra. Soco vatyi cayuhví ra chi ñáyɨvɨ, casandoo̱ ra chi ra, ta cuahan coyo ra. \s1 Nu ndaca̱ tuhun ra chi ra Jesús cha cuenda xuhun cha tavá gobiernu ñuu Roma \r (Mt. 22.15-22; Lc. 20.20-26) \p \v 13 Tyicuan ta catachi̱ ra suhva ra cuenda ra Herodes ta suhva ra fariseo nu nyaá ra Jesús vatyi casacahan ra chi ra ta coo cuatyi catyaa ra sɨquɨ ra. \v 14 Chaa̱ coyo ra ihya ta quichaha catyí ra chi ra Jesús: \p ―Maestro, chitó ndi vatyi cahún cha ndicha, ta ña quichahún cha cahán ñáyɨvɨ, ta ña natɨɨ́n cuendon cuhva caa ri ñu. Ta ndicha sañahún ityi Nyoo. Yucuan chaha cuñí ndi coto ndi, ¿atu vaha cha tyiyahvi yo cha chicán gobiernu ñuu Roma chi yo, o ña vaha? ¿Atu tahán chi cha tyiyahvi yo, o ña tahán chi? ―cacatyí ra chi ra Jesús. \p \v 15 Soco ra Jesús chitó ra vatyi ñima cha vaha chicá xiñi ra, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha cuñí ndo sandavi ñaha ndo chii? Nya̱ca ndo noo xuhun chii, na nyehi ―catyí ra. \p \v 16 Caquichi̱ nyaca ra chi ra. Ta cuhva cha nanyehe̱ ra ta ndaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Yóó chi nuu ihya, ta yóó chi sɨvɨ nyaá ihya? ―catyí ra chi ra. \p Ta canacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Chi gobiernu. \p \v 17 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cu̱hva ndo chi gobiernu cha tahán chi chi ra. Ta cu̱hva tucu ndo chi Nyoo cha tahán chi Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra. \p Ta iyo cacuñí ra tuhun cha nacaha̱n ra. \s1 Nu canducu̱ tuhun ra saduceo sɨquɨ tuhun cha nandotó ndɨyɨ \r (Mt. 22.23-33; Lc. 20.27-40) \p \v 18 Tyicuan ta cuahan coyo suhva ra saduceo nu nyaá ra Jesús. Ican ra saduceo ihya catyí ra vatyi ña nandotó ndɨyɨ. Yucuan chaha cacaha̱n ra tyehe caa ta catyí ra chi ra Jesús: \p \v 19 ―Maestro, tyaa̱ ra Moisés tuhun yoso caa tahán chi sacuvi yo tatu noo rayɨɨ ta chihi̱ ra ta ndoo̱ ñasɨhɨ ra soco ña chicoo̱ sehe ra chihin ña. Catyí ra vatyi tahán chi tandaha yañi ra chihin ñaha cha chihi̱ yɨɨ cuan, tacuhva vatyi coo sehe ña cha cuenda ndɨ yañi ra. \v 20 Noo chaha chiyo̱ ucha tahan ra chihin yañi ra. Ra cha xihna ri tandaha̱ ra chihin noo ña, ta yori sehe ra chicoo̱. \v 21 Ta ra cu uvi tandaha ra chihin ñaha cha ndoo̱ cuan. Ta suri chihi̱ ra. Ta suri yori sehe ra chicoo̱. Ta tyicuan caa tucu cuvi̱ chihin ra cu uñi cuan. \v 22 Ta tyicuan caa ndɨ ucha tahan ra tandaha̱ chihin ña. Ta ni noo ra ña cachiyo̱ sehe ra chihin ña. Ta nu ndɨhɨ tuhun, chihi̱ ndɨhɨ maa ña. \v 23 Ta vityin, quɨvɨ cunandoto ñáyɨvɨ, ¿nya ra cucuvi yɨɨ ña? Vatyi ndɨ ucha tahan ra cuan chiyo̱ chihin ña ―cacatyí ra chi ra Jesús. \p \v 24 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi ra: \p ―Nyoho cahán tondo ri maa ndo, vatyi ña chitó ndo cha nyaá nu tutu tuhun Nyoo. Ta ni ña chitó ndo yoso caa tunyee iñi Nyoo. \v 25 Vatyi quɨvɨ cunandoto ndɨyɨ, ni ma tandaha ñu ta ni ma cuhva ñu sehe ñu tandaha, vatyi tari ángel cha nyaá andɨvɨ tyicuan caa cucuvi ñu. \v 26 Ta tuhun cha nandotó ndɨyɨ cuan, ¿atu ta sacuaha ca ndo nu libru ra Moisés yoso caa caha̱n Nyoo chihin ra nu cayú taca iñu cuan? Ta tyehe caa catyi̱ ra chi ra: “Yuhu cuví Nyoo cuenda ra Abraham, ta cuenda ra Isaac, ta cuenda ra Jacob”, catyí Nyoo chi ra Moisés. \v 27 Ta cha catyí Nyoo tyicuan caa cuñí chi catyi vatyi vasɨ cha naha cachihi̱ ra, soco canyitó añima ra vatyi Nyoo ñima Nyoo cuenda ñu ndɨyɨ cuví ra, soco Nyoo cuenda ñu nyitó cuvi ra. Yucuan chaha catyí vatyi nyoho cahán tondo ri ndo ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Ley cha nɨñɨ ca cha chaha̱ Nyoo \r (Mt. 22.34-40) \p \v 28 Chaa̱ tucu noo ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu cuan, ta chiñi̱ ra cacuví yuhu ra. Ta vatyi chitó ra vatyi ra Jesús vaha nacaha̱n ra nu cacahan ra yucuan, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra ta catyí ra: \p ―Chichi cha tandɨhɨ ley, ¿nya cha nɨñɨ ca sacuvi yo? ―catyí ra. \p \v 29 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cha xihna ca sacuví yo cha nuu tandɨhɨ, ican cuví ihya: “Cuɨ̱ñɨ ndo ñu Israel. Sutu yo Nyoo, noo ri maa ra iyó. \v 30 Cu̱ñun chi Sutu yo Nyoo chihin cha nɨɨ iñun ta chihin cha tandɨhɨ añimon, ta chihin cha tandɨhɨ cha chiñi tuñi xiñun, ta chihin cha tandɨhɨ tunyee iñun.” Ican ihya cuví cha xihna ca cha tahán chi sacuvi yo. \v 31 Ta cha cu uvi catyí chi: “Cu̱ñun chi tahun tari cuñún chi maun.” Ñahri ca tuhun cha nɨñɨ ca ican saha nduvi tahan ihya ―catyí ra Jesús. \p \v 32 Tyicuan ta ra sacuahá cuenda ley cuan catyí ra chi ra: \p ―Vaha xaan nacahu̱n, Maestro. Ndicha cha catyún vatyi noo ri Nyoo iyó, ta yori ca Nyoo iyó, noo tuhun ri maa ra. \v 33 Ta cha cuñí yo chi Nyoo chihin cha nɨɨ iñi yo ta chihin cha tandɨhɨ cha chiñi tuñi xiñi yo, ta chihin cha tandɨhɨ añima yo, ta chihin cha tandɨhɨ fuerza yo, ta cu̱ñi yo chi tahan yo tari cha cuñí yo chi maa yo, vale ca cuan ta ñima ca tandɨhɨ quɨtɨ cha chahá yo chi Nyoo cha chahñi̱ yo ta chahmi̱ yo ―catyí ra sacuaha cuenda ley cuan chi ra Jesús. \p \v 34 Nyehe̱ ra Jesús vatyi vaha nacaha̱n ra chihin cha cachi xiñi ra. Ta catyí ra chi ra: \p ―Chiin ri ca cuñí chi ta ñihún cuhva yoso caa nacuhvon añimon chi Nyoo na cunyaca ñaha ra ―catyí ra Jesús chi ra. \p Ta ni noo ca ñu ña cañá ca iñi ñu candaca tuhun ñu ñáá cha ndaca tuhun ñu chi ra Jesús. \s1 ¿Yóó chi tata vachi ra Cristo? \r (Mt. 22.41-46; Lc. 20.41-44) \p \v 35 Sañahá ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu, ta catyí ra: \p ―¿Yoso caa cha cacatyí ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu vatyi ra Cristo vachi ra tata ra David? \v 36 Vatyi suri maa ra David chotyiño̱ Tatyi Ii chi ra ta catyí ra: \q1 Caha̱n Suti Nyoo chihin Suti ra Cristo, ta catyí ra: \q1 “Cu̱nyaa chiyo vahi nyacua nya cuhve chi ra xaan iñi chuun vatyi cuaca chahun sɨquɨ ra”, catyí Nyoo chihin yuhu ra David ta cha naha. \m \v 37 ¿Yoso caa cha ra vachi tata ra David cuví chi ra Cristo, ta suri maa ra David catyi̱ ra vatyi ra Cristo cuví Sutu ra? ―catyí ra Jesús. \p Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ nyicú yucuan sɨɨ xaan cacuñí ñu chiñí ñu tuhun cahán ra. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi iyó cuatyi ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu \r (Mt. 23.1-36; Lc. 11.37-54; 20.45-47) \p \v 38 Nu sañahá ra Jesús ta catyí ra tyehe caa: \p ―Sa̱ha ndo cuenda chi ndo chihin ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu, vatyi tahán iñi ra cacuihno ra sahma nañi ta chicá noo ra nuyahvi tacuhva saha ndo ñáyɨvɨ chi ra, ta cuhva ndo nocumi chi ra. \v 39 Maa ra cananducú ra nu vaha ca cunyicu ra chichi vehe ñuhu. Ta nu vaha ca cacuñí ra cachi ra nyayu nu iyó vico. \v 40 Ta ican ra catinyaá vehe ñu chihi̱ yɨɨ, vatyi ña cuví tyiyahvi ñu ñáá xuhun tava ra sɨquɨ ñu. Ta cuñí ra sacuvaha ra chi ra nuu ñáyɨvɨ. Yucuan chaha naha chicán tahvi ra nu tuvi. Maa ra cuví cha cutachi tuñi ca Nyoo chii ―catyí ra Jesús. \s1 Noo cha chahá noo ñaha chihi̱ yɨɨ \r (Lc. 21.1-4) \p \v 41 Noo chaha nyaá ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu yatyin ri nu nyaá chatun nu cumí ñu xuhun cha chaha̱ ñáyɨvɨ chi Nyoo. Ta nyehe̱ ra yoso caa tyihí ñáyɨvɨ xuhun yucuan. Ta cuaha ñu tyayɨɨ chahá ñu cuaha xaan xuhun. \v 42 Tyicuan ta chaa̱ tucu noo ñaha ndahvi chihi̱ yɨɨ, ta tyihi̱ ña uvi tahan xuhun cuatyi cha caha xaan nyaá. \v 43 Tyicuan ta cana̱ ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi ñaha ndahvi chihi̱ yɨɨ ihya, cuaha ca chaha̱ ña ta ñima ca inga ñu catyihí xuhun chiña. \v 44 Vatyi tandɨhɨ ñu cachaha̱ ñu cha ndoo ri ca chi ñu. Soco maa ña chihin cha ndahvi ña chaha̱ ña tandɨhɨ cha cumí ña ―catyí ra Jesús. \c 13 \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cutanɨ vehe ñuhu cahnu \r (Mt. 24.1-2; Lc. 21.5-6) \p \v 1 Cuhva cha cua quita ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu cuan, noo ra chicá noo chihin ra catyi ra chi ra: \p ―¡Maestro, nye̱he ñana cha tyaquɨ yuu yɨhɨ́ vehe ihya! ¡Ñana cha nahnu vehe ihya! ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 2 Soco nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Atu nyehún vehe nahnu ihya? Soco catyí chuun vatyi ma ndoo ni noo yuu coso sɨquɨ tahan, vatyi tandɨhɨ cutanɨ ―catyí ra Jesús. \s1 Seña cha cucuvi cha ni cumañi ca naa ñayɨvɨ̱ \r (Mt. 24.3-28; Lc. 21.7-24; 17.22-24) \p \v 3 Tyicuan ta cuahan coyo ra nya yucu yutun Olivo cha nyaá inga chiyo xahva ityi nuu vehe ñuhu cahnu. Ta cuhva cha nyaá ra Jesús yucuan, ra Pedro, ra Jacobo, ra Juan, ta ra Andrés candaca tuhun xehe ra chi ra: \p \v 4 ―Cuñí ndi cha ca̱tyun chi ndi ama cucuvi tandɨhɨ tuhun cha cahu̱n tuhun. ¿Ñáá seña cucuvi tatu cha cua cuvi? ―cacatyí ra. \p \v 5 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Sa̱ha ndo cuenda chi ndo tacuhva yori sandavi ñaha chi ndo. \v 6 Vatyi cuaha xaan ra cuquichi coyo ra, ta cucotyiño ra sɨvi ta cucatyi ra: “Yuhu cuví ra Cristo.” Ta cusandavi ñaha ra chi cuaha xaan ñáyɨvɨ. \p \v 7 ’Soco tatu chiñí ndo tuhun tyi iyó cuatyi ta cañí tahan ñáyɨvɨ, ma nayuhvi ndo. Vatyi tyicuan caa tahán chi cucuvi, soco ta chaa ca quɨvɨ cunaa ñayɨvɨ̱. \v 8 Vatyi noo ñuu cucañi tahan chi chihin inga ñuu, ta ñáyɨvɨ cuenda noo gobiernu cucañi tahan ñu chihin ñáyɨvɨ cuenda inga gobiernu. Ta cucoo cha taan nahnu cuaha ri ityi. Ta cucoo tama. Ta cunaquɨquɨ ñáyɨvɨ. Ta tyehe caa cua quichaha cha nyehe ñáyɨvɨ tɨndoho. \v 9 Soco sa̱ha ndo cuenda chi ndo. Vatyi cucuhva cuenda ñu chi ndo chi ra cacuví tyiño. Ta cucañi ñu chi ndo chichi vehe ñuhu. Cucuhva cuenda ñu chi ndo nuu gobernador ta nuu rey cha cuenda yuhu. Ta tyicuan caa cuví cahan ndo tuhin nuu ra. \v 10 Vatyi cha ni cumañi ca naa ñayɨvɨ̱, cuñí chi cucutya tuhun Nyoo yoso caa sacacú ra añima ñáyɨvɨ tandɨhɨ ñuu. \v 11 Ta cuhva cha cunyaca ñu chi ndo nuu ra cacuví tyiño, ma caca xiñi ndo ñáá tuhun cucahan ndo, ni ma ndichi xiñi ndo. Ca̱han ndo cha catyi Nyoo chi ndo cha cahan ndo cuhva cuan. Vatyi ñima nyoho cucahan, soco maa Tatyi Ii Nyoo. \v 12 Yɨhɨ́ ra cunacuhva cuenda ra nyacua nya chi yañi maa maa ra. Ta sacuvi ra na cacahñi ñu chi ra. Ta yɨhɨ́ ñáyɨvɨ cunacuhva cuenda ñu chi sehe ñu. Ta yɨhɨ́ ñu cunaquɨquɨ ñu sɨquɨ sutu ñu ta sɨhɨ ñu. Ta cunacuhva cuenda ñu chi ñu na cahñi ra chi ñu. \v 13 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ cutasɨ cuñi nyehe ñu chi ndo cha cuenda yuhu. Soco tatu cunyee iñi ndo nyacua nya nu ndɨhɨ, cucacu ndo. \p \v 14 ’Ra Daniel, ra profeta Nyoo ta cha naha, tyaa̱ ra yoso caa cuahan tuhun noo cha cusacaquiñi nu ii xaan. Ta cusatɨvɨ chi tandɨhɨ. Tatu nyehé ndo nanyaá yucuan nu ña tahán chi cuinanyaa, (nyoho cha sacuahá ndo ihya na cutuñi iñi ndo) cuñí chi cha cono tandɨhɨ ñu iyó Judea nya ityi yucu. \v 15 Ta ñu ñohó xiñi vehe quɨvɨ cuan, noo ñu, soco ma quɨhvɨ ñu chichi vehe ñu tava ñu ñáá cha tava ñu. \v 16 Ta ñu ñohó nu chiqui, ma cunuhu ñu nya vehe ñu cha cunaquehen ñu sahma ñu. \v 17 ¡Ndahvi ñusɨhɨ cha cañohó sehe quɨvɨ cuan! ¡Ndahvi tucu cuvi ñusɨhɨ cha chaxín sehe quɨvɨ cuan! \v 18 Ca̱can ndo chi Nyoo tacuhva cha ma tahan chi caca cono ndo quɨvɨ vichin. \v 19 Vatyi quɨvɨ tɨndoho cucuvi. Ta ni noo chaha ta cuvi ca tyicuan caa nyata quɨvɨ chino̱ ñuhu ñayɨvɨ̱ nyacua nya vityin. Ta ni ma coo ca tɨndoho tahán ihya nu cuahan ca chi. \v 20 Tyehe ta ma sanducuɨtɨ Sutu Mañi yo tyembu cuan, yori maa cucacu. Soco cusanducuɨtɨ ra cha cuenda cha cuñí ra chi ñu cuenda ra, ñu cha nacachi̱ maa ra. \p \v 21 ’Tatu yóó cha catyí chi ndo: “Nye̱he ndo, ma ra Cristo ihya” o “Nye̱he, ma ra nyaá yucuan”, ma chino iñi ndo. \v 22 Vatyi cuquichi ra casandaví ñaha, cucatyi ra tyi ra Cristo cuví ra. Ta yɨhɨ́ ra cucatyi ra vatyi profeta Nyoo cacuví ra. Ta cucasavaha ra seña, milagru, vatyi canducú ra cuhva sandavi ñaha ra nyacua nya chi ñu cha nacachi̱ maa Nyoo tatu cuví chi ra. \v 23 Soco sa̱ha vaha ndo cuenda vatyi yuhu cha sacote̱ chi ndo cha ni cumañi ca cuvi tyicuan caa ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sacoto̱ ra Jesús yoso caa cuquichi tucu ra inga chaha \r (Mt. 24.29-35, 42-44; Lc. 21.25-36) \p \v 24 Ta catyí tucu ra Jesús tyehe caa: \p ―Soco quɨvɨ cha yaha tɨndoho, cunduñaa ñanyii. Ma cundichin ca yoo. \v 25 Tiñoo cunacoyo andɨvɨ. Ta nyacua nya tandɨhɨ cha iyó andɨvɨ ta cunacanda. \v 26 Tyicuan ta cunyehe ndo chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria inga chaha, vachi nu vico chihin cha ndicha ñuhu Nyoo, ta chihin cha cahnu cuví ra. \v 27 Tyicuan ta cutachi chi ángel ta cusandu ɨɨn ri chi ñu nacachi̱ nɨcahnu sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, nyacua nya nu ndɨhɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ta nyacua nya nu ndɨhɨ andɨvɨ. \p \v 28 ’Cu̱tuñi iñi ndo cuhva tu higo ihya: Tatu nduyutya soco tun ta caña numa tun cha chitó ndo vatyi cha cuñí chaa quɨvɨ coo chɨtɨ, cha vachi vico savi. \v 29 Ta suri tyicuan caa tatu cha nyehe ndo tuhun ihya, co̱to ndo tyi cha nyañaa yatyin quɨvɨ quichi tiqui. Cha nyañai yuvehe cuví cuan. \v 30 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi tandɨhɨ ihya cucuvi cha nɨ ri ca cha iyó ñáyɨvɨ. \v 31 Tyicuan ta cunaa andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱ cha iyó cha vityin. Soco tuhun cahín tyicuan ri cucuvi tari cuhva catyí. \p \v 32 ’Soco yori chitó ñáá quɨvɨ ta ñáá cuhva cucuvi tandɨhɨ ihya, ni ángel Nyoo, ni yuhu Sehe Nyoo. Noo tuhun ri maa Nyoo Suti cuví ra chitó. \p \v 33 ’Yucuan chaha co̱nyito vaha ndo, ta sa̱ha ndo cuenda ta ca̱can tahvi ndo, vatyi ña chitó ndo ñáá quɨvɨ cuchaa cuhva. \v 34 Tari noo ra cha cua cuhun nu cañi. Ta cha ni cumañi ca cuhun ra, chaha̱ cuenda ra vehe ra chi musu ra. Ta chaha̱ ra tyiño chi noo noo ra. Ta tachi̱ ra chi ra sahá cumi yuvehe cuan na saha ra cuenda. \v 35 Yucuan chaha nyoho co̱nyito ndo vatyi ña chitó ndo ñáá cuhva cuquichi ra cha cuví tari chitoho vehe cuan, an cha ni cua cuaa, an ñuu, an cuhva cha chacú chaa loho, an cha ñaha ri. \v 36 Co̱nyito ndo coto sana iñi ndo ta quichi ra, ta nañihi ra chi ndo quixí ndo. \v 37 Cha catyi̱ chi nyoho, catyí tiqui chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñandɨhɨ. Na conyito ñu. \c 14 \s1 Nu canducu̱ ra cuhva catɨɨn ra chi ra Jesús \r (Mt. 26.1-5; Lc. 22.1-2; Jn. 11.45-53) \p \v 1 Uvi ca quɨvɨ cumañi ta cua tahan chi vico cha nañí pascua ta vico cha tuhva ñu chachí ñu pan cha ñahri yuchan iya yɨhɨ́. Ta ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu canducú ra cuhva catɨɨn xehe ra chi ra Jesús ta cacahñi ra chi ra. \v 2 Soco cacatyí ra chi ra tahan ra: \p ―Ma tɨɨn yo chi ra cha chichi vico vityin coto naquɨquɨ ñáyɨvɨ ―cacatyí ra. \s1 Nu choso̱ noo ñaha sɨhɨ ndutya vixi chahán chi ra Jesús \r (Mt. 26.6-13; Jn. 12.1-8) \p \v 3 Ñohó ra Jesús ñuu Betania vehe ra Simón, cha catyí ñu: “Simón ra cha tyahyu coño.” Ta cha nɨ ri ca cha nyaá ra mesa, chaa̱ noo ñaha sɨhɨ ndaha ña noo yutyi cha chino̱ chihin noo yuu cha nañí alabastro. Tyitu yɨhɨ́ chihin ndutya vixi chahán cha nañí nardo. Ta yahvi vavaha nyaá. Ta tahvi̱ ña yutyi cuan ta choso̱ ña ndutya vixi chahán cuan xiñi ra Jesús. \v 4 Soco suhva ra canyicú yucuan cacuxaan ra ta cacatyí ra chi tahan ra: \p ―¿Ñáá tuhun satɨvɨ̱ ña ndutya vixi chahán cuan? \v 5 Tyehe ta quiyahvi̱ cuan, cuenda mil cuñihi yo chihin chi, ta tyinyee chi chi ñu ndahvi ―catyí ra. \p Ta caha̱n ra chi ña. \p \v 6 Soco ra Jesús catyi̱ ra: \p ―¡Sa̱ña ndo chi ña! ¿Ñáá tuhun cha sayangá ndo chi ña? Cha choso̱ ña chii tyehe caa, cha vaha cuví. \v 7 Vatyi ñu ndahvi tyicuan ri cua cunyaa ñu chihin ndo, ta cuví sacuvi maa ndo cha vaha chihin ñu ñáá ri quɨvɨ cuñí ndo. Soco yuhu ñima tyicuan ri cua cunyai chihin ndo. \v 8 Ñaha sɨhɨ ihya sacuvi̱ ña yoso cuhva cha cuvi̱ chi ña. Choso̱ ña ndutya vixi chahán coño ñuhi, cha ni cumañi ca cucúvi ta quɨhvi chichi ñuhu. \v 9 Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi tandɨhɨ ri nɨcahnu ñuhu ñayɨvɨ̱ nu cahan ñu tuhun Nyoo, cunacatyi tucu ñu tuhun cha sacuvi̱ ñaha ihya, tacuhva nɨcohon iñi ñáyɨvɨ tuhun ña ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nacuhva̱ cuenda ra Judas chi ra Jesús chi ra xaan iñi chi ra \r (Mt. 26.14-16; Lc. 22.3-6) \p \v 10 Yaha̱ cuan ta ra Judas Iscariote, noo ra chichi cha uchi uvi tahan ra cachicá noo chihin ra Jesús, chaha̱n ra chindatuhun ra chihin ra cacuví nuu chi tata sutu, vatyi casandaa ra noo tyiño ta nacuhva cuenda ra chi ra Jesús chichi ndaha ra. \v 11 Cuhva cha cachiñi̱ ra ihya, cusɨɨ xaan cacuñí ra, ta catyí ra vatyi cuhva ra xuhun chi ra. Tyicuan ta quichaha̱ nducu ra Judas cuhva nacuhva cuenda ra chi ra Jesús. \s1 Nu cuxiñi ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra \r (Mt. 26.17-29; Lc. 22.7-23; Jn. 13.21-30; 1 Co. 11.23-26) \p \v 12 Cuví chi quɨvɨ quichaha vico cha chachí ñu pan cha ñahri yuchan iya yɨhɨ́. Yucuan quɨvɨ cha vico pascua tuhvá ñu chahñi ñu mbee luhlu cha chahá ñu chi Nyoo. Ta ra cachicá noo chihin ra Jesús candaca̱ tuhun ra chi ra, ta cacatyí ra: \p ―¿Nya maa maa cuñún cha sanduvaha ndi cha cuxiñun cha vico ihya? \p \v 13 Tyicuan ta tachi̱ ra chi uvi tahan ra ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han ndo chichi ñuu, ta yucuan cunañihi ndo chi noo ra cha nyisó noo quɨyɨ ndutya. Cua̱han ndo chata ra. \v 14 Ta nu quɨhvɨ ra, ca̱tyi ndo chi ra cuví chitoho vehe yucuan tyehe caa: “Ra Sacuaha cuñí ra coto ra nya nyaá cuartu nu cusanducahnu ra vico chihin ra cachicá noo chihin ra”, ca̱tyi ndo chi ra. \v 15 Ta maa ra cusañaha ra noo cuarto cahnu nu piso sucun chi ndo. Cha yaha̱ nduvii, ta yucuan cusanduvaha ndo cha cuxiñi yo ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 16 Cuahan coyo ra. Ta chaa̱ coyo ra chichi ñuu. Canañihi̱ ra tari cuhva catyi̱ ra Jesús chi ra, ta casanduvaha̱ ra cha cuxiñi ra cha vico pascua cuan. \v 17 Ta cha cuaa cuan chaa̱ ra Jesús chihin ndɨ uchi uvi ra chicá noo chihin ra. \v 18 Ta cuhva cha canyicú ra nu mesa cachachí ra, ra Jesús catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi noo nyoho cha chachí ndo chihin cunaxico tuhun ndo chii. \p \v 19 Tyicuan ta canducuihya̱ iñi ra ta quichaha candaca̱ tuhun tahan tahan ri ra chi ra, ta cacatyí ra: \p ―¿Atu yuhu? \p \v 20 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Noo ra chichi cha uchi uvi ndo. Ra cha satyii pan ɨɨn ri nu coho chihin, ican ra cuan cuví. \v 21 Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria cucuvi chii tari cuhva catyí nu tutu tuhun Nyoo. Soco ¡ndahvi ra ndahvi ra naxicó tuhun chii! Vaha taxin ca cha cuenda ra, tyehe ta ña cacu̱ ra ―catyí ra Jesús. \p \v 22 Cha nɨ ri ca cha cachachí ra, ra Jesús quehen ra pan ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo. Ta tahvi̱ ra ta chaha̱ ra chi tandɨhɨ ca ra, ta catyí ra: \p ―Que̱hen ndo. Ican ihya cuví coñe ―catyí ra chi ra. \p \v 23 Yaha̱ cuan ta quehe̱n ra vaso vinu. Ta cha yaha̱ cha nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo, chaha̱ ra chi ra. Ta tandɨhɨ ra cachihi̱ ra cha ñohó chichi vaso cuan. \v 24 Ta catyí ra chi ra: \p ―Vinu cha yɨhɨ́ chichi vasu ihya tari nɨñi cuví. Ta chihin nɨñi tyihí tahan Nyoo tuhun chaa chihin ndo vatyi cucatɨ cha cuenda cha vaha chi cuaha ñáyɨvɨ. \v 25 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi ma coho que vinu nyacua nya quɨvɨ nachai nu nyacá ñaha Nyoo ta cohi vinu chaa ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu catyi̱ ra Jesús tyi cucatyi ra Pedro tyi ña ñohó nuu ra chi ra \r (Mt. 26.30-35; Lc. 22.31-34; Jn. 13.36-38) \p \v 26 Cha yaha̱ cha cachita̱ ra yaa, ta caquita̱ ra cuahan coyo ra nya yucu yutun Olivo. \v 27 Tyicuan ta catyí ra chi tandɨhɨ ra: \p ―Tandɨhɨ nyoho cusandoo notuhun maa ndo chii vityin cha cuaa. Vatyi catyí chi nu tutu tuhun Nyoo tyehe caa: “Cucahñi chi ra sahá cumi mbee, ta mbee cacacono tɨ ityi cuan ityi ihya”, catyí chi. \v 28 Soco cha yaha cha nandote, xihna que cuhun ityi Galilea ican saha nyoho ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 29 Tyicuan ta quichaha catyí ra Pedro chi ra: \p ―Vasɨ tandɨhɨ ra sandoo ra chuun, soco yuhu ma sandoi chuun ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 30 Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chuun, vatyi suri maa cha cuaa ihya, cha ni cumañi ca cuacu loho uvi chaha, yoho cucatyun tyi ña ñohó nuun chii uñi chaha ―catyí ra Jesús chi ra Pedro. \p \v 31 Soco sanɨñɨ̱ ra Pedro ta catyí ra: \p ―Vasɨ cúvi chuhun, soco ma tixehi cha ñohó nui chuun ―catyí ra Pedro. \p Ta tandɨhɨ ra cacatyí ra tyicuan caa. \s1 Nu chica̱n tahvi ra Jesús nu cuví Getsemaní \r (Mt. 26.36-46; Lc. 22.39-46) \p \v 32 Tyicuan ta cachaa̱ coyo ra noo nu nañí Getsemaní. Ta ra Jesús catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Cu̱nyicu ndo ihya nɨ ri cuhin cucacan tahvi ―catyí ra Jesús. \p \v 33 Ta quehe̱n ra chi ra Pedro, ta ra Jacobo ta ra Juan cuahan chihin ra. Ta quichaha̱ chica xaan iñi ra ta cutyoño cuñí ra. \v 34 Ta catyí ra chi ra: \p ―Tuví iñi añime noo tucuihya iñi, ta cuñí cahñi chi chii. Ndo̱o nyoho ihya, ta co̱nyito ndo ―catyí ra. \p \v 35 Tyicuan ta cuahan ra chiin ca ityi nuu ca. Ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra nu ñuhú. Ta chica̱n ra chi Nyoo tatu cuvi cha ma nyehe ra tɨndoho cha cua cuvi chi ra cuhva cuan, catyí ra chicán tahvi ra. \p \v 36 Ta nu chicán tahvi ra, ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, cha cuenda yoho ñahri cha ma cuvi chuun. Tu yoho ta cuñún na canyaha tɨndoho ihya chii. Soco ma cuvi tari cuhva cha cuñí mai, soco cuhva cha cuñí maun na cuvi ―catyí ra Jesús chicán tahvi ra. \p \v 37 Yaha̱ cuan ta nachaa̱ ra nu nyicú ra. Ta nyehe̱ ra tyi caquixí ra. Ta catyí ra chi ra Pedro: \p ―Yoho Simón, ¿atu quixún? ¿Atu ña cuvi̱ conyiton ni noo hora? \v 38 Co̱nyito ndo ta ca̱can tahvi ndo tacuhva cha ma sanacava ra ña vaha chi ndo nu cuatyi. Cha ndicha, cuñí añima ndo sacuvi ndo cha vaha, soco coño ñuhu ndo vita xaan cuñí chi ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 39 Tyicuan ta cuahan ra inga chaha. Ta chica̱n tahvi ra suri maa cha chica̱n ra cha xihna ri. \v 40 Tyicuan ta nachaa̱ tucu ra inga chaha, nyehe̱ ra tyi caquixí ra. Vatyi nɨcunyasɨ maa chitɨ nuu ra chihin cha cacuñí xaan ra cusu ra. Ta ña cachitó ra ñáá cha nacahan ra chihin ra Jesús. \v 41 Ta chaha̱n ra cha cu uñi chaha, ta nachaa̱ ra, ta catyí ra: \p ―Vityin ndicha cu̱su ndo, nyi̱tatu ndo. Cha iyó vaha ri vityin, cha chaa̱ cuhva cha cucuhva cuenda ra chi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria ndaha ra ca iyó cuatyi. \v 42 Ndɨ̱cuita ndo, co̱ho ndo. Cha vachi ra naxicó tuhun chii ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu catɨɨ́n ra chi ra Jesús \r (Mt. 26.47-56; Lc. 22.47-53; Jn. 18.2-11) \p \v 43 Ni cahán ca ra Jesús ta chaa̱ ri ra Judas, noo ra chichi cha uchi uvi tahan ra chicá noo chihin ra. Ta cuaha sɨndaro ta policía vachi coyo chihin ra canyisó ra mityi ta yutun. Vachi coyo ra cuenda ra cacuví nuu chi tata sutu, ta ra casacuaha cuenda ley vehe ñuhu, ta cuenda ra mandoñi. \v 44 Cha ni cumañi ca cachaa coyo ra, ra Judas, ra cha naxicó tuhun chi ra, chaha̱ ra noo seña chi ra ta catyi̱ ra: \p ―Ra cha tyayuhi, ican ra cuan cuví. Tɨ̱ɨn vaha ndo chi ra na cuhun ra chihin ndo. \p \v 45 Ta cuhva cha chaa̱ ra tuhva̱ ra nu nyaá ra Jesús ta catyí ra chi ra: \p ―Maestro. \p Ta tyayuhu̱ ra xɨtɨn ra. \v 46 Tyicuan ta catɨɨ̱n ra chi ra Jesús ta cuahan ra vehe caa. \p \v 47 Soco noo ra cha nyaá yucuan tava̱ ra mityi ra ta chahnya̱ ra soho musu ra cuví nuu chi tata sutu. \v 48 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra cachaa̱ coyo cuan: \p ―¿Atu vachi tɨɨn ndo chii chihin mityi ta chihin yutun, tari cha vatyi cuví yuhu noo ra suhu? \v 49 Ndɨ quɨvɨ chinyai̱ chihin ndo sañahi̱ chichi vehe ñuhu cahnu cuan. Ta ni noo chaha ña tɨɨ̱n ndo chii. Soco cuví chi tyehe caa vityin, tacuhva chino cava tari cuhva catyí nu tutu tuhun Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 50 Tyicuan ta tandɨhɨ ra cachicá noo chihin ra, cachino̱ ra ta casandoo̱ noo tuhun maa ra chi ra Jesús. \v 51 Soco noo ri ca ra tyivaa nyicón ra chi ra, ndichí ra noo sɨnduhu ta catɨɨ̱n tucu ra chi ra. \v 52 Soco sandoo̱ ra sɨnduhu cuan ta cuahan vavaha ra vityiaa vityi cañi ra. \s1 Nu cutuñi̱ chi ra Jesús nuu ra cuví tyiño \r (Mt. 26.57-68; Lc. 22.54-55, 63-71; Jn. 18.12-14, 19-24) \p \v 53 Tyicuan ta cachinyaca̱ ra chi ra Jesús nuu ra cuví nuu chi tata sutu, ta candu ɨɨ̱n ri tandɨhɨ ra chihin ra cacuví mandoñi, ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu. \v 54 Ta ra Pedro cuahan ra chata ra nya sava ri, nyacua nya nuquehe vehe ra cuví nuu chi tata sutu cuan. Ta ndoo̱ ra nyaá ra chihin policía sanasaá ra chi ra yatyin yunuhu. \p \v 55 Ra cacuví nuu chi tata sutu, ta tandɨhɨ ra cuví tyiño canducu ra ñáá noo cuatyi tyaa ra sɨquɨ ra Jesús, tacuhva cuvi cacahñi ra chi ra soco ña cañihi̱ maa ra. \v 56 Vasɨ cuaha ñáyɨvɨ caha̱n ñu cuendu sɨquɨ ra, soco ña nacachí tahan tuhun cahán ñu. \v 57 Yɨhɨ́ ñu candɨcuita̱ ñu ta catyaa̱ ri maa ñu cuendu sɨquɨ ra, ta cacatyí ñu: \p \v 58 ―Nyuhu chiñi̱ ndi cha caha̱n ra vatyi cusatanɨ ra vehe ñuhu cahnu cha savaha̱ ñáyɨvɨ. Ta chichi cha uñi quɨvɨ cunacananyaa ra inga vehe ñuhu cha ñima ñáyɨvɨ savaha, na ―catyí ñu. \p \v 59 Soco ni tyicuan caa ña nacachi̱ tahan cha catyi̱ ñu. \v 60 Tyicuan ta ra cuví nuu chi tata sutu ndɨcuita̱ ra mahñu nu nyicú tandɨhɨ ra yucuan, ta quichaha̱ ndaca tuhun ra chi ra Jesús, ta catyí ra: \p ―¿Atu ña nacahan maun? ¿Ñáá cha cuví ihya cha cacahán ra sɨcun? ―catyí ra chi ra. \p \v 61 Soco ra Jesús taxi ri nanyaá ra, ta ña nacaha̱n maa ra. Ta ra cuví nuu chi tata sutu cuan ndaca̱ tuhun ra chi ra inga chaha, ta catyí ra: \p ―¿Atu yoho cuvún Cristo, Sehe Nyoo ra cha iyó cha vaha chi? \p \v 62 Ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ican, yuhu cuví. Ta nyoho cunyehe ndo chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cucunyai chiyo vaha Nyoo ra cha iyó tandɨhɨ tunyee iñi chi. Ta cunyehe ndo chii quɨvɨ quichi nu vico andɨvɨ ―catyí ra chi ra. \p \v 63 Tyicuan ta ra cuví nuu chi tata sutu cuan, chahnya̱ ra sahma ra tari noo seña vatyi ña tahán iñi ra, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá ca cha ndaa cuñí yo? \v 64 Nyoho cha chiñi̱ ndo vatyi chicoo̱ cuatyi ra nuu Nyoo chihin tuhun cahán ra. ¿Yoso caa cuñí nyoho? ―catyí ra. \p Ta tandɨhɨ ra cacatyí ra vatyi tahán chi cúvi ra. \p \v 65 Tyicuan ta suhva ra quichaha̱ tyicu sɨɨ ra chi ra. Ta chasɨ̱ ra nuu ra, ta cañi̱ ra chi ra chihin chiqui ra ta cacatyí ra chi ra: \p ―¡Nacoto yóó cha cañi̱ chuun! ―cacatyí ra chi ra. \p Ta policía cacatu ra nuu ra. \s1 Nu catyí ra Pedro vatyi ña ñohó nuu ra chi ra Jesús \r (Mt. 26.69-75; Lc. 22.56-62; Jn. 18.15-18, 25-27) \p \v 66 Ra Pedro nyaá ra ityi yuvi nuquehe. Tyicuan ta chaa̱ noo ñaha sahá tyiño chihin ra cuví nuu chi tata sutu cuan. \v 67 Ta cuhva cha nanyehe̱ ña chi ra Pedro vatyi sanasaá ra chi ra yunuhu cuan, ndoo̱ ña nyehé vavaha ña chi ra, ta catyí ña chi ra: \p ―Yoho ñandɨhɨ, chica̱ noun chihin ra Jesús ra ñuu Nazaret cuan ―catyí ña chi ra. \p \v 68 Soco ra Pedro tixehe̱ ra, ta catyí ra: \p ―Ña ñohó nui chi ra, ña chité ñáá tuhun cahún ―catyí ra chi ña. \p Tyicuan ta quita̱ ra ityi yuvehe. Tyicuan ta chacu̱ noo loho. \v 69 Tyicuan ta ñaha cha nyaá tyiño yoo cuan, nanyehe̱ tucu ña chi ra inga chaha ta quichaha̱ catyi ña chi ra canyicú yucuan: \p ―Noo ra tahan ra cuan cuví ra ihya ―catyí ña. \p \v 70 Soco tixehe̱ ra inga chaha. Ta yaha suhva ri ca cuhva ta ra canyicú yucuan cacatyí tucu ra inga chaha chi ra Pedro: \p ―Cha ndicha vatyi noo ra yucuan cuví yoho, vatyi ra Galilea cuvún, vatyi tari cahán ñu, cahún ―catyí ra chi ra. \p \v 71 Tyicuan ta iyo xaan tyanaha ra Pedro, ta catyí ra: \p ―¡Chitó vaha Nyoo tyi ña ñohó nui chi ra cha cahán nyoho tuhun! ¡Na cahñi Nyoo chii tatu ña ndicha cha cahín! ―catyí ra. \p \v 72 Ta caa cuhva ri cuan chacu̱ ri loho cha cu uvi chaha. Tyicuan ta nɨcoho̱n iñi ra Pedro tuhun cha caha̱n ra Jesús chihin ra: “Cha ni cumañi ca cuacu loho uvi chaha, yoho cucatyun vatyi ña ñohó nuun chi yuhu uñi tahan chaha.” Nɨcoho̱n iñi ra Pedro ta quichaha chacu chaa ra. \c 15 \s1 Nu nanyaa̱ ra Jesús nuu ra Pilato \r (Mt. 27.1-2, 11-14; Lc. 23.1-5; Jn. 18.28-38) \p \v 1 Cuhva cha cundichin candu ɨɨ̱n ri ra cacuví nuu chi tata sutu chihin ra cacuví mandoñi ta chihin ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu ta tandɨhɨ ra cuví tyiño ñu Israel. Ta ra Jesús nuhñí ra, chinacuhva cuenda ra chi ra chi ra Pilato. \v 2 Ta ndaca̱ tuhun ra Pilato chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Atu rey cuenda ñu Israel cuví yoho? \p Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Ican, yuhu cuvi. Ndicha cha cahún. \p \v 3 Ta ra cacuví nuu chi tata sutu cuaha xaan cha catyaa̱ ra sɨquɨ ra. \v 4 Tyicuan ta quichaha̱ ndaca tuhun tucu ra Pilato inga chaha chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Atu ña nacahan maun? Nye̱he yoso cha cuaha cha tyaá ra sɨcun. \p \v 5 Soco ra Jesús ña nacaha̱n maa ra. Yucuan chaha ña chitó ra Pilato ñáá cha caca xiñi ra. \s1 Nu cutuñí chi ra Jesús vatyi cucúvi ra \r (Mt. 27.15-31; Lc. 23.13-25; Jn. 18.38―19.16) \p \v 6 Ta vico cuan tuhvá ra Pilato saña ra chi noo ra ñohó vehe caa, noo ra cha cacan maa ñáyɨvɨ. \v 7 Ta ñohó noo ra nañí Barrabás vehe caa cuan, ɨɨn ri chihin inga ra cha cachahñi̱ chi ñáyɨvɨ noo nu naquɨquɨ̱ ñáyɨvɨ sɨquɨ gobiernu. \v 8 Ta quichi̱ coyo ñáyɨvɨ quichaha̱ chican ñu chi ra Pilato na saña ra chi noo ra tari tuhvá maa ra. \v 9 Ta nacaha̱n ra Pilato, ta catyí ra: \p ―¿Atu cuñí nyoho cha sañe chi Rey cuenda ñu Israel? \p \v 10 Tyicuan caa catyi̱ ra vatyi tuví iñi ra vatyi ra cacuví nuu chi tata sutu cuan tasɨ cuñí ra chi ra Jesús tyi cuaha ñáyɨvɨ nyicón chi ra, yucuan chaha nacuhva cuenda ra chi ra. \v 11 Soco ra cacuví nuu chi tata sutu cuan catyiyuhu̱ ra chi ñáyɨvɨ na catyi ñu na saña ra chi ra Barrabás. \v 12 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Pilato chi ñu, ta catyí ra: \p ―¿Ta ñáá cha cuñí ndo sacuvi chihin ra cha catyí nyoho Rey cuenda ñu Israel chi? ―catyí ra chi ñu. \p \v 13 Tyicuan ta nacanachaa̱ ñu, ta catyí ñu: \p ―¡Na cúvi ra nu cruzi! ―catyí ñu, canachaá ñu. \p \v 14 Ta catyí ra Pilato chi ñu: \p ―Soco ¿ñáá cha ña vaha sacuvi̱ ra? ―catyí ra. \p Soco canachaa̱ ca ñu ta catyí ñu: \p ―¡Na cúvi ra nu cruzi! ―catyí ñu. \p \v 15 Tyicuan ta vatyi cuñí ra Pilato cuvaha ra nuu ñu, saña̱ ra chi ra Barrabás. Tyicuan ta tyihi̱ ra tyiño na ndoho ra Jesús, ta cha yaha cuan chaha̱ cuenda ra chi ra vatyi cúvi ra nu cruzi. \p \v 16 Tyicuan ta chinyaca̱ sɨndaro chi ra nuquehe vehe tyiño cuan. Ta casandu ɨɨ̱n ri ra tandɨhɨ sɨndaro. \v 17 Ta casacuihno̱ ra noo sahma tyacu nyaa chi ra. Ta caquicu̱ ra noo corona chihin iñu. Ta catyihi̱ ra xiñi ra. \v 18 Yaha̱ cuan ta quichaha cacana̱ chaa ra sɨquɨ ra chacú nyaa ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¡Nocumi chuun, yoho Rey cuenda ñu Israel! ―catyí ra. \p \v 19 Ta cacañi ra xiñi ra chihin noo yutun, ta tyicú sɨɨ ra chi ra. Ta cachicuiñi̱ chɨtɨ ra casaha ra tyi sacahnu ra chi ra. \v 20 Cha yaha̱ cha chacu̱ nyaa ra chi ra tyicuan caa, tinyaa̱ ra sahma nyaa cuan chi ra, ta sandɨhvɨ̱ noo ra sahma maa ra chi ra. Yaha̱ cuan ta cuahan ra chihin ra vatyi cuatyaa ra chi ra nu cruzi. \s1 Nu cuacúvi ra Jesús nu cruzi \r (Mt. 27.32-44; Lc. 23.26-43; Jn. 19.17-27) \p \v 21 Yahá noo ra ñuu Cirene, nañí ra Simón. Sutu ra Alejandro ta ra Rufo cuví chi ra. Ni cua nachaa ra cha chaha̱n ra nu chiqui. Ta cuhva cha cua yaha ra ityi cuan, casanɨñɨ̱ sɨndaro chi ra na cuiso ra cruzi ra Jesús. \p \v 22 Ta cachinyaca̱ ra chi ra Jesús noo nu nañí Gólgota. Ta cuñí chi catyi: Nu Cuví Yɨquɨ Xiñi Ndɨyɨ. \v 23 Ta cachaha̱ ra vinu nasaca̱ chihin noo tatan cha nañí mirra coho ra. Soco ra Jesús ña chihi̱ ra. \v 24 Cha yaha̱ catyaa̱ sɨndaro chi ra nu cruzi, cachaha̱n ra sɨhva chihin sahma ra ta nya ra saha̱ ganaa caquehen ra sahma ra. \p \v 25 Caa ɨɨn cha ñaha ri catyaa̱ ra chi ra nu cruzi. \v 26 Ta letra cha catyaa̱ ra xiñi cruzi cuan, catyí chi ñáá cuatyi ra. Ta catyí chi tyehe caa: “Ican ra ihya cuví Rey cuenda ñu ñuu Israel.” \v 27 Ta chinanyaa̱ ra uvi ca cruzi nu chitacaa̱ ra uvi tahan ra suhu, noo ra chiyo vaha ra, ta inga ra chiyo satyin ra. \v 28 Ta tyicuan caa quita̱ chi tari cuhva catyí nu tutu tuhun Nyoo tyehe caa: “Sahá ñu tuhun tyi cuví ra noo ra quiñi iyó.” \v 29 Ta ñu yahá coyo chacú nyaa ñu chi ra. Ta quɨsɨ́ xiñi ñu, ta catyí ñu chi ra: \p ―¡Jaan! ¡Yoho cha catyu̱n tyi cusatanun vehe ñuhu cahnu, ta chichi cha uñi quɨvɨ cunacoñehun inga chaha! \v 30 ¡Sa̱cacu maun chuun ta no̱o nu cruzi chiña! ―catyí ñu. \p \v 31 Ta tyicuan caa tucu ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu, cachacú nyaa ra chi ra, ta catyí ra chi tahan ra: \p ―¡Chi inga ñu sacacu̱ ra, soco ña cuví sacacu ra chi maa ra! \v 32 Na noo ra nu cruzi vityin, na nyehe yo ta chino iñi yo tyi Cristo Rey cuenda ñu Israel cuví ra ―catyí ra. \p Ta nyacua nya ra tacaá inga cruzi ɨnchiyo ɨnchiyo xiin ra ta cacahán ra chi ra. \s1 Nu chihi̱ ra Jesús \r (Mt. 27.45-56; Lc. 23.44-49; Jn. 19.28-30) \p \v 33 Cuhva cha cua cu hora, tandɨhɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ nduñaa, nyacua nya caa uñi cha cha iñi. \v 34 Ta suri cuhva cuan canachaa̱ ra Jesús chihin tandɨhɨ fuerza ra, ta catyí ra: \p ―Eloi, Eloi, ¿lama sabactani? ―ta cuñí chi catyí: Nyoo Suti, Nyoo Suti, ¿ñáá tuhun sandoo̱ noo tuhun maun chii? ―catyí ra. \p \v 35 Suhva ra tayucu yucuan cachiñí ra ta catyí ra: \p ―¡Xihna! Caná chaa ra chi ra profeta Elías ―catyí ra. \p \v 36 Tyicuan ta chino̱ noo ra yucuan chiquehe̱n ra noo tari caa xixan ta satyii̱ ra chihin vinu iya. Ta tyaa̱ ra noo nu yutun ta satuhva̱ ra yuhu ra na coho ra, ta catyí ra: \p ―Cua̱tu ndo. Na nyehe yo tatu quichi ra Elías sanoo ra chi ra ―catyí ra cuan. \p \v 37 Tyicuan ta ñihi xaan canachaa̱ ra Jesús, ta chihi̱ ra. \v 38 Ta sahma cha tacaá chichi vehe ñuhu cahnu ndata̱ sava maa chi, nya sɨquɨ ta nyacua nya ityi yuvi. \v 39 Ta noo capitán cuenda sɨndaro Roma nanyaá ra yatyin nuu ra Jesús cuan. Cha nyehe̱ ra yoso caa cana̱ chaa ra, ta yoso caa chihi̱ ra, ta catyí ra: \p ―Cha ndicha ndicha cuii vatyi Sehe Nyoo cuví chi ra ihya ―catyí ra. \p \v 40 Ta nya sava ri tayucú tucu suhva ñusɨhɨ canyehé ñu. Ta mahñu ñu cuan nanyaá cu María ñaha Magdala, ta cu María sɨhɨ ra José ta ra Jacobo ra tyivaa ca. Ta nanyaá tucu cu Salomé. \v 41 Ican ñusɨhɨ ihya cachinyico̱n chi ra Jesús, ta tyinyeé ñu chi ra quɨvɨ chica̱ noo ra ityi Galilea. Ta sɨɨn ri nyicú cuaha ca ñu cha chaa̱ coyo chihin ra Jerusalén cuan. \s1 Nu chicuchi̱ ñu chi ra Jesús \r (Mt. 27.57-61; Lc. 23.50-56; Jn. 19.38-42) \p \v 42 Cuví chi quɨvɨ cha sanduvaha ñu cha cachi ñu vatyi inga quɨvɨ tuhvá ñu nyitatu. \v 43 Ta cha cuaa cuan chaa̱ ra José ra ñuu Arimatea. Noo ra cuví tyiño. Nyatú tucu maa ra nu cunyaca ñaha Nyoo. Ta ndachan cuñí ra ta quɨhvɨ̱ ra nu nyaá ra Pilato, ta chica̱n ra coño ñuhu ra Jesús chi ra. \v 44 Iyo cuñí ra Pilato cha nacoto̱ ra vatyi cha chihi̱ ra Jesús. Ta cana̱ ra chi capitán vatyi ndaca tuhun ra tatu cha yaha̱ chihi̱ ra. \v 45 Ta cha catyi̱ capitán vatyi cha yaha̱ chihi̱ ra, ra Pilato chaha̱ ra coño ñuhu ra chi ra José. \v 46 Tyicuan ta sata̱ ra José noo sɨnduhu cha chino̱ chihin sahma finu cha nañi lino, ta sanoo̱ ra coño ñuhu ra. Ta sɨquɨ̱ noo ra chihin sɨnduhu cuan. Yaha̱ cuan ta chityihi̱ ra chi ra noo chichi ñaña cha cachatya̱ ra chichi noo yuu. Ta chasɨ̱ ra yuhu ñaña cuan chihin noo yuu cahnu. \v 47 Ta cu María ñaha Magdala cuan ta cu María sɨhɨ ra José, chaa̱ coyo ñu nyehe ñu nu tyihi̱ ra chi ra. \c 16 \s1 Nu nandoto̱ ra Jesús \r (Mt. 28.1-10; Lc. 24.1-12; Jn. 20.1-10) \p \v 1 Yaha̱ quɨvɨ nyitatú ñu. Tyicuan ta cu María ñaha Magdala ta cu María sɨhɨ ra Jacobo, ta cu Salomé sata̱ ñu ndutya vixi chahán ta cuahan coyo ñu cua tyihi ñu coño ñuhu ra Jesús. \v 2 Ta timingu cuví, quɨvɨ quichaha vitya, ñaha cuii ri cuhva cha vachi cundichin cuhva cha ni cua caña̱ ñanyii, chaa̱ coyo ñu nu ñaña. \v 3 Ta catyí ñu chi tahan ñu: \p ―¿Yóó cha cusacanyaha yuu yuhu ñaña cuan? ―catyí ñu chi tahan ñu. \p \v 4 Soco cuhva cha nanyehe̱ ñu, yuu cahnu cha nyasɨ̱ yuhu ñaña cuan cha cuachiyo̱ chi nya sava. \v 5 Quɨhvɨ̱ coyo ñu chichi ñaña yucuan. Ta nanyehe̱ ñu chi noo ángel tari caa noo ra tyivaa, nyaá ra chiyo vaha. Ta ñihnó ra sahma cañi ta cuichin. Ta canayuhví ñu. \v 6 Soco catyí ra chi ñu: \p ―Ma yuhvi ndo. Nyoho nanducú ndo chi ra Jesús ra ñuu Nazaret, ra cha chihi̱ nu cruzi. Soco cha nandoto̱ ra. Ña ñohó ca ra ihya. Nye̱he ndo nu chacu̱n ra chi ra. \v 7 Cua̱han ndo cua sacoto ndo chi ra Pedro ta chi inga ra cachica̱ noo chihin ra. Ca̱tyi ndo chi ra vatyi na cuhun coyo ra ityi Galilea vatyi yucuan nyatú ra Jesús chi ra, tari cuhva catyi̱ ra chi ra. Vatyi ra Jesús cha cuahan ra ityi nuu ―tyicuan caa catyí ángel cuan chi ñu. \p \v 8 Tyicuan ta cuahan coyo vavaha ñu, vatyi suri canɨhɨ́ ñu cha cuenda cha yuhví ñu. Ta yori maa chihin cahán ñu tuhun cha cuenda cha yuhví ñu. \s1 Nu tuvi̱ ra Jesús nuu cu María ñaha Magdala \r (Jn. 20.11-18) \p \v 9 Cuví chi timingu quɨvɨ quichaha vitya cha nandoto̱ ra Jesús. Yaha̱ cuan ta xihna ca nuu cu María ñaha Magdala tuvi̱ ra. Maa ña cuví ñaha cha tava̱ ñehe ra ucha tahan tatyi ña vaha. \v 10 Ta chaha̱n ña chisacoto ña chi ra cachica̱ noo chihin ra, vatyi canyicú cuihya ra ta cachacú chaa ra. \v 11 Soco cuhva cha cachiñi̱ ra vatyi iyó ra Jesús ta vatyi nyehe̱ ña chi ra, ña cachino̱ iñi ra. \s1 Nu tuvi̱ ra Jesús nuu uvi tahan ra chica̱ noo chihin ra \r (Lc. 24.13-35) \p \v 12 Cha yaha̱ cuan, ra Jesús tuvi̱ ra nuu uvi tahan ra cha cuahan coyo chica ityi ityi nu chiqui. Soco sɨɨn caa cuhva caá ra cananyehe ra chi ra. \v 13 Ta cuanuhu coyo ra ta sacoto̱ ra chi tandɨhɨ ca ra. Soco suri ña cachino̱ iñi ra cha cacaha̱n ra cuan. \s1 Tuhun cha chaha̱ ra Jesús chi ra cha tyatyiño̱ ra chi \r (Mt. 28.16-20; Lc. 24.36-49; Jn. 20.19-23) \p \v 14 Ta cuee ca ta tuvi̱ ra Jesús nuu ndɨ uchi ɨɨn ra cha cachica̱ noo chihin ra, cha nɨ ri ca cha canyicú ra nu mesa. Ta caha̱n ra chi ra cha cuenda cha ña cachinó iñi ra, ta cha cuenda cha candava añima ra vatyi ña cachino̱ iñi ra tuhun caha̱n ñu nyehe̱ tyi nandoto̱ ra. \v 15 Ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han ndo nɨcacahnu ñuhu ñayɨvɨ̱, ta ca̱han ndo chihin tandɨhɨ ñáyɨvɨ, ta ca̱tyi ndo chi ñu yoso caa sacacú Nyoo añima ñu. \v 16 Ta ñu cha chinó iñi ta condutya ñu, cucacu añima ñu. Soco ñu cha ña chinó iñi cundoo cuatyi ñu sɨquɨ ñu ta cunaa ñu. \v 17 Ta tandɨhɨ seña ihya cusacuvi ñu cha chinó iñi chii: Chihin sɨvi cutava ñehe ñu tatyi ña vaha. Cucahan ñu inga sahan cha ña chitó ñu. \v 18 Cutɨɨn ñu coo, ta tatu coho ñu cha yɨhɨ́ venenu, ma saha cuehe chi ñu. Ta sɨɨn ri cutyiso ñu ndaha ñu sɨquɨ ñu cuhví, ta cunduvaha ñu. \s1 Nu nandaa̱ xica ra Jesús andɨvɨ \r (Lc. 24.50-53) \p \v 19 Nu ndɨhɨ caha̱n Sutu Mañi yo Jesús chihin ra, ta nandaa̱ xica ra andɨvɨ, ta chicunyaa̱ ra chiyo vaha Nyoo. \v 20 Tyicuan ta ra cachica̱ noo chihin ra quita̱ ra ta chaha̱n coyo ra chicaha̱n ra tuhun Nyoo yoso caa sacacú ra añima yo tandɨhɨ ri ityi. Suri maa Sutu Mañi yo tyinyee̱ chi ra vatyi chaha̱ ra cha sacuvi ra cuaha milagru. Ta tyicuan caa nyehé ñáyɨvɨ tyi ndicha tuhun cacahán ra.