\id MAT \h San Mateo \toc1 Tuhun Nyoo Cha Tyaa̱ San Mateo \toc2 San Mateo \toc3 Mt. \mt1 Tuhun Nyoo Cha Tyaa̱ San Mateo \c 1 \s1 Ñáyɨvɨ vachi ra Jesucristo tata \r (Lc. 3.23-38) \p \v 1 Ican ihya cuví sɨvɨ ñáyɨvɨ vachi ra Jesucristo tata. Tata ra David ta tata ra Abraham cuví chi ra. \p \v 2 Sehe ra Abraham cuví chi ra Isaac, sutu ra Jacob. Ta sehe ra Jacob cuví chi ra Judá ta yañi ra. \v 3 Ta sehe ra Judá chihin cu Tamar cuví chi ra Fares ta ra Zara. Ta sehe ra Fares cuví chi ra Esrom sutu ra Aram. \v 4 Ta sehe ra Aram cuví chi ra Aminadab sutu ra Naasón. Ta sehe ra Naasón cuví chi ra Salmón. \v 5 Ta sehe ra Salmón chihin cu Rahab cuví chi ra Booz. Ta sehe ra Booz chihin cu Rut cuví chi ra Obed, sutu ra Isaí. \v 6 Ta sehe ra Isaí cuví chi rey David. Ta sehe rey David chihin ñaha cha cuvi̱ ñasɨhɨ ra Urías cuví chi ra Salomón. \p \v 7 Ta sehe ra Salomón cuví chi ra Roboam sutu ra Abías. Ta sehe ra Abías cuví chi ra Aza. \v 8 Sehe ra Aza cuví chi ra Josafat, sutu ra Joram. Ta sehe ra Joram cuví chi ra Uzías. \v 9 Sehe ra Uzías cuví chi ra Jotam, sutu ra Acaz. Ta sehe ra Acaz cuví chi ra Ezequías. \v 10 Sehe ra Ezequías cuví chi ra Manasés, sutu ra Amón. Sehe ra Amón cuví chi ra Josías. \v 11 Sehe ra Josías cuví chi ra Jeconías ta yañi ra. Cacacu̱ ra quɨvɨ catɨɨ̱n ra ñuu Babilonia chi ñu Israel, cuahan coyo ñu cua sacuvi ñu tyiño nuu ñu. \p \v 12 Cha yaha cuan, ta chicoo sehe ra Jeconías, ta ican cuví ra Salatiel sutu ra Zorobabel. \v 13 Ta sehe ra Zorobabel ican cuví chi ra Abiud sutu ra Eliaquim. Ta sehe ra Eliaquim cuví chi ra Azor. \v 14 Ta sehe ra Azor cuví chi ra Sadoc sutu ra Aquim. Ta sehe ra Aquim cuví chi ra Eliud. \v 15 Ta sehe ra Eliud cuví chi ra Eleazar sutu ra Matán. Ta sehe ra Matán cuví chi ra Jacob. \v 16 Ta ra Jacob cuví sutu ra José yɨɨ cu María. Ican ña cuví sɨhɨ ra Jesús ra cuví Cristo, o cuñí chi catyí, ra cha saquichi Nyoo vatyi cuví ra rey cuenda yo. \p \v 17 Ra Abraham chicoo̱ uchi cumi tahan tata ra nyacua nya cacu̱ ra David. Ta ra David chicoo̱ uchi cumi tahan tata ra nyacua nya quɨvɨ tɨɨ̱n ñu Babilonia chi ñu Israel. Ta nyacua nya quɨvɨ cuan chicoo̱ uchi cumi ca tahan tata ñu nyacua nya quɨvɨ cacu̱ ra Cristo. \s1 Nu cacu̱ ra Jesucristo \r (Lc. 2.1-7) \p \v 18 Tyehe caa cacu̱ ra Jesucristo: Cha yaha̱ cundaa tyiño cha cutandaha cu María, sɨhɨ ra Jesús, chihin ra José. Ta cha ni cumañi ca coo ñu chihin tahan ñu, chicoho̱n sehe ña, soco cha cuenda maa Tatyi Ii Nyoo. \v 19 Ta ra José ra cua cuvi yɨɨ ña, cuví ra noo ra vaha. Ta ña cuñí ra cuhva ra tɨcahan nuu chi ña, yucuan chaha tyaa̱ ra cuhva cha sandoo xehe ra chi ña. \v 20 Ta cha nɨ ri ca cha chicá xiñi ra tyicuan caa, tuvi̱ noo ángel Sutu Mañi yo nuu ra nu quixí ra. Ta nyehe̱ ra ñumahna ta catyí ángel cuan chi ra tyehe caa: \p ―Yoho José, tata ra David cuvún. Ma caca iñun quehun chi cu María cuvi ña ñasɨhun, vatyi sehe ña cha cua cacu, cuenda Tatyi Ii Nyoo cuví. \v 21 Ta cha yaha cacu cha lee cuan, cusacunañun chi cue: Jesús. Tyicuan caa cunañi ra vatyi cusacacu ra chi ñáyɨvɨ chihin cuatyi ñu. \p \v 22 Tandɨhɨ ihya cuvi̱ tacuhva nachino cava tuhun cha caha̱n Sutu Mañi yo chihin yuhu ra cacuvi̱ profeta ra ta cha naha, ra cachahá cuenda tuhun cahán ra. \p \v 23 Ta catyi̱ ra tyehe caa: \q1 Ñaha tyivaa cha ta coo ca rayɨɨ chi, cucohon sehe ña. \q1 Ta coo noo sehe ña. Ta cunañi cue: Emanuel. \m Ta sɨvɨ cuan cuñí chi catyí: “Nyoo nyaá ra chihin yo.” Catyí ángel cuan chi ra José chichi ñumahna. \p \v 24 Cuhva cha nducachi̱ iñi ra José, sacuvi̱ ra tari cuhva catyi̱ ángel cuan chi ra. Ta quehe̱n ra chi cu María vatyi cuvi ña ñasɨhɨ ra. \v 25 Soco ña chiyo̱ ra chihin ña cha numi ri. Nyacua nya cha yaha̱ cacu̱ sehe ña. Ta sacunañi̱ ra chi cue: Jesús. \c 2 \s1 Nu cuahan coyo ra chiñi tuñi cua nyehe ra nu cacu̱ ra Jesús \p \v 1 Cacu̱ ra Jesús noo ñuu cha nañí Belén. Ta ñuu cuan nyaá chi nu cuví Judea. Ta rey Judea cuan nañí ra Herodes. Tyicuan ta chaa̱ coyo suhva ra nya ñuu Jerusalén. Quichi̱ coyo ra ityi nu caña ñanyii. Ta ra cachiñi tuñi xaan cacuví ra. \v 2 Ta candaca̱ tuhun ra chi ñáyɨvɨ tyehe caa: \p ―¿Nya nyaá ra cuvi rey cuenda ñu Israel? Vatyi ityi nu caña ñanyii nyehe̱ ndi tiñoo cha chaha̱ cuenda tyi cacu̱ ra ityi ihya. Ta vachi ndi vachi sacahnu ndi chi ra ―cacatyí ra. \p \v 3 Ta quɨvɨ cha chito̱ rey Herodes tuhun cuan cutyoño cuñí ra. Ta tyicuan caa tucu tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu Jerusalén cuan. \v 4 Tyicuan ta cana̱ ra Herodes chi tandɨhɨ ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra casacuahá ley vehe ñuhu. Ta ndaca̱ tuhun ra chi ra, nya maa maa tahán chi cacu ra Cristo. \v 5 Ta canacaha̱n ra cuan ta cacatyí ra tyehe caa: \p ―Ñuu Belén ityi Judea, yucuan tahán chi cacu ra vatyi tyehe caa catyaa̱ ra profeta Nyoo nu tutu ta cha naha: \q1 \v 6 Ta yoho ñuu Belén ityi Judá, vasɨ ñuu luhlu ri cuvún cha nuu ñuu nahnu ca iyó ityi Judá nu nyaún. \q1 Soco cahnu ca cucuvun vatyi Belén chiña cucacu minoo ra cunyaca ñaha. \q1 Ta cusaha cumi ra chi ñu Israel ñáyɨvɨ cuende. \m Tyicuan caa catyí nu tutu Nyoo, ―cacatyí ra cuan chi ra Herodes. \p \v 7 Tyicuan ta cana̱ xehe ra Herodes chi ra chiñi tuñi cuan, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra ñáá cuhva ta ñáá quɨvɨ caña̱ tiñoo cuan. \v 8 Tyicuan ta tachi̱ ra chi ra nya ñuu Belén, ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han ndo, ta ndu̱cu tuhun vaha ndo tuhun cha lee cuan. Ta tatu nañihi ndo chi cue, ta qui̱chi catyi ndo chii, tacuhva vatyi cuhun tucu yuhu cusacahni chi cue ―catyí ra Herodes chi ra. \p \v 9 Cha yaha̱ cachiñi ra chiñi tuñi cuan cha catyi̱ ra Herodes, caquehen ra ityi ta cuahan coyo ra. Ta tiñoo cha canyehe̱ ra ityi nu cañá ñanyii cuan, cuahan tɨ ityi nuu ra. Ta chicuɨñɨ̱ tɨ maa maa sɨquɨ nu catuví cha lee cuan. \v 10 Ta cuhva cha canyehe̱ ra chiñi tuñi cuan tyi chicuɨñɨ̱ tiñoo cuan, sɨɨ xaan cacuñi̱ ra. \v 11 Ta caquɨhvɨ̱ ra chichi vehe nu catuví cha lee cuan. Ta cananyehe̱ ra chi cue chihin cu María sɨhɨ cue. Ta chicuɨñɨ chɨtɨ ra vatyi sacahnu ra chi cue. Tyicuan ta canuña̱ ra yuhu caja cha canyisó ra. Ta catava̱ ra regalo cha cuví xuhun cuaan, ta cutu vixi chahán, ta ndutya vixi chahán cha nañí mirra. Ta cachaha̱ ra chi cue. \v 12 Yaha̱ cuan ta cataha̱n ra ñumahna ta cutuñi iñi ra vatyi ña tahán chi canayaha ra ityi nu nyaá ra Herodes, yucuan chaha sɨɨn ca ityi cuanuhu coyo ra. \s1 Nu chino̱ xehe ra José ta cu María chihin cha lee nya Egipto \p \v 13 Cha yaha̱ cuahan coyo ra chiñi tuñi cuan, tyicuan ta noo ángel Sutu Mañi yo tuvi̱ nuu ra José chichi ñumahna. Ta catyí ra chi ra: \p ―Ndɨ̱cuita, que̱hen chi ra lee ihya, ta chi sɨhɨ ra, ta cuhun ndo nya Egipto. Ta yucuan cu̱nyaa ndo nyacua nya sacote chi ndo. Vatyi ra Herodes cunanducu ra chi cha lee ihya vatyi cahñi ra chi cue. \p \v 14 Tyicuan ta ndɨcuita̱ ra José cha cuaa cuan. Ta quehe̱n ra chi cha lee cuan ta chi sɨhɨ cue. Ta cuahan ñu nya Egipto. \v 15 Ta yucuan chinyaa̱ ñu nyacua nya cha chihi̱ ra Herodes. Tyehe caa cuvi̱ tacuhva na chino cava tuhun cahán Nyoo cha tyaa̱ ra profeta ta cha naha. Tyehe caa catyí ra: “Nya ñuu Egipto cane̱ chi Sehi”, catyí ra. \s1 Nu tachi̱ ra Herodes na cahñi ra chi ra cuatyaa \p \v 16 Cha tuvi̱ iñi ra Herodes vatyi ra cachiñí tuñi cuan sandavi̱ ñaha ra chi ra, nduxaa̱n vavaha ra. Ta tachi̱ ra tyiño na cacahñi ra chi ra cuatyaa cha iyó ñuu Belén cuan ta ndaha ñuu ñandɨhɨ, ra cuatyaa cha nɨ cacu nyacua nya cha uvi cuiya. Tyicuan caa sacuvi̱ ra vatyi nandichi̱ xiñi ra vatyi tyicuan tahan cuiya ra Jesús tari cuhva catyi̱ ra chiñi tuñi cuan chi ra. \v 17 Tyicuan caa chino̱ cava tuhun cahán Nyoo cha tyaa̱ ra Jeremías profeta Nyoo ta cha naha, ta catyi̱ ra tyehe caa: \q1 \v 18 Tyacú noo ndusu ñuu Ramá, cha chacú chaa ñáyɨvɨ, ta iyo tahan ñu. \q1 Ta ican cuví ñáyɨvɨ tata cu Raquel, ñáyɨvɨ Israel, chacú chaa ñu cha cuenda sehe ñu. \q1 Soco ña cuñí ñu cha naquehen ndahvi ñu chi ñu cha cuenda cha cachihi̱ sehe ñu, catyí chi nuu tutu Nyoo. \p \v 19 Soco cha yaha̱ cha chihi̱ ra Herodes, tyicuan ta tuvi̱ tucu noo ángel cha tachi̱ Sutu Mañi yo nuu ra José nu quixí ra ñuu Egipto. Ta catyí ra chi ra: \p \v 20 ―Ndɨ̱cuita ta que̱hen chi cha lee chiña, ta chi sɨhɨ cue. Ta cua̱nuhu ndo nya ñuu Israel, vatyi cha chihi̱ ra nducu̱ cahñi chi cue. \p \v 21 Tyicuan ta ndɨcuita̱ ra José, ta quehe̱n ra chi cha lee cuan ta chi sɨhɨ cue. Ta cuanuhu̱ coyo ñu nya Israel. \v 22 Soco quɨvɨ chito̱ ra José vatyi ra Arquelao cuví ra rey tyiño nuu sutu ra, ra Herodes, nya Judea, nayuhvi̱ ra ta ña cuñí ra cuhun ra yucuan. Ta vatyi sacoto̱ Nyoo chi ra chichi ñumahna, yucuan chaha cuanuhu ñu nya Galilea. \v 23 Cha chaa̱ ñu yucuan, cuahan ñu nya ñuu Nazaret, cua coo ñu. Ta yucuan chiyo̱ ñu. Tyehe caa cuvi̱ tacuhva chino cava tuhun cha cahán Nyoo, cha catyaa̱ ra profeta ta cha naha. Vatyi catyi̱ ra tyi ra Jesús ra ñuu Nazaret cucunañi ra. \c 3 \s1 Ra Juan ra sacondutya̱ chi ñáyɨvɨ cahán ra tuhun Nyoo chihin ñu \r (Mt. 1.1-8; Lc. 3.1-9, 15-17; Jn. 1.19-28) \p \v 1 Quɨvɨ cuan ra Juan ra sacondutyá chi ñáyɨvɨ cuahan ra noo chiqui ndɨɨ ityi Judea. Ta quichaha̱ cahan ra tuhun Nyoo chihin ñu. \v 2 Ta catyí ra: \p ―Ndu̱ uvi iñi ndo cuatyi ndo vatyi cha yatyin nyaá Nyoo ra cua cunyaca ñaha añima yo. \p \v 3 Ican tuhun ra Juan ihya cuví cha tyaa̱ ra Isaías ra cuvi̱ profeta Nyoo ta cha naha. Tyehe caa tyaa̱ ra: \q1 Chiñí yo cha caná chaa noo ra noo nu chiqui ndɨɨ ta catyí ra: \q1 “Tari sanduvahá ndo noo ityi, tyicuan caa sa̱nduvaha ndo añima ndo, vatyi cua quichi Sutu Mañi yo. \q1 Nu̱ña ndo noo ityi ndoo chi ra naquɨhvɨ ra añima ndo.” \p \v 4 Ta ra Juan ñihnó ra sahma chino̱ chihin ixi camellu. Ta sincho ra, ñɨɨ cuví. Ta maa maa ri pinchi chachí ra ta tyañuñu cuhu chihí ra. \v 5 Ñáyɨvɨ ñuu Jerusalén ta tandɨhɨ ñu ñuu cha nyicú Judea, ta ñu ca iyó yatyin ri ityi yuvi cahnu Jordán cuan, quichi coyo ñu, quichi̱ tyasoho ñu tuhun cahán ra. \v 6 Ta cha yaha̱ nahma ñu cuatyi ñu, ra Juan sacondutya̱ ra chi ñu yuvi cahnu Jordán cuan. \p \v 7 Soco ra Juan nyehe̱ ra vatyi cuaha xaan ra fariseo, ra quichahá xaan ley vehe ñuhu, ta cuaha xaan ra saduceo, caquichi̱ coyo ra vatyi condutya ra. Ta catyí ra chi ra: \p ―¡Nyoho, tari noo tata coo xaan cuví ndo! ¿Yóó cha sacoto̱ chi ndo vatyi chihin cha condutya ri ndo ta ma tachi tuñi ca Nyoo chi ndo? Ña ndicha. \v 8 Co̱o ndo noo cha quetuví vaha tyi ndicha cha ndu uvi iñi ndo cuatyi ndo. \v 9 Ta ma cuyaa ndo catyí ndo vatyi tata ra Abraham vachi ndo. Vatyi nyacua nya chihin yuu ihya ta cuví savaha Nyoo ñáyɨvɨ tata ra Abraham. \v 10 Tari yutun cha ña chahá chɨtɨ, tyicuan caa cuví ndo. Vatyi ña sacuví ndo tari cuhva cuñí Nyoo. Ta yutun cha ña chahá chɨtɨ, cahnya ñáyɨvɨ chi tun. Ta cahmi ñu chi tun. Tyicuan caa tucu nyoho, cuhun ndo nu cayú ñuhu. \v 11 Cha ndicha vatyi yuhu sacondutyé chi ñáyɨvɨ chihin ndutya, tari noo seña vatyi cha ndu̱ uvi iñi ñu cuatyi ñu. Soco cha yaha sacondutya yuhu chihin ndutya, vachi inga ra cusacondutya chi ñáyɨvɨ chihin Tatyi Ii Nyoo ta chihin ñuhu̱ ihñi. Iyó ca tunyee iñi chi maa ra ta ñima ca yuhu. Ta ni cha cuise ndichan ra ta ña nañe, vatyi cahnu xaan ca ra cuví ra. \v 12 Tari noo ra cha cua naquehen vaha trigo ta natyihi vaha ra chichi yaca ta mihin cahmi ra, tyicuan caa cuví maa Sutu Mañi yo chihin yo. Tatu chinó iñi yo chi ra cunaquehen vaha ra chi yo. Ta cunyicu yo chihin ra. Soco tatu ña chinó iñi yo chi ra cutyihi ra chi yo anyaya nu cayu ñuhu̱ cha ma ndahva ca maa ―catyí ra Juan. \s1 Nu condutya̱ ra Jesús \r (Mr. 1.9-11; Lc. 3.21-22) \p \v 13 Tyicuan ta quita̱ ra Jesús Galilea ta chaa̱ ra yuvi cahnu Jordán nu ñohó ra Juan, vatyi cuñí ra cha sacondutya ra Juan chi ra. \v 14 Cha xihna ri ña cuñi̱ ra Juan sacondutya ra chi ra, ta quichaha̱ catyi ra chi ra Jesús tyehe caa: \p ―Yoho cuñún cha sacondutye chuun, soco ña tahán chi cha sacondutya yuhu chuun. Maun tahán chi sacondutyon chii ―catyí ra. \p \v 15 Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Cha vityin, na cuvi chi cuhva catyi̱ yuhu chuun. Vatyi cuñí chi cha sacuvi yo tandɨhɨ cha cuñí Nyoo ―catyí ra chi ra Juan. Tyicuan ta ndoo̱ ra Juan vaha. \p \v 16 Cha yaha̱ ri condutya̱ ra Jesús ta quita̱ ra chichi ndutya. Ta nuña ri andɨvɨ, ta ra Jesús nyehe̱ ra yoso caa vachi noó Tatyi Ii Nyoo, tari noo paloma, ta chaa̱ chi sɨquɨ ra. \v 17 Tyicuan ta tyacu noo ndusu ityi andɨvɨ, ta catyí chi tyehe caa: \p ―Ican ra ihya cuví Sehi, ra cuñí xain chi. Ta sɨɨ xaan cuñí chihin ra ―catyí ndusu cuan. \c 4 \s1 Nu nducú nyehe cuihna chi ra Jesús \r (Mr. 1.12-13; Lc. 4.1-13) \p \v 1 Tyicuan ta Tatyi Ii Nyoo chinyaca̱ chi ra Jesús noo chiqui ndɨɨ, tacuhva nducu nyehe cuihna chi ra. \p \v 2 Ña chachi̱ ra uvi xico quɨvɨ ta uvi xico ñuu. Ta yaha̱ cuan ta chaa̱ soco chi ra. \v 3 Tyicuan ta tuhva̱ cuihna chi ra, vatyi cuñí ra nducu nyehe ra chi ra. Ta catyí ra chi ra: \p ―Tatu ndicha cha Sehe Nyoo cuví chuun, sa̱nanduvi pan yuu ihya ―catyí cuihna chi ra Jesús. \p \v 4 Soco ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Tuhun Nyoo catyí chi tyehe caa: “Ñima chihin cha cachi ri ñáyɨvɨ ta conyito ñu. Conyito tucu añima ñu chihin tuhun cahán Nyoo” ―catyí ra Jesús chi cuihna cuan. \p \v 5 Tyicuan ta chinyaca̱ cuihna cuan chi ra Jesús nya ñuu Jerusalén. Ta sandaa̱ cuan chi ra xiñi vehe ñuhu cahnu cuan. \v 6 Ta catyí cuan chi ra: \p ―Tatu ndicha cha Sehe Nyoo cuvún, sa̱ndupehla nyacua nya nu sucun ihya ta nyacua nya nu ñuhú. Vatyi nyaá nu catyí chi nu tutu Nyoo tyehe caa: “Nyoo cusaquichi ra ángel, quichi saha cuenda chuun. Cunaquehen ra chuun chihin ndaha ra ta ma cuhva ra cha taxin chahun chihin yuu” ―catyí cuihna cuan chi ra. \p \v 7 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Soco catyí tucu chi nu tutu Nyoo tyehe caa: “Ma nducu nyehun chi Sutu Mañi yo Nyoo” ―catyí ra Jesús chi cuihna. \p \v 8 Tyicuan ta chinyaca̱ tucu cuihna cuan chi ra noo yucu sucun. Ta sañaha̱ cuan tandɨhɨ cha cahnu cuví nu nyacá ñaha rey ta ra cuví tyiño chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 9 Ta catyí cuihna cuan chi ra tyehe caa: \p ―Yuhu cuhve tandɨhɨ maa ihya chuun, tatu yoho ta cuɨñɨ chɨtun nui ta sacahnun chii ―catyí cuan chi ra. \p \v 10 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi cuihna cuan: \p ―Ca̱nyaha chuun nui, yoho cuihna. Vatyi tuhun cahán Nyoo nyaá chi nu tutu ta catyí chi tyehe caa: “Noo ri chi maa Nyoo sa̱cahnu yo. Ta ɨɨn ri chi maa ra qui̱chaha yo.” \p \v 11 Tyicuan ta cuahan cuihna cuan, ta ndoo̱ ra Jesús, ta chaa̱ coyo ángel ta tyinyee̱ ra chi ra. \s1 Nu quichaha̱ saha tyiño ra Jesús ñuu cha nyicú ityi Galilea \r (Mr. 1.14-15; Lc. 4.14-15) \p \v 12 Quɨvɨ cha chito̱ ra Jesús vatyi ra Juan ñohó ra vehe caa, cuahan ra nya Galilea. \v 13 Soco ña ndoo̱ ra ñuu Nazaret, nu chahnu̱ ra. Cuahan ra cua coo ra nya ñuu Capernaum, noo ñuu cha nyaá yatyin ri yuhu miñi, cha nyaá yatyin ñuhú cuenda ra Zabulón chihin ñuhú ra Neftalí. \v 14 Tyehe caa cuvi̱ tacuhva chino cava tuhun cha tyaa̱ ra Isaías nu tutu Nyoo ta cha naha. Catyí chi tyehe caa: \q1 \v 15 Ñuhú ra Zabulón ta ñuhú ra Neftalí cha nyaá yuhu miñi inga chiyo yuvi cahnu Jordán, cha cuví Galilea nu iyó ñu ñima ñu Israel cuví. \q1 \v 16 Chinyicu̱ añima ñu nu ñaa iñi vatyi chinyaca̱ ñaha ra ña vaha chi ñu chihin tuhun chihi, soco sandundichín ñuhu̱ Sutu Mañi yo añima ñu nu nyicú ñu, catyí ra Isaías. \p \v 17 Nyacua nya quɨvɨ cuan, ta quichaha cahan ra Jesús tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ, ta catyí ra chi ñu: \p ―Ndu̱ uvi iñi ndo cuatyi ndo vatyi yatyin ri nyaá Nyoo ra cua cunyaca ñaha añima ndo ―catyí ra Jesús chi ñáyɨvɨ. \s1 Nu cana̱ ra Jesús chi cumi tahan ra catɨɨ́n tiyaca \r (Mr. 1.16-20; Lc. 5.1-11) \p \v 18 Ra Jesús chicá noo ra yuhu miñi cha nañí Tyañuhu Galilea cuan. Ta nanyehe̱ ra chi uvi tahan ra chihin yañi ra, ra Simón cha nañí tucu Pedro, ta ra Andrés. Ra catɨɨ́n tiyaca cacuví ra. Ta cacañí ra yuhva ra nu ndutya. \v 19 Tyicuan ta quichaha̱ catyi ra Jesús chi nɨnduvi ra tyehe caa: \p ―Cu̱nyicon ndo chii. Ta yuhu cusacuvi vatyi tari ñihí ndo tiyaca, tyicuan caa cuñihi ndo anima ñáyɨvɨ (ta cutava ndo chi ñu nu quiñi caa na quɨhvɨ ñu cuenda Nyoo) ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 20 Caa cuhva ri cuan casandoo̱ ra yuhva ra ta cuahan coyo ra chihin ra Jesús. \p \v 21 Chiin ri ca chica̱ ra Jesús ityi nuu ca ta nanyehe̱ ra chi uvi ca ra chihin yañi ra, ra Jacobo ta ra Juan. Sehe ra Zebedeo cacuví chi ra. Canyicú ra chichi noo canoa chihin sutu ra canaquicú ra yuhva ra. Ta cana̱ ra Jesús chi ra. \v 22 Ta caa cuhva ri cuan casandoo̱ ra canoa cuan ta chi sutu ra, ta cuahan coyo ra chihin ra. \s1 Nu sañahá ra Jesús chi cuaha ñáyɨvɨ \r (Lc. 6.17-19) \p \v 23 Cuahan ra Jesús chicá noo ra tandɨhɨ ñuu cha nyicú Galilea sañahá ra chichi vehe ñuhu tahan tahan ñuu. Cahán ra tuhun vaha yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima yo. Ta sanduvaha̱ ra chi ñu cuhví chihin tandɨhɨ ri nuu cuehe cha iyó chi ñu. \v 24 Cachitó tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu cha nyicú Siria tuhun ra Jesús. Ta quichi̱ nyaca ñu tandɨhɨ ñu cuhví chi ra: tandɨhɨ ñu sɨɨn sɨɨn cuehe tahán. Ta suhva ñu yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi ñu. Ta yɨhɨ́ ñu, yɨhɨ́ cuehe chihi tañi chi ñu. Ta yɨhɨ́ ñu ña cuví nacanda ñu. Ta ra Jesús sanduvaha̱ ra chi tandɨhɨ ñu. \v 25 Cuaha xaan ñáyɨvɨ nyicón chi ra Jesús: ñáyɨvɨ iyó ñuu cha nyicú Galilea, ñáyɨvɨ iyó ndɨ uchi ñuu Decápolis, ñáyɨvɨ iyó ñuu cha nyicú Judea, ta ñáyɨvɨ iyó inga chiyo yuvi cahnu Jordán ñandɨhɨ. \c 5 \s1 Nu cahán ra Jesús nuu ñáyɨvɨ nu chiqui \r (Lc. 6.20-23) \p \v 1 Cuhva cha nyehe̱ ra Jesús tyi cuaha xaan ñáyɨvɨ, ndaa̱ ra noo nuu yucu. Ta chicunyaa̱ ra yucuan. Tyicuan ta ñu nyicón chi ra chicunyicu̱ ñu nɨcachico nu nyaá ra. \v 2 Tyicuan ta quichaha̱ sañaha ra Jesús chi ñu tyehe caa: \p \v 3 ―Tandɨhɨ ri ñu cha chitó vatyi chiñuhú Nyoo chi ñu, sɨɨ xaan cucuvi chi ñu, vatyi tahán chi vatyi cunyaca ñaha Nyoo añima ñu. \p \v 4 ’Ta tandɨhɨ ri ñu nducuihya iñi vityin cha catyi cuatyi ñu, sɨɨ xaan cucuvi chi ñu. Vatyi cusanaa Nyoo cha cuihya iñi ñu. \p \v 5 ’Tandɨhɨ ri ñu cha ña cahnu sahá chi, sɨɨ xaan cucuvi chi ñu, vatyi cuquehen cuenda ñu ñuhu ñayɨvɨ̱ cha catyi̱ Nyoo tyi cuhva ra chi ñu. \p \v 6 ’Ta tandɨhɨ ri ñu cuñí xaan sacuvi cuhva catyí Nyoo, sɨɨ xaan cucuvi chi ñu, vatyi Nyoo cutyinyee ra chi ñu tacuhva cuvi sacuvi ñu. \p \v 7 ’Ta tandɨhɨ ri ñu cha iyó tucahnu iñi chi, sɨɨ xaan cucuvi chi ñu, vatyi Nyoo, cucoo tɨcahnu iñi chi ra chihin ñu. \p \v 8 ’Ta tandɨhɨ maa ñu ndundɨɨ̱ añima saha̱ Nyoo, sɨɨ xaan cucuvi chi ñu, vatyi ñu cuan, cunyehe ñu chi Nyoo. \p \v 9 ’Ta ñu nducú cuhva cha coo taxi ri ñáyɨvɨ chihin Nyoo sɨɨ xaan cucuvi chi ñu, vatyi Nyoo, cucatyi ra tyi sehe ra cuví chi ñu. \p \v 10 ’Ta tandɨhɨ ñu cha tasɨ cuñí nyehe ñáyɨvɨ chi ñu cha catyi cha sacuví ñu tari cuhva catyí Nyoo, sɨɨ xaan cuvi chi ñu, vatyi nyacá ñaha Nyoo añima ñu. \p \v 11 ’Na cusɨɨ cuñi ndo tatu cahán ña vaha ñáyɨvɨ sɨquɨ ndo. Ta sanyehé ñu tɨndoho chi ndo. Ta tavá ñu cuaha cuendu sɨquɨ ndo cha catyi yuhu. \v 12 Na cusɨɨ cuñi ndo vatyi tatu tyehe caa sacuví ñu chihin ndo, sɨɨ xaan cucuvi chi ndo, vatyi cahnu xaan ta tyaquɨ xaan cha cutahan chi chi ndo, nachaa ndo andɨvɨ. Vatyi suri tyicuan caa chinyacuvi̱ tucu ñu cha ña vaha chihin ra cacuvi̱ profeta cuenda Nyoo ta cha naha. \s1 Tatu sandɨhɨ yo cha chinó iñi yo chi Nyoo cuví yo tari ñɨɨ cha ndɨhɨ cha uhva \r (Mr. 9.50; Lc. 14.34-35) \p \v 13 ’Nyoho cha chinó iñi ndo chii, tari ñɨɨ vaha cuví ndo. Soco tatu ñɨɨ, ta ndɨhɨ cha uhva, ma sacu uhva ca chi cha cachi yo. Ña vaha ca ñɨɨ cuan. Tyicuan ta sacuita yo. Ta cuañi ñáyɨvɨ sɨquɨ chi. \s1 Tatu vaha quichahá yo tuhun cahán Nyoo, cuví yo tari ñuhu̱ cha sandundichín nu cuahan ñáyɨvɨ nu ñaa iñi \p \v 14 ’Nyoho cuví ndo tari ñuhu̱ cha sandundichín nu cuahan ñáyɨvɨ. Noo ñuu cha nyaá xiñi noo yucu, ma cuvi quɨhɨ xehe. Tyicuan caa tahán chi cuvi ndo. \v 15 Ta yori yo cha tyaa yo noo ñuhu̱ tima, ta tixehe yo chichi noo caja. Soco tyiso yo noo nu sucun vatyi sandichin chi chichi vehe tatu cua quɨhvɨ ñáyɨvɨ, soco ndichin. \v 16 Ta tyicuan caa tahán chi sandundichin tucu nyoho chihin ñuhu̱ Nyoo cha iyó añima ndo nu cuahan ñáyɨvɨ. Tyicuan ta nanyehe ñu cha vaha cha nyacuví ndo, ta sacahnu ñu chi Sutu yo Nyoo ra nyaá andɨvɨ. \s1 Sañahá ra Jesús vatyi nɨñɨ xaan sacuvi yo ta sañaha yo tandɨhɨ tuhun cha tachi̱ Nyoo chi yo \p \v 17 ’Ma cuñi ndo vatyi yuhu vachi sanai ley cha tachi̱ Nyoo chi ra Moisés vatyi tyaa ra. Ta nɨ ri ña vachi sanai tuhun cha tyaa̱ ra cacuvi̱ profeta cuenda Nyoo ta cha naha. Yuhu ña vachi vatyi sanai yucuan. Soco vachi quichahi tandɨhɨ cha catyí tuhun cuan, ta sañahí ñáá cha cuñí chi catyí. \v 18 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi cha nɨ ri ca cha iyó ca andɨvɨ chihin ñuhu ñayɨvɨ̱ ma naa nɨ chiin cha tyaa̱ ra Moisés ta ra cacuvi̱ profeta Nyoo ta cha naha, nyacua nya yaha cuvi tandɨhɨ tari cuhva nyaá cha catyaa̱ ra. \v 19 Yucuan chaha, tatu ña quichahá ñáyɨvɨ tuhun cha tachi̱ Nyoo chi ñu, vasɨ noo tuhun luhlu ri cuví, ta tatu chasɨ ñu nu quichaha inga ñáyɨvɨ, luhlu xaan cucuvi ñu nu nyacá ñaha Nyoo. Soco ñu cha quichahá tandɨhɨ, ta sañahá tucu ñu chi inga ñáyɨvɨ. Ican ñu cuan cahnu xaan cucuvi ñu nu nyacá ñaha Nyoo. \v 20 Vatyi cuñí chi cha quichahá vaha ca ndo chi Nyoo ican saha ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu, ta ra cacuví fariseo. Yucuan ta cuvi quɨhvɨ ndo nu nyacá ñaha Nyoo. \s1 Nu sañahá ra Jesús chi yo vatyi ma cuxaan yo chi ñáyɨvɨ \p \v 21 ’Nyoho cha cuaha chaha chiñi̱ ndo tuhun cha catyi̱ Nyoo chi ñu chiyo̱ ta cha naha. Catyi̱ ra: “Ma cahñi ndo chi ñáyɨvɨ, vatyi tatu cahñi ndo ñáyɨvɨ, tahán chi cutuñi chi ndo.” \v 22 Soco yuhu, catyí chi ndo, vatyi vasɨ cha cuxaan ri ndo chi noo ñáyɨvɨ, o vasɨ cha cahán uhvi ri ndo chi ñáyɨvɨ, o vasɨ cha cahán nyaa ri ndo chi ñáyɨvɨ, tahán chi cutuñi chi ndo. Ta sɨɨn ri sa̱ha cuenda ndo chi ndo coto cuhun ndo anyaya chihin cuatyi cuan. \p \v 23 ’Ta yucuan chaha quɨvɨ cuahun vehe ñuhu, ta nyisón cha cucuhvon chi Nyoo, ta tatu cha nanyaun cha cua cuhvon ta nɨcohon iñun vatyi ña vaha iyó noo yañun chuhun. \v 24 Sa̱ndoo cha cua cuhvon chi Nyoo yucuan. Ta cu̱hun vatyi na coo vahun chihin yañun. Tyicuan ta ndi̱chun nya vehe ñuhu, ta cu̱hva cuendon cha cua cuhvon chi Nyoo. \s1 Sañahá ra Jesús vatyi cacan yo tɨcahnu iñi cuatyi yo coto cuhun yo anyaya \r (Lc. 12.57-59) \p \v 25 ’Tatu yóó ra chicán cuatyi chahun, ta cuahan ra chuhun nya nuu ra cuví tyiño, na̱ndacan tɨcahnu iñi chi ra ityi cuahun, coto cuhva cuenda ra chuun chi ra cuví tyiño. Ta ra cuví tyiño cua cuhva cuenda ra chuun chi policía. Ta policía cuan cutyihi ra chuun vehe caa. \v 26 Soco catyí chuun vatyi ma cuvi quiton vehe caa cuan nyacua nya tyiyahvun tandɨhɨ cha tahán chi tyiyahvun. \s1 Sañahá ra Jesús vatyi ni cha ndichi xiñi yo cha coo nonga ñusɨhɨ, o nonga rayɨɨ chi yo, ta ña vaha \p \v 27 ’Nyoho chiñi̱ ndo tuhun vatyi catyi̱ Nyoo ta cha naha vatyi nyoho cha iyó ñasɨhɨ ndo, ma coo inga ñusɨhɨ chi ndo. \v 28 Soco yuhu catyí chi ndo, vatyi nya nyoho cha nyehé ndo chi noo ñusɨhɨ ta quɨhvɨ iñi ndo chi ñu, catyí chi ndo vatyi chihin yucuan ri ta cha chicoo̱ cuatyi ndo. \p \v 29-30 ’Vatyi tatu chɨtɨ nuu chiyo vahun sanacavá chuun nu cuatyi, vaha taxin ca ta̱va ta sa̱cuiton cañi. Vatyi vaha ca quɨhvun nu nyacá ñaha Nyoo chihin noo chɨtɨ nuun, ta ñima ca chihin cha nɨnduvi chɨtɨ nuun ta cuhun nu cayu ñuhu̱ chichi anyaya. O tatu ndahun sanacavá chuun nu cuatyi, vaha taxin ca ca̱hnya ta sa̱cuiton cañi. Vatyi vaha ca cha quɨhvun nu nyacá ñaha Nyoo chihin cha luu ndahun, ta ñima ca cha nanɨun ta cuhun nu cayu ñuhu̱ chichi anyaya. \s1 Nu sañahá ra Jesús sɨquɨ ra sandoo ñasɨhɨ \r (Mt. 19.9; Mr. 10.11-12; Lc. 16.18) \p \v 31 ’Ta suri catyi̱ tucu Nyoo chi ñáyɨvɨ chiyo̱ ta cha naha vatyi yóó ra sandoo̱ ñasɨhɨ, cuñí chi cuhva ra noo tutu cuenda cha sandoo̱ ra chi ña. \v 32 Soco catyí yuhu chi ndo, ñahri ityi iyó chi noo ra cha sandoo ra chi ñasɨhɨ ra tatu ña natuvi̱ ña chihin inga rayɨɨ. Vatyi tatu sandoo̱ ra chi ña, ta ñima cha catyi cuatyi cuan, chicoo̱ cuatyi ra nuu Nyoo. Ta sɨɨn ri sacoo̱ ra cuatyi ña vatyi tatu quehen ña inga ra, chicoo̱ cuatyi ña nuu Nyoo. Ta chicoo̱ tucu cuatyi ra cha quehe̱n chi ña cuan. \s1 Ma catyi yo “chito vaha maa Nyoo” tacuhva chino iñi ñáyɨvɨ vatyi ndicha cha cahán yo \p \v 33 ’Ta chiñi̱ tucu ndo, vatyi catyi̱ tucu Nyoo chi ñu chiyo̱ ta cha naha tyehe caa: “Tatu tyanaha ndo Nyoo tyi cusacuvi ndo noo cha cusacuvi ndo, tahan chi cha sacuvi ndo.” \v 34 Soco yuhu catyí chi ndo vatyi ma tyanaha ndo Nyoo tacuhva chino iñi ñáyɨvɨ vatyi ndicha cha cahán ndo. Ta ma tyanaha ndo ni tuhun andɨvɨ, vatyi yucuan nu nyaá maa Nyoo cuví. \v 35 Ta nɨ ri tuhun ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya ma tyanaha ndo, vatyi yucuan cuví nu chañí Nyoo. Ta nɨ ri tuhun ñuu Jerusalén, ta ma tyanaha ndo, vatyi yucuan cuví ñuu Nyoo ra cuví Rey cha cahnu ca. \v 36 Ta nɨ ri tuhun xiñi ndo, ta ma tyanaha ndo, vatyi ma cuvi sanducuichin ndo ni noo ixi xiñi ndo. Ta ni ma cuvi sandutoon tucu ndo. \v 37 “Ican” ca̱tyi ndo, tatu ican. Soco tatu ñima, “ñima”, ca̱tyi ndo. Ta ma tyanaha ndo Nyoo vatyi ra ña vaha tyiyuhú chi ndo cuví cuan. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi tatu sacuví ñáyɨvɨ cha ña vaha chihin yo, na sacuvi yo cha vaha chihin ñu \r (Lc. 6.29-30) \p \v 38 ’Ta chiñi̱ tucu ndo cha catyí tuhun cha tyaa̱ ra Moisés ta cha naha: “Vatyi tatu noo ñáyɨvɨ cañi ñu nuu ndo, ta tahvi noo noho ndo, o tɨvɨ noo chɨtɨ nuu ndo, o nya chi ndo sañicuehe̱ ñu, tahán chi vatyi sañicuehe tucu ñáyɨvɨ chi maa ñu, tari cuhva cha sañicuehe̱ ñu chi ndo.” \v 39 Soco yuhu catyí chi ndo, vatyi ma nasacuvi ndo cha ña vaha cha nyacuvi̱ ñu tasɨ iñi chi ndo. Vatyi tatu yóó cha cañi ɨɨn chiyo xɨtɨn ndo, ma nduxaan ndo chi ñu. Soco cuhva tucu ndo inga chiyo xɨtɨn ndo na cañi ñu. \v 40 O tatu chicán ñu cuatyi chaha ndo, ta cuñí ñu tinyaa ñu noo camisa ndo, ma cuxaan ndo chi ñu. Soco cuhva ndɨhɨ ndo chaqueta ndo chi ñu. \v 41 O tatu yóó cha catyí chi ndo na cuiso ndo cha chii ñu noo kilómetro, cuiso ndo uvi kilómetro. \v 42 Tatu yóó ñu chicán tumañi iñi chi ndo, cu̱hva ndo chi ñu. Ma catyi ndo cha ma saha ndo tumañi iñi cuan. \s1 Na cuñi yo chi ñu xaan iñi chi yo \r (Lc. 6.27-28, 32-36) \p \v 43 ’Ta chiñi̱ tucu ndo tuhun cha catyi̱ ñu chiyo̱ ta cha naha vatyi cu̱ñi ndo chi ra tahan ndo. Ta chi ra xaan iñi chi ndo quɨ̱hɨ tɨsɨhɨ iñi ndo chi ra. \v 44 Soco yuhu catyí chi ndo, cu̱ñi ndo chi ñáyɨvɨ xaan iñi chi ndo. Ta sa̱cuvi ndo cha vaha chihin ñáyɨvɨ cahan chi ndo, ta chi ñu ña cuñí nyehe chi ndo. Ta ca̱can tahvi ndo chaha ñu quiñi nyacuvi chihin ndo ta sanyehé tɨndoho chi ndo. \v 45 Ta tyicuan caa sa̱cuvi ndo tacuhva coto ñáyɨvɨ vatyi cuví ndo sehe Sutu yo ra nyaá andɨvɨ. Vatyi maa ra sacañá ra ñanyii, ta sacoón ra savi sɨquɨ tyiño sahá ñáyɨvɨ vaha ta ñáyɨvɨ ña vaha ñandɨhɨ. \v 46 Tatu nyoho ta cuñí ndo chi ñáyɨvɨ cha vaha iyó chihin ndo ta ña cuñí nyehe ndo chi ñáyɨvɨ xaan iñi chi ndo, ñahri cha vaha cuñihi ndo. Vatyi suri tyicuan caa nyacuví tucu ra catavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma. Ta quiñi ca iyó ra cuan cuñí maa ndo. \v 47 O tatu chahá ndo nocumi chi ra tahan ri ndo, ñahri cha vaha xaan nyacuví ndo. Vatyi suri tyicuan caa sacuví tucu ñáyɨvɨ ña ñohó nuu Nyoo. \v 48 Tari Sutu yo cha nyaá andɨvɨ maa maa ri cha vaha sacuví ra, tyicuan caa nyoho maa maa ri cha vaha sa̱cuvi ndo. \c 6 \s1 Nu sañahá ra Jesús yoso caa sacuvi yo tumañi iñi \p \v 1 ’Sa̱ha ndo cuenda ta ma cuyaa ndo ñáá tumañi iñi sacuvi ndo chi ñáyɨvɨ. Vatyi tatu cuyaa ndo nuu ñáyɨvɨ, ñahri cuñihi ndo nuu Sutu yo ra nyaá andɨvɨ. \v 2 Cuhva cha sahá ndo tumañi iñi, ma sacoto ndo chi inga ñáyɨvɨ vatyi sahá ndo tumañi iñi. Ma sacuvi ndo tari sacuví ra sahá tyi vaha ta chicá noo ra nuyahvi ta chichi vehe ñuhu. Sahá ra tumañi iñi tacuhva na catyi ñáyɨvɨ vatyi vaha xaan ñáyɨvɨ cuví ra. Soco yucuan ri ñihí ra cuan ta ñahri ca cuñihi ra nuu Nyoo. \v 3 Soco nya quɨvɨ sahá ndo tumañi iñi chi ñu ndahvi, ma sacoto ndo ni chi ra tahan cahnu ndo. \v 4 Xehe ri sa̱cuvi ndo, tacuhva cha ma coto ñáyɨvɨ. Tyicuan ta Sutu yo Nyoo nyehe ra cha sacuvi ndo tyicuan caa. Ta cuaha ca cha vaha cucuhva ra chi ndo. \s1 Nu sañahá ra Jesús yoso caa cahan yo chihin Sutu yo Nyoo \r (Lc. 11.2-4) \p \v 5 ’Ta cuhva cha chicán tahvi ndo chi Nyoo, ma cacan tahvi ndo tari cuhva sacuví ñu savahá chii. Vatyi ñu cuan tahán iñi ñu cacan tahvi ñu chi Nyoo nu tuvi ñáyɨvɨ, tacuhva catyi ñáyɨvɨ vatyi vaha xaan ñáyɨvɨ cuví ñu, vaha xaan chinó iñi ñu chi Nyoo. Soco catyí chi ndo cha ndicha vatyi ñahri ca cuñihi ñu nuu Nyoo. Vatyi ñima cha ndicha sacuví ñu. \v 6 Soco nyoho ñáá quɨvɨ cacan tahvi ndo chi Nyoo, ma cacan tahvi ndo tacuhva nyehe ri ñáyɨvɨ chi ndo. Soco quɨ̱hvɨ ndo chichi vehe ndo ta na̱casɨ ndo yuvehe ta ca̱can tahvi ndo chihin tandɨhɨ añima ndo. Ta noo tuhun ri maa Nyoo Sutu yo nyehe ra cha sacuvi ndo tyicuan caa vatyi nuu maa ra chicán tahvi ndo, ta ñima nuu ñáyɨvɨ. Ta cuaha ca cha vaha cucuhva ra chi ndo. \p \v 7 ’Cuhva cha cahán ndo chihin Nyoo ñima susuri tuhun cha ñima ri tuhun ca̱han ndo. Vatyi tyicuan caa sacuví ñu cha ñahri tuhun Nyoo caá añima. Cuñí maa ñu vatyi tyicuan caa ta cuɨñɨ Nyoo cha cahán ñu. Vatyi cuaha xaan chaha cahán ñu susuri maa tuhun cuan. \v 8 Ma sacuvi ndo tyicuan caa. Vatyi Nyoo cha chitó ra ñáá cha chiñuhú chi ndo, cha nɨ ri ca cha cumañi ca cacan ndo chi ra. \v 9 Yucuan chaha nyoho, tatu cua cacan tahvi ndo chi Nyoo, tyehe caa ca̱tyi ndo: \q1 Sutu Mañi yuhu, yoho cha nyaún andɨvɨ. Sacahnú xaan ndi chuun. \q1 \v 10 Na quichi quɨvɨ cha nyaca ñahun ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, tari nyacá ñahun andɨvɨ. \q1 Na sacuvi ñáyɨvɨ ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ tandɨhɨ cuhva cuñí maun, tari cuhva cuví gloria. \q1 \v 11 Cu̱hva cha cachi ndi tacuhva cha yaha ndi noo noo quɨvɨ. \q1 \v 12 Sa̱ha tucahnu iñi chi ndi ñáá ndɨhɨ cha ña vaha nyacuvi̱ ndi, tari maa ndi sahá ndi tɨcahnu iñi chi ñu satasɨ́ iñi chi ndi. \q1 \v 13 Ma cuhvon cha nducu nyehe ra ña vaha chi ndi, tacuhva ma sacuvi ndi cuatyi nuun. Soco maun cuví ra sacacú chi ndi ndaha ra ña vaha. \q1 Vatyi maun cuví ra nyacá ñaha tandɨhɨ. Ta maun cuaha xaan ca tunyee iñi iyó chuun. Ta tahán chi vatyi sacahnu tandɨhɨ ñáyɨvɨ chuun tyicuan ri maa. Ta na cuvi chi tyicuan caa. \m Tyicuan caa cuhva tahán chi cacan tahvi ndo chi Nyoo. \p \v 14 ’Vatyi tatu nyoho ta sahá ndo tɨcahnu iñi chi ñu nyacuví cha ña vaha chihin ndo, tyicuan caa ta Sutu yo ra nyaá andɨvɨ, cusaha ra tɨcahnu iñi chi maa ndo. \v 15 Vatyi tatu ma saha ndo tɨcahnu iñi chi ñu nyacuví cha ña vaha chihin ndo, tyicuan caa tucu Sutu yo, ma saha ra tɨcahnu iñi cuatyi maa ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Ñáá quɨvɨ ña chachí yo ta nanducú yo chi Nyoo, ma sacoto yo chi inga ñáyɨvɨ \p \v 16 Ta catyí tucu ra Jesús chi ñu chicá noo chihin ra: \p ―Quɨvɨ cha ña chachí ndo ta nanducú ndo chi Nyoo, ma cuihya nyehe ndo, tari ñu savahá chii. Vatyi cuñí ñu cha coto ñáyɨvɨ vatyi ña chachí ñu ta nanducú ñu chi Nyoo. Soco catyí chi ndo vatyi yucuan ri ñihi ñu. Ñahri ca cuñihi ñu nuu Nyoo. \v 17 Soco tatu nya quɨvɨ ña chachí ndo ta nanducú ndo chi Nyoo, na̱catya ndo nuu ndo. Ta na̱cuaca ndo cuca xiñi ndo, \v 18 tacuhva vatyi ma tuvi iñi ñáyɨvɨ vatyi ña chachí ndo ta nanducú ndo chi Nyoo. Tyicuan ta noo tuhun maa Nyoo nyehe ra cha sacuví ndo cha xehe ri cuan. Ta cuaha ca cha vaha cua cuhva ra chi ndo chihin nuu ñáyɨvɨ. \s1 Nu sañahá ra Jesus vatyi ma sacaya yo cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ \r (Lc. 12.33-34) \p \v 19 ’Ma sacaya ndo cha tyayɨɨ ihya ñayɨvɨ̱. Vatyi coto tɨvɨ cha tyayɨɨ cuan. O cuví tucu quɨhvɨ ra suhu, ta suhu ra tandɨhɨ cha tyayɨɨ ndo. \v 20 Vaha taxin ca sa̱caya ndo cha vaha chi ndo nu nyaá Nyoo gloria. Vatyi nuu Nyoo ña ndɨhɨ cha vaha cuan. Vatyi nɨ ri ra suhu, nɨ quɨtɨ, yori cha satɨvɨ iyó yucuan. \v 21 Ta catyí chi ndo vatyi nu nyaá cha tyayɨɨ ndo, yucuan cuví nu nyaá xiñi ndo. Ta yucuan cunyaa añima ndo. \s1 Tari sandichín chɨtɨ nuu yo chi yo tacuhva nyehe yo nu cuahan yo, tyicuan caa tucu sandundichín tuhun Nyoo añima yo \r (Lc. 11.34-36) \p \v 22 ’Chɨtɨ nuu ndo noo cha sandundichin ityi cuahan ndo cuví. Ta tyicuan caa tucu añima ndo, tatu iyó cha ndichin Nyoo, vaha ñáyɨvɨ cuví ndo. \v 23 Soco tatu ña vaha chɨtɨ nuu ndo, ña ndichin nyehe ndo nu cuahan ndo. Tandɨhɨ ri ta ñaa iñi. Ta tyicuan caa tucu tatu ñahri cha ndichin Nyoo nyaá añima ndo, tari noo ra cuaa cuví ndo. Ña cuví nyehe ndo ityi vaha cha cuahan nu nyaá Nyoo. \s1 Sañahá ra Jesús vatyi ma cuvi quichaha yo chi Nyoo tatu cuñí xaan ca yo cha tyayɨɨ \r (Lc. 16.13) \p \v 24 ’Noo musu ma cuvi coo uvi chitoho ra. Vatyi musu cuan cuñí ca ra chi noo ra ta ñima ca chi inga ra. Ta quichahá ra chi noo ra, ta chi inga ra ma quichaha ra. Ta tyicuan caa tucu nyoho, ma cuvi cuñi ndo chi Nyoo, ta suri cuhva cuan cuñí ndo cha tyayɨɨ. \s1 Sañahá ra Jesús vatyi ma caca xaan iñi yo ñáá ndɨhɨ cha chiñuhú chi yo \r (Lc. 12.22-31) \p \v 25 ’Yucuan chaha catyí chi ndo vatyi ma caca xaan iñi ndo yoso caa ñihi ndo cha cachi ndo ta cha coho ndo. Nɨ ma caca iñi ndo ñáá cha cuihno ndo. Vatyi yahvi ca nyaá añima ndo ta coño ñuhu ndo nuu Nyoo, ican saha cha cachi ndo ta cha cuihno ndo. Vatyi maa ra chahá ra ñayɨvɨ̱ coo ndo. Ta ña yɨɨ cuhva ra inga cha chiñuhú chi ndo ñandɨhɨ. \v 26 Sa̱ha ndo cuenda chi saa. Ña savahá tɨ itu. Ta ña sahá tyiño tɨ. Nɨ ri ña naquehén vaha tɨ tyiño sahá tɨ chichi yaca. Soco Sutu yo Nyoo chahá ra cha cachi tɨ. ¿Atu ña yahvi ca nyaá nyoho nuu Nyoo ta ñima ca saa cuan? \v 27 Nɨ ri maa chicá xaan xiñi ndo ma cuvi sandusucun ndo nɨ chiin ca chi ndo. \p \v 28 ’Ta tatu ni chiin cuan ña cuví chi ndo, ¿ñáá tuhun cha chicá xaan xiñi ndo tuhun sahma ndo? Sa̱ha ndo cuenda yoso caa iyó tu ita nu chiqui. Vatyi ña taví tun. Ta nɨ ña conó tun isa. \v 29 Soco catyí chi ndo vatyi nɨ rey Salomón cha tyayɨɨ xaan cuvi̱ ra, soco ña cuvi̱ cuihno ra cha tyaquɨ, tari cha sacuihnó Nyoo chi tu ita cuan. \v 30 Ta tu ita cuan tyaqui xaan ñihno tun suhva ri quɨvɨ ta yaha cuan ta cuna ityi tun ta cucayu tun chichi horno. Ta nyoho, vaha ca cusacuihno Nyoo chi ndo. Soco chiin xaan chinó iñi ndo chi ra. \v 31 Yucuan chaha ma caca xaan xiñi ndo ta catyí ndo: “¿Ñáá cha cachi ndi, o ñáá cha coho ndi, o ñáá cha cuihno ndi?” \v 32 Vatyi ñáyɨvɨ cha ñahri tuhun Nyoo caá añima, chicá xaan xiñi ñu tuhun ihya. Soco nyoho ma caca iñi ndo tuhun cuan vatyi iyó noo Sutu ndo, ra nyaá andɨvɨ. Ta chitó ra ñáá ndɨhɨ cha chiñuhu chi ndo. \v 33 Yucuan chaha, cu̱nyaa xiñi ndo maa maa ri maa tuhun maa Nyoo. Ta ndu̱cu ndo cuhva cunyaca ñaha ra añima ndo. Ta sa̱cuvi ndo tari cuhva cuñí maa ra. Ta tyicuan caa ñihi ndo tandɨhɨ cuii maa cha chiñuhú chi ndo. \v 34 Tandɨhɨ quɨvɨ ta iyó tɨndoho chi ndo. Ma caca xiñi ndo tuhun tɨndoho cha vachi. Vatyi Nyoo nyaá ra chihin ndo. \c 7 \s1 Ma cahan yo cha caá inga ñáyɨvɨ \r (Lc. 6.37-38, 41-42) \p \v 1 ’Ma cahan ndo cha caá inga ñáyɨvɨ. Tyicuan caa ta ma tɨɨn Nyoo cuenda cha caá ndo. \v 2 Vatyi tari cuhva cahán ndo cha caá inga ñu, tyicuan caa cuhva cutachi tuñi Nyoo chi ndo. \v 3 ¿Yoso caa cha cuví nyehun cuatyi luhlu ra yañun ta ña cuví nyehún cuatyi cahnu cha iyó chi maun? \v 4 Tatu chɨtɨ nuu maun yɨhɨ́ noo vitu cahnu, ¿yoso caa cuví catyun chi ra yañun: “Nya̱ca, na tave mihin lee cha yɨhɨ́ chɨtɨ nuun”? \v 5 Yoho cha savahún chuun, ta̱va xihna vitu cahnu cha yɨhɨ́ chɨtɨ nuu maun, tyicuan ta cuvi nyehe vahun mihin lee cha cutavon chɨtɨ nuu ra yañun. \p \v 6 ’Ma sañihi ndo cahan ndo tuhun Nyoo chihin ñu ña cuñí coto, vatyi coto cañi ñu chi ndo. Tari ina cha tɨɨn vavaha chi ndo, tyicuan caa cuví ñu. Ta tari quɨnɨ cha chaca chaha tɨ cha yahvi nyaá, tyicuan caa cahán ña vaha ñu sɨquɨ tuhun Nyoo. \s1 Ma cundihñi yo cacan yo chi Nyoo, tyicuan ta cuhva ra chi yo \r (Lc. 11.9-13; 6.31) \p \v 7 ’Ca̱can ndo cha chiñuhú chi ndo chi Nyoo. Ta cuhva ra chi ndo. Na̱nducu ndo, ta nañihi ndo. Sa̱cachan ndo yuvehe, ta nuña. \v 8 Vatyi tandɨhɨ ndo cha chicán ndo, ñihi ndo. Tatu nanducú ndo, nañihi ndo. Ta tatu sacachán ndo yuvehe, cunuña yuvehe. \p \v 9 ’Tyicuan caa tucu nyoho cha iyó sehe ndo. Chahá ndo cha vaha chi sehe ndo. Ña tuhvá ndo chaha ndo noo yuu chi sehe ndo, tatu chicán ndotyin pan chi ndo. \v 10 Ta ña tuhvá ndo chaha ndo noo coo chi sehe ndo tatu chicán ndotyin noo tiyaca chi ndo. \v 11 Nyoho cha quiñi iyó ndo soco chitó ndo yoso caa cuhva ndo cha vaha chi sehe ndo. Ta vihi ca Sutu yo, ra nyaá andɨvɨ. Cuaha ca cha vaha cuhva ra chi ndo tatu cacan ndo chi ra. \p \v 12 ’Tari cuñí maa ndo cha cunyacuvi ñáyɨvɨ cha vaha chihin ndo, tyicuan caa cunyacuvi tucu maa ndo cha vaha chihin ñu. Vatyi tyicuan caa catyí tuhun cha tachi̱ Nyoo, cha tyaa̱ ra Moisés ta ra cacuvi̱ profeta Nyoo ta cha naha. \s1 Tɨhɨn yuvehe ta cuɨñɨ ityi cha cuahan nu nyaá Nyoo \r (Lc. 13.24) \p \v 13 ’Ndu̱cu ndo cuhva quɨhvɨ ndo yuvehe tɨhɨn. Vatyi quehen yuvehe, ta quehen ityi cha cuahan nya nu cunaa ñáyɨvɨ anyaya. Ta cuaha xaan ñu cuahan ityi cuan. \v 14 Soco tɨhɨn yuvehe ta cuɨñɨ ityi cha cuahan ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa nu cucoo ñáyɨvɨ vaha. Soco suhva ri ñáyɨvɨ nañihí ityi cuan. \s1 Chihin cha sacuví ri ñáyɨvɨ, ta nɨcohón nuu yo chi ñu tatu ñu vaha o ñu ña vaha cuví ñu \r (Lc. 6.43-44) \p \v 15 ’Sa̱ha ndo cuenda chi ra cuendu. Vatyi cacatyí ra vatyi cuenda Nyoo cahán ra. Soco ña ndicha. Vatyi vachi coyo ra tari noo mbee nu nyicú ndo. Sahá ra tyi ra vaha cacuví ra. Soco tari noo ñaña xaan cacuví ra. \v 16 Nyoho cuví nɨcohón nuu ndo chi ra chihin cha nyacuví ra. Tari noo yutun ña vaha, tyicuan caa cacuví ra. Vatyi noo tuñiyaca ma cuhva tun mango, ta nɨ ri noo iñu nduhva ma cuvi cuhva chi tɨchaha ndɨvɨ. \v 17 Ta tyicuan caa tucu tandɨhɨ yutun vaha. Chahá tun chɨtɨ vaha. Ta tandɨhɨ yutun ña vaha, chahá tun chɨtɨ ña vaha. \v 18 Ta yutun vaha, ma cuvi cuhva tun chɨtɨ ña vaha. Ta nɨ ri yutun ña vaha ma cuvi cuhva tun chɨtɨ vaha. \v 19 Ta tandɨhɨ yutun cha ña chahá chɨtɨ vaha, cahnya yo chi tun. Ta cahmi yo chi tun. \v 20 Ta tyicuan caa, chihin cha nyacuví ñáyɨvɨ cuví nɨcohon nuu ndo chi ñu tatu ñu vaha cuví ñu, o ñu ña vaha cuví ñu. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi ña tandɨhɨ ñáyɨvɨ quɨhvɨ́ ñu nu nyacá ñaha Nyoo \r (Lc. 13.25-27) \p \v 21 ’Ma tandɨhɨ ñu cha catyí chii: “Sutu Mañi yuhu, Sutu Mañi yuhu”, cuquɨhvɨ ñu nu nyacá ñaha Nyoo gloria. Ñu sacuví tandɨhɨ cha catyí maa Nyoo Suti, ican ñu cuan cuquɨhvɨ nu nyacá ñaha ra. \v 22 Quɨvɨ cha cucutuñi chi ñáyɨvɨ, cuaha xaan ñu cucatyi ñu chii tyehe caa: “Sutu Mañi yuhu. Yuhu cahi̱n tuhun maun chihin ñáyɨvɨ. Ta chihin sɨvun tave̱ tatyi ña vaha cha yɨhɨ̱ añima ñáyɨvɨ. Ta cuaha xaan milagru savahi̱ chihin sɨvun”, cucatyi ñu chii. \p \v 23 ’Tyicuan ta yuhu cucatyi chi ñu: “Ña ñohó nui chi nyoho. Ca̱nyaha ndo nu nyaí. Vatyi nyoho sacuvi̱ ndo maa maa ri cha ña vaha.” \s1 Nu sañahá ra Jesús yoso caa cucuvi chi ñu quichahá ta ñu ña quichahá tuhun cahán ra \r (Lc. 6.47-49; Mr. 1.22) \p \v 24 ’Ihya catyí chi ndo, yóó cha chiñí tuhun cahín ta sacuví tari cuhva catyí; cuví ra tari noo ra chiñi tuñi cha savaha̱ ra vehe ra sɨquɨ cava. \v 25 Ta quichaha̱ coon savi. Ta cama xaan yuvi ndutya yaha̱. Ta ñihi xaan caa̱ tatyi. Soco ña cuvi̱ sanduva chi vehe cuan. Vatyi ñihi nanyaá sɨquɨ cava cuan. \v 26 Soco yóó cha chiñí tuhun cahín, ta ña sacuví ra tari cuhva catyí; cuví ra tari noo ra tondo, cha savaha̱ ra vehe ra nu ñɨtɨ. \v 27 Ta chaa̱ savi. Ta cama xaan yuvi ndutya yaha̱. Ta ñihi xaan caa̱ tatyi. Ta vehe cuan tañi tyehe ri nduva̱ ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 28 Cuhva cha ndɨhɨ̱ cahan ra Jesús chihin ñáyɨvɨ, iyo xaan cuñi̱ ñu tuhun cha sañahá ra. \v 29 Vatyi sañahá ra tari noo ra cha nyacá ñaha. Ta ña sañahá ra tari ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu. \c 8 \s1 Nu sanduvahá ra Jesús chi noo ra cuhví cha tyahyú coño \r (Mr. 1.40-45; Lc. 5.12-16) \p \v 1 Cuhva cha noo̱ ra Jesús yucu cuan, cuaha ñáyɨvɨ nyicón chi ra. \v 2 Ta chaa̱ noo ra cha tyahyú coño, ta chicuɨñɨ̱ chɨtɨ ra nuu ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, tatu yoho ta cuñún, cuví sanduvahun chii ―catyí ra chi ra. \p \v 3 Tyicuan ta sanacaa̱ ra Jesús ndaha ra ta tɨɨ̱n ra chi ra, ta catyí ra: \p ―Cuñí sanduvahi chuun. Ta na nduvahun vityin ri ―catyí ra. \p Ta caa cuhva ri cuan ta nduvaha̱ nu tyahyu̱ cuan. \v 4 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ra: \p ―Nye̱he, yori chihin cahun tuhun. Soco cua̱han, ta sa̱ñahun chuun chi tata sutu, ta cu̱hva cuendon ofrenda cha catyi̱ ra Moisés nu ley chahnu vatyi tacuhva coto ñu vatyi cha nduvahu̱n. \s1 Nu sanduvahá ra Jesús chi musu noo ra capitán \r (Lc. 7.1-10) \p \v 5 Cuhva cha chaa̱ ra Jesús Capernaum, noo capitán, ra ñuu Roma, chaa̱ ra nu nyaá ra Jesús ta chacu̱ ndahvi ra nuu ra, \v 6 ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, musi catuví ra nu cama. Cuhví ra. Ña cuví nducuita ra vatyi ñihi xaan tahán ra. \p \v 7 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cuhun mai ta cusanduvahi chi ra ―catyí ra chi ra. \p \v 8 Nacaha̱n capitán cuan ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ña nañé cha cuhun vehi; soco tacuhva catyi run, ta musi nduvaha ra. \v 9 Vatyi suri iyó ra nyacá ñaha chi mai. Ta iyó sɨndaro nyacá ñaha tucu mai. Ta tatu cha tave tyiño chi noo ra, cuhun ra. Ta tatu cane chi inga ra, quichi ra. Ta tatu cha tave tyiño chi musi, sacuvi ra. \p \v 10 Ta cha chiñi̱ ra Jesús cha caha̱n ra, iyo xaan cuñi̱ ra. Ta catyí ra chi ñu nyicón chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi ñuu cha nyicú nicahnu Israel, ta nañihi que ni noo ñáyɨvɨ cha chinó xaan iñi ñu tari chinó iñi ra ihya. \v 11 Ta catyí chi ndo vatyi cuaha ñu inga ñuu cuquichi coyo ityi nu caña ñanyii, ta ityi nu quee ñanyii, ta cunyicu ñu cachi ñu chihin ra Abraham ta ra Isaac ta ra Jacob nya andɨvɨ. \v 12 Ta ñu Israel cha tahán chi cuhun andɨvɨ, yɨhɨ́ ñu, ma cuhun ñu, vatyi cuhun ñu nu ñaa iñi ityi chata. Ta yucuan cucuacu chaa ñu ta cucahñi noho ñu ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 13 Tyicuan ta quichaha catyí ra chi capitán cuan tyehe caa: \p ―Cua̱han, ta na cuvi chi tari cuhva catyu̱n vatyi chinó xaan iñun chii ―catyí ra. \p Ta suri cuhva cuan nduvaha̱ musu ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi maha tyiso ra Pedro \r (Mr. 1.29-31; Lc. 4.38-39) \p \v 14 Ta cha yaha̱ cuan, chaa̱ ra Jesús vehe ra Pedro. Ta nanyehe̱ ra chi maha tyiso ra Pedro, catuví ña nu chito chihin cahñi. \v 15 Ta tɨɨ̱n ra ndaha ña, ta quita̱ cahñi cuan chi ña. Ta ndɨcuita̱ ña, ta quichaha̱ tyiñuhu ña chi ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús cuaha ñu cuhví \r (Mr. 1.32-34; Lc. 4.40-41) \p \v 16 Ta cuhva cha cuaa cuan, quichi̱ nyaca ñu cuaha xaan ñáyɨvɨ yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi chi ra Jesús. Ta chihin noo ri tuhun caha̱n ra, tava̱ ñehe ra chi tatyi ña vaha cuan, ta sanduvaha̱ ra chi tandɨhɨ ñu cuhví. \v 17 Tyicuan caa cuvi̱ tacuhva vatyi na chino cava tari cuhva catyi̱ ra profeta Isaías, quɨvɨ catyi̱ ra tyehe caa: “Maa ra quehe̱n ra cuehe cha yɨhɨ́ chi yo, ta tinyaa̱ ra cha uhvi chi yo.” \s1 ¿Yoso chiquɨhɨ́ chi yo tatu cuñí yo cunyicon yo chi ra Jesús? \r (Lc. 9.57-62) \p \v 18 Tyicuan ta nyehe̱ ra Jesús vatyi nicachico nu nyaá ra nyicú ñáyɨvɨ. Ta catyi̱ ra chi ñu vatyi cuyaha ra inga chiyo miñi. \v 19 Tyicuan ta chaa̱ noo ra sacuaha ley vehe ñuhu ta catyí ra chi ra: \p ―Maestro, cuñí cunyiquen chuun tandɨhɨ ri ityi nu cuhun ―catyí ra. \p \v 20 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ñaña, iyó vehe tɨ, ta saa cha chicó nu tatyi, iyó taca tɨ. Soco yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, ñahri vehi ta nɨ ri nu cava xiñi ta ñahri ―catyí ra. \p \v 21 Inga tucu ra chicá noo chihin ra catyí ra chi ra: \p ―Tata, cu̱hva na cuhun xihne cutyihi chi suti chichi ñuhú, tyicuan ta quichi ta cunyiquen chuun ―catyí ra. \p \v 22 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ña̱ha yoho vatyi cunyicon chii. Sa̱ña chi ñu ña ñohó nuu chi Nyoo, na tyihi maa ñu chi tahan ñu chichi ñuhú ―catyí ra. \s1 Nu sacutaxín ra Jesús tatyi xaan \r (Mr. 4.35-41; Lc. 8.22-25) \p \v 23 Tyicuan ta quɨhvɨ̱ ra chichi canoa, ta ra cachicá noo chihin ra, cuahan coyo ra chihin ra. \v 24 Ta chaa̱ noo tatyi ñihi xaan nu miñi cuan, ta nyacua chasɨ́ ndutya cuan canoa ra soco maa ra Jesús quixí ra. \v 25 Ta ra cachicá noo chihin ra sandoyo̱ ra chi ra, ta cacatyí ra: \p ―¡Sutu Mañi yuhu, sa̱cacu chi yo, vatyi cuñí cunaa yo! \p \v 26 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha yuhví xaan ndo? ¡Nyoho chiin xaan chinó iñi ndo chii! \p Tyicuan ta nacanda̱ ra ta sacutaxi̱n ra tatyi nu miñi cuan, ta tandɨhɨ cutaxi̱n. \v 27 Ta iyo xaan cacuñí ra cuan ta cacatyí ra: \p ―¿Yóó ra cuví ra ihya? Vatyi nyacua nya tatyi ta nyacua nya ndutya ta quichahá chi ra ―catyí ra. \s1 Nu nduvaha̱ uvi ra ñuu Gadara ra cayɨhɨ̱ tatyi ña vaha chi \r (Mr. 5.1-20; Lc. 8.26-39) \p \v 28 Tyicuan ta chaa̱ coyo ra inga chiyo miñi cha nyaá ñuhú cha nañí Gadara. Ta chaa̱ coyo uvi tahan ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha chii. Ta nu ñaña caquita̱ coyo ra cuan. Xaan vavaha ra, ta yori maa cuví yaha ityi cuan. \v 29 Ta canachaá ra, ta cacatyí ra: \p ―¿Ñáá cha cuñún chihin ndi, yoho Jesús Sehe Nyoo? ¿Atu vachun vachi sanyehun tɨndoho chi ndi cha ni cumañi ca chaa quɨvɨ? ―cacatyí ra cuan. \p \v 30 Ta yatyin ri cuan nyicú cuaha quɨnɨ cachachí tɨ. \v 31 Ta catyí tatyi ña vaha cuan chi ra Jesús: \p ―Tatu cuatava ñehun chi ndi, cu̱hva cha quɨhvɨ ndi chichi quɨnɨ cuan ―cacatyí tatyi ña vaha cuan. \p \v 32 ―Vaha. Quɨ̱hvɨ ndo ―catyí ra Jesús. \p Ta caquita̱ coyo tatyi ña vaha cuan, ta quɨhvɨ coyo chichi tandɨhɨ quɨnɨ canyicú cuan. Ta tandɨhɨ quɨnɨ cuan cachino̱ tɨ ta canacoyo tɨ noo xahva yuhu miñi cuan, ta chihi̱ tɨ chihin ndutya cuan. \p \v 33 Tyicuan ta ra casaha̱ cumi chi tɨ cuan, cachinó vavaha ra cuahan coyo ra chichi ñuu, ta canacatyi̱ ra tandɨhɨ cha cuvi̱ chi ra cayɨhɨ̱ tatyi ña vaha cuan chi. \v 34 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu, chaha̱n ñu chinyehe̱ ñu chi ra Jesús, ta chacu̱ ndahvi ñu nuu ra na quita ra yucuan. \c 9 \s1 Nu sanduvahá ra Jesús chi noo ra cuhví cha ña cuví nacanda \r (Mr. 2.1-12; Lc. 5.17-26) \p \v 1 Tyicuan ta quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi canoa ta yaha̱ sava ra inga chiyo miñi, ta nachaa̱ ra nya ñuu nu iyó ra. \v 2 Nu nyaá ra yucuan chinyaca̱ ñáyɨvɨ chi noo ra cuhví cha ña cuví nacanda catuví ra nu chito. Ta cha nyehe̱ ra Jesús vatyi chinó xaan iñi ñu chi ra, quichaha catyí ra chi ra cuhví cuan: \p ―Sa̱nɨɨ iñun, suti vatyi cha chicoo̱ tɨcahnu iñi cuatyun ―catyí ra chi ra. \p \v 3 Tyicuan ta quichaha̱ chica xiñi suhva ra sacuahá ley vehe ñuhu cha nyicú yucuan tyehe caa: “Ra ihya chicoo̱ cuatyi ra nu Nyoo chihin tuhun cahán ra”, cachicá xiñi ra. \p \v 4 Soco ra Jesús chitó ri ra ñáá cha cachicá xiñi ra, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha ña vaha maa chicá xiñi ndo? \v 5 Vatyi ¿nya cha yɨɨ ca catyí yo: atu yɨɨ ca catyí yo “Cuatyun cha yaha ndachi”, o yɨɨ ca catyi yo: “Ndɨ̱cuita ta ca̱con”? \v 6 Vaha. Cuasañahi chi ndo vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria, iyó ityi chii sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya vatyi sahi tɨcahnu iñi cuatyi ―catyí ra Jesús. \p Tyicuan ta catyí ra chi ra cuhví cuan: \p ―Ndɨ̱cuita, na̱quehen chiton ta cua̱nuhu nya vehun ―catyí ra. \p \v 7 Tyicuan ta ndɨcuita̱ ra cuhví cuan ta cuanuhu̱ ra nya vehe ra. \v 8 Cuhva cha nyehe̱ ñáyɨvɨ tuhun ihya, canayuhví ñu. Ta casacahnú ñu chi Nyoo vatyi chaha̱ ra tunyee iñi cuan chi ñáyɨvɨ. \s1 Nu caná ra Jesús chi ra Mateo \r (Mr. 2.13-17; Lc. 5.27-32) \p \v 9 Quita̱ ra Jesús yucuan, ta nanyehe̱ ra chi noo ra cha nañí Mateo, nyaá ra quehen ra xuhun cha tyiyahví ñu Israel chi gobiernu ñuu Roma. Ta catyí ra chi ra: \p ―Co̱ho chihin. \p Tyicuan ta ndɨcuita̱ ra Mateo ta tyinyico̱n ra chi ra. \p \v 10 Tyicuan ta cuvi̱ chi noo chaha ra Jesús nyaá ra nya vehe ra Mateo, chachí ra. Ta cachaa̱ coyo cuaha ra catavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma ta inga ca ra ca iyó cuatyi. Ta cachicunyicú tucu ra yucuan nu mesa ɨɨn ri chihin ra Jesús ta ra cachicá noo chihin ra. \v 11 Soco cha canyehe̱ ra fariseo cha tyicuan caa, candaca̱ tuhun ra chi ra cachicá noo chihin ra Jesús, ta cacatyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha vatyi ra sacuahá chi nyoho chachí ra chihin ra catavá xuhun cuenda ra nyacá ñaha nya Roma ta chihin ra ca iyó cuatyi? ―cacatyí ra. \p \v 12 Chiñi̱ ra Jesús cha caha̱n ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Ña chiñuhú doctor chi ñu iyó vaha, ñu ña cuhví, soco chi ñu cuhví chiñuhú ra. \v 13 Cua̱han ndo ta cu̱tuhva ndo cha cuñí chi catyi nu tutu Nyoo, nu catyí ra tyehe caa: “Yuhu cuñí vatyi cundahvi cuñi ndo chi ñáyɨvɨ, ta ñima ca cha cahñi ndo quɨtɨ ta cuhva cuenda ndo chii.” Ña vachi na cane chi ñu vaha, soco chi ñu iyó cuatyi, tacuhva na nasama ñu cuhva iyó ñu. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cha nɨ ri ca cha nyaá ca ra chihin ra cachicá noo chihin ra ña tahán chi cha saha ra ayunar \r (Mr. 2.18-20; Lc. 5.33-35) \p \v 14 Tyicuan ta ra canyicón chi ra Juan, ra sacondutya chi ñáyɨvɨ, catuhva̱ ra chi ra Jesús ta candaca̱ tuhun ra chi ra ta cacatyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha nyuhu ta ra cacuví fariseo, cuaha xaan chaha savaha ndi ayuno, ña chachí ndi ta nanducú ndi chi Nyoo? ¿Ta ra cachicá noo chihin yoho ñima tyicuan caa sacuvi ra? ―cacatyí ra nyicón chi ra Juan. \p \v 15 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―¿Atu cuví cunyaa cuihya ñu nyicú vico cha nɨ ri ca cha nyaá ra cua tandaha chihin ñu? Soco vachi quɨvɨ vatyi cucuachiyo ra nu nyicú ñu, tyicuan ndicha ta cusavaha ñu ayuno. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi ña chachí tahan tuhun chahnu cha iyó ñu chihin tuhun chaa cha sañahá ra chi ñu \r (Mr. 2.21-22; Lc. 5.36-39) \p \v 16 ’Yori naquicú noo vestido chahnu chihin noo sahma chaa vatyi coto cundɨyɨ nu naquicu̱ ñu chihin cha chaa cuan, ta cahnya chi cha chahnu cuan, ta nu tahnya cuan nducahnu ca. \v 17 Ta ni ña tyihí yo vinu chaa chichi ñɨɨ chahnu vatyi tatu sacuvi yo tyicuan caa, tahnya ñɨɨ cuan, ta tari cunaa vinu, ta cunaa ñɨɨ cuan. Yucuan chaha cuñí chi tyihi yo vinu chaa chichi ñɨɨ chaa, ta tyicuan ta nɨnduvi ta cusaha cuenda chi chi tahan chi. \s1 Sehe ra Jairo, ta ñaha cha tɨɨ̱n sahma ra Jesús \r (Mr. 5.21-43; Lc. 8.40-56) \p \v 18 Cha nɨ ri ca cha catyí ra Jesús tuhun ihya, chaa̱ noo ra cuví nuu chi ñu Judea ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra nuu ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Ni chihi̱ sehi, soco tatu yoho quichun ta tyison ndahun sɨquɨ ña, cunandoto ña ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 19 Ndɨcuita̱ ra Jesús ta cuahan ra ɨɨn ri chihin ra ta ra cachicá noo chihin ra ñandɨhɨ. \p \v 20 Tyicuan ta noo ñaha, cuhví ña chihin cha chatɨ nɨñɨ ña. Ta cha uchi uvi cuiya cuhví ña. Ta tuhva̱ ña chi ra Jesús ityi chata ra, ta tɨɨ̱n ña yuhu sahma ra, \v 21 vatyi tyehe caa chicá xiñi ña: “Ma chihin cha tɨɨn ri sahma ra ta nduvahi”, chicá xiñi ña. \p \v 22 Soco ra Jesús nanyocava̱ ra nanyehe ra chi ña, ta catyi ra chi ña: \p ―Ndunɨɨ iñun sɨhi, cha nduvahu̱n vatyi chinó iñun ―catyí ra. \p Ta caa cuhva ri cuan ta nduvaha̱ ña. \p \v 23 Yaha̱ cuan ta chaa̱ ra Jesús vehe ra cuví nuu cuan, ta nyehe̱ ra vatyi ra música canyatú tuhva ra cha cuhun coyo ra nu quɨhvɨ cue chichi ñuhú. Ta ñáyɨvɨ cha nyicú cuan chacú chaa ñu. \v 24 Ta catyí ra chi ñu: \p ―Qui̱ta ndo ihya. Ñaha tyivaa ihya, ña chihi̱ ña, soco quixí ña ―catyí ra. \p Ta chacú cuehe ri ñáyɨvɨ nyehe ñu chi ra. \v 25 Soco ra Jesús tava̱ ra chi ñu ityi chata vehe, tyicuan ta quɨhvɨ̱ ra ta tɨɨ̱n ra ndaha ñaha tyivaa cuan, ta maa ña ndɨcuita̱ ña. \v 26 Ta tandɨhɨ ityi cuan chitya̱ tuhun cha cuvi̱ yucuan. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi uvi ra cuaa \p \v 27 Cuhva cha quita̱ ra Jesús yucuan, uvi tahan ra cuaa canyicón chi ra suri caná chaa ra ta cacatyí ra: \p ―¡Cu̱ndahvi cuñi chi ndi, yoho ra vachi tata ra David! ―cacatyí ra. \p \v 28 Ta cuhva cha quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi vehe, ra cuaa cuan, catuhva̱ ra chi ra, ta maa ra Jesús quichaha ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Atu chinó iñi nyoho vatyi cuví sanduvahi chi ndo? ―catyí ra. \p Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Ay, chinó iñi ndi chuun, Sutu Mañi yuhu ―cacatyí ra. \p \v 29 Tyicuan ta tɨɨ̱n ra Jesús chɨtɨ nuu ra ta catyí ra chi ra: \p ―Na cuvi maa yoso cuhva chinó iñi ndo ―catyí ra. \p \v 30 Ta canduvaha̱ chɨtɨ nuu ra. Ta catyí vaha ra Jesús chi ra tyehe caa: \p ―Ndu̱cu ndo cuhva cha yori coto. \p \v 31 Soco quita̱ coyo cuiri ra ta quichaha canacatyi̱ ra cha sacuvi̱ ra Jesús chihin ra chi ñáyɨvɨ tandɨhɨ ityi yucuan. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra ñɨhɨ́ \p \v 32 Cha nɨ ri ca cha caquita̱ coyo ra cucuaa cuan, suhva ñáyɨvɨ quichi̱ nyaca ñu chi noo ra ñɨhɨ́ cha yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha chi nu nyaá ra Jesús. \v 33 Ta caa cuhva ri cha tava̱ ñehe ra Jesús tatyi ña vaha cuan, quichaha̱ cuvi cahan ra cuan. Ta iyo xaan cuñí ñáyɨvɨ, ta catyí ñu: \p ―Ni noo chaha ta cuvi ca cha tyehe caa Israel Ihya ―catyí ñu. \p \v 34 Soco ra cacuvi fariseo, cacatyí ra: \p ―Ra ihya tavá ñehe ra tatyi ña vaha chihin tunyee iñi chi cuihna ra cuví nuu ―catyí ra. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi ña cuaha maa ñu sahá tyiño cuenda Nyoo iyó \p \v 35 Ra Jesús chaha̱n ra tandɨhɨ ñuu sañahá ra chi ñáyɨvɨ chichi vehe ñuhu tahan tahan ñuu. Cahán ra tuhun Nyoo yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ. Ta sanduvahá ra tandɨhɨ nuu cuehe cha yɨhɨ́ ñu. \v 36 Ta cha nanyehé ra chi ñáyɨvɨ, cundahvi cuñí ra nyehé ra chi ñu, vatyi nyehé ñu tɨndoho ta cuihya cuñí ñu, tari mbee quɨtɨ cha yori sahá cumi chi. \v 37 Tyicuan ta catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra tyehe caa: \p ―Cha ndicha, cuaha tyiño iyó, soco ra sahá tyiño, ña cuaha ra. \v 38 Yucuan chaha, ca̱can ndo chi chitoho tyiño yucuan, na tachi ra chi ra saha tyiño na sataca ra tyiño cuan. \c 10 \s1 Nu cachí ra Jesús chi ndɨ uchi uvi ra caca tyiño ra \r (Mr. 3.13-19; Lc. 6.12-16) \p \v 1 Tyicuan ta cana̱ ra Jesús chi ndɨ uchi uvi ra chicá noo chihin ra ta chaha̱ ra ityi chi ra vatyi tava ñehe ra chi tatyi ña vaha cha yɨhɨ́ añima ñáyɨvɨ, ta sanduvaha ra ndɨhɨ nuu cuehe ta cha uhvi ñandɨhɨ. \p \v 2 Ican ihya cuví sɨvɨ ndɨ uchi uvi ra chicá tyiño ra: xihna ca, ra Simón, cha nañí tucu Pedro, ta yañi ra, ra Andrés, ra Jacobo ta yañi ra, ra Juan, sehe ra Zebedeo cacuví chi ra; \v 3 ta ra Felipe, ra Bartolomé, ra Tomás, ta ra Mateo ra tava̱ xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma, ra Jacobo sehe ra Alfeo, ra Lebeo cha nañí tucu Tadeo, \v 4 ta ra Simón cha yɨhɨ́ cuenda ityi ra cacuñí cuhun cuatyi sɨquɨ gobiernu ñuu Roma cha nyacá ñaha chi ñu, ta ra Judas Iscariote, ra cha naxico̱ tuhun chi ra Jesús. \s1 Nu tachí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra, na cucahan ra tuhun Nyoo \r (Mr. 6.7-13; Lc. 9.1-6) \p \v 5 Ta tyehe caa tachi̱ ra Jesús chi uchi uvi tahan ra cuan, ta catyí ra: \p ―Ma cuhun ndo nu iyó ñu cha ñima ñu Israel cuví, ta ni ma quɨhvɨ ndo ñuu cha nyicú Samaria. \v 6 Cua̱han ndo, soco nu nyicú mbee cha cuanaa cha cuví ñu ñuu Israel. \v 7 Cua̱han ndo cuacahan ndo tuhun vatyi cha chaa̱ cha cunyaca ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ. \v 8 Sa̱nduvaha ndo chi ñu cuhví ñu tyahyú coño, ta ñu yɨhɨ́ inga cuehe chii. Sa̱nandoto ndo ndɨyɨ, ta̱va ñehe ndo chi tatyi ña vaha cha yɨhɨ́ chi ñu. Nyoho, naquehén cuenda ndo tunyee iñi ihya chihin cha ñahri yahvi, ta co̱tyiño ndo soco ma quehen ndo yahvi. \p \v 9 ’Ma cuiso ndo ni noo xuhun, ni xuhun cuaan ni xuhun cuichin, ni xuhun cuaha. \v 10 Ma cuiso ndo ni yono cha cuenda cha caca ityi ndo. Noo ri camisa cha ñihnó ndo cuhun chihin ndo. Ta ma cuiso ndo inga ityi ndichan, ni yutun ma tuvi ndo, vatyi ra sahá tyiño, iyó ityi chi ra cha coo yahvi ra. \p \v 11 ’Cuhva cha chaa ndo noo ñuu, ndu̱cu ndo noo ñáyɨvɨ cachi iyó, ta ndo̱o ndo vehe ñu nyacua nya quita ndo ñuu cuan. \v 12 Cuhva cha cua quɨhvɨ ndo noo vehe, cu̱hva ndo nocumi chi ñáyɨvɨ iyó vehe cuan. Ta ca̱tyi ndo chi ñu: Na coo cha taxi Nyoo añima ndo, ca̱tyi ndo chi ñu. \v 13 Ta tatu ñu ñuu cuan ta nacotó ñu tyi chiñuhú cha taxi ri cuan chi ñu, cundoo cuan chihin ñu. Soco tatu ña nacotó ñu vatyi chiñuhú cuan chi ñu, ma ndoo cuan chihin ñu. \v 14 Ta tatu ña cuñí ñu quehen cuenda ñu chi ndo, ta ni ña cuñí ñu cuɨñɨ ñu tuhun cahán ndo, tyicuan ta qui̱ta ndo vehe yucuan, o ñuu yucuan, ta naquɨsɨ ndo ñiyaca chaha ndo. \v 15 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi quɨvɨ cutuñi chi ñáyɨvɨ, ñihi ca cutachi tuñi Nyoo chi ñu cuan, ta ñima ca ñáyɨvɨ ñuu Sodoma ta ñuu Gomorra. \s1 Nu sañahá chi ñáá ndɨhɨ tɨndoho cunyehe ñu chicá tyiño Nyoo \p \v 16 ’¡Nye̱he ndo! Yuhu tachí chi ndo, tari mbee mahñu lobo. Quɨyɨ sa̱ha ndo chi ndo, tari coo, soco masu sa̱ha ndo chi ndo tari paloma. \v 17 Sa̱ha ndo cuenda chi ndo vatyi ñáyɨvɨ cucuhva cuenda ñu chi ndo chi ra cuví tyiño, ta chichi vehe ñuhu cucañi ñu chi ndo. \v 18 Ta cha cuenda yuhu, nyacua cunyaca ñu chi ndo nuu gobiernu ta nuu rey. Ta tyicuan caa ta cuví cahan ndo tuhin nuu ra ta nuu ñu cha ñima ñu Israel cuví. \v 19 Soco tatu nacuhva cuenda ñu chi ndo chi ra cuví tyiño, ma caca xiñi ndo yoso caa cucahan ndo, vatyi tatu chaa cuhva cha cahan ndo, Nyoo cucuhva ra tuhun cha cucahan ndo. \v 20 Vatyi ñima maa ndo cucahan, soco maa Tatyi Ii Sutu yo Nyoo cusacahan chi ndo. \p \v 21 ’Rayɨɨ cunaxico tuhun ra suri chi yañi ra tacuhva na cacahñi ra chi ra. Ta yɨhɨ́ ra cunaxico tuhun ra chi sehe ra. Ta yɨhɨ ñáyɨvɨ cunanuhu ñu sɨquɨ sutu ñu ta sɨhɨ ñu, ta cusacuvi ñu, na cúvi ñu. \v 22 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ, cucutasɨ cuñi nyehe ñu chi ndo cha catyi yuhu. Soco tatu ña ndu uvi iñi ndo chino iñi ndo chii, tyicuan ta cucacu añima ndo. \v 23 Tatu chica nyicon ñu chi ndo noo ñuu, cono ri ndo inga ñuu. Vatyi cha ndicha catyi chi ndo ni cha ta ndɨhɨ ca cahan ndo tuhun Nyoo tandɨhɨ ñuu nu nyicu ñáyɨvɨ Israel ta yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria cuquichi inga chaha. \p \v 24 ’Ni noo ra cutuhvá, ña cahnu ca ra cuví ra ican saha ra sacuaha chi ra. Ta ni noo musu, ña cahnu ca cuví ra ican saha chitoho ra. \v 25 Ra cutuhva, cuñí chi ndoo ra vaha cha chaa ra cuvi ra tari ra sacuaha chi ra, ta musu tari chitoho ra. Tatu yuhu ra cuví chitoho vehe, catyí ñu chii vatyi Beelzebú, cuihna ra cuví nuu, cuví, suri tyicuan caa cucatyi tucu ñu chi ñáyɨvɨ cuende. \s1 Yóó chi tahán chi cuyuhvi yo \r (Lc. 12.2-7) \p \v 26 ’Yucuan chaha ma yuhvi ndo chi ñáyɨvɨ, vatyi ni noo tuhun xehe ta cuñun, tyi ma natuvi. Ta ni ñahri cha ñohó xehe, ta cuñún tyi ma coto tandɨhɨ ñáyɨvɨ. \v 27 Tandɨhɨ cha catyí chi ndo nu ñaa iñi, ca̱tyi nyoho nu ndichin. Ta tandɨhɨ cha catyi chi ndo nu xehe, ca̱na chaa ndo nya xiñi vehe, na coto tandɨhɨ ñáyɨvɨ. \v 28 Ma yuhvi ndo chi ñu chahñí coño ñuhu yo, vatyi ma cuvi cahñi ñu añima yo. Soco yu̱hvi ndo chi ra cuví sanaa coño ñuhu yo ta añima yo chichi anyaya ñandɨhɨ. \p \v 29 ’¿Atu ñima chihin noo xuhun luhlu ri, sata yo uvi tahan saa? Ican. Soco ni noo tɨ ña canacava tɨ nu ñuhú tatu ña catyí maa Nyoo Sutu yo. \v 30 Vatyi nyacua nya ixi xiñi nyoho ta chitó Nyoo yoso tahan nyaá. \v 31 Ma yuhvi ndo. Nyoho, yahvi ca nyaá ndo ta ñima ca tɨcuɨtɨ saa. \s1 Ma yuhvi yo cahan yo tuhun ra Jesucristo nuu ñáyɨvɨ \r (Lc. 12.8-9) \p \v 32 ’Tandɨhɨ ñu cha cahán vaha tuhin nuu ñáyɨvɨ, yuhu tucu cucahan vahi cuenda ñu nuu Suti ra nyaá andɨvɨ. \v 33 Soco ñu cahán nuu cahan tuhin, yuhu tucu ma cahin tuhun ñu nuu Suti ra nyaá andɨvɨ. \s1 Cha cuenda ra Jesús cusɨɨn ñáyɨvɨ \r (Lc. 12.51-53; 14.26-27) \p \v 34 ’Ma cuñi ndo vatyi yuhu vachi cuhve cha taxi ri coo ndo sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Ña vachi cuhve cha taxi ri, soco cha cañi tahan ñáyɨvɨ. \v 35 Vatyi sasɨín chi ndo. Vatyi noo ra cuhun ra sɨquɨ sutu ra. Ta noo ña cuhun ña sɨquɨ sɨhɨ ña. Ta ñu cuví chono cucañi tahan ñu chihin tyiso ñu. \v 36 Ta tyicuan caa suri ñáyɨvɨ chi ndo cucuvi ñu ñu xaan iñi chi ndo. \p \v 37 ’Ñu cha cuñí ca chi sutu o chi sɨhɨ ican saha chi yuhu, ña tahán chi cuví ñu ñu cuende. Ta ñu cuñí ca chi sehe, ican saha chi yuhu, ña tahán chi cuví ñu ñu cuende. \v 38 Ta ñu cha ña cuñí nyehe tɨndoho ta cunyicon ñu chii, ña tahán chi cuvi ñu ñu cuende. \v 39 Vatyi ñu ña cuñí nyehe tɨndoho cha cuenda yuhu, cunyehe ñu tɨndoho anyaya, soco ñu nyehé tɨndoho ta chahá ñayɨvɨ̱ cha catyi yuhu, cucacu añima ñu. \s1 Yahvi cha tahán chi chi yo \r (Mr. 9.41) \p \v 40 ’Ñu quehén cuenda chi ndo, chi yuhu quehén cuenda ñu, ta ñu quehén cuenda chi yuhu, quehén cuenda ñu chi ra cha tachi̱ chii. \v 41 Ñu quehén cuenda noo ra profeta Nyoo cha cuenda vatyi cuenda Nyoo cahán ra, cuñihi ñu suri tahan yahvi cha cuñihi profeta cuan. Ta ñu quehén cuenda chi noo ra vaha cha cuenda tyi ra vaha cuví ra, suri tahán yahvi cha cuñihi ra vaha cuan cuñihi ñu. \v 42 Ta savahri ñu cha cuhva vasɨ noo vasu ndutya vichin coho ñu nyihi ihya cha cuenda cha nyicón ñu chii, cuñihi ñu cha cucuhva Nyoo chi ñu ―catyí ra Jesús. \c 11 \s1 Ra cha tachi̱ ra Juan nu nyaá ra Jesús \r (Lc. 7.18-35) \p \v 1 Ndɨhɨ̱ chaha̱ ra Jesús tuhun chi uchi uvi ra chicá noo chihin ra, tyicuan ta quita̱ ra yucuan, vatyi cucahan ra tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ cha iyó ñuu cha nyicú ityi cuan. \p \v 2 Ta ra Juan nu ñohó ra vehe caa, ñihi̱ ra tuhun cha sacuví ra Cristo. Tyicuan ta tachi̱ ra chi uvi ra nyicón chi ra, cundaca tuhun ra noo tuhun chi ra Jesús. Ta cachaa̱ coyo ra nu nyaá ra \v 3 ta cacatyí ra chi ra: \p ―¿Atu yoho cuvún ra Cristo cha tahán chi quichi sacacu chi ndi, o cuñí chi cha cuatu ndi chi inga ra? ―cacatyí ra chi ra. \p \v 4 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cua̱han ndo ta ca̱tyi ndo chi ra Juan cha nyehé ndo, ta cha chiñí ndo. \v 5 Na̱catyi ndo chi ra yoso caa nanyehé ñu cuaa, yoso caa nacacá ñu coxo, ta ñu tyahyu coño yoso caa nduvahá ñu, ta yoso caa nacuɨñɨ ñu soho, ta ñu ndɨyɨ nandoto ñu, ta chihin ñu ndahvi cahán ndi tuhun Nyoo yoso caa sacacu ra añima ñu. \p \v 6 ’Sɨɨ xaan cuñí ñu ña chicá uvi iñi nyicón chii. \p \v 7 Cuhva cha cuahan coyo ra, ra Jesús quichaha cahan ra tuhun ra Juan chihin ñáyɨvɨ, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cha chaha̱n nyoho chinyehe ndo chiqui ndɨɨ cuan? ¿Atu chinyehe̱ ndo noo ndoo cha naquɨsɨ́ tatyi? ¿Ñáá cha nyehe̱ ndo? \v 8 ¿Atu nyehe̱ ndo noo ra vaha ñihnó? Ñima. Nyoho chitó ndo vatyi ra ñihnó vaha, nyaá ra vehe rey. \v 9 Tu tyicuan caa, ¿ñáá cha chaha̱n ndo chi nyehe ndo? ¿Atu noo ra cuví profeta? Ican. Soco noo ra cha cahnu ca cuví ican saha noo profeta cuenda Nyoo. \v 10 Vatyi ican ra Juan ihya, cuví cha cahán tuhun nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 Yuhu cuví Nyoo ta tachí chi noo ra cahan tuhin ityi nuu nu cuhun. \q1 Vatyi cucahan ra tuhun chihin ñáyɨvɨ nanasama ñu cuhva iyo ñu ta cuatu tuhva ñu quɨvɨ quichun. \p \v 11 ’Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi chichi cha tandɨhɨ ñáyɨvɨ, ni noo chaha ta coo ca noo ra cahnu ca cuví ican saha ra Juan ra sacondutyá chi ñáyɨvɨ. Soco ra cha nyacá ñaha Nyoo añima, vasɨ cuví ra noo ra luhlu ca, soco cahnu ca ra ta ñima ca ra Juan. \v 12 Nyacua nya quɨvɨ cha chaa̱ ra Juan ta nya vityin, cuaha ñu ndachan sahá chii nducú satɨvɨ ñu tuhun Nyoo, ña cuñí ñu cha cunyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ. \v 13 Ra Moisés caha̱n ra tuhun yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ, ta tyicuan caa tucu tandɨhɨ ra profeta nyacua nya quɨvɨ quichi̱ ra Juan. \v 14 Ta tatu cuñí nyoho chino iñi ndo tuhun cahín, catyí chi ndo vatyi profeta Elías cha taha̱n chi quichi, ra Juan cuví ra. \v 15 Yóó ñu cha cutuñi iñi, na tyasoho ñu tuhun cahín. \p \v 16 ’¿Yóó chihin sandu ɨnuu ri chi ñáyɨvɨ cha iyó tyembu ihya? Tari ra cuatyaa cuví ñu, vatyi chicunyaa ndotyin nuyahvi nyasɨquɨ ndotyin, ta canachaa ndotyin chi ra tahan ndotyin, ta catyí ndotyin tyehe caa: \v 17 “Tɨvɨ̱ ndi flauta, soco ña chita̱ chaha ndo. Chita̱ ndi yaa cuihya soco ña chacu̱ ndo.” Tyicuan caa tucu nyoho, ni noo cuhva ña tahán iñi ndo. \v 18 Vatyi quichi̱ ra Juan, cha ña chachi̱ ra ta ña chihi̱ ra, ta nyoho catyí ndo vatyi noo tatyi ña vaha yɨhɨ́ chi ra. \v 19 Yaha̱ cuan ta quichi̱ tucu yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria. Ta yuhu chachí ta chihí tandɨhɨ, ta catyí ndo tyi ra cuahyɨ ra tuhvá chihi cuví. Ta ña tahán iñi ndo cha cutahín chihin ra iyó cuatyi ta ra tavá xuhun. Soco vasɨ ni noo ndi ña naquehén cuenda ndo tuhun cahán ndi, soco Nyoo chahá ra cha chiñi tuñi ra chi ñu naquehén tuhun cahin ta tuhun caha̱n ra Juan, ta maa ñu cusañaha chi ndo vatyi vaha cha chiñi tuñi Nyoo ―catyí ra Jesús. \s1 Uvi ñuu nu ña tyasohó ñáyɨvɨ tuhun Nyoo \r (Lc. 10.13-15) \p \v 20 Tyicuan ta quichaha̱ cahan ra Jesús chi ñu ñuu nu sacuvi̱ ra cuaha milagru, vatyi ñáyɨvɨ cuan ña canasama̱ maa ñu cuhva iyó ñu, ta catyí ra: \p \v 21 ―¡Ndahvi nyoho, ñu ñuu Corazin! ¡Ndahvi nyoho ñu ñuu Betsaida! Vatyi nyehé ndo nyatu cahnu ta ña nasama̱ ndo cuhva iyó ndo. Soco ñáyɨvɨ ñuu Tiro ta ñuu Sidón cha sanaa̱ Nyoo ta cha naha cha cuenda cuatyi ñu ñahri nyatu cahnu nyehe̱ ñu. Soco tyehe ta nyehe̱ ñu nyatu cahnu quɨvɨ cuan tari cha nyehé nyoho vityin, tañi tyehe ri ndɨhvɨ noo ñu sahma tucuihya iñi ta cunyaa ñu nu ñiyaa. Tari cuhva costumbre iyó maa ñu, noo seña vatyi ndu uvi iñi ñu cuatyi ñu cuví cuan. \v 22 Soco catyí chi ndo vatyi quɨvɨ cutuñi chi nyoho nuu Nyoo, cahnu ca cha uhvi cunyehe ndo ta ñima ca ñáyɨvɨ Tiro ta Sidón. \v 23 Ta nyoho ñu ñuu Capernaum, cuñí maa ndo tyi cundaa ndo nya andɨvɨ, soco cunoo ndo nya nu nyicú ñu ndɨyɨ. Vatyi tyehe ta cuvi̱ milagru ñuu Sodoma cuan, tahán cha cuvi̱ ñuu ndo, ñuu cuan coo ca nyacua nya vityin. \v 24 Soco catyí chi ndo vatyi quɨvɨ cutuñi chi nyoho, yaha ca cunyehe ndo tɨndoho, ta ñima ca ñu ityi ñuu Sodoma cuan. \s1 Cu̱hva ndo chi ndo chii, ta cuhve cha nyitatu ndo, catyí ra Jesucristo \r (Lc. 10.21-22) \p \v 25 Tyembu cuan catyi ra Jesús chi Nyoo tyehe caa: \p ―Sutu Mañi yuhu, Nyoo, ra nyacá ñaha andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱. Sacahní chuun vatyi sañahu̱n tuhun maun chi ñu ñahri maa chitó. Ta tixehu̱n tuhun maun chi ñu cha sahá tuhun tyi chitó xaan ta ñu chiñi tuñi ñandɨhɨ. \v 26 Ndicha Sutu Mañi yuhu, vatyi tyicuan caa cuñí maun. \p \v 27 Tyicuan ta catyí tucu ra: \p ―Suti nacuhva̱ cuenda ra tandɨhɨ chii. Yori maa ñohó nuu noo cha ndicha chii, soco noo tuhun ri maa Suti ñohó nuu ra chii. Ta yori ñohó nuu noo cha ndicha chi Suti, soco noo tuhun ri mai, cha cuví Sehe ra chii, ñohó nui chi ra. Ta ñáyɨvɨ cha cuñí mai cha cohon nuu chi ra, ican ñu cuan cua cohon nuu chi ra. \v 28 Tandɨhɨ nyoho cha chitatu ndo cha sahá tyiño ndo, ta chihin carga cha nyisó ndo, qui̱chi ndo nu nyaí, ta yuhu cuhve cha nyitatu ndo. \v 29 Cu̱hva ndo cha cunyaca ñahi chi ndo ta cu̱tuhva ndo cuhva iyó yuhu. Vatyi yuhu masu iñi ta cama iñi. Tyicuan caa ta ñihi ndo nu nyitatu añima ndo. \v 30 Ña yɨɨ cha cuhva ndo chi ndo cha cunyaca ñahi. Ta carga cha chahí chi ndo, ñahma. \c 12 \s1 Nu tohón ra cachicá noo chihin ra Jesús yoco trigu quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ \r (Mr. 2.23-28; Lc. 6.1-5) \p \v 1 Noo quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ, yaha̱ ra Jesús mahñu nu iyó cha tachi̱ ñu. Ta chaa̱ soco chi ra cachicá noo chihin ra. Ta quichaha catohon ra yoco trigu cuan ta quichaha cachachi ra chɨtɨ yoco cuan. \v 2 Cuhva cha cananyehe̱ ra fariseo cha tyicuan caa, cacatyi̱ ra chi ra Jesús: \p ―Nye̱he, ra cachicá noo chuhun sacuví ra noo cha ña tahán chi sacuví yo quɨvɨ nyitatú yo ―catyí ra chi ra. \p \v 3 Soco maa ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―¿Atu ta sacuaha ca nyoho cha sacuvi̱ ra David chihin ra tahan ra quɨvɨ cha chisoco̱ ra? \v 4 Quɨhvɨ̱ ra chichi vehe Nyoo. Ta quehe̱n ra pan ii cha cha yaha̱ catuvi̱ nuu Nyoo. Ta chachi̱ ra ta ña tahán chi cachi ra, ni maa ra ni ra ndɨhɨ chihin ra, vatyi maa ri maa tata sutu tahán chi cachi pan cuan. \v 5 ¿O ta sacuaha ca ndo nu ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés nu catyí chi vatyi ra cacuví sutu, ña canyitatú ra quɨvɨ nyitatú yo, soco sahá tyiño ra chichi vehe ñuhu? Yucuan nyehé yo vatyi ñima cuatyi cuví cuan. \v 6 Ta catyí chi ndo, vatyi ihya nyaá yuhu cha cuví noo ra cahnu ca ican saha vehe ñuhu. \v 7 Nyoho, ta cutuñi ca iñi ndo nu catyí chi tyehe caa nu tuhun Nyoo: “Cha cuñí yuhu, cha cundahvi cuñi ndo nyehe ndo chi tahan ndo, ta ñima ca cha cahñi ndo quɨtɨ ta cuhva cuenda ndo chii.” Tyehe ta cutuñí iñi ndo tuhun ihya, ma tyaa ndo cuatyi sɨquɨ ñáyɨvɨ cha ñahri sacuvi̱. \v 8 Yuhu cuví Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. Ta iyó ityi chii vatyi catyi chi noo noo ndo ñáá cha sacuvi ndo quɨvɨ nyitatú yo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nduvaha̱ ra cha ityi ndaha \r (Mr. 3.1-6; Lc. 6.6-11) \p \v 9 Tyicuan ta quita̱ ra Jesús yucuan, ta cuahan ra vehe ñuhu. \v 10 Ta yucuan ñohó noo ra ityi ɨnchiyo ndaha. Ta nyicú tucu suhva ra nducu cuhva yoso caa ta catyaa ra cuatyi sɨquɨ ra Jesús. Yucuan chaha candaca̱ tuhun ra chi ra ta catyí ra: \p ―¿Atu cuví sanduvaha yo chi noo ñu cuhví quɨvɨ nyitatú yo? ―cacatyí ra chi ra Jesús. \p \v 11 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―¿Nya noo nyoho, tatu canacava noo mbee sana ndo chichi noo yavi quɨvɨ nyitatu yo, atu ma cuhun ndo ta tava ndo chi tɨ? \v 12 Ta ¿atu ña yahvi ca nyaá noo ñáyɨvɨ ta ñima ca noo mbee? Yucuan chaha vatyi tahán chi sacuvi yo cha vaha quɨvɨ nyitatú yo ―catyí ra. \p \v 13 Tyicuan ta catyí ra chi ra cha ityi ndaha cuan: \p ―Sa̱nacaa ndahun ―catyí ra. \p Ta cuhva cha sanacaa̱ ra, nduvaha̱ ri ndaha ra tari inga chiyo cuan. \v 14 Tyicuan ta caquita̱ coyo ra fariseo cuandatuhun tahan ra yoso caa cacahñi ra chi ra Jesús. \s1 Noo profeta, ra chahá cuenda tuhun cahán Nyoo, caha̱n ra tuhun ra Jesús cha ni cumañi ca cacu ra \p \v 15 Cha chito̱ ra Jesús tuhun tyi canducú ra chi ra, quita̱ ra yucuan ta cuaha ñáyɨvɨ chinyico̱n chi ra. Ta maa ra sanduvaha̱ ra chi tandɨhɨ ñu cuhví. \v 16 Ta catyí ra chi ñu tyi ma cahan ñu tuhun vatyi ican ra sanduvaha̱ chi ñu. \v 17 Tyicuan caa cuvi̱ tacuhva nachino cava tuhun cha tyaa̱ ra Isaías ra cuví profeta Nyoo ta cha naha. Tyehe caa tyaa ra: \q1 \v 18 Ican ra ihya cuví ra sacuvi tyiño nui, ra cha nacachi̱ vahi. \q1 Cuñí xain chi ra, ta sɨɨ cuñí chihin ra. \q1 Cusacuti chi ra chihin Tatyi Ii cha iyó chii. \q1 Ta cusacoto ra chi ñáyɨvɨ cha ñima ñu Israel cuví yoso caa sacuvahi chi ñu nui. \q1 \v 19 Ta ma xaan cahan ra ta ni ma cana chaa ra, ta ni yori cuɨñɨ ndusu ra ityi cahnu. \q1 \v 20 Ta ni noo ndoo yacua, ta ma cahnu ndɨhɨ ra. \q1 Ta ni ma ndahva ndɨhɨ ra mecha cha caña ñuhma. \q1 Nyacua nya cha sanicoo vaha ra chi ñáyɨvɨ chihin ra ta cunyaca ñaha vaha ra añima ñu. \q1 \v 21 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ, ta chi ra cuquɨhɨ iñi ñu. \s1 Nu catyí ñáyɨvɨ vatyi ra Jesús, tunyee iñi ra ña vaha iyó chi ra \r (Mr. 3.20-30; Lc. 11.14-23; 12.10) \p \v 22 Tyicuan ta nu nyaá ra Jesús chinyaca̱ ñu chi noo ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi, cuaa ra ta ñɨhɨ ra. Ta ra Jesús sanduvaha̱ ra chi ra. Ta cuvi̱ nacahan ra, ta cuvi̱ nanyehe ra. \v 23 Iyo xaan cuñí tandɨhɨ ñáyɨvɨ, ta catyí ñu: \p ―¿Vasɨ ra vachi tata rey David cuví chi ra ihya? ―catyí ñu. \p \v 24 Soco cuhva cha cachiñi̱ ra fariseo tuhun cuan, cacatyí ra: \p ―Chihin fuerza ra Beelzebú, ra cuví nuu chi cuihna, tavá ra ihya tatyi ña vaha ―catyí ra. \p \v 25 Soco ra Jesús chitó ra cha cachicá xiñi ra, yucuan chaha catyí ra chi ra: \p ―Tatu noo gobiernu ta cacusɨɨn ra, cuaha ri ityi nanduvi ra, cucañi tahan ra chihin tahan ra, ta cundɨhɨ tuhun cha canyacá ñaha ra. O tatu noo ñuu o tandɨhɨ ñáyɨvɨ noo vehe cacusɨɨn ñu chihin tahan ñu, cutɨvɨ nu nyicú ñu. \v 26 Ta tyicuan caa tucu, tatu cuihna ta tava ra suri ra tahan maa ra, cuñí chi catyi vatyi ña ɨɨn ri cacuví ra, ta cundɨhɨ fuerza cha iyó chi ra. \v 27 Ta nyoho catyí ndo vatyi yuhu tavé tatyi ña vaha chihin fuerza ra Beelzebú. Tu tyicuan caa, ra nyicú chihin maa ndo, ¿yóó cha chaha fuerza vatyi tavá ra tatyi ña vaha? Maa ra na sacoto ra chi ndo cha ndicha, vatyi nyoho tondo ri chicá xiñi ndo. \v 28 Yucuan chaha catyí chi ndo, vatyi yuhu tave tatyi ña vaha chihin fuerza Tatyi Ii Nyoo. Ta cuñí chi catyi vatyi ndicha cuii Nyoo ra nyacá ñaha añima ñáyɨvɨ cha chaa̱ ra nu canyicú ndo. \p \v 29 ’Chichi vehe noo ra ñihi xaan, tari cuihna, ma cuvi quɨhvɨ noo ra ta quehen ra tandɨhɨ cha chii ra, soco tatu cuhñi xihna ra chi ra tyicuan caa ta cuví tinyaa ra tandɨhɨ cha chii ra. \p \v 30 ’Ñáyɨvɨ cha ña nyaá tumañi iñi chii, ñáyɨvɨ xaan iñi chii cuví ñu. Ta tatu ña tyinyeé ndo chii cha cahán ndo tuhin nuu ñáyɨvɨ, cuñí chi catyí vatyi ña chahá ndo cha coto ñáyɨvɨ tuhun cahín. \p \v 31 ’Yucuan chaha catyí chi ndo vatyi Nyoo sahá ra tɨcahnu iñi cuatyi ñáyɨvɨ, ta ñáá cha ña vaha cahán ñu ñandɨhɨ, soco cha cahan ña vaha ñu sɨquɨ Tatyi Ii Nyoo, yucuan ndicha, ma coo tɨcahnu iñi cha cuenda ñu. \v 32 Ta yóó ri ñu cha cahán ña vaha sɨquɨ yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, coo tɨcahnu iñi chi ñu cha cuenda cuan. Soco ñu cahán ña vaha sɨquɨ Tatyi Ii Nyoo, ma coo maa tɨcahnu iñi chi ñu cha cuenda cuatyi cuan, nɨrɨ ihya ñayɨvɨ̱, ta nɨrɨ inga ñayɨvɨ̱ ñandɨhɨ. \s1 Chihin cha sacuvi ri ñáyɨvɨ ta nɨcohon nuu ri yo chi ñu tatu ñu vaha o ñu ña vaha cuví ñu \r (Lc. 6.43-45) \p \v 33 ’Noo yutun vaha chahá tun chɨtɨ vixi, chɨtɨ vaha. Ta noo yutun ña vaha chahá tun chɨtɨ ña vaha. Nɨcohón nuu ri yo tatu yutun vaha cuví tun chihin chɨtɨ cha chahá tun. \v 34 ¡Nyoho, ñu quiñi iyó, tari tata coo xaan cuví ndo! ¿Yoso caa cuví quitá tuhun vaha yuhu ndo, ta ñáyɨvɨ quiñi caa añima cuví ndo? Vatyi cha quitá chichi añima yo ican cuan cahán yo. \v 35 Noo ra vaha cahán ra tuhun vaha vatyi ñohó cha vaha añima ra. Ta ra quiñi iyó, maa maa ri tuhun quiñi caa cahán ra, vatyi cha quiñi caa ñohó añima ra. \v 36 Ta yuhu catyí chi ndo vatyi quɨvɨ cutuñi chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ, cucuhva ñu cuenda tandɨhɨ tuhun cha ña saha̱ ñu cuenda ta caha̱n ñu. \v 37 Vatyi yoso cuhva cahún, yucuan cuhva cucutuñi chuun, tatu iyó o ñahri cuatyun. \s1 Ñu quiñi iyó cuñí ñu nyehe ñu seña milagru \r (Mr. 8.12; Lc. 11.29-32) \p \v 38 Tyicuan ta suhva ra fariseo ta ra sacuahá ley vehe ñuhu cacatyí ra chi ra Jesús tyehe caa: \p ―Maestro, cuñí ndi vatyi sacuvun noo seña milagru vatyi nyehe ndi. \p \v 39 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Ñu quiñi iyó ta ñu nyicón inga nyoo cuñí ñu nyehe ñu seña milagru. Soco ma nyehe ca ñu inga seña, noo ri seña ra Jonás ra profeta Nyoo, yucuan ri cunyehe ñu. \v 40 Vatyi tari ñoho̱ ra Jonás chichi tiyaca cahnu cuan uñi quɨvɨ ta uñi ñuu, tyicuan caa cucohon yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria chichi ñuhú uñi quɨvɨ ta uñi ñuu. \v 41 Ta quɨvɨ cucutuñi chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ, cundɨcuita ñu chiyo̱ ñuu Ninive ta cha naha ta cucatyi ñu na tachi tuñi Nyoo chi nyoho ñáyɨvɨ cha iyó vityin, ta cucatyi ñu vatyi cucunaa ndo, vatyi maa ñu cha cuví ñu ñuu Nínive, canasama̱ ñu cuhva iyó ñu quɨvɨ caha̱n ra Jonás tuhun Nyoo chihin ñu. Ta ihya nyaá ra cahnu ca cuví ta ñima ca ra Jonás. \v 42 Vatyi tyicuan caa tucu ñaha cha cuvi̱ reina ityi Sur, cundɨcuita ña quɨvɨ cucutuñi chi ñáyɨvɨ ta cucatyi ña vatyi cucunaa nyoho ñu iyó vityin, vatyi maa ña, vasɨ cañi ñuu ña soco quichi̱ ña, quichi̱ tyasoho ña tuhun cha chiñi tuñi ra Salomón. Ta ihya cahnu ca cuvi ra cha cahán chihin ndo vityin ta ñima ca ra Salomón. \s1 Yoso caa ndichi tucu tatyi ña vaha inga chaha añima ñáyɨvɨ tatu naa iñi ñu chi Nyoo \r (Lc. 11.24-26) \p \v 43 ’Tatu noo tatyi ña vaha quita chi añima noo rayɨɨ, chicá noo chi noo nu ityi, nanducú chi noo nu nyitatu chi, soco ña nañihi chi nu nyitatu chi. Tyicuan ta ndichi xiñi chi: \v 44 “Cunuhu tiqui nya vehi nu quite̱.” Yucuan ta nachaa chi añima ra nu quita̱ chi. Ta nanyehe̱ chi vatyi ndɨɨ xaan, ta yori nyaá. \v 45 Tyicuan ta cuanaquehen chi ucha ca tahan tatyi ña vaha, cha yaha ca cuhva ican saha maa chi. Tyicuan ta quɨhvɨ tandɨhɨ tatyi ña vaha cuan añima ra cuan. Yucuan chaha, quiñi ca cunɨcoo ra ta ñima ca cuhva chiyo̱ maa ra. Ta tyicuan caa cucuvi chi ñáyɨvɨ quiñi iyó ihya ―catyí ra Jesús. \s1 Tari yañi ra Jesús ta tari sɨhɨ ra cuví chi ñáyɨvɨ sacuví cuhva catyí Nyoo \r (Mr. 3.31-35; Lc. 8.19-21) \p \v 46 Ni cahán ca ra Jesús chihin ñáyɨvɨ, ta chaa̱ sɨhɨ ra ta yañi ra, ta ndoo̱ ñu chata vehe, ta cuñí ñu cahan ñu chihin ra. \v 47 Tyicuan ta sacoto̱ noo ñáyɨvɨ nyaá cuan chi ra Jesús, ta catyí ñu: \p ―Sɨhun ta yañun nyicú ñu chata vehe. Ta cuñí ñu cahan ñu chuhun. \p \v 48 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi ñu: \p ―¿Yóó cha cuví sɨhi ta yañi? ―catyí ra. \p \v 49 Tyicuan ta sañaha̱ ndaha ra chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra: \p ―Ican ra ihya cuví sɨhi ta yañi. \v 50 Vatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha sacuvi cuhva cuñí Suti ra nyaá andɨvɨ, ican ñu cuan cuví yañi, ta cuhve, ta sɨhi ―catyí ra Jesús. \c 13 \s1 Tari noo ra chicá noo tachí, tyicuan caa cuví ra cahán tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ \r (Mr. 4.1-9; Lc. 8.4-8) \p \v 1 Quɨvɨ cuan quita̱ ra Jesús vehe ra ta chicunyaa̱ ra yuhu miñi. \v 2 Ta chaha cha cuaha ñáyɨvɨ nataca̱ nu nyaá ra, quɨhvɨ̱ ra chichi noo canoa ta chicunyaa̱ ra. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ ndoo̱ ñu nyicú ñu nu ñɨtɨ cuan. \v 3 Tyicuan ta cuaha ri cha quichaha sañahá ra chi ñu chihin noo cuhva ta catyí ra: \p ―Noo chaha quita̱ noo ra, tachi̱ ra chɨtɨ trigu. \v 4 Ta nu cuahan ra quɨtɨ̱ ra chɨtɨ cuan, canacoyo̱ suhva chɨtɨ cuan yuhu ityi. Ta quichi̱ coyo saa ta cachachi̱ tɨ. \v 5 Ta suhva ca canacoyo̱ tɨcu yuu, nu ña cuaha ñuhú yɨhɨ́. Ta yucuan caña̱ chɨtɨ cuan cha numi ri vatyi ña cuaha ñuhú yɨhɨ́ chaha. \v 6 Soco cuhva cha caña̱ ñanyii ɨɨn na ityi ri tun, vatyi ña cono yɨhɨ́ yoho tun. \v 7 Suhva ca chɨtɨ canacoyo̱ tɨcu iñu. Ta chahnu̱ iñu cuan. Ta chasɨ̱ chi nuu tun. Yucuan chaha ña chiyo̱ chɨtɨ tun. \v 8 Soco suhva ca canacoyo̱ nu ñuhú vaha. Ta quɨvɨ cachahnu tun, vaha xaan cachaha̱ tun chɨtɨ, vatyi yɨhɨ́ tun noo cientu chɨtɨ chaha tun cha noo ri maa tun. Ta inga tun uñi xico, ta inga tun oco uchi chɨtɨ chaha̱ tun. \v 9 ¡Tatu cutuñi iñi ndo, tya̱soho ndo! \s1 Nu sacoto ra Jesús ñáá tuhun cha chihin cuhva ri cahan ra ta ña cahán cachi ra \r (Mr. 4.10-12; Lc. 8.9-10) \p \v 10 Tyicuan ta tuhva ra cachicá noo chihin ra Jesús, ta candaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha chihin cuhva ri cahún chihin ñáyɨvɨ, ta ña cahán cachun chihin ñu? ―cacatyí ra. \p \v 11 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Chi nyoho sacotó Nyoo tuhun xehe, yoso caa nyacá ñaha ra, soco chi maa ñu ña chahá ra cha coto ñu. \v 12 Vatyi ñáyɨvɨ cutuñí iñi tuhun cahín ta sacuví ñu, cuaha ca cucutuñi iñi ñu. Ta ñáyɨvɨ cha chiin ri cutuñí iñi, ta ña cuñí ñu sacuvi ñu, cutinyaa ndɨhi cha cutuñí iñi ñu. \v 13 Yucuan chaha vatyi chihin cuhva ri cahín chihin ñu, tacuhva nyehe ñu ta cuví chi tari cha ña ndichin nyehe ñu. Ta cuɨñɨ ñu soco ma cutuñi iñi ñu, tari cha ña chiñi ñu cuví cuan. \v 14 Ta tyicuan caa ta chinó cava tuhun cha caha̱n ra Isaías ra profeta Nyoo ta cha naha, ta catyí ra: \q1 Cha ndicha vatyi nyoho cuɨñɨ ndo tuhin, soco ma cutuñi iñi ndo. \q1 Ta cunyehe ndo cha sacuví, ta ma cutuñi iñi ndo. \q1 \v 15 Vatyi cha ndundava̱ añima ñáyɨvɨ ihya, ta ña cachi vaha chiñí ñu. \q1 Ta tahán nuu ñu, \q1 Tacuhva cha ma nyehe ñu chihin chɨtɨ nuu ñu. \q1 Ta ma cuɨñɨ ñu chihin soho ñu. \q1 Ta ni ma cutuñi iñi ñu chihin añima ñu. \q1 Ta ni ma nanducu ñu chii, tacuhva sanduvahi chi ñu. \p \v 16 ’Soco sɨɨ xaan cuví chi nyoho, vatyi nyehé ndo chihin chɨtɨ nuu ndo, ta chiñí ndo chihin soho ndo. \v 17 Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi cuaha ra cacuvi̱ profeta Nyoo ta cuaha ñáyɨvɨ vaha, cacuñi̱ ñu nyehe ñu cha nyehé nyoho cha sacuví, soco ña nyehe̱ ñu. Cuñi̱ ñu cuɨñɨ ñu tandɨhɨ tuhun cha chiñi nyoho vityin, soco ña chiñi̱ ñu. \s1 Nu catyí ra Jesús ñáá cha cuñí chi catyi cuhva cha cahán ra \r (Mr. 4.13-20; Lc. 8.11-15) \p \v 18 ’Tya̱soho ndo ñáá cha cuñí chi catyi noo cuhva cha catyi̱ chi ndo tuhun ra cha tachí chɨtɨ trigu cuan: \v 19 Ñáyɨvɨ cha chiñí tuhun yoso caa cuñí Nyoo cunyaca ñaha ra añima ñu, ta ña cutuñí iñi ñu, tari nu canacoyo chɨtɨ yuhu ityi, tyicuan caa cuví ñu. Vatyi quichi̱ cuihna ta tava̱ ra tuhun Nyoo cha caa añima ñu. \v 20 Ta tari nu canacoyo̱ chɨtɨ tɨcu yuu cuan, tyicuan caa cuví tucu ñáyɨvɨ cha chiñí tuhun Nyoo, ta sɨɨ xaan cuví chi ñu naquehen cuenda ñu noo ri cuhva. \v 21 Vatyi nu caña̱ chɨtɨ tɨcu yuu cuan, chiin ri ñuhú yɨhɨ́ chaha. Yucuan chaha caña̱ soco ña cuví tyihi yoho chi. Ta tyicuan caa ñu cuan. Suhva ri quɨvɨ chinó iñi ñu. Soco quɨvɨ cha quichaha nyehe ñu tɨndoho, ta satasɨ iñi ñáyɨvɨ chi ñu cha cuenda tuhun Nyoo ta sandɨhɨ ri ñu tuhun cha chinó iñi ñu. \v 22 Ta tari nu canacoyo chɨtɨ chichi iñu cuan, tyicuan caa cuví tucu inga ñu cha chiñí tuhun Nyoo. Chiñí ñu, soco ña cuñí ñu sacuvi ñu tari cuhva chiñí ñu. Vatyi nyaá xaan ca xiñi ñu tuhun tɨndoho ñayɨvɨ̱ ican saha tuhun Nyoo. Ta nyiyo ca iñi ñu cha tyayɨɨ. Ta tandɨhɨ tuhun cuan sayanga chi chi ñu, ta ña chahá nanducu vaha ñu chi Nyoo. \v 23 Soco tari nu canacava̱ chɨtɨ nu ñuhu vaha, tyicuan caa cuví ñu chiñí tuhun Nyoo, ta cutuñí iñi ñu, ta sacuví ñu tandɨhɨ tuhun cahán ra. Yɨhɨ́ ñu cuví ñu tari yutun cha chaha noo cientu chɨtɨ, ta inga ñu tari yutun cha chaha uñi xico, o tari yutun cha chahá oco uchi chɨtɨ noo noo tun. \s1 Nu catyí ra Jesús yoso caa cuahan tuhun trigu ta cuhu ña vaha \p \v 24 Ta chaha̱ tucu ra Jesús inga cuhva ihya chi ñu; ta catyí ra: \p ―Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari noo ra cha tachi̱ chɨtɨ trigu nu noo ñuhú. \v 25 Soco cuhva cha caquixí tandɨhɨ ra casahá tyiño cuan, quɨhvɨ̱ noo ra xaan iñi chi ra, ta tachi̱ ra chɨtɨ cuhu ña vaha, ta cuahan ra. \v 26 Ta quɨvɨ caña̱ chɨtɨ trigu cuan, ta caña̱ yoco chi, ta yucuan na tuvi tucu cuhu ña vaha cuan. \v 27 Tyicuan ta ra cacuví musu, cachaha̱n ra chicatyi̱ ra chi chitoho ra: “Tata, tatu maa maa ri maa chɨtɨ trigu tachu̱n, ¿nya quita̱ cuhu ña vaha cuan?” cacatyí ra. \v 28 Ta nacaha̱n ra cuan ta catyi ra: “Iyó noo ra xaan iñi chi yo tachi̱.” Tyicuan ta musu cuan, catyí ra chi chitoho ra: “¿Atu cuñún cha cuhun ndi ta tohon ndi cuhu ña vaha cuan?” \v 29 Soco chitoho ra catyí ra: “Ma tohon ndo, coto cuhva cha tohon ndo cuhu ña vaha cuan, ta coyo ndɨhɨ trigu cuan. \v 30 Sa̱ña ndo, na cuahnu maa chi ɨɨn ri chihin trigo cuan, tyicuan ta quɨvɨ cunɨcoñehi tyiño sahí, cutachi chi ra casaha tyiño cutohon xihna ca ra cuhu ña vaha cuan ta cuhñi ra cuenda sucun, vatyi cahmi ra. Ta yaha cuan ta canaquehen vaha ra cha vaha cuan chichi yaque.” \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi tari chɨtɨ mostaza cuví cha nyacá ñaha Nyoo añima yo \r (Mr. 4.30-32; Lc. 13.18-19) \p \v 31 Tyicuan ta catyí tucu ra Jesús inga cuhva ihya chi ñu: \p ―Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari noo chɨtɨ yutun cha nañí mostaza cha tachi̱ noo ra nu ñuhú ra. \v 32 Vatyi ican chɨtɨ cuan cuví cha luhlu ca ican saha tandɨhɨ ca chɨtɨ. Soco quɨvɨ chahnu̱ tun cuví tun noo yutun cahnu vavaha. Ta quichi̱ coyo saa, ta casavahá tɨ taca tɨ nuu tun ―catyí ra Jesús. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi tari yuchan iya cuví cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ \r (Lc. 13.20-21) \p \v 33 Ta catyí tucu ra Jesús inga cuhva ihya: \p ―Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari yuchan iya cha nasaca̱ noo ñaha chihin uñi cuhva yutyi pan. Vatyi tari ndaa tandɨhɨ pan cuan chihin yuchan iya cuan, tyicuan caa cuahan nducuaha ca ñu nyacá ñaha Nyoo añima ―catyí ra. \s1 Yoso caa chotyiñó ra Jesús noo cuhva cha cahán ra \r (Mr. 4.33-34) \p \v 34 Tandɨhɨ tuhun ihya cahan ra Jesús chihin ñáyɨvɨ chihin cuhva ri. Ta tandɨhɨ tuhun cha catyi̱ ra chi ñu soco maa maa ri chihin noo cuhva ri. \v 35 Tyehe caa sacuvi̱ ra tacuhva chino cava tuhun cha cahán ra profeta ta cha naha ta tyaa̱ ra tyehe caa: \q1 Chihin cuhva ri cucahin chihin ñáyɨvɨ. \q1 Cucatyi chi ñu tuhun cha ñohó xehe nyata savaha̱ Nyoo ñuhu ñayɨvɨ̱. \s1 Nu catyí ra Jesús ñáá cha cuñí chi catyí tuhun cuhu ña vaha cha cañá mahñu chɨtɨ trigu cuan \p \v 36 Tyicuan ta sacunuhu̱ ra Jesús chi ñáyɨvɨ, ta ndɨhvɨ̱ ra chichi vehe. Ta catuhva̱ ra cachicá noo chihin ra chi ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Na̱catyi chi ndi ñáá cha cuñí chi catyí tuhun cha caña̱ cuhu ña vaha cuan nu ñuhu cuan. \p \v 37 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ra cha tachi̱ chɨtɨ trigu cuan ican cuví yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. \v 38 Ta ñuhú cuan, ican cuví añima ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta chɨtɨ trigu cuan ican cuñí chi catyí ñáyɨvɨ cha nyicón chi Nyoo, ta chɨtɨ cuhu ña vaha cuan cuñí chi catyí ñáyɨvɨ cha nyacuví cuhva cuñí ra ña vaha. \p \v 39 ’Ra cha tachi̱ cuhu ña vaha cuan, ican cuví cuihna ra xaan iñi chi Nyoo. Ta quɨvɨ cunacoñehe ra tyiño saha ra, ican cuví quɨvɨ cucunaa ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta ra cha cunacoñehe chɨtɨ cuan, ican cuví ra cacuví ángel. \v 40 Tari nasataca̱ ra cuhu ña vaha cuan vatyi cayu chi, tyicuan caa cucuvi quɨvɨ naa ñayɨvɨ̱. \v 41 Yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria cutachi chi ángel cunasataca ra chi ñu sacoo cuatyi inga ñu, ta ñu cha sacuví cha ña vaha. \v 42 Ta cutyihi ra chi ñu chichi horno nu cayú ñuhu. Ta cucuacu ñu ta cusacahñi ñu noho ñu. \v 43 Ta ñu cha sacuví cuhva cuñí Nyoo cutuvi ñu nuu Nyoo Sutu yo. Ta tari cha ndichin ñanyii, tyicuan caa cucuvi ñu. Tatu cutuñí iñi ndo, tya̱soho ndo tuhun cahín. \s1 Noo xuhun cuaan cha ñohó xehe \p \v 44 ’Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari noo xuhun cuaan ñohó xehe chichi ñuhú. Ta noo ra nañihi̱ xuhun cuaan cuan, soco natyihi̱ xehe tucu ra inga chaha ta sɨɨ xaan cuñí ra cuanuhu ra ta xico̱ ra tandɨhɨ cha iyó chi ra, ta sata̱ ra ñuhu nu ñohó xehe xuhun cuaan cuan. \s1 Noo cuhva cha cahan ra Jesús cuenda noo perla cha yahvi xaan nyaá \p \v 45 ’Ta cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ, cuví tucu chi tari noo ra satá ta naxicó perla finu. \v 46 Ta cuhva cha ñihi̱ ra noo cha yahví vavaha nyaá, ta xico̱ ra ndɨɨ maa cha cumi̱ ra, ta sata̱ ra perla vaha cuan. \s1 Nu sañahá ra Jesús noo cuhva cuenda tarraya \p \v 47 ’Ta suri cuví tucu cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ tari tarraya cha cañí ra nu tyañuhu, ta ñihi ra ndɨhɨ nuu tiyaca chihin. \v 48 Ta cuhva cha chitu̱ tarraya cuan chihin tiyaca, catava̱ ra ityi nu ñɨtɨ, ta yucuan canacachi̱ ra chi tɨ, canaquehe̱n vaha ra chi quɨtɨ vaha chichi noo tica, ta sacuita̱ ra chi quɨtɨ ña vaha cuan. \v 49 Ta tyicuan caa cucuvi quɨvɨ naa ñayɨvɨ̱, cuquichi coyo ángel, quichi tava sɨɨn ra chi ñu vaha ta ñu ña vaha. \v 50 Ta cutyihi ra chi ñu ña vaha cuan chichi anyaya nu cayú ñuhu̱, nu cucuacu ñu ta cusacahñi ñu noho ñu. \s1 Nu sañahá chi vatyi vaha tuhun chahnu ta tuhun chaa Nyoo \p \v 51 Tyicuan ta ra Jesús ndaca̱ tuhun ra chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra: \p ―¿Atu cutuñí iñi ndo tandɨhɨ tuhun ihya? \p Ta nacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Ay, Sutu Mañi yuhu. Cutuñí iñi ndi. \p \v 52 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Tatu noo ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu, ta cutuhva ra tuhun yoso caa nyacá naha Nyoo añima ñáyɨvɨ, cumí ra cha vaha tuhun chahnu Nyoo, ta cumí tucu ra tuhun chaa cha sañahí. Ta cuví ra tari noo ra cuví nuu, ra chitó ta sañahá ra tuhun chahnu ta tuhun chaa cha sañahí ―catyí ra Jesús. \s1 Nu ñohó ra Jesús Nazaret ñuu nu chahnu̱ ra \r (Mr. 6.1-6; Lc. 4.16-30) \p \v 53 Ndɨhɨ̱ cahan ra Jesús cuhva ihya ta cuahan ra. \v 54 Ta nachaa̱ ra ñuu ra. Ta yucuan quichaha sañaha ra chichi vehe ñuhu ñuu cuan. Ta iyo cuñí ñáyɨvɨ ta catyí ñu: \p ―¿Nya maa maa cutuhva̱ ra ihya cha chiñi tuñi xaan ra? ¿Ta yoso caa cuví sacuvi ra milagru? \v 55 Vatyi sehe ra satyá vitu cuan cuví chi ra. Ta cu María cuví sɨhɨ ra. Ta yañi ra cuví chi ra Jacobo, ta ra José, ta ra Simón ta ra Judas. \v 56 Ta cuhva ra ñandɨhɨ, iyó ñu ityi nu iyó yo. Tu tyicuan caa, ¿nya maa maa cutuhva̱ ra tandɨhɨ tuhun ihya? ―catyí ñu. \p \v 57 Ta yucuan chaha ña cuñí ñu quichaha ñu chi ra. Soco ra Jesús catyí ra chi ñu: \p ―Tandɨhɨ ñáyɨvɨ tandɨhɨ ri ityi sahá ñu ñáyɨvɨ chi ra profeta. Soco ña quichahá ñu chi ra tatu ra ñuu ñu, o ra vehe ñu cuví chi ra ―catyí ra. \p \v 58 Ta ña cuaha milagru sacuvi̱ ra yucuan cha cuenda vatyi ña chinó iñi ñu chi ra. \c 14 \s1 Nu catyí chi yoso caa chihi̱ ra Juan ra sacondutya̱ \r (Mr. 6.14-29; Lc. 9.7-9) \p \v 1 Quɨvɨ cuan ra Herodes, ra cuví gobiernu nɨcahnu nu cuví Galilea, ñihi̱ ra tuhun ra Jesús. \v 2 Ta catyí ra chi ra nyicú chihin ra: \p ―Ican ra cuan cuví ra Juan ra sacondutya̱ chi ñáyɨvɨ, ra cha chihi̱ ta vityin nandoto̱ ra. Yucuan chaha iyó tunyee iñi chi ra cha sacuví ra milagru. \p \v 3-4 Tyicuan caa catyi̱ ra vatyi suri maa ra tyihi̱ tyiño ta catɨɨ̱n ra chi ra Juan. Ta chahñi̱ ra chi ra chihin cadena, ta tyihi ra chi ra vehe caa. Tyicuan caa sacuvi̱ ra tyi xaan cuñí ra tyi catyi̱ ra Juan tyi ña vaha cha nyaá ra chihin cu Herodías cha cuví ña ñasɨhɨ yañi ra ra Felipe. \p \v 5 Ta yucuan chaha, ra Herodes, cuñi̱ ra cahñi ra chi ra Juan, soco yuhvi̱ ra chi ñáyɨvɨ, vatyi tandɨhɨ ñu chinó iñi ñu tyi ra Juan cuenda Nyoo cahán ra. \v 6 Soco noo quɨvɨ cha vico ra Herodes, ta quichahá chita chaha sehe cu Herodías nu nyicú ñu vico cuan. Ta taha̱n xaan iñi ra Herodes. \v 7 Ta tyaa̱ ra cuhva vatyi cuhva ra ñáá ri cha cacan ñaha tyivaa cuan, ta ma nacahnu ra tuhun cahan ra. \v 8 Tyicuan ta tyiyuhu̱ sɨhɨ ña chi ña, na catyi ña chi ra Herodes tyehe caa: \p ―Cu̱hva xiñi ra Juan ra sacondutya ñáyɨvɨ chii nu noo coho ―catyi̱ ña. \p \v 9 Cha chiñi̱ rey Herodes tuhun caha̱n ña, nducuihya̱ cuñi ra. Soco cha cuenda cha tyaa̱ ra cuhva vatyi cuhva ra ñáá ri cha cacan ña nuu ñu canyicú vico cuan ta ma cuvi nacahnu ra, yucuan chaha tachi̱ ra nacuhva ra xiñi ra Juan chi ña. \v 10 Ta tachi̱ ra tyiño na cutahnya sucun ra Juan nu ñohó ra vehe caa. \v 11 Tyicuan ta caquichi̱ nyaca ra xiñi ra, yɨhɨ́ noo nu coho. Ta cachaha̱ ra chi ñaha tyivaa cuan. Ta maa ña nacuhva̱ cuenda ña chi sɨhɨ ña. \p \v 12 Tyicuan ta chaa̱ coyo ra canyico̱n chi ra Juan ta canaquehe̱n ra coño ñuhu ra, ta catyihi̱ ra chichi ñuhu. Ta yaha̱ cuan ta chaha̱n coyo ra chisacoto ra chi ra Jesús. \s1 Nu chahá ra Jesús cha cachi ohon mil rayɨɨ \r (Mr. 6.30-44; Lc. 9.10-17; Jn. 6.1-14) \p \v 13 Cha chito̱ ra Jesús tuhun ihya, quehe̱n ra noo canoa, ta cuahan noo tuhun ri maa ra noo nu taxi ri iyó. Soco chito̱ ri ñáyɨvɨ, ta quita̱ coyo ñu ñuu ñu, ta cuahan coyo ñu chata ra ityi nu ñuhú. \v 14 Cha quita̱ ra Jesús chichi canoa cuan, nanyehe̱ ra cuaha xaan ñáyɨvɨ. Ta cundahvi̱ xaan cuñi̱ ra nyehé ra chi ñu. Ta sanduvaha̱ ra chi ñu cuhví cha chaa̱ chihin ñu. \v 15 Ta vatyi cha cua cuaa̱, ra cachicá noo chihin ra Jesús chaa coyo ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Cha iñi xaan, ta yori ñáyɨvɨ iyó yatyin ri ihya. Yucuan cuenda na̱tachi chi ñáyɨvɨ ihya na cunuhu coyo ñu nya ñuu cusata ñu cha cachi ñu ―cacatyí ra chi ra Jesús. \p \v 16 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Ña tahán chi cuhun ñu. Cu̱hva maa ndo cha cachi ñu. \p \v 17 Ta nacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Noo tuhun ohon tahan sɨɨn pan ta uvi tahan sɨɨn tiyaca cumí ndi. \p \v 18 Ta catyí ra Jesús: \p ―Nya̱ca ndo chii. \p \v 19 Tyicuan ta tachi̱ ra tyiño na cunyicu ñáyɨvɨ nu cuhu cuan. Yaha̱ cuan ta quehe̱n ra ohon tahan pan cuan, ta ni nduvi tiyaca cuan. Ta nanyehe̱ ndaa ra andɨvɨ, ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo ta tahvi̱ ra pan cuan. Ta chaha̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra, na casacha ra chi ñáyɨvɨ cuan. \v 20 Ta tandɨhɨ ñu cachachi̱ ñu ta ndaha iñi ñu. Yaha̱ cuan ta canasataca̱ ra yɨquɨn cha ndoo̱. Ta quita̱ uchi uvi tahan tica. \v 21 Ta cha tandɨhɨ ñu cachachi̱ cuan, quita̱ ta cha ohon mil cha maa ri maa rayɨɨ. Ta ña quɨhvɨ̱ cuenda ñusɨhɨ ni ra cuatyaa. \s1 Nu chicá ra Jesús nu ndutya \r (Mr. 6.45-52; Jn. 6.16-21) \p \v 22 Ta cha yaha tuhun cuan ta catyí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra, na quɨhvɨ coyo ra chichi canoa, vatyi cayaha sava ra miñi cuan ta cuhun coyo ra inga chiyo. Ta nɨri ca cha cuahan coyo ra cuan, ra Jesús ndoo ra natachi ra chi ñáyɨvɨ na cuhun coyo ñu. \v 23 Cha yaha̱ cha natachi̱ ra chi ñu cuan, ta ndaa̱ ra yucu cuan cua cacan tahvi noo tuhun ri maa ra chi Nyoo. Ta yucuan ñohó ra ta cuaa ndɨhɨ. \v 24 Ta cha nɨ ri ca cha chicán tahvi ra cha cuahan vavaha canoa cuan nya mahñu miñi. Ta ndutya miñi cuan cañí chi chi canoa cuan cha cuenda vatyi ñihi xaan caá tatyi nu cuahan coyo ra. \v 25 Ta cuhva cha ñaa ca cuan cua tuhva ra Jesús nu cuahan coyo ra chihin canoa cuan suri chicá ra nu ndutya. \v 26 Ta cuhva cha cananyehe̱ ra chi ra, chicá ra nu ndutya cuan, canayuhvi̱ xaan ra. Ta cacana chaa vavaha ra, ta catyí ra: \p ―¡Noo cha sayuhvi cuví! \p \v 27 Soco nacahan ra Jesús chihin ra, ta catyí ra: \p ―¡Sa̱nɨɨ ndo iñi ndo, yuhu cuví, ma yuhvi ndo! ―catyí ra. \p \v 28 Tyicuan ta nacaha̱n ra Pedro ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, tatu icon cuvún, ca̱tyi na quichi yuhu nu ndutya chiña nyacua nya nu vachun. \p \v 29 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ña̱ha. \p Tyicuan ta noo̱ ra Pedro nu canoa cuan, ta quichaha̱ chica ra nu ndutya vatyi cuhun ra nu vachi ra Jesús. \v 30 Soco cuhva cha tuvi̱ iñi ra tyi ñihi xaan fuerza tatyi cuan, nayuhvi̱ ra ta quichaha nducu nyee ra, ta quichaha cana chaa ra ta catyí ra: \p ―¡Sa̱cacu chii, Sutu Mañi yuhu! \p \v 31 Ta caa cuhva ri cuan, ta tɨɨ̱n ra Jesús ndaha ra, ta catyí ra chi ra: \p ―¡Chiin xaan chinó iñun chii! ¿Ñáá tuhun cha nacaca uvi iñun? ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 32 Ta cuhva cha ndaa̱ coyo ra nu canoa cuan, cutaxin ri tatyi cuan. \v 33 Tyicuan ta ra cañohó chichi canoa cuan cachicuiñi̱ chɨtɨ ra nuu ra Jesús, ta cacatyí ra chi ra: \p ―Ndicha ndicha cuii vatyi Sehe Nyoo cuví chuun ―cacatyí ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi ñu cuhví ñuu cha nyicú nicacahnu Genesaret \r (Mr. 6.53-56) \p \v 34 Cha cayaha̱ sava ra miñi cuan, cachaa̱ coyo ra nu cuví Genesaret. \v 35 Ta cuhva cha canɨcoho̱n nuu ñáyɨvɨ iyó yucuan chi ra Jesús, sacoto ñu chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ ityi cuan. Ta quichi̱ nyaca ñu tandɨhɨ ñu cuhví nu nyaá ra. \v 36 Ta chacú ndahvi ñu nuu ra, na cuhva ra tɨɨn ñu vasɨ chiin sahma ra. Ta tandɨhɨ ñu tɨɨ̱n sahma ra, nduvaha̱ ñu. \c 15 \s1 Nu sañahá chi ñáá cha satɨvɨ́ chi ñáyɨvɨ \r (Mr. 7.1-23) \p \v 1 Tyicuan ta suhva ra cacuví fariseo ta ra casacuaha ley vehe ñuhu quita̱ coyo ra Jerusalén. Ta chaa̱ coyo ra nu nyaá ra Jesús ta candaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p \v 2 ―¿Ñáá tuhun cha ña sacuví ra cachicá noo chuhun costumbre cha sañahá ra cacuví mandoñi ñuu yo? Vatyi ña canacatyá ra ndaha ra tari cuhva cha tahán chi, tatu cuacachi ra xita ―cacatyí ra. \p \v 3 Soco ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha ña quichahá tucu nyoho tuhun cahán Nyoo ta ñihi xaan ca quichaha ndo costumbre maa ndo? \v 4 Vatyi Nyoo catyí ra: “Sa̱ha ndo ñáyɨvɨ chi sutu ndo ta chi sɨhɨ ndo. Ta tandɨhɨ ñu cha cahán ña vaha chi sutu o chi sɨhɨ, na cúvi ñu”, catyí Nyoo. \v 5 Soco nyoho catyí ndo tyi noo ñáyɨvɨ cuví catyí ñu chi sutu ñu o chi sɨhɨ ñu tyehe caa: “Ma cuvi tyinyei chuun vatyi tandɨhɨ cha iyó chii cha yaha̱ chaha̱ cuende chi Nyoo.” \v 6 Ta tatu cha catyi̱ ndo tyicuan caa, ña cuñí ca chi cha tyinyee ca ndo chi sutu ndo o chi sɨhɨ ndo, catyí ndo. Ta tyicuan caa sacuachiyó xiin ndo tuhun cha catyi̱ Nyoo tyi sacuvi ndo, vatyi cuñí ndo sacuvi maa ndo cuhva costumbre maa ndo. \v 7 ¡Nyoho cha sahá ndo tyi vaha ndo! Ndicha vaha tuhun cha tyaa̱ ra Isaías, ra profeta Nyoo ta cha naha nu catyí Nyoo tuhun ndo tyehe caa: \q1 \v 8 Ñáyɨvɨ ihya, chihin yuhu ri ñu catyí ñu tyi cuñí ñu chii. \q1 Soco ñima chihin tandɨhɨ añima ñu, tyi sɨɨn nu nyaá xiñi ñu. \q1 \v 9 Ta ñahri maa tuhun cha sacahnú ñu chii. \q1 Vatyi cha sañahá ñu maa maa ri cuhva sañahá ñáyɨvɨ ri cuví, \m tyehe caa tyaa̱ ra Isaías tuhun ndo, catyí ra Jesús. \p \v 10 Tyicuan ta cana̱ ra chi ñáyɨvɨ ta catyí ra chi ñu: \p ―Tya̱soho ndo, ta cu̱tuñi iñi ndo tuhun cahín. \v 11 Vatyi cha quɨhvɨ́ yuhu ñáyɨvɨ, ñima cuan satɨvɨ́ chi ñu nuu Nyoo. Soco cha quitá yuhu ñu, ican cuan satɨvɨ́ chi ñu. \p \v 12 Tyicuan ta catuhva̱ ra cachicá noo chihin ra Jesús ta candaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Atu chitón vatyi ra fariseo quiñi xaan cuñí ra cha cachiñi̱ ra tuhun cahún? \p \v 13 Soco maa ra Jesús nacaha̱n ra: \p ―Tandɨhɨ yutun cha ña tachi̱ Suti, ra nyaá andɨvɨ, cucoyo tun nya yoho tun. \v 14 Sa̱ña ndo chi ra vatyi ra cuaa cacuví ra, ta casañahá ra ityi chi inga ra cuaa. Ta tatu noo ra cuaa ta sañahá ra ityi chi inga ra cuaa, nɨ nduvi ra cucanacoyo ra chichi noo yavi. \p \v 15 Tyicuan ta quichaha catyí ra Pedro chi ra Jesús: \p ―Na̱catyi chi ndi ñáá cha cuñí chi catyí cuhva cha cahu̱n cuan. \p \v 16 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―¿Atu ni nyoho ta ña cutuñi iñi ndo? \v 17 ¿Atu ña cutuñí iñi ndo vatyi cha quɨhvɨ ityi yuhu yo, chichi yo cuahan? Yaha̱ cuan ta quita tucu. \v 18 Soco tuhun cha quitá yuhu yo, chichi añima yo quitá, ta ican cuan cuví cha satɨvɨ́ chi ñáyɨvɨ nuu Nyoo. \v 19 Vatyi nya chichi añima ñu quitá cha quiñi caá chicá xiñi ñu. Ta cuñun, cha chahñi ñu chi ñáyɨvɨ, cha quichi cuvi iñi ñu coo ñu chihin inga ñu cha ñima ñasɨhɨ ñu cuví. Ta tandɨhɨ ca cha quiñi caa cha sacuvi ñu chihin coño ñuhu ñu. O yɨhɨ́ ñu cha suhu ñu cha chii ñáyɨvɨ. O sandaví ñaha ñu. O cahán ndasɨ ñu. \v 20 Ican cuan cuví cha satɨvɨ́ chi ñáyɨvɨ. Soco cha ma sacuvi ñu costumbre cha nacatyá xaan ñu ndaha ñu cha ni cumañi ca cachi ñu, ña satɨvɨ́ cuan chi ñu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nachino̱ iñi noo ñaha inga ñuu chi ra Jesús \r (Mr. 7.24-30) \p \v 21 Quita̱ ra Jesús ñuu cuan ta cuahan ra ityi ñuu Tiro ta ñuu Sidón. \v 22 Ta noo ñaha ñuu Canaan iyó ña ityi cuan, suri caná chaa ña vachi ña nu vachi ra Jesús, ta catyí ña: \p ―Sutu Mañi yuhu, ra vachi tata rey David cuvún. Cu̱ndahvi cuñi nyehun chii, vatyi sehi yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha chi ña, ta nyehé xaan ña tɨndoho ―catyí ña. \p \v 23 Soco ra Jesús ña nacaha̱n ra nu cahán ña. Tyicuan ta tuhva ra cachicá noo chihin ra chi ra ta cachacu̱ ndahvi ra nuu ra ta catyí ra chi ra: \p ―Ca̱tyi chi ña na cunuhu ña vatyi caná chaa xaan ña vachi ña chata yo. \p \v 24 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Nyoo noo ri nu tachi̱ ra chii, cuenda mbee cha cuanaa. Ta mbee cuan ican cuví ñu ñuu Israel. \p \v 25 Soco ñaha cuan tuhva̱ ña ta chicuiñi̱ chɨtɨ ña nuu ra ta catyí ña chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¡tyi̱nyee chii! \p \v 26 Ta ra Jesús catyí ra chi ña: \p ―Ña vaha cha tinyaa yo pan yuhu sehe yo ta cuhva yo cachi ina ―catyí ra chi ña. \p \v 27 Soco maa ña ña quichaha̱ ña ta catyí ña chi ra: \p ―Ndicha, Sutu Mañi yuhu. Soco nyacua nya ina ta chachí tɨ yɨquɨn cha canacoyo nu mesa chitoho tɨ ―catyí ña. \p \v 28 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―Sɨhi ¡ñana cha chinó xaan iñun chii! Cua sacuvi tari cuhva cuñún. \p Ta caa cuhva ri cuan ta nduvaha̱ sehe ña. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús cuaha ñu cuhví \p \v 29 Quita̱ ra Jesús yucuan ta yaha̱ ra yuhu miñi Galilea, ta ndaa̱ ra noo yucu ta chicunyaa̱ ra yucuan. \v 30 Ta cuaha ñáyɨvɨ chaa̱ coyo nu nyaá ra ta quichi nyaca ñu cuaha ñu cuhví: ñu coxo, ñu cuaa, ñu luu, ñu ñɨhɨ. Ta cuaha ca ñu cuhví quichi nyaca ñu nu nyaá ra. Ta chacu̱n ñu chi ñu nuu ra, ta maa ra sanduvaha̱ ra chi ñu. \v 31 Ta iyo cuñí ñáyɨvɨ nyehé ñu yoso caa nacaha̱n ñu ñɨhɨ ta yoso caa nduvaha̱ ñu luu, ta yoso caa nacacá ñu coxo, ta yoso caa nanyehé ñu cuaa. Ta quichaha casacahnu ñu chi ra cuví Nyoo cuenda ñu, ñu Israel. \s1 Nu chahá ra Jesús cha cachi cumi mil rayɨɨ \r (Mr. 8.1-10) \p \v 32 Tyicuan ta cana̱ ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Ndahvi xaan cuñí nyehi chi ñáyɨvɨ ihya, vatyi cha uñi quɨvɨ nyicú ñu ihya chihin, ta ñahri maa cha cachi ñu nyisó ñu. Ta ña cuñí natachi chi ñu nya vehe ñu vatyi ta cachi ca ñu, coto coñaa ñu ityi cunuhu ñu ―catyí ra Jesús. \p \v 33 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra cacatyí ra chi ra: \p ―Soco ¿nya cuquehen yo cha cachi ñáyɨvɨ cuaha ihya, nu yori maa ñáyɨvɨ iyó ihya? \p \v 34 Tyicuan ta ra Jesús ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Yoso tahan pan cumí ndo? \p Ta maa ra catyí ra: \p ―Ucha tahan pan, ta uvi tahan tiyaca nyihi ri. \p \v 35 Tyicuan ta tachi̱ ra na cunyicu ñáyɨvɨ cuan nu ñuhú. \v 36 Tyicuan ta quehe̱n ra ndɨ ucha pan cuan ta tiyaca cuan, ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo. Tyicuan ta tahvi̱ ra ta chaha̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra, ta maa ra cachicá noo chihin ra canasacha̱ ra chi ñáyɨvɨ. \v 37 Tandɨhɨ ñu chachi ñu, ta chitu̱ chichi ñu. Ta yaha̱ cuan casacutu̱ ra ucha tica chihin yɨquɨn cha ndoo cuan. \v 38 Cumi mil rayɨɨ cachachi̱, ta ña quɨhvɨ̱ cuenda ñusɨhɨ nɨ ri ra cuatyaa. \v 39 Yaha̱ cuan ta sacunuhu ra chi ñáyɨvɨ, ta quɨhvɨ̱ ra nu canoa, ta cuahan ra ityi nu cuví Magdala. \c 16 \s1 Ra fariseo ta ra saduceo cachicán ra chi ra Jesús na sacuvi ra noo milagru \r (Mr. 8.11-13; Lc. 12.54-56) \p \v 1 Tyicuan ta ra fariseo ta ra saduceo chaha̱n coyo ra nu nyaá ra Jesús. Vatyi cacuñí ra nducu nyehe ra chi ra yucuan chaha chicán ra na sacuvi ra noo milagru chihin tunyee iñi Nyoo. \v 2 Soco nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi ra: \p ―Cha cha iñi cuhva cha cuaa quee ñanyii, tuhvá ndo catyí ndo: “Vaha xaan cucuvi quɨvɨ tyaan, vatyi tyaquɨ xaan cuaha andɨvɨ.” \v 3 Ta cha ñaha ri catyí ndo: “Vityin ña tyaquɨ maa cucuvi quɨvɨ vatyi cuaha ta iñi ñaa xaan andɨvɨ”, catyi ndo. Nyoho vaha xaan chitó ndo ¿yoso caa nacotó ndo tuhun vico andɨvɨ soco ña cuví nacoto ndo yoso caa cuahan tuhun cha sañahá Nyoo chi ndo vityin? \v 4 Ñáyɨvɨ iyó vityin, quiñi iyó ñu ta ña chinó iñi ñu chi Nyoo. Cuñí ñu nyehe ñu noo cha iyo. Soco ma cuhve nyehe ñu vatyi cha yaha̱ sañaha̱ Nyoo cha iyó cha sacuvi̱ ra chihin ra Jonás ―catyí ra Jesús chi ra, ta sandoo̱ ra chi ra, ta cuahan ra. \s1 Tuhun cahán ra fariseo cuví chi tari yuchan iya \r (Mr. 8.14-21) \p \v 5 Cuhva cha cayaha̱ ra cachicá noo chihin ra Jesús inga chiyo miñi cuan, canaa̱ iñi ra cacuiso ra pan. \v 6 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Sa̱ha ndo cuenda chi ndo chihin yuchan iya ra fariseo ta ra saduceo ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 7 Tyicuan ta quichaha̱ candatuhun ra chihin ra tahan ra ta catyí ra: \p ―Cha cuenda vatyi ñahri pan nyisó yo vachi, yucuan chaha catyí ra tyicuan caa chi yo ―catyí ra. \p \v 8 Ta tuvi̱ iñi ra Jesús tuhun candatuhún ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Nyoho, chiin xaan chinó iñi ndo chii. ¿Ñáá tuhun cha catyí ndo vatyi ñahri pan nyisó ndo? \v 9 ¿Atu ta cutuñi ca iñi ndo? ¿Atu ña nɨcohón iñi ndo quɨvɨ sacachi chi ndɨ ohon mil rayɨɨ chihin ohon tahan ri pan? Ta ¿yoso tahan tica sacutu̱ ndo chihin yɨquɨn cuan? \v 10 ¿Atu ña nɨcohón iñi ndo quɨvɨ sacachi̱ chi cumi mil ca ra chihin ucha tahan pan? Ta ¿yoso tahan tica sacutu̱ ndo chihin yɨquɨn cuan? \v 11 ¿Yoso caa cha ña tuví iñi nyoho vatyi ñima tuhun pan cahín, cuhva cha catyi̱ vatyi na saha ndo cuenda chi ndo chihin yuchan iya ra fariseo ta ra saduceo? ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 12 Tyicuan ta cacutuñí iñi ra vatyi ñima tuhun yuchan iya pan cuan cahán ra, soco na casaha ra cuenda chi ra chihin tuhun cha casañahá ra fariseo ta ra saduceo. \s1 Nu catyí cachi ra Pedro vatyi ra Jesús cuví Cristo ra cha quita̱ nu nyaá Nyoo \r (Mr. 8.27-30; Lc. 9.18-21) \p \v 13 Cuhva cha chaa̱ ra Jesús ityi ñuu Cesarea Filipo, ndaca̱ tuhun ra chi ra cachicá noo chihin ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá catyí ñáyɨvɨ? ¿Yóó ra cuvi Rayɨɨ cha quichi nya gloria? ―catyí ra. \p \v 14 Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Yɨhɨ́ ñu catyí ñu tyi ra Juan ra sacondutya chi ñáyɨvɨ cuvún. Ta inga ñu catyí ñu tyi ra Elías, ta yɨhɨ́ tucu ñu catyí ñu tyi ra Jeremías, o inga ra cuví profeta Nyoo ta cha naha. \p \v 15 Tyicuan ta catyí ra chi ra: \p ―Ta cha cuenda chi nyoho, ¿Yóó ra cuví yuhu? \p \v 16 Tyicuan ta nacaha̱n ra Simón Pedro: \p ―Yoho cuvún ra Cristo, Sehe Nyoo nyitó ―catyí ra. \p \v 17 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Sɨɨ xaan cuví chi yoho, Simón sehe ra Jonás, vatyi ni noo rayɨɨ ña sañaha̱ ra chuun tuhun ihya, soco maa Suti ra nyaá andɨvɨ sañaha̱ chuun. \v 18 Ta yuhu catyí chuun tyi yoho cuvún ra Pedro. Ta sɨquɨ cava ihya, savahí vehe ñuhi. Ta ma cuvi chasaha tuhun chihi chi chi. \v 19 Yuhu cuhve ndaha tɨcu andɨvɨ nu nyacá ñaha Nyoo chuun. Ta cha cuhñun ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, cha nuhñi̱ saha̱ maa Nyoo nya andɨvɨ. Ta tandɨhɨ cha ndachun ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, cha ndachi maa Nyoo nya andɨvɨ. \p \v 20 Tyicuan ta catyi̱ ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra tyi yori chihin cacahan ra tuhun vatyi ican ra cuví Cristo cha quita̱ nu nyaá Nyoo. \s1 Nu sacotó ra Jesús tyi cucúvi ra \r (Mr. 8.31―9.1; Lc. 9.22-27) \p \v 21 Nya ndaha quɨvɨ cuan quichaha̱ catyí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra, vatyi cuñí chi cha cuhun ra ñuu Jerusalén. Ta ra cacuví mandoñi, ta ra cacuví nuu chi tata sutu, ta ra sacuaha ley vehe ñuhu, cucasanyehe xaan ra tɨndoho chi ra. Ta catyí tucu ra vatyi cucahñi ra chi ra soco nu cu uñi quɨvɨ ta cunandoto ra. \v 22 Tyicuan ta quehe̱n ra Pedro chi ra ta quita̱ sɨɨn ra chihin ra ta quichaha̱ catyí ra chi ra Jesús vatyi ña vaha cha cahán ra ta catyí ra: \p ―Ña cuñí Nyoo ta cuvi chuun tyehe caa, Sutu Mañi yuhu. \p \v 23 Soco nanyocava̱ ra Jesús, ta quichaha̱ catyí ra chi ra Pedro: \p ―¡Ca̱nyaha chuun nui, cuihna! Vatyi cha cahún tyiña caa nducú sanacavon chii. Vatyi ña chicá xiñun cuhva chicá xiñi Nyoo. Soco cuhva chicá xiñi ñáyɨvɨ chicá xiñun ―catyí ra. \p \v 24 Tyicuan ta ra Jesús catyi̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Tatu nya nyoho cuñí ndo cunyicon ndo chii, cuñí chi sa̱naa ndo iñi ndo tuhun maa ndo. Ta ma ndu uvi iñi ndo cha nyicón ndo chii, vasɨ nyehe ndo tɨndoho cha cuende vatyi yucuan cuví cruzi cha tahán chi cuiso ndo. \v 25 Vatyi nya nyoho ña cuñí ndo nyehe ndo tɨndoho cha cuenda yuhu, cucúvi ndo ta cuhun ndo anyaya. Soco nya ndo cuhva ndo ñayɨvɨ̱ ndo cha cuende, cucacu añima ndo. \v 26 Vatyi ñáá ri tuhun cha saha ganaa ndo tandɨhɨ cha tyayɨɨ cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ tatu cunaa añima ndo. Vatyi ñahri chihin cutyiyahvi ndo ta cacu añima ndo. \v 27 Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cuquichi tiqui soco chihin cha cahnu cuví Suti, ta cuquichi coyo ángel chihin. Tyicuan ta cutyiyahvi chi noo noo ndo yoso cuhva sacuvi̱ ndo. \v 28 Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi yɨhɨ́ nyoho cha nyicú ndo ihya cha ma cúvi ñaha ndo nyacua nya nyehe ndo chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cunyehe ndo yoso caa vachi cunyaca ñahi chi ndo ―catyí ra Jesús. \c 17 \s1 Nu sañahá Nyoo yoso caa ra Jesús noo cha ndicha nu nyacá ñaha ra \r (Mr. 9.2-13; Lc. 9.28-36) \p \v 1 Iñu quɨvɨ cha yaha̱, ta quehe̱n ra Jesús chi ra Pedro ta ra Jacobo, ta ra Juan yañi ra Jacobo. Ta cuahan coyo ra noo yucu sucun xaan chihin ra. \v 2 Ta yucuan nasama̱ cuhva caa ra Jesús nuu ra ndɨhɨ chihin ra. Ta xiño vavaha nanduvi̱ nuu ra tari ñanyii. Ta sahma ra cuichin xaan nanduvi̱ tari maa ñuhú cuichin. \v 3 Tyicuan ta cananyehe̱ ra chi ra Moisés ta ra Elías, candatuhún ra chihin ra. \v 4 Ta quichaha̱ catyí ra Pedro chi ra Jesús: \p ―Sutu Mañi yuhu, vaha xaan cha nyicú ndi ihya. Tatu cuñún na savaha ndi uñi tahan vehe. Noo chuun, noo chi ra Moisés, ta nonga chi ra Elías ―catyí ra Pedro chi ra Jesús. \p \v 5 Cha nɨ ri ca cha cahán ra Pedro, quichi̱ ri noo vico cha xiño vavaha sɨquɨ ra. Ta sahvi cuan chi ra. Ta chichi vico cuan quita̱ noo ndusu cha catyí chi tyehe caa: \p ―Ican ra ihya cuví Sehi, ta cuñí xain chi ra. Ta sɨɨ xaan cuñí chihin ra. Tya̱soho ndo tuhun cahán ra ―catyí ndusu cuan. \p \v 6 Cha cachiñi̱ ra cachicá noo chihin ra Jesús tuhun cuan, cachicava̱ ra nya ñuhu, ta cayuhvi̱ xaan ra. \v 7 Tyicuan ta tuhva̱ ra Jesús nu cayucú ra, ta tɨɨ̱n ra chi ra, ta catyí ra: \p ―Ndɨ̱cuita ndo. Ma yuhvi ndo. \p \v 8 Ta cuhva cha cananyehe̱ ra, noo tuhun ri ca ra Jesús nanyaá, ta uvi ca ra cuan, yori ca ra. \p \v 9 Ta cuhva cha vachi noo coyo ra yucu cuan, catyí ra Jesús chi ra: \p ―Yori chihin ca̱han ndo tuhun cha nyehe̱ ndo ihya. Ca̱han ndo tuhun soco nya yaha cúvi ta nandoto yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria ―catyí ra. \p \v 10 Tyicuan ta candaca̱ tuhun ra cachicá noo chihin ra chi ra, \p ―¿Ñáá tuhun cha catyí ra casacuahá ley vehe ñuhu vatyi xihna ca ra Elías tahán chi quichi? \p \v 11 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cha ndicha vatyi xihna ca ra Elías quichi ta cusanduvaha ra tandɨhɨ. \v 12 Soco yuhu catyí chi ndo vatyi cha yaha̱ quichi̱ ra Elías, soco ña nɨcoho̱n nuu ñáyɨvɨ chi ra, ta casacuvi̱ ñu chihin ra tandɨhɨ cuhva cuñi̱ maa ñu. Ta tyicuan caa tucu yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cusanyehe ñu tɨndoho chii ―catyí ra. \p \v 13 Tyicuan ta cacutuñi̱ iñi ra vatyi tuhun ra Juan ra sacondutya cahán ra Jesús. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra tyivaa cha yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha chi \r (Mr. 9.14-29; Lc. 9.37-43) \p \v 14 Cuhva cha cachaa̱ coyo ra nu nyicú ñáyɨvɨ, tuhva noo ra ta chicuiñi chɨtɨ ra nuu ra Jesús, ta catyí ra chi ra: \p \v 15 ―Tata, cu̱ndahvi cuñi nyehun chi sehi, vatyi yɨhɨ́ noo cuehe chihi tañi chi ra, ta cuaha xaan tɨndoho nyehé ra chihin cuehe cuan. Ta cuaha xaan chaha nduva̱ ra nu ñuhu̱ ta cayu̱ ra, ta nduva̱ ra nu ndutya ñandɨhɨ. \v 16 Ta quichi̱ nyaque chi ra chi ra cachicá noo chuhun, soco ña cuvi̱ sanduvaha̱ ra chi ra ―catyí ra. \p \v 17 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―¡Nyoho, ñu ña chinó iñi cuví ndo! ¡Ta nɨcaa ni quiñi iyó ndo! ¿Yoso tahan ca quɨvɨ cunyai chihin ndo ta cunyei tɨsɨhɨ ndo nyacua nya cutuhva ndo ta chino iñi ndo chii? Nya̱ca ndo chi ra tyivaa chiña tyehe ―catyí ra. \p \v 18 Tyicuan ta tava̱ ñehe ra Jesús chi tatyi ña vaha cuan, ta quita̱ cuan chi ra tyivaa cuan. Ta caa cuhva ri cuan ta nduvaha̱ ra. \p \v 19 Cha yaha̱ cuan ta ndaca̱ tuhun sɨɨn ra chicá noo chihin ra Jesús chi ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha ña cuvi̱ tava nyuhu chi tatyi ña vaha cuan? \p \v 20 Ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Cha cuenda cha chiin xaan chinó iñi ndo chii. Cha ndicha catyí chi ndo vatyi tyehe ta chinó iñi ndo chii, tari cuhva cha cahnu noo chɨtɨ mostaza, cuví catyi ndo chi yucu ihya na canyaha chi ta cuhun chi inga ityi, ta yucu ihya cuhun chi inga ityi. Ta ñahri cha ma cuvi sacuvi ndo tatu ndicha cha chinó iñi ndo chii. \v 21 Soco tahan tatyi ña vaha cuan, quita chi chihin cha ma cachi yo ta cacan tahvi yo ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Inga tucu chaha cahán ra Jesús tuhun yoso caa cucahñi ñáyɨvɨ chi ra \r (Mr. 9.30-32; Lc. 9.43-45) \p \v 22 Cha nɨ ri ca cha ɨɨn ri cachicá noo ra ityi Galilea cuan, ra Jesús catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cucuhva cuenda ñu chii chichi ndaha ra xaan iñi chii. Ta cucahñi ra chii. \v 23 Soco nu cu uñi quɨvɨ ta cunandote ―catyí ra. \p Ta canducuihya xaan iñi ra cachicá noo chihin ra cha cachiñi̱ ra tuhun cuan. \s1 Nu catyiyahví ra cuenda vehe ñuhu cahnu \p \v 24 Cuhva cha chaa̱ ra Jesús ta ra cachicá noo chihin ra ñuu Capernaum, ra catavá xuhun cuenda vehe ñuhu cuan, chaha̱n coyo ra chinyehe ra nu nyaá ra Pedro ta candaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Atu ña tyiyahví ra sacuaha chi nyoho xuhun cha tahán chi cuenda vehe ñuhu cahnu? ―cacatyí ra chi ra Pedro. \p \v 25 Ta nacaha̱n ra Pedro ta catyí ra: \p ―Tyiyahví ra. \p Cuhva cha quɨhvɨ̱ ra Pedro chichi vehe nu ca iyó ra, xihna ca ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―¿Yoso caa catyi tucu yoho vityin Simón? Ra cuví tyiño sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, ¿yóó chi caquehen ra yahvi? ¿Atu chi ñu ñuu maa ra o chi ñu inga ñuu? \p \v 26 Nacaha̱n ra Pedro ta catyí ra: \p ―Chi ñu inga ñuu. \p Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Tu tyicuan caa, ñu ñuu maa ra ña tahán chi tyiyahvi ñu. \v 27 Soco tacuhva vatyi ma cuhva yo tɨsɨhɨ chi ni noo ra, cua̱han miñi cuan, ta tyi̱hun anzuelo, ta tiyaca cha tavon cha xihna ri, chichi yuhu tɨ cunañihun noo xuhun. Ta ñihi tyiyahvun cha cuende ta cha cuenda maun. Que̱hun ta cu̱tyiyahvun ―catyí ra Jesús chi ra Pedro. \c 18 \s1 Nu sañahá ra Jesús yóó ra cha cahnu ca cucuvi nu nyacá ñaha Nyoo \r (Mr. 9.33-37; Lc. 9.46-48) \p \v 1 Quɨvɨ cuan catuhva̱ ra cachicá noo chihin ra Jesús chi ra, ta candaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Nya ndi cahnu ca cuví nu nyacá ñaha Nyoo? \p \v 2 Tyicuan ta ra Jesús cana̱ ra chi noo ra cuehe luhlu, ta chinanyaa̱ ra chi cue mahñu ra. \v 3 Ta catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi tatu nyoho ta ma nasama ndo cuhva iyó ndo, ta tatu ma cuvi ndo tari ra cuatyaa, ma cuvi quɨhvɨ ndo nu nyacá ñaha Nyoo. Vatyi ra cuatyaa chahá ndotyin cunyaca ñaha sutu ndotyin chi ndotyin, ta tyicuan caa cu̱hva ndo chi ndo cunyaca ñaha Nyoo chi ndo. \v 4 Ta tyicuan caa ra cahnu ca cuví nuu Nyoo, ican cuví ñu ña cahnu sahá chi, ta cuví ñu tari ra cuehe luhlu ihya. \v 5 Ta ñáyɨvɨ cha natɨɨ́n cuenda chihin sɨvi chi noo ra ña cahnu sahá chi, tari ra cuehe luhlu ihya, chi yuhu natɨɨ́n cuenda ñu. \s1 Nu sañahá ra Jesús chi yo yoso caa saha cuenda yo chi yo coto sacuvi yo cha ña vaha \r (Mt. 5.29-30; Mr. 9.42-48; Lc. 17.1-2) \p \v 6 ’Tatu yóó ñu sanacavá nu cuatyi chi noo ra nachinó iñi chii ta cuví ra tari minoo ra luhlu, vaha taxin ca, cuhñi ñu noo yuu vee sucun ñu ta tuchi ñu chi ñu nu cono tyañuhu. \v 7 ¡Ñana cha ña vaha cha cuenda ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ, vatyi iyó tuhun cha sacoo ñu cuatyi tahan ñu! Ta tyicuan ri coo tuhun cuan, soco ¡ndahvi ñu ndahvi cha sanacava nu cuatyi chi inga ñu! \p \v 8 ’Yucuan chaha tatu ndahun o tatu chahun sanacava chuun nu cuatyi, vaha taxin ca ca̱hnya ta sa̱cuiton cañi. Vatyi vaha ca quɨhvun nu coun chihin Nyoo chihin cha luu ndahun o luu chahun, ta ñima ca cha nanɨun ta tuchi Nyoo chuun nu cayú ñuhu̱ cha ma ndahva ca maa. \v 9 Ta tatu noo chɨtɨ nuun sanacavá chuun nu cuatyi, vaha taxin ca ta̱va ta sa̱cuiton cañi. Vatyi vaha ca quɨhvun nu coun chihin Nyoo chihin noo chɨtɨ nuun, ta ñima ca chihin cha nɨnduvi chɨtɨ nuun ta tuchi Nyoo chuun nu cayú ñuhu̱ chichi anyaya. \s1 Nu sañahá ra Jesús tyi tari noo mbee cha cuanaa, tyicuan caa cuví yo \r (Lc. 15.3-7) \p \v 10 ’Ma tava xiin ndo chi ni noo ra cha cuví tari noo ra luhlu, vatyi catyí chi ndo tyi ángel cha sahá cuenda chi ra, tyicuan ri sacuví ra tyiño nuu Suti, ra nyaá andɨvɨ. \v 11 Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, vachi sacaqui chi ñáyɨvɨ cha cuanaa chihin cuatyi ñu. \p \v 12 ¿Yoso caa catyi nyoho? Tatu noo ra cumí ra noo cientu mbee, ta cuanaa noo tɨ, ¿atu ma sandoo ra ndɨ cumi xico chahun cumi tahan ca tɨ cuan yucu cuan, ta cuhun ra cunanducu ra chi quɨtɨ cha cuanaa cuan? Yuhu catyí tyi sandoo ra ta cuhun ra. \v 13 Ta tatu nañihi ra chi tɨ, cha ndicha vatyi cusɨɨ ca cuñí ra chihin quɨtɨ cuan, ta ñima ca chihin cumi xico chahun cumi ca quɨtɨ cha ña chinaa̱ cuan. \v 14 Ta tyicuan caa tucu, Sutu ndo ra nyaá andɨvɨ ña cuñí ra cha cunaa ni noo ñu cuví tari noo ra luhlu. \s1 Yoso caa tahán chi saha yo tɨcahnu iñi chi tahan yo \r (Lc. 17.3) \p \v 15 ’Tatu ra yañun ta sacuvi̱ ra cha ña vaha chuhun, ca̱han chihin noo tuhun ri maa ra ta ca̱tyun chi ra tyi ña vaha cuhva sacuvi̱ ra. Ta tatu quichaha ra tuhun cahún, cha saha̱ ganaun chi ra cuví cuan. \v 16 Soco tatu ña quichahá ra chuun, tyicuan ta ca̱non chi uvi o uñi ra, tacuhva tandɨhɨ cha cahun cucuvi ra testigu. \v 17 Tatu ña quichaha̱ ra ni chi ra cha chaha̱n coyo chuhun cuan, tyicuan ta ca̱han chihin ra chihin nuu ñáyɨvɨ nyicú vehe ñuhu. Ta tatu ña quichaha ra chi ñu vehe ñuhu, tyicuan ta cuví saha ndo tuhun tyi tari noo ra ña chinó iñi chi Nyoo cuví ra, o tari ra catavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma. \p \v 18 ’Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi tandɨhɨ cha cuhñi ndo ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, ta cha nuhñi saha̱ maa Nyoo nya andɨvɨ. Ta tandɨhɨ cha ndachi ndo ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, cha ndachi maa Nyoo nya andɨvɨ. \p \v 19 ’Ta suri catyí tiqui chi ndo, vatyi tatu uvi nyoho ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, ndu ɨɨn ri ndo ta cacan tahvi ndo cuenda ñáá noo cha cuñí ndo cacan ndo, Suti, ra nyaá andɨvɨ cuhva ra chi ndo. \v 20 Vatyi nu nyicú uvi o uñi ñu sacahnú chii, yucuan cunyai mahñu ñu ―catyí ra Jesús. \p \v 21 Tyicuan ta chaha̱n ra Pedro chindaca̱ tuhun ra chi ra Jesús ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, tatu ra tahin ta sacuvi ra ñáá noo cha ña vaha chihin, ¿yoso tahan chaha tahán chi sahi tɨcahnu iñi chi ra? ¿Atu ucha tahan chaha? \p \v 22 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Catyí chuun vatyi ñima ucha tahan ri chaha, soco tandɨhɨ ri chaha. \s1 Nu cahán ra Jesús noo cuhva cuenda noo ra cha ña cuñi̱ saha tɨcahnu iñi \p \v 23 ’Yucuan chaha cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari noo rey cha nacana̱ chi tandɨhɨ musu vatyi cuanyehe ra yoso yosó yɨca ñu chi ra. \v 24 Ta cuhva cha quichaha̱ natava ra cuenda, ta quichi̱ nyaca ñu chi noo musu cha cuaha millón pesu yosó yɨca chi ra. \v 25 Ta musu cuan ñahri maa chihin tyiyahvi ra chi chitoho ra, ta chitoho ra catyí ra: “Cuaxico ndo chi ra ɨɨn cuenda ri chihin ñasɨhɨ ra, ta chihin sehe ra ta tandɨhɨ cha iyó chi ra tacuhva vatyi chihin xuhun cuan cunatyiyahvi ra cha yosó yɨca ra chii.” \v 26 Tyicuan ta musu cuan chicuiñi̱ chɨtɨ ra nuu chitoho ra, ta chacu̱ ndahvi ra nuu ra, ta catyí ra: “Tata, cua̱tu noo chiin chii, ta tyiyahvi mai tandɨhɨ chuun”, catyí ra. \v 27 Ta cundahvi̱ cuñi chitoho ra chi ra, ta saha̱ ra tɨcahnu iñi chi ra, ta sanaa̱ ra tandɨhɨ cha yoso yɨca ra, ta saña̱ ra chi ra. \v 28 Soco cuhva cha quita̱ musu cuan, nañihi̱ ra chi noo ra tahan ra cha cuví musu tari maa ra. Ta ra cuan yosó yɨca ra chiin ri chi ra. Ta tɨɨ̱n ra chi ra cuan, ta quichaha̱ quitu ra sucun ra, ta catyí ra chi ra: “Tyi̱yahvi cha yosó yɨcon chii.” \v 29 Tyicuan ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra cuan nuu ra, ta chacu̱ ndahvi ra nuu ra ta catyí ra: “Cua̱tu noo chiin chii, ta tyiyahvi mai tandɨhɨ chuun”, catyí ra. \v 30 Soco maa ra ña cuñi̱ ra, ta chaha̱n ra ta tyihi̱ ra chi ra vehe caa nyacua nya cha tyiyahvi̱ ra cha yoso̱ yɨca ra chi ra. \v 31 Cha canyehe̱ inga ca musu cha sacuvi̱ ra, uhvi xaan cacuví chi ra, ta chaha̱n coyo ra chinacatyi̱ ra chi chitoho ra cha sacuvi̱ ra cuan. \v 32 Tyicuan ta chitoho ra cuan tachi̱ ra tyiño na quichi ra ta catyí ra chi ra: “Musu ña vaha cuvún. Yuhu sahi̱ tɨcahnu iñi tandɨhɨ cha yosó yɨcon chii, vatyi chacu̱ ndahvun nui. \v 33 Tyicuan caa tucu cuñí chi cundahvi cuñun chi ra tahun cuan tari cundahvi̱ cuñi̱ nyehi chuun”, catyí ra chi ra. \v 34 Ta cuxaa̱n xaan chitoho ra, ta tachi̱ ra tyiño na tachi tuñi ñu chi ra, nyacua nya cha tyiyahvi ra tandɨhɨ cha yosó yɨca ra. \p \v 35 Ta nu ndɨhɨ caha̱n ra Jesús, ta catyí ra tyehe caa: \p ―Tyicuan caa tucu cusacuvi Suti, ra nyaá andɨvɨ, chihin ndo tatu ma saha ndo tɨcahnu iñi chihin cha tandɨhɨ añima ndo chi tahan ndo. \c 19 \s1 Nu sañahá ra Jesús tyi ña vaha sandoo ñáyɨvɨ chi ñasɨhɨ ñu o yɨɨ ñu \r (Mr. 10.1-12; Lc. 16.18) \p \v 1 Cha yaha̱ cha catyi̱ ra Jesús tuhun ihya, ta quita̱ ra Galilea cuan, ta cuahan ra ityi Judea cha nyaá inga chiyo yuvi cahnu Jordán, ityi nu caña ñanyii. \v 2 Cuaha ñáyɨvɨ chinyico̱n chi ra, ta yucuan sanduvaha̱ ra chi ñu cuhvi̱. \p \v 3 Tyicuan ta suhva ra fariseo catuhva̱ ra chi ra Jesús, vatyi cacuñí ra nducu ra cuhva tyaa ra cuatyi sɨquɨ ra. Ta candaca̱ tuhun ra chi ra ta catyí ra: \p ―¿Atu vaha cha sandoo rayɨɨ chi ñasɨhɨ ra cha cuenda ñáá ri tɨsɨhɨ luhlu chaha̱ ña chi ra? \p \v 4 Ta nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―¿Atu ta sacuaha ca nyoho nu tutu Nyoo nu catyí chi vatyi ra cha savaha̱ chi ndo nya quɨvɨ xihna ri, savaha̱ ra rayɨɨ ta ñaha sɨhɨ? \v 5 Ta catyí tucu chi tyehe caa: “Tahán chi sandoo rayɨɨ chi sutu ra ta chi sɨhɨ ra, ta ndu ɨɨn ri ra chihin ñasɨhɨ ra. Ta chichi cha nɨnduvi ñu, cucuvi ñu tari cha noo ri ñáyɨvɨ.” \v 6 Yucuan chaha, ñima ca uvi tahan cuví ñu, soco cha nanduvi̱ ñu noo ri ñáyɨvɨ. Yucuan chaha, cha sandu ɨɨ̱n ri Nyoo ña tahán chi cha sasɨɨn ñáyɨvɨ ―catyí ra. \p \v 7 Tyicuan ta candaca̱ tuhun ra chi ra Jesús ta cacatyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha tyaa̱ ra Moisés vatyi cuví cahnya noo rayɨɨ tutu chihin ñasɨhɨ ra ta sandoo ra chi ña? \p \v 8 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Cha cuenda cha ndavá añima ndo, yucuan chaha, chaha̱ ra Moisés cha sandoo ra ñasɨhɨ ra. Soco quɨvɨ xihna ri ñima tyicuan caa cuvi̱. \v 9 Yuhu catyí chi ndo tyehe caa: Ra cha sandoo̱ ñasɨhɨ, ta ñima cha cuenda cha natuvi̱ ña chihin inga ra, ta tandaha̱ ra chihin inga ñu, chicoo̱ cuatyi ra nuu Nyoo. Ta ra cha tandaha chihin noo ñaha sɨhɨ cha sandoo̱ yɨɨ chi, suri chicoo̱ tucu cuatyi ra cuan ―catyí ra. \p \v 10 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra, cacatyí ra chi ra: \p ―Tatu tyicuan caa tahán chi coo rayɨɨ chihin ñasɨhɨ ra, vaha taxin ca ma tandaha yo. \p \v 11 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Soco ña tandɨhɨ ñáyɨvɨ cuví cutuñi iñi ñu tuhun ihya. Soco ñu cha chaha̱ Nyoo cha cutuñi iñi, ican ñu cua cutuñi iñi. \v 12 Cha ña tandaha ñáyɨvɨ, cuaha ri cuenda cuví. Yɨhɨ́ ñu ña quichi cuví iñi ñu tandaha ñu vatyi ɨɨn caa maa ñu cacu ñu. Ta inga ñu ña quichi cuvi iñi ñu tandaha ñu vatyi cha yaha tava ñáyɨvɨ ñɨɨ ñu. Ta yɨhɨ́ ñu ña tandaha̱ ñu cha cuenda cha cuñí ñu sacuvi ñu tyiño nuu Nyoo, na nducuaha añima cha nyacá ñaha Nyoo. Tandɨhɨ ñu cuví sacuvi tyehe caa, na sacuvi ñu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nasocó ra Jesús chi ra cuatyaa \r (Mr. 10.13-16; Lc. 18.15-17) \p \v 13 Tyicuan ta quichi̱ nyaca ñu suhva ra cuatyaa chi ra Jesús tacuhva na tyiso ra ndaha ra sɨquɨ ndotyin, ta cacan tahvi ra chaha ndotyin. Soco ra cachicá noo chihin ra quichaha̱ cacahan ra chi ñu quichi̱ nyaca chi ndotyin. \v 14 Soco ra Jesús catyí ra: \p ―Sa̱ña ndo chi ra cuatyaa, na quichi maa ndotyin nu nyaí. Ta ma casɨ ndo. Vatyi ñu nyacá ñaha Nyoo añima, cuví ñu tari ra cuatyaa ihya ―catyí ra. \p \v 15 Tyicuan ta tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ndotyin. Yaha̱ cuan ta cuahan ra. \s1 Nu cahán noo ra tyivaa tyayɨɨ chihin ra Jesús \r (Mr. 10.17-31; Lc. 18.18-30) \p \v 16 Noo ra tyivaa chaha̱n ra chindaca̱ tuhun ra chi ra Jesús ta catyí ra: \p ―Maestro vaha xaun. ¿Ñáá cha vaha tahán chi sacuvi ta ñihi ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa coi? \p \v 17 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha catyun tyi vaha yuhu? Noo ri ra vaha iyó ta ican ra cuan cuví Nyoo. [Ta cha catyun tyi vahi, nacotón tyi Nyoo cuvi.] Soco tatu cuñún quɨhvun ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa, sa̱cuvun tandɨhɨ tuhun cha tachi̱ Nyoo tyi sacuvi yo ―catyí ra chi ra. \p \v 18 Ta ra tyivaa cuan catyí ra: \p ―¿Nya cha cuví cuan? \p Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ma cahñun chi ñáyɨvɨ. Ma coo inga ñusɨhɨ chuun. Ma suhun cha chii ñáyɨvɨ. Ma cahun cuendu sɨquɨ ñu. \v 19 Sa̱ha ñáyɨvɨ chi sutun ta chi sɨhun. Ta cu̱ñun chi ñáyɨvɨ, tari cha cuñún chi maun. \p \v 20 Ta ra tyivaa cuan, catyí ra chi ra: \p ―Tandɨhɨ tuhun ihya ta quichahí nyata luhli ta nya vityin. ¿Ñáá ca cha cumañí chii? \p \v 21 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Tatu cuñún cuvun noo ra cuɨtɨ nuu Nyoo, cua̱han ta xi̱con cha iyó chuun, ta cu̱hvon chi ñu ndahvi, ta cu̱nyicon chii. Tyicuan ta coo cha tyayɨɨ chuun nya gloria ―catyí ra. \p \v 22 Soco cuhva cha chiñi̱ ra tyivaa cuan cha caha̱n ra Jesús tyehe caa, cuihya xaan cuanuhu ra vatyi tyayɨɨ xaan ra. \p \v 23 Tyicuan ta ra Jesús catyí chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi yɨɨ xaan cuhva ra tyayɨɨ cha cunyaca ñaha Nyoo añima ra. \v 24 Catyí chi ndo inga chaha, vatyi numi ca yaha noo camellu xiyu noo yɨquɨ tɨcu, ta ñima ca noo ra tyayɨɨ ta cuhva ra chi ra cha cunyaca ñaha Nyoo ―catyí ra Jesús. \p \v 25 Cha cachiñi̱ ra cachicá noo chihin ra tuhun ihya, iyo xaan cacuñi̱ ra, ta quichaha̱ candaca tuhun ra chi ra tahan ra, ta cacatyí ra: \p ―Tu tyicuan caa, ¿yóó cha cuví cacu vii? \p \v 26 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Jesús nu nyicú ra ta catyí ra: \p ―Ñáyɨvɨ ma cuvi sacuvi ñu tyehe caa, soco Nyoo cuví sacuvi ra tandɨhɨ. \p \v 27 Tyicuan ta quichaha̱ catyí ra Pedro chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, nyuhu tandɨhɨ maa cha iyó chi ndi sandoo̱ ndi ta nyicón ndi chuun. ¿Ñáá cha cuñihi ndi? ―catyí ra chi ra. \p \v 28 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi quɨvɨ cha cunduchaa tandɨhɨ, yucuan quɨvɨ yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria cucunyai ta cunyaca ñahi, ta nyoho cha nyicón ndo chii, cunyaa tucu nyoho nu uchi uvi tahan tyayu tyaquɨ. Ta cunyaca ñaha ndo chi ndɨ uchi uvi tahan ityi ñáyɨvɨ Israel. \v 29 Ta tandɨhɨ ndo cha sandoo̱ ndo vehe ndo, o yañi ndo, o cuhva ndo, o sutu ndo, o sɨhɨ ndo, o ñasɨhɨ ndo o sehe ndo, o ñuhú ndo cha catyí yuhu, cunañihi ndo noo cientu ca chaha sɨquɨ cuan, ta cunañihi tucu ndo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa coo ndo. \v 30 Cuaha xaan ñu cuahan ityi nuu vityin, ican ñu cuan, cuhun nya nu ndɨhɨ. Ta cuaha xaan ñu cuahan nu ndɨhɨ vityin, ican ñu cuhun ñu ityi nuu. \c 20 \s1 Nu sañahá ra Jesús noo cuhva cuenda ra casahá tyiño \p \v 1 ’Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ, cuví chi tari noo chitoho chacu yoho tɨchaha ndɨvɨ. Ta chitoho chacu cuan ñaha cuiri quita̱ ra cuanducu ra cuaha ri musu cusaha tyiño nu tyiño saha ra. \v 2 Ta sandaa̱ ra tyiño chihin musu cuan vatyi cutyiyahvi ra yahvi cha tahán chi chi ra cha noo quɨvɨ, ta tachi̱ ra chi ra cusaha tyiño ra nu iyó tyiño sahá ra. \v 3 Yaha̱ cuan ta quita̱ tucu ra cuhva cha caa ɨɨn cha ñaha ri. Ta nanyehe̱ ra chi suhva ca ra canyicú ri maa nuyahvi cuan. \v 4 Ta catyí ra chi ra: “Cua̱han tucu nyoho cua saha tyiño ndo nu iyó tyiño sahí, ta tyiyahvi mai yahvi cha tahán chi chi ndo.” Tyicuan ta cuahan coyo tucu ra cuan. \v 5 Tyicuan ta chitoho chacu cuan quita̱ tucu ra inga chaha cuhva cha ora. Yucuan ta quita̱ tucu ra cuhva cha caa uñi cha cha iñi. \v 6 Ta yaha̱ cuan ta quita̱ tucu ra cuhva cha caa ohon cha cha iñi ta nanyehe̱ ra canyicú ri maa suhva ca ra nuyahvi cuan. Ta catyí ra chi ra: “¿Ñáá tuhun cha canyicú ri maa nyoho ndiyaca ihya, ta ña sahá tyiño ndo?” \v 7 Ta canacaha̱n ra cuan ta catyí ra: “Yori maa caha̱n chihin ndi cha cusaha tyiño ndi.” Tyicuan ta catyí ra chi ra: “Cua̱han tucu nyoho cua saha tyiño ndo nu iyó tyiño sahí. Ta tyiyahvi mai chi ndo yoso cuhva cha tahán chi chi ndo”, catyí ra. \v 8 Ta cuhva cha cuaa cuan, chitoho tyiño cuan catyí ra chi ra cuví nuu chi musu cuan: “Na canon chi musu, ta tyi̱yahvun chi ra. Qui̱chaha tyiyahvun chi ra cha caquɨhvɨ̱ nu ndɨhɨ, ta nu ndɨhɨ ta tyi̱yahvun chi ra cha caquɨhvɨ̱ cha xihna ri”, catyí ra. \v 9 Tyicuan ta chaa̱ coyo ra cha caquɨhvɨ̱ cuhva cha caa ohon cha cha iñi cuan. Ta tahan tahan ra quehe̱n ra yahvi nanɨɨ noo quɨvɨ. \v 10 Yaha̱ cuan, ta cuhva cha tahán chi chi ra cha caquɨhvɨ̱ coyo cha xihna ri cuan, cacuñí maa ra vatyi cuaha ca cutyiyahvi ra chi ra. Soco suri ɨɨn ri yahvi noo quɨvɨ caquehe̱n ra. \v 11 Ta cuhva cha caquehe̱n ra, quichaha̱ cacahan ra chi chitoho tyiño cuan. \v 12 Ta catyí ra: “Ra cha cachaa̱ coyo nu ndɨhɨ ihya, noo tuhun hora casaha̱ tyiño ra. Ta ɨɨn ri cuhva tyiyahvu̱n chi ra chihin nyuhu cha saha̱ tyiño ndi nu cahñi ndiyaca”, cacatyí ra. \v 13 Soco nacaha̱n chitoho tyiño cuan, ta catyí ra chi noo ra cuan: “Amigo, ñahri cha ña vaha sacuví chuhun. ¿Atu ñima yahvi cha noo quɨvɨ catyi̱ vatyi tyiyahvi chuun? \v 14 Que̱hen yahvun, ta cua̱nuhu. ¿Atu ñahri ityi iyó chii cha tyiyahvi chi ra cha quɨhvɨ̱ nu ndɨhɨ ɨɨn ri cuhva cha tyiyahvi̱ chi yoho? \v 15 ¿Atu ñahri ityi iyó chii cha sacuvi cha cuñí mai chihin xuhin? ¿Atu quiñi cuñún tyi vaha ñáyɨvɨ cuví chihin inga ra cuan?” catyí ra. \v 16 Ta tyicuan caa ñu quɨhvɨ̱ nu ndɨhɨ, cuhun ñu ityi nuu. Ta ñu cuahan ityi nuu, nya nu ndɨhɨ cuhun ñu. Vatyi cuaha xaan ñu nacaná Nyoo chi. Soco chiin xaan ri ñu nacachí ra. \s1 Inga chaha sacotó ra Jesús yoso caa cucahñi ñáyɨvɨ chi ra \r (Mr. 10.32-34; Lc. 18.31-34) \p \v 17 Cuhva cha cuñí cuhun ra Jesús nya Jerusalén, cana̱ sɨɨn ra chi ndɨ uchi uvi ra cachicá noo chihin ra ta catyí ra chi ra: \p \v 18 ―Ta cha nyehe̱ maa ndo vatyi cuahan yo Jerusalén vityin. Ta yucuan cucuhva cuenda ñu chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria chi ra cacuví nuu chi tata sutu, ta chi ra casacuaha ley vehe ñuhu, ta cucatyi ra tyi tahán chi cúvi. \v 19 Ta cucuhva cuenda ra chii chi ra ñuu Roma, ta cucuacu nyaa ra chii, ta cucañi ra chii, ta cucahñi ra chii nu cruzi. Soco nu cu uñi quɨvɨ cunandote ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu chicán sɨhɨ ra Jacobo ta ra Juan noo tumañi iñi chi ra Jesús \r (Mr. 10.35-45) \p \v 20 Tyicuan ta sɨhɨ ra Jacobo ta ra Juan sehe ra Zebedeo tuhva̱ ña nu nyaá ra Jesús chihin nɨnduvi sehe ña. Ta chicuiñi̱ chɨtɨ ña nuu ra vatyi cacan ña noo tumañi iñi chi ra. \v 21 Ta quichaha̱ ndaca tuhun ra Jesús chi ña: \p ―¿Ñáá cha cuñún? \p Ta catyí ña: \p ―Quɨvɨ cha cunyaun nu nyacá ñahun nya andɨvɨ, cu̱hva cha cunyaa nɨnduvi sehi xiun. Na cunyaa noo ra chiyo vahun, ta inga ra cunyaa ra chiyo satyun. \p \v 22 Soco nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Nyoho ña chitó ndo cha chicán ndo. ¿Atu cuví nyehe nyoho tɨndoho cha cunyehe yuhu? ¿Atu cuví cuhun ndo tuhun chihi tari cuhva cuhun yuhu? ―catyí ra. \p Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Cuví chi ndi. \p \v 23 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cha ndicha vatyi cunyehe ndo tɨndoho, ta cuhun ndo tuhun chihi tari cuhun yuhu tuhun chihi. Soco tuhun cha cunyaa ndo chiyo vahi ta chiyo satyin, ñima yuhu tahán chi cuhve chi ndo, soco maa Suti cucatyi ra yóó cha cuñihi nyatu cuan ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 24 Ta cha cachiñi̱ uchi ca ra cachicá noo chihin ra Jesús tuhun cuan cacuxaa̱n ra chihin nɨnduvi ra cuan. \v 25 Soco cana̱ ra Jesús chi ra ta catyí ra chi ra: \p ―Cha chitó maa ndo, vatyi ra nyacá ñaha chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, ñihi xaan nyacá ñaha ra chi ñu tari nyaca ñaha ra musu ra. \v 26 Soco ñima tyicuan caa tahán chi sacuvi nyoho. Vatyi ra cha cuñí cucahnu ca nu Nyoo, cuñí chi cuví ra musu tandɨhɨ ca ndo. \v 27 Ta nya nyoho cha cuñí ndo cuví ndo nuu, cuñí chi cuví ndo musu tandɨhɨ ca ñu. \v 28 Tari yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria, ña vachi vatyi sacuvi ndo tyiño nui, soco vachi sacuvi tyiño nuu ndo, ta cuhve ñayɨvi̱. Vatyi chihin cuan ta cuvi sacaqui cuaha ñáyɨvɨ. \s1 Nu sanduvahá ra Jesús chi uvi ra cuaa \r (Mr. 10.46-52; Lc. 18.35-43) \p \v 29 Cuhva cha cua quitá coyo ra ñuu Jericó, cuaha xaan ñáyɨvɨ cuahan chihin ra Jesús. \v 30 Ta yuhu ityi cuan canyicú uvi tahan ra cuaa. Ta cuhva cha cachiñi̱ ra vatyi cua yaha ra Jesús, quichaha̱ canachaa ra. Ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ra vachi tata ra David cuvún. ¡Cu̱ndahvi cuñi nyehun chi ndi! ―cacatyí ra. \p \v 31 Ta ñáyɨvɨ quichaha cahan ñu chi ra na cacasɨ ra yuhu ra. Soco maa ra ñihi ca cacana̱ chaa ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ra vachi tata ra David cuvún. ¡Cu̱ndahvi cuñi nyehun chi ndi! \p \v 32 Tyicuan ta chicuɨñɨ̱ ra Jesús ta cana̱ ra chi nɨnduvi tahan ra cuaa cuan, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Ñáá cha cuñí ndo cha sacuvi chihin ndo? \p \v 33 Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, cuñí ndi nyehe ndi. \p \v 34 Tyicuan ta cundahvi cuñí ra Jesús nyehe ra chi ra, ta tɨɨ̱n ra chɨtɨ nuu ra. Ta caa cuhva ri cuan cananyehe̱ ra, ta cananyico̱n ra chi ra Jesús. \c 21 \s1 Nu quɨhvɨ̱ ra Jesús Jerusalén \r (Mr. 11.1-11; Lc. 19.28-40; Jn. 12.12-19) \p \v 1 Cuhva cha cua chaa̱ coyo ra ñuu Jerusalén, ta cachaa̱ ra ñuu Betfagé, yatyin ri nu cuví yucu yutun Olivo. Tyicuan ta tachi̱ ra Jesús tyiño chi uvi ra chicá noo chihin ra. \v 2 Ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han ndo ñuu cha nyaá ityi nuu ihya. Ta yucuan cunañihi ndo noo burru sɨhɨ, nuhñí tɨ. Ta nyacá tɨ noo burru luhlu. Nda̱chi ndo chi tɨ, ta qui̱chi nyaca ndo chi tɨ chii. \v 3 Ta tatu yóó cha catyí ñáá cha catyí chi ndo, ca̱tyi ndo chi ñu: “Vatyi chiñuhú tɨ chi maa ra nyacá ñaha, soco numi ri quichi nanyaca ndi chi tɨ”, ca̱tyi ndo chi ñu ―catyí ra. \p \v 4 Tyehe caa cuvi̱ tacuhva na chino cava tuhun cha catyí ra profeta nu tyaa̱ ra tyehe caa: \q1 \v 5 Ca̱tyi ndo chi ñu ñuu Sión: \q1 “Nye̱he ndo, vachi rey maa ndo nu nyaá ndo. \q1 Ndahvi ri vachi ra yosó ra noo burru luhlu, sehe noo quɨtɨ cha tuhvá nyisó carga”, catyí ra profeta. \p \v 6 Tyicuan ta cuahan coyo ra cachicá noo chihin ra, ta casacuvi̱ ra tari cuhva catyi̱ ra Jesús chi ra. \v 7 Caquichi̱ nyaca ra chi tɨ chihin sɨhɨ tɨ. Ta catyiso̱ ra sahma ra sɨquɨ tɨ, ta ndaa̱ ra Jesús chi tɨ. \v 8 Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ candɨca̱ ñu sahma ñu ityi nu cuahan ra, ta inga ñu catoho̱n ñu numa yutun ta cachacu̱n ñu ityi. \v 9 Ta ñáyɨvɨ cha cuahan ityi nuu ta ityi chata, quichaha̱ cana chaa ñu ta catyí ñu: \p ―¡Cahnu xaan cuví ra vachi tata rey David! ¡Cahnu xaan cuví ra vachi cuenda Sutu yo Nyoo! ¡Ta sacahnú xaan yo chi Nyoo nu nyaá ra ityi andɨvɨ! ―catyí ñu. \p \v 10 Cuhva cha chaa̱ ra Jesús ñuu Jerusalén cuan, tandɨhɨ maa ñáyɨvɨ ñuu naquɨquɨ̱, ta cuaha xaan ñu candacá tuhun ñu chi tahan ñu, ta catyí ñu: \p ―¿Yóó ra cuví ra ihya? \p \v 11 Ta ñáyɨvɨ catyí ñu: \p ―Ra Jesús, ra chahá cuenda tuhun cahan Nyoo, ra ñuu Nazaret nu cuví Galilea cuví ra ―catyí ñu. \s1 Nu tavá ñehe ra Jesús chi ra caxicó chichi vehe ñuhu cahnu \r (Mr. 11.15-19; Lc. 19.45-48; Jn. 2.13-22) \p \v 12 Yaha̱ cuan ta quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu Nyoo. Ta tava̱ ñehe ra chi tandɨhɨ ra casatá ta ra caxicó yucuan. Ta sanduva̱ ra mesa ra canasamá xuhun chi ñáyɨvɨ yucuan. Ta sanduva̱ ra tyayu ra caxicó paloma. \v 13 Ta catyí ra: \p ―Nu tutu Nyoo catyí chi tyehe caa: “Vehi, vehe nu chicán tahvi ñáyɨvɨ chii cuví, ta tyicuan caa cucunañi chi. Soco nyoho cha nasaha̱ ndo vehe nu nyicú ra suhu” ―catyí ra. \p \v 14 Chichi vehe ñuhu cuan catuhva̱ suhva ra cuaa ta ra coxo chi ra Jesús. Ta maa ra sanduvaha̱ ra chi ra. \v 15 Soco canyehe̱ ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra casacuahá ley vehe ñuhu cuan vatyi savaha̱ ra Jesús milagru, ta canachaa̱ ra cuatyaa chichi vehe ñuhu, ta catyí ndotyin: \p ―¡Cahnu xaan cuví ra vachi tata rey David! ―catyí ndotyin. \p Tyicuan ta cacuxaa̱n tata sutu ta inga ra cuan cha canyehe̱ ra ta cha cachiñi̱ ra. \v 16 Ta cacatyí ra chi ra Jesús tyehe caa: \p ―¿Atu chiñún cha cahán ndotyin? \p Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Chiñí. Soco ¿atu ta sacuaha ca ndo nu tutu Nyoo nu catyí chi tyehe caa? \q1 Sutu Mañi yuhu, sacuvu̱n vatyi ra cuatyaa nyihi cata ndotyin. \q1 Ta ra cuatyaa lee cha chaxín sacahnú ndotyin chuun, catyí chi, ―catyí ra Jesús. \p \v 17 Tyicuan ta sandoo̱ ra chi ra, ta quita̱ ra ñuu cuan ta cuahan ra ñuu Betania. Ta yucuan ndoo̱ ra cha cuaa cuan. \s1 Nu tyanahá ra Jesús chi tu higo vatyi ñahri higo iñi nuu tun \r (Mr. 11.12-14, 20-26) \p \v 18 Tuvi inga quɨvɨ. Ta cha ñaha ri, cua ndichi ra Jesús nya Jerusalén, ta chaa̱ soco chi ra. \v 19 Ta nanyehe̱ ra noo tu higo yatyin ri yuhu ityi cuan. Ta tuhva̱ ra nu nanyaá tun, soco ñahri maa nañihi ra nuu tun. Maa maa ri maa numa ri iñi nuu tun. Tyicuan ta catyi̱ ra chi tun tyehe caa: \p ―¡Ni nonga chaha ma cuhva con chɨtɨ! \p Ta caa cuhva ri cuan ta na ityi tun. \v 20 Ta cha nyehe̱ ra cachicá noo chihin ra cha sacuvi̱ ra, iyo cacuñí ra, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha numi xaan na ityi tu higo cuan? \p \v 21 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi tatu chinó iñi ndo ta ma nacaca uvi iñi ndo, ñima ihya ri cha sacuvi̱ chi tu higo ihya cuví sacuvi ndo, soco cuví catyi ndo chi yucu ihya tyehe caa: “Ca̱nyaha chuun ihya ta cua̱han nya chichi tyañuhu.” Ta tyicuan caa cucuvi. \v 22 Ta tandɨhɨ cha cacan ndo nu chicán tahvi ndo, tatu chinó iñi ndo tyi cucuhva Nyoo, cuñihi ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sañahá chi yóó ra chaha̱ tyiño chi ra Jesús \r (Mr. 11.27-33; Lc. 20.1-8) \p \v 23 Yaha̱ cuan ta quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu, ta cha nɨ ri ca cha sañahá ra yucuan, tuhva̱ ra cacuví nuu chi tata sutu chi ra, ta ra cacuví mandoñi ñu ñuu Israel, ta candaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Yóó cha tyaa̱ tyiño vatyi sacuvun tyehe caa, ta yóó cha chaha̱ tyiño cuan chuun? \p \v 24-25 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Yuhu tucu cua ndaca tuhin noo tuhun chi ndo. ¿Yóó cha tachi̱ chi ra Juan vatyi sacondutya ra chi ñáyɨvɨ? ¿Atu Nyoo tachi̱ chi ra, o ñáyɨvɨ? Tatu catyi ndo chii, cucatyi tucu yuhu chi ndo yóó cha tyaa̱ tyiño ihya chii ―catyí ra Jesús chi ra. \p Tyicuan ta quichaha̱ cacuvi yuhu ra chihin ra tahan ra, ta cacatyí ra: \p ―Tatu catyí yo tyi Nyoo tachi̱ chi ra, cucatyi ra chi yo: “Tu tyicuan caa, ¿ñáá tuhun ña chinó iñi ndo chi ra?” \v 26 Ta tatu catyí yo tyi ñáyɨvɨ, ñáyɨvɨ cuví nacanda ñu sɨquɨ yo, vatyi tandɨhɨ ñu chinó iñi ñu tyi ra Juan, cuenda Nyoo caha̱n ra ―catyí ra chi ra tahan ra. \p \v 27 Tyicuan ta quichaha̱ cacatyí ra chi ra Jesús tyehe caa: \p ―Ña chitó ndi. \p Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ni yuhu, ta ma catyi chi ndo yóó cha tyaa tyiño ihya chii. \s1 Nu cahán ra Jesús noo cuhva cuenda uvi tahan sehe noo ra \p \v 28 Ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―¿Yoso caa catyí ndo cuenda tuhun cha cua catyi ihya? Noo ra, iyó uvi tahan sehe ra. Ta catyí ra chi noo sehe ra: “Cua̱han cua saha tyiño nu iyó tyiño sahí.” \v 29 Ta nacaha̱n sehe ra ta catyí ra: “¡Ma cuhin!” Soco yaha̱ cuan ta nasama̱ cuhva chicá xiñi ra ta chaha̱n ra chisaha tyiño ra. \v 30 Yaha̱ cuan ta sutu ra chaha̱n ra nu nyaá inga sehe ra. Ta catyí tucu ra chi ra na cuhun ra cusaha tyiño ra. Soco ra yucuan numi ri quehe̱n ra tuhun, ta catyí ra: “Vaha, Tata, cuhin.” Soco ña chaha̱n ra. \v 31 Chichi cha nɨnduvi tahan ra, ¿nya ra sacuvi̱ ra cha catyi̱ sutu ra? ―catyí ra Jesús. \p Ta nacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Ra cha caha̱n ra chihin cha xihna ri. \p Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi xihna ca ra catavá xuhun cuenda gobiernu, ta ñu cata iñi cuquɨhvɨ ñu nu nyacá ñaha Nyoo, ican saha nyoho. \v 32 Vatyi ra Juan ra sacondutya quichi̱ ra, quichi sañaha ra chi ndo yoso caa tahán chi coo ndo, soco nyoho ña chino̱ iñi ndo chi ra, soco ra catavá xuhun ta ñu cata iñi cachino̱ iñi ñu chi ra. Ta nyoho vasɨ nyehe̱ ndo ihya, soco ña nasama̱ ndo cuhva iyó ndo, tacuhva chino iñi ndo chi ra. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi ra cacahñi chi ra cuví ra tari ra sahá tyiño ña vaha \r (Mr. 12.1-12; Lc. 20.9-19) \p \v 33 ’Tya̱soho ndo inga cuhva ihya: Chiyo̱ noo chitoho noo ñuhú, ta tachi ra yoho tɨchaha ndɨvɨ, ta tyihi̱ ra noo chacu. Ta savaha̱ ra noo nu cuhñi ra tɨchaha ndɨvɨ cuan ta tava ra ndutya chi. Ta savaha̱ tucu ra noo vehe sucun tacuhva vatyi cuvi saha ra cuenda tandɨhɨ. \p ’Yaha̱ cuan ta chaha̱ noo ra ñuhú cuan chi suhva ra casahá tyiño, ta cuahan ra inga ñuu. \v 34 Ta cha chaa̱ quɨvɨ cha iyó tɨchaha ndɨvɨ cuan, tachi̱ ra chi suhva musu, na cucacan ra chi ra casahá tyiño cuan, na cuhva ra suhva tɨchaha ndɨvɨ cha tahán chi chi ra. \v 35 Soco ra casaha tyiño cuan, catɨɨ̱n ra chi musu cuan, ta cacañi̱ ra chi noo ra. Ta chi inga ra cachahñi̱ ra, ta catuchi̱ ra yuu chi inga ra. \v 36 Tyicuan ta cha inga chaha, cuaha ca musu tachi̱ chitoho chacu cuan ta ñima ca cha xihna ri. Soco tari casacuvi̱ ra chi ra cha xihna ri, sacuvi̱ tucu ra chi ra ihya. \p \v 37 ’Nu ndɨhɨ tachi̱ ra chi maa maa sehe ra, vatyi cuñí maa ra vatyi cusaha ra ñáyɨvɨ chi sehe ra. \v 38 Soco cuhva cha cananyehe̱ ra casahá tyiño cuan chi sehe ra, catyí ra chi ra tahan ra tyehe caa: “Ican ra ihya cundoo chihin tandɨhɨ ihya. Na cahñi yo chi ra tacuhva ndoo maa yo chihin”, cacatyí ra. \v 39 Tyicuan ta catɨɨ̱n ra chi ra, ta catava̱ ra chi ra ityi chata chacu, ta cachahñi̱ ra chi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 40 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ñu: \p ―Quɨvɨ quichi chitoho ñuhú cuan, ¿ñáá cha cusacuvi ra chihin ra casahá tyiño quiñi iyó cuan? \p \v 41 Ta nacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Ma cuatu ra, soco cahñi ra chi ra caquiñi iyó cuan. Ta cuhva ra ñuhú cuan chi inga ra casahá tyiño. Ta quɨvɨ coo tɨchaha ndɨvɨ, cunacuhva cuenda ra chi chitoho chacu cuan cha tahán chi chi ra. \p \v 42 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ñu: \p ―¿Atu ta sacuaha ca nyoho nu tutu Nyoo nu catyí chi tyehe caa? \q1 Yuu cha ña cuñi̱ ra casavahá vehe cotyiño ra, \q1 ican cuan cuví yuu cha nɨñɨ ca. \q1 Ican ihya cuví cha sacuvi̱ Sutu yo Nyoo. \q1 Ta tyaquɨ xaan tuhun cuan cha cuenda chi yo, catyí chi. \p \v 43 ’Yucuan chaha catyí chi ndo vatyi ma cuhva ca Nyoo cuhun ndo nu nyacá ñaha ra, ta cucuhva ra chi ñu cha ndicha nyacá ñaha ra añima. Vatyi maa ñu cunacuhva cuenda ñu cha vaha cha tahán chi chi ra. \v 44 Ta cha cuenda yuu cuan, yóó ñu cha nduva sɨquɨ chi, yɨquɨn maa cucuvi ñu. Ta tatu yuu cuan ta canacava sɨquɨ yóó ñu, cutaxin nyihi maa ñu ―catyí ra Jesús. \p \v 45 Cuhva cha catuvi̱ iñi ra cacuví nuu chi tata sutu cuan ta ra fariseo vatyi cuenda ra caha̱n ra Jesús cuhva ihya, \v 46 cacuñí ra catɨɨn ra chi ra, soco cayuhvi ra chi ñáyɨvɨ vatyi ñáyɨvɨ, chitó ñu vatyi ra Jesús cuenda Nyoo cahán ra. \c 22 \s1 Nu chahá ra Jesús noo cuhva cuenda vico tandaha \r (Lc. 14.15-24) \p \v 1 Quichaha̱ cahan tucu ra Jesús chihin ñu inga chaha chihin cuhva, ta catyí ra: \p \v 2 ―Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari noo rey cha savaha̱ noo vico cha cuenda cha cua tandaha sehe ra. \v 3 Ta tachi̱ ra chi musu ra na cuhun ra cucana ra chi ñu cha nacatyi̱ tuhun ra, soco ñu cuan, ña cacuñí ñu quichi coyo ñu. \v 4 Tachi̱ ra inga chaha chi inga musu, ta catyi̱ ra chi ra tyehe caa: “Ca̱tyi ndo chi ñu cha nacatyi̱ tuhin, vatyi cha yaha̱ chahñi̱ sɨndɨquɨ sane, ta inga quɨtɨ cha xahan ñandɨhɨ, ta cha nyaá vaha nyayu, ta tandɨhɨ cha nyatú tuhva. Na quichi ñu vico tandaha”, catyí ra. \v 5 Soco ñu nacatyi̱ tuhun ra, ña caquichaha̱ ñu chi ra. Noo ñu chaha̱n coyo ñu nu iyó chacu ñu, inga ñu chaha̱n ñu nu tyiño sahá ñu. \v 6 Ta inga ñu tɨɨ̱n ñu chi musu rey cuan ta cañi̱ vavaha ñu chi ra nyacua chahñi̱ ñu chi ra. \v 7 Tyicuan ta rey cuan cuxaa̱n vavaha ra, ta tachi̱ ra chi sɨndaro ra, cucahñi ra chi ra cachahñi̱ cuan, ta cahmi ra ñuu ra. \v 8 Tyicuan ta quichaha̱ catyí ra chi musu ra: “Tandɨhɨ ta cha iyó vaha cha cuenda vico tandaha, soco ñu nacatyi̱ tuhin cuan, ña tahán chi cha quichi coyo ñu. \v 9 Cua̱han ndo tandɨhɨ calle ta na̱catyi tuhun ndo chi tandɨhɨ ri ñu cha nañihi ndo na quichi coyo ñu vico tandaha”, catyí rey cuan. \v 10 Musu cuan cuahan coyo ra tandɨhɨ calle, ta casandu ɨɨ̱n ri ra chi tandɨhɨ ñu canañihi̱ ra: ñu quiñi iyó, ta ñu vaha. Ta tyicuan caa chitu chichi vehe ra chihin ñáyɨvɨ. \p \v 11 ’Tyicuan ta quɨhvɨ̱ rey cuan cua nyehe ra chi ñáyɨvɨ cha canacatyi̱ tuhun musu cuan. Ta nanyehe̱ ra chi noo ra ñohó yucuan, soco ñahri sahma vico tandaha ñihnó ra. \v 12 Ta catyí rey chi ra: “Amigo, ¿yoso caa cha quɨhvu̱n ihya ta ñahri sahma vico tandaha ñihnón?” Soco ra cuan ña na caha̱n maa ra. \v 13 Tyicuan ta catyí rey cuan chi ra catyihí mesa cuan: “Cu̱hñi ndo chaha ra ta ndaha ra, ta tu̱chi ndo chi ra nu ñaa iñi ityi chata vehe, ta yucuan cucuacu ra, ta cusacahñi ra noho ra”, catyí ra. \v 14 Vatyi cuaha xaan ñu nacana̱ Nyoo chii, soco chiin xaan ñu nacachi ra ―catyí ra Jesús. \s1 Nu candacá tuhun ra cuenda xuhun cha tavá gobiernu \r (Mr. 12.13-17; Lc. 20.20-26) \p \v 15 Tyicuan ta catyihi̱ tahan ra fariseo tuhun chihin tahan ra vatyi cusacahan ra chi ra Jesús noo cuhva cha ña tahán chi, vatyi tyicuan caa ta coo cuatyi catyaa ra sɨquɨ ra. \v 16 Ta tachi̱ ra chi suhva ra cuenda ra, ɨɨn ri chihin suhva ra cuenda ra Herodes. Ta cacatyí ra chi ra Jesús tyehe caa: \p ―Maestro, chitó ndi vatyi cha ndicha cahún. Ta chihin cha ndicha sañahún ityi Nyoo. Ta ña quichahún cha cahán ñáyɨvɨ, vatyi ña tɨɨ́n cuendon cuhva caá ri ñu. \v 17 Ca̱tyi chi ndi yoso caa chicá xiñun: ¿Atu vaha cha tyiyahví yo cha chicán gobiernu ñuu Roma chi yo, o ma tyiyahvi yo? \p \v 18 Soco tuvi̱ iñi ra Jesús vatyi ña vaha cuhva cachicá xiñi ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Nyoho sahá ndo tyi vaha ndo, soco ña ndicha ndo. ¿Ñáá tuhun cha nducu nyehe ndo chii? \v 19 Sa̱ñaha ndo xuhun cha tuhva ndo tyiyahvi ndo chi gobiernu ―catyí ra. \p Ta caquichi̱ nyaca ra noo xuhun cha nañí denariu chi ra. \v 20 Ta cuhva cha nanyehe̱ ra Jesús, ta quichaha̱ ndaca tuhun ra chi ra: \p ―¿Yóó chi nuu ta yóó chi sɨvɨ nyaá ihya? \p \v 21 Ta nacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Chi ra nyacá ñaha. \p Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cu̱hva ndo chi ra nyaca ñaha cha tahán chi chi ra, ta cu̱hva tucu ndo chi Nyoo cha tahán chi chi Nyoo ―catyí ra. \p \v 22 Cuhva cha cachiñi̱ ra cha caha̱n ra Jesús, iyo xaan cacuñi̱ ra. Ta cuahan coyo ra. \s1 Nu canducu̱ tuhun ra saduceo sɨquɨ tuhun cha nandotó ndɨyɨ \r (Mr. 12.18-27; Lc. 20.27-40) \p \v 23 Suri quɨvɨ cuan suhva ra saduceo chaha̱n coyo ra nu nyaá ra Jesús. Ta ra saduceo cuan ña cachino iñi ra cha cunandoto ndɨyɨ quɨvɨ cu naa ñayɨvɨ̱. Yucuan chaha candaca̱ tuhun ra chi ra Jesús, ta catyí ra: \p \v 24 ―Maestro, ra Moisés catyi̱ ra vatyi tatu noo ra tandaha̱ ta chihi̱ ra ta ña chiyo̱ sehe ra, tahán chi cha tandaha yañi ra chihin ñaha chihi̱ yɨɨ cuan. Tyicuan ta coo sehe ra chihin ña cha cuenda yañi ra cha chihi̱. \v 25 Vaha. Vityin tyehe caa cuvi̱ chi noo ra chiyo ucha tahan ra chihin yañi ra. Ra cha xihna ri tandaha̱ ra. Yaha̱ cuan ta chihi̱ ra. Soco vatyi ña chiyo̱ sehe ra, ndoo ñasɨhɨ ra chi yañi cu uvi ra. \v 26 Ta suri tyicuan caa cuvi̱ chi yañi ra ra cu uvi. Ta yaha̱ cuan, ta ra cu uñi quehen ra chi ña, ta suri chihi̱ tucu ra. Ta tyicuan caa cuvi̱ chi ndɨ ucha ra. \v 27 Ta cha yaha̱ cuan nu ndɨhɨ tuhun chihi̱ ndɨhɨ maa ña cuan. \v 28 Ta cha tyicuan caa, quɨvɨ cunandoto ñu, chichi cha ucha ra chihin yañi ra, ¿nya ra cucuvi ñasɨhɨ chi ñaha cuan? ¿Vatyi tandɨhɨ ra tandaha ra chihin ña? ―cacatyí ra. \p \v 29 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Nyoho, cahán tondo ri maa ndo, cha cuenda vatyi ña chitó ndo cha nyaá nu tutu Nyoo, ni tunyee iñi Nyoo, ta ña chitó ndo. \v 30 Vatyi quɨvɨ cunandoto ndɨyɨ, ni ma tandaha ñu, ta ni ma cuhva ñu sehe ñu tandaha, vatyi tari ángel Nyoo ra nyaá andɨvɨ cucuvi ñu. \v 31 Soco tuhun cha nandotó ñu ndɨyɨ, ¿atu ta sacuaha ca ndo tuhun cha catyi̱ maa Nyoo chi ndo? Catyí ra tyehe caa: \q1 \v 32 “Yuhu cuví Nyoo cuenda ra Abraham, ta ra Isaac ta ra Jacob.” \m Ihya nyehé yo vatyi canyito añima ra cuan, vasɨ cha naha chihi̱ ra vatyi Nyoo ñima Nyoo cuenda ñu ndɨyɨ cuví ra, soco Nyoo cuenda ñu nyitó cuví ra ―catyí ra. \p \v 33 Iyo cuñí ñáyɨvɨ cha chiñi̱ ñu tuhun sañahá ra Jesús. \s1 Ley cha nɨñɨ ca cha chaha̱ Nyoo \r (Mr. 12.28-34) \p \v 34 Cha cachito̱ ra fariseo vatyi ra Jesús chasɨ̱ ra yuhu ra saduceo, candu ɨɨ̱n ri ra. \v 35 Ta noo ra cha cuví ra sacuahá ley vehe ñuhu, cuñi̱ ra nducu nyehe ra chi ra Jesús. Ta quichaha ndaca tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p \v 36 ―Maestro, ¿nya mandamiento cha nyaa nu ley cuví cha nɨñɨ ca? \p \v 37 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―“Cu̱ñun chi Sutu Mañi yo Nyoo chihin cha nɨɨ iñun ta chihin cha tandɨhɨ añimon, ta chihin cha tandɨhɨ cha chiñi tuñi xiñun.” \v 38 Ican ihya mandamiento cha nɨñɨ ca, ta cha xihna ri ñandɨhɨ. \v 39 Ta cha cu uvi cha yatyin ri tyicuan caa, ta catyí chi: “Cu̱ñun chi ñáyɨvɨ tahun tari cuñún chi maun.” \v 40 Ican uvi tahan mandamiento ihya cuví cha nyisó chi ley cha chaha̱ Nyoo chi ra Moisés ta tandɨhɨ tuhun cha casañaha̱ ra profeta Nyoo ta cha naha. \s1 Ra Cristo quichi̱ ra tata ra David, ta suri cuví ra Sehe Nyoo \r (Mr. 12.35-37; Lc. 20.41-44) \p \v 41 Cha nɨ ri ca cha canyicú ɨɨn ri ca ra fariseo, \v 42 ra Jesús ndaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Yoso caa chicá xiñi nyoho cuenda ra cuví Cristo? ¿Yóó chi tata vachi ra cuñí maa ndo? \p Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Tata ra David cuví chi ra. \p \v 43 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―¿Ta yoso caa cha vatyi ra David cuan, maa Tatyi Ii Nyoo chotyiño̱ chi ra? ta catyi̱ ra vatyi ra cuví Cristo, ra nyacá ñaha chi ra cuví ra, vatyi catyi̱ ra tyehe caa: \q1 \v 44 Caha̱n Suti Nyoo chihin Suti ra Cristo, ta catyí ra chi ra: \q1 “Cu̱nyaa chiyo vahi nyacua nya quɨvɨ cuhve chi ra xaan iñi chuun vatyi cuaca chahun sɨquɨ ra” tyaa̱ ra David. \m \v 45 ¿Yoso caa cha ra vachi tata ra David cuví chi ra Cristo, tatu suri maa ra David catyi̱ ra vatyi ra Cristo Sutu ra cuví chi ra? ―catyí ra Jesús. \p \v 46 Ta yori maa cuvi̱ nacaha̱n ni noo tuhun. Ta nya ndaha quɨvɨ cuan, yori ca maa caña̱ iñi candaca tuhun ñáá ca cha candaca tuhun chi ra. \c 23 \s1 Nu cahán ra Jesús chi ra sacuahá ley vehe ñuhu ta ra fariseo \r (Mr. 12.38-40; Lc. 11.37-54; 20.45-47) \p \v 1 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ñáyɨvɨ, ta chi ra cachicá noo chihin ra tyehe caa: \p \v 2 ―Ra sacuahá ley ta ra fariseo nyicú ra tyiño cha sañahá ra ley cha tyaa̱ ra Moisés. \v 3 Ta cha tyicuan caa, qui̱chaha ndo cha cahán ra ta sa̱cuvi ndo tandɨhɨ cha cacatyí ra chi ndo. Soco ma quehen ndo cuhva iyó ra, vatyi maa ra, sɨɨn cha sañaha ra, ta sɨɨn cha sacuví ra. \v 4 Vatyi yori ndoyo carga cha tyaá ra sɨquɨ ñáyɨvɨ. Ta sanɨñɨ ra chi ñu na cuiso ñu, ta maa ra ni chiin nundaha ra ña nañi chata carga cuan. \v 5 Tandɨhɨ cha casacuví ra, cha cuñi ra na nyehe ñáyɨvɨ. Vatyi tahán iñi ra catyaa ra tuhun Nyoo tyaan ra ta soco ra chihin letra nahnu. Ta tahán iñi ra cacuihno ra sahma chihin adorno nañi. \v 6 Ta nu vaha ca, cuñí ra cunyicu ra vico, ta cachi ra. Ta nu vaha ca cuñí ra cunyicu ra chichi vehe ñuhu. \v 7 Ta nu chicá noo ra cacuñí ra vatyi cuhva ñáyɨvɨ nocumi chi ra chihin cha sahá xaan ñu ñáyɨvɨ chi ra. Ta cuñí tucu ra cha catyi ñu chi ra vatyi chito xaan ra. \v 8 Soco nyoho, ma cuhva ndo ityi cha catyi ñáyɨvɨ vatyi chitó xaan ndo. Vatyi tandɨhɨ nyoho, yañi ndo cuví. Ta noo ri ra chitó iyó, ta ican ra cuví Cristo. \v 9 Ta ma catyi ndo Sutu ndo chi ninoo ra ñuhu ñayɨvɨ ihya, vatyi iyó noo Sutu ndo, ta nyaá ra andɨvɨ. \v 10 Ta ma catyi ndo vatyi ra cuví nuu cuví ndo, vatyi noo ri maa ra Cristo cuví nuu. \v 11 Ra cha sacuví tyiño nuu tandɨhɨ ca ra, ican ra cuan cuví ra cahnu ca nu nyicú ndo. \v 12 Vatyi ra cahnu sahá chii, cunocuee ra. Ta ra ña cahnu sahá chii cucucahnu ra. \p \v 13 ’¡Ndahvi nyoho ra sacuahá ley vehe ñuhu, ta ra fariseo! ¡Ndahvi nyoho cha sahá ndo tyi vaha ndo! Vatyi chasɨ́ ndo yuvehe nu nyacá ñaha Nyoo, tacuhva ma cuvi quɨhvɨ ñáyɨvɨ. Ta ni ri maa ndo ña quɨhvɨ́ ndo ta ni ña chahá ndo cha quɨhvɨ ñáyɨvɨ, ñu cuñí quɨhvɨ. \p \v 14 ’¡Ndahvi nyoho ra sacuahá ley ta ra fariseo, nyoho cha sahá ndo tyi vahá ndo! Vatyi tinyaá ndo vehe ñu chihi̱ yɨɨ, tyi ña cuví tyiyahvi ñu ñáá xuhun tavá ndo sɨquɨ ñu. Ta yaha̱ cuan, ta naha chicán tahvi ndo nu tuvi vatyi sahá ndo tyi vaha ndo. Ta cuenda cha sacuví ndo tyehe caa, cahnu ca tɨndoho cunyehe ndo. \p \v 15 ’Ndahvi nyoho ra sacuahá ley vehe ñuhu, ta ra fariseo. ¡Sahá ndo tyi vaha ndo, soco ña ndicha ndo! Vatyi nducú xaan ndo cuhva na cunyicon ñáyɨvɨ chi ndo. Ta tatu cha nandɨhvɨ ñu cuenda ndo, quiñi caa nɨcoo ñu saha ndo, ta ñima ca maa ndo. Ta cha tyicuan caa nyacuví ndo, ñihi ca sacuhún ndo chi ñu anyaya cha nuu maa ndo. \p \v 16 ’¡Ndahvi nyoho ra ndahvi! Vatyi cuñí ndo saquehen ityi ndo chi ñáyɨvɨ, ¡soco cuaa ndo! Vatyi catyí ndo tatu noo ñu catyí ñu cha cusacuvi ñu noo cha cusacuvi ñu, ta tyanaha ñu chihin sɨvɨ vehe ñuhu, yucuan ña nɨñɨ cha sacuvi ñu. Soco tatu xuhun cuaan cha iyó vehe ñuhu cuan tyanaha ñu, yucuan ndicha, nɨñɨ cuñí chi cha sacuvi ñu, catyí ndo. \v 17 ¡Tondo xaan ndo ta cuaa ndo! ¿Nya cha nɨñɨ ca? ¿Atu nɨñɨ ca xuhun cuaan cuan, o vehe ñuhu cha sacu ii chi xuhun cuaan cuan? \v 18 Ta suri catyí tucu ndo: “Tatu yɨhɨ́ ñu catyí ñu cha cusacuvi ñu cha cusacuvi ñu, ta tyanaha ñu cuenda arta cha yoso cha chahá cuenda ñu chi Nyoo, ña nɨñɨ cha sacuvi ñu. Soco tatu tyanaha ñu cuenda ofrenda cha yosó sɨquɨ arta cuan, yucuan ndicha nɨñɨ cuñí chi sacuvi ñu, catyí ndo.” \v 19 ¡Tondo xaan ndo ta cuaa ndo! ¿Nya cha nɨñɨ ca? ¿Atu nɨñɨ ca ofrenda o arta cuan cha sacu ii chi ofrenda cuan? \v 20 Vatyi ñu tyanahá cuenda arta cuan, ñima cuenda ri cuan tyanaha ñu, soco cha cuenda tandɨhɨ cha yosó nuu ñandɨhɨ. \v 21 Ta ñu tyanahá cuenda vehe ñuhu cahnu, ñima cuenda vehe ñuhu ri cuan, soco cuenda Nyoo tyanahá ñu ñandɨhɨ, vatyi iyó ra yucuan. \v 22 Ta tyicuan caa tucu ñu tyanahá cuenda andɨvɨ, tyanahá tucu ñu cuenda tyayu Nyoo ta suri cha cuenda maa Nyoo ñandɨhɨ, tyi maa ra cuví ra nyaá nyacá ñaha yucuan. \p \v 23 ’¡Ndahvi nyoho ra sacuahá ley vehe ñuhu ta ra fariseo! sahá ndo tyi vaha ndo vatyi chahá ndo diesmo chi Nyoo cha cuví menta, ta añii, ta comino. Soco ña quichahá ndo tuhun cha nɨñɨ ca cha nyaá nu ley cha tahán chi sacuvi yo. Ta cuñun, cha sacuví yo cha vaha chihin tandɨhɨ ñáyɨvɨ, cha cundahvi cuñi yo chi ñu, cha chinó iñi yo chi Nyoo ta ma sandoo yo chi ra. Ican ihya cuñí chi sacuvi ndo, ta ma sandɨhɨ ndo cha cuhva ndo diesmo cuan ñandɨhɨ. \v 24 Nyoho cuñí ndo casaquehen ityi ndo chi ñáyɨvɨ, soco cuaa ndo. Vatyi sacuita ndo noo tiyucun luhlu, soco coco ndo noo camellu. Cuatyi luhlu ri nyehe ndo ta ña sahá ndo cuenda cuatyi cahnu cuví cuan. \p \v 25 ’¡Ndahvi nyoho ra sacuahá ley vehe ñuhu ta ra fariseo, ra casaha tyi vaha! Vatyi ityi chata ri vasu ta ityi chata ri coho sanduvií ndo, soco ityi chichi ña sanduvií ndo. Vatyi chichi añima ndo tyitu ñohó cha quiñi caa. Chicá xiñi ndo cha ñihi ndo nu cusuhu ndo, ta ña cuví chasaha ndo cha quiñi caa cha quichi cuvi xaan iñi ndo. \v 26 ¡Ra fariseo cuaa cuví ndo! Sa̱nduvii xihna ndo ityi chichi vasu ta coho, tyicuan ta cuvii tucu ityi chata. \p \v 27 ’¡Ndahvi nyoho ra sacuahá ley vehe ñuhu ta ra fariseo, ra casavaha chii! Vatyi cuví ndo tari noo ñaña ndɨyɨ cha nacahyu, vatyi ityi chata chi tyaquɨ xaan, soco ityi chichi tyitu ñohó yɨquɨ ndɨyɨ, ta tandɨhɨ nuu cha quiñi caa. \v 28 Tyicuan caa cuví nyoho. Vatyi ityi chata tari maa tyi vaha xaan ndo nuu ñáyɨvɨ, soco ityi chichi, tyitú ñohó cha cuendu ndo, ta cha quiñi caa. \p \v 29 ’¡Ndahvi nyoho ra sacuahá ley vehe ñuhu, ta nyoho ra fariseo! Sahá ndo tyi vaha ndo ta ña ndicha. Nyoho samá ndo ñaña ra profeta Nyoo ra chiyo̱ ta cha naha. Ta nyoho nacahyu ndo ñaña ñáyɨvɨ vaha ñu chiyo ta cha naha. \v 30 Ta yucuan ta catyí ndo! “Tyehe ta chiyo̱ ndi quɨvɨ chiyo̱ ñáyɨvɨ chahnu ndi, ma tyinyee ndi chi ra chahñi̱ chi ra profeta Nyoo”, catyí ndo. \v 31 ¡Ma chihin yucuan ri! Suri maa ndo nacotó ndo vatyi vachi ndo tata ñu cachahñi̱ chi profeta Nyoo. \v 32 ¡Vaha vityin, chaha chi cuhva savaha ndɨhɨ ndo cha quiñi caa cha quichaha savaha sutu chahnu ndo! \p \v 33 ’¡Nyoho ñu quiñi iyó, ñu vachi tata coo! ¿Yoso caa cucacu nyoho tacuhva ma cuhun ndo anyaya? Ma cuvi. \v 34 Yucuan chaha cutachi chi ra profeta Nyoo nu nyicú ndo, cutachi tiqui chi ra chiñi tuñi, ta ra sacuahá nu nyicú ndo. Soco nyoho cucahñi ndo chi ra ta cutyaa ndo chi suhva ra nu cruzi. Ta chi inga ra cucañi ndo chi ra chichi vehe ñuhu. Ta cacanyicon ndo chi ra tahan tahan ñuu. \v 35 Yucuan chaha, sɨquɨ ndo cucunyaa cuatyi cha cuenda cha cachihi̱ tandɨhɨ ra vaha cha cachahñi̱ ñu nyacua nya ra Abel ta nyacua nya ra Zacarías sehe ra Berequías ra cha chahñi̱ ndo chichi vehe ñuhu yatyin nu nyaá arta cha yosó cha chahá cuenda yo chi Nyoo. \v 36 Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi tandɨhɨ cuatyi ihya cucoso sɨquɨ ñáyɨvɨ cha iyó vityin ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu nducuihya̱ iñi ra Jesús nyehe ra chi ñuu Jerusalén ta chacu̱ ra \r (Lc. 13.34-35) \p \v 37 ’¡Jerusalén, Jerusalén! ¡Ndahvi nyoho ñu iyó ñuu chiña! Vatyi chahñi̱ ndo chi ra profeta Nyoo. Ta tuchi̱ ndo yuu chi tandɨhɨ ra cha saquichi̱ Nyoo nu nyicú ndo. Cuaha xaan chaha cuñí saha cuende chi ndo, tari noo ndɨvɨ cha sahá cuenda tɨ chi sehe tɨ, ta naquehén ndahvi tɨ chi tɨ chichi ndichin tɨ, soco ña cuñí ndo. \v 38 Nye̱he ndo vityin, vatyi cha sandoo̱ ndahvi chi ndo. \v 39 Vatyi catyí chi ndo, vatyi ma nyehe ca ndo chii nyacua nya chaa chi quɨvɨ cucatyi ndo tyehe caa: “Cahnu xaan ra cuví ra vachi chihin tunyee iñi sɨvɨ Sutu yo Nyoo”, cucatyi ndo ―catyí ra Jesús. \c 24 \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cutanɨ vehe ñuhu cahnu \r (Mr. 13.1-2; Lc. 21.5-6) \p \v 1 Quita̱ ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu cuan, ta cha cuñí cuhun ra, ta catuhva̱ ra cachicá noo chihin ra chi ra, ta quichaha̱ casañaha ra vehe ñuhu cuan chi ra. \v 2 Soco nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―¿Atu nyehé ndo tandɨhɨ ihya? Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi ihya ni noo yuu ta ma ndoo coso nyitahan. Tandɨhɨ ta cutanɨ ―catyí ra. \s1 Nu catyí ra Jesús ñáá ndɨhɨ seña cucuvi cha ni cumañi ca naa ñayɨvɨ̱ \r (Mr. 13.3-23; Lc. 21.7-24; 17.22-24) \p \v 3 Tyicuan ta cuahan coyo ra yucu yutun Olivo. Ta cuhva cha nyaá ra Jesús yucuan, ra cachicá noo chihin ra quichi̱ coyo ra ta catyí xehe ra chi ra tyehe caa: \p ―Cuñí ndi cha ca̱tyun chi ndi, ama cucuvi tuhun cuan. ¿Ñáá seña cucuvi cha cuquichun inga chaha ta cha cunaa ñayɨvɨ̱? \p \v 4 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús: \p ―Sa̱ha ndo cuenda chi ndo coto yóó cha sandahvi ñaha chi ndo. \v 5 Vatyi cuaha xaan ra cuquichi, ta cotyiño ra sɨvi, ta cucatyi ra tyehe caa: “Yuhu cuví Cristo ra cha saquichi Nyoo.” Ta cuaha ñu cusandavi ñaha ra. \v 6 Nyoho cuñihi ndo tuhun tyi iyó cuatyi ta cañí tahan ñáyɨvɨ ityi cuan ityi ihya. Soco ma nayuhvi ndo, vatyi tyicuan caa tahán maa chi cuvi. Soco ta chaa ca quɨvɨ cunaa ñayɨvɨ̱. \v 7 Vatyi ñáyɨvɨ noo ñuu cahnu, cucañi tahan ñu chihin ñáyɨvɨ inga ñuu cahnu. Ta cucoo cuatyi noo ñuu chihin inga ñuu. Ta cucoo soco, ta cucoo cuehe, ta cha taan nahnu cuaha ri ityi. \v 8 Tandɨhɨ ihya ta nu cua quichaha ñáyɨvɨ nyehe ñu tɨndoho cuví. \p \v 9 ’Tyicuan ta cucuhva cuenda ñu chi nyoho vatyi sanyehe ra tɨndoho chi ndo. Ta cacahñi ra chi ndo. Ta tandɨhɨ ñu iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ cutasɨ cuñi nyehe ñu chi ndo cha cuenda yuhu. \v 10 Quɨvɨ cuan cuaha xaan ñu cusandɨhɨ ñu cha chino iñi ñu chii, ta cutasɨ cuñi ñu nyehe ñu chi tahan ñu. Ta cunaxico tuhun ñu chi tahan ñu. \v 11 Cuaha xaan ra cuendu cunatuvi, ta cucatyi ra vatyi cuenda Nyoo cacahan ra. Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ cucasandavi ñaha ra. \v 12 Ta cuaha xaan cha quiñi caa cucoo. Yucuan chaha cuaha xaan ñu cusandɨhɨ ñu cha cuñi ñu chi tahan ñu. \v 13 Soco ñu cha ña ndu uvi iñi chino iñi chii nyacua nya nu ndɨhɨ, cucacu añima ñu. \v 14 Ta cucutya nɨcahnu ñayɨvɨ̱ tuhun vaha cha nyacá ñaha Nyoo añima ndo, tacuhva coto tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ, tyicuan ta cunaa ñayɨvɨ̱. \p \v 15 ’Tandɨhɨ nyoho cha sacuahá ndo ihya, na cutuñi iñi ndo tuhun ihya: Ra Daniel, ra profeta Nyoo ta cha naha, tyaa̱ ra tuhun noo cha sacuquiñí caa, noo cha satɨvɨ́. Ta quɨvɨ nyehe ndo vatyi chaa ihya Nu Ii, \v 16 tyicuan ta ñu ñohó Judea, cuñí chi cono ñu ityi yucu. \v 17 Ta ñu yosó xiñi vehe, noo ñu, soco ma quɨhvɨ ñu chichi vehe ñu tava ñu cha iyó chichi vehe cuan. \v 18 Ta ñu ñohó nu chiqui, ni ma cunuhu ca ñu cunaquehen ñu ni sahma ñu. \v 19 ¡Ndahvi ñusɨhɨ cha cañohó sehe quɨvɨ cuan! O tatu iyó sehe ñu cha chaxín, ¡ndahvi ñu cuan! \v 20 Ca̱can ndo chi Nyoo tacuhva cha ma tahan chi caca cono ndo quɨvɨ vichin, ni quɨvɨ nyitatú yo. \v 21 Vatyi cuaha xaan tɨndoho cucoo quɨvɨ cuan, noo tɨndoho cha ta coo ca maa nyata chino̱ ñuhu ñayɨvɨ̱, ta ni ma coo ca cha yaha tuhun cuan. \v 22 Soco tatu Nyoo, ta ma sanducuɨtɨ ra quɨvɨ cuan, yori maa cacu. Soco cusanducuɨtɨ ra cha cuenda cha cuñí ra chi ñu nacachi̱ maa ra. \p \v 23 ’Ta tatu yóó cha catyí chi nyoho: “Nye̱he ndo, ma ra Cristo ihya” o “Nye̱he ndo ma ra nyaá yucuan”, ma chino iñi ndo. \v 24 Vatyi cuquichi coyo ra casandavi ñaha ta cucatyi ra vatyi ra Cristo cacuví ra. Ta cucatyi ra vatyi ra profeta Nyoo cacuví ra. Ta cusavaha ra seña ta milagru nahnu tacuhva casandavi ñaha ra. Nyacua nya ñu cha nacachi̱ maa Nyoo ta cusandavi ñaha ra tatu cuví chi ra. \v 25 Sa̱ha ndo cuenda vatyi cha yaha̱ catyi chi nyoho cha ni cumañi ca cuvi. \v 26 Yucuan chaha tatu catyí ñu chi ndo tyehe caa: “Nye̱he ndo, ma ra Cristo nyaá nu chiqui ndɨɨ cuan”, catyí ñu chi ndo, ma cuhun ndo. O tatu catyí ñu chi ndo: “Nye̱he ndo, ma ra nyaá chichi cuartu ihya”, ma chino iñi ndo. \v 27 Vatyi tari noo cha quɨhvɨ tacha cha nyehé yo cuxiño nya nu caña ñanyii ta nya nu quee ñanyii, tyicuan caa cucuvi quɨvɨ quichi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria. \v 28 Nu caá coño chihi̱, yucuan cuchaa coyo chii. \s1 Yoso caa cuquichi ra Cristo inga chaha \r (Mr. 13.24-37; Lc. 21.25-33; 17.26-30, 34-36) \p \v 29 ’Ta cha yahá ri cha nyehé ñu tɨndoho, ta cunduñaa ñanyii, ta yoo ma sacundichin ca chi. Ta tiñoo cucanacoyo tɨ andɨvɨ, ta nyacua nya cha iyó andɨvɨ cunacanda. \v 30 Tyicuan ta cuquetuvi noo seña ityi andɨvɨ nu vachi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. Cuquichi nu vico ityi andɨvɨ chihin tunyee iñi cahnu ta chihin cha cahnu cuví Nyoo. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, cucuacu chaa xaan ñu cha nanyehe ñu chii. \v 31 Ta cutachi ángel cuende tacuhva vatyi chihin cha ñihi tɨvɨ ra cutu ra ta cusandu ɨɨn ri ra chi ñu nacachi̱ maa Nyoo chi, cuquita ñu nɨcacahnu nu ñuhu ñayɨvɨ̱, nyacua nya nu ndɨhɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ta nyacua nya nu ndɨhɨ andɨvɨ. \p \v 32 ’Cu̱tuñi iñi ndo noo cuhva yutun cha nañí higo: Tatu cha yutya soco tun, ta caña ndaha tun, nyoho cha chitó ndo vatyi cha vachi vico savi. \v 33 Ta suri tyicuan caa, tatu cha nyehé ndo tandɨhɨ maa cha cucuvi ihya, co̱to ndo vatyi cha cuyatyin quichi. Cha nyañaí yuvehe cuví chi cuan. \v 34 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi tandɨhɨ tuhun ihya, cucuvi cha nɨ ri ca cha iyó ñáyɨvɨ. \v 35 Andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱ cundɨhɨ chi, soco tuhun cahán yuhu, ma ndɨhɨ chi. Ta cuchino cava tandɨhɨ tuhun cahin chihin ndo ihya. \p \v 36 ’Soco quɨvɨ ta cuhva cha cucuvi cuan, yori chitó, ni ángel andɨvɨ ta ña chitó ra. Ni yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria ta ña chité. Noo tuhun ri maa Nyoo Suti chitó ra. \p \v 37 ’Tari cuvi̱ quɨvɨ chiyo̱ ra Noé, tyicuan caa cucuvi quɨvɨ quichi tucu yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria. \v 38 Quɨvɨ ta ni cumañi ca coon savi xaan, ñáyɨvɨ cuan, chachí ñu, ta chihí ñu, tandahá ñu, ta chahá ñu chi sehe ñu tandaha nyacua nya quɨvɨ quɨhvɨ̱ ra Noé chichi barcu cuan. \v 39 Ta sana iñi ñu ta chaa̱ savi ta tyañi̱ tandɨhɨ ñu. Ta tyicuan caa cucuvi tucu quɨvɨ quichi tucu yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. \v 40 Quɨvɨ cuan, tu uvi ra ñohó ra nu chiqui. Noo ra cunaquehin, ta noo ra ndoo ra. \v 41 Tu uvi ñusɨhɨ nyicó ñu molinu. Noo ña cunaquehin, ta noo ña ndoo ña. \v 42 Cua̱tu tuhva vaha ndo vatyi ña chitó ndo ñáá cuhva cuquichi ra nyacá ñaha chi ndo. \v 43 Soco co̱to ndo tuhun ihya vatyi tatu noo chitoho vehe ta chitó ra ñáá cuhva cuquɨhvɨ ra suhu chichi vehe ra, cuatu tuhva vaha ra ta ma cuhva ra cha quɨhvɨ ra suhu cuan. \v 44 Yucuan chaha nyoho, cua̱tu tuhva ndo. Vatyi sana ri iñi ndo, ta cuquichi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria. \s1 Ñu cha nyatú tuhva na ndichi ra Cristo, ican ñu cuví musu vaha ra \r (Lc. 12.41-48) \p \v 45 ’Noo musu cha tyasohó tuhun cahán chitoho, ta tyicuan ri sacuví ra tyiño tyaa̱ ra chi ra, yucuan cuví noo musu vaha. Ta sahá cuenda ra vehe chitoho ra. Ta chahá ra cha cachi inga musu cha vahri cuhva. \v 46 Ta sɨɨ xaan cuví chi musu cuan tatu cuhva cha sahá tyiño ra ta nachaa chitoho ra. Vatyi quichahá ra tandɨhɨ cha tahán chi sacuvi ra. \v 47 Ta cha ndicha catyí chi ndo, vatyi chitoho ra cunatyaa ra tandɨhɨ cha cumí ra ndaha ra, vatyi vaha quichahá ra chihin tyiño sahá ra. \v 48 Soco tatu noo musu quiñi iyó ta chicá xiñi ra vatyi naha cuahan chitoho ra, \v 49 ta quichaha nyacuvi ra cha ña vaha chihin inga musu cuan, ta quichaha chachi ra ta chihi ra ndixi chihin ra chiñi, \v 50 tyicuan ta sana iñi ra ta ndichi chitoho ra quɨvɨ cha ña nyatú ra chi ra. \v 51 Tyicuan ta chitoho ra ñihi xaan cutachi tuñi ra chi ra chihin ñáyɨvɨ quiñi iyó cha savaha chii soco ña ndicha. Tyicuan ta cucuacu ra ta cusacahñi ra noho ra. \c 25 \s1 Nu chahá ra Jesús noo cuhva cuenda uchi tahan ñu tyivaa \p \v 1 ’Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari uchi tahan ñu tyivaa cha quehe̱n ñu lámpara cha yɨhɨ́ acetye ta cuahan coyo ñu noo vico tandaha cua quehen cuenda ñu chi ra cha cua tandaha. \v 2 Ohon tahan ñu, tondo xaan ñohó iñi ñu, ta ohon tahan ñu cachi xaan ñohó iñi ñu. \v 3 Ñu cha tondo ñohó iñi cuan, canyisó ñu lámpara ñu soco ña quehe̱n ñu suhva ca acetye vatyi natyihi ñu chichi lampara ñu tatu ndɨhɨ. \v 4 Soco ñu cachi ñohó iñi cuan, canyisó sɨɨn ñu yutyi acetye chihin lámpara ñu. \v 5 Ta vatyi cucuee ca chaa ra cha cua tandaha cuan, catɨɨ̱n ñumahna chi tandɨhɨ ñu, ta caquixí ñu. \v 6 Tyicuan ta ñáá cuhva ñuu, ta chiñi ñu noo ndusu cha catyí tyehe caa: “¡Cha vachi ra cha cua tandaha! ¡Qui̱ta ndo, que̱hen cuenda ndo chi ra!” catyí ndusu cuan. \v 7 Tandɨhɨ ñu tyivaa cuan canducuita̱ coyo ñu ta quichaha casanduvaha ñu lámpara ñu. \v 8 Tyicuan ta quichaha catyí ohon ñu tondo ñohó iñi cuan chi inga ohon ñu cuan: “Cu̱hva ndo suhva acetye ndo chi ndi, vatyi cuñí ndahva lámpara ndi”, catyí ñu. \v 9 Soco ñu tyivaa cha cachi ñohó iñi cuan nacahan ñu tyehe caa: “Ma cuhva ndi vatyi coto ma ñihi, ni cha cuenda maa ndi ta ni cha cuenda maa ndo. Cua̱han taxi ndo nya nu quiyahví chi, ta sa̱ta ndo cha cuenda ndo.” \v 10 Soco cha nɨ ri ca cha cuahan coyo ndɨ ohon ñu cha tondo ñohó iñi cuan, cua sata ñu acetye, ta chaa̱ ra cha cua tandahá cuan. Ta ñu tyivaa cha nyatú tuhva cuan, quɨhvɨ̱ coyo ñu chihin ra chichi vehe nu cuacoo vico tandaha cuan. Ta nɨcunyasɨ̱ ri yuvehe. \v 11 Yaha̱ cuan ta cachaa̱ coyo tucu ñu chisata̱ acetye cuan, ta catyí ñu: “¡Tata! ¡Tata! ¡Nu̱ña yuvehe naquɨhvɨ ndi!” \v 12 Soco maa ra nacaha̱n ra, ta catyí ra: “Cha ndicha vatyi ña ñohó nui chi nyoho.” \p \v 13 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús: \p ―Cua̱tu tuhva ri nyoho, vatyi ña chitó ndo nya quɨvɨ ta ñáá cuhva cuquichi yuhu Rayɨɨ cha quichi Nya gloria. \s1 Noo cuhva cuenda xuhun \r (Lc. 19.11-27) \p \v 14 ’Cha nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ cuví chi tari noo ra cha cha nyaá cha cua quita cuhun inga ñuu. Ta cana̱ ra chi musu ra, ta chaha̱ cuenda ra xuhun chi ra. \p \v 15 ’Chi noo ra chaha̱ ra ta cha ohon mil xuhun, ta chi inga ra chaha̱ ra ta cha uvi mil, ta chi inga ra tari noo mil. Chaha̱ ra chi noo noo ra yoso cuhva cha cuví saha tyiño ra chihin. Tyicuan ta cuahan ra. \v 16 Musu cha quehe̱n cuenda ohon mil xuhun cuan, saha̱ ra lucha chihin xuhun cuan, ta saha̱ ganaa ra nonga ohon ca mil chihin xuhun cuan. \v 17 Ta suri tyicuan caa tucu ra cha quehe̱n cuenda uvi mil cuan, saha̱ ganaa ra uvi ca mil chihin xuhun cuan. \v 18 Soco ra cha quehe̱n cuenda noo ri mil cuan, chaha̱n ra ta chatya̱ ra noo yavi chichi ñuhú ta tixehe̱ ra xuhun chitoho ra. \p \v 19 ’Cuaha quɨvɨ yaha̱ ta nachaa̱ chitoho musu cuan. Ta quichaha natava ra cuenda chihin noo noo ra. \v 20 Xihna ca ra cha quehe̱n cuenda ohon mil xuhun cuan chaa̱, ta nacuhva̱ cuenda ra ohon ca mil sɨquɨ cuan, ta catyí ra: “Tata, ohon mil chahu̱n chii, ma inga ohon mil ihya cha saha̱ ganai.” \v 21 Ta chitoho ra catyí ra chi ra: “Vaha. Noo musu vaha xaan cuvún. Ta sacuvu̱n tandɨhɨ cha catyí. Ta vasɨ chiin ri xuhun chahi̱ chuun soco vaha xaan chotyiñon chi chi. Vityin cuaha ca cucuhva cuende chuun. Quɨ̱hvɨ nu vaha ihya, ta cusɨɨ cuñun chihin.” \v 22 Yaha̱ cuan ta chaa̱ tucu musu cha quehe̱n cuenda uvi mil xuhun cuan, ta catyí ra: “Tata, uvi mil chahu̱n chii, ma uvi ca mil ihya cha saha̱ ganai sɨquɨ.” \v 23 Ta catyí chitoho ra chi ra: “Vaha. Noo musu vaha xaan cuvún, ta sacuvún cha catyí. Vasɨ chiin ri xuhun chahi̱ chuun soco vaha xaan chotyiñon chi chi. Vityin cuaha ca cucuhva cuende chuun. Quɨ̱hvɨ nu vaha ihya, ta cu̱sɨɨ cuñun chihin”, catyí ra. \v 24 Soco cuhva cha chaa̱ musu cha quehe̱n cuenda noo mil ri xuhun cuan, catyí ra chi chitoho ra: “Tata, yuhu chité vatyi cuvún noo ra xaan ta cuñún naquehún xuhun noo nu ña sahá tyiñon, ta cuñun naquehun cosecha noo nu ña tachu̱n. \v 25 Yucuan chaha nayuhvi̱ ta chahi̱n ta tyihi̱ xehi xuhun chichi ñuhú. Soco ma xuhun ihya cha chahu̱n chii”, catyí ra. \v 26 Tyicuan ta nacaha̱n chitoho ra, ta catyí ra chi ra: “Musu quiñi iyó ta musu suchan cuví yoho. Tatu chitón vatyi cuñí naquehín nu ña saha̱ tyiñe, ta quehín cosecha noo nu ña tachí, \v 27 ¿ñáá tuhun ña chityihu̱n xuhin banco? Ta cha ndichi ta, cunaquehin xuhun cuan chihin xuhun sɨquɨ cha saha̱ ganaa chi”, catyí ra. \v 28 Tyicuan ta quichaha catyí ra chi ñu nyicú cuan: “Ti̱nyaa ndo noo mil xuhun cha nyisó ra, ta cu̱hva ndo chi ra cha nyisó uchi mil. \v 29 Vatyi ñu iyó chii, cuhva que chi ñu, ta coo cuaha chi ñu, nyacua ndoo ca. Soco ñu ñahri chii, nyacua nya cha chiin cha cumí ñu, cutinyaa ndɨhi chi ñu. \v 30 Ta musu cha ña chiñuhú ihya, tu̱chi ndo chi ra nu ñaa iñi ityi chata, ta yucuan cuacu chaa ra, ta cusacahñi ra noho ra chihin cha nyehe ra tɨndoho.” \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cucutuñi chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ \p \v 31 ’Quɨvɨ cuquichi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cuquichi chihin cuaha ángel cuende, ta cucunyai tyayu tyaquɨ ta cunyaca ñahi. \v 32 Ñáyɨvɨ tandɨhɨ ri ñuu cundu ɨɨn ri ñu nui. Ta cusasɨin chi noo noo ñu, tari ra sahá cumi mbee tavá sɨɨn ra chi mbee ta tava sɨɨn ra ndixihyu. \v 33 Ta cucuatyai chi mbee cuan chiyo vahi, ta chi ndixihyu cuan, chiyo satyin. \v 34 Tyicuan ta yuhu cha cuví Rey cucatyi chi ñu nyicú chiyo vahi: “Ña̱ha nyoho vatyi nyoho ñáyɨvɨ cha nasocó Suti cuví ndo. Que̱hen cuenda ndo nu cuacunyaa ndo nu nyacá ñaha Nyoo, vatyi cha cuenda maa ndo chino̱ ihya nyata quɨvɨ savaha̱ Nyoo ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 35 Vatyi quɨvɨ chisoque, ta nyoho chaha̱ ndo cha cachi. Quɨvɨ cu ityi ndutya ta chaha̱ ndo cohi. Ta quɨvɨ chica̱ noi tari ra inga ñuu ta nyoho chaha̱ ndo vehe coi. \v 36 Quɨvɨ cumañi sahme, ta nyoho chaha̱ ndo sahme. Quɨvɨ cuhvi̱ ta nyoho chaha̱n ndo chinyehe̱ ndo chii. Ta quɨvɨ ñohi̱ vehe caa, ta quichi̱ nyehe ndo nu ñohi̱.” \v 37 Ta ñu cha vaha cuan cundaca tuhun ñu chii, ta catyi ñu: “Sutu Mañi yuhu, ¿ama nyehe̱ ndi chisoco̱n, ta chaha̱ ndi cha cachun? ¿Ama nyehe̱ ndi ityun ndutya ta chaha̱ ndi cohun? \v 38 ¿Ama nyehe̱ ndi chuun chicá noun tari ra inga ñuu ta chaha̱ ndi vehe coun? ¿Ama cumañi̱ sahmon, ta chaha̱ ndi chuun? \v 39 ¿Ama nyehe̱ ndi cuhvún, o ñohún vehe caa, ta chaha̱n ndi chinyehe̱ ndi chuun?” cucatyi ñu. \v 40 Ta yuhu cha cuví Rey cucatyi chi ñu: “Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi tandɨhɨ tumañi iñi sacuvi̱ ndo chihin ra ndahvi, ra yañi ihya, chi yuhu sacuvi̱ ndo tumañi iñi cuan.” Tyicuan caa cucatyi yuhu chi ñu. \v 41 Tyicuan ta yuhu cha cuví Rey cucatyi tiqui chi ñu nyicú chiyo satyin tyehe caa: “Ca̱nyaha ndo nui, nyoho ñu tahán chi cuhún anyaya. Cua̱han ndo nu ñuhu̱ cha ma ndahva ca maa. Vatyi yucuan cuví nu chino̱ cha cuenda cuihna ta cha cuenda tatyi ña vaha cuenda ra. \v 42 Vatyi chisoque̱, ta nyoho ña chaha̱ ndo cha cachi. Cu ityi̱ ndutya, ta ña chaha̱ ndo ndutya cohi. \v 43 Chica̱ noi tari chicá noo ra inga ñuu, ta ña chaha̱ ndo nu coi. Cumañi̱ sahme ta ña chaha̱ ndo sahma cuihne. Cuhvi̱ ta ñohi̱ vehe caa, soco ña chaha̱n ndo chinyehe̱ ndo chii nu ñohi̱”, cucatyi chi ñu. \v 44 Tyicuan ta cucatyi ñu chii tyehe caa: “Sutu Mañi yuhu, ¿ama nyehe̱ ndi chisoco̱n, o ityun ndutya, o chicán noun tari ra inga ñuu, o ñahri sahmon, o cuhvu̱n, o ñohu̱n vehe caa, ta ña tyinyee̱ ndi chuun?” cucatyi ñu. \v 45 Ta yuhu cha cuví Rey cucatyi chi ñu tyehe caa: “Cha ndicha catyí chi ndo vatyi tandɨhɨ maa cha ña sacuvi̱ ndo chi ñáyɨvɨ ndahvi ihya, suri ña sacuvi̱ tucu ndo chi yuhu cuví cuan”, cucatyi yuhu chi ñu. \v 46 Tyicuan ta ñu cuan cuhun coyo ñu nu cayú ñuhu̱ cha ma ndahva ca maa. Ta ñáyɨvɨ vaha cuan cuhun ñu cucoo ñu noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. \c 26 \s1 Nu canducu̱ ra cuhva yoso caa catɨɨn ra chi ra Jesús \r (Mr. 14.1-2; Lc. 22.1-2; Jn. 11.45-53) \p \v 1 Cuhva cha ndɨhɨ̱ catyi̱ ra Jesús tuhun ihya, ta quichaha̱ catyi ra chi ra cachicá noo chihin ra tyehe caa: \p \v 2 ―Nyoho chitó ndo vatyi uvi ca quɨvɨ ta sanducahnu yo vico pascua. Ta yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria cucuhva cuenda ñu chii vatyi tyaa ñu chii nu cruzi ―catyí ra. \p \v 3 Quɨvɨ cuan ra cacuví nuu chi tata sutu, ta ra casacuahá ley vehe ñuhu, ta ra cacuví mandoñi ñu Israel, candu ɨɨ̱n ri ra nuquehe vehe tyiño ra Caifás, ra cuví nuu chi tata sutu. \v 4 Yucuan casandaa̱ ra tyiño yoso caa ta sandavi ñaha ra chi ra Jesús ta catɨɨn ra chi ra ta cacahñi ra chi ra. \v 5 Soco cacatyí ra: \p ―Ma cahñi yo chi ra cha nɨ ri ca cha chichi vico, tacuhva cha ma naquɨquɨ xaan ñáyɨvɨ ―catyí ra. \s1 Nu chosó noo ñaha sɨhɨ ndutya vixi chahan xiñi ra Jesús \r (Mr. 14.3-9; Jn. 12.1-8) \p \v 6 Ra Jesús ñohó ra ñuu Betania, vehe ra Simón, cha catyí ñu Ra Tyahyu Coño chi, sɨvɨ saca ra cuví cuan. \v 7 Ta tuhva̱ noo ñaha nu nyaá ra Jesús, nyisó ña noo yutyi tyitú yɨhɨ́ ndutya vixi chahan. Ta yahvi xaan nyaá ndutya cuan. Ta ra Jesús nyaá ra yuhu mesa ta choso̱ ña ndutya cuan xiñi ra. \v 8 Cuhva cha cananyehe̱ ra chicá noo chihin ra cacuxaa̱n ra ta quichaha̱ catyi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha satɨvɨ̱ ña ndutya vixi chahan cuan? \v 9 Vaha ca tyehe ta xico̱ ña, ta ñihi ña cuaha xuhun chihin ta tyinyee ña chi ñu ndahvi chihin xuhun cuan ―catyí ra. \p \v 10 Tyicuan ta chiñi̱ ra Jesús, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha sayangá ndo chi ñaha ihya? Vatyi cha sacuvi̱ ña chihin, noo cha vaha cuví. \v 11 Vatyi ñu ndahvi tyicuan ri cunyaa ñu chihin ndo, soco yuhu, ñima tyicuan ri cua cunyai chihin ndo. \v 12 Choso̱ ña ndutya vixi chahan sɨquɨ coño ñuhi, vatyi sanduvaha̱ ña cuenda cha cohin chichi ñuhú. \v 13 Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi tandɨhɨ ri nu cahan ñu tuhun Nyoo nicahnu ñayɨvɨ̱, cunacatyi tucu ñu cha sacuvi̱ ñaha ihya, tacuhva nɨcohon iñi ñáyɨvɨ chi ña ―catyí ra Jesús. \s1 Nu naxico̱ tuhun ra Judas Iscariote chi ra Jesús \r (Mr. 14.10-11; Lc. 22.3-6) \p \v 14 Tyicuan ta noo ra chicá noo chihin ra Jesús, ra cha nañí Judas Iscariote, chaha̱n ra chicahan ra chihin ra cacuví nuu chi tata sutu. \v 15 Ta catyí ra chi ra: \p ―¿Yoso cuhva ndo chii tatu cuhva cuende chi ra Jesús chi ndo? \p Tyicuan ta ra cacuví nuu cuan cacatyi ra vatyi oco uchi tahan xuhun cuichin. \v 16 Ta nya cuhva cuan ta quichaha̱ nducu ra Judas ñáá noo cuhva cuvi nacuhva cuenda ra chi ra Jesús chi ra cacuví nuu chi tata sutu cuan. \s1 Nu cuxiñí ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra \r (Mr. 14.12-25; Lc. 22.7-23; Jn. 13.21-30; 1 Co. 11.23-26) \p \v 17 Quɨvɨ xihna ri cha quichaha̱ vico ta chachí ñu pan cha ñahri yuchan iya yɨhɨ́ chihin, ra cachicá noo chihin ra Jesús tuhva̱ ra chi ra ta quichaha̱ candaca tuhun ra chi ra: \p ―¿Nya cuñun cha sanduvaha ndi cha cuxiñun cuenda vico pascua ihya? \p \v 18 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cua̱han ndo chichi ñuu ta cha̱a ndo vehe noo ra cuan. Ta ca̱tyi ndo chi ra: “Ra Sacuaha catyí ra vatyi cha cuyatyin cua cúvi ra, ta vehun cusanducahnu ndi vico pascua”, ca̱tyi ndo chi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 19 Tyicuan ta casacuvi̱ ra tari cuhva catyi̱ ra Jesús chi ra. Yaha̱ cuan ta casanduvaha̱ ra cha cacuxiñi ra cha vico pascua cuan. \p \v 20 Cuhva cha cuaa, chicunyaa̱ ra Jesús nu mesa chihin ndɨ uchi uvi ra chicá noo chihin ra. \v 21 Ta cha nɨ ri ca cha cachachí ra, catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi noo nyoho cucuhva cuenda ndo chii chi ra xaan iñi chii. \p \v 22 Ta canducuihya̱ xaan iñi ra, ta quichaha̱ candaca tuhun ɨɨn ɨɨn ra chi ra ta cacatyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿atu yuhu cuví? \p \v 23 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Ra cha chachí ɨɨn ri coho chihin, ican ra cuan cua na cuhva cuenda chii. \v 24 Yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cuahin ityi cha catyí nu tutu tuhun Nyoo. Soco ndahvi ra ndahvi cha cunacuhva cuenda chii. Quitá vihi ca cuenda chi ra, tyehe ta ña cacu taxin ra ―catyí ra Jesús. \p \v 25 Tyicuan ta nacaha̱n ra Judas, ra cha cua cuhva cuenda chi ra, ta catyí ra: \p ―Maestro, ¿atu yuhu cuví? \p Ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Ican yoho cuvún. \p \v 26 Cha nɨ ri ca cha cachachí ra, ra Jesús quehe̱n ra pan ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo, ta cha yaha̱ tahvi sava ra, ta chaha̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra: \p ―Ca̱chi ndo. Ican ihya cuví coñe. \p \v 27 Yaha̱ cuan ta quehe̱n tucu ra copa, ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo, ta sayaha̱ ra chi tandɨhɨ ra ta catyí ra: \p ―Co̱ho tandɨhɨ ndo ihya. \v 28 Vatyi ican ihya cuví nɨñi. Ta chihin nɨñi natyihí tahan Nyoo tuhun chaa chihin ndo, vatyi cucatɨ nɨñi cha catyi cha vaha chi cuaha ñu, vatyi chihin nɨñi coo tɨcahnu iñi cuatyi ñu. \v 29 Soco catyí chi ndo, vatyi ma coho que tahan vinu tɨchaha ndɨvɨ ihya, nyacua nya cha cohi vinu chaa chihin ndo nya nu nyacá ñaha Suti andɨvɨ ―catyí ra. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cucatyi ra Pedro vatyi ña ñohó nuu ra chi ra \r (Mr. 14.26-31; Lc. 22.31-34; Jn. 13.36-38) \p \v 30 Cha yaha̱ cha cachita̱ ra yaa chi Nyoo, ta cuahan coyo ra yucu yutun Olivo cuan. \v 31 Tyicuan ta quichaha̱ catyi ra Jesús chi ra: \p ―Tandɨhɨ nyoho ta cucaca uvi iñi ndo cha nyicón ndo chii vityin cha cuaa. Vatyi nu tutu Nyoo catyí chi tyehe caa: “Cucahñi chi ra sahá cumi mbee, ta mbee cuquɨtɨ cuatyi tɨ”, catyí chi. \v 32 Soco cha yaha̱ nandote, xihna que cuhin Galilea, ican saha nyoho. \p \v 33 Tyicuan ta nacaha̱n ra Pedro ta catyí ra: \p ―Vasɨ tandɨhɨ ra ndu uvi iñi ra cha nyicón ra chuun, soco yuhu ma ndu uvi iñi. \p \v 34 Tyicuan ta quichaha̱ catyi ra Jesús chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chuun vatyi suri maa cha cuaa ihya, cha ni cumañi ca cuacu loho, yoho cucatyun uñi chaha vatyi ña ñohó nuun chii ―catyí ra. \p \v 35 Ta ra Pedro catyí ra: \p ―Vasɨ cúvi chuhun, soco ma catyi cha ña ñohó nui chuun ―catyí ra. \p Ta suri tyicuan caa catyí tandɨhɨ ra chicá noo chihin ra. \s1 Nu chicán tahvi ra Jesús chi Nyoo nu cuví Getsemaní \r (Mr. 14.32-42; Lc. 22.39-46) \p \v 36 Tyicuan ta chaa̱ ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra noo nu nañí Getsemaní, ta catyí ra chi ra: \p ―Cu̱nyicu ndo ihya, cha nɨri ca cha cuahin yucuan, cua cacan tahvi. \p \v 37 Ta quehe̱n ra chi ra Pedro ta chi nɨ nduvi sehe ra Zebedeo, cuahan coyo chihin ra. Ta quichaha̱ nducuihya cuñi ra, ta tyoño xaan cuñi ra. \v 38 Tyicuan ta catyí ra chi ra: \p ―Cahnu xaan tucuihya iñi nyaá añime. Nyacua cuñi chi cahñi chi chii. Ndo̱o ndo ihya ri ta co̱nyito ndo chihin ―catyí ra. \p \v 39 Tyicuan ta cuahan ra Jesús chiin ca ityi nuu ca ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra ta chacu̱n ra nuu ra nu ñuhú, ta chican tahvi ra chi Nyoo ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, tu yoho ta cuñun, cu̱hva cha ma nyehi tɨndoho ihya. Soco ma cuvi tari cuhva cha cuñí mai, soco tari cuhva cuñí maun na cuvi ―catyí ra. \p \v 40 Tyicuan ta nachaa̱ ra nu nyicú ra cachica̱ noo chihin ra, ta nyehe̱ ra vatyi caquixí ra. Ta catyí ra chi ra Pedro tyehe caa: \p ―¿Atu ni minoo hora ña cuví conyito ndo chihin? \v 41 Co̱nyito ndo, ta ca̱can tahvi ndo tacuhva cha ma cuvi chasaha cuihna chi ndo. Cha ndicha vatyi añima ndo, cuñí xaan chi nanducu chi Nyoo, soco coño ñuhu ndo vita cuñí chi ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 42 Nu cu uvi chaha chaha̱n ra, ta chica̱n tahvi ra tyehe caa: \p ―Sutu Mañi yuhu, tatu ma cuvi cha ma nyehi tɨndoho ihya, tu tyicuan caa, na cuvi maa cuhva cuñún ―catyí ra. \p \v 43 Tyicuan ta nachaa̱ ra inga chaha ta caquixí tucu ra cachicá noo chihin ra, vatyi nɨcunyasɨ maa chɨtɨ nuu ra chihin cha cacuñí ra cusu ra. \v 44 Tyicuan ta sandoo̱ ra chi ra, ta cuahan ra cha cu uñi chaha cua cacan tahvi ra. Ta catyí ra suri maa tuhun cha yaha̱ caha̱n ra cha chica̱n tahvi ra chi Nyoo. \p \v 45 Tyicuan ta nachaa̱ ra nu canyicu ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Vityin ndicha, cu̱su ndo ta nyi̱tatu ndo. Vatyi cha chaa̱ cuhva cha cua nacuhva cuenda ra chii chi ra quiñi iyó, ta Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria cuví. \v 46 Ndɨ̱cuita ndo, ta co̱ho ndo. Vatyi cha vachi ra cha cunacuhva cuenda chii ―catyí ra Jesús. \s1 Nu catɨɨ̱n ra xaan iñi chi ra Jesús cuahan ra vehe caa \r (Mr. 14.43-50; Lc. 22.47-53; Jn. 18.2-11) \p \v 47 Ni cahán ca ra Jesús tuhun ihya, ta chaa̱ ra Judas, ta ra Judas cuví noo ra chicá noo chihin ra Jesús. Ta cuaha ra vachi coyo chihin ra, canyisó ra mityi ta yutun. Ra cuví nuu chi tata sutu, ta ra cacuví mandoñi ñu Israel, ican tachi̱ chi ra. \v 48 Ra Judas, ra cha chahá cuenda chi ra Jesús, cha yaha̱ chaha̱ ra noo seña chi ra cuan, tacuhva coto ra yóó chi tɨɨn ra. Ta catyi̱ ra: \p ―Ra cha cutyayuhi chi, ican ra cuan cuví. Tɨ̱ɨn ndo chi ra. \p \v 49 Tyicuan ta tuhva̱ ra chi ra Jesús ta catyí ra: \p ―Nocumi chuun, Maestro. \p Ta tyayuhu̱ ra chi ra. \p \v 50 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi ra: \p ―Amigo, sa̱cuvi ñáá tyiño vachun. \p Tyicuan ta catuhva̱ ra ta catɨɨ̱n ra chi ra Jesús. \p \v 51 Tyicuan ta noo ra ndɨhɨ chihin ra Jesús, tava̱ ra mityi ra ta chahnya̱ ra soho noo musu ra cuví nuu chi tata sutu cuan. \v 52 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Na̱tyihi mityun chichi vena. Vatyi tandɨhɨ ñu cacañi tahan chihin mityi, suri chihin mityi cúvi ñu. \v 53 ¿Atu ña chitón vatyi tatu yuhu ta cuñí, cuví caquen chi Suti, ta maa ra cutachi ra vityin vityin yaha ca uñi xico uchi mil ángel, ta sacacu ra chii? \v 54 Soco tatu tyicuan caa, ¿yoso caa chino cava cuhva nyaá nu tutu Nyoo? Vatyi catyí chi tyi tahán maa chi cuvi chi yuhu tyehe caa ―catyí ra. \p \v 55 Ta catyí tucu ra Jesús chi ñáyɨvɨ: \p ―¿Atu vachi coyo nyoho vachi tɨɨn ndo chii chihin cha xaan ta chihin yutun? Tari cha noo ra suhu cuví yuhu sahá ndo. Ndɨquɨvɨ chinyai̱ sañahi nu nyicú ndo chichi vehe ñuhu cahnu, soco ña tɨɨ̱n ndo chii cha cuhin vehe caa. \v 56 Vatyi tandɨhɨ cha cuví chii vityin, ta chicunyaa̱ nu tutu Nyoo, cha catyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha. \p Tyicuan ta ndɨɨ ra cachicá noo chihin ra, cachino̱ ra. Noo tuhun ca maa ra Jesús casandoo̱ ra. \s1 Nu cutuñí chi ra Jesús nuu ra cacuví tyiño cuenda ñu Israel \r (Mr. 14.53-65; Lc. 22.54-55, 63-71; Jn. 18.12-14, 19-24) \p \v 57 Ta ra cha catɨɨ̱n chi ra Jesús cuan, chinyaca̱ ra chi ra nuu ra Caifás, ra cuví nuu chi tata sutu. Suri yucuan canyicú ɨɨn ri ra sacuaha ley vehe ñuhu ta ra cacuví mandoñi. \v 58 Soco ra Pedro cuahan ra chata ra, nya sava ri nya nuquehe vehe ra cuví nuu chi tata sutu cuan. Ta quɨhvɨ̱ ra ta ndoo̱ ra nyaá ra chihin policía cuan, vatyi nyehe ra yoso caa quita tuhun cuan. \p \v 59 Ra cacuví nuu chi tata sutu, ta ra cacuví mandoñi, ta tandɨhɨ ra cuví tyiño, canducu ra noo cuatyi catyaa ra sɨquɨ ra Jesús, vasɨ ña ndicha, tacuhva vatyi chihin cuatyi cuan ta cuví cahñi ra chi ra. \v 60 Soco ña cañihi̱ maa ra cuatyi ra, vasɨ cuaha ñáyɨvɨ chaha̱n ñu chicatyi ñu cuendu sɨquɨ ra. Soco nu ndɨhɨ tuhun, chaa̱ coyo uvi ca testigu cuendu. \v 61 Ta cacatyí ra: \p ―Ra ihya, catyi̱ ra vatyi cuví satanɨ ra vehe ñuhu cahnu Nyoo, ta chichi cha uñi quɨvɨ cunacananyaa ra inga chaha, na ―cacatyí ra. \p \v 62 Tyicuan ta ra cuví nuu chi tata sutu cuan, ndɨcuita̱ ra, ta catyí ra chi ra Jesús: \p ―¿Atu ña nacahun nu cahan ra ihya? ¿Ñáá cha cuvi cha cacatyi ra ihya sɨcun? \p \v 63 Soco ra Jesús taxi ri nanyaá ra. Tyicuan ta quichaha̱ catyi ra cuví nuu chi tata sutu cuan chi ra: \p ―Chihin sɨvɨ Nyoo nyitó, catyí chuun vatyi ca̱tyun cha ndicha vaha. ¿Atu ra Cristo Sehe Nyoo nyitó cuví chuun? ―catyí ra. \p \v 64 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ican cuví, tari cuhva catyí maun. Ta suri catyí chi ndo, vatyi cunyehe ndo chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cunyai chiyo vaha Nyoo ra iyó tandɨhɨ tunyee iñi chii, ta cunyehe ndo nu quichi tiqui nu vico ityi andɨvɨ ―catyí ra. \p \v 65 Tyicuan ta ra cuví nuu chi tata sutu cuan chahnya̱ ra sahma ra tari noo seña tyi cuñí maa ra tyi ña vaha cha caha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Ra ihya chicoo̱ cuatyi ra nuu Nyoo chihin tuhun cahán ra. ¡Nye̱he ndo vityin! Ña nɨñɨ cha tava yo cha ndaa. Nyoho cha chiñi̱ ndo tuhun ña vaha caha̱n ra. \v 66 ¿Ñáá catyí ndo vityin? \p Ta canacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Iyó cuatyi ra, ta cuñí chi cha cúvi ra. \p \v 67 Tyicuan ta catyicusɨɨ̱ ra nuu ra ta cacañi̱ ra chi ra. Inga ra cacatu ra nuu ra chihin chiqui ra. \v 68 Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Yoho, cha sahún Cristo chuun. ¡Na̱coto yóó cha cañi̱ chuun! \s1 Nu catyí ra Pedro vatyi ña ñohó nuu ra chi ra Jesús \r (Mr. 14.66-72; Lc. 22.56-62; Jn. 18.15-18, 25-27) \p \v 69 Cha nɨri ca cha nyaá ca ra Pedro nuquehe ityi chata cuan, ta noo ñaha cha cuví musu tata sutu cuan, tuhva̱ ña nu nyaá ra ta catyí ña chi ra: \p ―Yoho tucu chica̱ noun chihin ra Jesús, ra Galilea cuan. \p \v 70 Ta ra Pedro catyí ra vatyi ña ñohó nuu ra chi ra nuu tandɨhɨ ñu nyicú cuan, ta catyí ra: \p ―Ña chité ñáá tuhun cahún. \p \v 71 Tyicuan ta cuahan ra Pedro ityi yuvehe, ta nyehe̱ inga ña chi ra, ta catyí ña chi ra nyicú cuan: \p ―Suri chica̱ noo tucu ra ihya chihin ra Jesús, ra ñuu Nazaret cuan ―catyí ña. \p \v 72 Ta inga chaha tucu tixehe̱ ra Pedro cha ñohó nuu ra chi ra ta catyí ra: \p ―Cha ndicha vaha tyi ña ñohó nui chi ra cuan. \p \v 73 Suhva ri ca cuhva cuan, ta ra canyicú cuan catuhva̱ ra nu nyaá ra Pedro ta cacatyí ra chi ra: \p ―Ra tahan ra cuan cuví chi yoho, ndicha. Vatyi quetuvi nyacua nya cuhva cahún. \p \v 74 Tyicuan ta iyo xaan tyanaha ra ta catyí ra: \p ―Chitó vaha Nyoo tyi ña ñohó nui chi ra cuan, ta nacahñi Nyoo chii tatu ña ndicha cha cahín ―catyí ra. \p Ta suri cuhva cuan nacuacu chaa noo loho. \v 75 Tyicuan ta nɨcoho̱n iñi ra Pedro tuhun cha catyi̱ ra Jesús chi ra: “Cha ni cumañi ca cuacu loho, yoho cha yaha catyun uñi chaha vatyi ña ñohó nuun chii.” Tyicuan ta quita̱ ra Pedro yucuan, ta chacu̱ vavaha ra cha cuihya iñi ra cha sacuvi̱ ra tyicuan caa. \c 27 \s1 Nu cachahá cuenda ra chi ra Jesús chi ra Pilato \r (Mr. 15.1; Lc. 23.1-2; Jn. 18.28-32) \p \v 1 Cuhva cha cundichin, tandɨhɨ ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra cacuví mandoñi ñuu cuan, catyihi̱ tahan ra tuhun vatyi cacahñi ra chi ra Jesús. \v 2 Ta nuhñí ra. Ta chaha̱n coyo ra chicuhva cuenda ra chi ra chi ra Poncio Pilato, ra cuví gobiernu cuenda ñuu Roma cha nyacá ñaha ñuu Israel cuan. \s1 Nu chihi̱ ra Judas \p \v 3 Cha nyehe̱ ra Judas, ra cha naxico̱ tuhun chi ra Jesús, vatyi cuacúvi ra, ta ndu uvi̱ iñi ra cha sacuvi̱ ra, ta nacuhva ra ndɨ oco uchi xuhun cuichin cuan chi ra cacuví nuu chi tata sutu cuan, ta chi ra cacuví mandoñi ñuu cuan. \v 4 Ta catyí ra: \p ―Chicoo̱ cuatyi yuhu, vatyi chaha̱ cuende chi noo ra ñahri cuatyi na cúvi ra. \p Soco maa ra canacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Ta yucuan ¿ñáá cuenda nyuhu? ¡Nye̱he maa yoho! \p \v 5 Tyicuan ta tuchi̱ ra Judas xuhun cuan chichi vehe ñuhu cahnu, ta chaha̱n ra ta chicuhñi̱ ra yoho sucun ra ta suri maa ra chitacaa̱ ra chi ra. Ta chihi̱ ra. \p \v 6 Ra cacuví nuu chi tata sutu cuan canaquehe̱n ra xuhun cuan ta cacatyí ra: \p ―Ma cuvi tyihi yo xuhun ihya chichi caja ofrenda vatyi yahvi cha chahñi̱ ñu noo ñáyɨvɨ cuví. \p \v 7 Tyicuan ta catyihi̱ tahan ra tuhun, ta chihin xuhun cuan casata̱ ra noo ñuhú cha nañí Ñuhú Ra Savahá Quɨsɨ. Vatyi coo nu cuchi ra chi ñu inga ñuu tu chihi ñu. \v 8 Yucuan chaha nañí ñuhú cuan nyacua nya vityin Ñuhú Sata Ñu Chihin Xuhun Yahvi Cha Chihi̱ Ñáyɨvɨ. \v 9 Ta tyicuan caa chino̱ cava cha tyaa̱ ra Jeremías profeta Nyoo ta cha naha. Catyí chi tyehe caa: “Quehe̱n ra ndɨ oco uchi xuhun cuichin, yahvi cha tyaa̱ ñu Israel chi ra. \v 10 Ta chihin cuan, casata̱ ra Ñuhú Ra Savahá Quɨsɨ, tari cuhva catyí Sutu Mañi yo chii”, catyí chi. \s1 Nu nyehe̱ ra Pilato vatyi ñahri maa cuatyi ra Jesús \r (Mr. 15.2-5; Lc. 23.3-5; Jn. 18.33-38) \p \v 11 Cachinyaca̱ ra chi ra Jesús nuu gobiernu, ta ra cuan ndaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Atu ican yoho cuví rey cuenda ñu Israel? \p Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ican, yuhu cuví. Ndicha cha cahún. \p \v 12 Ta cuhva cha catyaa̱ ra cacuví nuu chi tata sutu cuan ta mandoñi cuatyi sɨquɨ ra, ra Jesús ña nacahan maa ra. \v 13 Tyicuan ta quichaha̱ catyí ra Pilato chi ra: \p ―¿Atu ña chiñún tandɨhɨ cha cacahán ra sɨcun? \p \v 14 Soco ra Jesús ña nacahan ra. Ta nyacua iyo cuñí gobiernu cuan vatyi ña nacaha̱n ra. Ta ña chitó ra ñáá cunyacuvi ra. \s1 Nu cutuñí chi ra Jesús ta cacatyí ñu vatyi cucúvi ra \r (Mr. 15.6-20; Lc. 23.13-25; Jn. 18.38―19.16) \p \v 15 Soco cha vico pascua cuan, iyó noo tuhun chi ñu vatyi tuhva ra gobiernu saña ra noo ra ñohó vehe caa, nya ra cachi maa ñáyɨvɨ. \v 16 Ta quɨvɨ cuan ñohó noo ra cha nañi Barrabás vehe caa. Ta chitó tandɨhɨ ñáyɨvɨ tuhun ra. \v 17 Ta cuhva cha canyicú ɨɨn ri ñu, ra Pilato ndaca̱ tuhun ra chi ñu, ta catyí ra: \p ―¿Yóó chi cuñí nyoho cha sañe? ¿Atu chi ra Barrabás o chi ra Jesús, ra nañí Cristo? ―catyí ra. \p \v 18 Vatyi chitó ra vatyi cha cuenda cha tasɨ cuñí nyehe ñu chi ra Jesús, yucuan cuenda chaha̱ cuenda ñu chi ra. \p \v 19 Cha nɨ ri ca cha nyaá ra Pilato nu tyayu ra, nu cuví ra tyiño, tachi̱ ñasɨhɨ ra noo tyiño chi ra ta catyí ña: “Ma tyihun chuun chihin ra vaha chiña. Vatyi cuñi tahi̱n noo ñumahna cha cuenda ra. Ta quiñi xaan tahi̱n chihin”, catyí ña. \p \v 20 Soco ra cacuví nuu chi sutu ta mandoñi ñuu cuan, cacuñihi ra catyiyuhu ra chi ñáyɨvɨ na cacan ñu cha saña ra Pilato chi ra Barrabás, ta na cúvi ra Jesús. \v 21 Ta gobiernu cuan caha̱n ra chihin ñu inga chaha, ta catyí ra: \p ―Chichi cha nɨnduvi ra, ¿nya ra cuñí ndo cha sañe? \p Ta maa ñu nacaha̱n ñu, ta catyí ñu: \p ―Chi ra Barrabás. \p \v 22 Ta ra Pilato ndaca̱ tuhun ra chi ñu, ta catyí ra: \p ―¿Ta ñáá cha cusacuvi chihin ra Jesús cha nañí Cristo ihya? \p Tandɨhɨ ñu nacaha̱n ñu ta catyí ñu: \p ―¡Na cúvi ra nu cruzi! \p \v 23 Tyicuan ta quichaha̱ catyí ra Pilato chi ñu: \p ―Soco ¿ñáá cha ña vaha sacuvi̱ ra? \p Soco maa ñu nacana̱ chaa tucu ñu inga chaha ta catyí ñu: \p ―¡Ca̱hñi chi ra nu cruzi! \p \v 24 Cuhva cha nyehe̱ ra Pilato vatyi ñahri maa cha cuví sacuvi ra, vatyi quiñi xaan cacuví ñu, chica̱n ra ndutya, ta nacatya̱ ra ndaha ra chihin nuu ñáyɨvɨ cuan, ta catyí ra: \p ―Yuhu ñahri cuatyi cha cua cúvi ra ñahri cuatyi ihya. Na ndoo sɨquɨ maa ndo. \p \v 25 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ canacaha̱n ñu, ta catyí ñu: \p ―Na ndoo chi sɨquɨ maa ndi ta sɨquɨ sehe ndi. \p \v 26 Tyicuan ta ra Pilato saña̱ ra chi ra Barrabás, ta tachi̱ ra na ndoho ra Jesús, ta nacuhva̱ cuenda ra chi ra na cúvi ra nu cruzi. \p \v 27 Tyicuan ta sɨndaro cuenda gobiernu cuan chinyaca̱ ra chi ra Jesús nya vehe tyiño, ta casandu ɨɨ̱n ri ra chi tandɨhɨ sɨndaro cuan nɨcachico. \v 28 Tyicuan ta catava̱ ra sahma ra ta casacuihno̱ ra noo sahma cuaha chi ra. \v 29 Ta catyihi̱ ra noo corona cha chino̱ chihin iñu xiñi ra. Ta chaha̱ ra noo yutun na quɨndaha ra chihin chiyo vaha ra. Tyicuan ta cachicuiñi̱ chɨtɨ ra nuu ra, ta cachacu̱ nyaa ra chi ra ta catyí ra: \p ―¡Nocumi chuun, yoho Rey cuenda ñu Israel! \p \v 30 Ta catyicu̱ sɨɨ ra chi ra ñandɨhɨ. Ta quehe̱n ra yutun cuan ta cañi̱ ra xiñi ra. \v 31 Cha yaha̱ cha cachacu̱ nyaa ra chi ra ta catava̱ ra sahma cuaha cuan chi ra ta sandɨhvɨ̱ noo tucu ra sahma maa ra chi ra. Tyicuan ta quehe̱n ra chi ra cua cahñi ra chi ra nu cruzi. \s1 Nu catyaa̱ ra chi ra Jesús nu cruzi \r (Mr. 15.21-32; Lc. 23.26-43; Jn. 19.17-27) \p \v 32 Cuhva cha caquita̱ coyo ra yucuan, cataha̱n ra chi noo ra ñuu Cirene, nañí ra Simón. Ta casanɨñɨ̱ ra chi ra na cuiso ra cruzi ra Jesús. \p \v 33 Ta cachaa̱ coyo ra noo nu nañí Gólgota, ta cuñí chi catyí Nu Cuví Yɨquɨ Xiñi Ndɨyɨ. \v 34 Ta yucuan cachaha̱ ra vinu nasaca̱ chihin cava uva coho ra Jesús. Soco cha yaha̱ cha chihi̱ ra chiin, ña cuñí ca ra coho. \v 35 Ta cha yaha̱ cha catyaa̱ ra chi ra nu cruzi, tyicuan ta sɨndaro cuan caquehe̱n ra sahma ra ta chaha̱n ra noo sɨhva chihin. Ta nya ra saha ganaa, ñihi̱ ra sahma cuan. Ta tyicuan caa chino̱ cava tuhun cha tyaa̱ noo profeta Nyoo ta cha naha nu catyí chi tyehe caa: “Casacha̱ ra sahme chihin cha chaha̱n ra sɨhva”, catyí chi. \v 36 Tyicuan ta cachicunyicu̱ ra yucuan vatyi saha cuenda ra chi ra. \v 37 Ta ityi xiñi ra catyaa̱ ra noo letra cha catyí ñáá tuhun cua cahñi ra chi ra. Ta catyí chi tyehe caa: “Ican ra ihya cuví ra Jesús, rey cuenda ñu ñuu Israel.” \p \v 38 Tacoyó tucu uvi ra suhu chihin ra nu uvi ca cruzi cuan. Noo ra chiyo vaha ra, ta inga ra chiyo satyin ra. \v 39 Ta ñu yahá coyo cuan, cacahán ñu chi ra, ta quɨsɨ xiñi ñu, \v 40 ta catyí ñu chi ra: \p ―¡Yoho cha catyu̱n tyi cusanduvon vehe ñuhu cahnu, ta chichi cha uñi quɨvɨ ta nacananyaa tucun! ¡Sa̱cacu chuun vityin! ¡Tatu Sehe Nyoo cuví chuun, no̱o nu cruzi chiña! ―catyí ñu chi ra. \p \v 41 Ta suri tyicuan caa cachacú nyaa tucu ra cacuví nuu chi tata sutu chi ra, ta ra sacuahá ley vehe ñuhu, ta mandoñi ñuu ñandɨhɨ. Ta cacatyí ra chi tahan ra tyehe caa: \p \v 42 ―Sacacu̱ ra chi inga ñu, soco ña cuví sacacu ra chi maa ra. Tatu Rey cuenda ñu Israel cuví ra, na noo ra nu cruzi cuan, tacuhva chino iñi yo chi ra. \v 43 Itá iñi ra chi Nyoo, vityin na sacacu Nyoo chi ra, tatu ndicha cuñí ra chi ra. Vatyi catyi̱ ra chi yo vatyi Sehe Nyoo cuví chi ra. \p \v 44 Ta nyacua nya ra suhu cha tacaá nu cruzi xiin ra ta cacaha̱n ra chi ra ñandɨhɨ. \s1 Nu chihi̱ ra Jesús \r (Mr. 15.33-41; Lc. 23.44-49; Jn. 19.28-30) \p \v 45 Tyicuan ta tandɨhɨ sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ nduñaa̱ iñi, nyacua nya ora ta nyacua nya ca uñi cha cha iñi. \v 46 Ta suri cuhva cuan, cana̱ chaa ra Jesús chihin cha chaa ndusu ra. Ta catyí ra tyehe caa: \p ―Elí, Elí, ¿lama sabactani? ―ta cuñí chi catyí: Nyoo Suti, Nyoo Suti, ¿ñáá tuhun cha sandoó ñihnon noo tuhun mai? \p \v 47 Suhva ra canyicú cuan, cachiñi̱ ra cha caha̱n ra, ta cacatyí ra: \p ―Chi ra Elías, ra profeta Nyoo ta cha naha, ican cana̱ chaa ra. \p \v 48 Ta caa cuhva ri cuan, cuahan vavaha noo ra cua quehen ra noo xixan, ta satyii̱ ra chihin vinu iya, ta tyaa̱ ra noo nu yutun, ta satuhva̱ ra yuhu ra Jesús tacuhva na coho ra. \v 49 Soco inga ra cacatyí ra: \p ―Sa̱ña chi ra. Na nyehe yo tatu quichi sacacu ra Elías chi ra. \p \v 50 Inga tucu chaha cana̱ chaa ñihi ra Jesús, tyicuan ta chihi̱ ra. \v 51 Ta caa cuhva ri cuan ndata̱ sava sahma cha tacaá chichi vehe ñuhu cahnu cuan, nyacua nya sɨquɨ ta nyacua nya yuvi ndata̱. Ta taa̱n. Ta ndata̱ yuu. \v 52 Ta nuña̱ yuhu ñaña. Ta nyacua canandoto̱ cuaha ñu chinó iñi chi Nyoo, ñu cachihi̱. \v 53 Ta cha yaha̱ nandoto ra Jesús caquita̱ coyo ñu nu ñaña ta quɨhvɨ̱ coyo ñu chichi ñuu Jerusalén, ta cuaha ñáyɨvɨ nyehe chi ñu. \v 54 Tyicuan ta capitán ta sɨndaro cha casahá cumi chi ra Jesús, cayuhvi xaan ra cuhva cha taa̱n. Ta cha canyehe̱ ra inga ca cha cuvi̱, ta cacatyí ra: \p ―Ndicha ndicha cuii, vatyi Sehe Nyoo cuví chi ra ihya. \p \v 55 Cuaha ñusɨhɨ cha chinyico̱n chi ra Jesús nya Galilea ta tyinyee̱ ñu chi ra, nyicú ñu canyehé ñu nya sava ri yucuan. \v 56 Ta ican suhva ñu ihya cuví cu María ñaha Magdala, ta cu María sɨhɨ ra Jacobo ta ra José, ta sɨhɨ sehe ra Zebedeo. \s1 Nu cua cuchi ra chi ra Jesús \r (Mr. 15.42-47; Lc. 23.50-56; Jn. 19.38-42) \p \v 57 Cuhva cha cua cuaa, quichi noo ra tyayɨɨ cha nañí José. Ra ñuu Arimatea. Ta suri chinó iñi ra chi ra Jesús. \v 58 Ta chaha̱n ra chinyehe̱ ra nu nyaá ra Pilato, ta chica̱n ra coño ñuhu ra Jesús. Tyicuan ta tyihi̱ ra Pilato tyiño na cuhva ra coño ñuhu ra chi ra. \v 59 Tyicuan ta quehe̱n ra José coño ñuhu ra, tyihi̱ ra chichi noo sɨnduhu ndɨɨ. \v 60 Ta tyihi̱ ra chi ra chichi noo ñaña nicaa chaa cha cuví noo yavi yuu cha tyihi̱ ra tyiño cachatya ra. Ta cha yaha̱ cha nacasɨ ra yuhu ñaña cuan chihin noo yuu cahnu, ta cuahan ra. \v 61 Soco cu María ñaha Magdala, ta inga cu María, ndoo ñu nyicú ñu yuhu ñaña cuan. \s1 Nu casahá cumi sɨndaro ñaña ra Jesús \p \v 62 Ta cha inga quɨvɨ, quɨvɨ nyitatú ñu cuví, ta ra cacuví nuu chi tata sutu, ta ra fariseo chaha̱n coyo ra chinyehe̱ ra nu nyaá ra Pilato. \v 63 Ta catyí ra chi ra: \p ―Tata, nɨcohón iñi ndi vatyi ra cuendu cuan, catyí ra ta nyitó ca ra vatyi cha yaha cha uñi quɨvɨ cunandoto ra. \v 64 Yucuan chaha tyi̱hi tyiño na casaha cumi vaha ra ñaña cuan, nya yaha cha uñi quɨvɨ, coto quichi coyo ra cachica̱ noo chihin ra cha cha cuaa, ta casuhu ra coño ñuhu ra. Yaha cuan ta cucatyi ra chi ñáyɨvɨ vatyi cha nandoto ra. Ta cha tyicuan caa nu ndɨhɨ tuhun ihya, yaha ca cuhva cucuvi ―catyí ra. \p \v 65 Ta ra Pilato catyí ra chi ra: \p ―Ma suhva sɨndaro chiña. Cua̱han ndo, ta sa̱ha cumi vaha ndo ñaña cuan, yoso cuhva cha vaha cuví saha cumi ndo ―catyí ra. \p \v 66 Tyicuan ta cuahan coyo ra, ta casaha̱ cumi vaha ra ñaña cuan, ta catyaa̱ ra noo sellu chata yuu cha chasɨ́ cuan. Ta casandoo̱ ra chi sɨndaro sahá cumi yucuan. \c 28 \s1 Nu nandoto̱ ra Jesús \r (Mr. 16.1-8; Lc. 24.1-12; Jn. 20.1-10) \p \v 1 Cha yaha̱ quɨvɨ cha nyitatu ñu, cuhva cha vachi cundichin, nu quichaha vitya cuví. Ta cu María ñaha Magdala cuan, ta inga cu María chaha̱n coyo ñu nu ñaña. \v 2 Ta quichi minoo cha taa̱n vatyi quichi̱ ángel Sutu Mañi yo noo̱ ra nya ityi andɨvɨ, ta chaa̱ ra nu ñaña cuan. Ta sacanyaha̱ ra yuu cha nyasɨ̱ yuhu cuan, ta chicunyaa ra sɨquɨ. \v 3 Ta xiño vavaha ra, tari cha quɨhvɨ tacha. Ta sahma ra cuichin vavaha. \v 4 Cuhva cha cananyehe̱ sɨndaro cuan chi ra, canayuhví vavaha ra nyacua nɨhɨ́ ra, ta nyacua coñaa ra chihin cha yuhví ra. \v 5 Tyicuan ta quichaha̱ catyí ángel cuan chi ñusɨhɨ cuan: \p ―Ma yuhvi ndo. Yuhu chité vatyi chi ra Jesús cha chihi̱ nu cruzi nanducú ndo. \v 6 Yori ca ra ñohó ihya, vatyi cha nandoto̱ ra, tari catyi̱ ra. Ña̱ha ndo ta nye̱he ndo nu catuvi̱ ra. \v 7 Ta cu̱hun ndo numi ri, ta ca̱tyi ndo chi ra cachica̱ noo chihin ra vatyi cha nandoto̱ ra, ta cha cuahan ra Galilea, nyatú ra chi ra yucuan. Ican ihya cuví cha nyaa catyi chi ndo ―catyí ángel cuan chi ñu. \p \v 8 Tyicuan ta numi ri quita̱ coyo ñu nu ñaña cuan. Suhva ri yuhví ñu, ta suhva ri sɨɨ vavaha cuñí ñu. Ta chino̱ vavaha ñu cua catyi ñu chi ra cachica̱ noo chihin ra Jesús. \v 9 Ta cuhva cuan tuvi̱ ra Jesús nuu ñu ta chaha̱ ra nocumi chi ñu. Tyicuan ta catuhva ñu chi ra ta chicuiñi chɨtɨ ñu nuu ra ta casacahnu ñu chi ra, ta suri numi̱ ñu chaha ra. \v 10 Ta catyí ra chi ñu: \p ―Ma yuhvi ndo. Cua̱han ndo cua sacoto ndo chi yañi vatyi na cuhun coyo ra Galilea, ta nyicuan cuñihi tahan ndi ―catyí ra chi ñu. \s1 Tuhun cha canacatyi̱ sɨndaro \p \v 11 Cha nɨ ri ca cha cuahan coyo ñu cuan, suhva sɨndaro cha casaha̱ cumi yucuan, cuahan coyo ra nya ñuu, cua nacatyi ra cha cuvi̱ cuan chi ra cacuví nuu chi sutu. \v 12 Tyicuan ta ra cacuví nuu cuan chaha̱n coyo ra chicahan ra chihin ra mandoñi ñuu vatyi catyihi tahan ra tuhun yoso caa casacuvi ra. Tyicuan ta cuaha xuhun cachaha̱ ra chi sɨndaro cuan. \v 13 Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Nyoho, ca̱tyi ndo vatyi cha cha cuaa cha nɨ ri ca cha quixí ndo, chaha̱n coyo ra cachica̱ noo chihin ra Jesús ta chicasuhu̱ ra coño ñuhu ra. \v 14 Ta tatu chito̱ gobiernu tuhun ihya, cua nyehe maa ndi yoso caa catyi ndi chi ra, ta nyoho ma caca iñi ndo. Ñahri cucuvi chi ndo. \p \v 15 Tyicuan ta caquehe̱n sɨndaro cuan xuhun, ta cuahan coyo ra cua casacuvi ra cha cacatyi̱ ra chi ra. Ta nya vityin ta tyicuan caa catyí ñáyɨvɨ ñuu Israel. \s1 Nu tyaa̱ ra Jesús tyiño chi ra cachicá tyiño ra \r (Mr. 16.14-18; Lc. 24.36-49; Jn. 20.19-23) \p \v 16 Ta tyicuan caa, ndɨ uchi ɨɨn ra cachica̱ noo chihin ra, cuahan coyo ra nya Galilea nya yucu nu catyi̱ maa ra Jesús chi ra vatyi cuhun coyo ra. \v 17 Ta cuhva cha cananyehe̱ ra chi ra Jesús, casacahnu̱ ra chi ra soco suhva ra chica uvi iñi ra. \v 18 Tyicuan ta tuhva̱ ra Jesús chi ra ta catyí ra chi ra: \p ―Nyoo chaha̱ ra cha cunyaca ñaha yuhu tandɨhɨ andɨvɨ ta sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 19 Yucuan chaha, cua̱han ndo tandɨhɨ nu nyicú ñáyɨvɨ, tandɨhɨ ri ñuu, ta ca̱tyi ndo chi ñu na nanyicon ñu chii. Ta sa̱condutya ndo chi ñu chihin sɨvɨ Sutu yo Nyoo ta chihin sɨvɨ yuhu Sehe Nyoo, ta chihin sɨvɨ Tatyi Ii Nyoo. \v 20 Ta sa̱ñaha ndo chi ñu na naquichaha ñu tandɨhɨ cha catyi̱ yuhu tyi sacuvi ñu. Ta co̱to ndo vatyi yuhu cunyai chihin ndo tandɨhɨ quɨvɨ nyacua nya naa ñayɨvɨ̱ ―catyí ra Jesucristo chi ra cachicá tyiño ra.