\id LUK \h San Lucas \toc1 Tuhun Nyoo Cha Tyaa̱ San Lucas \toc2 San Lucas \toc3 Lc. \mt1 Tuhun Nyoo Cha Tyaa̱ San Lucas \c 1 \s1 Nu sacuhu̱n ra Lucas noo tuhun chi ra Teófilo \p \v 1-3 Cha chitón yoho Tata Teófilo, vatyi cha cuaha ñáyɨvɨ nducu̱ ñu cuhva ta tyaa̱ ñu nuu tutu tuhun cha cuvi̱ nu nyicú ndi. Tyaa̱ ñu tari maa cuhva nacatyi̱ ñáyɨvɨ chi yo, ñáyɨvɨ cha nyehe̱ ta cahán tuhun ra Jesús nya quɨvɨ xihna ri. Ta vityin tahán tucu chi chi yuhu tyi sacote tuhun ra chuun. Vatyi cha yaha̱ sacuahi̱ ta nyehe vahi tandɨhɨ nya nu quichaha̱. Ta vityin ñañi ñañi ri cuatyai tuhun ra. \v 4 Vatyi coto vahun tyi ndicha cha sacoto̱ ñáyɨvɨ chuun. \s1 Nu sacoto̱ noo ángel chi ra Zacarías ama cucacu ra Juan ra sacondutyá chi ñáyɨvɨ \p \v 5 Quɨvɨ cha cuví ra Herodes rey nɨcahnu Judea, chiyo̱ noo tata sutu, chinañi̱ ra Zacarías. Ta yɨhɨ̱ ra cuenda ityi tata sutu cha chinañi̱ Abías. Ta ñasɨhɨ ra chinañi̱ ña Elisabet. Ta vachi ñu tata ra Aarón, ra chiyo̱ ta cha naha. \v 6 Ta ñahri maa cuatyi ñu iyó nuu Nyoo. Vatyi vaha xaan quichahá ñu tuhun cahán Nyoo. Ta yori maa cuví tyaa cuatyi sɨquɨ ñu. \v 7 Soco yori maa sehe ñu chicoo̱. Vatyi cu Elisabet, ña cuví coo sehe ña. Ta sɨɨn ri nɨnduvi tahan ñu chahnu xaan ñu. \p \v 8 Ta noo quɨvɨ taha̱n chi ityi cuenda ra Zacarías cha sacuvi ra tyiño nuu Nyoo. \v 9 Tari cuhva costumbre maa tata sutu, nyehe̱ ra nya ra taha̱n chi nyatu chi. Ta taha̱n chi nyatu chi ra Zacarías cha quɨhvɨ ra chichi vehe ñuhu, vatyi cahmi ra cutu. \v 10 Cha nɨ ri ca cha ñohó ra chahmí ra cutu cuan, cuaha xaan ñáyɨvɨ chicán tahvi ñu ityi chata vehe. \v 11 Yucuan ta tuvi̱ noo ángel cuenda Nyoo nuu ra Zacarías. Ta chicuinanyaa̱ ra chiyo vaha arta nu chahmí ra cutu. \v 12 Ta cha nanyehe̱ ra Zacarías chi ángel cuan, iyo xaan cuñí ra. Ta yuhví xaan ra. \v 13 Soco ángel cuan catyí ra chi ra: \p ―Zacarías, ma yuhvun. Vatyi Nyoo chiñí ra tuhun cahún. Ta ñasɨhun cu Elisabet cucoo noo sehe ña. Ta Juan cusacunañun chi cue. \v 14 Sɨɨ xaan cucuvi chuun. Ta cuaha xaan ñu, cusɨɨ cuñi quɨvɨ cacu cue. \v 15 Vatyi sehun, cahnu xaan ra cucuví ra nuu Nyoo. Ma coho ra vinu ta ni ndixi. Ta ñihi xaan cuquɨhɨ Tatyi Ii Nyoo chi ra nyata cumañi cacu ra ta tandɨhɨ tyembu cha coo ra. \v 16 Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ Israel cunyicon chi Sutu yo Nyoo cha cuenda ra. \v 17 Ta cucoo tunyee iñi Nyoo chi ra. Ta cuquɨhɨ xaan Tatyi Ii Nyoo chi ra. Vatyi cucuvi ra tari ra Elías, ra cuvi̱ profeta Nyoo ta cha naha. Ta cusanɨcoo vaha ra chi ñáyɨvɨ chihin sehe ñu. Ta cusañaha ra chi ñáyɨvɨ quiñi iyó na quichaha ñu tuhun cahán Nyoo. Tyicuan caa cusanduvaha ra chi ñáyɨvɨ ta cuatu tuhva ñu chi Nyoo ―catyí ángel chi ra Zacarías. \p \v 18 Ta ndaca tuhun ra Zacarías chi ángel, ta catyí ra: \p ―¿Yoso caa ta cote noo cha ndicha vaha? Vatyi yuhu cha chahnu xain. Ta ñasɨhi cha chahnu xaan ña ñandɨhɨ ―catyí ra. \p \v 19 Ta ángel cuan quichaha̱ catyi ra: \p ―Yuhu Gabriel nañí. Ta chiqué tyiño Nyoo. Maa ra tachi̱ chii vatyi cahin nuun ta sacote tuhun vaha ihya chuun. \v 20 Ta vityin nduñɨhun. Vatyi ña chinó iñun tuhun cahín. Ta ma cuvi cahun nyacua nya chino cava tuhun cahi̱n chuhun ―catyí ángel cuan chi ra. \p \v 21 Ta ñáyɨvɨ cha nyatú chi ra Zacarías ityi chata vehe, iyo xaan cuñí ñu ñáá tuhun cha cucuee xaan ra chichi vehe ñuhu. \v 22 Soco cuhva cha quita̱ ra Zacarías, ña cuví maa cahan ra chihin ñu. Tyicuan ta tuvi̱ iñi ñu vatyi iyó cha nyehe̱ ra chichi vehe ñuhu cuan. Ta quichaha̱ cahan ra chihin ñu chihin seña ri. Vatyi ña cuví cahan ra. \p \v 23 Ta quɨvɨ cha ndɨhɨ̱ tyiño saha ra Zacarías vehe ñuhu cuan, ta cuanuhu ra nya vehe ra. \v 24 Ta cha yaha̱ tuhun cuan chicoho̱n sehe ñasɨhɨ ra, cu Elisabet. Ta ña quita̱ maa ña chata vehe cha nɨ ri ca cha ohon yoo. Ta chicá xiñi ña: \v 25 “Tyehe caa sacuví Sutu Mañi yuhu chihin, tacuhva ma cahan cuehe ca ñáyɨvɨ chii”, chicá xiñi ña. \s1 Nu sacoto noo ángel chi cu María vatyi cucacu ra Jesús \p \v 26 Nu cu iñu yoo cha ñohó sehe cu Elisabet, tachi̱ Nyoo chi ángel Gabriel ñuu Nazaret ityi Galilea. \v 27 Vatyi cucahan ra chihin noo ñaha tyivaa cha nañí María. Ta cha nyañaa cha tandaha ña chihin noo ra nañí José. Ta ra José cuan vachi ra tata rey David. \v 28 Ta tuvi̱ ángel cuan nu nyaá ña. Ta quichaha̱ catyi ra chi ña: \p ―Nocumi chuun, María. Ñihun tumañi iñi nuu Nyoo. Vatyi maa ra nyaá chuhun. Ta chi yoho nasocó xaan ca Nyoo nuu tandɨhɨ ca ñusɨhɨ ―catyí ángel cuan chi ña. \p \v 29 Ta cuhva cha chiñi̱ ña cha caha̱n ra, iyo xaan cuñi ña tuhun caha̱n ra. Ta ndichí xiñi ña: “¿Ñáá tuhun cha chaha̱ ra ihya nocumi chi yo tyicuan caa?” ndichí xiñi ña. \p \v 30 Ta catyí ángel cuan: \p ―Ma yuhvun, María, vatyi ñihún tumañi iñi nuu Nyoo. \v 31 Vatyi cuacohon noo sehun. Ta sacunañun Jesús chi ra. \v 32 Cahnu xaan ra cuacuvi ra. Ta cunañi ra Sehe Nyoo ra cuvi nuu. Ta Nyoo Sutu Mañi yo cusacuvi ra rey chi ra. Tari cuvi̱ ra David, ra vachi ra tata. \v 33 Vatyi cunyaca ñaha ra chi ñáyɨvɨ Israel tandɨhɨ maa tyembu. Ta ma ndɨhɨ maa cha cunyaca ñaha ra ―catyí ángel cuan chi ña. \p \v 34 Yucuan ta ndaca̱ tuhun cu María chi ángel, ta catyí ña: \p ―¿Yoso caa cuahan tuhun ihya? Vatyi yuhu, ta coo ca yɨi. \p \v 35 Ta nacaha̱n ángel ta catyí ra: \p ―Maa Tatyi Ii Nyoo cuquichi sɨcun. Ta tunyee iñi Nyoo cahnu cuquichi tari noo vico ta casɨ chi sɨcun. Yucuan chaha ra ii cha cucacu cunañi ra Sehe Nyoo. \v 36 Tyicuan caa tucu cu Elisabet ñáyɨvɨ chuun. Cucacu noo sehe ña vasɨ cha chahnu ña. Ñaha cha catyí ñáyɨvɨ vatyi ña cuví maa coo sehe. Soco vityin cha ñohó sehe ña. Cha iñu yoo ñohó. \v 37 Vatyi Nyoo ñahri cha ma cuvi sacuvi ra ―catyí ángel chi ña. \p \v 38 Ta quichaha catyí cu María: \p ―Yuhu cuví musu Sutu yo Nyoo. Na sacuvi maa ra yoso cuhva catyún ―catyí ña. \p Yucuan ta cuahan ángel cuan. \s1 Cuahan cu María cuanyehe ña chi cu Elisabet \p \v 39 Cuví noo quɨvɨ cuan, numi xaan cuahan cu María noo ñuu ityi Judea nu maa ri maa yucu cuví. \v 40 Ta quɨhvɨ̱ ña chichi vehe ra Zacarías. Ta chaha̱ ña nocumi chi cu Elisabet. \v 41 Cuhva cha chiñi̱ cu Elisabet tuhun caha̱n cu María, natyoño̱ cha lee cha ñohó chichi ña. Ta chitu ña chihin Tatyi Ii Nyoo. \v 42 Ta chaa nacaha̱n ña, ta catyí ña: \p ―Nyoo sahá ra tumañi iñi chuun cha nuu tandɨhɨ ñusɨhɨ. Ta nasocó ra chi sehun. \v 43 ¿Ta yóó ñaha cuví yuhu? Vatyi quichi sɨhɨ Sutu Mañi yo quichi̱ nyehe ña nu nyai. \v 44 Cuhva cha chiñi̱ tuhun cahu̱n, ta natyoño̱ sehi cha ñohó chichi. Vatyi sɨɨ xaan cuví chi ra. \v 45 Ta sɨɨ xaan cuñí añimon vatyi chinó iñun cha cuacuvi tuhun cahán Nyoo chuhun ―catyí cu Elisabet. \p \v 46 Ta quichaha̱ catyi cu María: \q1 ―Sacahní chi Nyoo chihin tandɨhɨ añime. \q1 \v 47 Ta sɨɨ xaan cuví chii vatyi sacacú Nyoo añime. \q1 \v 48 Vatyi cuví yuhu noo ñaha ndahvi ta Nyoo tɨɨn cuenda ra chii. Ta vityin tandɨhɨ quɨvɨ cucatyi ñáyɨvɨ chii vatyi cahnu xaan tumañi iñi ñihi̱. \q1 \v 49 Vatyi Nyoo, cahnu xaan cuví ra. Ta cahnu cha sacuví ra chihin. Ta ii xaan sɨvɨ ra. \q1 \v 50 Ta tyicuan ri ndahvi cuñí ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha sahá ñáyɨvɨ chi ra. \q1 \v 51 Cahnu xaan cha sacuví ra chihin tunyee iñi iyó chi ra. \q1 Sanaá ra cuhva chicá xiñi ñu cahnu sahá chi. \q1 \v 52 Sanocueé ra chi ñu sacahnú chii. Ta ra cha ña cahnu sahá chii, sacucahnú ra chi ra. \q1 \v 53 Chahá Nyoo cha vaha chi ñu cuñí coto cha vaha, \q1 ñu chitó vatyi chiñuhú Nyoo chi. Soco ñu tyayɨɨ cha cuñí maa tyi ñahri chiñuhu chi, chihin nundaha nu ndɨɨ ñu, sacuhún ra chi ñu. \q1 \v 54 Tyinyeé ra chi ñáyɨvɨ Israel cha cuví musu ra. \q1 Ta ña naá iñi ra chi ñu. Nyehé ndahvi ra chi ñu. \q1 \v 55 Tari cuhva catyí Nyoo chi ra Abraham, sutu yo, ta chi sehe ra, tyicuan caa sacuví Nyoo tyicuan ri maa ―catyí cu María. \p \v 56 Ta cu María ndoo̱ ña chihin cu Elisabet uñi yoo. Ta cha yaha̱ uñi yoo cuan ta cuanuhu̱ ña nya vehe ña. \s1 Quɨvɨ cacu̱ ra Juan, ra cha sacondutya̱ \p \v 57 Ta chaa̱ quɨvɨ cha cuacacu cha lee sehe cu Elisabet. Cacu̱ cue ta rayɨɨ cuví cue. \v 58 Ta cha chiñi̱ ñáyɨvɨ cha nyicú yatyin yuvehe ña ta ñáyɨvɨ chi ña cha tyicuan caa, sɨɨ xaan cuví chi ñu. Ta sɨɨ xaan cuñí tucu maa ña. Vatyi vaha xaan cha sacuvi̱ Nyoo chihin ña. \v 59 Ta nu cu uña quɨvɨ cha cacu̱ cue, chaha̱n ñu chihin cue vehe ñuhu. Vatyi cuhva cuenda ñu chi cue chi Nyoo. Ta saha̱ ñu circuncidar chi cue tari cuhva iyó maa ñu. Chahnya̱ ñu chiin ñɨɨ cue nu cuví cue rayɨɨ. Ta cuñí ñu sacunañi ñu Zacarías chi cue tari sutu cue. \v 60 Soco sɨhɨ cue catyí ña: \p ―Ma cuvi. Juan, cunañi cue. \p \v 61 Ta quichaha catyí ñu: \p ―¿Ñáá tuhun sacunañún Juan chi cue? Yori ñáyɨvɨ chi ndo cha nañí tyicuan caa ―catyí ñu. \p \v 62 Ta quichaha ndaca tuhun ñu chihin seña ri chi sutu cue. Vatyi coto ñu ñáá sɨvɨ cuñí ra cha cunañi cue. \v 63 Ta chica̱n sutu cue noo vitu, ta nuu vitu cuan tyaa̱ ra tyehe caa: “Juan cuví sɨvɨ cue”, tyaa̱ ra. \p Ta tandɨhɨ maa ñu cuan iyo xaan cuñí ñu tuhun cuan. \v 64 Ta nacaha̱n ra Zacarías caa cuhva ri cuan. Ta quichaha̱ sacahnu ra chi Nyoo. \v 65 Tandɨhɨ maa ñu iyó yatyin ri yuvehe ñu, yuhví xaan ñu tuhun ihya. Ta tandɨhɨ maa ñáyɨvɨ cha iyó yucu ityi Judea cuan nacatyí ñu chi tahan ñu tuhun ihya. \v 66 Ta tandɨhɨ maa ñáyɨvɨ cha chitó tuhun cuan, ndichi̱ xiñi ñu, ta ndaca̱ tuhun ñu chi tahan ñu: \p ―¿Yóó ra cuví cha lee cuan? ―catyí ñu. \p Vatyi ndicha, Nyoo nasoco xaan ra chi cue. \s1 Nu sacahnú ra Zacarías chi Nyoo \p \v 67 Sutu cue, ra Zacarías, tyitú ra chihin Tatyi Ii Nyoo. Tyicuan ta quichaha̱ cahan ra tuhun cha chahá Nyoo chi ra, ta catyí ra: \q1 \v 68 ―Cahnu xaan ra cuví Sutu Mañi yo Nyoo cuenda yo ñu Israel. \q1 Vatyi quichi̱ ra nu nyicú yo, cha cuví yo ñáyɨvɨ chi ra. \q1 Ta sacacu̱ ra chi yo. \q1 \v 69 Ta chaha̱ ra noo ra cahnu chi yo, cha cusacacu chi yo. \q1 Tata ra David ra cha sacuvi̱ tyiño nuu Nyoo vachi ra. \q1 \v 70 Tyicuan caa caha̱n Nyoo chihin yuhu ra cacuví profeta cuenda ra ta cha naha. \q1 \v 71 Vatyi tyicuan caa cusacacu ra chi yo ndaha ra xaan iñi chi yo, ra cha tasɨ cuñí nyehé chi yo. \q1 \v 72 Tyicuan caa cundahvi cuñí nyehé ra chi ñáyɨvɨ chi yo ta cha naha. \q1 Ta ma sanaa ra iñi ra tuhun caha̱n ra. \q1 \v 73 Ican ihya tuhun caha̱n Nyoo chihin ra Abraham sutu yo. \q1 \v 74 Catyí ra vatyi cusacacu ra chi yo ndaha ra xaan iñi chi yo. \q1 Vatyi ma yuhvi ca yo sacahnu yo chi ra. \q1 \v 75 Ta maa ra sanducachi ra iyó yo nuu ra. \q1 Ta vaha coo yo nuu ra tandɨhɨ quɨvɨ cha cuacoo yo ñayɨvɨ̱ ―catyí ra Zacarías. \p \v 76 Ta catyí ra Zacarías chi cha lee cuan tyehe caa: \q1 ―Ta yoho sehi, profeta Nyoo cahnu cucatyí ñáyɨvɨ chuun. \q1 Vatyi cuhun ityi nuu Sutu Mañi yo. ta cucahun tuhun ra chihin ñáyɨvɨ vatyi cha cuñí quichi ra. \q1 \v 77 Ta cusacoton chi ñáyɨvɨ vatyi cunasaha Nyoo tucahnu iñi cuatyi ñu. \q1 Ta tyicuan caa ta cacu añima ñu. \q1 \v 78 Vatyi Sutu yo Nyoo cuñí ra chi yo. Ta cundahvi cuñí ra chi yo. \q1 Ta saquichí ra noo ra tyinyeé chi yo. Tari noo ñuhu̱ ñanyii cucuvi ra. \q1 \v 79 Vatyi chihin cha sañahá ra chi yo sacundichín ra nu nyicú yo nu ñaa iñi cha catyi cuatyi yo. \q1 Ta cusañaha ra chi yo yoso caa quɨhvɨ yo ityi vaha ―catyí ra Zacarías. \p \v 80 Ta cha luhlu cuan cuahan chahnu ra. Nyee cuñí ra chihin Tatyi Ii Nyoo. Ta chicoo̱ ra noo chiqui ndɨɨ nyacua nya quɨvɨ cha chicoho̱n nuu ñáyɨvɨ Israel chi ra. \c 2 \s1 Quɨvɨ cacu̱ ra Jesús \r (Mt. 1.18-25) \p \v 1 Ta quɨvɨ cuan iyó noo ra nyacá ñaha, nañí ra Augusto. Tachi̱ ra tyiño natyaa ra sɨvɨ tandɨhɨ ñáyɨvɨ nɨcahnu ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 2 Ta quɨvɨ cuan ra Cirenio cuví ra ra nyacá ñaha tandɨhɨ ñuu ityi Siria. \v 3 Ta tahán chi cuhun tandɨhɨ ñáyɨvɨ nya ñuu ñu. Vatyi cuhva ñu sɨvɨ ñu yucuan. \v 4 Yucuan chaha quita̱ ra José ñuu Nazaret ityi Galilea. Ta chaha̱n ra ityi Judea ñuu Belén nu cacu̱ ra David. Yucuan chaha̱n ra vatyi tata ra David vachi ra. \v 5 Ta chaha̱n ra chi cuhva ra sɨvɨ ra chihin cu María. Ta cha cuñí tandaha ña chihin ra. Ta ñohó sehe ña. \v 6 Ta chiquɨtaha̱n chaa quɨvɨ cha cacu sehe ña cha nɨ ri ca cha ñohó ñu Belén cuan. \v 7 Ta yucuan cacu̱ sehe nuu ña. Ta natyihi̱ ña chi cue chichi sahma. Ta nandacu̱n ña chi cue chichi noo nu chachí quɨtɨ. Vatyi cuaha xaan ñáyɨvɨ chaa̱ coyo ñuu cuan. Ta ña nuña ca ni minoo vehe nu cunyaa ñu. \s1 Nu cahán ángel chihin ra sahá cumi mbee \p \v 8 Yatyin ñuu Belén cuan nyicú suhva ra casahá cumi mbee sana ra cha cha cuaa cuan. \v 9 Ta sana iñi ra ta tuvi̱ noo ángel Nyoo. Ta cha ndichin Nyoo Sutu Mañi yo ndundichi̱n nɨcachico ri nu canyicú ra. Ta nayuhví xaan ra. \v 10 Ta quichaha cahán ángel cuan, ta catyí ra tyehe caa: \p ―Ma yuhvi ndo. Vatyi cuacatyi mai noo tuhun chi ndo. Noo tuhun cha sɨɨ xaan cuacuvi chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ. \v 11 Vatyi vityin cacu̱ ra sacacú añima ndo ñuu ra David. Noo ra cuví Cristo, ra cuví Sutu Mañi yo. \v 12 Ta ihya cuví seña chahi chi ndo, cunyehe ndo chi cha lee cuan, sɨquɨ noo cue sahma. Catuví cue chichi noo nu chachí quɨtɨ ―catyí ángel chi ra casahá cumi mbee cuan. \p \v 13 Ta caa cuhva ri cuan chaa̱ coyo cuaha xaan ca ángel casacahnú ra chi Nyoo, ta cacatyí ra: \q1 \v 14 Sa̱cahnu yo chi Nyoo nu nyaá ra gloria. \q1 Ta ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ cha ñihi tumañi iñi ra, na coo taxi añima ñu, catyí angel cuan. \p \v 15 Yucuan ta cuanuhu̱ coyo ángel cuan gloria. Tyicuan ta ra casahá cumi mbee quichaha̱ catyi ra chi ra tahan ra: \p ―Co̱ho ndo Belén. Cunyehe yo ñáá cha cuvi̱. Vatyi maa Sutu yo Nyoo sacoto̱ chi yo. \p \v 16 Tyicuan ta numi xaan cuahan coyo ra Belén. Ta nañihi̱ ra chi cue chihin cu María ta ra José. Ta catuví cue noo nu chachí quɨtɨ. \v 17 Ta yaha̱ cha canyehe ra chi cue, ta canacatyi̱ ra chi ñu ñáá ndɨhɨ tuhun caha̱n ángel chihin ra cuenda cha lee cuan. \v 18 Ta tandɨhɨ ñu chiñi̱ tuhun cahán ra, iyo xaan cuñí ñu. \v 19 Soco cu María ta cuhva chicá ri xiñi ña tuhun cuan. \v 20 Ta ra sahá cumi chi mbee cuan cuanuhu̱ coyo ra. Ta casacahnú ra chi Nyoo cha cuenda cha cachiñi̱ ra ta canyehe̱ ra. Vatyi chino̱ cava tandɨhɨ cha catyi̱ ángel chi ra. \s1 Nu cuacuhva cuenda ñu chi ra Jesús chi Nyoo vehe ñuhu cahnu \p \v 21 Ta nu cu uña quɨvɨ, saha̱ ñu circuncidar chi cue, tari cuhva tuhva maa ñu. Ta sacunañi̱ ñu chi cue, Jesús. Suri maa sɨvɨ cha catyi̱ ángel chi cu María quɨvɨ cha cumañi ca cohon sehe ña. \p \v 22 Ta cha yaha̱ quɨvɨ cha taha̱n chi vatyi ndundɨɨ ñu nuu Nyoo, tari cuhva catyí maa ley Nyoo cha tyaa̱ ra Moisés, tyicuan ta cuahan ñu Jerusalén. Vatyi cuacuhva cuenda ñu chi cue chi Nyoo. \v 23 Sacuvi̱ ñu tyicuan caa vatyi ɨɨn caa maa catyí ley tyehe caa: “Tandɨhɨ rayɨɨ cha cuví sehe nuu ñu, cucuhva cuenda ñu chi Nyoo”, catyí ley cuan. \v 24 Ta chaha̱n ñu chicuhva cuenda ñu uvi tahan quɨtɨ tari cuhva catyí maa ley Sutu yo Nyoo nu catyí chi tyehe caa: “Cu̱hva ndo uvi tahan cucu o uvi tahan ndicuiya”, catyí ley cuan. \p \v 25 Ta quɨvɨ cuan iyó noo ra ñuu Jerusalén cha nañí Simeón. Ta cuví ra noo ra vaha, ra sacahnú chi Nyoo. Ta nyatú tuhva ra nya quɨvɨ cusacacu Nyoo chi ñáyɨvɨ Israel. Ta yɨhɨ́ ra Tatyi Ii Nyoo. \v 26 Ta sacoto̱ Tatyi Ii Nyoo chi ra vatyi ma cúvi ra cha nɨ ri ca cha ta nyehe ca ra chi ra sacacú chi ñu Israel, ra cuví Cristo, ra cha cusaquichi Sutu yo Nyoo. \v 27 Ta ra cuan chaha̱n ra vehe ñuhu cuhva catyi̱ maa Tatyi Ii Nyoo chi ra. Cuhva cuan chaha̱n tucu sutu ta sɨhɨ cha lee cuan chinyaca̱ ñu chi cue vehe ñuhu cahnu, vatyi sacuvi ñu tari cuhva catyí maa ley. \v 28 Ta quehe̱n ra Simeón chi ra Jesús. Ta tyihi̱ sucun ndaha ra chi ra. Ta quichaha̱ sacahnu ra chi Nyoo. Ta catyí ra: \q1 \v 29 ―Sutu Mañi yuhu. Na cúvi mai vityin chihin cha vaha. \q1 Vatyi cha sacuvu̱n cha catyu̱n chi yuhu cha cuví sehun. \q1 \v 30 Vatyi cha nyehi̱ chihin nui chi ra cusacacu chi ndi. \q1 \v 31 Vatyi sañahu̱n chi ra nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ. \q1 \v 32 Cha catyi ra ta cucahnu ñáyɨvɨ Israel nuu inga ñáyɨvɨ. \q1 Ta ican ra cuví ra cha sacundichín añima tandɨhɨ inga ñáyɨvɨ cha ñima ñu Israel cuví. Vatyi cusacuvi ra na cutuñi iñi ñu tuhun Nyoo ―catyí ra Simeón. \p \v 33 Ta ra José chihin sɨhɨ ra Jesús, iyo xaan cuñi̱ ñu cha caha̱n ra Simeón tuhun cha lee cuan. \v 34 Yucuan ta chica̱n tahvi ra Simeón chi Nyoo chaha ñu. Ta catyí ra chi cu María sɨhɨ ra Jesús: \p ―Nye̱he chi cha lee ihya. Vatyi cuaha xaan ñáyɨvɨ cuchino iñi ñu chi ra quɨvɨ coto ñu tuhun ra, ta cucacu añima ñu. Soco cuaha ñu ma chino iñi ñu chi ra, ta cunaa ñu. Ta cucahan ñu chi ra. \v 35 Ta cha tyicuan caa cusanatuvi ra cha caa añima noo noo ñáyɨvɨ. Soco cha cuenda yoho, María. tari cha uhvi cha yahá sava noo tyicaa añima ñáyɨvɨ, tyicuan caa cha uhvi cunyehún cha catyi cha lee ihya ―catyí ra Simeón. \p \v 36 Ta yucuan ñohó tucu noo ñaha cha cuví profeta Nyoo. Ta cha chahnu xaan ña. Nañí ña Ana. Ta sehe ra Fanuel noo ra vachi tata ra Aser cuví chi ña. Luhlu xaan ña ta tandaha ña, ta ucha ri cuiya chiyo̱ ña chihin yɨɨ ña ta chihi̱ ri ra. \v 37 Ta cha cumi xico cumi cuiya chihi̱ yɨɨ ña. Ta vehe ñuhu cahnu ña quitá ña, vatyi ndiyaca ta ñiyaca chicán tahvi ña chi Nyoo. Ta iyó cuhva cha ña chachi̱ ña cha nɨ ri ca cha chicán tahvi ña. \v 38 Ta cuhva cha ñohó ra José ta cu María chihin cha lee, chaa̱ ña nu canyicú ñu. Ta nacuhva̱ ña tyahvi nyoo chi Nyoo. Ta quichaha̱ cahan ña tuhun ra Jesús chihin tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha nyatú tuhva cha quita ñuu Jerusalén chichi ndaha ra ñuu Roma. \s1 Nu cuanuhu ñu nya Nazaret \p \v 39 Cha yaha̱ cha sacuvi ñu tandɨhɨ maa yoso caa catyí ley Sutu yo Nyoo, ta cuanuhu ñu nya Galilea nya ñuu ñu nu nañí Nazaret. \v 40 Ta ra Jesús cuahan chahnu ca ra. Ta cuahan ndunyee ca ra ta cuahan chicoo ca cha chiñi tuñi Nyoo. Vatyi nasoco Nyoo chi ra. \s1 Nu ñohó ra Jesús chichi vehe ñuhu \p \v 41 Ra José chihin sɨhɨ ra Jesús ndɨhɨ cuiya ri tuhva ñu chahán nya Jerusalén cha vico pascua. \v 42 Ta quɨvɨ ndɨhɨ̱ ra Jesús uchi uvi cuiya, chaha̱n tandɨhɨ ñu Jerusalén tari tuhvá maa ñu chahán cha vico. \v 43 Ta quɨvɨ ndɨhɨ̱ vico ta cuandichi ñu, ta ra Jesús ndoo̱ ra Jerusalén. Ta ña saha̱ ñu cuenda. \v 44 Cuñí maa ñu vatyi cuandichi ra mahñu nu tuvi ñáyɨvɨ cuan. Yucuan chaha ñahri chicá iñi ñu chicá ityi ñu noo quɨvɨ. Tyicuan ta nanducu̱ ñu chi ra chichi nu tuvi ñáyɨvɨ cuan, \v 45 ta ña nañihi̱ ñu chi ra. Tyicuan ta cuanuhu chata ñu cuananducu ñu chi ra nya Jerusalén. \p \v 46 Cha yaha̱ cha uñi quɨvɨ ta nañihi̱ ñu chi ra chichi vehe ñuhu cahnu cuan. Nyaá ra chihin ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu. Ta tyasohó ra cuan tuhun cahán ra. Ta ndacá tuhun ra tuhun chi ra. \v 47 Ta tandɨhɨ ñu chiñí tuhun cahán ra, iyo xaan cuñí ñu chihin cha chiñi tuñi ra, ta chihin tuhun cha nacahán ra. \v 48 Cuhva cha nanyehe̱ sutu ra ta sɨhɨ ra chi ra, iyo xaan cuñí ñu. Ta sɨhɨ ra catyí ña chi ra: \p ―Sehe luhli. ¿Ñáá tuhun cha sacuvu̱n chi ndi tyehe caa? Sutun ta yuhu chica̱ xaan iñi ndi ta nanducu̱ xaan ndi chuun ―catyí ña. \p \v 49 Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―¿Ñáá tuhun cha nanducu ndo chii? ¿Atu ña chito̱ ndo vatyi nɨñɨ cuñí chi cha cahin tuhun Suti chihin ñáyɨvɨ? ―catyí ra. \p \v 50 Soco ña cutuñí iñi ñu tuhun caha̱n ra. \p \v 51 Tyicuan ta cuanuhu̱ ra chihin ñu nya Nazaret. Ta quichahá ra tuhun cahán ñu. Ta sɨhɨ ra naquehen vaha ña tandɨhɨ tuhun ihya chichi añima ña. \v 52 Yucuan cuví nu cuacuahnu ca ra Jesús. Ta cuahan chaa ca cha chiñi tuñi xiñi ra. Ta sɨɨ xaan cuví chi Nyoo chihin ra ta ñáyɨvɨ ñandɨhɨ. \c 3 \s1 Ra Juan, ra sacondutya, cahán ra tuhun Nyoo nuu ñáyɨvɨ \r (Mt. 3.1-12; Mr. 1.1-8; Jn. 1.19-28) \p \v 1 Nu ndɨhɨ chahun cuiya cha cuví ra Tiberio rey cahnu ñuu Roma, ta ityi Judea nyacá ñaha ra Poncio Pilato. Ta ra Herodes nyacá ñaha ra Galilea. Ta yañi ra, ra Felipe nyacá ñaha ra Iturea chihin Traconite. Ta ra Lisanias nyacá ñaha ra Abilinia quɨvɨ cuan. \v 2 Ta ra Anás chihin ra Caifás, ican ra cuví ra ra cacuví nuu chi tandɨhɨ tata sutu. Ta quɨvɨ cuan cahán Nyoo chihin ra Juan sehe ra Zacarías noo nu chiqui ndɨɨ. \v 3 Ta ra Juan chicá noo ra tandɨhɨ ñuu cha nyaá yatyin ri nu nyaá noo yuvi cahnu cha nañí Jordán cahán ra tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ. Ta catyí ra chi ñu na ndu uvi iñi ñu cuatyi ñu ta na condutya ñu. Tyicuan caa ta Nyoo saha ra tucahnu iñi chi ñu, catyí ra. \v 4 Tyehe caa cuvi tari cuhva catyí nu libru cha tyaa̱ ra Isaías profeta Nyoo ta cha naha. Ta catyí ra: \q1 Chiñí yo cha caná chaa noo ra noo nu chiqui ndɨɨ, ta catyí ra: \q1 “Tari sanduvahá ndo noo ityi, tyicuan caa sa̱nduvaha ndo añima ndo vatyi cuaquichi Sutu Mañi yo. \q1 Nu̱ña ndo noo ityi ndoo chi ra na quɨhvɨ ra añima ndo. \q1 \v 5 Tari cha sanandutú ndo noo tɨcoho, \q1 ta tari sandundaá ndo noo yucu cahnu, \q1 ta tari sandundoó ndo cha yacua, \q1 ta tari sanduvií ndo nu quiñi caa, tyicuan caa na̱sama ndo cuhva iyó ndo. \q1 \v 6 Tyicuan caa ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ ta nyehe ñu vatyi Nyoo chaha ra cha cacú añima ñu.” \p \v 7 Ta tyicuan caa cahán ra Juan chihin ñáyɨvɨ. Yucuan ta cuhva cha chiñí ñu tuhun cahán ra, ta catyí ñu chi ra vatyi na sacondutya ra chi ñu. Yucuan ta quichaha catyi ra chi ñu: \p ―¡Nyoho tari noo tata coo xaan cuví ndo! ¿Yóó cha sañaha̱ chi ndo vatyi chihin cha condutya ri ndo ta ma tachi tuñi ca Nyoo chi ndo? \v 8 Na̱sama ndo cuhva iyó ndo, na nyehe ñáyɨvɨ vatyi cha ndu uvi iñi ndo cuatyi ndo. Ta ma catyi ndo vatyi tata ra Abraham vachi ndo. Vatyi nyacua nya noo yuu ihya, Nyoo cuví sananduvi ra noo ñáyɨvɨ chi ra Abraham. \v 9 Tari yutun cha ña chahá chɨtɨ, tyicuan caa cuvi ndo. Vatyi ña sacuví ndo tari cuhva cuñí Nyoo. Ta yutun cha ña chaha chɨtɨ, cahnya ñáyɨvɨ chi tun. Ta cahmi ñu chi tun. Tyicuan caa tucu nyoho cha cuñí cuiri cuhun ndo nu cayu ñuhu ―catyí ra Juan. \p \v 10 Yucuan ta quichaha ndaca tuhun ñáyɨvɨ chi ra: \p ―¿Yoso caa sacuvi ndi, cuñí yoho? ―catyí ñu. \p \v 11 Ta nacaha̱n ra Juan, ta catyí ra: \p ―Yóó ra cha iyó uvi tahan camisa, tahán chi cuhva ra noo chi ra cha ñahri chi. Ta yóó ñu cha iyó cha cachi, tahán chi cuhva ñu cha cachi ñu ñahri chi ―catyí ra. \p \v 12 Ta chaa̱ coyo tucu suhva ra catavá xuhun cuenda gobiernu Roma, ta cuñí ra condutya ra. Ta candaca̱ tuhun ra chi ra Juan: \p ―Maestro, ¿yoso caa sacuvi tucu nyuhu? ―catyí ra. \p \v 13 Ta catyí ra Juan chi ra: \p ―Tari cuhva catyí ley ta̱va ndo xuhun. Ta ma tava ndo cuaha ca. \p \v 14 Yucuan ta quichaha candaca̱ tuhun tucu suhva sɨndaro chi ra, ta catyí ra: \p ―Ta nyuhu tucu, ¿yoso caa sacuvi ndi? ―catyí ra. \p Ta nacaha̱n ra Juan ta catyí ra: \p ―Ma tinyaa ca ndo cha chii ñáyɨvɨ. Ta ma tyanaha ndo chi ñu. Ma tyaa ndo cuatyi sɨquɨ ñu tatu ñahri cuatyi ñu. Ta ndo̱o ndo vaha yoso cuhva yahvi ndo ―catyí ra Juan. \p \v 15 Iyo cuñí ñáyɨvɨ tuhun cahán ra Juan. Ta cuñí ñu tyi ican ra cuví Cristo, ra cha sacacú chi yo. \v 16 Soco ra Juan catyí ra chi tandɨhɨ ñu: \p ―Cha ndicha vatyi sacondutyé chi ndo chihin ndutya. Soco cha yaha yuhu cuhin cuquichi inga ra cusacondutya chi ndo chihin Tatyi Ii Nyoo ta chihin ñuhu̱. Iyó ca tunyee iñi chi maa ra, ta ñima ca yuhu. Vatyi ña nañé cha cuví musu ra ta nɨri cha ndachi ñɨɨ xityin ndichan ra. \v 17 Tari noo ra cha cuanaquehen vaha nɨñɨ, ta natyihi vaha ra chichi yaca. Ta cahmi ra mihin. Tyicuan caa cuví maa Sutu Mañi yo chihin yo. Tatu chinó iñi yo chi ra, cunaquehen vaha ra chi yo, ta cunyicu yo chihin ra. Soco tatu ña chinó iñi yo chi ra cutyihi ra chi yo anyaya nu cayu ñuhu̱ cha ma ndahva ca maa ―catyí ra Juan. \p \v 18 Ta tyehe caa caha̱n ra Juan chihin ñu. Ta cuaha xaan ca tuhun cahan ra nuu ñu tyi cuaquichi Sehe Nyoo ta cua sacacu ra chi yo. \v 19 Ta cahán ra Juan chi ra Herodes cha cuenda tandɨhɨ cuii cha ña vaha nyacuví ra. Vatyi naquehe̱n ra chi cu Herodías, ñasɨhɨ ra Felipe yañi ra. Ta cuaha ca cha ña vaha nyacuví ra. \v 20 Soco ra Herodes tahán chi cha tyasoho̱ ra tuhun ihya soco ña cuñí ra. Nu ndɨhɨ tuhun tyihi̱ ndɨhɨ ra chi ra Juan vehe caa. \s1 Quɨvɨ cua condutya ra Jesucristo \r (Mt. 3.13-17; Mr. 1.9-11) \p \v 21 Cumañi ca cha cohon ra Juan vehe caa sacondutya̱ ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Ta sacondutya̱ tucu ra chi ra Jesús. Ta cha nɨ ri ca cha chicán tahvi ra Jesús chi Nyoo ta nuña̱ andɨvɨ. \v 22 Ta nyehe̱ ra Tatyi Ii Nyoo quichi̱ sɨquɨ ra tari noo paloma. Ta tyacu̱ noo ndusu andɨvɨ cha catyí tyehe caa: \p ―Yoho cuvún Sehi cha cuñí. Ta sɨɨ xaan cuñí chuhun ―catyí ndusu cuan. \s1 Ñáyɨvɨ vachi ra Jesucristo tata \r (Mt. 1.1-17) \p \v 23 Oco uchi cuiya ra Jesús ta quichaha̱ saha tyiño ra tyiño Nyoo. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ cuñí maa ñu vatyi sehe ra José cuví chi ra. Ta ra José, sehe ra Elí cuví chi ra. \v 24 Ta ra Elí, sehe ra Matat cuví chi ra. Ta ra Matat, sehe ra Leví cuví chi ra. Ta ra Leví, sehe ra Melqui cuví chi ra. Ta ra Melqui, sehe ra Jana cuví chi ra. Ta ra Jana, sehe ra José cuví chi ra. \v 25 Ta ra José, sehe ra Matatías cuví chi ra. Ta ra Matatías, sehe ra Amós cuví chi ra. Ta ra Amós sehe ra Nahum cuví chi ra. Ta ra Nahum, sehe ra Esli cuví chi ra. Ta ra Esli, sehe ra Nagai cuví chi ra. \v 26 Ta ra Nagai, sehe ra Maat cuví chi ra. Ta ra Maat, sehe ra Matatías cuví chi ra. Ta ra Matatías sehe ra Semei cuví chi ra. Ta ra Semei, sehe ra José cuví chi ra. Ta ra José, sehe ra Judá cuví chi ra. \v 27 Ta ra Judá, sehe ra Joana cuví chi ra. Ta ra Joana sehe ra Resa cuví chi ra. Ta ra Resa, sehe ra Zorobabel cuví chi ra. Ta ra Zorobabel, sehe ra Salatiel cuví chi ra. Ta ra Salatiel, sehe ra Neri cuví chi ra. \v 28 Ta ra Neri, sehe ra Melqui cuví chi ra. Ta ra Melqui, sehe ra Adi cuví chi ra. Ta ra Adi, sehe ra Cosam cuví chi ra. Ta ra Cosam, sehe ra Elmodam cuví chi ra. Ta ra Elmodam, sehe ra Er cuví chi ra. \v 29 Ta ra Er, sehe ra Josué, cuví chi ra. Ta ra Josué, sehe ra Eliezer cuví chi ra. Ta ra Eliezer, sehe ra Jorim cuví chi ra. Ta ra Jorim, sehe ra Matat cuví chi ra. \v 30 Ta ra Matat, sehe ra Leví cuví chi ra. Ta ra Leví, sehe ra Simeón cuví chi ra. Ta ra Simeón, sehe ra Judá cuví chi ra. Ta ra Judá, sehe ra José cuví chi ra. Ta ra José sehe ra Jonán cuví chi ra. Ta ra Jonán, sehe ra Eliaquim cuví chi ra. \v 31 Ta ra Eliaquim, sehe ra Melea, cuví chi ra. Ta ra Melea, sehe ra Mainán cuví chi ra. Ta ra Mainán, sehe ra Matata cuvi chi ra. Ta ra Matata, sehe ra Natán cuví chi ra. \v 32 Ta ra Natán, sehe ra David, cuví chi ra. Ta ra David, sehe ra Isaí cuví chi ra. Ta ra Isaí, sehe ra Obed cuví chi ra. Ta ra Obed, sehe ra Booz cuví chi ra. Ta ra Booz, sehe ra Salmón cuví chi ra. Ta ra Salmón, sehe ra Naasón cuví chi ra. \v 33 Ta ra Naasón, sehe ra Aminadab cuví chi ra. Ta ra Aminadab, sehe ra Aram cuví chi ra. Ta ra Aram, sehe ra Esrom cuví chi ra. Ta ra Esrom, sehe ra Fares cuví chi ra. Ta ra Fares, sehe ra Judá cuví chi ra. \v 34 Ta ra Judá, sehe ra Jacob cuví chi ra. Ta ra Jacob, sehe ra Isaac cuví chi ra. Ta ra Isaac, sehe ra Abraham cuví chi ra. Ta ra Abraham sehe ra Taré cuví chi ra. Ta ra Taré, sehe ra Nacor cuví chi ra. \v 35 Ta ra Nacor, sehe ra Serug cuví chi ra. Ta ra Serug, sehe ra Ragau cuví chi ra. Ta ra Ragau, sehe ra Peleg cuví chi ra. Ta ra Peleg, sehe ra Heber cuví chi ra. Ta ra Heber, sehe ra Sala cuví chi ra. \v 36 Ta ra Sala, sehe ra Cainán cuví chi ra. Ta ra Cainán, sehe ra Arfaxad cuví chi ra. Ta ra Arfaxad, sehe ra Sem cuví chi ra. Ta ra Sem, sehe ra Noé cuví chi ra. Ta ra Noé, sehe ra Lamec cuví chi ra. \v 37 Ta ra Lamec, sehe ra Matusalén cuví chi ra. Ta ra Matusalén sehe ra Enoc cuví chi ra. Ta ra Enoc, sehe ra Jared cuví chi ra. Ta ra Jared, sehe ra Mahalaleel cuví chi ra. Ta ra Mahalaleel, sehe ra Cainán cuví chi ra. \v 38 Ta ra Cainán, sehe ra Enós cuví chi ra. Ta ra Enós, sehe ra Set cuví chi ra. Ta ra Set, sehe ra Adán cuví chi ra. Ta ra Adán, sehe Nyoo cuví chi ra. \c 4 \s1 Nu nducú nyehe cuihna chi ra Jesús \r (Mt. 4.1-11; Mr. 1.12-13) \p \v 1 Ta chitú ra Jesús chihin Tatyi Ii Nyoo cha yaha̱ condutya ra. Yucuan ta quita̱ ra nu cuví yuvi cahnu Jordán ta cuanuhu ra. Ta Tatyi Ii Nyoo chinyaca̱ chi ra noo nu chiqui ndɨɨ. \v 2 Yucuan chinyaa̱ ra uvi xico quɨvɨ. Ta nducú nyehe cuihna chi ra. Ña chachi̱ maa ra quɨvɨ cuan. Yaha̱ cuan ta quichaha chisoco ra. \v 3 Yucuan ta quichaha catyí cuihna chi ra: \p ―Tatu ndicha cha Sehe Nyoo cuví chuun, ca̱tyi chi yuu cha catuví ihya, na nanduvi pan. \p \v 4 Ta ra Jesús nacaha̱n ra, ta catyí ra: \p ―Catyí tuhun Nyoo tyi ñima chihin cha cachi ri ñáyɨvɨ ta conyito ñu. Soco conyitó tucu añima ñu chihin tandɨhɨ tuhun cahán Nyoo ―catyí ra Jesús chi cuihna. \p \v 5 Yucuan ta quehe̱n cuihna chi ra Jesús. Ta cuahan ra chihin ra noo nu sucun ca. Ta numi ri sañaha̱ ra tandɨhɨ nu nyacá ñaha ñáyɨvɨ sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 6 Ta cuihna catyí ra chi ra Jesús: \p ―Ndaha yuhu nyaá tandɨhɨ ñayɨvɨ̱ ihya. Vatyi chaha̱ Nyoo cha cunyaca ñahi tandɨhɨ ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ. Ta cuví cuhve yóó chi cuñí mai cuhve. \v 7 Cuhve tandɨhɨ ñayɨvɨ̱ cuan chuun tatu yoho ta cuɨñɨ chɨtun nui, ta sa̱cahnun chii ―catyí cuihna cuan chi ra Jesús. \p \v 8 Soco ra Jesús catyí ra chi cuihna: \p ―Ca̱nyaha chuun nui, cuihna. Vatyi nyaá tuhun cahán Nyoo ta catyí chi tyehe caa: “Noo ri chi maa Nyoo sacahnu yo. Ta ɨɨn ri chi maa ra quichaha yo.” \p \v 9 Yaha̱ cuan ta quehe̱n tucu cuihna cuan chi ra Jesús. Ta chinyaca̱ ra chi ra nya ñuu Jerusalén. Ta sandaa̱ ra chi ra xiñi vehe ñuhu cahnu. Ta quichaha catyí ra chi ra Jesús: \p ―Tatu ndicha cha Sehe Nyoo cuví chuun, sa̱ndupehla nyacua nya nu ñuhú. \v 10 Vatyi nyaá nu catyí chi nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 Nyoo cusaquichi ra ángel, quichi saha cuenda chuun. \q1 \v 11 Cunaquehen ra chuun chihin ndaha ra. Ta ma cuhva ra cha taxin chahun chihin yuu ―catyí ra chi ra. \p \v 12 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Soco catyí tucu nu tutu Nyoo tyehe caa: “Ma nducu nyehun chi Sutu Mañi yo Nyoo”, ―catyí ra. \p \v 13 Ta cuihna ña cuvi̱ sandahvi ñaha ra chi ra Jesús. Ta cuahan ra suhva quɨvɨ. \s1 Nu quichaha̱ ra Jesús cahan ra tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ \r (Mt. 4.12-17; Mr. 1.14-15) \p \v 14 Cha yaha̱ tuhun cuan, ta nachaa̱ ra ityi Galilea. Ta tyitú ra yɨhɨ́ chihin tunyee iñi Tatyi Ii Nyoo. Ta cahán ñáyɨvɨ tuhun ra tandɨhɨ ri ityi. \v 15 Ta sañahá ra chi ñáyɨvɨ nu cuví vehe ñuhu tandɨhɨ ri ñuu. Ta tandɨhɨ ñu sacahnú ñu chi ra. \s1 Nu nyaá ra Jesús Nazaret ñuu nu chahnu̱ ra \r (Mt. 13.53-58; Mr. 6.1-6) \p \v 16 Tyicuan ta nachaa̱ ra Jesús nya Nazaret, ñuu nu chahnu̱ ra. Ta noo quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ, ta quɨhvɨ̱ ra chichi vehe ñuhu, tari tuhva maa ra. Ta chicunanyaa̱ ra vatyi cua sacuaha ra tuhun Nyoo. \v 17 Ta chaha̱ ñu noo libru Nyoo chi ra cha tyaa̱ ra Isaías ra profeta Nyoo ta cha naha. Ta cuhva cha nuña̱ ra, nañihi̱ ra noo nu catyí tyehe caa. Ta quichaha̱ sacuaha ra: \q1 \v 18 Nyaá Tatyi Ii Nyoo chihin vatyi maa ra tachi̱ chii. \q1 Vatyi nacachi̱ ra chii vatyi sañahi tuhun vaha ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ ndahvi. \q1 Tachi̱ ra chii vatyi sanduvahi chi ñu uhvi añima. \q1 Tachi̱ ra chii vatyi sacote tuhun ra chi ñu nyaá ndaha ra ña vaha, vatyi cusacacu Nyoo chi ñu. \q1 Tachi̱ ra chii vatyi sanyehi chi ñáyɨvɨ cuaa. \q1 Ta sacote chi ñu nyehe tɨndoho vatyi cucacu ñu. \q1 \v 19 Ta sacote chi ñu vatyi cha chaa̱ quɨvɨ cha chaha̱ Nyoo tumañi iñi chi ñu. \p \v 20 Ndɨhɨ̱ sacuaha ra ta nacasɨ̱ ra nu libru cuan. Ta nacuhva̱ ra chi noo ra cha nyaá vehe ñuhu cuan. Ta chicunyaa̱ ra. Yucuan ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha nyicú cuan ndoo̱ ñu nyehe ñu chi ra. \v 21 Yucuan ta quichaha catyí ra chi ñu: \p ―Vityin quɨvɨ ihya chino̱ cava tuhun cha nyaá nu libru cha sacuahi̱ nuu ndo ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 22 Tandɨhɨ ñu, vaha cahán ñu tuhun ra Jesús. Ta iyo cuñí ñu tuhun cha cahán ra vatyi vaha xaan cha cahán ra. Ta quichaha ndaca tuhun ñu chi tahan ñu: \p ―¿Atu ñima ra ihya cuví sehe ra José? \p \v 23 Ta quichaha catyí ra Jesús chi ñu: \p ―Chité cha nacacá iñi ndo. Vatyi tyehe caa cua catyi ndo chii: “Tatu ra sanduvahá cuvún, sa̱nduvaha xihna ca chi maun. Tandɨhɨ cha chiñi̱ ndi cha sacuvu̱n ñuu Capernaum. Sa̱cuvi tucu ñuu maun vityin.” \p \v 24 Ta catyí tucu ra Jesús: \p ―Cha ndicha vatyi ni noo ra profeta Nyoo, ta ña quichaha ñáyɨvɨ ñuu ra chi ra. \v 25 Ta cha ndicha catyí chi ndo vatyi cuaha xaan ñu chihi̱ yɨɨ chiyo̱ Israel ihya cuiya cha chica̱ noo ra Elías. Ta cuiya cuan ña coo̱n savi uñi cuiya sɨsava. Ta cuaha xaan tama chiyo̱. \v 26 Soco ña tachi̱ Nyoo chi ra Elías vatyi tyinyee ra chi ni noo ñu chihi̱ yɨɨ Israel cuan. Soco tachi̱ Nyoo chi ra nu nyaá noo ñaha chihi̱ yɨɨ ñuu Sarepta cha nyaá yatyin ñuu Sidón. \p \v 27 ’Ta tyicuan caa tucu cuaha ra yɨhɨ́ cuehe cha tyahyu coño chi chiyo̱ Israel quɨvɨ chica̱ noo ra Eliseo, profeta Nyoo. Soco ña nduvaha̱ ni noo ra Israel cuiya cuan. Minoo ri ra Naamán ra ñuu Siria nduvaha̱ ―catyí ra Jesús. \p \v 28 Ta cha chiñi̱ ñáyɨvɨ nyicú vehe ñuhu cuan tuhun cuan, cuxaan xaan tandɨhɨ cuii ñu. \v 29 Ta nducuita ñu. Ta tɨɨ̱n ñu chi ra Jesús. Tava̱ ñu chi ra xiñi noo yucu nya yuhu ñuu, vatyi tuchi ñu chi ra yucuan. \v 30 Soco ra Jesús yaha̱ ri ra mahñu ñu ta cuahan ra. \s1 Noo ra cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi \r (Mr. 1.21-28) \p \v 31 Ta cuahan ra Jesús Capernaum cha nyaa Galilea quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ. Ta quichaha sañaha ra chi ñáyɨvɨ. \v 32 Ta iyo cuñí ñu tuhun cahán ra. Vatyi ñihi cahán ra tari noo ra iyó vaha ityi chi cha cahán. \p \v 33 Ta chichi vehe ñuhu cuan nyaá noo ra cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi. Ta quichaha canachaa ra, ta catyí ra: \p \v 34 ―Sa̱ña chi ndi, yoho Jesús ra ñuu Nazaret. ¿Ñáá tuhun cha tyihun chuun chihin ndi? ¿Atu vachi sanaun chi ndi? Yuhu, ñohó nui chuun. Ta chité vatyi Sehe Nyoo cuví chuun ―catyí tatyi ña vaha cuan sacahan chi chi ra cuan. \p \v 35 Ta cahan ra Jesús chihin tatyi ña vaha cuan, ta catyí ra: \p ―Ta̱xi ri. Sa̱ña chi ra ndahvi chiña ―catyí ra. \p Tyicuan ta tatyi ña vaha cuan sanduva̱ chi ra cuan nu ñuhú. Ta quita̱ tatyi cuan chi ra ta cuahan. Ta ñahri ca sacuvi chi chi ra ndahvi cuan. \v 36 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ nayuhvi̱ ñu. Ta quichaha catyí ñu chi tahan ñu: \p ―¿Ñáá túhun cuví ihya? Ra Jesús ihya chihin cha iyó ityi chi ra ta chihin tunyee iñi ta tachi ra chi tatyi ña vaha cuan na quita. Ta quichaha chi nu cahán ra ―catyí ñu. \p \v 37 Ta tandɨhɨ ri ityi cahán ñáyɨvɨ tuhun ra Jesús. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi maha tyiso ra Simón Pedro \r (Mt. 8.14-15; Mr. 1.29-31) \p \v 38 Ta quita̱ ra Jesús chichi vehe ñuhu cuan. Ta chaa̱ ra vehe ra Simón. Ta tyiso ra Simón cuhví ña chihin cahñi. Ta quichaha cahán ñu chihin ra Jesús cha cuenda ña. \v 39 Ta nanyehe noo ra nu catuví ña. Ta quichaha catyí ra chi cahñi cuan vatyi na quita. Ta caa cuhva ri cuan ta quita cahñi cuan chi ña. Ta nducuita ri ña. Ta quichaha tyiñuhu ña chi ra. \s1 Cuaha xaan ñu cuhví sanduvaha̱ ra Jesús \r (Mt. 8.16-17; Mr. 1.32-34) \p \v 40 Ta cuhva cha quee ñanyii, tandɨhɨ maa ñu cha cumí chi ñu cuhví tandɨhɨ nuu cuehe, chinyaca̱ ñu chi ra Jesús. Ta tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ noo noo ñu. Ta tyicuan caa ta sanduvaha̱ ra chi ñu. \v 41 Ta chichi cha tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ ñu cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi, ta quita̱ chi. Ta suri cana chaa chi cuahan coyo chi, ta catyí chi: \p ―Yoho Sehe Nyoo cuví chuun ―catyí chi. \p Soco ña chaha̱ ca ra Jesús cha cahan chi. Vatyi chitó chi vatyi ra Cristo, ra cha saquichi̱ Nyoo cuví ra. \s1 Nu cahán ra Jesús tuhun Nyoo nuu tandɨhɨ cuii ñáyɨvɨ ñuu cha iyó Galilea \r (Mr. 1.35-39) \p \v 42 Cundichin cuan ta quita̱ ra Jesús ñuu cuan. Ta cuahan ra noo nu taxi ri iyó. Soco ñáyɨvɨ nanducu̱ ñu chi ra. Ta chaa̱ ñu nya nu ñohó ra. Ta ña cuñí ñu cha cuhun ra. \v 43 Soco catyí ra Jesús chi ñu: \p ―Cumañi sacote chi ñáyɨvɨ inga ñuu tuhun vaha yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima ñu. Vatyi yucuan chaha vachi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \p \v 44 Ta tyicuan caa chicá noo ra Jesús cahán ra tuhun Nyoo vehe ñuhu ityi Galilea. \c 5 \s1 Nu chaha̱ ra Jesús noo nyatu cha ñihi ra cuaha xaan tiyaca \r (Mt. 4.18-22; Mr. 1.16-20) \p \v 1 Noo quɨvɨ nyaá ra Jesús yuhu miñi nu cuví Genesaret. Ta chaa̱ coyo cuaha xaan ñáyɨvɨ, vatyi cuñí ñu cuɨñɨ ñu tuhun Nyoo. Ta tɨhɨn xaan ñohó ra Jesús mahñu ñu. \v 2 Ta nanyehé ra uvi tahan canoa yatyin ri yuhu miñi cuan. Yori ñohó chichi. Vatyi cha quita̱ coyo ra catɨɨ́n tiyaca cuan. Ta cha quichaha canacatya ra yuhva ra. \v 3 Yucuan ta quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi noo canoa cuan. Ta canoa cuan chi ra Simón cuví. Ta catyí ra chi ra vatyi na tyandaha ra suhva ca cuhun nya mahñu ca cuan. Tyicuan ta chicunyaa̱ ra Jesús chichi canoa cuan. Ta quichaha sañaha ra chi ñáyɨvɨ. \v 4 Cuhva cha ndɨhɨ̱ cahan ra, catyí ra chi ra Simón: \p ―Sa̱cuhun canoa nya nu cama ca ndutya cuan. Ta tu̱chi ndo yuhva vatyi tɨɨn ndo tiyaca ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 5 Ta nacaha̱n ra Simón ta catyí ra: \p ―Maestro, cha saha̱ tyiño xaan ndi ñiyaca maa ta ni noo tiyaca ña ñihi̱ ndi. Soco tatu maun catyi, cuatuchi tucu ndi yuhva ―catyí ra Simón. \p \v 6 Cuhva cha cacañi̱ ra yuhva cuan, cuaha xaan tiyaca ñihi̱ ra. Ta nyacua tahnya̱ yuhva ra chihin cha vee tɨ. \v 7 Tyicuan ta cachaha̱ ra seña chi ra tahan ra, ra cha canyicú chichi inga canoa cuan, na quichi coyo ra ta tyinyee ra chi ra. Yucuan ta chaa̱ coyo ra cuan. Ta casacutu̱ ra nɨnduvi canoa cuan chihin tiyaca. Ta nyacua cuñí nyee canoa cuan cha tyitu yɨhɨ́ tiyaca. \v 8 Cha nanyehe̱ ra Simón Pedro cha tyicuan caa, ta chicuɨñɨ chɨtɨ ra nuu ra Jesús. Ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱chiyo chuun nui, Sutu Mañi yuhu, vatyi yuhu ra iyó cuatyi cuví ―catyí ra. \p \v 9 Vatyi ra Simón iyo xaan cuñi ra chihin tandɨhɨ ra canyicu chihin ra. Vatyi cuaha xaan tiyaca catɨɨ̱n ra. \v 10 Tyicuan caa tucu ra tahan ra Simón: ra Jacobo chihin ra Juan, sehe ra Zebedeo, iyo xaan cacuñí ra. Ta catyí ra Jesús chi ra Simón: \p ―Ma iyo xaan cuñun. Vatyi vityin ta nu cuahan ca chi quɨvɨ, ma tɨɨn con tiyaca. Soco cunducun ñáyɨvɨ, tavon chi ñu nu quiñi caa na quɨhvɨ ñu cuenda Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra Simón. \p \v 11 Yucuan ta casacunuhu ra canoa nya ñuhu ityi. Ta casandoo̱ ra tandɨhɨ cha iyó chi ra nyacua nya tiyaca cha tɨɨ̱n ra. Ta cuahan ra chihin ra Jesús. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra tyahyu coño \r (Mt. 8.1-4; Mr. 1.40-45) \p \v 12 Noo quɨvɨ ñohó ra Jesús noo ñuu nu iyo noo ra cuhví. Ta tyahyu xaan coño ra. Ta cha nanyehe ra chi ra Jesús, ta chicuɨñɨ chɨtɨ ra nuu ra. Ta nacañinoo ra xiñi ra nya nu ñuhu. Ta chacu ndahvi ra nuu ra, ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, tu yoho ta cuñún, cuví sanduvahun chii ―catyí ra. \p \v 13 Tyicuan ta tyiso̱ ra Jesús ndaha ra sɨquɨ ra. Ta catyí ra: \p ―Cuñí sanduvahi chuun. Ta na nduvahun vityin ri ―catyí ra Jesús chi ra. \p Ta caa cuhva ri cuan ta nduvaha̱ ra cuan. \v 14 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ma nacatyun chi ñáyɨvɨ. Noo ri catyí chuun, cua̱han nu nyaá tata sutu. Ta sa̱ñahun chuun chi ra. Ta cu̱hva cuendon cha tahán chi cuhvon tari cuhva catyí nu ley ra Moisés tacuhva coto ñáyɨvɨ vatyi nduvahu̱n ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 15 Vasɨ ña cuñí ra cha coto ñáyɨvɨ, soco cuaha ca ñáyɨvɨ ñihi ñu tuhun ra. Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ ndu ɨɨn ri ñu, vatyi cuñí ñu cuɨñɨ ñu tuhun cahán ra. Ta cuñí xaan ñu nduvaha ñu. \v 16 Soco ra Jesús, canyaha canyaha ri ra nu iyó ñáyɨvɨ. Ta cuahan ra noo nu yori ñáyɨvɨ iyó. Ta yucuan chica̱n tahvi ra chi Nyoo. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra cuhví cha ña cuví nacanda \r (Mt. 9.1-8; Mr. 2.1-12) \p \v 17 Noo quɨvɨ sañahá ra Jesús chi ñáyɨvɨ. Ta chicunyicú suhva ra fariseo, ra quichahá xaan ley vehe ñuhu cha tyaa̱ ra Moisés ta cha naha. Ta nyicú tucu suhva ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu cuan. Quichi̱ coyo ra ñuu cha iyó Galilea, ta ñuu Jerusalén, ta tandɨhɨ ca ñuu cha iyó Judea. Ta iyó xaan tunyee iñi Nyoo chi ra Jesús, tacuhva vatyi sanduvaha ra chi ñu cuhví. \v 18 Yucuan ta chaa̱ coyo ra canyisó chihin noo chito chi noo ra ña cuví nacanda. Ta cuñí ra quɨhvɨ ra chichi vehe ta cacun ra chi ra nuu ra Jesús. \v 19 Soco ña cuví quɨhvɨ ra vatyi tuvi xaan ñáyɨvɨ. Tyicuan ta candaa̱ ra ityi xiñi vehe. Ta sacuachiyo̱ ra suhva tyiyo. Tyicuan ta sanoo̱ ra chi ra cuhví cuan maa maa nuu ra Jesús mahñu nu tuvi ñáyɨvɨ cuan. \v 20 Yucuan cuví nu nyehe ra Jesús vatyi cachinó xaan iñi ra chi ra. Ta quichaha catyí ra chi ra cuan: \p ―Xaa, cha chicoo̱ tɨcahnu iñi tandɨhɨ cuatyun ―catyí ra Jesús. \p \v 21 Tyicuan ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu chihin ra fariseo quichaha nacuaan iñi ra: “¿Yóó ra cuví ra ihya? Vatyi cuñí maa ra vatyi cuví saha ra tɨcahnu iñi cuatyi yo. Noo ri maa Nyoo cuví saha ra tɨcahnu iñi cuatyi yo”, ndichi xiñi ra. \p \v 22 Soco ra Jesús chitó ra tuhun chicá xiñi ra. Ta quichaha catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun chicá xiñi ndo tyehe caa? \v 23-24 ¿Ñáá cha yɨɨ ca catyí yo? ¿Atu yɨɨ ca catyi yo: “Cuatyun cha yaha̱ ndachi”, o yɨɨ ca catyí yo chi noo ñáyɨvɨ: “Ndɨ̱cuita ta ca̱con”? Soco vityin cua sañahi chi ndo vatyi iyó ityi chii cha sahi tɨcahnu iñi cuatyi. Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria cuví. Ta vityin cua sanduvahi chi ra ña cuví caca ihya ―catyí ra Jesús. \p Tyicuan ta quichaha catyí ra chi ra cha catuví cuan: \p ―Catyí chuun, ndɨ̱cuita. Na̱quehen chiton ta cua̱nuhu nya vehun. \p \v 25 Ta caa cuhva ri cuan nducuita̱ ra cha cuhvi̱ cuan, ta naquehe̱n ra chito ra. Ta cuanuhu ra vehe ra, suri sacahnú ra chi Nyoo. \v 26 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyo xaan cuñí ñu. Ta yuhví xaan ñu. Ta sacahnú ñu chi Nyoo, ta catyí ñu: \p ―Vityin ndicha nyehé yo minoo tuhun cha iyo caa ―catyí ñu. \s1 Nu cana̱ ra Jesús chi ra Leví \r (Mt. 9.9-13; Mr. 2.13-17) \p \v 27 Yaha̱ cuan ta quita̱ ra Jesús vehe cuan. Ta nanyehe̱ ra chi noo ra cha tavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma. Ta nañí ra Leví. Ta nyaá ra nu tyiyahví ñáyɨvɨ. Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Co̱ho chihin ―catyí ra. \p \v 28 Tyicuan ta nducuita̱ ra Leví. Ta sandoo̱ ra tandɨhɨ cha iyó chi ra. Ta cuahan ra chata ra Jesús. \p \v 29 Tyicuan ta savaha̱ ra Leví noo vico cahnu vehe ra cuenda ra Jesús. Ta cuaha vavaha ra catavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma canyicú ra mesa. Ta canyicú tucu inga ñáyɨvɨ. \v 30 Soco ra fariseo chihin ra sacuahá ley vehe ñuhu quichaha cahan nyaa ra chi ra cachicá noo chihin ra Jesús ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun chachí ndo ta chihí ndo chihin ra catavá xuhun ta chihin ra cahnu cuatyi? ―catyí ra. \p \v 31 Ta ra Jesús nacahan ra, ta catyí ra: \p ―Ña chiñuhú doctor chi ra iyó vaha. Chi ra cuhví, yucuan ra chiñuhú doctor chi. \v 32 Yuhu ña vachi tyinyei chi ñu vaha sahá chi, soco vachi tyinyei chi ñu chitó vatyi iyó cuatyi, vatyi tacuhva nasama ñu cuhva iyó ñu ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi cha yaha canyaha ra chi ñu nyicón chi ra, cusavaha ñu ayuno \r (Mt. 9.14-15; Mr. 2.18-20) \p \v 33 Tyicuan ta quichaha candaca tuhun ra chi ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Ra canyicón chi ra Juan savahá ra ayuno, ña cachachí ra ta nanducú ra chi Nyoo, ta tyicuan caa tucu ra fariseo. Soco ra cachicá noo chihin yoho, ndɨ quɨvɨ maa chachi ra ta chihi ra. ¿Ñáá tuhun? ―catyí ra. \p \v 34 Ta nacahan ra Jesús, ta catyí ra: \p ―¿Atu cuví cha ma cuhva ndo cachi ñu canyicu vico tandaha tatu nyaá ra cha cua tandaha chihin ñu? Ma cuvi. Vatyi sɨɨ cuñí ñu, ta cuñí ñu cachi ñu. \v 35 Soco cuchaa quɨvɨ cuachiyo ra tandaha cuan nu nyicú ñu. Yucuan ndicha quɨvɨ, ta cusaha ñu ayunar. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi ña nacachi tahan tuhun chahnu cha iyó ñáyɨvɨ chihin tuhun chaa cha sañahá ra \r (Mt. 9.16-17; Mr. 2.21-22) \p \v 36 Tyicuan ta cahan ra Jesús noo cuhva chihin ñu, ta catyí ra: \p ―Yori cahnya noo sahma chaa, ta chihin cuan naquicu ñu noo sahma chahnu. Vatyi tatu sacuvi ñu tyicuan caa, cundɨyɨ sahma chaa cuan. Ta sɨɨn ri ma cuhva chi chihin sahma chahnu cuan. \v 37 Ta tyicuan caa tucu ma cuvi tyihi ñáyɨvɨ vinu chaa chichi ñɨɨ chahnu. Vatyi cutahnya ñɨɨ cuan chihin vinu chaa cuan. Ta tɨvɨ vinu cuan ta tɨvɨ ñɨɨ chahnu cuan ñandɨhɨ. \v 38 Yucuan chaha tahán chi tyihi yo vinu chaa chichi ñɨɨ chaa. Vatyi tyicuan ta nɨnduvi ta saha cuenda chi tahan. \v 39 Ta yori ñu chihi vinu chahnu, ta cuñí ñu coho ñu cha chaa. Vatyi catyí ñu, vaha ca vinu chahnu. Cuñí ca ñu vinu chahnu cuan vatyi ican cuan cuví costumbre cha iyó maa ñu. \c 6 \s1 Tohon ra cachicá noo chihin ra Jesús yoco trigu quɨvɨ nyitatu ñáyɨvɨ \r (Mt. 12.1-8; Mr. 2.23-28) \p \v 1 Noo quɨvɨ cha nyitatu ñáyɨvɨ, yahá ra Jesús mahñu cha tachi̱ ñu. Ta ra cachicá noo chihin ra catohón ra yoco trigu. Ta casacoyó ra chihin ndaha ra. Ta cachachí ra chɨtɨ cuan. \v 2 Tyicuan ta catyí suhva ra fariseo chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha sacuví ndo noo tyiño cha ña tahán chi sacuvi yo quɨvɨ nyitatu yo? \p \v 3 Ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―¿Atu ta sacuaha ca ndo cha sacuvi̱ ra David chihin ra tahan ra quɨvɨ cha chisoco ra? \v 4 Quɨhvɨ̱ ra chichi vehe Nyoo. Ta quehe̱n ra pan cha chacu̱n ñáyɨvɨ nuu Nyoo. Ta chachi̱ ra. Ta chaha̱ ra chi ra candɨhɨ chihin ra. Ta maa ri maa tata sutu tahán chi cachi pan cuan ―catyí ra Jesús. \p \v 5 Yucuan ta catyí tucu ra Jesús: \p ―Yuhu cuví Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. Ta iyó ityi chii vatyi catyi chi noo noo ndo ñáá cha sacuvi ndo quɨvɨ nyitatu yo ―catyí ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra cha ityi ndaha \r (Mt. 12.9-14; Mr. 3.1-6) \p \v 6 Inga quɨvɨ cha nyitatu ñáyɨvɨ, quɨhvɨ ra Jesús chichi vehe ñuhu. Ta quichaha sañaha ra chi ñáyɨvɨ. Ta yucuan nanyehe̱ ra chi noo ra cha na ityi chiyo ndaha vaha. \v 7 Ta ra casacuaha cuenda ley chihin ra fariseo, canducú nyehe ra chi ra Jesús, tatu sanduvaha ra chi ra cuhví cuan quɨvɨ nyitatu ñu. Tyicuan caa ta cuvi tyaa ra cuatyi sɨquɨ ra. \v 8 Soco ra Jesús chitó ra tuhun chicá xiñi ra. Ta catyí ra chi ra cha ityi ndaha cuan: \p ―Ndu̱cuita. Ta cuinanyaun mahñu ihya. \p Tyicuan ta ra cha ityi ndaha cuan nducuita̱ ra. Ta chicunanyaa̱ ra mahñu. \v 9 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra canyicú cuan: \p ―Cua nducu tuhin noo tuhun chi ndo. ¿Yoso caa cuhva tahán chi cha sacuvi yo quɨvɨ nyitatú yo? ¿Atu tahán chi vatyi sacuvi yo cha vaha, o cha ña vaha? ¿Atu tahán chi vatyi sacacu yo chi ñáyɨvɨ, o cha cahñi ndɨhɨ yo chi ñu? \p \v 10 Tyicuan ta ra Jesús nanyehe̱ ra chi noo noo ra canyicú cuan. Ta quichaha catyi ra chi ra cuhví cuan: \p ―Sa̱nacaa ndahun. \p Tyicuan ta ra cuhví cuan sanacaa̱ ra ndaha ra. Ta nduvaha̱ ndaha ra. \v 11 Soco suhva ra canyicú cuan, cuxaa̱n xaan ra. Ta quichaha̱ candaca tuhun ra chi ra tahan ra: \p ―¿Yoso caa sacuví yo tacuhva cha ma cuvi ca cahan ra Jesús nuu ñáyɨvɨ? ―cacatyí ra. \s1 Nacachi̱ ra Jesús ndɨ uchi uvi tahan ra tyi caca ra tyiño ra \r (Mt. 10.1-4; Mr. 3.13-19) \p \v 12 Quɨvɨ cuan ndaa̱ ra Jesús noo yucu. Ta ñiyaca maa chicán tahvi ra chi Nyoo. \v 13 Cuhva cha cundichin, cana̱ ra chi tandɨhɨ ri ñu nyicón chi ra. Ta nacachi̱ ra uchi uvi tahan ri ra. Ta sacunañi̱ ra chi ra, apóstol ra, ta cuñí chi catyí, ra caca tyiño nuu ra. \v 14 Ta ihya nyaá sɨvɨ ndɨ uchi uvi tahan ra: Ra Simón ra cha sacunañi̱ ra Cristo Pedro chi, ta yañi ra, ra Andrés, ta ra Jacobo, ra Juan, ra Felipe, ra Bartolomé, \v 15 ra Mateo, ra Tomás, ra Jacobo sehe ra Alfeo, ta ra Simón ra yɨhɨ̱ cuenda ityi ra cacuñí cuhun cuatyi sɨquɨ gobiernu ñuu Roma cha nyacá ñaha chi ñu. \v 16 Ta ra Judas, yañi ra Jacobo, ta ra Judas Iscariote, ra cha naxico̱ tuhun chi ra Jesús. \s1 Nu sañahá ra Jesús chi cuaha xaan ñáyɨvɨ \r (Mt. 4.23-25) \p \v 17 Noo̱ ra Jesús yucu cuan chihin ndɨ uchi uvi tahan ra. Ta chicutayucu̱ ra nu ndaa cuan chihin ñu nyicón chi ra. Ta cuaha ri ityi quita̱ coyo ñáyɨvɨ. Quita̱ coyo ñu ñuu Jerusalén ta tandɨhɨ ca ñuu cha iyó Judea, ta ñuu Tiro chihin ñuu Sidón cha nyicú yuhu tyañuhu. Ta chaa̱ ñáyɨvɨ cuan vatyi cuɨñɨ ñu tuhun cahán ra Jesús. Ta tandɨhɨ ñu cuhví cuñí ñu vatyi sanduvaha ra chi ñu. \v 18 Ta tandɨhɨ ñu cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi, nduvaha̱ ñu saha̱ ra. \v 19 Ta tandɨhɨ ñu cuñí ñu tɨɨn ñu chi ra. Vatyi nduvaha ñu chihin tunyee iñi Nyoo, vasɨ tacuhva tɨɨn ri ñu chi ra. \s1 Ñu ñihí tumañi iñi, ta ñu ña ñihí tumañi iñi \r (Mt. 5.1-12) \p \v 20 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra. Ta quichaha̱ catyí ra chi ra: \p ―Tandɨhɨ nyoho cha ndahvi ndo, sɨɨ xaan cuví chi ndo, vatyi tahán chi cha cunyaca ñaha Nyoo añima ndo. \p \v 21 ’Tandɨhɨ nyoho cha chisocó ndo vityin, sɨɨ xaan cuví chi ndo. Vatyi coo quɨvɨ cha ma nyehe ca ndo soco. Tandɨhɨ nyoho cha chacú chaa ndo cha cuihya iñi ndo, sɨɨ xaan cuví chi ndo vatyi coo quɨvɨ ta ñahri ca tucuihya iñi coo chi ndo. Ta cuacu ndo chihin cha sɨɨ cuñi ndo. \p \v 22 ’Sɨɨ xaan cucuvi chi ndo, quɨvɨ cha tasɨ cuñí ñáyɨvɨ nyehé ñu chi ndo, quɨvɨ tavá ñehe ñu chi ndo nu nyaá ñu, quɨvɨ cahán ñu chi ndo, quɨvɨ catyí ñu vatyi ñáyɨvɨ ña vaha cuví ndo vatyi chinó iñi ndo chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. \v 23 Sɨɨ xaan cucuvi chi ndo quɨvɨ nyehe ndo tɨndoho cuan vatyi tyicuan caa tucu sacuvi̱ ñáyɨvɨ ta cha naha. Caha̱n vavaha ñu chi ra cacuvi profeta Nyoo. Ca̱ña ndava ndo chihin cha sɨɨ cuñí ndo. Vatyi cahnu xaan cha cucuhva Nyoo chi ndo gloria. \p \v 24 ’Soco ndahvi nyoho, ñu tyayɨɨ. Vatyi vityin sɨɨ xaan cuñí ndo chihin tandɨhɨ cha tyayɨɨ ndo. Soco coo quɨvɨ maa maa ri tundoho cunyehe ndo. Vatyi ñahri cuñihi ndo nuu Nyoo. \p \v 25 ’Ta ndahvi nyoho cha cuñí maa ndo vatyi ñahri cumañí chi ndo cha vityin, vatyi coo quɨvɨ cunyehe ndo soco. Nyoho cha sɨɨ cuñí ndo cha vityin, ndahvi nyoho vatyi coo quɨvɨ cunyehe ndo tucuihya iñi. Ta cuacu chaa ndo. \v 26 Ta ndahvi nyoho vatyi vaha cahán ñáyɨvɨ sɨquɨ ndo. Vatyi tyicuan caa tucu ñáyɨvɨ ta cha naha, vaha xaan caha̱n ñu sɨquɨ ra cha caha̱n cha ña ndicha. \s1 Cu̱ñi ndo chi ñu xaan iñi chi ndo \r (Mt. 5.38-48; 7.12) \p \v 27 ’Tandɨhɨ nyoho cha chiñí ndo tuhun cahín, catyí chi ndo tyehe caa: Cu̱ñi ndo chi ñu xaan iñi chi ndo. Sa̱cuvi ndo cha vaha chihin ñu cha tasɨ cuñi nyehe chi ndo. \v 28 Ca̱han ndo cha vaha chihin ñu cha cahán ña vaha sɨquɨ ndo. Ca̱can tahvi ndo chaha ñu cahán chi ndo. \v 29 Tatu yóó cha cañi̱ ɨnchiyo nuu ndo, cuhva tucu ndo inga chiyo nacañi maa ñu. Tatu yóó cha tinyaa chaqueta ñihno ndo, cu̱hva ndɨhɨ ndo camiseta ndo. \v 30 Cu̱hva ndo ñáá ndɨhɨ cha chicán ñu chi ndo. Tatu tinyaa ñu ñáá cha iyó chi ndo, ma ndacan ndo chi ñu. \v 31 Tari cuhva cuñí ndo cha sacuvi ñáyɨvɨ cha vaha chihin ndo, tyicuan caa sa̱cuvi ndo cha vaha chihin ñu. \p \v 32 ’Tatu cuñí ndo chi maa ri maa ñu cha cuñí chi ndo, ñahri cha vaha xaan sacuví ndo. Vatyi tyicuan caa nyacuví tucu ñu quiñi iyó, cuñí ñu chi ñáyɨvɨ ñohó nuu ri ñu. \v 33 O tatu sacuví ndo cha vaha chihin ñu cha sacuví cha vaha chihin ndo, ñahri cha vaha xaan nyacuví ndo. Vatyi tyicuan caa nyacuví tucu ñu quiñi iyó. \v 34 O tatu sacuví ndo tumañi iñi chi noo ñáyɨvɨ, ta yɨhɨ́ iñi ndo vatyi cusacuvi tucu ñu cuan tumañi iñi chi ndo, ñahri cha vaha nyacuví ndo. Vatyi tyicuan caa nyacuví tucu ñu quiñi iyó. Tatu ñáá noo tumañi iñi sacuví ñu chi tahan ñu, nyatú ñu cha nacuhva tucu ñu cuan tumañi iñi chi ñu. \v 35 Soco nyoho, cu̱ñi ndo chi ñu xaan iñi chi ndo. Ta sa̱cuvi ndo cha vaha chi ñu. Ta cu̱hva noo ndo chi ñu. Soco ma cuatu ndo ñáá tumañi iñi cunacuhva ñu chi ndo. Tyicuan ta cahnu xaan cha cuñihi ndo nuu Nyoo ta cucuvi ndo sehe vaha Nyoo cahnu. Vatyi Nyoo vaha ñáyɨvɨ cuví ra chihin ñu cha ña nacuhva tyahvi nyoo chi ra ta chihin ñu quiñi iyó. \v 36 Vaha ñáyɨvɨ cu̱vi ndo chihin ñáyɨvɨ, tari maa Nyoo Sutu yo, vaha ñáyɨvɨ cuví ra chihin ndo. \s1 Ma cahan yo cha caa inga tahan yo \r (Mt. 7.1-5) \p \v 37 ’Ma cahan ndo cha caá tahan ndo, tyicuan ta Nyoo ma tɨɨn cuenda ra cha caá maa ndo. Ma soco ndo chi ñáyɨvɨ cha cuhun ñu anyaya, tyicuan ta ma sacuhun Nyoo chi ndo anyaya. Sa̱ha ndo tucahnu iñi chi ñáyɨvɨ. Ta Nyoo cusaha ra tucahnu iñi chi maa ndo. \v 38 Cu̱hva ndo cha chiñuhú chi ñáyɨvɨ. Ta tyicuan caa cuhva tucu maa Nyoo cha chiñuhú chi maa ndo. Noo ñáyɨvɨ vaha, tatu xicó ñu ñáá cha xicó ñu chi ndo, tyitu maa chahá ñu chi ndo, tyicuan caa tucu cuhva Nyoo chi ndo. Vatyi tari cuhva cuhva ndo chi ñáyɨvɨ, tyicuan caa cuhva cuhva Nyoo chi ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 39 Ta chaha̱ ra Jesús cuhva ihya chi ñu, ta catyí ra: \p ―Noo ra cuaa ña cuví sañaha ra ityi chi nonga ra cuaa. Vatyi nɨnduvi ra ña nyehé ra ityi cuahan ra. Ta cuví canacoyo ra chichi noo xahva. Tyicuan caa tucu noo ra ña chitó ityi Nyoo, vasɨ cuñí ra, soco ma cuvi sañaha ra ityi Nyoo chi nonga ra. \v 40 Ni noo ra cuatyaa sɨcuela ma cuvi coto ra cha chitó ra cha sañaha chi ra. Vatyi nicaa ni quichaha sacuaha ra. Coto ra soco nya ndɨhɨ sacuaha ra. \p \v 41 ’¿Yoso caa tyi nyehún cuatyi luhlu cha cuví tari mihin lee ri cha yɨhɨ́ chɨtɨ nuu tahun, ta ña sahun cuenda cuatyi cahnu cha iyó chuun cha cuví tari vitu cahnu cha yɨhɨ́ nuu maun? \v 42 Tatu chɨtɨ nuu maun yɨhɨ́ noo vitu cahnu, yoso caa cuví catyun chi ra yañun: “Nya̱ca, natave mihin lee cha yɨhɨ́ chɨtɨ nuun.” ¡Yoho cha savahún chuun! Ta̱va xihna vitu cahnu cha yɨhɨ́ chɨtɨ nuun. Tyicuan ta cuví nyehe vahun mihin lee cha cutavon chɨtɨ nuu yañun. \s1 Chihin cha sacuví ñáyɨvɨ ta nɨcohon nuu ri yo chi ñu tatu ñu vaha, o ñu ña vaha cuví ñu \r (Mt. 7.17-20; 12.34-35) \p \v 43 ’Noo yutun vaha chahá tun chɨtɨ vixi, chɨtɨ vaha. Ta noo yutun ña vaha chahá tun chɨtɨ ña vaha. \v 44 Tandɨhɨ yutun nɨcohon nuu yo chi tun chihin chɨtɨ ri tun. Vatyi tuñiyaca, ma cuhva tun mangu. Ta nɨ ri noo iñu nduhva ma cuhva tun tɨchaha ndɨvɨ. \v 45 Ta tyicuan caa tandɨhɨ ñáyɨvɨ vaha, tuhun vaha cahán ñu. Vatyi yɨhɨ́ cha vaha añima ñu. Soco ñáyɨvɨ ña vaha, maa maa ri maa tuhun ña vaha cahán ñu. Vatyi yɨhɨ́ cha caquiñi añima ñu. Chihin yuhu ñu cahán ñu tandɨhɨ cha quiñi caa cha quitá añima ñu. \s1 Cacu añima ñu quichahá tuhun cahán ra Jesús, ta ñu ña quichahá tuhun cahán ra, ma cacu ñu \r (Mt. 7.24-27) \p \v 46 ’¿Ñáá tuhun cha catyí ndo chii, “Sutu Mañi yuhu, Sutu Mañi yuhu”, tatu ña sacuvi ndo tari cuhva cha catyí chi ndo? \v 47 Ihya cua catyi chi ndo yóó chi ndacu nyoho cha vachi ndo nu nyaí, ta tyasohó ndo cha cahín, ta sacuví ndo cha catyí. \v 48 Tari noo ra chitó vaha savaha vehe cuví ndo. Vatyi xihna ca chatyá ra cono vavaha ta tahan ra yuu. Ta sɨquɨ yuu cuan savahá ra vehe ra. Ta quɨvɨ coon xaan savi, ta cama xaan ndutya yahá, ta ña nduva vehe cuan vatyi sɨquɨ yuu nanyaá chi. \v 49 Soco ñu cha chiñí tuhun cahín ta ña sacuví ñu tari cuhva catyí, cuví ñu tari minoo ra ña chitó savaha vehe. Vatyi ña chatyá ra nu quɨhɨ chaha vehe ra. Ta ñima nu yuu savaha̱ ra vehe ra. Ta chaa quɨvɨ cha coon savi. Cama xaan ndutya yaha. Ta chatya chi chaha vehe ra vatyi ñuhu ri cuví. Ta nduva vehe ra vatyi ña cunyee. (Ta tyicuan caa cuví ñáyɨvɨ, tatu sacuví ñu tari cuhva catyí, tyicuan ta cacu ñu. Soco tatu ma sacuvi ñu, ma cacu ñu) ―catyí ra Jesús. \c 7 \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús noo musu capitán sɨndaro \r (Mt. 8.5-13) \p \v 1 Cuhva cha ndɨhɨ̱ cahan ra Jesús chihin ñáyɨvɨ, ta cuanuhu tucu ra inga chaha nya Capernaum. \v 2 Ta yucuan iyó noo capitán cha nyacá ñaha noo cientu sɨndaro cuatyi. Ta iyó noo musu ra cha cuñí vavaha ra. Ta cuhví ra. Ta cha cuñí cúvi ra. \v 3 Quɨvɨ cha chitó capitán cuan tuhun ra Jesús, tachi̱ ra chi suhva ra cacuvi mandoñi ñuu Israel na cucahan ra chihin ra Jesús, vatyi na quichi ra vatyi sanduvaha ra chi musu ra. \v 4-5 Tyicuan ta chaa̱ coyo ra mandoñi cuan nu nyaá ra Jesús. Ta quichaha catyí ra chi ra: \p ―Iyó noo capitán cuenda ñuu Roma. Ta vaha xaan ñáyɨvɨ cuví ra chihin yo cha cuví yo ñáyɨvɨ Israel. Nyacua savaha̱ ra noo vehe ñuhu yo. Ta tahán chi vatyi tyinyeun chi ra. Vatyi cuhví xaan noo musu ra. Ta cuñí ra vatyi sanduvahun chi ra. \p \v 6 Tyicuan ta cuahan ra Jesús chihin ra. Soco cuhva cha cumañi ca chaa ra nya vehe capitán cuan, capitán cuan tachi̱ ra chi suhva ra tahan ra. Ta quichaha catyi ra chi ra Jesús: \p ―Tata, catyí capitán vatyi ma sayangon chuun cha cuhun nya vehe ra na. Vatyi ña naña ra cha cuhun, na. \v 7 Yucuan chaha ña caña iñi ra quichi ra nu nyaún. ¿Atu ma sahun noo tumañi iñi chi ra vatyi noo tuhun cahan run ihya ri, ta nduvaha ri musu ra, na? \v 8 Vatyi maa ra capitán cuví ra. Ta nyacá ñaha rey chi ra. Ta maa ra nyacá ñaha ra chi ra cuatyi ca cha nuu ra. Tatu tava ra tyiño chi noo ra cuatyi cuan, na cuhun ra. Cuhun ra. O tatu catyi ra chi nonga ra na quichi ra, quichi ra. O tatu tachi ra chi inga ra na sacuvi ra tyiño, sacuvi ra. Ta tyicuan caa tucu yoho, tatu catyun na nduvaha musu ra, tyicuan ta nduvaha ra na ―catyí ra tahan capitán cuan chi ra Jesús. \p \v 9 Cha chiñi̱ ra Jesús cha catyí ra cuan ta iyo xaan cuñí ra. Ta nanyehe̱ ra chi ñáyɨvɨ cha nyicú chihin ra, ta catyí ra: \p ―Ndicha ndicha cuii vatyi chinó xaan iñi capitán cuan. Ta nañihi que chi ni noo ra Israel cha chinó xaan iñi tari ra cuan ―catyí ra. \p \v 10 Yucuan ta cuanuhu ra tahan capitán cuan. Ta cha nachaa̱ coyo ra nya vehe, ta nanyehe̱ ra vatyi cha nduvaha̱ musu cuan. \s1 Nu sanandoto̱ ra Jesús chi sehe noo ñaha ndahvi chihi̱ yɨɨ \p \v 11 Cha yaha̱ tuhun cuan ta cuahan ra Jesús noo ñuu cha nañí Naín. Ta cuahan tucu ra cachicá noo chihin ra, ta cuaha xaan ñáyɨvɨ ñandɨhɨ. \v 12 Tyicuan ta cuhva cha cua chaa ra yatyin ñuu cuan, nanyehe̱ ra cuaha ñáyɨvɨ quitá coyo ñuu cuan. Ta canyisó ñu noo ndɨyɨ, cuacuchi ñu sehe noo ñaha ndahvi cha chihi̱ yɨɨ. Ta noo tuhun ri maa ra iyó chi ña, ta chihi̱ ra. \v 13 Ta cha nanyehe̱ ra Jesús chi ña, ta cundahvi cuñí nyehe ra chi ña. Ta quichaha̱ catyi ra chi ña: \p ―Ma cuacun. \p \v 14 Tyicuan ta tuhva̱ ra ta tɨɨ̱n ra chatun cha yɨhɨ́ ndɨyɨ cuan. Tyicuan ta ra canyisó chi ndɨyɨ cuan chicuitayucu ra. Ta catyí ra Jesús chi ndɨyɨ cuan: \p ―Ndɨ̱cuita, ra cuehe ―catyí ra. \p \v 15 Tyicuan ta ndɨcuita̱ ndɨyɨ cuan. Ta nɨcunyaa ra. Tyicuan ta quichaha cahan ra. Ta ra Jesús nacuhva cuenda ra chi ra chi sɨhɨ ra. \v 16 Cha nanyehe̱ ñu cha tyicuan caa ta yuhvi xaan ñu cuvi. Ta quichaha sacahnu ñu chi Nyoo. Ta catyí ñu: \p ―Cahnu xaan ra profeta Nyoo tuví nu nyicú yo ihya. \p Ta catyí tucu ñu: \p ―Maa Nyoo, ican vachi nu nyicú yo, vachi tyinyee ra chi yo ―catyí ñu. \p \v 17 Ta tandɨhɨ maa ñáyɨvɨ nɨcahnu ityi Judea, chitó ñu cha sacuví ra Jesús. \s1 Nu tachi̱ ra Juan uvi tahan ra chicá noo chihin ra nu nyaá ra Jesús \r (Mt. 11.2-19) \p \v 18 Ta ra cachicá noo chihin ra Juan nacatyi̱ ra tuhun cha sacuví ra Jesús. Tyicuan ta cana̱ ra Juan chi uvi tahan ra. \v 19 Ta tachi̱ ra chi ra nu nyaá ra Jesús, vatyi cundaca tuhun ra chi ra tatu ican ra cuví Cristo ra cha cusaquichi Nyoo. Vatyi tatu ñima ra, tyi cuatu ra inga ra. \v 20 Tyicuan ta ra cha tachi̱ ra Juan, cuahan coyo ra. Ta chaa̱ ra nu nyaá ra Jesús. Ta quichaha catyí ra: \p ―Ra Juan, ra sacondutyá, tachi̱ ra chi ndi vatyi ndaca tuhun ndi chuun tatu icon cuví Cristo ra cha cusaquichi Nyoo. Vatyi tatu ñimon, cuatu ndi chi inga ra ―catyí ra. \p \v 21 Ta cuhva cha canyicú ra tachi̱ ra Juan cuan, ra Jesús sanduvaha̱ ra cuaha xaan ñu cuhví, ta cuaha xaan ñu yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi. Ta sananyehe̱ ra chi ñu cuaa. \v 22 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra tachi̱ ra Juan: \p ―Cua̱han ndo. Ta na̱catyi ndo chi ra Juan tandɨhɨ cha nyehe̱ ndo, ta tandɨhɨ cha chiñi̱ ndo. Ta ca̱tyi ndo chi ra yoso caa nanyehé ra cuaa, yoso caa nacacá ra coxo, yoso caa nduvahá ra tyahyu coño, yoso caa nacuɨñɨ ra soho, yoso caa nandotó ndɨyɨ, yoso caa cahín tuhun Nyoo chihin ñu ndahvi yoso caa sacacú ra añima ñu. Ta ca̱tyi tucu ndo chi ra vatyi \v 23 sɨɨ xaan cuví chi ñu ña chicá uvi iñi nyicón chii ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 24 Cuhva cha cuahan coyo ra cha tachi̱ ra Juan, ta quichaha cahan ra Jesús tuhun ra Juan chihin ñáyɨvɨ. Ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cha chaha̱n ndo chinyehe ndo quɨvɨ chaha̱n ndo chiqui ndɨɨ cuan? ¿Atu chaha̱n ndo chinyehe ndo noo ndoo cha naquɨsɨ́ tatyi? \v 25 ¿O noo ra cha ñihnó sahma vaha chinyehe̱ ndo vaha? Ñima. Vatyi chitó ndo vatyi ra ñihnó sahma vaha iyó vaha ra ñayɨvɨ̱ ta iyó ra vehe rey. \v 26 ¿Atu ña chinyehe ndo chi noo profeta Nyoo? Ican. Ta cahnu ca ra cuví ra ican saha noo profeta. \v 27 Ican tuhun ra Juan nyaá nuu tutu cha tyaa̱ ra Isaías ta cha naha. Ta catyí Nyoo tuhun ra tyehe caa: \q1 Yuhu tachí chi noo ra cahan tuhin ityi nuu nu cuahun. \q1 Vatyi cucahan ra tuhun chihin ñáyɨvɨ na nasama ñu cuhva iyó ñu, ta cuatu tuhva ñu quɨvɨ quichun. \p \v 28 ’Ta catyí chi ndo vatyi chichi cha tandɨhɨ ra cha cacu̱, yori profeta cha cahnu ca ican saha ra Juan. Soco ra cha nyacá ñaha Nyoo añima, vasɨ cuví ra noo ra luhlu ca soco cahnu ca ra ican saha ra Juan ra sacondutyá ―catyí ra Jesús. \p \v 29 Cha chiñi ñu tuhun ihya, tandɨhɨ ñáyɨvɨ ta ra catavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma cha sacondutya̱ ra Juan nacoto̱ ñu vatyi cuhva sacuví Nyoo vaha xaan. \v 30 Soco tandɨhɨ ra fariseo chihin ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu, maa ra cuví ra ña cuñí cha sacondutya ra Juan chi ra, vatyi ña cuñí ra quehen ra cha chahá Nyoo. \v 31 Ta catyí ra Jesús: \p ―¿Ñáá chihin sandu inuu ri chi nyoho, ñu iyó quɨvɨ ihya? ¿Yóó cha tari caa caá ndo? \v 32 Tari ra cuatyaa cuví nyoho. Vatyi ra cuatyaa nyasɨquɨ́ ndotyin nuyahvi. Ta caná chaa ndotyin chi tahan ndotyin, ta catyí ndotyin: “Tɨvɨ̱ ndi tiyoo ta ña chita̱ chaha ndo. Ta chita̱ ndi yaa cuihya, soco ña chacu ndo.” Ta tyicuan caa ni noo cuhva ña tahán iñi ndo. \v 33 Vatyi ra Juan ra sacondutyá, quichi̱ ra ta ña chachí vaha ra. Ta ña chihí ra vinu. Ta nyoho catyí ndo vatyi tatyi ña vaha yɨhɨ́ chi ra. \v 34 Ta quichi̱ tucu yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria. Ta chachí ta chihí. Ta nyoho catyí ndo vatyi ra cuahyɨ cuví ta cuví noo ra tuhvá chihí. Ta ña tahán iñi ndo cha cutahín chihin ra iyó cuatyi, ta chihin ra tavá xuhun. Soco vasɨ ni noo ndi ña quehen cuenda ndo, \v 35 soco catyí chi ndo vatyi cha chiñi tuñi Nyoo, chaha̱ ra chi ñu naquehen tuhun cahín ta tuhun cahán ra Juan. Ta maa ñu cusañaha ñu chi ndo vatyi vaha cha chiñi tuñi Nyoo ―catyi ra Jesús. \s1 Nu nyaá ra Jesús vehe ra Simón ra cuví fariseo \p \v 36 Noo ra fariseo cha nañí Simón nacatyi̱ tuhun ra chi ra Jesús noo vico vehe ra. Ta chaa̱ ra Jesús vehe ra, ta chicunyaa ra mesa. \v 37 Tyicuan ta noo ñaha cata iñi ñuu cuan chitó ña vatyi nyaá ra Jesús yucuan. Ta chaa̱ ña chihin noo yutyi alabastro tyitu yɨhɨ́ ndutya vixi chahán. \v 38 Ta chicunyaa̱ ña yatyin ri chaha ra. Ta quichaha chacu chaa ña vatyi ndu uvi iñi ña cuatyi ña. Ta quitá ndutya nuu ña. Ta chihin ndutya nuu ña nacatya̱ ña chaha ra. Yaha̱ cuan ta sana ityi ña chaha ra chihin ixi xiñi ña. Ta tyayuhu̱ ña chaha ra. Tyicuan ta choso̱ ña ndutya vixi chahán cuan sɨquɨ chaha ra. \v 39 Cuhva cha nyehe̱ ra fariseo cuan cha tyicuan caa, ndichí xiñi ra: “Tatu ndicha ndicha cha Nyoo saquichi chi ra ihya, coto ra yóó ñaha tɨɨ́n chaha ra, vatyi ñaha cuan, ñaha iyó cuatyi cuví ña.” \p \v 40 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra fariseo cuan: \p ―Yoho Simón, iyó noo tuhun cua catyi chuun ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta nacaha̱n ra Simón: \p ―Vaha, ca̱tyi chii, Maestro ―catyí ra. \p \v 41 Ta quichaha catyi ra Jesús tyehe caa: \p ―Uvi tahan ra yosoyɨcá ra xuhun chi noo ra cha tuhva chahá noo. Ta noo ra cuan yosiyɨcá ra ohon cientu denario. Ta nonga ra yosiyɨcá ra uvi xico uchi ri denario (tari ohon cientu ri pesu). \v 42 Ta nɨnduvi tahan ra ña cuví tyiyahvi ra. Ta ra tuhvá chahá noo cuan, saha̱ ra tɨcahnu iñi chi nɨnduvi tahan ra. Ta vityin ca̱tyi chii, yoho Simón ¿nya ra cua cuñi ca chi ra cha chahá noo cuan? ―catyí ra Jesús. \p \v 43 Tyicuan ta nacaha̱n ra Simón, ta catyí ra: \p ―Ra cha cuaha ca saha̱ ra tucahnu iñi chi ―catyí ra. \p Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―Ndicha cha cahún. \p \v 44 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Jesús chi ñaha sɨhɨ cuan, ta catyi ra chi ra Simón: \p ―¿Nyehún chi ñaha ihya? Yuhu quɨhvi̱ chichi vehun. Ta ña chahu̱n ndutya cha ndoo chahi tari cuhva costumbre cha iyó chi yo. Ta ñaha ihya nacatya̱ ña chahi chihin ndutya nuu ña. Ta yaha̱ cuan, ta sana ityi̱ ña chihin ixi xiñi ña. \v 45 Yoho ña tyayuhu̱n ndahi, tari costumbre cha iyó chi yo, soco maa ña nyacua nya cuhva cha quɨhvi̱ ihya ta ña sandɨhɨ ña cha tyayuhú ña chahi. \v 46 Ta yoho ña tyihu̱n aceitye xiñi, soco ñaha ihya tyihi̱ ña ndutya vixi chahán chahi. \v 47 Ta catyí chuun, yoho Simón, vasɨ cahnu xaan cuatyi ña, soco sahí tɨcahnu iñi chi ña. Yucuan chaha cuñí xaan ña chii. Ta ñu sahí tucahnu iñi chiin ri cuatyi, chiin ri cuñí ñu chii ―catyí ra Jesús. \p \v 48 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ña: \p ―Cuatyun cha yaha̱ sandachi. Vatyi cha saha̱ Nyoo tɨcahnu iñi chuun ―catyí ra chi ña. \p \v 49 Tyicuan ta ra nyicú chihin ra quichaha ndichí xiñi ra: “¿Yóó ra cuví ra ihya? Vatyi sahá ra tucahnu iñi cuatyi ñáyɨvɨ.” \p \v 50 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ñaha sɨhɨ cuan: \p ―Cua̱han vityin, cha cacu̱n vatyi chinó iñun chii. Cua̱han chihin cha vaha ―catyí ra chi ña. \c 8 \s1 Ñusɨhɨ cha tyinyeé chi ra Jesús \p \v 1 Cha yaha̱ tuhun cuan, ta cuahan ra Jesús chicá noo ra noo noo ñuu cahnu ta noo noo ñuu luhlu. Ta cahan noo ra nuu ñáyɨvɨ. Ta sacoto ra chi ñu tuhun vaha yoso cuhva cuñí Nyoo cunyaca ñaha ra chi ñu. Ta ndɨ uchi uvi tahan apóstol, ra cha tyatyiño̱ ra chi, cuahan coyo ra chihin ra. \v 2 Ta cuahan coyo tucu suhva ñusɨhɨ cha sanduvaha̱ ra, ñu cuhvi̱ ta ñu yɨhɨ̱ tatyi ña vaha chi. Ta chihin ñu cuahan cu María noo ñaha ñuu Magdala, cha yɨhɨ̱ ucha tahan tatyi ña vaha chi ta nduvaha̱ ña. \v 3 Ta cuahan tucu cu Juana ñasɨhɨ ra Chuza ra cuví tyiño cuenda ra Herodes, ta cu Susana chihin cuaha xaan ca ñu cha tyinyeé chi ra chihin ñáá cha iyó chi ñu. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi tari noo ra chicá noo tachi̱, tyicuan caa cuví ra cahán tuhun Nyoo \r (Mt. 13.1-9; Mr. 4.1-9) \p \v 4 Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ quitá noo noo ñuu, vatyi cua nyehe ñu nu cahan ra Jesús tuhun Nyoo. Ta tuvi xaan ñu nyicú ñu, ta quichaha catyi ra chi ñu chihin noo cuhva: \p \v 5 ―Quita̱ noo ra vehe ra. Ta cuahan ra nu iyó tyiño sahá ra, vatyi cua quɨtɨ ra chɨtɨ trigu nu ñuhú ra. Ta cuhva cha quɨtɨ ra canacoyo̱ suhva chɨtɨ cuan yuhu ityi. Ta chañi̱ ñáyɨvɨ sɨquɨ. Ta quichi̱ saa ta chachi̱ tɨ. \v 6 Ta suhva ca chɨtɨ cuan canacoyo̱ tɨcu yuu. Caña̱ chɨtɨ cuan. Soco na ityi ri vatyi chiin xaan ñuhu yɨhɨ́ chaha. Ta sɨɨn ri ña cachin. \v 7 Ta suhva ca chɨtɨ canacoyo̱ chichi chɨtɨ iñu, soco quɨvɨ caña̱ tun ɨɨn ri, tu iñu cuan chahñi̱ chi tun. \v 8 Soco suhva ca chɨtɨ canacoyo̱ nu ñuhú vaha ta quɨvɨ chahnu tun, vaha xaan chaha̱ tun chɨtɨ. Vatyi noo ri chɨtɨ cuan, cientu chɨtɨ quita̱ chihin ―catyí ra Jesús. \p Ta cha yaha̱ catyí ra tuhun cuan. Ta quichaha cana chaa ra vatyi na cuɨñɨ ñáyɨvɨ, ta catyí ra: \p ―Tatu cutuñí iñi ndo, tya̱soho ndo tuhun cahín ―catyí ra. \s1 Nu sacotó ra Jesús ñáá cuenda sañahá ra chihin cuhva ri \r (Mt. 13.10-17; Mr. 4.10-12) \p \v 9 Yaha̱ cuan ta ra cachicá noo chihin ra, ndaca̱ tuhun ra chi ra ñáá cha cuñí chi catyí tuhun cha nacatyi̱ ra chi ñáyɨvɨ. \v 10 Tyicuan ta quichaha catyí ra: \p ―Chi nyoho sacotó Nyoo tuhun xehe, yoso caa nyacá ñaha ra. Soco chi tandɨhɨ ca ñu cuan, cuhva ri chahí chi ñu. Tacuhva nyehe ñu ta cuví chi tari cha ña ndichin nyehé ñu, ta cuɨñɨ ñu soco ma cutuñi iñi ñu ñáá tuhun cuví. \s1 Nu sacotó ra Jesús ñáá cha cuñí chi catyí tuhun ra tachí cuan \r (Mt. 13.18-23; Mr. 4.13-20) \p \v 11 ’Cuhva cha catyi̱ chi ndo, cuñí chi catyí tyehe caa: chɨtɨ cuan tari tuhun Nyoo cuví. \v 12 Ta tari nu canacoyo̱ chɨtɨ trigu cuan yuhu ityi, tyicuan caa cuví noo ñu chiñi tuhun Nyoo. Soco quichi̱ cuihna ta tinyaa̱ ra tuhun Nyoo chi ñu tacuhva cha ma chino iñi ñu. Ta ma cacu ñu. \v 13 Ta tari nu canacoyo̱ chɨtɨ cuan tɨcu yuu, tyicuan caa tucu inga ñáyɨvɨ cha chiñí tuhun Nyoo. Ta sɨɨ xaan cuví chi ñu suhva ri quɨvɨ. Soco vatyi ña yɨhɨ́ vaha yoho ñu, suhva ri quɨvɨ chino̱ iñi ñu, soco quɨvɨ cha quichaha nyehe ñu tɨndoho, ta sandɨhɨ ri ñu tuhun cha chinó iñi ñu. \v 14 Tari nu canacoyo̱ chɨtɨ chichi iñu, tyicuan caa cuví tucu inga ñu chiñi̱ tuhun Nyoo. Chiñí ñu tuhun Nyoo soco ña cuñí ñu sacuvi ñu tari cuhva chiñi̱ ñu. Vatyi yɨhɨ́ ñu, nyaá ca xiñi ñu tuhun tɨndoho ican saha tuhun Nyoo. Ta nonga ñu nyiyo ca iñi ñu cha tyayɨɨ. Ta nonga tucu ñu sɨɨ ca cuñí ñu chica noo yanga ri ñu. Ta tari cha ña chicoo chɨtɨ nuu ñu cuví cuan. \v 15 Soco tari nu canacava chɨtɨ nu ñuhú vaha, tyicuan caa cuví noo ñu cha chiñí tuhun Nyoo. Ta vaha añima ñu vatyi chinó iñi ñu chihin tandɨhɨ añima ñu. Ta vaha tyasohó ñu tuhun Nyoo, ta ña naa maa iñi ñu tuhun ra. Ta sacuví ñu tandɨhɨ tuhun cahán ra. \s1 Ma tyihi xehe yo ñuhu̱ cha sandundichin Nyoo añima yo coto tinyaa ra \r (Mr. 4.21-25) \p \v 16 ’Yori yo cha natyaa yo ñuhu̱ tima ta tixehe yo xiu chito o nonga nu xehe. Natyaa yo ñuhu̱ tima soco cha cananyaa yo noo nu sucun. Ta cuhva quɨhvɨ ñáyɨvɨ chichi vehe soco ndichin. \v 17 Vatyi ñahri noo cha ñohó xehe, ta cuñún, tyi ma natuvi. Ta ni noo tuhun xehe, ta cuñun, tyi ma quita nu ndichin ta coto yo. \v 18 Yucuan chaha tya̱soho ndo tuhun cahín. Vatyi tatu quichaha ndo tuhun cahín, cuaha ca cusañahi chi ndo. Soco tatu ma tyasoho ndo, tyicuan ta cutinyaa Nyoo tandɨhɨ maa chi ndo nyacua nya cha chiin ri cha cuñí maa ndo tyi cumí ndo. \s1 Tari yañi ra, ta tari sɨhɨ ra, tyicuan caa cuví chi ñu quichaha tuhun Nyoo, catyí ra Jesús \r (Mt. 12.46-50; Mr. 3. 31-35) \p \v 19 Tyicuan ta chaa̱ sɨhɨ ra Jesús chihin yañi ra nu nyaá ra. Soco ña cuvi̱ chaa ñu vatyi tuví xaan ñáyɨvɨ. \v 20 Tyicuan ta sacoto ñáyɨvɨ canyicú cuan chi ra Jesús, ta catyí ñu: \p ―Sɨhun chihin yañun nyicú ñu chata vehe. Ta cuñí ñu cahan ñu chuhun. \p \v 21 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Tandɨhɨ maa ñáyɨvɨ cha chiñí ta sacuví tuhun Nyoo cha cahín, ican ñu cuví sɨhi, ta ican ñu cuví yañi ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sacutaxi̱n ra Jesús tatyi ñihi vavaha nu miñi \r (Mt. 8.23-27; Mr. 4.35-41) \p \v 22 Cuví chi noo quɨvɨ cuan quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi noo canoa chihin ra cachicá noo chihin ra. Ta quichaha catyí ra chi ra: \p ―Co̱ho ndo inga chiyo miñi ihya. \p Yucuan ta cuahan coyo ra chihin canoa cuan. \v 23 Ta cha nɨ ri ca cha cuahan ra mahñu miñi cuan, tɨɨ̱n ñumahna chi ra Jesús. Tyicuan ta sana iñi ra ta chaa̱ noo tatyi ñihi vavaha. Ta quichaha tyihi chi ndutya chichi canoa cuan. Ta quichaha cuñí nyee canoa cuan vatyi cama xaan ndutya quɨhvɨ̱. \v 24 Tyicuan ta casandoyo̱ ra chi ra Jesús. Ta quichaha catyi ra: \p ―¡Maestro! ¡Maestro! Cha cuñí nyee yo chichi ndutya ―catyí ra. \p Tyicuan ta nducuita̱ ra Jesús. Ta quichaha catyí ra chi tatyi cuan ta chi ndutya cuan, na cutaxin chi. Ta cutaxi̱n ri. \v 25 Tyicuan ta quichaha catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―¿Ñáá tuhun yuhví ndo? ¿Atu ña chinó iñi ndo vatyi yuhu sahá cuende chi ndo? ―catyí ra. \p Soco ra cuan, yuhvi xaan ra. Ta iyo xaan cuñí ra. Ta quichaha ndaca tuhun ra chi ra tahan ra: \p ―¿Yóó ra cuví ra ihya? Vatyi nyacua nya tatyi ta ndutya ta quichahá tuhun cahán ra. \s1 Nu nduvaha̱ noo ra yɨhɨ̱ tatyi ña vaha ñuu Gadara \r (Mt. 8.28-34; Mr. 5.1-20) \p \v 26 Tyicuan ta chaa̱ coyo ra ityi Gadara cha nyaá inga chiyo miñi ityi nuu Galilea. \v 27 Ta quita̱ ra chichi canoa cuan. Ta yucuan chaa̱ noo ra cha quichi noo ñuu ityi cuan chisatahan ra chi ra. Ta yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi ra. Ta cha naha xaan ña ñihnó maa ra sahma. Nɨ ri ña iyó ra vehe ra. Chicá noo ri maa ra nu ñaña calavari cuan. \v 28-29 Ta tuhvá tatyi ña vaha cuan naquɨquɨ chi ra. Ta yucuan chaha chahñí ñu ndaha ra ta chaha ra chihin cadena. Soco tatyi ña vaha cuan chahá fuerza chi ra cha cahnya ra. Ta sacono chi chi ra. Ta chinyaca̱ chi chi ra noo nu yori maa ñáyɨvɨ iyó. Ta cuhva cha nyehe̱ ra chi ra Jesús, chicuɨñɨ̱ chɨtɨ ra nuu ra. Ta quichaha canachaa ra, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun tyihún chuun chihin yuhu, yoho Jesús, Sehe Nyoo cahnu? Chiquén chuun vatyi ma sanyehun tundoho chii ―catyí ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha cuan chi ra Jesús. \p Ta catyí ra tyehe caa vatyi ra Jesús tachi̱ ra chi tatyi ña vaha cuan, na quita chi ra ndahvi cuan. \v 30 Ta quichaha ndaca tuhun ra Jesús chi tatyi ña vaha cuan, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá nañún? \p Ta tatyi ña vaha cuan sacahan chi ra cuan, ta catyí ra: \p ―Nyuhu nañí ndi, Legión. \p Tyicuan caa catyí ra vatyi cuaha xaan tatyi ña vaha yɨhɨ́ chi ra. Cuenda mil tatyi ña vaha cuan yɨhɨ́ chi ra. \v 31 Tyicuan ta tatyi ña vaha cuan catyí chi ra Jesús vatyi ma tuchi ra chi chi nu tɨndoho nu ma cuvi maa quita chi. \v 32 Ta chicán tatyi ña vaha cuan chi ra Jesús nacuhva ra caquɨhvɨ chi chichi quɨnɨ cha canyicú yuhu miñi cuan. Tyicuan ta chaha ra Jesús permiso cha caquɨhvɨ chi chichi quɨnɨ cuan. \v 33 Ta quita̱ tatyi ña vaha cuan chi ra ndahvi cuan. Ta caquɨhvɨ̱ chi chichi quɨnɨ cuan. Tyicuan ta cachino quɨnɨ cuan. Ta yatyin cuan nyaá noo xahva yuhu miñi cuan. Yucuan canacoyo̱ tɨ chichi miñi cuan. Ta cachihi tɨ chihin ndutya cuan. \p \v 34 Tyicuan ta ra casahá cumi chi quɨnɨ cuan, yuhví xaan ra. Ta cuahan coyo vavaha ra cua nacatyi ra chi ñáyɨvɨ nya ñuu. Ta tandɨhɨ ri ñáyɨvɨ cha nyehe ra, ta nacatyi ra tuhun cuan. \v 35 Tyicuan ta chaa̱ coyo ñáyɨvɨ cua nyehe ñu ñáá cha cuvi̱ cuan. Tyicuan ta chaa̱ ñu nu nyaá ra Jesús. Ta nañihi̱ ñu chi ra cha yɨhɨ̱ tatyi ña vaha cuan chi. Nyaá ra nuu ra Jesús. Ta ñihnó ra sahma ra. Ta vaha cuñí ra. Ta yuhví xaan ñu cuví. \v 36 Tyicuan ta tandɨhɨ ñu cha nyehe̱ cha cuvi̱ cuan, nacatyi̱ ñu chi tandɨhɨ ca ñáyɨvɨ yoso caa quita̱ tatyi ña vaha chi ra ndahvi cuan, ta nduvaha̱ ra. \v 37-39 Yucuan ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ ityi Gadara cuan quichaha catyi ñu chi ra Jesús na cunuhu ra ityi nu quichi ra. Vatyi yuhví xaan ñu chihin cha sacuvi̱ ra chihin tatyi ña vaha cuan. Tyicuan ta ra cha quita̱ tatyi ña vaha cuan chi, catyi̱ ra chi ra Jesús, na cuhva ra cha cuhun ra chihin ra. Soco catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cua̱nuhu nya vehun. Ta na̱cuhva cuendon chi ñáyɨvɨ chuun ñáá cha sacuvi̱ Nyoo chuhun ―catyí ra. \p Yucuan ta ra Jesús nandɨhvɨ̱ ra chichi canoa cuan. Ta cuanuhu ra chihin ra cachicá noo chihin ra. Tyicuan ta ra ndahvi cha nduvaha cuan, cuanuhu ra nya ñuu ra. Ta ityi cuahan ra nacatyí ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu cuan yoso caa sanduvaha̱ ra Jesús chi ra. \s1 Nu nduvaha̱ sehe ra Jairo ta ñaha sɨhɨ cha tɨɨ̱n sahma ra Jesús \r (Mt. 9.18-26; Mr. 5.21-43) \p \v 40 Quɨvɨ cha nachaa̱ ra Jesús cha chaha̱n ra inga chiyo miñi cuan, cuaha xaan ñáyɨvɨ nyatú ñu chi ra. Ta sɨɨ xaan cuñí ñu vatyi nachaa̱ ra. \v 41 Tyicuan ta chaa̱ noo ra cha nañí Jairo, ra cuví nuu vehe ñuhu, ta chicuɨñɨ̱ chɨtɨ ra nuu ra. Ta quichaha chacu ndahvi ra nuu ra, na cuhun ra vehe ra. \v 42 Vatyi iyó noo tuhun ri sehe ra, ta iyó uchi uvi cuiya ña. Ta cha cuñí cúvi ña chihin cuehe. Ta cuahan ra Jesús vehe ra. Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ cuahan chihin ra Jesús, ta tɨhɨn xaan cuahan ra mahñu ñu. \v 43 Ta chihin ñáyɨvɨ cuan cuahan noo ñaha cuhví. Cha iyó uchi uvi cuiya ndoho ña noo cuehe nɨñɨ. Ta cha ndɨhɨ maa xuhun ña sanaa̱ ña, ta ña nduvahá ña. \v 44 Soco chaa̱ ña nu nyaá ra Jesús ityi chata ra. Ta tɨɨ̱n ña sahma ra. Ta caa cuhva ri cuan, ta chicunyasɨ cha chatɨ nɨñɨ ña. \p \v 45 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús: \p ―¿Yóó cha tɨɨ̱n sahme? \p Ta tandɨhɨ ñu cuahan chihin ñu catyí ra: \p ―Yori. \p Ta catyí ra Pedro ta ra tahan ra chi ra Jesús: \p ―Maestro, cuaha xaan ñáyɨvɨ cuahan chuhun, ta tɨhɨn xaan cuahun. Ta suri maa ñu tyandahá ñu chuun. Ta ndacá tuhun con “¿Yóó cha tɨɨ̱n sahme?” ―catyí ra. \p \v 46 Soco ra Jesús catyí ra: \p ―Chitó mai vatyi iyó noo cha tɨɨ̱n sahme. Vatyi tuvi̱ iñi cuahan suhva tunyee iñi cha iyó chii ―catyí ra. \p \v 47 Tyicuan ta ñaha sɨhɨ cuan nyehe̱ ña vatyi cha chitó ra. Ta quichaha nɨhɨ ña chihin cha yuhví ña. Ta chicuɨñɨ̱ chɨtɨ ña nuu ra. Ta quichaha nacatyí ña chi ra ñáá tuhun cha tɨɨ̱n ña sahma ra, ta yoso caa nduvaha̱ ña caa cuhva ri cuan. Ta chiñí tandɨhɨ ñáyɨvɨ cuan cha nacatyi ña. \v 48 Yucuan ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―Yoho sɨhi, cha nduvahu̱n vatyi chinó iñun chii. Cua̱han chihin cha vaha ―catyí ra. \p \v 49 Nɨ cahán ca ra Jesús tuhun ihya, ta chaa̱ noo ra quita̱ vehe ra cuví nuu vehe ñuhu cuan. Ta quichaha catyí ra chi ra Jairo cuan: \p ―Sehun cha yaha̱ chihi ña. Ma sayanga con chi Ra Sacuaha chiña ―catyí ra. \p \v 50 Soco cha chiñi̱ ra Jesús tuhun cuan. Ta quichaha catyí ra: \p ―Ma yuhvun. Chi̱no iñun. Ta sehun cua nduvaha ña ―catyí ra. \p \v 51 Ta cuhva cha chaa̱ ra Jesús vehe ra Jairo, ña chaha̱ ra quɨhvɨ ñáyɨvɨ chichi vehe. Maa ri maa ra Pedro ta ra Jacobo ta ra Juan ta maa ra Jairo chihin ñasɨhɨ ra, quɨhvɨ̱ ñu chichi vehe cuan nu catuví cuehe luhlu cha chihi̱ cuan. \v 52 Ta tandɨhɨ ñu chacú chaa ñu cha cuenda vatyi chihi̱ cue. Soco ra Jesús catyí ra chi ñu: \p ―Ma cua̱cu ca ndo. Vatyi ña chihi̱ cue. Quixí cue ―catyí ra. \p \v 53 Soco chacú nyaa ñu tuhun caha̱n ra. Ta ña chinó iñi ñu. Vatyi chitó ñu tyi cha chihi̱ cue. \v 54 Tyicuan ta tɨɨ̱n ra Jesús ndaha cue. Ta ñihi cahan ra ta catyí ra chi cue: \p ―Ndu̱cuita, cuehe luhlu ―catyí ra. \p \v 55 Tyicuan ta nandoto̱ cue. Ta caa cuhva ri cuan ndɨcuita̱ cue. Ta quichaha catyí ra Jesús: \p ―Cu̱hva ndo cha cachi cue. \p \v 56 Ta sutu cue ta sɨhɨ cue, iyo xaan cuñí ñu. Soco catyi̱ ra Jesús chi ñu vatyi yori maa chihin cahán ñu tuhun cha cuvi̱ cuan. \c 9 \s1 Nu tachi̱ ra Jesús ndɨ uchi uvi tahan ra cachicá noo chihin ra vatyi cucahan ra tuhun Nyoo \r (Mt. 10.5-15; Mr. 6.7-13) \p \v 1 Sandu ɨɨn ri ra Jesús ndɨ uchi uvi tahan ra cachicá noo chihin ra. Ta chaha̱ ra tunyee iñi chi ra vatyi cuví tava ra tatyi ña vaha, ta cuví sanduvaha ra chi ñu cuhví. \p \v 2 Ta tachi̱ ra tyiño chi ra vatyi na sanduvaha ra chi ñu cuhví, ta cahan ra tuhun Nyoo yoso caa nyacá ñaha ra añima ñáyɨvɨ. \v 3 Ta catyí ra chi tandɨhɨ ra cuan: \p ―Ñahri cha cuison ndo ityi cuhun ndo, ni yutun ma tuvi ndo. Ni yɨtɨn, ta nɨ ri cha cachi ndo ta ma cuison ndo. Ta nɨ ri xuhun ta ma cuison ndo. Tacuhva ñihnó ri ndo cu̱hun ndo. \v 4 Ta savaha ri vehe cha chaa ndo, cu̱nyaa ndo yucuan nyacua nya cha chaa quɨvɨ cha cuhun ndo inga ñuu. \v 5 Ta nu ña cuñí ñu cuɨñɨ ñu tuhun cahan ndo, qui̱ta ndo ñuu cuan. Ta na̱quɨsɨ ndo ñiyaca chaha ndo. Tyehe caa sa̱cuvi ndo na cuvi chi tari minoo seña chi ñu, vatyi ña cuñí ñu tyasoho ñu tuhun Nyoo ―catyí ra Jesús chi tandɨhɨ ra cuan. \p \v 6 Tyicuan ta cuahan coyo ra tandɨhɨ cuii maa ñuu. Ta cahán ra tuhun vaha Nyoo ta yoso caa cuñí chi ta cacu ñu. Ta sanduvaha̱ ra chi ñu cuhvi̱. \s1 Nu cuñí ra Herodes coto ra yóó ra chicá noo cahán tuhun Nyoo ta sanduvahá chi ñáyɨvɨ \r (Mt. 14.1-12; Mr. 6.14-29) \p \v 7 Ra Herodes ra cuví ra nyacá ñaha nɨcahnu ityi Galilea, ñihi̱ ra tuhun cha sacuví ra Jesús. Ta ña ñihi̱ vaha ra cuhva yóó ra cuví ra. Vatyi yɨhɨ́ ñu catyí ñu vatyi ra Juan, ican ra nandoto̱. \v 8 Ta yɨhɨ́ ñu catyí ñu vatyi ra Elías, ican ra nandoto̱. Ta yɨhɨ́ ñu catyí ñu vatyi inga ra profeta Nyoo ta cha naha, ican nandoto̱. \v 9 Soco catyí ra Herodes: \p ―Maa mai tyihi̱ tyiño chicahnya sucun ra Juan. ¿Tu tyicuan caa, yóó ra chiñí xain tuhun ihya? ―catyí ra. \p Ta ra Herodes cuan nducú xaan ra cuhva yoso caa nyehe ra chi ra cha chicá noo cuan. \s1 Nu chaha̱ ra Jesús cha cachi ohon mil rayɨɨ \r (Mt. 14.13-21; Mr. 6.30-44; Jn. 6.1-14) \p \v 10 Ta cuhva cha nachaa̱ coyo ra chicá tyiño nuu ra Jesús, canacatyi̱ ra chi ra Jesús tandɨhɨ cuii maa cha cuvi̱ nu chaha̱n coyo ra. Tyicuan ta tava̱ sɨɨn ra Jesús chi ra ta cuahan coyo ra yatyin ri noo ñuu cha nañí Betsaida. \v 11 Soco cuhva cha ñihi̱ ñáyɨvɨ tuhun vatyi cuahan ra Jesús nyicuan, ta cuahan coyo vavaha ñu nya nu nyaá ra. Tyicuan ta quichaha cahan ra chihin ñu tuhun yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ. Ta sanduvaha̱ ra chi ñu cuhví. \p \v 12 Ta cuhva cha cua iñi xaan, ndɨ uchi uvi tahan ra chicá noo chihin ra quichaha catyí ra chi ra: \p ―Ca̱tyi chi ñáyɨvɨ ihya na cunuhu ñu cunyitatu ñu, ta na cunducu ñu noo cha cachi ñu noo ñuu cha nyaá yatyin ri cuan. Vatyi ihya ñahri maa cha cachi yo iyó ―catyí ra. \p \v 13 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ndɨ uchi uvi tahan ra cuan: \p ―Cu̱hva ndo cha cachi ñu ―catyí ra. \p Tyicuan ta quichaha catyi ra chicá noo chihin ra chi ra tahan ra: \p ―Ñahri maa cha iyó ihya. Ohon tahan ri pan, ta uvi tahan ri tiyaca iyó. Soco ma ñihi cha cachi tandɨhɨ ñáyɨvɨ ihya. Nɨ ri cusata ndi soco ma ñihi ―catyí ra. \p \v 14 Vatyi ohon mil rayɨɨ nyicú yucuan. (Ta sɨɨn ri nyicú ñusɨhɨ chihin sehe ñu.) Yucuan ta ra Jesús catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Na cunyicu ñáyɨvɨ cha uvi xico uchi tahan ñu noo noo nu cunyicu ñu. \p \v 15 Tyicuan ta chicunyicu̱ tandɨhɨ ñu. \v 16 Tyicuan ta quehe̱n ra Jesús ohon tahan pan cuan chihin uvi tahan tiyaca cuan. Ta nanyehe̱ ndaa ra andɨvɨ, ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo. Tyicuan ta tahvi̱ sava ra pan ta tiyaca cuan. Ta chaha̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra na casacha ra chi ñáyɨvɨ. \v 17 Tyicuan ta tandɨhɨ ñu chachi̱ ñu. Ta chitu chichi ñu. Yaha̱ cuan ta ndoo̱ ca yɨquɨn ta sacutu̱ ra uchi uvi tahan tica chihin yɨquɨn cuan. \s1 Nu catyí ra Pedro tyi ra Jesús cuví ra Cristo, ra sacacú chi yo \r (Mt. 16.13-19; Mr. 8.27-29) \p \v 18 Noo quɨvɨ quita̱ sɨɨn ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra. Ta quichaha chicán tahvi ra chi Nyoo. Ta nu ndɨhɨ chicán tahvi ra, ta quichaha ndaca tuhun ra chi ra chicá noo chihin ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá catyí ñáyɨvɨ, yóó ra cuví yuhu? \p \v 19 Tyicuan ta nacaha̱n ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra: \p ―Yɨhɨ́ ñu catyí ñu vatyi ra Juan ra sacondutya̱ chi ñáyɨvɨ cuvún. Ta yɨhɨ́ ñu catyí ñu vatyi ra Elías cuvún. Ta yɨhɨ́ ñu catyí ñu vatyi inga ra profeta Nyoo ta cha naha cuvún ―catyí ra. \p \v 20 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi tandɨhɨ ra, ta catyí ra: \p ―Ta nyoho, ¿yóó ra cuví yuhu, cuhva cha cuñi nyoho? \p Tyicuan ta nacaha̱n ra Pedro, ta catyí ra: \p ―Yoho cuví ra Cristo ra cha quita̱ nu nyaá Nyoo. \s1 Nu sacoto̱ ra Jesús yoso caa cucahñi ñáyɨvɨ chi ra \r (Mt. 16.20-28; Mr. 8.30―9.1) \p \v 21 Ta catyí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra vatyi yori maa chihin cahan ra tuhun cuan. \v 22 Tyicuan ta catyí tucu ra chi ra: \p ―Yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria cuví. Ta tahán chi vatyi cuaha xaan tundoho cunyehi. Ta ra cacuví mandoñi ta ra cacuví nuu chi tata sutu chihin ra casacuaha cuenda ley, ma chino iñi ra chii. Ta cucahñi ra chii. Soco nu cu uñi quɨvɨ cunandote ―catyí ra. \p \v 23 Tyicuan ta quichaha catyí tucu ra chi tandɨhɨ ra: \p ―Tatu nya nyoho cuñí ndo cunyicon ndo chii, ca̱hnya iñi ndo cha cuñí maa ndo sacuvi ndo, tacuhva cuví sacuvi ndo cha cuñí Nyoo. Ma ndu uvi iñi ndo cha yɨhɨ́ ndo cuende vasɨ ndɨquɨvɨ nyehe ndo tundoho. Vatyi yucuan cuví cruzi cha tahán chi cuiso ndo. \v 24 Ta nya ndo ña cuñí ndo nyehe ndo tundoho cha catyi yuhu, cunyehe ndo tundoho anyaya. Soco nya ndo cuhva ndo ñayɨvɨ̱ ndo cha catyi yuhu, cucacu añima ndo. \v 25 ¿Ñáá cuenda quita chi ndo cha saha ganaa ndo tandɨhɨ cha iyó ñayɨvɨ̱, tatu cuhun añima ndo anyaya? \v 26 Vatyi tatu cahan nuu ndo cha cahán ñayɨvɨ chi ndo cha catyi yuhu, ta cha catyi tuhun cahín, cucahan tucu nuu mai nyehi chi ndo nachaa quɨvɨ quichi inga chaha. Vatyi cuquichi chihin cha cahnu cuví, ta cha cahnu cuví Sutu yo Nyoo ta ángel cuenda ra. Vatyi yuhu cuvi Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. \v 27 Ta catyí chi ndo vatyi yɨhɨ́ ndo cha nyicú ndo ihya vityin, ma cúvi ndo nyacua nya nyehe ndo yoso caa cuví nu nyacá ñaha Nyoo. \s1 Uñi tahan ra cachicá noo chihin ra Jesús nyehé ra yoso caa cuví nu nyacá ñaha Nyoo \r (Mt. 17.1-8; Mr. 9.2-8) \p \v 28 Uña quɨvɨ yaha̱ cha catyi̱ ra Jesús tuhun cuan. Ta ndaa̱ ra noo yucu vatyi cua cacan tahvi ra chi Nyoo. Ta cuahan ra Pedro, ra Jacobo ta ra Juan chihin ra. \v 29 Ta cha nɨ ri ca cha chicán tahvi ra Jesús, nasama cuhva caá sahma ra ta nuu ra. Tyaquɨ xaan cuichin nanduvi sahma ra. Ta xiño xaan. \v 30 Tyicuan ta tuvi uvi tahan ra candatuhún chihin ra, ra Moisés ta ra Elías. \v 31 Ta ndichin xaan nu tayucú ra. Ta cacahán ra tuhun yoso caa cunyehe ra Jesús tundoho Jerusalén ta cúvi ra. \v 32 Ta vasɨ cuñí xaan ra Pedro chihin ra tahan ra cacusu ra, soco ña quixí ra. Ta nyehé ra cha ndichin xaan cuan nu nanyaá ra Jesús chihin ra cha tayucú chihin ra. \v 33 Cuhva cha cuahan coyo ra tayucú chihin ra Jesús cuan, catyí ra Pedro: \p ―Maestro, vaha xaan cha nyicú ndi ihya. Na savaha ndi uñi tahan vehe, noo chuun, noo chi ra Moisés, ta noo chi ra Elías ―catyí ra. \p Soco ña chitó ra Pedro tuhun cahán ra. \v 34 Ta cha nɨ ri ca cha cahán ra ta quichi̱ noo vico sɨquɨ ra. Ta yuhví xaan ra cacuví cha caquɨhvɨ ra chichi vico cuan. \v 35 Tyicuan ta chichi vico cuan chiñi̱ ra noo ndusu cha catyí: \p ―Ican ra ihya cuví Sehi, ta cuñí xain chi ra. Tya̱soho ndo tuhun cahán ra ―catyí ndusu cuan. \p \v 36 Ta cha yaha̱ caha̱n ndusu cuan, nanyehe ra Pedro ta ra ndɨhɨ chihin ra vatyi noo ri ca maa ra Jesús nanyaá yucuan. Ta yori maa chihin cacahan ra tuhun cha nyehe̱ ra. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra cuehe luhlu cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha chii \r (Mt. 17.14-21; Mr. 9.14-29) \p \v 37 Ta cha inga quɨvɨ cha noo̱ ra Jesús yucu cuan, cuaha xaan ñáyɨvɨ chisataha̱n chi ra. \v 38 Tyicuan ta chichi cha cuaha ñáyɨvɨ cuan, noo ra cana chaa xaan ra, ta catyí ra: \p ―Maestro, sa̱ha tumañi iñi chii. Nye̱he ndahvi chi sehi. Vatyi noo tuhun maa ra iyó chii. \v 39 Ta yɨhɨ́ ndɨhɨ tatyi ña vaha chi ra. Ta sacanachaa chi chi ra. Ta tuchí chi chi ra nyasava. Ta quitá tɨñɨ yuhu ra. Ta quiñi xaan nyacuví chi chihin ra. Ta ña cuñí maa tatyi ña vaha cuan saña chi ra. \v 40 Cha cahi̱n chihin ra cachicá noo chuhun na tava ra tatyi ña vaha cuan, soco ña cuví chi ra ―catyí ra. \p \v 41 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Nyoho, ñu ña chinó iñi cuví ndo. Ta ni caa ni quiñi iyó ndo. ¿Yoso ca tahan quɨvɨ cunyai chihin ndo ta cunyee iñi tɨsɨhɨ ndo nyacua nya cha cutuhva ndo ta chino iñi ndo chii? \p Ta catyí ra chi ra cuan: \p ―Nya̱ca chi sehun. \p \v 42 Ta cuhva cha cua tuhva ra cuehe cuan nu nyaá ra Jesús, ta tuchi̱ tatyi ña vaha cuan chi cue nya sava. Soco ra Jesús tava̱ ra chi tatyi ña vaha cuan. Ta sanduvaha̱ ra chi cue. Tyicuan ta nacuhva̱ cuenda ra chi cue chi sutu cue. \v 43 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ, iyo xaan cuñí ñu cha cahnu cha sacuví Nyoo chihin ñu. \s1 Inga chaha tucu caha̱n ra Jesús tuhun yoso caa cucahñi ñáyɨvɨ chi ra \r (Mt. 17.22-23; Mr. 9.30-32) \p Cha nɨ ri ca cha iyo cuñí ñáyɨvɨ cha sacuvi̱ ra Jesús, ta quichaha catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p \v 44 ―Tya̱soho vaha ndo tuhun cahín. Ta ma naa iñi ndo. Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, cucuhva cuenda ñu chii ndaha ra xaan iñi chii ―catyí ra Jesús. \p \v 45 Soco ra cachicá noo chihin ra ña cutuñí iñi ra ñáá tuhun cahán ra. Vatyi Nyoo ña chaha̱ ra cha cacutuñi iñi ra. Ta cayuhví ra ndaca tuhun ra chi ra Jesús ñáá cha cuví cuan. \s1 Nu sañaha ra Jesús yóó ra cha cahnu ca cucuvi nu nyacá ñaha Nyoo \r (Mt. 18.1-5; Mr. 9.33-37) \p \v 46 Yucuan ta ra cachicá noo chihin ra quichaha cacuvi yuhu ra tuhun nya ra cahnu ca cuví chichi cha uchi uvi tahan ra. \v 47 Tyicuan ta chitó ra Jesús cha chicá xiñi ra, ta quehe̱n ra chi noo ra cuehe luhlu. \v 48 Ta quichaha catyí ra chi tandɨhɨ ra cuan: \p ―Tatu chihin sɨvi natɨɨ́n cuenda ndo chi noo ñáyɨvɨ ña cahnu sahá chi tari ra cuehe luhlu ihya, chi yuhu natɨɨ́n cuenda ndo. Ta tatu natɨɨ́n cuenda ndo chii, chi maa Nyoo cha saquichi̱ chii, natɨɨ́n cuenda ndo. Vatyi ra cha ñima ri tuhun sahá maa ndo tuhun, ican ra cuví ra cahnu nuu Nyoo ―catyí ra Jesús. \s1 Ñu cha ña cahán chi yo, ican ñu cuan tyinyee chi yo \r (Mr. 9.38-40) \p \v 49 Yucuan ta ra Juan catyí ra chi ra Jesús: \p ―Maestro, nyehe̱ ndi chi noo ra cuan. Cahán ra sɨvun ta tavá ra tatyi ña vaha. Soco ña chaha̱ ca ndi. Vatyi ñima chihin yo chicá noo ra ―catyí ra. \p \v 50 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ma casɨ ndo nu cahan ra. Vatyi yóó ra ña cahán chi yo, tumañi iñi chi yo cuahan ra ―catyí ra. \s1 Nu catyí ra Jesús chi ra Juan ta chi ra Jacobo vatyi ña vaha cha chicá xiñi ra \p \v 51 Tuvi iñi ra Jesús vatyi cha nyañaa yatyin cha tahán chi cunuhu ra gloria, ta sandunɨɨ ra iñi ra. Ta quehen ra ityi ta cuahan ra Jerusalén nu cucuví ra. \v 52 Ta tachi̱ ra tyiño na cuhun coyo ra cachicá noo chihin ra ityi nuu ca noo ñuu ityi Samaria. Vatyi canducu ra nu nyitatu ra. \v 53 Soco ñu Samaria cuan, ña cuñí ñu cha ndoo ra yucuan, vatyi tuví iñi ñu vatyi Jerusalén cuahan coyo ra, ta ñu Samaria ña cuví nyehe ñu chi ñu Jerusalén. \v 54 Cuhva cha chitó ra Jacobo ta ra Juan cha ña chahá ñu Samaria cuan cha ndoo ra yucuan, cuxaan ra. Ta quichaha catyí ra chi ra Jesús: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿atu cuñun cha sacuvi yo tari sacuvi̱ ra Elías? cacan yo chi Nyoo na saquichi ra ñuhu̱ andɨvɨ sɨquɨ ñáyɨvɨ Samaria cuan, vatyi cayu ñu vatyi ña cuñí ñu cha ndoo yo ñuu ñu ―cacatyí ra. \p \v 55 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Jesús chi ra. Ta cahan ra chi ra ta catyí ra: \p ―Taxi ri ndo. Vatyi ña cutuñi iñi ndo ñáá tyiño vachi yuhu. \v 56 Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, ña vachi vatyi sanai añima ñáyɨvɨ, Soco vachi vatyi sacaqui chi ñu ―catyí ra. \p Tyicuan ta cuahan coyo ra inga ñuu. \s1 Ñu cha cuñí quɨhvɨ cuenda ra Jesús \r (Mt. 8.19-22) \p \v 57 Ta cuhva cha cachica ityi ra, quita noo ra, ta catyí ra chi ra Jesús: \p ―Sutu Mañi yuhu, cuñí cunyiquen chuun. Ta cuhin chuhun tandɨhɨ ri ityi cuahun ―catyí ra. \p \v 58 Yucuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Atu ndichon? Vatyi yuhu ñahri maa cha iyó chii. Ñaña iyó vehe tɨ. Ta saa iyó taca tɨ. Soco yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria ñahri maa nu cava xiñi iyó ―catyí ra chi ra cuan. \p \v 59 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi inga ra: \p ―Co̱ho chihin. \p Tyicuan ta nacaha̱n ra cuan ta catyí ra: \p ―Tata, cua̱tu noo chii, na cuhun xihne cucuchi chi suti ―catyí ra. \p \v 60 Tyicuan ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱ndoo chi ñu ña ñohó nuu chi Nyoo natyihi maa ñu chi tahan ndɨyɨ ñu chichi ñuhu. Soco yoho cua̱han cua cahan tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ nacuhva cuenda ñu chi ñu chi Nyoo na cunyaca ñaha ra chi ñu ―catyí ra. \p \v 61 Tyicuan ta quichaha catyí inga ra chi ra Jesús: \p ―Tata, cuñí cunyiquen chuun. Soco cuhva xihna na cuhin cucahin chihin ñu vehi ―catyí ra. \p \v 62 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra: \p ―Tari noo ra tahví ñuhú chihin arado, tatu nanyehe chata ra ña quita vaha yucun nu sahá tyiño ra. Ta tyicuan caa cuví noo ra nyicón chii, tatu yɨhɨ́ iñi ra cha sandoo̱ ra, ña yɨhɨ́ vaha iñi ra cha cuví cunyaca ñaha Nyoo chi ra ―catyí ra Jesús chi ra. \c 10 \s1 Nu tachi̱ ra Jesús chi uñi xico uchi tahan ra cucahan tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ \p \v 1 Cha yaha̱ tuhun cuan ta nacachi̱ Sutu Mañi yo Jesús chi inga uñi xico uchi tahan ca ra. Ta tachi̱ ra chi uvi uvi ra noo noo ityi cuahan ra tandɨhɨ ñuu ta tandɨhɨ ityi nu tahán chi cuhun ra Jesús. \v 2 Ta catyí ra chi ra: \p ―Tari noo itu cahnu vavaha, tyicuan caa nu tyiño sahí. Soco ña cuaha musu. Yucuan chaha ca̱can ndo chi Nyoo na saquichi ca ra musu. Vatyi tyinyee ra chi ndo cahan ndo tuhun ra chihin ñáyɨvɨ. \v 3 Ta cua̱han ndo ta nye̱he ndo vatyi cua sacuhin chi ndo tari mbee mahñu lobo. Vatyi lobo tuhvá tɨ chachí tɨ chi mbee. Ta tyicuan caa cucuñi ñáyɨvɨ satasɨ iñi ñu chi ndo. \v 4 Ta ma cuiso ndo ni yono ta ni cha quɨhɨ xuhun ndo, ni inga ityi ndichan ndo. Sa̱numi ndo. Ta ma cohon vaha ndo ityi ndatuhun ndo tuhun cha ñima ri tuhun. \v 5 Cuhva cha quɨhvɨ ndo chichi vehe noo ñáyɨvɨ, ca̱han vaha ndo chihin ñu. Ta ca̱tyi ndo, na coo cha vaha añima ñu. \v 6 Ta tyicuan caa tatu iyó ñáyɨvɨ vaha vehe cuan, ndoo cha vaha cuan chihin ñu. Soco tatu yori ñu vaha añima, ma ndoo cha vaha chihin ñu. \v 7 Ta ndo̱o ndo suri maa vehe cuan. Tatu chaha ñu cha cachi ndo, ca̱chi ndo. Tatu chaha ñu cha coho ndo, co̱ho ndo yucuan. Vatyi ra sahá tyiño, iyó ityi chi ra cha cachi ra cha sahá ganaa ra. Ɨɨn ri maa vehe cuan cunyaa ndo nyacua nya cha chaa chi quɨvɨ cha cuhun ndo inga ñuu. \v 8 Ta nu chaa ndo noo ñuu ta vaha cahan ñu chihin ndo, ca̱chi ndo ta co̱ho ndo tandɨhɨ cha cuhva ñu chi ndo. \v 9 Ta sa̱nduvaha ndo chi ñu cuhví ñuu cuan. Ta ca̱tyi ndo chi ñu: “Cha nyañaa yatyin Nyoo ra cunyaca ñaha añima ndo.” \v 10 Soco tatu chaa ndo noo ñuu ta ña cuñí ñu tyasoho ñu tuhun cahan ndo, qui̱ta ndo ityi cahnu. Ta ca̱tyi ndo chi ñu: \v 11 “Nyacua nya ñiyaca ñuu ndo cha iñi chaha ndi, ta cunaquɨsɨ ndi. Vatyi tari noo seña vatyi ndoo cuatyi ndo sɨquɨ ndo. Vatyi Nyoo nyañaa yatyin ra chi ndo ta ña tyasoho̱ ndo tuhun cahán ra yoso caa cuñí ra cunyaca ñaha ra añima ndo.” Tyicuan caa ca̱tyi ndo chi ñu ―catyí ra Jesús chi ra nyicón chi ra. \p \v 12 Ta quichaha catyí tucu ra chi ra: \p ―Quɨvɨ tachi tuñi Nyoo chi ñáyɨvɨ, yaha ca cuhva cunyehe ñáyɨvɨ ñuu cuan tundoho, ta ñima ca ñáyɨvɨ chiyo̱ ta cha naha ñuu Sodoma, ñu chihi̱ cha catyi cuatyi ñu ―catyí ra Jesús. \s1 Ñáyɨvɨ ña tyasohó tuhun cahán ra Jesús cunyehe ñu tundoho \r (Mt. 11.20-24) \p \v 13 Ta catyí ra: \p ―¡Ndahvi nyoho, ñáyɨvɨ ñuu Corazín! Ta ¡ndahvi nyoho, ñáyɨvɨ ñuu Betsaida! Vatyi nyehé ndo nyatu cahnu, ta ña nasamá ndo cuhva iyó ndo. Soco ñáyɨvɨ ñuu Tiro ta ñuu Sidón cha sanaa̱ Nyoo ta cha naha cha cuenda cuatyi ñu, ñahri nyatu cahnu nyehe̱ ñu. Soco tyehe ta nyehe̱ ñu quɨvɨ cuan cha nyehé nyoho vityin, tañi tyehe ri ndɨhvɨ noo ñu sahma tucuihya iñi ta cunyaa ñu nu ñiyaa. Tari cuhva costumbre iyó maa ñu, noo seña vatyi ndu uvi iñi ñu cuatyi ñu cuví cuan. \v 14 Yucuan chaha, nyoho ñuu Corazín chihin ñuu Betsaida, ñihi ca cutachi tuñi Nyoo chi ndo ican saha ñáyɨvɨ Tiro ta ñáyɨvɨ Sidón cuan. \v 15 Ta nyoho ñu ñuu Capernaum, cuñí maa ndo vatyi cundaa ndo nyacua nya andɨvɨ. Soco cunoo ndo nyacua nya anyaya, vatyi ña quichahá ndo tuhun Nyoo ―catyí ra Jesús. \p \v 16 Ta catyí ra chi ndɨ uñi xico uchi tahan ra cuan: \p ―Ñáyɨvɨ cha tyasohó tuhun cahán nyoho, tuhun cahán yuhu tyasohó ñu cuví cuan. Ta ñu ña quichahá tuhun cahán nyoho, tuhun cahán yuhu ña quichahá ñu cuví cuan. Ta ñu ña quichaha tuhun cahán yuhu, tuhun cahán ra cha saquichi̱ chii, ña quichahá ñu cuví cuan ―catyí ra Jesús chi tandɨhɨ ra. \s1 Nu nachaa̱ coyo ndɨ uñi xico uchi tahan ra cha chicaha̱n tuhun Nyoo \p \v 17 Yucuan cuví nu nachaa̱ coyo ndɨ uñi xico uchi ra cha chicaha̱n tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ. Ta sɨɨ xaan cacuví chi ra. Ta cacatyí ra chi ra Jesús: \p ―Sutu Mañi yuhu, nyacua nya tatyi ña vaha ta quichahá tuhun cahán ndi tatu cahán ndi sɨvun ―catyí ra. \p \v 18 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ay, yuhu nyehi̱ andɨvɨ nu cana̱ cava cuihna, ra nañí Satanás. Tari noo tacha, tyicuan caa cana̱ cava ra. \v 19 Ta yuhu, chahi̱ fuerza chi ndo vatyi cuví chasaha ndo chi ra ña vaha cuan. Ta cuví cuaca chaha ndo sɨquɨ coo ta tɨsuhma, ta ñahri cha cuvi chi ndo. \v 20 Soco ma sɨɨ xaan cuvi chi ndo vatyi cuví tava ñehe ndo tatyi ña vaha cuan. Sɨɨ ca cu̱vi chi ndo vatyi nyaá sɨvɨ ndo nu libru Nyoo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sacahnú ra Jesús chi Nyoo vatyi sɨɨ cuñí ra vatyi sañahá Nyoo tuhun vaha chi ñu ndahvi \r (Mt. 11.25-27; 13.16-17) \p \v 21 Cuhva cuan sɨɨ xaan cuñí ra Jesús sahá Tatyi Ii Nyoo, ta catyí ra: \p ―Sacahní chuun, Sutu Mañi yuhu, vatyi nyacá ñahun andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱. Vatyi maun sañahún tuhun maun chi ñu ndahvi ihya. Ta ña sañahún chi ra chitó ta ra cha chiñi tuñi. Tyicuan caa Sutu Mañi yuhu vatyi tyicuan caa cuhva cuñún ―catyí ra Jesús. \p \v 22 Ta catyí ra Jesús chi tandɨhɨ ra sacuví tyiño nuu ra: \p ―Tandɨhɨ maa tuhun cuan chaha̱ Suti chii. Yori ñohó nuu chii, noo tuhun ri maa Suti ñohó nuu chii. Ta yori ñohó nuu chi Suti, noo tuhun ri mai ñohó nui chi ra. Ta chi ñáyɨvɨ cuñí mai sacote tuhun ra, chi ñu cuan cusacote ―catyí ra. \p \v 23 Tyicuan ta nanyehe̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra. Ta catyi ra chi ra: \p ―Sɨɨ xaan cuñí nyoho ta ñáyɨvɨ cha iyó vityin vatyi nyehé ndo cha sacuví. \v 24 Vatyi cuaha xaan rey ta ra profeta Nyoo ta cha naha cuñi̱ ra nyehe ra cha nyehé nyoho vityin. Soco ña nyehe̱ ra. Ta cuñí ra cuɨñɨ ra tuhun cha chiñí nyoho vityin. Soco ña chiñi̱ ra ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sañaha̱ ra Jesús chi yo vatyi tahán chi tyinyee yo chi ñáyɨvɨ savaha ri \p \v 25 Tyicuan ta chaa̱ noo ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu. Ta quichaha ndaca tuhun ra chi ra Jesús, Vatyi nducu nyehe ra chi ra. Ta catyí ra: \p ―Maestro, ¿yoso caa cunyacuvi ta cuhin nu coi noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa? \p \v 26 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá catyí nu ley? ¿Yoso caa tuhun cha sacuahún? \p \v 27 Tyicuan ta nacaha̱n ra sacuaha cuenda ley cuan ta catyí ra: \p ―Catyí ley, cu̱ñi yo chi Nyoo chihin tandɨhɨ añima yo ta chihin cha nɨɨ iñi yo, ta chihin tandɨhɨ fuerza yo, ta chihin cha tandɨhɨ cha chiñi tuñi xiñi yo. Ta cu̱ñi yo chi ñáyɨvɨ tahan yo tari cha cuñí yo chi maa yo. Tyicuan caa catyí chi ―catyí ra cuan. \p \v 28 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ndicha cha cahún. Tyicuan caa sa̱cuvun ta cacu añimon ta coun ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa ―catyí ra Jesús. \p \v 29 Soco ra sacuaha cuenda ley cuan cuñí ra savaha ra chi ra, ta quichaha catyi tucu ra chi ra Jesús: \p ―¿Yóó cha cuví ñáyɨvɨ tahin? ―catyí ra. \p \v 30 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Noo ra quita̱ ra Jerusalén ta cuahan ra nya ñuu Jericó. Ta taha̱n ra chi ra suhu. Ta suhu̱ ra tandɨhɨ cuii maa cha nyiso̱ ra, nyacua nya sahma ra. Ta cañi̱ ra chi ra nyacua chacu̱n taxin ra chi ra. Ta sandoo̱ maa ra chi ra yucuan. \v 31 Tyicuan ta yaha̱ noo tata sutu ityi cuan. Soco cuhva cha nanyehe̱ ra chi ra catuví cuan nya sava ri yaha̱ ra. \v 32 Tyicuan ta yaha̱ tucu nonga ra cha yɨhɨ́ cuenda vehe ñuhu, cha nañí levita. Soco cha nanyehe̱ ra chi ra catuví cuan suri nya sava ri yaha̱ ra. \v 33 Tyicuan ta quichi tucu noo ra Samaria. Ta cua yaha tucu ra suri ityi cuan. Ta nanyehe̱ ra chi ra catuví yucuan, ta quichi nundahvi cuñi ra nyehe ra chi ra. \v 34 Ta tuhva̱ ra nu catuví ra, ta quichaha saha ra tatan chi ra. Ta tyihi̱ ra aceitye ta vinu nu cahvi chi ra. Ta sahvi̱ ra noo sahma chata ra. Yaha̱ cuan ta sandaa ra chi ra burru sana ra, ta naquehe̱n ra chi ra, ta cuahan ra chihin ra nu nyaá noo vehe. Ta yucuan saha̱ cuenda ra chi ra. \v 35 Ta cha inga quɨvɨ cha cuñí cuhun ra Samaria cuan. Ta tava ra uvi tahan xuhun. Ta chaha̱ ra chi chitoho vehe cuan. Ta catyí ra chi ra: “Sa̱ha cuenda vahun chi ra ihya. Ta cu̱hvon cha cachi ra. Ta sa̱ton tatan chi ra na nduvaha ri ra. Tatu cuñí ca chi xuhun, tyiyahvi̱ mai chuun nandichi”, catyí ra. Yucuan ta cuahan ra ―catyí ra Jesús. \p \v 36 Nu ndɨhɨ̱ nacatyi̱ ra Jesús tuhun ihya, quichaha ndaca tuhun ra chi ra sacuaha cuan, ta catyí ra: \p ―Vaha. ¿Chichi cha uñi tahan ra cuan, nya ra cuví ra tahan ra ndahvi cuan? ―catyí ra Jesús. \p \v 37 Tyicuan ta quichaha catyi ra sacuaha cuan: \p ―Ra cha cundahvi cuñi chi ra ―catyí ra. \p Tyicuan ta quichaha catyi ra Jesús: \p ―Cu̱ahan ta sa̱cuvi tucu yoho tyicuan caa chihin ñáyɨvɨ cha iyó tundoho chii ―catyí ra. \s1 Nu chinyaa̱ ra Jesús vehe cu Marta chihin cu María \p \v 38 Ta quehe̱n ra Jesús ityi cuahan ra. Ta chaa̱ ra noo ñuu. Ta yucuan iyó noo ñaha cha nañí Marta. Ta chaa̱ ra vehe ña. \v 39 Ta cu Marta iyó noo cuhu ña cha nañí María. Ta cu María chicunyaa̱ ña yatyin ri chaha ra Jesús, vatyi cuɨñɨ ña tuhun cahán ra. \v 40 Soco cu Marta cuaha xaan tyiño nyaá sacuvi ña. Ta chaa̱ ña nu nyaá ra Jesús, ta quichaha catyí ña chi ra: \p ―Tata. ¿Atu ña chicá xiñi yoho vatyi cuhi sandoó maa ña chii chihin tyiño? Ca̱tyi chi ña na tyinyee ña chii ―catyí ña chi ra. \p \v 41 Soco ra Jesús catyí ra chi ña: \p ―Marta, Marta, chicá xaan xiñun ta cutyiño xaan cuñún chihin tyiño chiña. \v 42 Soco iyó noo tuhun cha tahán chi caca xiñi yo. Ta cu María ihya nacachi̱ ña tyiño vaha ca sacuvi ña cha tyasohó ña tuhun cahín. Ta yuhu ma cuvi tinyai chi ña ―catyí ra Jesús chi cu Marta. \c 11 \s1 Nu sañaha̱ ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra yoso caa cacan tahvi ra chi Nyoo \r (Mt. 6.9-15; 7.7-11) \p \v 1 Cuví noo chaha cha chicán tahvi ra Jesús. Ta cuhva cha ndɨhɨ̱ chican tahvi ra, ta quichaha catyí noo ra chicá noo chihin ra chi ra: \p ―Sa̱ñaha chi ndi yoso caa cacan tahvi ndi chi Nyoo. Tari sañaha̱ ra Juan chi ra chica̱ noo chihin ra ―catyí ra. \p \v 2 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cua cuhve cuhva chi ndo yoso caa. Tyehe caa ca̱can tahvi ndo: \q1 Sutu Mañi yuhu, yoho cha nyaun andɨvɨ. Sacahnu xaan ndi chuun. \q1 Na quichi quɨvɨ cha nyaca ñahun ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \q1 Na sacuvi ñáyɨvɨ ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ tandɨhɨ cuhva cuñí maun, tari cuhva cuví gloria. \q1 \v 3 Cu̱hva cha cachi ndi tacuhva yoso cuhva yaha ndi noo noo quɨvɨ. \q1 \v 4 Sa̱ha tucahnu iñi chi ndi. Tari maa ndi sahá ndi tucahnu iñi chi ñu tasɨ iñi chi ndi. \q1 Ma cuhvon cha nducu nyehe ra ña vaha chi ndi, soco sacacu chi ndi tacuhva ma sacuvi ndi cuatyi nuun. \m Tyicuan caa cacan tahvi ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 5 Ta catyí tucu ra ñandɨhɨ: \p ―Sa̱ha yo tuhun tyi nyoho iyó noo amigon, ta chaa ra vehun cha ñuu ta catyí ra chuun: “Xaa, sa̱ha tumañi iñi chii, cu̱hva noo uñi tahan pan chii. \v 6 Vatyi noo ra tahin nɨchaa̱ ra vehi. Ta cañi xaan quichi ra. Ta ñahri maa cha iyó chii cuhve chi ra.” \v 7 Ta yoho cunacahun ta catyun chi ra: “Ma sayangon chii, ndee. Vatyi nyasɨ́ yuvehi. Ta nɨquixi chihin sehi. Ta ña cuvi nducuite ta cuhve cha cuhve chuun cha vityin.” Tyicuan caa cucatyun chi ra. \v 8 Ta catyí yuhu chuun. Vasɨ ra tahun cuví chi ra, ma nducuiton ta cuhvon chi ra cha numi ri. Soco tatu ndoo̱ ra yucuan, ta ma cundihñi ra cacan ra chuun, sacachan ra yuvehun ta cana chaa ra chuun tacuhva cha ma cuvi cusun, ta cundihñun cha sacachan ra yuvehun, tyicuan ta nducuiton ta cuhvon chi ra, tacuhva cha ma sayanga ca ra chuun. \v 9 Ta tyicuan caa tucu nyoho, ca̱can ndo chi Nyoo. Ta cuhva ra chi ndo. Na̱nducu ndo ta ñihi ndo. Sa̱cachan ndo yuvehe ta nuña. \v 10 Vatyi tatu chican ndo, ñihi ndo. Tatu nducu ndo, ñihi ndo. Ta tatu sacachan ndo yuvehe, nuña yuvehe. \p \v 11 ’Tyicuan caa tucu nyoho cha iyó sehe ndo. Chahá ndo cha vaha chi sehe ndo. Ña tuhvá ndo chahá noo yuu chi sehe ndo tatu chican ndotyin pan. Ta ña tuhvá ndo chaha ndo noo coo chi sehe ndo, tatu chicán ndotyin tiyaca. \v 12 Ta ña tuhvá ndo chaha ndo noo tɨsuhma chi sehe ndo tatu chicán ndotyin ndɨvɨ cachi ndotyin. \v 13 Nyoho cha quiñi iyó ndo, soco chitó ndo yoso caa cuhva ndo cha vaha chi sehe ndo. Ta vihi ca Sutu Mañi yo cha nyaá andɨvɨ, cuaha ca cha vaha cuhva ra chi ndo tatu cacan ndo chi ra. Ta cuhva ra Tatyi Ii ra cunyaa añima ndo. \s1 Ra xaan iñi chi ra Jesús catyí ra vatyi chihin fuerza cuihna sacuví ra milagru \r (Mt. 12.22-30; Mr. 3.20-27) \p \v 14 Ra Jesús tavá ra tatyi ña vaha cha yɨhɨ́ chi noo ra cha ñɨhɨ sahá cuihna. Ta cuhva cha quita̱ tatyi ña vaha cuan chi ra ñɨhɨ cuan, nacaha̱n ra. Tyicuan ta ñáyɨvɨ, iyo xaan cuñí ñu. \v 15 Ta yɨhɨ́ ñu catyí ñu: \p ―Ra ihya, tavá ra tatyi ña vaha soco chihin fuerza ra Beelzebú ra cuví nuu chi cuihna ―catyí ñu. \p \v 16 Ta yɨhɨ́ ñu cuñí ñu nducu nyehe ñu chi ra, ta chica̱n ñu chi ra Jesús na savaha ra noo seña chi ñu chihin tunyee iñi Nyoo. \v 17 Soco ra Jesús chitó ra tuhun chicá xiñi ñu. Ta quichaha catyi ra chi ñu: \p ―Tatu gobiernu ta cacusɨɨn ra, cuaha ri ityi nanduvi ra, cucañi tahan ra chihin tahan ra, ta cundɨhɨ tuhun cha cunyaca ñaha ra. Tatu noo vehe ta cacusɨɨn ñu chihin tahan ñu, cutɨvɨ nu nyicú ñu. \v 18 Ta tyicuan caa tucu cuihna. Tatu tandɨhɨ ra cacusɨɨn ra chihin tahan ra cundɨhɨ fuerza cha iyó chi ra. Ta ihya catyí chi ndo tyehe caa vatyi nyoho catyí ndo vatyi chihin fuerza ra Beelzebú tavé tatyi ña vaha. \v 19 Soco tyehe ta tavé tatyi ña vaha tari cuhva catyí ndo, nda̱ca tuhun ndo chi ra nyicú chihin ndo yóó chi fuerza tavá maa ra tatyi ña vaha. Maa ra sacoto ra chi ndo cha ndicha vatyi nyoho tondo ri chicá xiñi ndo. \v 20 Soco catyí chi ndo vatyi yuhu tave tatyi ña vaha chihin fuerza Nyoo. Ta cuñí chi catyí cuan vatyi ndicha cuii Nyoo ra nyacá ñaha añima ñáyɨvɨ cha chaa̱ ra nu nyicú ndo. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi ñihi ca fuerza Nyoo ta ñima ca fuerza cuihna \p \v 21 ’Tatu noo ra iyó vavaha fuerza chi ra ta nyisó ra mityi ra, ta sahá cumi ra vehe ra. Ñohó xehe vaha ndaha tyiño ra chichi vehe ra tacuhva cha ma cuvi tinyaa ra suhu. \v 22 Soco tatu quichi inga ra cha cuaha ca fuerza iyó chi, ta cañi tahan ra chihin ra, ta cuvi chasaha ra chi ra, tyicuan ta tinyaa ra ndaha tyiño ra, ta sacha ra chi ra tahan ra. \v 23 Ñáyɨvɨ ña sahá tyiño chihin, satɨvɨ́ ñu tyiño sahí. Ta ñu ña tyinyeé chii cha cahán ñu tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ, cuñí chi catyi vatyi ña chahá ñu cha coto ñáyɨvɨ tuhun cahín. \s1 Nu sañahá ra Jesús chi yo yoso caa ndichi tucu tatyi ña vaha inga chaha tatu naa iñi yo chi Nyoo \r (Mt. 12.43-45) \p \v 24 ’Tatu noo tatyi ña vaha quita̱ chi noo ñáyɨvɨ, chicá noo chi noo ñuhu ityi, nanducú chi noo nu nyitatu chi. Soco ña nañihi maa chi nu nyitatu chi, tyicuan ta ndichi xiñi chi: “Cunuhu tiqui nya vehi nu quite̱.” \v 25 Yucuan ta nachaa chi añima nu quita̱ chi. Ta nanyehe̱ chi vatyi ndɨɨ xaan ta vii xaan. \v 26 Tyicuan ta cua naquehen chi ucha ca tahan tatyi ña vaha cha yaha ca cuhva ta ican saha maa chi. Tyicuan ta ɨɨn ri quɨhvɨ tandɨhɨ chi añima ñu cuan. Yucuan chaha yaha ca cuhva nanduvi ñu ican saha cha cuvi̱ maa ñu ―catyí ra Jesús. \s1 Ñu cha ndicha iyó vaha ñayɨvɨ̱ \p \v 27 Cha nɨ ri ca cha cahán ra Jesús tuhun cuan, ta cana̱ chaa noo ñaha cha ñohó mahñu ñáyɨvɨ cuan. Ta quichaha catyí ña: \p ―Ñana cha sɨɨ cuví chi ñaha cha sacacu chuun ñaha cha chaha̱ caxun ―catyí ña. \p \v 28 Soco ra Jesús catyí ra: \p ―Sɨɨ ca cuñí ñu cha chiñí tuhun cahán Nyoo ta quichahá ñu ―catyí ra. \s1 Ñáyɨvɨ ña vaha, maa ri maa nyatu cahnu cuñí ñu nyehe ñu \r (Mt. 12.38-42; Mr. 8.12) \p \v 29 Tyicuan ta chaa̱ coyo ñáyɨvɨ nu nyaá ra Jesús. Ta quichaha catyí ra chi ñu: \p ―Ñáyɨvɨ cha iyó vityin quiñi xaan iyó ñu. Ta nyiyo iñi ñu. Cuñí ñu nyehe ñu seña ta cha iyo. Soco noo ri cunyehe ñu, tahan cha sacuvi̱ Nyoo chihin ra Jonas. \v 30 Tari ra Jonás cuvi̱ ra seña chi ñáyɨvɨ ñuu Nínive ta cha naha, tyicuan caa tucu yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria, cuví tari noo seña chi ñáyɨvɨ cha iyó vityin. \v 31 Quɨvɨ tachi tuñi Nyoo chi ñáyɨvɨ cunandoto ñaha cuví reina ityi sur ta cha naha, ta cucatyi ña vatyi cuhun ndo anyaya, vatyi maa ña vasɨ cañi ñuu ña, soco quichi̱ ña, quichi̱ tyasoho ña tuhun cha chiñi tuñi caha̱n ra Salomón. Ta ihya cahnu ca cuví ra cha cahán chihin ndo vityin ta ñima ca ra Salomón. \v 32 Ta quɨvɨ cutuñi chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ, cunducuita ñu chiyo̱ ñuu Nínive ta cha naha, ta cucatyi ñu vatyi nyoho ñu cha iyó vityin cuhun ndo anyaya, vatyi maa ñu ñu Nínive, canasama̱ ñu cuhva iyó ñu quɨvɨ caha̱n ra Jonás tuhun Nyoo chihin ñu. Ta vityin yuhu ra cahnu ca cahán chihin ndo ta ñima ca ra Jonás. \s1 Nu sañaha̱ ra Jesús vatyi na saha yo cuenda añima yo coto vaha ñahri cha ndichin Nyoo nyaá \r (Mt. 5.15; 6.22-23) \p \v 33 ’Yori ndo tyaa ndo lámpara ta tyihi xehe ndo, o tyihi ndo chichi noo caja. Vatyi ñuhu̱ cuan tahán chi coso minoo nu sucun. Tacuhva quɨhvɨ ñáyɨvɨ vehe ndo, soco ndichin. \v 34 Chɨtɨ nuu ndo noo cha sandichin chi ndo cuví. Ta tyicuan caa tucu añima ndo, tatu iyó cha ndichin Nyoo añima ndo, vaha ñáyɨvɨ cuví ndo. Tatu ñahri cha ndichin Nyoo nyaá tari noo ra cuaa cuví ndo, ña cuví nyehe ndo ityi vaha cha cuahan nu nyaá Nyoo. \v 35 Yucuan chaha sa̱ha ndo cuenda añima ndo. Tatu nyaá cha ndichin Nyoo chihin ndo, o nyaá cha ñaa iñi. \v 36 Tatu tyitu añima ndo chihin cha ndichin Nyoo ñahri ca maa noo nu ñaa iñi iyó chi ndo, vatyi sandichin chi tandɨhɨ ndo. Tari cha nyaá noo lámpara sacatá chi ñuhu̱ chi ndo cuví cuan ―catyí ra Jesús. \s1 Cahán ra Jesús chi ra casacuaha cuenda ley vehe ñuhu ta chi ra fariseo, ra caquichaha xaan ley cuan \r (Mt. 23.1-36; Mr. 12.38-40; Lc. 20.45-47) \p \v 37 Cuhva cha ndɨhɨ̱ cahan ra Jesús nuu ñáyɨvɨ, noo ra fariseo, ra quichaha xaan ley vehe ñuhu, catyí ra chi ra Jesús, vatyi na cuhun ra cucachi ra nya vehe ra. Ta chaa̱ ra Jesús vehe ra. Ta quɨhvɨ̱ ra chicunyaa ra mesa. \p \v 38 Tyicuan ta ra fariseo cuan iyo cuñí ra vatyi ña nacatya̱ ra Jesús ndaha ra, tari cuhva costumbre maa ñu cha cumañi cachi ñu. \v 39 Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Nyoho, ra cacuví fariseo, tari cha chata ri vaso ta coho sanduvii nyoho. Soco ityi chichi, quiñi caa. Vatyi ña nacatyá ndo. Tyicuan caa nyoho. Vatyi cuñí ñáyɨvɨ vatyi vaha ñáyɨvɨ cuví ndo. Soco xehe ri suhu ndo ta ña sacuví ndo cha vaha. \v 40 Ndava xaan iñi ndo. ¿Atu ña chitó ndo vatyi ra cha savahá ityi chata vaso, suri maa ra savahá ityi chichi? Vatyi tari vaso cuví ndo. \v 41 Tahán chi sahá ndo tumañi iñi chi ñáyɨvɨ, ta tyi̱nyee ndo chi ñu. Sa̱cuvi ndo cha vaha chihin ñu, tyicuan ta nduvii tucu ityi chichi ndo. \p \v 42 ’¡Ndahvi nyoho ra fariseo! Vatyi nyoho vasɨ vaha chaha ndo diesmo chi Nyoo cuenda yucu cha nañí menta ta ruda ta ñáá ndɨhɨ ca yucu cha tachi̱ ndo, soco ña quichahá ndo cuhva cha vaha cha cuñí Nyoo sacuvi yo, ta cha cuñí yo chi ra. Ta ican ihya cuví cha tahán chi sacuvi ndo, soco ma sandɨhɨ ndo cha cuhva ndo diesmo ñandɨhɨ. \v 43 ¡Ndahvi nyoho cha cuví ndo fariseo! vatyi cuñí ndo cunyaa ndo nu tyayu vaha ca chichi vehe ñuhu. Ta cuñí ndo cha saha ñáyɨvɨ ñáyɨvɨ chi ndo nuyahvi. \v 44 ¡Ndahvi nyoho ra sacuaha cuenda ley, ta nyoho ra fariseo! Vaha sahá ndo chi ndo, soco cuví ndo tari noo ñaña ndɨyɨ cha ña quetuví. Vatyi yahá ñáyɨvɨ sɨquɨ soco ña chitó ñu ñáá cha ñohó chichi ñaña cuan. Vatyi ñahri seña catuví nu yɨhɨ́ ndɨyɨ cuan. Cuñí maa ñu vatyi vaha ndo, soco ña chitó ñu vatyi ña vaha añima ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 45 Tyicuan ta nacaha̱n noo ra sacuahá cuenda ley vehe ñuhu, ta catyí ra: \p ―Maestro, cha catyún tyehe caa, nañí tucu chiin chi nyuhu ―catyí ra. \p \v 46 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ra: \p ―¡Ndahvi tucu nyoho ra casacuaha cuenda ley vehe ñuhu! Vatyi sanducuaha ca ndo ley cha tachi̱ Nyoo ta cha naha. Ta ña tahán chi. Ta yori ndoyó carga cuan, ta sanɨñɨ ndo na sacuvi ñu ta ni maa ndo nɨ chiin ña tyinyee ndo chi ñáyɨvɨ. \v 47 ¡Ndahvi nyoho! Vatyi sanduvahá vaha ndo ñaña nu ñohó yɨquɨ ra profeta Nyoo cha cachahñi̱ sutu chahnu ndo ta cha naha. \v 48 Chihin cuan cuñí chi catyi vatyi ndoó ndo vaha cha sacuvi sutu chahnu ndo ta cha naha. Vatyi sutu ndo cachahñi̱ ra chi ra profeta Nyoo. Ta nyoho sanduvahá ndo ñaña ra. \v 49 Yucuan chaha catyí Nyoo ta cha naha vatyi cutachi ra suhva ra profeta ta ra caca tyiño ra nu nyicú ndo. Ta cucahñi ndo suhva ra ta inga ra cusacono ndo chi ra. \v 50 Ta ndicha tyicuan caa sacuví ndo. Nyoo cutachi tuñi ra chi ndo cha cuenda tandɨhɨ ra profeta ra cachahñi̱ sutu chahnu ndo nyata chino̱ ñuhu ñayɨvɨ̱ ta nyacua nya vityin. \v 51 Nyacua nya nɨñɨ ra Abel cha chatɨ cha chahñi̱ ra Caín yañi ra, ta nyacua nya nɨñɨ ra Zacarías cha cachahñi̱ ñu chichi vehe ñuhu yatyin nu nyaa arta. Yucuan chaha catyí Nyoo vatyi cutachi tuñi ra chi ñáyɨvɨ cha iyó vityin cha catyi cuatyi ñu chiyo̱ ta cha naha. \v 52 ¡Ndahvi nyoho ra casacuaha cuenda ley vehe ñuhu! Vatyi tari cha tyihí xehe ndo ndaha tɨcu cuenda yuvehe nu quɨhvɨ ñáyɨvɨ ityi Nyoo. Ta ni maa ndo ña quɨhvɨ ndo nu nyaá Nyoo. Ta nɨ ri ña chahá ndo cha quɨhvɨ inga ñáyɨvɨ cha cuñí quɨhvɨ ―catyí ra Jesús. \p \v 53-54 Ndɨhɨ̱ cahan ra Jesús tuhun cuan, ta quita̱ ra. Soco ra casacuaha ley vehe ñuhu chihin ra fariseo, nduxaan xaan ra ta quichaha cuquiñi cuñi ra nyehe ra chi ra Jesús. Ta canducu ra cuhva yoso caa cahan ra Jesús noo tuhun ña vaha, ta tyaa ra cuatyi sɨquɨ ra. \c 12 \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi ma cuvi tixehe yo cuatyi yo \p \v 1 Cuenda mil ñáyɨvɨ ndu ɨɨ̱n ri nyacua nañi tahan ñu, vatyi cuaha xaan ñu. Tyicuan ta ra Jesús catyí xihna ca ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Sa̱ha ndo cuenda chi ndo chihin ra fariseo coto sandahvi ñaha ra chi ndo. Vatyi tari ndaa pan chihin yuchan iya, tyicuan caa cuví cuatyi ra tyi sahá ra tyi vaha ra. Soco ma cuvi tixehe ra cuatyi ra. \v 2 Vatyi ñahri noo cha ñohó xehe ta cuñún, tyi ma natuvi, ta ñahri cha xehe ta cuñun, vatyi ma coto ñáyɨvɨ. \v 3 Yucuan chaha ñáá ndɨhɨ tuhun cha cahán ndo nu xehe, cuquita chi nu ndichin. Ta ñáá ndɨhɨ tuhun cha cahan ndo chichi vehe ndo, cucuɨñɨ tandɨhɨ ñáyɨvɨ noo quɨvɨ. \s1 ¿Yóó chi tahán chi cuyuhvi yo, chi ñáyɨvɨ o chi Nyoo? \r (Mt. 10.28-31) \p \v 4 ’Ta catyí chi ndo cha cuví ndo ra tahin, vatyi ma yuhvi ndo chi ra chahñí coño ñuhu ri. Vatyi yaha̱ tuhun cuan ta ñahri ca cha cuví sacuvi ra. \v 5 Soco cua catyi chi ndo yóó chi tahán chi cuyuhvi ndo. Yu̱hvi ndo ta qui̱chaha ndo, soco chi maa Nyoo ra cuví tinyaa ñayɨvɨ̱ ndo. Ta yaha cuan ta cuví tyihi ra añima ndo anyaya. \p \v 6 ’Saa, ña yahvi nyaá tɨ. Cuví sata yo ohon tahan tɨ chihin uvi ri xuhun. Soco vasɨ nyihi ri tɨ, Nyoo ña naa iñi ra chi ni noo tɨ. \v 7 Ta nyoho, yahvi ca nyaá ndo nu Nyoo ta ñima ca cuaha saa ta nyacua nya ixi xiñi ndo ta chitó Nyoo yoso tahan nyaá. Yucuan chaha ma yuhvi ndo. \s1 Ma yuhvi yo cahán yo tuhun ra Jesucristo nuu ñáyɨvɨ \r (Mt. 10.32-33; 12.32; 10.19-20) \p \v 8 ’Catyí chi ndo vatyi nya ndo cahán ndo tuhin chihin ñáyɨvɨ, tyicuan caa tucu cucahin tuhun ndo nuu ángel Nyoo gloria. Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria cuví. \v 9 Soco nya nyoho cha cahán nuu ndo cahán ndo tuhin chihin ñáyɨvɨ, tyicuan caa tucu yuhu, ma cahin tuhun ndo nuu ángel cuenda Nyoo. \v 10 Ta vasɨ cahán ñáyɨvɨ chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, Nyoo cusaha ra tucahnu iñi chi ñu. Soco yóó cha cahán ña vaha sɨquɨ Tatyi Ii Nyoo ma ñihi ñu tucahnu iñi cuenda cuan. \p \v 11 ’Cuhva cha cunyaca ñáyɨvɨ chi ndo chichi vehe ñuhu, o nu juez, o nuu ra cuví tyiño, ma caca xiñi ndo ñáá tuhun cunacahan ndo. \v 12 Vatyi cuhva cha cua nacahan ndo, yucuan cuhva cuhva maa Tatyi Ii Nyoo ñáá tuhun tahán chi nacahan ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu chahá ra Jesús cuhva vatyi ña tahán chi cunyicon yo cha tyayɨɨ \p \v 13 Noo ra cha ndɨhɨ chihin ñáyɨvɨ cuaha cuan, catyí ra chi ra Jesús: \p ―Maestro, ca̱tyi chi yañi vatyi natahvi sava ra cha tyayɨɨ cha sandoo sutu ndi chi ndi ―catyí ra. \p \v 14 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Yóó cha tyiso chi yuhu cha cuví juez ta catyi ndo vatyi tahvi sava yuhu cha chii ndo? ―catyí ra. \p \v 15 Tyicuan ta quichaha catyí tucu ra: \p ―Sa̱ha ndo cuenda ta ma nyiyo iñi ndo cha tyayɨɨ. Vatyi ña chiñuhú ri cha coo cuaha ndaha tyiño yo tacuhva coo vaha yo ñayɨvɨ̱ ―catyí ra. \p \v 16 Tyicuan ta chaha̱ ra Jesús noo cuhva ihya chi ñu: \p ―Chiyo̱ noo ra tyayɨɨ. Ta cuaha xaan tyiño sahá ra iyó. \v 17 Tyicuan ta ndichi xiñi ra: “¿Yoso caa cusacuvi? Ñahri nu naquehen vahi tandɨhɨ tyiño sahi. \v 18 Soco cha chité yoso caa cunyacuvi. Cusatani yaca nyihi nu yɨhɨ́ nɨñi, vatyi nyihi xaan. Ta cusavahi cha nahnu ca. Ta yucuan cunaquehen vahi tandɨhɨ maa nɨñi cha cuquita nu iyó tyiño sahí. \v 19 Tyicuan ta cuaha cuiya ma saha tyiño que. Cunyitati ta cusɨɨ cuñi. Ta cachi vahi. Ta cucoho vahi”, ndichi xiñi ra. \v 20 Soco catyí Nyoo chi ra: “Tondo xaan iyón. Vatyi vityin cha cuaa cucúvun. Ta cha cumí vahun ¿yóó chi cua ndoo?” \v 21 Tyicuan caa cuvi chi ñáyɨvɨ cha sacayá tandɨhɨ cha tyayɨɨ soco ñahri maa iyó chi ñu nuu Nyoo ―catyí ra Jesús. \s1 Ma caca xaan iñi yo ñáá ndɨhɨ cha chiñuhú chi yo \r (Mt. 6.25-34) \p \v 22 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Catyí chi ndo, vatyi ma caca xaan xiñi ndo yoso caa ñihi ndo cha cachi ndo, ta tuhun sahma cuihno ndo. \v 23 Vatyi yahvi ca nyaá ñayɨvɨ̱ yo ican saha cha cachi yo. Ta yahvi ca nyaá coño ñuhu yo ican saha cha cuihno yo. \v 24 Sa̱ha ndo cuenda saa vatyi ña sahá tyiño tɨ. Ta nɨ ri ña naquehén vaha tɨ cha cachi tɨ. Soco chachí tɨ, vatyi Nyoo chahá ra cha cachi tɨ. Ta nuu Nyoo yahvi ca nyaá nyoho ta ñima ca saa. \v 25 Ta vasɨ chicá xaan xiñi ndo soco ma cuvi sandusucun ca ndo nɨ chiin ca chi ndo. \v 26 Tatu nɨ chiin cuan ña cuví chi ndo, ¿ñáá tuhun cha chicá xaan xiñi ndo tuhun tandɨhɨ ca cha chiñuhu chi ndo? \p \v 27 ’Sa̱ha ndo cuenda yoso caa iyó tu ita vatyi ña sahá tyiño tun. Soco catyí chi ndo vatyi ni rey Salomón chihin tandɨhɨ cha tyayɨɨ ra ta ña tyaquɨ cha ñihnó ra tari cha sacuihno Nyoo chi tu ita cuan. \v 28 Tatu tyicuan caa sacuihnó Nyoo chi tun ita cha iyó nu chiqui vityin, ta tyaan cucayu tun chichi horno, ta nyaca cuví chi nyoho ta ma sacuihno ra. Soco maa ndo ña chinó vaha iñi ndo chi ra. \v 29 Ma caca xaan xiñi ndo tuhun cha cachi ndo ta cha coho ndo. \v 30 Vatyi ñáyɨvɨ cha ña chinó iñi chi Nyoo chicá xiñi ñu tuhun ihya. Soco nyoho chinó iñi ndo chi Sutu yo Nyoo ta maa ra chitó ra ñáá cha chiñuhú chi ndo. \v 31 Vaha ca cha nanducu ndo yoso caa nacuhva cuenda ndo chi ndo chi Nyoo vatyi cunyaca ñaha ra añima ndo. Ta tyicuan caa ta ñihi ndo tandɨhɨ cha chiñuhú chi ndo. \s1 Cha vaha cha iyó gloria \r (Mt. 6.19-21) \p \v 32 ’Ma yuhvi nyoho, mbee sane. Vasɨ ña cuaha ndo soco Sutu yo Nyoo cuñí ra chi ndo. Yucuan chaha cucuhva ra quɨhvɨ ndo nu nyacá ñaha ra. \v 33 Xi̱co ndo cha iyó chi ndo. Ta cu̱hva ndo chi ñu ndahvi. Tatu sacuví ndo tyehe caa, sacayá ndo cha vaha nuu Nyoo cuví cuan. Vatyi nuu Nyoo ña ndɨhɨ́ cha vaha cuan. Vatyi nɨ ri ra suhu, ni quɨtɨ, yori cha satɨvɨ iyó yucuan. \v 34 Vatyi nuu cunyaa cha tyayɨɨ ndo, yucuan cuví nu nyaá xiñi ndo. Ta yucuan cucunyaa añima ndo ―catyí ra. \s1 Nu sañahá ra Jesús chi yo yoso caa cuatu tuhva yo chi ra quɨvɨ quichi ra inga chaha \p \v 35 ’Cua̱tu tuhva vaha ndo quɨvɨ quichi inga chaha. \v 36 Ta cu̱vi ndo tari musu cha canyatú tuhva chi chitoho ñáá cuhva ndichi ra cha cuahan ra noo vico tandaha. Ta nyatú tuhva ra, vatyi tacuhva tañi tyehe ri nuña ra yuvehe cuhva cha sacachan chitoho ra cha nachaa ra. \v 37-38 Ta caa cuhva ri cuan sɨɨ xaan cuñí ra nyehe ra chi ra. Vatyi nyatú tuhva ra chi ra nyacua nya nachaa ra, vasɨ cha cuaa, vasɨ ñaa ca. Ta cuatyaa ra chi musu cuan yuhu mesa ta cacachi ra. Tyicuan ta sɨɨ xaan cucuñi musu cuan. Vatyi tyicuan caa nyacuví chitoho ra chihin ra. \v 39 Ta co̱to ndo tuhun ihya vatyi tatu noo chitoho noo vehe, ta coto ra ñáá cuhva cuquɨhvɨ ra suhu vehe ra, saha ra cuenda vehe ra. Ta ma cuhva ra quɨhvɨ ra suhu cuan chichi vehe ra. Vatyi coto quehen ra tandɨhɨ cha iyó chi ra. \v 40 Ta tyicuan caa cuví tucu nyoho, cua̱tu tuhva ri ndo. Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria, sana ri iñi ndo ta cuquichi ―catyí ra Jesús. \s1 Musu vaha ta musu ña vaha \r (Mt. 24.45-51) \p \v 41 Tyicuan ta quichaha ndaca tuhun ra Pedro chi ra Jesús: \p ―¿Yóó chi cuenda cahun tuhun ihya? ¿Atu cha cuenda maa ri maa ndi, o cha cuenda tandɨhɨ ñáyɨvɨ? \p \v 42 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra chi ra: \p ―Musu cha tyasohó tuhun cahán chitoho, yucuan cuví musu vaha. Vatyi sahá cuenda ra vehe chitoho ra. Ta vaha ri cuhva chahá ra cha cachi tandɨhɨ ca musu cuan. \v 43 Ta sɨɨ xaan cuví chi musu cuan tatu cuhva cha sahá tyiño ra, ta nachaa chitoho ra. Vatyi quichaha ra tandɨhɨ cha tahán chi sacuvi ra. \v 44 Ta catyí chi ndo vatyi cha ndicha cuví. Vatyi chitoho ra cunatyaa ra tandɨhɨ cuii cha cumí ra ndaha ra. Vatyi vaha quichahá ra chihin tyiño sahá ra. \v 45 Soco tatu chicá xiñi musu cuan vatyi naha xaan cuahan chitoho ra, ta quichaha nyacuvi ra cha ña vaha chihin ñu nyaá tyiño yoo, ta chihin ra canyicú tucu sahá tyiño cuan. Ta ña cuñí ra sahá tyiño ra. Tyiño chachí ta tyiño chihí ndixi iyó ra. \v 46 Tyicuan ta sana iñi ra ta ndichi chitoho ra quɨvɨ cha ña nyatú ra chi ra noo cuhva cha ña chito ra. Tyicuan ta cutachi tuñi chitoho ra chi ra, tari tuhva maa ra chihin musu cha ña quichahá tuhun cahán ra. \p \v 47 ’Ta noo musu cha chitó yoso caa iyó chitoho ta ña sacuvi tari cuhva cuñi chitoho ra, cuaha xaan tundoho cunyehe ra. \v 48 Soco tatu noo musu cha ña chitó ta sacuvi ra cha ña vaha, tachi tuñi chitoho ra chi ra. Soco chiin ri, vatyi ña chitó ra, ta chinyacuvi̱ ra. Tatu noo musu ta cuaha cha chaha chitoho ra chi ra, cuaha tahán chi nacuhva cuenda ra chi chitoho ra. Ta ra cha cuaha xaan nyaá ndaha, cuaha xaan tahán chi nacuhva cuenda ra chi chitoho ra. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cha catyi ra cucañi tahan ñáyɨvɨ chihin tahan ñu \r (Mt. 10.34-36) \p \v 49 ’Tari cha sanatahín ñuhu̱ sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, tyicuan caa cuví tyiño vachi. ¡Ñana cha cuñí cha nacayu catyin ri ñuhu̱ ihya! \v 50 Vatyi nyaá yahi noo tundoho cahnu, ta ñana cha nyehí tundoho nyacua nya ndɨhɨ tyiño sahí. \v 51 Cuñí maa ndo vatyi cha vachi cuhve cha taxi ri coo ndo sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Soco yuhu vachi vatyi sasɨin chi ndo. \v 52 Vatyi cha vityin ta ityi nuu ca, ohon ñáyɨvɨ noo vehe cucusɨɨn ñu. Uñi ñu cañi tahan chihin uvi ñu. Ta uvi ñu cucañi tahan chihin uñi ñu. \v 53 Ta ra cuví sutu, cucañi tahan ra chihin sehe ra. Ta ra cuví sehe cucañi tahan ra chihin sutu ra. Ta ñu cuví sɨhɨ cucañi tahan ñu chihin sehe ñu. Ta ñu cuvi sehe cucañi tahan ñu chihin sɨhɨ ñu. Ta ñu cuví tyiso cucañi tahan ñu chihin chono ñu. Ta ñu cuví chono cucañi tahan ñu chihin tyiso ñu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu catyí ra Jesús chi ñáyɨvɨ vatyi ña nacotó ñu vatyi cha chaa̱ quɨvɨ cha quichi Sehe Nyoo \r (Mt. 16.1-4; Mr. 8.11-13) \p \v 54 Catyí tucu ra Jesús chi ñáyɨvɨ cuaha cha nyicú yucuan: \p ―Tatu cha nyehe ndo vatyi cha ndɨhvɨ̱ vico, catyí ndo vatyi cua coon savi. Ta tyicuan caa cuví. \v 55 Tatu cha nyehe ndo vatyi cha caá tatyi ityi tyañuhu, catyi ndo vatyi cha chaa quɨvɨ ihñi. Ta tyicuan caa cuví. \v 56 Nyoho sahá ndo tyi chitó ndo, ta nacotó ndo tandɨhɨ tuhun andɨvɨ, ta tandɨhɨ tuhun ñuhu ñayɨvɨ̱. Soco ¿ñáá tuhun cha ña nacotó ndo ñáá tyembu nyaá ndo vityin? \s1 Nducu yo cuhva yoso caa coo vaha yo chihin ra chicán cuatyi chaha yo coto cuhun yo vehe caa \r (Mt. 5.25-26) \p \v 57 ’¿Ñáá tuhun ña sahá ndo cuenda nya cha vaha ta nya cha ña vaha? \v 58 Tatu noo ra chicán cuatyi chahun ta cuahun chihin ra nu nyaá ra cuví tyiño, ityi cuahun ndu̱cun cuhva nɨ coo vahun chihin ra cha cumañi ca chaa ndo nu nyaá ra cuví tyiño. Coto nacuhva cuenda ra chuun chi juez. Ta juez cuan cunacuhva cuenda ra chuun chi policía. Ta policía cuan cutyihi ra chuun chichi vehe caa. \v 59 Tatu tyicuan caa cuvi, catyí chuun vatyi ma quiton nyacua nya tyiyahvun tandɨhɨ cha tahán chi tyiyahvun ―catyí ra Jesús. \c 13 \s1 Cuñí chi cha nasama yo cuhva iyó yo o cunyehe yo tundoho \p \v 1 Tyicuan ta suri quɨvɨ cuan canyicu suhva ra. Ta quichaha canacatyi ra chi ra Jesús yoso caa cha nyacuvi̱ ra Pilato chihin suhva ra Galilea. Vatyi tyihi ra tyiño na cucahñi sɨndaro chi ra Galilea cha cachaha̱ ofrenda chi Nyoo vehe ñuhu. Ta nasaca̱ ra nɨñɨ ra cuan chihin nɨñɨ quɨtɨ cha cua cuvi ofrenda cuan. \v 2 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi ra: \p ―¿Atu chicá xiñi nyoho vatyi cahnu xaan ca cuatyi ra Galilea cuan cha nuu tandɨhɨ ra ityi ñuu ra. Ta yucuan chaha cachihi̱ ra? \v 3 Ñima. Vatyi tatu nyoho ta ma nasama ndo cuhva iyó ndo, tyicuan caa tucu cunaa nyoho. \v 4 Ta ndɨ chahun uñi ra cachihi̱ cha canacava̱ torre Siloé cuan sɨquɨ ra. ¿Atu cuaha ca cuatyi ra ta ican saha inga ra cha iyó ñuu Jerusalén cuñí maa ndo? \v 5 Ñima. Vatyi tatu nyoho ta ma nasama ndo cuhva iyó ndo, cunaa tucu nyoho. \s1 Nu catyí ra Jesús noo cuhva yoso caa nyatú Nyoo cha nasama yo cuhva iyó yo \p \v 6 Tyicuan ta chaha̱ ra Jesús noo cuhva. Ta catyí ra: \p ―Noo ra iyó yutun cha nañí higo chi ra. Ta nanyaá tun nu ñuhú ra. Ta chaha̱n ra chinyehe ra tatu iñi chɨtɨ tun. Ta nanyehe ra vatyi ñahri. \v 7 Ta quichaha catyí ra chi ra sahá cuenda chi tun: “Cha uñi cuiya tyito ri quichi nyehi tatu iyó chɨtɨ tun. Ta ñahri maa chɨtɨ tun iñi. Na cahnya yo chi tun. Vatyi ¿ñáá ri tuhun sayangá tun nu ñuhú ihya? Vatyi ñahri chɨtɨ chahá tun”, catyí ra. \v 8 Soco ra cha sahá cuenda ñuhú cuan quichaha catyí ra: “Tata, ma cahnya yo chi tun vityin. Na cuinanyaa maa tun nonga cuiya ihya. Cusanduvite ñuhú chaha tun ta cutyihi ñuhú tyahyu. \v 9 Vasɨ tyicuan caa ta cuhva tun chɨtɨ. Soco tatu ña chaha tun chɨtɨ, tyicuan ta cahnya yo chi tun”, catyí ra. \s1 Quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ñaha tɨhɨ chata \p \v 10 Noo quɨvɨ cha nyitatú ñáyɨvɨ sañahá ra Jesús chi ñu chichi vehe ñuhu. \v 11 Ta yucuan nyaá noo ñaha cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi. Ta cha chahun uñi cuiya cuhví ña cha ndutɨhɨ chata ña. Ta ña cuví ndundoo ña. \v 12 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Jesús chi ña. Ta cana̱ ra chi ña. Ta quichaha catyi ra chi ña: \p ―Cha nduvahu̱n. Ñahri ca cuehe ndohún ―catyí ra chi ña. \p \v 13 Tyicuan ta tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ña. Ta caa cuhva ri cuan ta ndundoo̱ ña. Tyicuan ta quichaha sacahnu ña chi Nyoo. \v 14 Soco ra cuví nuu vehe ñuhu, cuxaan xaan ra. Vatyi quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ sanduvaha̱ ra Jesús chi ña. Ta quichaha catyí ra chi ñáyɨvɨ canyicú cuan: \p ―Iyó iñu tahan quɨvɨ tahán chi saha tyiño yo. Yucuan quɨvɨ quichi ndo quichi cuvi tatan chi ndo. Ta ma quichi ndo quɨvɨ nyitatu yo ―catyí ra. \p \v 15 Tyicuan ta ra Jesús quichaha catyí ra chi ra: \p ―Nyoho cha sahá ndo tyi vaha ndo. ¿Atu ña ndachi tucu nyoho quɨtɨ sana ndo vatyi sacoho ndo ndutya chi tɨ quɨvɨ nyitatú yo? \v 16 Ta tyicuan caa tucu ñaha ihya, vachi ña tata ra Abraham. Ta cha chahun uñi cuiya nuhñí ña chihin cuehe ihya sahá ra ña vaha. Ta yori ndachi chi ña. ¿Atu ña tahán chi ndachi yo chi ña vasɨ quɨvɨ nyitatu yo? ―catyí ra Jesús. \p \v 17 Tyicuan ta cuhva cha catyí ra Jesús tuhun cuan, tandɨhɨ maa ra xaan iñi chi ra caha̱n cuvi nuu ra. Soco tandɨhɨ maa ñáyɨvɨ cusɨɨ cuñi ñu chihin cha cahnu cha sacuví ra Jesús. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi tari noo chɨtɨ mostaza cuví cha nyacá ñaha Nyoo añima yo \r (Mt. 13.31-32; Mr. 4.30-32) \p \v 18 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús: \p ―¿Ñáá chihin sandɨquɨ tahin cha nyacá ñaha Nyoo añima yo? ¿Ñáá chihin sandu ɨnuu ri yo? \v 19 Tari noo chɨtɨ mostaza, tyicuan caa cuví. Vatyi noo ra tachi̱ ra noo chɨtɨ nu ñuhú, ta chahnu̱ tun. Ta cuví tun noo yutun cahnu vavaha. Tyicuan ta chaá coyo saa nuu yutun cuan. Ta yucuan savahá tɨ taca tɨ. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi tari yuchan iya tyicuan caa cuví cha nyacá ñaha Nyoo añima yo \r (Mt. 13.33) \p \v 20 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús inga chaha: \p ―¿Ñáá ca chihin sandu inuu ri yo yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima yo? \v 21 Cuví chi tari noo yuchan iya cha nasaca̱ noo ñaha sɨhɨ chihin uñi cuhva yutyi pan. Vatyi tari ndaa pan cuan chihin yuchan iya cuan, tyicuan caa cuahan nducuaha ca ñu nyacá ñaha Nyoo añima ―catyí ra. \s1 Yuvehe tɨhɨn ta ityi cuɨñɨ cha cuahan nu nyaá Nyoo \r (Mt. 7.13-14, 21-23) \p \v 22 Ityi cuahan ra Jesús Jerusalén cahán ra tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ tandɨhɨ ñuu nu yaha̱ ra. \v 23 Ta quichaha ndaca tuhun noo ra chi ra: \p ―¿Atu ña cuaha maa ñáyɨvɨ cucacu añima? ―catyí ra. \p Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p \v 24 ―Na̱nducu ndo cuhva quɨhvɨ ndo yuvehe tɨhɨn. Vatyi yɨɨ xaan quɨhvɨ ndo nu nyacá ñaha Nyoo. Vatyi cuaha xaan ndo cha cucuñi ndo quɨhvɨ ndo yucuan. Ta ma cuvi. \v 25 Vatyi tari chitoho noo vehe tyicuan caa cuví Nyoo. Ta chitoho vehe cuan cunacasɨ ra yuvehe. Tyicuan ta nyoho cha nyicú ndo ityi chata cusacachan ndo yuvehe, ta cucatyi ndo: “Nu̱ña yuvehe.” Ta ra cuan cucatyi ra chi ndo: “Ña chité nya ityi quichi nyoho.” \v 26 Tyicuan ta nyoho cucatyi ndo: “Nyuhu chachi̱ ndi ta chihi̱ ndi chuhun. Maun sañahu̱n tuhun Nyoo chi ndi ityi nu nyaá vehe ndi”, cucatyi ndo chi ra cuan. \v 27 Soco ra cuan cunacahan ra chihin ndo ta cucatyi ra: “Cha catyi chi ndo vatyi ña chité nya ityi quichi nyoho. Ca̱nyaha ndo nu nyai, tandɨhɨ nyoho ñu nyacuví cha ña vaha”, cucatyi ra chi ndo. \v 28 Yucuan ta cuacu ndo ta sacahñi noho ndo cha nyehe ndo chi ra Abraham ta chi ra Isaac ta chi ra Jacob, ta chi tandɨhɨ ra profeta Nyoo cha chiyo ta cha naha. Vatyi canyicú ra nu nyacá ñaha Nyoo. Ta nyoho ndoo ndo ityi chata. \v 29 Ta cuquichi ñáyɨvɨ ityi tyañuhu, ta ityi norte, ta ityi nu caña ñanyii, ta ityi nu quee ñanyii. Ta cunyicu ñu cachi ñu chihin Nyoo nu nyacá ñaha ra. \v 30 Ta yóó ñu cha cuñí cuhun ityi nuu, ican ñu cuhun nu ndɨhɨ. Ta ñu cuahan nu ndɨhɨ, ican ñu cuhun ityi nuu ―catyí ra. \s1 Nu nducuihya iñi ra Jesús nyehé ra chi ñáyɨvɨ ñuu Jerusalén \r (Mt. 23.37-39) \p \v 31 Suri maa quɨvɨ cuan chaa̱ coyo suhva ra fariseo. Ta catyí ra chi ra Jesús: \p ―Qui̱ta ihya vatyi ra Herodes cuñí ra cahñi ra chuun ―catyí ra. \p \v 32 Soco ra Jesús quichaha catyi ra chi ra: \p ―Cua̱han ndo ta catyi ndo chi ra ñucuii quiñi iyó cuan, vatyi nyacua nya nu chaa maa chi quɨvɨ cha ndɨhɨ tyiño sahí cha tave tatyi ña vaha ta cha sanduvahi chi ñu cuhví, tyicuan ta cundɨhɨ tyiño sahí. \v 33 Soco nya tahán chi cha ndɨhɨ maa tyiño sahí, tyicuan ta cuhun mai cucúvi nya Jerusalén. Vatyi ma cuvi cha cúvi noo ra profeta Nyoo ityi chata Jerusalén. \p \v 34 ¡Ndahvi nyoho ñáyɨvɨ Jerusalén! vatyi chahñí ndo chi ra profeta ra cachahá cuenda tuhun cahán Nyoo chi ndo. Ta tuchi ndo yuu chi tandɨhɨ ra cha saquichi̱ Nyoo nu nyicú ndo. Ta yuhu cuaha xaan chaha cuñí saha cuende chi ndo tari noo ndɨvɨ cha sahá cuenda tɨ chi sehe tɨ, ta naquehen vaha tɨ chi tɨ chichi ndichin tɨ. Soco maa ndo ña cuñí ndo. \v 35 Nye̱he ndo vityin vatyi cha sandoi̱ chi ndo. Ta catyí chi ndo vatyi ma nyehe ca ndo chii nyacua nya chaa chi quɨvɨ cuacatyi ndo vatyi cahnu xaan ra vachi chihin sɨvɨ Nyoo ―catyi ra Jesús. \c 14 \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra cuhví cha yɨhɨ́ cuiño chi \p \v 1 Cuví chi noo quɨvɨ nyitatú ñáyɨvɨ. Ta ra Jesús cuahan ra cua cachi ra vehe noo ra cuví nuu chi ra fariseo. Ta suhva ca fariseo cuan cañañi ra chi ra Jesús tatu ñáá cha ña vaha cunyacuvi ra. \v 2 Yucuan ta nuu ra Jesús nyaá noo ra cuhví cha yɨhɨ́ cuiño chii. \v 3 Tyicuan ta quichaha catyi ra Jesús chi ra casacuaha ley vehe ñuhu ta chi ra fariseo: \p ―¿Atu vaha sanduvaha yo chi ñáyɨvɨ cuhví quɨvɨ nyitatú yo? ―catyí ra. \p \v 4 Tyicuan ta tandɨhɨ ra cuan, taxi taxi cacuvi ra. Yucuan cuví nu tyiso̱ ra Jesús ndaha ra sɨquɨ ra cuhví cuan. Ta sanduvaha̱ ra chi ra. Ta natachi̱ ra chi ra na cunuhu ra. \v 5 Tyicuan ta quichaha catyi ra Jesús chi ra fariseo: \p ―Tatu canacava noo burru sana ndo, o nonga quɨtɨ sana ndo chichi noo xahva, ¿atu ma cutava ndo chi tɨ tañi tyehe ri, vasɨ quɨvɨ nyitatú yo cuví? ―catyí ra. \p \v 6 Tyicuan ta inga chaha tucu taxi cuii ri nɨcunyicu ra fariseo. Vatyi ña ñihi ca ra tuhun nacahan ra. \s1 Nu sañaha̱ ra Jesús chi yo vatyi ma cahnu saha yo chi yo \p \v 7 Cha nyehe̱ ra Jesús vatyi tandɨhɨ ra canyicú vico cuan nacachí ra tyayu vaha ca cunyaa ra. Tyicuan ta quichaha chaha ra tuhun ihya chi ra: \p \v 8 ―Nya quɨvɨ cuhun ndo vico tandaha, ma nanducu ndo tyayu vaha ca cunyaa ndo. Vatyi coto quichi inga ra cha cahnu ca cuvi ican saha ndo, \v 9 ta coto quichi ra cha nacatyi tuhun ta catyí ra chuun: “Cu̱hva tyayu chiña. Vatyi cunyaa ra ihya.” Tyicuan ta yoho chihin cha cahán nuun, ta cuhvon. Yucuan ta cunyaun nu ndɨhɨ. \v 10 Soco catyí chi ndo, vatyi nya quɨvɨ nacatyi tuhun ra chi ndo, cunyaa ndo noo nu ñima ri tuhun. Vatyi quichi maa ra cha nacatyi̱ tuhun chi ndo ta catyi ra chi ndo: “Ra tahin, ña̱ha, cu̱nyaun nu tyayu vaha tyehe.” Ta tyicuan caa sacucahnu ra chuun nu ñáyɨvɨ nyicú yuhu mesa chuhun. \v 11 Vatyi yóó ra cha cahnu sahá chii, cuquehen ra tɨcahan nuu. Ta yóó ra cha ndahvi sahá chii, cahnu cucuvi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 12 Tyicuan ta quichaha catyi tucu ra chi ra nacatyi̱ tuhun chi ra: \p ―Nya quɨvɨ coo vico vehun, ma nacatyi tuhun chi ra tahun, nɨ chi yañun, nɨ ri chi ñáyɨvɨ chuun, nɨri chi ñu nyicú yuvehun ñu tyayɨɨ. Vatyi ñu cuan cuví nacatyi tuhun ñu chuun, na coo tucu vico vehe maa ñu. Tyicuan ta nacahnya ñu cuenda cha chaha̱n ñu vico vehun. \v 13 Soco cua catyi chuun vatyi nya quɨvɨ coo vico vehun, nacatyi tuhun chi ñu ndahvi, chi ñu cuhví, chi ñu coxo, ta chi ñu cuaa. \v 14 Tyicuan ta sɨɨ cuví chuun, vatyi ñu cuan ma cuvi natyiyahvi ñu chuun. Soco cuñihun yahvun quɨvɨ cunandoton chihin ñáyɨvɨ vaha. \s1 Nu chaha̱ ra Jesús noo cuhva yoso caa nacatyi tuhun ra chi yo vatyi quɨhvɨ yo nu nyacá ñaha Nyoo \r (Mt. 22.1-10) \p \v 15 Ta chiñi̱ noo ra cha nyaá yuhu mesa cuan tuhun cahán ra Jesús. Ta quichaha catyí ra chi ra: \p ―Sɨɨ xaan cuvi chi ñu cachi nu nyacá ñaha Nyoo ―catyí ra. \p \v 16 Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―Noo ra cuan savaha̱ ra noo vico cahnu vavaha vehe ra. Ta nacatyi̱ tuhun ra chi cuaha xaan ñáyɨvɨ. \v 17 Tyicuan ta chaa̱ cuhva cha cuxiñi ñu, ta tachi̱ ra chi musu ra nacana ra chi ñu. Vatyi cha chaa̱ cuhva cha cuxiñi ñu. \v 18 Soco tandɨhɨ ñu cuan quichaha catyí ñu vatyi ma cuhun ñu. Ta noo ra cuan catyí ra: “Ni sate̱ noo ñuhú. Ta cuñí chi cuhin cunyehi. Ican tuhun chiquén na saha ra tucahnu iñi chii vatyi ma cuhin.” \v 19 Tyicuan ta inga tucu ra cuan catyí ra: “Ni sata cuiri ohon tahan yunta quɨtɨ. Ta cuhin cunyehi tatu vaha tɨ. Ican tuhun chiquén tumañi iñi chi ra na saha ra tucahnu iñi chii, vatyi ma cuvi cuhin.” \v 20 Tyicuan ta inga tucu ra cuan catyi ra: “Ni ndɨhɨ tandahi, ta ma cuvi cuhin”, catyí ra. \v 21 Tyicuan ta musu ra cuan cuanuhu ra. Ta nacatyi ra tandɨhɨ tuhun cuan chi ra cha tachi̱ chi ra. Cha chiñi̱ ra savaha vico cuan cha tyicuan caa, ta cuxaan xaan ra. Ta catyí ra chi musu ra: “Cua̱han tandɨhɨ maa ityi. Ta quichi nyacon chi ñu ndahvi, chi ñu cuhví, ta chi ñu coxó, ta chi ñu cuaa”, catyí ra. \v 22 Ta cha yaha̱ nachaa̱ musu cuan ta catyi̱ ra chi ra cha tachi̱ chi ra: “Cha sacuvi̱ tandɨhɨ maa cha catyún. Ta nuñá ca chichi vehe”, catyí ra. \v 23 Tyicuan ta chitoho ra catyí ra chi ra: “Cua̱han cua nducu ca chi ñu tandɨhɨ maa ityi. Ta sa̱nɨñun chi ñu na quichi coyo ñu, vatyi na cutu chichi vehi. \v 24 Vatyi catyí chuun vatyi ni minoo ñu cha nacatyi̱ tuhin cha xihna ri, ma cachi ñu chihin” ―catyí ra Jesús. \s1 Cuaha xaan tundoho nyehe yo tatu cuenda ra Jesús yɨhɨ́ yo \r (Mt. 10.37-38) \p \v 25 Cuaha xaan ñáyɨvɨ nyicón chi ra Jesús. Tyicuan ta nanyehe ra chi ñu, ta quichaha catyí ra: \p \v 26 ―Tandɨhɨ nyoho cha nyicón ndo chii, tatu cuñí ca ndo chi ñáyɨvɨ chi ndo ican saha chi yuhu, ñima cuende yɨhɨ́ ndo. Ta tatu cuñí ca ndo chi maa ndo ican saha chi yuhu, ñima cuende yɨhɨ́ ndo. \v 27 Vatyi nya nyoho cha ña cuñí ndo nyehe ndo tundoho cha cunyicon ndo chii, ña tahán chi cuví ndo ñu cuende, vatyi cha nyehe ndo tɨndoho yucuan cuví cruzi cha tahán chi cuiso ndo. \v 28 Vatyi tatu nya nyoho cuñí ndo savaha ndo noo vehe cahnu, xihna ca cunyaa ndo ta ndichi xiñi ndo tatu caña xuhun ndo cha cananyaa ndo vehe cuan. \v 29 Vatyi tatu quichaha sacacu ndo vehe cuan, ta quichaha ña cuví sandɨhɨ ndo vatyi ñahri ca xuhun ndo, cuacu nyaa ñáyɨvɨ chi ndo. \v 30 Ta cuacatyi ñu: “Ra cuan quichaha savaha ra vehe ra, ta nɨ ña cuví sandɨhɨ ra”, cucatyi ñu. \v 31 O tatu noo rey cha cuñí cañi tahan chihin inga rey ¿atu ña chicunyaa xihna ra ta ndichi xiñi ra tatu ñihi uchi mil sɨndaro cha cuahan chihin ra cua cañi tahan chihin inga rey cha vachi chihin oco mil sɨndaro cuan? \v 32 Tatu chitó ra vatyi ma cuvi chasaha ra chi inga rey cuan, tyicuan ta cañi ca vachi rey cuan, ta tachi ra chi noo musu ra vatyi cucatyi ra chi rey cuan na ndɨhɨ tuhun yucuan ri. \v 33 Ta tyicuan caa cuví chi nyoho. Tatu ma cahnya iñi ndo tandɨhɨ maa cha cuñi ndo ta cha cumi ndo, ma cuvi cunyicon ndo chii. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi tari ñɨɨ cha ndɨhɨ cha uhva, tyicuan caa cuvi yo tatu ndu uvi iñi yo cha chino iñi yo chi ra \r (Mt. 5.13; Mr. 9.50) \p \v 34 ’Vaha ñɨɨ vatyi sacu uhva chi cha cachi yo. Soco tatu ndɨhɨ cha uhva chi, ña vaha ca chi. \v 35 Ñahri ca tyiño cuví saha chi. Ta sacuita yo vatyi ña vaha ca. Nya nyoho cha cutuñí iñi ndo, tya̱soho ndo tuhun cahín ―catyí ra Jesús. \c 15 \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi tari mbee cha cuanaa tyicuan caa cuví yo \r (Mt. 18.10-14) \p \v 1 Tandɨhɨ ra tavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma, ta ra iyó cuatyi, tuhva̱ ra nu nyaá ra Jesús, tacuhva cuɨñɨ ra tuhun cahán ra. \v 2 Tyicuan ta ra fariseo ta ra casacuaha ley vehe ñuhu quichaha cacahan nyaa ra, ta cacatyí ra: \p ―Ra ihya, cahán ra chihin ra iyó cuatyi. Ta chachí ra chihin ra ―cacatyí ra. \p \v 3 Tyicuan ta ra Jesús caha̱n ra noo cuhva ihya, ta catyí ra: \p \v 4 ―Ta nya nyoho cha iyó noo cientu mbee sana ndo, tatu cuanaa noo tɨ, ¿atu ma sandoo ndo chi tandɨhɨ ca tɨ cuan nu chiqui. Ta cunanducu ndo chi quɨtɨ cha cuanaa cuan, nyacua nya cha nañihi ndo chi tɨ? \v 5 Ta cuhva cha nañihi ndo chi tɨ, ta natyiso soco ndo chi tɨ. Ta sɨɨ vavaha cuví chi ndo. \v 6 Ta cuhva cha nachaa ndo vehe ndo, ta ndu ɨɨn ri ndo chihin ra tahan ndo ta chihin ñu nyicú yatyin yuvehe ndo, yucuan ta catyi ndo chi ñu vatyi na cusɨɨ cuñi ñu chihin ndo vatyi nañihi̱ ndo chi mbee sana ndo cha chinaa̱. \v 7 Ta ihya catyí chi ndo, vatyi sɨɨ xaan ca cuvi chi ángel Nyoo andɨvɨ cha catyi noo ra cha iyó cuatyi ta nasama cuhva iyó ra, ta ñima ca cha catyi ndɨ cumi xico chahun cumi tahan ñáyɨvɨ cha ñahri cuatyi. \s1 Ñaha sɨhɨ cha cuanaa xuhun ta nañihi̱ ña \p \v 8 ’Ta catyí chi ndo, tatu iyó noo ñaha cha iyó uchi tahan xuhun ña, ta tatu cuanaa noo xuhun ña, tyaa ña noo candil. Ta tɨhvɨ ña tandɨhɨ cuii maa chichi vehe ña. Ta nanducu ña tandɨhɨ cuii nyacua nya cha nañihi ña xuhun cuan. \v 9 Ta cuhva cha yaha̱ nañihi̱ ña, cuahan ña cua nanducu ña chi ñaha tahan ña, ta ñáyɨvɨ cha nyicú yuvehe ña, ta catyi ña chi ñu: “Cu̱sɨɨ cuñi ndo chihin vatyi cha nañihi̱ xuhin cha chinaa”, catyí ña. \v 10 Ta catyí chi ndo vatyi tyicuan caa sɨɨ cuví chi ángel Nyoo cha catyi noo ra iyó cuatyi ta ndu uvi iñi ra cuatyi ra ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sañahá ra Jesús yoso caa cuñí Nyoo chi noo ra ndu uvi iñi cuatyi \p \v 11 Tyicuan ta quichaha catyí tucu ra Jesús cuhva ihya: \p ―Noo ra, chiyo̱ uvi tahan sehe ra. \v 12 Ta noo chaha, ra luhlu ca cuan catyí ra chi sutu ra vatyi nacuhva ra cha tahán chi chi ra. Tyicuan ta sutu ra chaha̱ ra chi nɨnduvi sehe ra. \v 13 Ta ña cuaha ri quɨvɨ cuan ta ra luhlu ca cuan xico̱ ra tandɨhɨ cuii maa cha chaha̱ sutu ra chi ra. Ta sandu ɨɨn ri ra xuhun ra, ta quehe̱n ra ityi ta cuahan ra noo ñuu cañi. Ta yucuan chiyo̱ ra, sanaa̱ ra tandɨhɨ maa xuhun ra chihin tusɨɨ iñi. Ta quiñi xaan chicá noo ra. \v 14 Tyicuan ta chaa̱ noo tama ityi nu iyó ra. Ta quichaha chisoco ra vatyi ndɨhɨ xuhun ra sanaa̱ ra. \v 15 Tyicuan ta chaha̱n ra chicaca̱n ra tyiño chi noo ra ñuu cuan. Ta ra cuan tachi̱ ra chi ra noo nu iyó quɨnɨ sana ra, vatyi cusaha cuenda ra chi tɨ. \v 16 Ta cuví noo chaha cuan chisoco xaan ra. Ta ñahri maa cha cachi ra iyó, nyacua quichi cuvi iñi ra cachi ra cha cachachí quɨnɨ cuan soco yori maa chaha cha cachi ra. \v 17 Tyicuan ta nɨcohon iñi ra tuhun sutu ra. Ta ndichi xiñi ra: “¿Atu chiin cuaha ra casahá tyiño chihin suti? Soco ñahri maa cha cumañi chi ra. Ta yuhu cuñí cúvi soco ihya. \v 18 Vityin cunuhin nu nyaá suti. Ta catyi chi ra tyi chicoo̱ cuatyi nuu Nyoo ta nuu maa ra. \v 19 Ta ña naña que cha cuvi sehe ra chii, ta na saha ra tuhun vatyi noo musu ri ra cuví chii.” Tyicuan caa ndichi xiñi ra. \p \v 20 ’Tyicuan ta quehe̱n ra ityi cuanuhu ra nya vehe sutu ra. Cañi ca vachi ra ta nanyehe̱ sutu ra chi ra, ta cundahvi̱ cuñi ra nyehe ra chi ra. Ta chino̱ ra chisataha̱n ra chi sehe ra. Ta nanumi̱ ra chi ra. \v 21 Tyicuan ta quichaha catyí ra chi sutu ra: “Tata, chicoo̱ cuatyi nuu Nyoo ta chicoo̱ cuatyi nu maun. Ta yucuan chaha ña naña que cha cuví sehun chii”, catyí ra chi sutu ra. \v 22 Soco sutu ra tyihi ra tyiño, ta catyí ra chi musu ra: “Ta̱va ndo sahma vaha ca ta sa̱cuihno ndo chi ra. Ta tyi̱hi ndo noo xehe nundaha ra. Ta nya̱ca ndo zapato quɨhɨ chaha ra ñandɨhɨ. \v 23 Ta sɨɨn ri ca̱hñi ndo noo becerru cha xahan ca, vatyi cachi yo chi tɨ. Vatyi vityin cucoo yo noo vico. \v 24 Vatyi ra sehi ihya cha chihi̱ ra saha̱ mai tuhun. Cuñi̱ mai vatyi ma nyehe que chi ra, soco natuvi̱ ra”, catyí sutu ra. Tyicuan ta quichaha chicoo ñu vico. Ta sɨɨ xaan cacuñí ñu vatyi natuvi̱ ra cuan. \p \v 25 ’Tyicuan ta inga sehe ra, ra cha chahnu ca, ñohó ra nu chiqui. Ta cuhva cha cuanachaa ra nya vehe ra, ta quichaha chiñi̱ ra yaa. Ta chiñí ra vatyi sɨɨ xaan cachitá chaha ñu. \v 26 Tyicuan ta cuhva cha cuyatyin ra nya vehe ra ta cana̱ ra chi noo musu ra. Ta ndaca tuhun ra ñáá cha cuví cuan. \v 27 Tyicuan ta musu ra quichaha catyí ra: “Yañun, ican nachaa̱. Ta yucuan chaha tachi̱ sutun vatyi na cahñi ra chi noo becerru xahan ca. Vatyi vaha ri nachaa yañun, ta ñahri cha cuvi̱ chi ra”, catyí ra. \v 28 Tyicuan ta cuxaan xaan cuñí ra. Ta ña cuñí ra ndɨhvɨ ra chichi vehe. Soco sutu ra chaha̱n ra chicaha̱n ndahvi ra chihin ra, vatyi na ndɨhvɨ ra chichi vehe. \v 29 Tyicuan ta nacaha̱n ra ta catyí ra chi sutu ra: “¿Atu chiin cuiya sahá tyiñe chuhun? Ta tyasohí tuhun cahún. Ta ni noo chaha ta ta nacahnu que nu cahún. Soco ni noo ndixihyu lee ta cuhva con chii vatyi coi vico chihin ra tahin. \v 30 Soco vityin cha nachaa̱ sehun ihya, ra cha sanaa̱ xuhun chihin ñu cata iñi. Ta vityin chahu̱n noo becerro quɨtɨ xahan ca chi ra”, catyí ra chi sutu ra. \v 31 Tyicuan ta nacaha̱n sutu ra ta catyí ra chi ra: “Sehi, yoho tyicuan ri nyaún chihin. Ta tandɨhɨ cha cumi, chuun cuví. \v 32 Soco vityin tahán chi sacuvi yo vico ihya. Ta cusɨɨ cuñí yo. Vatyi nachaa̱ yañun, ra cha saha̱ mai tuhun vatyi chihi̱. Tari quɨvɨ nandoto̱ ra cuví ihya. Ta chinaa̱ ra, ta nañihi̱ tucu yo chi ra inga chaha”, catyí ra chi sehe ra ―catyí ra Jesús. \c 16 \s1 Nu sañahá ra Jesús chi yo yoso caa saha yo tumañi iñi chihin cha iyó chi yo \p \v 1 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Iyó noo ra tyayɨɨ vavaha ra. Ta iyó noo ra yɨndaha tandɨhɨ tyiño sahá ra. Ta chaha̱n coyo musu ra canacatyi ra chi ra tyayɨɨ cuan, vatyi ra yɨhɨ́ ndaha tyiño cuan, sanaa ra tandɨhɨ cha iyó chi ra. \v 2 Tyicuan ta cana̱ ra tyayɨɨ cuan chi ra yɨndaha tyiño cuan, ta catyí ra chi ra: “Cha cuaha xaan cuatyi chahún quichi nu nyaí. Na̱cuhva cuendon tandɨhɨ tyiño cha sacuvu̱n chii. Vatyi ma saha tyiño con chihin”, catyí ra chi ra. \v 3 Tyicuan ta ra yɨndaha tyiño cuan ndichi xiñi ra: “¿Yoso caa cunyacuvi vityin? Chitohi ña cuñí ca ra cha sahá tyiñe chihin ra. Ta ñahri fuerza iyó chii cha saha tyiñe nu ñuhú. Ta cahán nui caye chichi ñuu. \v 4 Soco cha chité yoso caa cunyacuvi vityin, ta vaha coo ñáyɨvɨ chihin quɨvɨ cha ma coo ca tyiño sahi, ta vaha chai vehe ñu”, ndichi xiñi ra. \v 5 Tyicuan ta cana̱ ra chi noo noo ra yosoyɨcá chi chitoho ra. Ta quichaha catyí ra chi noo ra cuan: “¿Yoso yosoyɨcón chi chitohi?” catyí ra. \v 6 Tyicuan ta nacaha̱n ra cuan ta catyí ra: “Yuhu yosoyɨqué noo cumi mil litru aceitye.” Tyicuan ta ra yɨndaha tyiño cuan catyí ra chi ra: “Que̱hen nonga tutu ihya. Ta na̱tyaa uvi mil ri. Ta sa̱cuiton tutu chahnu cuan”, catyí ra. Tyicuan caa sacuvi̱ ra. Ta cuahan ra. \v 7 Tyicuan ta chaa̱ inga ra. Ta quichaha ndaca tuhun tucu ra chi ra cuan ta catyí ra: “¿Yoso yosoyɨcá yoho chi chitohi?” Ta nacaha̱n ra cuan ta catyí ra: “Yosoyɨqué noo mil arroba trigu”, catyí ra. Tyicuan ta quichaha catyí ra yɨndaha tyiño cuan: “Que̱hen inga tutu, ta na̱tyaun uña cientu ri arroba. Ta sa̱cuita tutu chahnu chiña”, catyí ra. \v 8 Tyicuan ta chitó chitoho ra cha ña vaha cha chinyacuvi̱ ra. Ta iyo xaan cuñí ra vatyi yatyi xaan saha̱ ra cuan chi ra ―catyí ra Jesús. \p Ta quichaha catyi tucu ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Ñáyɨvɨ ña vaha añima yatyi xaan ca sahá ñu chi ñu ican saha ñáyɨvɨ vaha añima. \p \v 9 ’Ta catyí chi ndo, vatyi co̱tyiño ndo cha tyayɨɨ cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, ta sa̱ha ganaa ndo amigo. Ta quɨvɨ cha ndɨhɨ cha tyayɨɨ cuan, cuñihi ndo nu cunyicu ndo nya nu nyaá Nyoo tyicuan ri maa. \p \v 10 ’Tatu chitó ndo cotyiño ndo chiin cha iyó chi ndo cha cuenda cha vaha, tyicuan caa coto tucu ndo cotyiño ndo tatu cuaha iyó chi ndo. Soco tatu ña chitó ndo cotyiño ndo chiin cha iyó chi ndo, tyicuan caa ma coto tucu ndo cotyiño ndo tatu cuaha coo chi ndo. \v 11 Ta catyí chi ndo, tatu ña sahá ndo tumañi iñi chihin cha iyó chi ndo sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, Nyoo ma cuhva ra noo cha tyayɨɨ cha ndicha chi ndo. \v 12 Tandɨhɨ cha iyó chi ndo maa Nyoo chaha̱ noo chi ndo. Soco tatu ña sahá ndo tumañi iñi chihin cuan, ma cuhva ra cha tahán chi chi ndo. \p \v 13 ’Noo musu ma cuvi coo uvi tahan chitoho ra. Vatyi musu cuan cuñí ca ra chi noo ra, ta ñima ca chi inga ra. O chi noo ra, vaha quichahá ra tuhun cahán ra, ta chi inga ra, ma quichaha ra cha cahán ra. Ma cuvi cuñi ndo chi Nyoo ta suri cuhva cuan cuñi tucu ndo cha tyayɨɨ ―catyí ra Jesús. \p \v 14 Tyicuan ta cha chiñi̱ ra fariseo tandɨhɨ tuhun cahán ra Jesús. Tyicuan ta quichaha chacu cuehe ra nyehe ra chi ra. Vatyi maa ra fariseo cuan cuñí xaan ra chi xuhun. \v 15 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ra: \p ―Vaha xaan sahá ndo chi ndo nuu ñáyɨvɨ. Soco chitó Nyoo vatyi añima ndo ña vaha. Ta tandɨhɨ cha catyí ñáyɨvɨ vatyi cahnu xaan ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, Nyoo ña cuñí nyehe ra. \s1 Nu sañahá ra Jesús tuhun ley ra Moisés, ta tuhun yoso caa cunyaca ñaha Nyoo añima yo chi yo \p \v 16 ’Ley cha tachi̱ Nyoo chi ra Moisés vatyi tyaa ra, ta tuhun cha tyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha, ican chi cuvi cha saquehe̱n ityi chi ñáyɨvɨ nyacua nya quɨvɨ chaa̱ ra Juan. Ta maa ra Juan quichaha cahan ra tuhun vaha vatyi cha cuñí quichi Nyoo vatyi cunyaca ñaha ra. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha nducú cuhva yoso caa cunyaca ñaha Nyoo añima ñu, ican ñu quɨhvɨ ndaha ra. \p \v 17 ’Soco catyí chi ndo, vasɨ cunaa andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱, soco cha cuví ley Nyoo cha tyaa̱ ra Moisés, ma naa nyacua nya cha yaha̱ cuvi tandɨhɨ. \s1 Sañahá ra Jesús vatyi ña vaha cha sandoo rayɨɨ chi ñasɨhɨ ra \r (Mt. 19.1-12; Mr. 10.1-12) \p \v 18 ’Tatu noo rayɨɨ iyó ñasɨhɨ ra, ta sanandoo ra chi ña, ta tandaha ra chihin inga ña, iyó cuatyi ra nuu Nyoo. Ta tatu tandaha noo rayɨɨ chihin noo ñaha cha sandoo yɨɨ chii, coo tucu cuatyi ra nuu Nyoo. \s1 Nu sañahá ra Jesús tuhun noo ra tyayɨɨ chihin ra Lázaro \p \v 19 ’Chiyo̱ noo ra tyayɨɨ. Ta vaha ñihnó ra. Ta tandɨhɨ quɨvɨ iyó ra vico ta chachí vaha ra. \v 20 Ta chiyo̱ tucu noo ra ndahvi cha nañí Lázaro. Ta cuaha xaan ndɨhyɨ iñi ra. Ta nyaá ra yuvehe ra tyayɨɨ cuan. \v 21 Ta ra ndahvi cuan, cuñí ra cachi ra, vasɨ cha canacoyo nu mesa ra tyayɨɨ cuan. Ta nyacua nya ina ta chaa̱ tɨ nu nyaá ra, ta yuyaá tɨ nu cahvi chi ra. \v 22 Ta noo quɨvɨ cuan chihi̱ ra ndahvi cuan. Ta ángel Nyoo quehe̱n ra chi ra ta cua nyaca ra chi ra nya nu nyaá ra Abraham gloria. Tyicuan ta chihi̱ tucu ra tyayɨɨ cuan. Ta chicuchi̱ ñu chi ra. \v 23 Tyicuan ta ra tyayɨɨ cuan nyehé xaan ra tundoho nu ñohó ra anyaya. Ta nanyehe̱ ra nu cañi. Ta nanyehe̱ ra chi ra Abraham chihin ra Lázaro, nyaá ra chihin ra yucuan. \v 24 Tyicuan ta canachaa̱ ra ta catyí ra: “Tata Abraham, cu̱ndahvi cuñi chii. Ta̱chi chi ra Lázaro na satyii ra chiin nundaha ra. Ta na satoo ra ɨɨn tɨtɨ ndutya nu yai. Vatyi nyehé xain tundoho nu cayú ñuhu̱ ihya”, catyí ra. \v 25 Soco ra Abraham catyí ra chi ra: “Nɨ̱cohon iñun vatyi vaha chiyo̱n ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta ra Lázaro, ña vaha chiyo̱ ra. Vityin vaha iyó ra ihya, ta yoho nyehún tundoho. \v 26 Ta sɨɨn ri, mahñu ihya cono xaan. Ta ma cuvi yaha ra iyó tyehe cuhun ra chiña. Ta ma cuvi yaha ra iyó chiña, quichi ra tyehe”, catyí ra Abraham chi ra. \v 27 Tyicuan ta quichaha catyí ra tyayɨɨ cuan: “Tata Abraham, sa̱hun tumañi iñi chii. Ta ta̱chun chi ra Lázaro nya vehe suti. \v 28 Vatyi iyó ohon tahan yañi. Ta cuñí vatyi nacatyi ra chi ra yoso caa iyé ihya nu nyehí tundoho, coto quichi coyo tucu ra cuan ihya”, catyí ra. \v 29 Tyicuan ta quichaha catyí ra Abraham: “Iyó ley cha tyaa̱ ra Moisés. Ta iyó tuhun cha tyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha. Na quichaha ra tu cuñí ra”, catyí ra Abraham. \v 30 Tyicuan ta quichaha catyí ra tyayɨɨ cuan: “Tata Abraham. Ma quichaha ra. Soco tatu yóó cha nandoto, ta cuhun cucahan chihin ra, yucuan ta tyasoho ra ta nasama ra cuhva iyó ra”, catyí ra cuan. \v 31 Soco ra Abraham catyí ra: “Tatu ña cuñí ra quichaha ra tuhun tyaa̱ ra Moisés ta tuhun cha tyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha, ma chino iñi ra tuhun cahan noo ndɨyɨ tatu nandoto ra ta cahan ra chihin ra.” \c 17 \s1 Nu sañahá ra Jesús chi yo yoso caa saha cuenda yo chi yo coto sacuvi yo cha ña vaha \r (Mt. 18.6-7, 21-22; Mr. 9.42) \p \v 1 Tyehe caa catyí ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Tyicuan ri iyó cha quiñi caa cha satɨvɨ́ chi ñáyɨvɨ. Soco ndahvi ra ndahvi ra satɨvɨ́ chi ñáyɨvɨ. \v 2 Vaha taxin ca cuhñi ra noo yuu sucun ra. Ta cutuchi ra chi ra nu tyañuhu. Coto satɨvɨ ra chi ñu ni nasama cuhva iyó ihya. \p \v 3 ’Sa̱ha ndo cuenda chi ndo. Tatu noo ra tahan ndo ta sacuvi ra noo cha ña vaha chihin ndo. Ca̱tyi ndo chi ra vatyi ña vaha cha sacuvi ra. Tatu nasama ra cuhva iyó ra, sa̱ha ndo tucahnu iñi chi ra. \v 4 Ta nɨ ri maa sacuvi ra cha ña vaha chihin ndo ucha tahan chaha cha noo quɨvɨ. Tatu ndɨ ucha tahan chaha ta catyi ra chi ndo vatyi ndu uvi iñi ra cha sacuví ra chi ndo, ndɨ ucha tahan chaha sa̱ha ndo tucahnu iñi chi ra. \s1 Nu sañahá ra Jesús chi yo vatyi tatu chinó iñi yo chi ra, cuví sacuvi yo cuaha cha vaha \p \v 5 Tyicuan ta quichaha catyí ra cachicá tyiño nuu ra Jesús chi ra: \p ―Cu̱hva cha chinó ca iñi ndi chuun ―catyí ra. \p \v 6 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Tatu chinó iñi ndo chi yuhu vasɨ chiin ri tari cuhva noo chɨtɨ mostaza luhlu, cuví catyí ndo chi yutun sicómoro cha nanyaá ihya nacoyo tun, ta cucuinanyaa tun nu tyañuhu. Ta cucuvi nu cahan ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Yoso caa tahán chi quichaha yo chi Nyoo \p \v 7 Ta catyí ra Jesús: \p ―Tatu noo nyoho ta iyó noo musu ndo. Ta nachaa ra cha chaha̱n ra nu chiqui chi sahatyiño ra, o chi saha cumi ra quɨtɨ sana ndo, ¿atu catyí ndo chi ra: “Cu̱nyaa ta cachun”? Ña catyí ndo chi ra tyicuan caa. \v 8 Soco tyehe caa catyí ndo chi ra: “Sa̱nduvaha cha cuxiñi. Ta tyi̱hun cha cachi. Cha yaha cha cachi tyicuan ta cachi tucu maun”, catyí ndo chi ra. \v 9 Ni ña tuhvá ndo nacuhva ndo tyahvi nyoo chi ra vatyi sacuvi̱ ra ñáá noo tyiño tava̱ ndo chi ra. \v 10 Tyicuan caa tucu nyoho chihin Nyoo. Quɨvɨ ndɨhɨ sacuvi ndo cha catyí Nyoo chi ndo, tahán chi catyí ndo: “Nyuhu chiin ri cha tachu̱n chi ndi, yucuan ri sacuvi̱ ndi. Ta ña yaha ca.” \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi uchi tahan ra tyahyu coño \p \v 11 Ityi cuahan ra Jesús ityi ñuu Jerusalén yaha̱ ra nu cuví xahñi Samaria chihin Galilea. \v 12 Nu chaa̱ ra noo ñuu, quita̱ coyo uchi tahan ra cuhví chihin cha tyahyu coño ra. Ta chicuitayucu ra nyasava ri. \v 13 Ta quichaha cacanachaa ra chi ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Yoho, Maestro Jesús, cu̱ndahvi cuñi chi ndi ―catyí ra. \p \v 14 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Jesús chi ra ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han ndo. Ta cua sa̱ñaha ndo chi ndo chi tata sutu vatyi cha nduvaha̱ ndo. \p Tyicuan ta cuahan coyo ra cuan. Ta ityi cuahan coyo ra ta cananyehe̱ ra vatyi nduvaha̱ ra. \v 15 Tyicuan ta cuhva cha nanyehe noo ra cuan vatyi nduvaha̱ ra, cuanuhu chata ra nu nyaá ra Jesús. Ta cana̱ chaa ra, ta sacahnu ra chi Nyoo. \v 16 Ta chicuɨñɨ̱ chɨtɨ ra. Ta nacañi̱ noo ra xiñi ra nya nu ñuhu nuu ra Jesús. Ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi ra. Ta ra cuan, ra Samaria cuví ra. \p \v 17 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Atu ñima uchi tahan ndo nduvaha̱? ¿Nya nyaá inga ɨɨn tahan ca ra? \p \v 18 ¿Ñáá tuhun cha noo tuhun ri maa ra inga ñuu nandichi chata ra ta sacahnu ra chi Nyoo? ―catyí ra Jesús. \p \v 19 Tyicuan ta quichaha catyí ra chi ra cuan: \p ―Ndu̱cuita ta cua̱han. Nduvahu̱n vatyi chinó iñun ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Yoso caa cuquichi Nyoo cunyaca ñaha ra nu iyó yo ihya \r (Mt. 24.23-28, 36-41) \p \v 20 Candaca̱ tuhun ra fariseo chi ra Jesús, ta catyí ra: \p ―¿Ama quichi Nyoo cunyaca ñaha ra? \p Tyicuan ta ra Jesús quichaha catyí ra: \p ―Cha cunyaca ñaha Nyoo ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, ñima cha nyehé yo cuví. \v 21 Ma cuvi catyi ñáyɨvɨ: “Ma ra nyaá ihya, o ma ra nyaá ityi cuan.” Vatyi Nyoo cha chaa̱ ra mahñu ndo, ta nyacá ñaha ra añima ñáyɨvɨ cuenda ra ―catyí ra chi ra. \p \v 22 Yaha̱ cuan ta catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Cuchaa chi quɨvɨ vatyi cucuñi ndo nyehe ndo chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. Soco ma nyehe ndo chii. \v 23 Cuchaa tucu chi quɨvɨ ta cucatyi ñáyɨvɨ chi ndo: “Ihya nyaá ra”, o “Yucuan nyaá ra.” Soco ma cuhun ndo cunyehe ndo. Ta ma cunyicon ndo chi ra cuan vatyi ñime cuví. \v 24 Vatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cunyehe chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria quɨvɨ quichi inga chaha. Tari nyehé tandɨhɨ ñáyɨvɨ nu quɨhvɨ tacha nɨcahnu andɨvɨ, tyicuan caa cucuvi. \v 25 Soco cunyehe xihne tundoho. Vatyi ñáyɨvɨ cha iyó cha vityin cua cutasɨ cuñi nyehe ñu chii. \v 26 Tari cuví quɨvɨ ra Noé, tyicuan caa cucuvi quɨvɨ quichi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria inga chaha. \v 27 Quɨvɨ ra Noé, chachí ñu. Chihí ñu. Tandahá ñu. Ta chahá ñu sehe ñu tandaha. Nya quɨvɨ quɨhvɨ̱ ra Noé chichi barcu ra, ta coon savi xaan. Ta tandɨhɨ ñu cachihi̱ ñu. \v 28 Tyicuan caa tucu cuvi̱ quɨvɨ ra Lot. Chachí ñu. Chihí ñu. Satá ñu. Xicó ñu. Tachí ñu. Ta savahá ñu vehe ñu. \v 29 Soco quɨvɨ cha quita̱ ra Lot ñuu Sodoma cuan, coo̱n ñuhu̱ chihin azufre andɨvɨ. Ta chihi̱ tandɨhɨ ñáyɨvɨ Sodoma. \v 30 Ta tyicuan caa cucuvi quɨvɨ cha quichi tucu yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria inga chaha. \p \v 31 ’Ta quɨvɨ cuan tatu nyicú ndo nuquehe ndo, ma ndɨhvɨ ndo chichi vehe ndo vatyi tava ndo ndaha tyiño ndo. O tatu chicá noo ndo nu chiqui, ma cunuhu ndo nya vehe ndo. \v 32 Nɨ̱cohon iñi ndo ñasɨhɨ ra Lot, ñáá cha cuvi̱ chi ña. \v 33 Tandɨhɨ ndo cha cuñí ca ndo cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, cucunaa ndo. Ta tandɨhɨ ndo cha ña quichaha ndo cha iyó ñáyɨvɨ̱ ihya, cucacu ndo. \p \v 34 ’Ta catyí chi ndo vatyi cha cuaa cuan uvi tahan ra cucava noo nu chito. Noo ri ra cunaquehin. Ta nonga ra cundoo ra. \v 35 Ta uvi tahan ñusɨhɨ ɨɨn ri cu nyicó ñu quɨvɨ cuan. Noo ri ña, cunaquehin. Ta nonga ña cundoo ña. \v 36 Ta catyí chi ndo vatyi uvi tahan ra cohon nu chiqui. Noo ra cunaquehin, ta nonga ra cundoo ra ―catyí ra Jesús. \p \v 37 Cuhva cha chiñi̱ ñu tuhun ihya, quichaha ndaca tuhun ñu chi ra Jesús. \p ―¿Nya maa maa cucuvi ihya Tata? ―catyí ñu. \p Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Nu catuví coño ñuhu chihi, yucuan cundu ɨɨn ri chii. \c 18 \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi tari chicán noo ñaha chihi̱ yɨɨ chi juez, tyicuan caa tahán chi cacan yo chi Nyoo \p \v 1 Tyicuan ta chaha̱ ra Jesús noo cuhva ihya. Vatyi na cacan tahvi ñu tyicuan ri maa, ta ma cundihñi ñu. \v 2 Ta catyí ra: \p ―Iyó noo ñuu cha nyaá noo juez. Ta juez cuan ña sahá maa ra ñáyɨvɨ chi Nyoo. Ta nɨ ri ña quichaha maa ra chi ñáyɨvɨ. \v 3 Ta suri ñuu cuan iyó tucu noo ñaha ndahvi cha chihi̱ yɨɨ. Ta chaha̱n ña chicahan ña chihin ra, vatyi chicá ña cuatyi chaha noo ra xaan iñi chi ña. \v 4 Ta juez cuan ña quichaha̱ maa ra chi ña. Ña sandaa̱ maa ra tyiño chicá ña. Ta cha naha xaan chicán ña. Tyicuan ta quichaha ndichi xiñi juez cuan: “Vasɨ ña yuhví chi Nyoo, ta ñahri cuende chi ñáyɨvɨ, \v 5 soco ñaha ihya sayangá xaan ña chii. Ta yucuan chaha cua sacaqui chi ña. Vatyi coto quichi ca ña, ta sanaquɨquɨ ña tɨsɨhi”, ndichi xiñi ra. \p \v 6 Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―Tyicuan caa catyi̱ juez ña vaha cuan. Tu juez cuan cha quiñi iyó ra ta tyinyee̱ ra chi ñaha ndahvi cuan, \v 7 ta nyaca cuví Nyoo, ¿atu ma tyinyee ra chi ñáyɨvɨ cha chicán ndiyaca ta ndɨquɨvɨ chi ra? ¿Atu cuatu xaan ra cha tyinyee ra chi ñu? \v 8 Catyí chi ndo, vatyi numi ri cutyinyee ra chi ñu. Soco quɨvɨ quichi yuhu, Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, inga chaha, chitó Nyoo tatu nañihi que chi ñu cha ndicha chinó iñi chii ―catyí ra Jesús. \s1 Noo cuhva cuenda ra tavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma ta cuenda ra fariseo \p \v 9 Tyicuan ta chaha̱ ra Jesús nonga cuhva cuenda ra savahá chii, ta ña cuñí nyehe ra chi inga ra. Ta quichaha catyí ra: \p \v 10 ―Iyó uvi tahan ra chaha̱n chichi vehe ñuhu chicaca̱n tahvi ra chi Nyoo. Noo ra cuan ra fariseo cuví ra. Ta inga ra cuan ra tavá xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma cuví ra. \v 11 Ta ra fariseo cuan chicuinanyaa ra, ta quichaha cahan ra chihin Nyoo. Ta cahnu saha ra chi ra. Ta catyí ra: “Sutu Mañi yuhu, nacuhve tyahvi nyoo chuun vatyi yuhu ñima tari inga ñáyɨvɨ cuví. Vatyi suhu ñu. Quiñi iyó ñu. Iyó ñasɨhɨ ra ta iyó inga ñusɨhɨ chi ra. Ta nɨ ri ñima tari ra tavá xuhun cuan cuví. \v 12 Vaha ca quichahí tuhun maun ta ñima ca inga ñáyɨvɨ. Vatyi uvi chaha cha noo vitya ña chachí. Ta chahí uchi sɨquɨ noo noo cientu cha sahá ganai chuun”, catyí ra. \v 13 Soco ra tavá xuhun cuenda gobiernu Roma cuan cha cañi ri chiin nanyaá ra. Ta ña caña iñi ra nanyehe ndaa ra. Ta cañí ra ndaha ra añima ra vatyi ndu uvi iñi ra cuatyi ra. Ta catyí ra: “Sutu Mañi yuhu. Nye̱he ndahvi chii vatyi iyó xaan cuatyi”, catyí ra ―catyí ra Jesús. \p \v 14 Ta catyí tucu ra Jesús tyehe caa: \p ―Catyí chi ndo vatyi Nyoo sahá ra tucahnu iñi chi ra tavá xuhun cuan. Sanaa̱ Nyoo cuatyi ra ta cuanuhu ra nya vehe ra. Soco ra fariseo cuan, ñahri tucahnu iñi ñihi ra, vatyi yóó ñáyɨvɨ cha savahá xaan chi nuu Nyoo, cusanocuee Nyoo chi ñu, ta ñu sanocuee chi, Nyoo cusanducahnu ra chi ñu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nasocó ra Jesús chi ra cuatyaa \r (Mt. 19.13-15; Mr. 10.13-16) \p \v 15 Tyicuan ta quichi nyaca ñáyɨvɨ chi ra cuatyaa chi ra Jesús vatyi na tyiso ra ndaha ra xiñi ndotyin. Soco cuhva cha nanyehe̱ ra cachicá noo chihin ra vatyi tyicuan caa, ña chaha̱ ca ra. \v 16 Tyicuan ta cana̱ ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱ña ndo chi ra cuatyaa na quichi maa ndotyin nu nyai. Ta ma casɨ ndo, vatyi ñu nyacá ñaha Nyoo añima, cuví ñu tari ra cuatyaa ihya. \v 17 Ta catyí chi ndo vatyi tatu ña ita iñi ndo chi Nyoo, tari noo ra cuatyaa ita iñi ndotyin chi sutu ndotyin, ma cuvi quɨhvɨ ndo nu nyacá ñaha Nyoo. \s1 Nu chahá ra Jesús tuhun vatyi yɨɨ xaan nacuhva cuenda noo ra tyayɨɨ chi ra chi Nyoo \r (Mt. 19.16-30; Mr. 10.17-31) \p \v 18 Tyicuan ta noo ra cha cuví nuu cuenda vehe ñuhu ndacá tuhun ra chi ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Maestro, ra vaha cuvún. ¿Yoso caa cunyacuvi ta ñihi ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa coi? ―catyí ra. \p \v 19 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun catyún vatyi ra vaha cuví? Noo ri maa Nyoo cuví ra ra vaha. (Ta cha catyún tyi vahi, nacotón tyi Nyoo cuví.) \v 20 Yoho chitón tandɨhɨ tuhun cha tachi̱ Nyoo tyi sacuvi yo: “Cha ma coo inga ñusɨhɨ chuun. Ma cahñun chi ñáyɨvɨ. Ma suhun. Ma cahun cuendu sɨquɨ ñáyɨvɨ. Ta sa̱hun ñáyɨvɨ chi sutun ta chi sɨhun” ―catyí ra Jesús. \p \v 21 Tyicuan ta ra cuan catyí ra: \p ―Tandɨhɨ ihya ta quichahí nyata luhli ta nyacua nya vityin ―catyí ra. \p \v 22 Nu chiñi̱ ra Jesús cha catyí ra cuan, tyicuan ta catyí ra chi ra: \p ―Soco cumañi sacuvun nonga cha sacuvun. Xi̱co tandɨhɨ cha iyó chuun. Ta cu̱hva chi ñu ndahvi. Ta qui̱chun chate. Tyicuan ta coo cha tyayɨɨ chuun nya gloria ―catyí ra. \p \v 23 Soco ra cuan nu chiñi̱ ra tuhun cuan, nducuihya xaan iñi ra, vatyi tyayɨɨ xaan ra. \v 24 Cha nanyehe̱ ra Jesús vatyi nducuihya iñi ra, ta quichaha catyi ra: \p ―Yɨɨ xaan ta cuvi nacuhva cuenda ñu tyayɨɨ chi ñu na cunyaca ñaha Nyoo añima ñu. \v 25 Tañi tyehe yaha noo camello xiu noo yɨquɨ tɨcu, ta ñima ca cha quɨhvɨ noo ñu tyayɨɨ nu nyacá ñaha Nyoo ―catyí ra. \p \v 26 Ta ñu cha cachiñi̱ tuhun ihya catyí ñu: \p ―Tatu tyicuan caa, ¿yóó cha cuví cacu vii? ―catyí ñu. \p \v 27 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra: \p ―Tandɨhɨ cha ña cuví sacuvi rayɨɨ, Nyoo cuví sacuvi ra ―catyí ra. \p \v 28 Tyicuan ta ra Pedro catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, nyuhu tandɨhɨ maa cha iyó chi ndi sandoo̱ ndi, ta nyicón ndi chuun ―catyí ra. \p \v 29 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo. Vatyi tandɨhɨ ndo cha sandoo ndo vehe ndo, o ñasɨhɨ ndo, o yañi ndo, o sutu ndo, o sehe ndo cha catyi cha chaha̱ ndo cha cunyaca ñaha Nyoo añima ndo, \v 30 cuaha xaan cha vaha cunañihi ndo ihya ñayɨvɨ̱ ta cunañihi ndo inga ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa ―catyí ra Jesús. \s1 Inga chaha sacotó ra Jesús yoso caa cucahñi ñáyɨvɨ chi ra \r (Mt. 20.17-19; Mr. 10.32-34) \p \v 31 Ta cana̱ sɨɨn ra Jesús chi ndɨ uchi uvi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Vityin cuhun yo nya Jerusalén. Vatyi yucuan cuchino cava tandɨhɨ tuhin cha tyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha. Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria cuví. \v 32 Vatyi cucuhva cuenda ra chii chi ra inga ñuu, ra cha ñima ra ñuu Israel cuví. Ta cucuacu nyaa ra chii. Ta cucahan ra chii. Ta cutyicusɨɨ ra nui. \v 33 Ta cucañi ra chii, ta cucahñi ra chii, soco nu cu uñi quɨvɨ ta cunandote ―catyí ra Jesús. \p \v 34 Ta ra cachicá noo chihin ra ña cutuñi iñi ra tuhun cuan ni ña cachitó ra ñáá tuhun cahán ra Jesús chihin ra. Vatyi ña chaha̱ Nyoo vatyi cacutuñi iñi ra. \s1 Nu sananyehé ra Jesús chi noo ra cuaa ñuu Jericó \r (Mt. 20.29-34; Mr. 10.46-52) \p \v 35 Cuhva cha cua chaa ra Jesús ñuu Jericó. Ta yuhu ityi cuan nyaá noo ra cuaa. Ta chicán ra limuxtan. \v 36 Tyicuan ta chiñi̱ ra vatyi cuaha xaan ñáyɨvɨ cua yaha. Ta ndaca̱ tuhun ra ñáá cha cuví cuan. \v 37 Ta ñáyɨvɨ nacatyí ñu chi ra vatyi ra Jesús, ra ñuu Nazaret, ican cua yaha cuan. \v 38 Tyicuan ta quichaha cana chaa ra: \p ―¡Yoho Jesús, ra vachi tata rey David! ¡Cu̱ndahvi cuñi nyehun chii! ―catyí ra. \p \v 39 Ta ra cha cuahan coyo ityi nuu cuan, quichaha cacatyi ra chi ra, nacasɨ ra yuhu ra. Soco chaa ca caná chaa ra, ta catyí ra: \p ―¡Yoho, ra vachi tata ra David! ¡Cu̱ndahvi cu̱ñi nyehun chii! ―catyí ra. \p \v 40 Tyicuan ta chicuɨñɨ ra Jesús yucuan. Ta tachi̱ ra tyiño na cuquehen chi ra cuaa cuan. Ta cuhva cha chaa̱ ra cuaa cuan nu nanyaá ra Jesús, ta ra Jesús quichaha ndaca tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p \v 41 ―¿Ñáá cha cuñún vatyi sacuvi chuun? \p Tyicuan ta ra cuaa cuan nacahan ra, ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, cuñí nanyehi ―catyí ra. \p \v 42 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Na̱nyehe. Cha nduvaha̱ chɨtɨ nuun, vatyi chinó iñun chii ―catyí ra. \p \v 43 Ta caa cuhva ri cuan, ra cuaa cuan nanyehe̱ ra. Ta cuahan ra chata ra Jesús. Ta sacahnú ra chi Nyoo. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha nyehe ñu tyicuan caa, sacahnú ñu chi Nyoo. \c 19 \s1 Nu cuahan ra Jesús vehe ra Zaqueo \p \v 1 Yucuan ta quɨhvɨ̱ ra Jesús ñuu Jericó cuan. Ta cua yaha ra chichi ñuu cuan. \v 2 Ta yucuan iyó noo ra tyayɨɨ vavaha. Nañí ra Zaqueo. Ta ra cuví nuu cuenda ra catava xuhun cuenda gobiernu ñuu Roma cuví ra. \v 3 Ta cuñí xaan ra cohon nuu ra chi ra Jesús. Ta ña cuví nyehe ra chi ra vatyi cuaha xaan ñáyɨvɨ. Ta maa ra tyaha xaan ra. \v 4 Yucuan ta chino vavaha ra cuahan ra ityi nuu, ta ndaa̱ ra nu noo yutun cha nañí sicómoro cha nanyaá yuhu ityi nu cua yaha ra Jesús, tacuhva cuvi nyehe ra chi ra. \v 5 Ta cuhva cha yaha̱ ra Jesús nanyehé ndaa ra ityi sɨquɨ ta nanyehe ra chi ra Zaqueo. Ta quichaha catyí ra chi ra: \p ―Zaqueo, sa̱numi ta no̱un nu yutun chiña. Vatyi vityin cuhin vehun ―catyí ra chi ra. \p \v 6 Tyicuan ta numi ri noo̱ ra Zaqueo nuu yutun cuan. Ta sɨɨ vavaha cuví chi ra. Ta quehe̱n cuenda ra chi ra Jesús. Ta cuahan ra chihin ra nya vehe ra. \v 7 Ta cha nyehe̱ ñáyɨvɨ cha tyicuan caa, ta tandɨhɨ ñu quichaha cahán nyaa ñu chi ra Jesús. Ta catyí ñu vatyi ndoo̱ ra vehe noo ra iyó cuatyi. \v 8 Nu canyicú ra chichi vehe cuan, ra Zaqueo nɨcuinanyaa̱ ra. Ta quichaha catyí ra chi ra Jesús: \p ―Sutu Mañi yuhu, yuhu cua cuhve sava cha iyó chii chi ñu ndahvi. O tatu suhi chi ñáyɨvɨ chihin cha sandavi ñahi chi ñu, vityin cunacuhva cuende nya cumi ca tahan chaha chi ñu ―catyí ra chi ra. \p \v 9 Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―Vityin cacu añimon, ta ñáyɨvɨ chi ra Abraham cuvún. Vatyi nacuhva cuendon chuun chi Nyoo tari nacuhva cuenda ra Abraham chi ra chi Nyoo. \v 10 Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria vachi nanduqui ta vachi sacaqui chi ñáyɨvɨ cha cua naa ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sañahá ra Jesús na saha tyiño yo chihin cha chahá Nyoo chi yo \r (Mt. 25.14-30) \p \v 11 Ta cha nɨ ri ca cha chiñí ñáyɨvɨ tuhun cahán ra Jesús, quichaha cahan tucu ra inga cuhva ihya. Vatyi cha cuyatyin chaa ra Jerusalén. Ta ñáyɨvɨ cuñí maa ñu vatyi cha cua quichaha ra cunyaca ñaha ra yucuan. \v 12 Tyicuan ta catyí ra: \p ―Chiyo noo ra vaha ta cuñí cuhun ra noo ñuu cañi. Vatyi yucuan cunanduvi ra rey tacuhva vatyi ndichi ra ñuu ra, soco cha cuví ra rey. \v 13 Ta cuhva cha cumañi cuhun ra, cana̱ ra chi uchi tahan musu ra. Ta chaha̱ cuenda ra noo xuhun chi noo noo ra. Ta catyí ra chi ra: “Sa̱ha tyiño ndo chihin xuhun chiña nyacua nya ndichi mai”, catyí ra. \v 14 Soco suhva ñáyɨvɨ ñuu ra, tasɨ cuñí ñu nyehe ñu chi ra ta ña cuñí ñu cha cuví ra rey chi ñu. Ta tachi̱ ñu chi suhva ra cuhun chata ra, vatyi catyi ra vatyi ña cuñí ñu cha cuví ra rey chi ñu. \v 15 Soco ra cuan nduvi̱ ra rey. Tyicuan ta nachaa̱ ra nya ñuu ra. Ta quɨvɨ cha nachaa̱ ra, cana̱ ra chi musu ra, ra cha sandoo̱ ra xuhun chii. Vatyi coto ra yoso saha̱ ganaa xuhun ra cha nɨ ri ca cha chaha̱n ra. \v 16 Ta chaa̱ noo ra cuan. Ta catyí ra: “Tata, saha̱ ganai uchi ca tahan chaha sɨquɨ xuhun cha sandou̱n chii”, catyí ra. \v 17 Tyicuan ta quichaha catyí rey cuan chi ra: “Vaha xaan. Yoho vaha musu cuvún. Vatyi vaha saha̱ tyiñon chihin chiin xuhun cha chahi̱ chuun. Ta vityin cunyaca ñahun uchi tahan ñuu”, catyí rey cuan chi ra. \v 18 Tyicuan ta chaa̱ tucu inga ra cha chaha̱ ra xuhun chii. Ta quichaha catyí ra: “Ma xuhun ihya. Saha̱ ganai ohon tahan ca chaha sɨquɨ xuhun cha sandou̱n chii”, catyí ra. \v 19 Tyicuan ta catyí rey chi ra: “Yoho cunyaca ñahun ohon tahan ñuu”, catyí ra. \v 20 Tyicuan ta chaa̱ tucu inga ra cuan. Ta quichaha catyi ra: “Ma xuhun ihya cha chahu̱n chii. Yuhu chicumi̱ vahi chichi noo pañitu. \v 21 Vatyi yuhví xain chuun, vatyi yoho cuvún noo ra xaan. Vatyi naquehun cha ñima chuun cuví. Ta naquehun tyiño saha inga ñáyɨvɨ”, catyí ra cuan. \v 22 Tyicuan ta rey cuan catyí ra chi ra: “Yoho musu ña vaha cuvún. Vityin suri chihin tuhun cha catyun chii, cucatyi tucu yuhu chuun. Tatu chitón vatyi yuhu, xain, ta chitón vatyi naquehin cha ñima chii cuví, ta naquehín cha ña saha̱ tyiñe, \v 23 ¿ñáá tuhun ña chahu̱n ta chityihu̱n xuhin banco vatyi nachai soco cha nducuaha ca xuhin?” catyí rey cuan. \v 24 Ta quichaha catyí ra chi ra canyicú cuan: “Ti̱nyaa ndo xuhun cha chahi̱ chi ra, ta cu̱hva ndo chi ra cha saha ganaa uchi ca tahan cuan”, catyí ra. \v 25 Tyicuan ta quichaha catyi ra chi rey cuan: “Tata, soco ra cuan, cha iyó uchi tahan chi ra”, catyí ra. \v 26 Tyicuan ta rey cuan catyí ra: “Soco catyi yuhu chi ndo. Vatyi ra cha vaha ca sahá tyiño chihin cha chahi̱ chi, cucuhva que chi ra. Ta ra cha chahi̱ chiin ri, ta ña cuñí ra sahá tyiño ra chihin cuan, cutinyaa ndɨhi chi ra. \v 27 Ta tandɨhɨ ñu xaan iñi chii, ñu ña cuñí vatyi cunyaca ñahi chi ñu, nya̱ca ndo chi ñu tyehe vatyi cahñi ndo chi ñu nui”, catyí rey cuan ―catyí ra Jesús. \s1 Nu cua chaa ra Jesús Jerusalén \r (Mt. 21.1-11; Mr. 11.1-11; Jn. 12.12-19) \p \v 28 Cha yaha̱ cahan ra Jesús cuhva cuan, ta sañihi ra cuahan ra ityi Jerusalén. \v 29 Yucuan ta cua chaa ra ñuu Betfagé chihin ñuu Betania, yatyin ri noo yucu cha nañi Olivo, vatyi maa maa ri maa tun Olivo iyó yucuan. Ta tava̱ ra tyiño chi uvi tahan ra cachicá noo chihin ra. \v 30 Ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han ndo ñuu cha nyaá yatyin ri cuan. Ta yucuan cunañihi ndo noo burru luhlu, quɨtɨ ta coto ca tyayu, nuhñí tɨ. Nda̱chi ndo chi tɨ. Ta nya̱ca ndo chi tɨ tyehe. \v 31 Tatu yóó cha catyí chi ndo: “¿Ñáá tuhun cha ndachi ndo chi tɨ?” ca̱tyi ndo chi ñu: “Vatyi chiñuhú tɨ chi maa ra nyaca ñaha chi yo.” \p \v 32 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra, cuahan coyo ra. Ta nañihi̱ ra chi tɨ tari cuhva catyí maa ra Jesús. \v 33 Ta cuhva cha candachi ra chi tɨ, chaa̱ coyo chitoho tɨ. Ta candaca tuhun ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha ndachi ndo chi burru chiña? ―catyí ra. \p \v 34 Tyicuan ta canacaha̱n ra cuan ta cacatyi ra: \p ―Ndachí ndi chi tɨ vatyi chiñuhú tɨ chi maa ra nyacá ñaha ―catyí ra. \p \v 35 Tyicuan ta quehe̱n ra chi tɨ. Ta chinyaca̱ ra chi tɨ nu nyaá ra Jesús. Ta tyiso̱ ra sahma ra sɨquɨ tɨ. Tyicuan ta casandaa̱ ra chi ra Jesús sɨquɨ tɨ. \v 36 Tyicuan ta cuahan ra Jesús. Ta cuaha vavaha ñáyɨvɨ cachacu̱n ñu sahma ñu ityi nu cua yaha ra, yosó ra burru cuan. \v 37 Tyicuan ta cha cua cuyatyin tandɨhɨ ñu chihin ra Jesús nu iñi noo yucu Olivo cuan. Ta quichaha cana̱ chaa tandɨhɨ ñu chinó iñi chi ra chihin cha sɨɨ cuví chi ñu. Ta sacahnú ñu chi Nyoo vatyi cuaha xaan cha vaha nyehe̱ ñu cha sacuvi̱ ra. \v 38 Yucuan chaha catyí ñu: \p ―¡Na sacahnu yo chi Rey ihya vatyi vachi ra chihin sɨvɨ Nyoo! ¡Na coo cha taxi ri andɨvɨ! ¡Ta na sacahnu yo chi Nyoo! ―catyí ñu. \p \v 39 Tyicuan ta suhva ra fariseo cha cuahan coyo chihin ñáyɨvɨ cuan quichaha cacatyi ra: \p ―Maestro, sa̱cutaxin chi ñu nyicón chuun ―cacatyí ra. \p \v 40 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Tatu ñáyɨvɨ ihya ta cu taxin ñu, nyacua nya yuu ta nacana chaa chi, ta sacahnu chi chii ―catyí ra Jesús. \p \v 41 Yucuan ta cha cua chaa ra yatyin ri Jerusalén cuan. Ta nanyehe ra Jesús chi ñuu cuan ta quichaha chacu chaa ra vatyi cuihya iñi ra. \v 42 Ta catyí ra: \p ―Tyehe ta chitó nyoho, ta cutuñi iñi ndo yoso caa cha vaha cha vachi nyaque chi ndo quɨvɨ ihya. Soco xehe xaan ñohó cha chiñi tuñi cuan, ta ña nañihí maa ndo. \v 43 Soco cuchaa quɨvɨ ña vaha vatyi ra xaan iñi chi ndo cutyihi chacu ra chi ndo. Vatyi tandɨhɨ ri ityi cuquichi coyo ra sɨquɨ ndo. Ta cucañi tahan ra chihin ndo. \v 44 Ta cucacun ñuhú ra chi ndo ta cucahñi ra chi ndo. Ta ni noo yuu yoso nyitahan ta ma sandoo ra. Tyicuan caa cucuvi vatyi ña cuñí ndo nacoto ndo cha quichi̱ Nyoo quichi sacacu ra chi ndo. \s1 Nu tavá ñehe ra Jesús chi ra caxico chichi vehe ñuhu cahnu \r (Mt. 21.12-17; Mr. 11.15-19; Jn. 2.13-22) \p \v 45 Tyicuan ta ra Jesús quɨhvɨ̱ ra chichi nuquehe vehe ñuhu cahnu. Ta quichaha tava ñehe ra tandɨhɨ ra caxicó ta casatá yucuan. \v 46 Ta catyí ra chi ra: \p ―Nu tutu Nyoo catyí chi vatyi vehe Nyoo, nu chicán tahvi yo chi ra cuví. Soco nyoho sananduvi̱ ndo vehe nu nyicú ra suhu ―catyí ra. \p \v 47 Ta tandɨhɨ quɨvɨ chahán ra Jesús chisañaha ra chi ñáyɨvɨ chichi vehe ñuhu cuan. Soco ra cacuví nuu chi tata sutu, ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu, ta ra cacuví nuu chi ñuu cuan, canducú ra cuhva yoso caa ta cahñi ra chi ra. \v 48 Soco ña ñihí maa ra cuhva yoso caa sacuvi ra. Vatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ ta vaha tyasohó ñu tuhun cahán ra Jesús. \c 20 \s1 Nu ndaca̱ tuhun ra fariseo chi ra Jesús yóó cha tachi̱ chi ra vatyi cahán ra nuu ñáyɨvɨ \r (Mt. 21.23-27; Mr. 11.27-33) \p \v 1 Noo quɨvɨ cuan cha nɨ ri ca cha sañahá ra Jesús chi ñáyɨvɨ chichi vehe ñuhu cahnu, ta cahán ra tuhun yoso caa sacacú Nyoo chi ñu. Ta chaa̱ coyo ra cuví nuu chi tata sutu chihin ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu, ɨɨn ri chihin ra cacuví mandoñi. \v 2 Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Ca̱tyi chi ndi ¿yóó cha tyaa̱ tyiño chuun vatyi sacuvun tyehe caa? ―catyí ra. \p \v 3 Tyicuan ta ra Jesús quichaha catyí ra chi ra: \p ―Yuhu tucu cua ndaca tuhin noo tuhun chi ndo. \v 4 ¿Yóó cha tachi̱ chi ra Juan vatyi sacondutya ra chi ñáyɨvɨ? ¿Atu Nyoo tachi̱ chi ra, o ñáyɨvɨ? \p \v 5 Tyicuan ta cacatyí ra cuan chi ra tahan ra: \p ―Tatu catyí yo vatyi Nyoo tachi̱ chi ra Juan cuan, cucatyi ra chi yo “Ñáá tuhun ña chinó iñi ndo tuhun caha̱n ra.” \v 6 Ta tatu catyí yo vatyí ñáyɨvɨ tachi̱ chi ra, ñáyɨvɨ cahñi ñu chi yo chihin yuu. Vatyi tandɨhɨ ñu, ta cuñí ñu vatyi Nyoo tachi̱ chi ra ―cacatyí ra. \p \v 7 Tyicuan ta cacatyi ra chi ra Jesús vatyi ña cachitó ra yóó cha tachi̱ chi ra Juan vatyi na sacondutya ra chi ñáyɨvɨ. \v 8 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Nɨ ri yuhu, ta ma catyi chi ndo yóó cha tachi̱ chii, cha sacuvi tyehe caa. \s1 Nu sañahá ra Jesús vatyi tari ra sahá tyiño ña vaha tyicuan caa cuví ra cha cucahñi chi ra \r (Mt. 21.33-44; Mr. 12.1-11) \p \v 9 Tyicuan ta quichaha catyi ra Jesús noo cuhva ihya chi ñáyɨvɨ: \p ―Noo ra tachi̱ ra cuaha yoho tɨchaha ndɨvɨ nu ñuhú ra. Yaha̱ cuan ta chaha̱ noo ra ñuhú cuan chi suhva ra casaha tyiño. Tyicuan ta naha cuahan ra inga ñuu. \v 10 Ta chaa̱ quɨvɨ cha iñí chɨtɨ cuan. Tyicuan ta tachi̱ ra chi noo musu vatyi cuquehen ra suhva chɨtɨ cha tahán chi chi ra. Soco cacañi xaan ra casahá tyiño cuan chi musu cuan. Ta sacunuhu ra chi ra chihin nu ndaha nu ndɨɨ ra. \v 11 Tyicuan ta chitoho yoho tɨchaha ndɨvɨ cuan tachi̱ tucu ra chi inga musu. Suri cacañi̱ xaan ra chi ra. Ta cacahan uhvi ra chi ra. Ta natachi̱ ra chi ra. Soco suri ñahri cachaha ra cuiso ra cunuhu. \v 12 Tyicuan ta chitoho cuan tachi̱ tucu ra chi inga ra. Soco suri tyicuan caa chinyacuvi tucu ra chihin ra. Ta sañicuehe̱ ra chi ra. Ta tava̱ ñehe ra chi ra yucuan. \p \v 13 ’Yaha̱ cuan ta quichaha catyi chitoho ñuhu cuan: “¿Yoso caa cunyacuvi vityin? Cua tachi chi sehi, ra cha cuñí vavahi. Ta cha nanyehe ra chi ra, vasɨ casaha ra ñáyɨvɨ chi ra, vatyi sehi cuví chi ra.” \v 14 Soco cuhva cha cananyehe̱ ra casahá tyiño cuan chi ra, catyí ra chi ra tahan ra: “Ican ra ihya cundoo chihin ñuhú ihya tatu chihi sutu ra. Soco nacahñi yo chi ra. Vatyi ndoo maa yo chihin ñuhú ihya”, catyí ra. \v 15 Tyicuan ta tava̱ ñehe ra chi sehe chitoho ñuhú cuan ityi chata chacu. Ta cachahñi̱ ra chi ra ―catyí ra Jesús. \p Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ñáyɨvɨ nyicú cuan: \p ―¿Ñáá cha cusacuvi chitoho ñuhú cuan chi ra cachahñi̱ chi sehe ra cha cuhva cha cuñí nyoho? \v 16 Catyí chi ndo vatyi quichi ra ta cahñi ra chi ra casahá tyiño cuan. Ta cuhva ra ñuhú cuan chi inga ra ―catyí ra Jesús. \p Ta cuhva cha chiñi ñáyɨvɨ tuhun cuan, yuhví xaan ñu cuví. Ta quichaha catyí ñu: \p ―¡Ña cuñi Nyoo ta cuvi tyicuan caa! ―catyí ñu. \p \v 17 Soco ra Jesús nanyehe ra chi ñu ta catyí ra: \p ―Tyicuan caa cucuvi. Vatyi nyaá nu tutu Nyoo ta catyí chi tuhin tyehe caa: \q1 Yuu cha ña cuñí ra casavahá vehe cotyiño ra, \q1 Ican cuan cuví yuu cha nɨñɨ ca. \m \v 18 Tari tahnu noo ra cha canacava sɨquɨ yuu, tyicuan caa tɨvɨ ñu ña cuñí quichaha tuhun cahín. Ta sɨɨn ri, tari taxin nyihi noo ra cha canacava yuu sɨquɨ, tyicuan caa cunaa ñu ña cuñí quichaha tuhun cahín ―catyí ra Jesús. \p \v 19 Ta ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu catuvi̱ iñi ra vatyi tuhun cha catyí ra Jesús, chi maa ra nañi cuan. Ta cuñí ra catɨɨn ra chi ra Jesús vatyi cacahñi ra chi ra. Soco ña cachitó maa ra yoso caa. Vatyi yuhví ra chi ñáyɨvɨ. \s1 Tuhun cha tyiyahví ñu xuhun chi gobiernu ñuu Roma \r (Mt. 22.15-22; Mr. 12.13-17) \p \v 20 Tyicuan ta catachi̱ ra chi suhva ra vatyi cunducu nyehe ra chi ra Jesús. Ta casaha̱ ra tyi ra vaha cacuvi ra. Vatyi coto ra ñáá noo tuhun ña vaha cahán ra Jesús tacuhva cuvi catɨɨn ra chi ra. Ta cuhva cuenda ra chi ra chi gobernador. \v 21 Yucuan chaha candaca̱ tuhun ra casavaha chii cuan chi ra Jesús: \p ―Maestro, chitó ndi vatyi vaha tuhun cahún. Ta sañahún cha vaha chi ñáyɨvɨ. Ta ñima cuhva iyó ri ñu nyehun soco añima ñu ñandɨhɨ. Ta maa ri maa ityi Nyoo sañahún. \v 22 Ca̱tyi chi ndi ¿atu vaha cha tyiyahvi yo cha chicán gobiernu ñuu Roma chi yo, o ña vaha? ―catyí ra. \p \v 23 Soco ra Jesús tuví iñi ra vatyi cuñí ra nducu nyehe ra chi ra. Ta catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cuñí ndo nducu nyehe ndo chii? \v 24 Sa̱ñaha ndo noo xuhun chiña chii, na nyehi. ¿Yóó chi nuu ta yóó chi sɨvɨ nyaá nu xuhun ihya? ―catyí ra. \p Tyicuan ta nacaha̱n ra cuan, ta catyí ra: \p ―Nuu gobiernu, ta sɨvɨ ra ñandɨhɨ ―cacatyí ra. \p \v 25 Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―Tu tyicuan caa, cu̱hva ndo xuhun chiña chi ra cuví gobiernu cuan vatyi chi maa ra tahán chi. Ta cu̱hva tucu ndo chi Nyoo cha tahán chi chi ra ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 26 Ta ña cuví maa sandahvi ñaha ra chi ra Jesús chihin tuhun cahán ra nuu ñáyɨvɨ. Ta iyo xaan cacuñí ra tuhun cha nacaha̱n ra. Ta taxi ri cuví ra. \s1 Nu cacuñí ra saduceo sandavi ñaha ra chi ra Jesús \r (Mt. 22.23-33; Mr. 12.18-27) \p \v 27 Cha yaha̱ cuan ta chaa̱ coyo suhva ra saduceo nu nyaá ra Jesús. Maa ra cuví ra casañahá vatyi ña nandotó ndɨyɨ. \p \v 28 Tyicuan ta catyí ra chi ra Jesús: \p ―Maestro, sandoo̱ ra Moisés tuhun ihya vatyi tatu noo ra chihi̱ ra ta ndoo ñasɨhɨ ra, tatu yori sehe ra chiyo̱ chihin ña, tahán chi cha tandaha yañi ra chihin ña tacuhva cha ma cunaa tata yañi ra. \v 29 Soco cuñí ndi coto ndi vatyi chiyo̱ ucha tahan ra chihin yañi ra. Ta ra cha ñihi ca chicoo̱ ñasɨhɨ ra, soco yori sehe ñu chiyo̱, ta chihi̱ ra. \v 30 Tyicuan ta naquehe̱n ra cha cu uvi suri maa ña cuan. Ta yori tucu sehe ñu chiyo̱. Ta chihi̱ tucu ra cuan. \v 31 Ta suri tyicuan caa cuvi̱ chihin ra cu uñi cuan. Ta suri tyicuan caa cuví chi ndɨ ucha ra. Ni noo ra ta yori sehe ra chiyo̱ chihin ña. \v 32 Ta nu ndɨhɨ tuhun chihi̱ ndɨhɨ maa ña. \v 33 Ta cuñí ndi coto ndi yóó ra cuví ñasɨhɨ chi ña chichi cha ndɨ ucha tahan ra cuan nu cunandoto ñu nuu Nyoo ―cacatyí ra saduceo cuan. \p \v 34 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Ihya ñayɨvɨ̱, rayɨɨ ta ñusɨhɨ tandaha ñu. \v 35 Soco ñu cha tahán chi nandoto inga ñayɨvɨ̱ nu nyacá ñaha Nyoo, ña tandaha ca ñu ta ni ma cuhva ca ñu sehe ñu tandaha. \v 36 Ta ñahri tuhun chihi iyó nyicuan. Soco cucuvi ñu tari ángel. Ta cuví ñu sehe Nyoo cha ndicha vaha vatyi nandoto̱ ñu. \v 37 Cha ndicha cuví vatyi ra Moisés nu sacoto̱ ra tuhun cha cayu taca iñu cuan, yucuan sacotó ra chi yo vatyi ñu chihi nandotó ñu. Vatyi yucuan catyí ra vatyi Sutu Mañi yo Nyoo cuenda ra Abraham, ta Nyoo cuenda ra Isaac, ta Nyoo cuenda ra Jacob, cuví chi ra. \v 38 Vatyi Nyoo ñima Nyoo cuenda ñáyɨvɨ chihi cuví ra. Nyoo cuenda ñu nyitó cuví ra. Vatyi cha cuenda Nyoo tandɨhɨ yo ta nyitó añima yo vasɨ chihi̱ coño ñuhu yo ―catyí ra Jesús. \p \v 39 Tyicuan ta suhva ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu catyí ra: \p ―Vaha xaan nacahu̱n Maestro ―catyí ra. \p \v 40 Yucuan ta ña caña ca maa iñi ra candaca tuhun ra ñáá ca tuhun chi ra Jesús. \s1 Cristo vachi ra tata ra David, ta suri cuví tucu ra Sehe Nyoo \r (Mt. 22.41-46; Mr. 12.35-37) \p \v 41 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ñu: \p ―¿Ñáá tuhun cha catyí ndo vatyi ra Cristo tata ra David vachi ra? \v 42-43 Vatyi suri maa ra David catyí ra nu libru Salmo tyehe caa: \q1 Cahán Suti Nyoo chihin Suti ra Cristo, ta catyí ra chi ra: \q1 “Cu̱nyaa chiyo vahi nyacua nya cuhve chi ra xaan iñi chuun vatyi cuaca chahun sɨquɨ ra”, catyí Nyoo chihin yuhu ra David ta cha naha. \m \v 44 ¿Yoso caa cha ra vachi tata ra David cuví chi ra Cristo, ta suri maa ra David catyí vatyi Sutu ra cuví chi ra Cristo? ―catyí ra Jesús. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cuaha xaan cuatyi ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu iyó \r (Mt. 23.1-36; Mr. 12.38-40; Lc. 11.37-54) \p \v 45 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ cachiñí ñu tuhun cahán ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra nu catyí ra tyehe caa: \p \v 46 ―Sa̱ha ndo cuenda chi ndo chihin ra casacuahá ley vehe ñuhu. Tahán xaan iñi ra cuihno ra sahma cañi. Ta cuñí ra vatyi saha ndo ñáyɨvɨ chi ra nuyahvi ta cuhva ndo nocumi chi ra. Ta nanducú ra tyayu vaha cunyaa ra chichi vehe ñuhu ta nu cuahan ra vico. \v 47 Ta naha chicán tahvi ra chi Nyoo nu tuvi, cha cuñí ra cha catyi ñáyɨvɨ tyi vaha ñáyɨvɨ cuví ra. Soco suri maa ra tinyaá ra vehe ñu ndahvi cha chihi̱ yɨɨ vatyi ña cuví tyiyahvi ñu xuhun cha tavá ra sɨquɨ ñu. Yucuan chaha ñihi ca cutachi tuñi Nyoo chi ra ―catyí ra Jesús. \c 21 \s1 Noo ofrenda cha chaha̱ noo ñaha sɨhɨ cha chihi̱ yɨɨ \r (Mr. 12.41-44) \p \v 1 Ta nyehe̱ ra Jesús vatyi cuaha xaan ñu tyayɨɨ catyihí ra xuhun chichi caja cha nanyaá chichi vehe ñuhu cahnu. \v 2 Ta nyehe̱ tucu ra noo ñaha ndahvi cha chihi̱ yɨɨ. Ta tyihi̱ ña uvi tahan ri xuhun cuatyi. \v 3 Ta catyí ra Jesús: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi nuu Nyoo cuaha ca tyihi̱ ñaha ndahvi ihya ta ñima ca tandɨhɨ ñu tyayɨɨ cuan. \v 4 Vatyi cha ndoó ri sɨquɨ chi ñu catyihi̱ ñu. Soco ñaha ihya tyihi̱ ña tandɨhɨ cha iyó chi ña ―catyí ra. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cucanɨ ñáyɨvɨ vehe ñuhu cahnu \r (Mt. 24.1-2; Mr. 13.1-2) \p \v 5 Tyicuan ta suhva ñu ndatuhún ñu tuhun vehe ñuhu cahnu cuan. Ta catyí ñu vatyi tyaquɨ xaan yuu. Tyaquɨ xaan tacaá cha chaha̱ ñáyɨvɨ. Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús: \p \v 6 ―Coo quɨvɨ ta tandɨhɨ cha nyehé ndo ihya cutanɨ. Ni noo yuu ta ma coso ca sɨquɨ tahan. Vatyi cusanacoyo ra xaan iñi chi ndo. \s1 Ñáá ndɨhɨ seña cha cucuvi cha ni cumañi ca naa ñayɨvɨ̱ \r (Mt. 24.3-28; Mr. 13.3-23) \p \v 7 Tyicuan ta quichaha candaca tuhun ra chi ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Maestro, ¿ama cucuvi tandɨhɨ tuhun cahun ihya? ¿Yoso caa ta coto ndi tatu cha cuyatyin cha naa ñayɨvɨ̱? ―cacatyí ra. \p \v 8 Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―Sa̱ha vaha ndo cuenda, coto sandavi ñaha ra chi ndo. Vatyi cuaha xaan ra cuquichi, ta cucotyiño ra sɨvi, ta cucatyi ra: “Yuhu cuví Cristo ra cha saquichi̱ Nyoo chi. Cha cuñí cunaa ñayɨvɨ̱”, cucatyi ra. Soco ma cunyicon ndo chi ra. Ta ma chino iñi ndo chi ra. \v 9 Ta quɨvɨ ñihi ndo tuhun tyi iyó cuatyi ta cañí tahan ñáyɨvɨ, ma nayuhvi ndo. Vatyi tandɨhɨ cuan cutahan chi cuvi xihna ca. Soco cumañi ca chaa quɨvɨ cha naa ñayɨvɨ̱. \p \v 10 Ta catyí tucu ra: \p ―Ñáyɨvɨ iyó noo ñuu cucañi tahan ñu chihin ñáyɨvɨ inga ñuu. Ta cucoo cuatyi. \v 11 Ta cutaan nahnu. Ta cucoo tama. Ta cucoo cuehe tandɨhɨ ri ityi. Ta cunyehe ñáyɨvɨ cuaha xaan cha yuhví andɨvɨ. Cuaha xaan seña nahnu cha ña tuhvá ñu nyehe cunyehe ñu. \v 12 Soco cha cumañi ca cuvi ihya, cutasɨ iñi ñáyɨvɨ chi ndo. Ta cucacan ñu cuatyi chaha ndo. Vatyi cucutuñi chi ndo ta cucuhva cuenda ñu chi ndo chi tata sutu. Ta cutyihi ñu chi ndo chichi vehe caa. Ta cunyaca ñu chi ndo nuu rey ta nuu ra cacuví tyiño cha catyi yuhu. \v 13 Tyicuan ta cuvi cahan ndo tuhin chihin ñu. \v 14 Soco sa̱ha ndo cuenda ta ma caca xiñi ndo ñáá tuhun cunacahan ndo chihin ra cuví tyiño cuan. \v 15 Vatyi yuhu cucuhve tuhun cunacahan ndo. Ta cucuhve cha chiñi tuñi xiñi ndo. Vatyi ni noo ra xaan iñi chi ndo ta ma cuvi chasaha ra chi ndo chihin tuhun cahán ra. \v 16 Soco ñáyɨvɨ cunacuhva cuenda ñu chi ndo nuu ñu xaan iñi chi ndo. Nyacua nya sutu ndo ta sɨhɨ ndo, yañi ndo, tahan ndo, ta ra tahan ndo cunacuhva cuenda ra chi ndo chi ñu xaan iñi chi ndo. Ta yɨhɨ́ nyoho cucahñi ñu chi ndo. \v 17 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ ta cutasɨ cuñí ñu nyehe ñu chi ndo cha catyi yuhu. \v 18 Soco ni noo ixi xiñi ndo ta ma cunaa. \v 19 Tatu ma ndu uvi iñi ndo chii, cucacu añima ndo. \p \v 20 ’Quɨvɨ nyehe ndo vatyi nicachico yuhu ñuu Jerusalén ihya nyicú sɨndaro, co̱to ndo vatyi cha cuñi chaa quɨvɨ cha sanaa ra ñuu ihya. \v 21 Ta ñáyɨvɨ cha nyicú ityi Judea, na cono ñu ta na tixehe nuu ñu ityi yucu. Ta ñu nyicú ñuu Jerusalén ihya, na quita ñu. Ta ñu nyicú nu chiqui, ma ndichi ñu ñuu ihya. \v 22 Vatyi yucuan quɨvɨ cutachi tuñi Nyoo chi ñáyɨvɨ ñuu ihya. Vatyi cuchino cava tandɨhɨ cuhva catyí maa nu tutu Nyoo. \v 23 Ta ndahvi ñusɨhɨ cha ñohó sehe quɨvɨ cuan. Ta ndahvi ñu cha iyó cha lee sehe cha ni chaxín ca. Vatyi cuaha xaan tɨndoho cunyehe ñu ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Vatyi cuxaan xaan Nyoo chihin ñáyɨvɨ ñuu Jerusalén ihya. \v 24 Sɨndaro cucahñi ra chi suhva ñáyɨvɨ chihin mityi ra. Ta suhva ñu cutɨɨn ra ta cunyaca ra chi ñu vehe caa inga ñuu. Ta ñáyɨvɨ cha ñima ñu Israel cuví, cucuaca chaha ñu Jerusalén nyacua nya quɨvɨ cha catyí maa Nyoo. \s1 Yoso caa cuquichi Rayɨɨ cha quichi nya gloria inga chaha \r (Mt. 24.29-35, 42-44; Mr. 13.24-37) \p \v 25 ’Tyicuan ta cuaha cha iyo cunyehe ñáyɨvɨ nu ñanyii, ta nu yoo, ta nu tiñoo. Ta ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ cunayuhvi ñáyɨvɨ chihin cha iyo cunacatyin tyañuhu. \v 26 Ta cucoñaa ñu chihin cha yuhví ñu cha chicá xiñi ñu ñáá ndɨhɨ cha cua cuvi ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Vatyi nyacua nya cha iyó andɨvɨ cunacanda. \v 27 Tyicuan ta cunyehe ñu chi yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria vachi chichi noo vico tyaquɨ chihin tunyee iñi Nyoo, ta chihin cha cahnu cuví ra. \v 28 Ta cuhva cha quichaha tuhun ihya, sa̱ndunɨɨ ndo iñi ndo ta cu̱sɨɨ cuñi ndo vatyi numi xaan ta cucacu ndo ―catyí ra. \p \v 29 Tyicuan ta chaha̱ ra Jesús noo cuhva ihya, ta catyí ra: \p ―Sa̱ha ndo cuenda noo yutun cha nañí higuera, o ñáá nonga yutun. \v 30 Tatu cha cua cuyatyin cha coon savi cha nduyutya numa tun. \v 31 Ta tyicuan caa tucu nyoho, tatu cha nyehe ndo vatyi cha quichaha tandɨhɨ tuhun cha catyí chi ndo, co̱to ndo vatyi cha cuyatyin quɨvɨ cha cunyaca ñaha Nyoo sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. \p \v 32 ’Soco catyí chi ndo vatyi tuhun ihya cucuvi cha nɨ ri ca cha iyó ñáyɨvɨ. \v 33 Ta coo quɨvɨ cucunaa andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱, soco tuhun cahán yuhu, tyicuan ri cucuvi tari cuhva catyí. \p \v 34 ’Ta sa̱ha ndo cuenda chi ndo coto ndundava añima ndo chihin vicio, ta coho xaan ndo ndixi, o caca xaan iñi ndo tuhun tundoho ñayɨvɨ̱ ihya. Ta coto sana iñi ndo ta chaa quɨvɨ quichi yuhu ta quichi tundoho sɨquɨ ndo. \v 35 Vatyi tyicuan caa cucuvi chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Sana iñi ñu ta tari noo cha cua nacasɨ Nyoo nu ñohó ñu ta ma cuvi quita ñu. \v 36 Soco nyoho cua̱tu tuhva ri ndo. Ca̱can tahvi ndo chi Nyoo tandɨhɨ quɨvɨ, tacuhva tyinyee ra chi ndo. Ta ma cunaa ndo quɨvɨ cuan, tacuhva cuvi chaa vaha ndo nuu yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria ―catyí ra Jesús. \p \v 37 Ta cha ñucahñu sañahá ra Jesús chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ chichi vehe ñuhu cahnu. Ta cha cha cuaa chahán ra yucu Olivo. \v 38 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ chaa̱ coyo ñu chichi vehe ñuhu cahnu ndɨhɨ ñaha ri. Vatyi cuɨñɨ ñu tuhun cahán ra. \c 22 \s1 Nu cua xico ra Judas Iscariote chi ra Jesús \r (Mt. 26.1-5, 14-16; Mr. 14.1-2, 10-11; Jn. 11.45-53) \p \v 1 Ta cha nyañaa yatyin quɨvɨ cha coo vico pascua vico nu tuhva ñu chachi pan cha ñahri yuchan iya yɨhɨ́ chihin. \v 2 Ta ra cacuví nuu chi tata sutu chihin ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu, nducú xaan ra cuhva yoso caa ta cacahñi ra chi ra Jesús. Soco cayuhví ra chi ñáyɨvɨ. \p \v 3 Tyicuan ta quɨhvɨ̱ cuihna chi ra Judas cha catyí ñáyɨvɨ Iscariote chi. Ta maa ra cuvi noo ra cha uchi uvi tahan ra cha nacachi̱ ra Jesús. \v 4 Ta ra cuan, chaha̱n ra chi cahan ra chihin ra cuví nuu chi tata sutu, ta chihin ra cuví nuu chi ra sahá cuenda vehe ñuhu cahnu. Ta candatuhu̱n tahan ra yoso caa cunacuhva cuenda ra chi ra Jesús. \v 5 Ta ra cuan sɨɨ xaan cacuví chi ra. Ta tyaa̱ ra cuhva vatyi cuhva ra xuhun chi ra Judas. \v 6 Ta ra Judas ndoo ra vaha. Ta quichaha nducu ra cuhva yoso caa cuhva cuenda ra chi ra Jesús chi tata sutu cuan, cuhva cha yori ñáyɨvɨ nyicú chihin ra. \s1 Nu cuxiñí ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra \r (Mt. 26.17-29; Mr. 14.12-25; Jn. 13.21-30; 1 Co. 11.23-26) \p \v 7 Ta chaa̱ quɨvɨ cha cuví vico nu chachí ñu pan cha ñahri yuchan iya yɨhɨ́. Ta suri quɨvɨ cuan tuhvá ñu chahñi ñu noo mbee luhlu cha vico pascua cuan. Vatyi cachi ñu chi tɨ. \v 8 Ta ra Jesús tachi̱ ra chi ra Pedro chihin ra Juan, ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han ndo cua sanduvaha ndo mbee cha cuxiñi yo ―catyí ra. \p \v 9 Tyicuan ta quichaha ndaca tuhun ra chi ra: \p ―¿Nya cuñún cha sanduvaha ndi cha cuxiñi yo? ―cacatyí ra. \p \v 10 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cua̱han ndo chichi ñuu. Ta yucuan cunañihi ndo chi noo ra nyisó noo quɨyɨ ndutya. Ta cua̱han ndo chata ra nyacua nya nu quɨhvɨ ra chichi vehe. \v 11 Ta ca̱tyi ndo chi chitoho vehe cuan: “Ra Sacuaha, cuñí ra coto ra nya nyaá cuartu nu sanduvaha ra cha cuxiñi ra chihin ra cachicá noo chihin ra, vatyi casanducahnu ra vico pascua.” Tyicuan caa ca̱tyi ndo chi ra. \v 12 Tyicuan ta maa ra cuan cusañaha ra cuartu cahnu ityi sɨquɨ nu cu uvi piso chi ndo. Ta cha yaha̱ nduvii. Ta yucuan sa̱nduvaha ndo cha cuxiñi yo ―catyí ra chi ra. \p \v 13 Tyicuan ta cuahan coyo ra. Ta nañihi̱ ra tandɨhɨ tari cuhva catyi̱ ra Jesús. Tyicuan ta casanduvaha̱ ra cha cuxiñi ra cha vico pascua cuan. \p \v 14 Yucuan ta cha chaa̱ cuhva cha cuxiñi ra Jesús ta tandɨhɨ apóstol ra, cachicunyicu̱ ra yuhu mesa. \v 15 Tyicuan ta ra Jesús quichaha catyí ra: \p ―Cuñí xain cuxiñi ɨn caa ri chihin ndo cuenda vico pascua ihya cha nɨ ri ca cha cumañi ca cunyehi tundoho ta cúvi. \v 16 Vatyi nya ri ca ihya cua cachi ta cucúvi. Yucuan ta cachi tiqui soco nya nu nyacá ñaha Nyoo ―catyí ra. \p \v 17 Tyicuan ta quehe̱n ra noo vasu vinu. Ta nacuhva̱ ra tyiyahvi nyoo chi Nyoo, ta sayaha̱ ra chi tandɨhɨ ra nyicú chihin ra. Ta quichaha catyi ra: \p ―Que̱hen ndo ihya. Ta co̱ho ndo suhva suhva. \v 18 Vatyi catyí chi ndo vatyi ma coho que vinu tɨchaha ndɨvɨ nyacua nya quichi cha nyacá ñaha Nyoo ñayɨvɨ̱ ihya ―catyí ra. \p \v 19 Ta yaha̱ cuan ta quehe̱n ra pan. Ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo. Ta tahvi̱ sava ra. Ta chaha̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra. Ta quichaha catyí ra: \p ―Ican ihya cuví coñe. Vatyi cha catyi ndo ta cua cuhva cuende chii ta cúvi. Tyicuan ri nɨ̱cohon iñi ndo chii ta cu̱xiñi ndo tyehe caa ―catyí ra. \p \v 20 Ta cha yaha̱ cuxiñi ra, tyicuan ta quehe̱n tucu ra vaso vinu tɨchaha ndɨvɨ, ta quichaha catyí ra: \p ―Chihin ihya natyihí tahan Nyoo tuhun chaa chihin ndo vityin. Vatyi vinu cha yɨhɨ́ chichi vaso ihya, tari nɨñi cuví. Ta cha catyi nyoho ta cucatɨ nɨñi. Vatyi cucúvi cha catyi ndo. \p \v 21 ’Soco vityin, ra cha cua nacuhva cuenda chii chi ra xaan iñi chii, ɨɨn ri yoso ndaha ra chihin ndahi nu mesa ihya. \v 22 Vatyi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria cua cuvi chii tari cuhva cha nyaá maa tyi cuvi chii. Soco ¡ndahvi ra ndahvi, ra cha cunacuhva cuenda chii! ―catyí ra Jesús. \p \v 23 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra Jesús quichaha candaca tuhun ra chi tahan ra, nya ra cuví ra cua nacuhva cuenda chi ra chi ra xaan iñi chi ra. \s1 Nu candatuhún ra cachicá noo chihin ra Jesús yóó ra cahnu ca cuví \p \v 24 Yaha̱ cuan ta quichaha candatuhun ra cachicá noo chihin ra Jesús nya ra cahnu ca cuví. \v 25 Soco ra Jesús catyí ra: \p ―Chitó nyoho vatyi ra nyacá ñaha chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, ñihi xaan yosó ra sɨquɨ ñu. Ta cacuñí ra vatyi catyí ñáyɨvɨ tyi tyinyee ra chi ñu. \v 26 Soco nyoho ña tahán chi sacuvi ndo tari sacuví ra cuan. Vatyi tatu cuñí ndo cuvi ndo ra cuví nuu, tahán chi sacuvi ndo tyiño nuu ñáyɨvɨ. Vatyi tatu sacuví ndo tyiño nuu ñáyɨvɨ, ican ndo cuví ra cuví nuu. \v 27 Vatyi ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ra cuví nuu cuví ra cha ña sahá tyiño. Ta nyaá ra yuhu mesa ta musu ra sacuví ra tyiño nuu ra. Soco yuhu ra cuví nuu cuví, ta sacuví tyiño nuu ndo. \p \v 28 ’Soco nyoho tyicuan ri ndɨhɨ ndo chihin, tandɨhɨ chaha cha nyehí tundoho. \v 29 Yucuan chaha, yuhu chahí noo nu cunyaca ñaha ndo tari cha chaha̱ Suti chii cha cunyaca ñahi. \v 30 Vatyi cucachi ndo cucoho ndo yuhu mesa chihin nya nu nyacá ñahi. Ta yucuan cunyaa ndo nu tyayu tyaquɨ. Ta cunyaca ñaha ndo chi ndɨ uchi uvi tahan ityi ñáyɨvɨ vachi tata ra Israel. \s1 Catyí ra Jesús vatyi cua catyi ra Pedro vatyi ña ñohó nuu ra chi ra \r (Mt. 26.31-35; Mr. 14.27-31; Jn. 13.36-38) \p \v 31 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra Pedro: \p ―Nye̱he vahun, yoho Simón. Vatyi cuihna, ra nañí Satanás, cha chica̱n ra chi Nyoo na cuhva ra ityi chi ra vatyi quɨsɨ ñihno ra chi ndo tari naquɨsɨ ñihno yo trigu, tacuhva ndu uvi iñi ndo chi Nyoo. \v 32 Soco chicán xain chi Nyoo cha catyun, vatyi ma ndɨhɨ cha chinó iñun chi ra. Ta quɨvɨ ndu uvi iñun cuatyun ta na chino vaha iñun chii cutyinyeun chi ra tahun cha ma sandɨhɨ ra cha cachino iñi ra chii ―catyí ra Jesús chi ra Simón. \p \v 33 Ta ra Simón catyí ra chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, cha iyó vahi vatyi cuhin chuhun vasɨ vehe caa, vasɨ tuhun chihi ―catyí ra. \p \v 34 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Pedro, catyí chuun vatyi vityin cha nɨ ri ca cha cumañi ca cuacu chaa loho, yoho cha uñi tahan chaha cucatyun vatyi ña ñohó nuun chii ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu cha cuñí chaa cuhva cha cunacuhva cuenda ra Judas chi ra Jesús \p \v 35 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra cachicá noo chihin ra, ta catyí ra: \p ―Nɨ̱cohon iñi ndo quɨvɨ cha tachi̱ chi ndo vatyi cucahan noo ndo nuu ñáyɨvɨ ta ñahri nyiso̱ ndo, nɨ ri cha cachi ndo, nɨ ri xuhun, nɨ ri sahma ndo. ¿Atu chiyo̱ cha cumañi chi ndo quɨvɨ cuan? ―catyí ra Jesús. \p Tyicuan ta canacaha̱n ra, ta catyí ra: \p ―Ñahri cha cumañi chi ndi. \p \v 36 Tyicuan ta quichaha catyí ra Jesús chi ra: \p ―Soco vityin, tatu iyó cha cachi ndo ta iyó xuhun ndo, cui̱so ndo. Ta tatu ñahri mityi ndo, xi̱co ndo noo sahma ndo ta sa̱ta ndo. \v 37 Vatyi catyí chi ndo, vatyi tandɨhɨ tuhin cha nyaá nu tutu Nyoo cuchino cava vatyi tyehe caa catyí chi: “Sahá ñu tuhun tyi cuví ra noo ra quiñi iyó.” Tyicuan caa catyí tuhin nu tutu Nyoo. Ta tandɨhɨ cuan cuchino cava ―catyí ra. \p \v 38 Tyicuan ta quichaha catyi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Ihya nyaá uvi tahan mityi ―catyí ra. \p Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―Cha iyó vaha ri ―catyí ra. \s1 Nu chica̱n tahvi ra Jesús chi Nyoo Getsemaní \r (Mt. 26.36-46; Mr. 14.32-42) \p \v 39 Tyicuan ta quita̱ ra Jesús vehe cuan. Ta cuahan ra nya yucu Olivo. Tari cuhva tuhvá maa ra chahan. Ta ra cachicá noo chihin ra cuahan coyo ra chata ra. \v 40 Ta cuhva cha chaa ra yucuan, quichaha catyi ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Ca̱can tahvi ndo chi Nyoo tacuhva ma cuvi chasaha cuihna chi ndo. \p \v 41 Tyicuan ta cuahan ra Jesús cha cañi ca, tari cuhva cha chaa noo yuu tatu tuchi yo. Yucuan ta chicuɨñɨ chɨtɨ ra. Ta quichaha cahan ra chihin Nyoo, \v 42 ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, tu yoho ta cuñún, cuhva cha ma nyehi tundoho ihya. Soco ma cuvi tari cuhva cha cuñí mai. Soco na cuvi tari cuhva cha cuñí maun ―catyí ra. \p \v 43 Tyicuan ta tuvi̱ noo ángel, vatyi cuhva ca ra tunyee iñi chi ra. \v 44 Ta cha nɨ ri ca cha nyehé xaan ra Jesús tundoho vatyi cuihya vavaha iñi ra, ta ñihi ca chicán tahvi ra chi Nyoo. Ta cuaha xaan tyeen ra quitá ta canacoyó nu ñuhú, ta tari caa nɨñɨ caa. \p \v 45 Yucuan ta nducuita̱ ra cha ndɨhɨ̱ cahan ra chihin Nyoo. Ta cuanuhu ra nu canyicu tandɨhɨ ra cachicá noo chihin ra. Ta nyehe̱ ra vatyi caquixí ra, cha cuenda vatyi cacuihya xaan iñi ra, ña cacunyee̱ ra ñumahna ta caquixi ra. \p \v 46 Tyicuan ta quichaha catyi ra Jesús chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha caquixí ndo? Ndu̱cuita ndo. Ta ca̱can tahvi ndo chi Nyoo, tacuhva cha ma cuvi chasaha cuihna chi ndo. \s1 Nu chaha̱ cuenda ra Judas chi ra Jesús chi ra xaan iñi chi ra \r (Mt. 26.47-56; Mr. 14.43-50; Jn. 18.2-11) \p \v 47 Nɨ cahán ca ra Jesús tuhun ihya, ta cuaha xaan ra cachaa̱ coyo. Ta ityi nuu vachi ra Judas, noo ra chicá noo chihin ra Jesús cuví ra. Ta tuhva̱ ra chi ra Jesús vatyi cua tyayuhu ra xɨtɨn ra. \v 48 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Judas, ¿atu chihin cha cua tyayuhun chii, nacuhvá cuendon chi yuhu, Rayɨɨ cha quichi nya gloria, chi ra xaan iñi chii? ―catyí ra Jesús. \p \v 49 Ta ra canyicú chihin ra Jesús quichaha ndaca tuhun ra chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿atu sañicuehe ndi chi ra chihin mityi? ―catyí ra. \p \v 50 Yucuan ta noo ra, chahnya̱ ra soho chiyo vaha noo ra cha cuví musu ra cuví nuu chi tata sutu. \p \v 51 Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Sa̱ña ndo. Vaha ri ―catyí ra. \p Tyicuan ta naquehe̱n ra Jesús soho ra cuan. Ta natyaa̱ ra, ta nduvaha̱. \v 52 Ta ra cacuví nuu chi tata sutu chihin ra cacuví nuu chi ra sahá cuenda vehe ñuhu, chihin ra cacuví mandoñi, ican ra cuví ra quichi coyo vatyi catɨɨn ra chi ra Jesús. Ta quichaha catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Atu vachi coyo nyoho sɨqui chihin cha xaan ta chihin yutun tari cha vatyi minoo ra suhu cuví yuhu sahá ndo? \v 53 Ndɨquɨvɨ chinyai̱ chichi vehe ñuhu cahnu, ¿ñáá tuhun ña cuví tɨɨn ndo chii? Soco vityin chaa̱ cuhva cha ñaa iñi vatyi ra ña vaha nyacá ñaha. Yucuan chaha vachi tɨɨn ndo chii. \s1 Nu catyí ra Pedro vatyi ña ñohó nuu ra chi ra Jesús \r (Mt. 26.57-58, 69-75; Mr. 14.53-54, 66-72; Jn. 18.12-18, 25-27) \p \v 54 Tyicuan ta catɨɨn ra chi ra Jesús. Ta cua nyaca ra chi ra nya vehe ra cuví nuu chi tata sutu. Ta ra Pedro nyasava ri cuahan ra chata ra. \v 55 Ta cha chaa̱ coyo ra vehe ra cuví nuu chi tata sutu cuan, casanataha̱n ra ñuhu̱ nuquehe. Ta chicunyicú cutya ra nɨcachico ri nu cayú ñuhu̱ cuan. Ta chicunyaa̱ tucu ra Pedro mahñu ñáyɨvɨ cuan. \v 56 Ta cuhva cha ndundichin cha cayu ñuhu̱ cuan, tyicuan ta noo ñaha cha cuví musu tata sutu cuan nanyehe̱ ña chi ra. Ta quichaha catyí ña: \p ―Ra ihya chicá noo ra chihin ra cuan ―catyí ña. \p \v 57 Soco ra Pedro catyí ra: \p ―Yuhu ña ñohó nui chi ra cuan. \p \v 58 Tañi ri cuan ta nyehe̱ tucu inga ra chi ra, ta catyí ra: \p ―Yoho, ra cuenda ra cuan cuvún ―catyí ra. \p Ta ra Pedro catyí ra: \p ―Ñima ―catyí ra. \p \v 59 Ta cha yaha̱ noo ora, ta nanyehe̱ tucu inga ra chi ra ta catyí ra chi ra tahan ra: \p ―Cha ndicha cuii vatyi ican ra ihya cuví noo ra cha chicá noo chihin ra cuan. Vatyi suri ra Galilea cuví ra ―catyí ra. \p \v 60 Tyicuan ta catyí ra Pedro: \p ―Ña chité ñáá tuhun cahún ―catyí ra. \p Ta caa cuhva ri cuan, nɨ cahán ca ra Pedro tuhun cuan, ta chacu̱ chaa ri noo loho. \p \v 61 Tyicuan ta ra Jesús nanyehe̱ ra nuu ra Pedro. Ta ra Pedro nɨcoho̱n iñi ra tuhun cha catyi̱ ra Jesús chi ra: “Cuhva cha nɨ cumañi ca cuacu chaa loho, yoho cha catyun tyi ña ñohó nuun chii uñi tahan chaha.” \p \v 62 Tyicuan ta quita̱ ra Pedro ityi chata vehe. Ta chacu̱ vavaha ra cha cuihya iñi ra. \s1 Nu cachacú nyaa ra chi ra Jesús ta cacañí ra chi ra \r (Mt. 26.67-68; Mr. 14.65) \p \v 63 Tyicuan ta ra casahá cuenda chi ra Jesús, quichaha chacu nyaa ra chi ra. Ta cacañí ra chi ra. \v 64 Cachahñi̱ ra sahma nuu ra, ta quichaha cacatu ra nuu ra. Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Na̱coto yóó cha cañí chuun ―cacatyí ra chi ra. \p \v 65 Ta cuaha vavaha ca cha cacahan ra chi ra. \s1 Nu ndacá tuhun ra chi ra Jesús tatu Sehe Nyoo cuví chi ra \r (Mt. 26.59-66; Mr. 14.55-64; Jn. 18.19-24) \p \v 66 Ta cha cundichi̱n inga quɨvɨ cuan. Ta candu ɨɨ̱n ri ra chahnu ñuu cuan chihin ra cuví nuu chi tata sutu, ta ra casacuahá cuenda ley vehe ñuhu. Ta caquehe̱n ra chi ra Jesús. Ta cuahan coyo ra chihin ra nya nu cuví junta cahnu. Ta quichaha candaca tuhun ra chi ra: \p \v 67 ―Ca̱tyi chi ndi ¿atu ra Cristo ra cha saquichi̱ Nyoo cuvún? ―catyí ra chi ra. \p Ta ra Jesús nacaha̱n ra, ta catyí ra: \p ―Tatu catyi chi ndo vatyi ican, ma chino iñi ndo. \v 68 O tatu ndaca tuhin ñáá cha ndaca tuhin chi ndo, ma nacahan ndo ni ma saña ndo chii. \v 69 Soco vityin ta ityi nuu ca yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria cucunyai chiyo vaha Nyoo ra cha iyó tandɨhɨ tunyee iñi chi ―catyí ra. \p \v 70 Tyicuan ta tandɨhɨ ra quichaha ndaca tuhun ra chi ra: \p ―Tu tyicuan caa, Sehe Nyoo cuví chuun ―catyí ra. \p Tyicuan ta nacahan ra Jesús ta catyí ra: \p ―Suri maa ndo catyí tyi ican cuví. \p \v 71 Tyicuan ta quichaha cacatyí ra cuan chi ra tahan ra: \p ―Nyehe nuu. Yuhu maa ra quita̱. Ña nɨñɨ ca cha tava yo cha ndaa. Vatyi suri maa yo chiñi̱ ―cacatyí ra. \c 23 \s1 Nu nyehe̱ ra Pilato vatyi ñahri cuatyi ra Jesús \r (Mt. 27.1-2, 11-14; Mr. 15.1-5; Jn. 18.28-38) \p \v 1 Tyicuan ta tandɨhɨ ra nducuita̱ ra. Ta cua nyaca ra chi ra nya nu nyaá ra Pilato, ra cuví gobernador. \v 2 Tyicuan ta quichaha cacatyi ra chi ra Pilato: \p ―Ra ihya, satɨvɨ́ ra chi ñáyɨvɨ chihin cha cahán ra nuu ñu, ta catyí ra vatyi ña vaha tyiyahvi ndi xuhun chi gobiernu ñuu Roma. Ta sɨɨn ri catyí ra vatyi ra Cristo ra cha saquichi Nyoo vatyi cuvi ra rey cuví ra ―cacatyí ra. \p \v 3 Tyicuan ta ra Pilato quichaha ndaca tuhun ra chi ra Jesús, ta catyí ra: \p ―¿Atu ican yoho cuví Rey cuenda ñu Israel? ―catyí ra. \p Ta nacahan ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Ican, suri maun catyí. \p \v 4 Tyicuan ta quichaha catyí ra Pilato chi ra cuví nuu chi tata sutu ta chi ñáyɨvɨ: \p ―Ñahri cuatyi ra ihya ―catyí ra chi ñu. \p \v 5 Soco xaan ca nanduvi̱ ñu. Ta quichaha cacatyí ñu: \p ―Cahnu xaan cuatyi ra. Cuaha xaan tɨsɨhɨ chaha̱ ra, vatyi cahán ra nuu ñáyɨvɨ. Cha xihna ri quichaha cahan noo ra nuu ñáyɨvɨ ityi Galilea. Ta nɨcañi maa ityi vachi ra cahán ra chihin ñáyɨvɨ nyacua nya chaa̱ ra Judea ihya ―catyí ñu. \s1 Nu tachi̱ ra Pilato chi ra Jesús nuu ra Herodes \p \v 6 Cuhva cha chiñi̱ ra Pilato tuhun ihya, quichaha ndaca tuhun ra tatu ra Galilea cuví ra Jesús. \v 7 Ta catyí ñáyɨvɨ chi ra vatyi ican. Tyicuan ta sacuhu̱n ra Pilato chi ra nya nu nyaá ra Herodes. Vatyi ra Herodes cuví ra gobernador nɨcahnu Galilea. Soco quɨvɨ cuan ñohó ra ñuu Jerusalén. \v 8 Ta cuhva cha nanyehe̱ ra Herodes chi ra Jesús, sɨɨ xaan cuví chi ra. Vatyi cha naha xaan cuñí ra nyehe ra chi ra. Vatyi ñihi̱ ra tuhun vatyi cuaha xaan milagru sacuví ra. Ta cuñí xaan ra nyehe ra noo milagru cha sacuví ra Jesús. \v 9 Ta cuaha xaan tuhun ndaca̱ tuhun ra chi ra. Soco ra Jesús ña nacaha̱n maa ra. \v 10 Ta yucuan canyicú tucu ra cuví nuu chi tata sutu ta ra casacuahá ley vehe ñuhu. Ta catyaa̱ xaan ra cuatyi sɨquɨ ra. \v 11 Tyicuan ta ra Herodes chihin sɨndaro cuenda ra chacu̱ nyaa ra chi ra. Ta sandɨhvɨ̱ noo ra noo sahma yahvi ta tyaquɨ chi ra, tari cha tuhvá rey ñihnó. Tyicuan ta natachi̱ ra Herodes chi ra inga chaha nuu ra Pilato. \v 12 Ta quɨvɨ cuan ra Pilato chihin ra Herodes nduvaha iyó ra chihin tahan ra. Vatyi nu quichi chi, ña cuví canyehe ra chi tahan ra. \s1 Nu cutuñí chi ra Jesús vatyi cucúvi ra \r (Mt. 27.15-26; Mr. 15.6:15; Jn. 18.39―19.16) \p \v 13 Tyicuan ta ra Pilato sandu ɨɨ̱n ri ra chi ra cuví nuu chi tata sutu, ta chi ra cuví tyiño, ta chi ñáyɨvɨ ñandɨhɨ. \v 14 Ta catyí ra chi ñu: \p ―Nyoho quichi̱ nyaca ndo chi ra ihya chii. Ta catyí ndo vatyi satɨvɨ́ ra chi ñáyɨvɨ. Soco yuhu cha sacutuñi̱ chi ra nuu ndo. Ta ñahri cuatyi ra nañihi̱ tari cuhva catyí ndo. \v 15 Ta nɨ ri ra Herodes ña nañihi̱ ra ni noo cuatyi ra. Yucuan chaha sandichi̱ ra chi ra inga chaha nu nyai. Nye̱he ndo vatyi ñahri cha sacuví ra, ñahri cuatyi ra. Ta ña tahán chi cha cúvi ra. \v 16 Yucuan chaha cua tachi tuñi ri chi ra. Yaha̱ cuan ta sañe chi ra ―catyí ra Pilato. \p \v 17 Tyicuan caa catyí ra Pilato vatyi cha nɨ ri ca cha iyó vico cuan, tahán chi cha saña ra noo ra ñohó vehe caa, tari cuhva cha tuhva maa ra. \v 18 Soco tandɨhɨ ñu ɨɨn ri nacanachaa ñu, ta catyí ñu: \p ―Ca̱hñi chi ra Jesús. Ta sa̱ña chi ra Barrabás ―catyí ñu. \p \v 19 Ta ra Barrabás cuan ñohó ra vehe caa cha cuenda cha cuñí ra nacanda ra sɨquɨ ra cuví tyiño. Ta sɨɨn ri chahñi̱ ra chi ñáyɨvɨ. \v 20 Ta ra Pilato cuñí ra saña ra chi ra Jesús. Ta quichaha catyí ra chi ñáyɨvɨ cuan inga chaha vatyi cusaña ra chi ra. \v 21 Soco ñáyɨvɨ chaa ca caná chaa ñu, ta catyí ñu: \p ―Na cúvi ra nu cruzi. \p \v 22 Tyicuan ta cha cu uñi chaha catyí ra Pilato chi ñu: \p ―Soco ¿ñáá cha ña vaha sacuvi̱ ra ihya? Nyehi̱ tyi ña tahán chi cúvi ra. Tacuhva cutachi tuñi ri chi ra, ta sañe chi ra ―catyí ra Pilato. \p \v 23 Soco ñáyɨvɨ caná chaa ca ñu, ta catyí ñu vatyi tyaa ra chi ra nu cruzi. Ta cuví chasaha ñu. Vatyi maa ñu ta ra cacuví nuu chi tata sutu caná chaa ñu. \v 24 Tyicuan ta sacuvi̱ ra Pilato tari cuhva catyí ñu. \v 25 Ta tari cuhva catyí ñáyɨvɨ, saña̱ ra chi ra Barrabás cha ñohó vehe caa cha cuenda cha cuñí ra nacanda ra sɨquɨ ra cuví tyiño ta cha cuenda cha chahñi̱ ra. Ta sacuvi̱ ra chi ra Jesús tari cuhva catyí ñu. \s1 Nu cua cunyaa ra Jesús nu cruzi \r (Mt. 27.32-44; Mr. 15.21-32; Jn. 19.17-27) \p \v 26 Yucuan ta quehe̱n sɨndaro chi ra Jesús. Ta cuahan ra chihin ra. Ta catɨɨ̱n tucu ra chi noo ra Cirene cha nañí Simón. Ra cuan ni cua ndichi ra cha chaha̱n ra nu chiqui. Ta sanɨñɨ sɨndaro chi ra, na cuiso ra cruzi ra Jesús ta cuahan ra chata ra. \p \v 27 Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ cuahan chata ra. Ta cuaha xaan ñusɨhɨ chacú chaa ñu cha cuihya iñi ñu cha catyí ra. \v 28 Soco ra Jesús nanyehe̱ ra chi ñu. Ta quichaha catyi ra chi ñu: \p ―Tandɨhɨ nyoho ñusɨhɨ ñuu Jerusalén, ma cuacu ndo cha catyi yuhu. Cua̱cu ndo, soco cha catyi maa ndo ta cha catyi sehe ndo. \v 29 Vatyi cuquichi quɨvɨ nu cunyehe xaan ndo tundoho. Ta cucahan ñáyɨvɨ chihin tandɨhɨ ndo cha cuví ndo ñusɨhɨ cha yori sehe ndo iyó. Ta cucatyi ñu chi ndo: “Vaha xaan vatyi yori sehe ndo iyó vatyi cuaha xaan tundoho nyehé yo vityin”, cucatyi ñu chi ndo. \v 30 Vatyi quɨvɨ cuan cucuñí ñu vatyi na canacoyo yucu sɨquɨ ñu tacuhva sahvi chi chi ñu. \v 31 Vatyi tatu tyehe caa sacuvi ñu chihin yuhu cha ñahri cuatyi. Yaha ca cuhva cunyacuvi tucu ñu chihin maa ndo cha iyó cuatyi ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 32 Ta quehe̱n tucu sɨndaro cuan chi uvi tahan ra quiñi iyó, vatyi cahñi ra chi ra ɨɨn ri chihin ra Jesús. \v 33 Tyicuan ta cachaa̱ ra noo nu nañi Nu Cuví Yɨquɨ Xiñi Ndɨyɨ. Ta yucuan chicatacaa̱ ra chi ra Jesús nu cruzi. Ta tyicuan caa tucu chinyacuvi̱ ra chihin nɨnduvi tahan ra iyó cuatyi cuan. Noo ra chitacaá ra nuu cruzi chiyo vaha ra Jesús. Ta nonga ra cuan chitacaá ra nuu cruzi chiyo satyin ra. \v 34 Ta cuhva cha tacaá ra Jesús nu cruzi cuan, quichaha catyi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, sa̱ha tucahnu iñi chi ra. Vatyi ña chitó ra ñáá cha nyacuví ra chihin ―catyí ra. \p Tyicuan ta sɨndaro cuan chaha̱n ra noo sɨhva chihin sahma ra Jesús. Nya ra saha ganaa caquehen ra sahma cuan. \v 35 Ta ñáyɨvɨ tayucú ñu nyehé ñu. Ta nyacua nya ra cacuví nuu cuenda vehe ñuhu, ta chacú cuehe ra nyehé ra chi ra Jesús. Ta catyí ra: \p ―Sacacu̱ ra chi inga ñáyɨvɨ. Soco vityin na sacacu tucu ra chi maa ra, tatu ndicha cha Cristo, ra cha saquichi Nyoo, cuví ra ―cacatyí ra. \p \v 36 Ta suri cahán cuehe tucu sɨndaro chi ra. Ta catuhva̱ ra chi ra. Ta chaha̱ ra vinu iya coho ra. \v 37 Ta quichaha cacatyi ra chi ra: \p ―Tatu rey cuenda ñáyɨvɨ Israel cuvún. Sa̱cacu chuun ―cacatyí ra. \p \v 38 Ta sɨquɨ cruzi ityi xiñi ra nyaá noo nu tyaa̱ ra chihin griego, chihin latín, ta chihin hebreo. Tyehe caa quita cahán letra cuan: “Ican ra ihya cuví Rey cuenda ñu ñuu Israel” ―catyí nu vitu cuan. \p \v 39 Ta noo ra quiñi iyó cha tacaá xiin ra Jesús, quichaha cahan ra chihin ra, ta catyí ra: \p ―Tatu ndicha cha Cristo cuvún, sa̱cacu chuun. Ta sa̱cacu chi ndi ñandɨhɨ ―catyí ra. \p \v 40 Soco inga ra cuan catyí ra chi ra: \p ―¿Atu ña yuhvún chi Nyoo? Vatyi nyehún suri tundoho cha nyehé maa ra vityin. \v 41 Maa yo nyehé yo tundoho ihya vatyi iyó cuatyi yo. Soco ra ihya ñahri cuatyi ra iyó ―catyí ra. \p \v 42 Tyicuan ta quichaha catyí ra chi ra Jesús: \p ―Yoho Jesús, nɨ̱cohon iñun tuhin quɨvɨ cunyaca ñahun ―catyí ra. \p \v 43 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chuun vatyi tañi ri vityin ta cunyaun chihin nya paraíso nu nyaá añima ñu chinó iñi chi Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu chihi̱ ra Jesús \r (Mt. 27.45-56; Mr. 15.33-41; Jn. 19.28-30) \p \v 44 Tyicuan ta ñáá cuhva ora quichaha nduñaa ñayɨvɨ̱, nyacua nya caa uñi cha cha iñi. \v 45 Vatyi nduñaa ñanyii. Ta sahma cha tacaá chichi vehe ñuhu cahnu cuan, tahnya̱ sava. \p \v 46 Tyicuan ta quichaha cana chaa ra Jesús: \p ―Sutu Mañi yuhu, natyaí añime chichi ndahun ―catyí ra. \p Ta cuhva cha catyi̱ ra tuhun ihya, ta chihi̱ ra. \p \v 47 Ta ra cuví nuu chi sɨndaro cuan, nyehe̱ ra tandɨhɨ cha cuvi̱ cuan. Ta sacahnú ra chi Nyoo, ta catyí ra: \p ―Ñahri ndicha cuii cuatyi ra iyó ―catyí ra. \p \v 48 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha canyicú yucuan canyehe̱ ñu cha cuvi̱ cuan. Ta cuahan coyo ñu ta suri cacañí ñu ndaha ñu yɨquɨ nyica ñu. Vatyi chitó ñu vatyi ña vaha cha chinyacuvi̱ ñu chihin ra Jesús. \v 49 Ta tandɨhɨ ñu cha ñohó nuu chi ra Jesús, ta ñusɨhɨ cha chinyico̱n chi ra nya Galilea, canyicú ñu nya sava ri. Ta nyehe̱ ñu tandɨhɨ cha cuvi̱ yucuan. \s1 Nu cua cuchi ra chi ra Jesús \r (Mt. 27.57-61; Mr. 15.42-47; Jn. 19.38-42) \p \v 50 Ta iyó noo ra vaha, nañí ra José. Ta Arimatea ityi Judea cuví ñuu ra. Ta cuví ra noo ra cuví nuu cuenda Junta Cahnu ñu Israel. \v 51 Ta ra José cuan nyatú ra quɨvɨ cha cunyaca ñaha Nyoo. Ta ña ndoo̱ ra vaha chihin cha sacuvi̱ ra tahan ra, ra cacuví nuu cuenda tata sutu cuan. \v 52 Tyicuan ta chaha̱n ra chicacan ra coño ñuhu ra Jesús chi ra Pilato. \v 53 Ta yaha̱ cha sanoo̱ ra José cuan coño ñuhu ra Jesús nu cruzi, ta natyihi̱ ra chichi noo sahma cha cuví lino. Ta cuahan ra cua cuchi ra chi ra chichi noo ñaña chaa cha cuví yavi yuu cha savaha̱ ñu. \v 54 Ta viarni cuví, quɨvɨ cha sanduvahá ñáyɨvɨ cha cachi ñu cha sabaru inga quɨvɨ, quɨvɨ nyitatu ñu. Ta cha cuñí cuví sabaru. \p \v 55 Ta tandɨhɨ ñusɨhɨ cha quichi chihin ra Jesús nya Galilea, cuahan ñu chata ra. Ta nyehe̱ ñu chichi yavi yuu cuan. Ta nyehe̱ ñu yoso caa chicava coño ñuhu ra. \v 56 Ta cuanuhu coyo ñu nya vehe ñu. Ta sanduvaha̱ ñu ndutya vixi chahán vatyi cutyihi ñu coño ñuhu ra Jesús coto coo xico. Vatyi tyicuan caa cuví costumbre cuiya cuan. Tyicuan ta nyitatú ñu inga quɨvɨ cuan tari cuhva catyí maa tuhun cha tachi̱ Nyoo chi yo. \c 24 \s1 Nu nandoto̱ ra Jesús \r (Mt. 28.1-10; Mr. 16.1-8; Jn. 20.1-10) \p \v 1 Cundichin timingu quɨvɨ nu quichaha vitya. Ta ñaha cuiri cuahan coyo ñusɨhɨ cuan nya nu ñaña ra Jesús. Ta nyisó ñu ndutya vixi chahán cha sanduvaha̱ ñu. \v 2 Ta cuhva cha chaa̱ coyo ñu, nanyehe̱ ñu vatyi ña nyasɨ́ ca yavi yuu cuan tari cuhva chinyasɨ̱ maa. \v 3 Ta quɨhvɨ̱ ñu chichi, soco ña nañihi̱ ñu coño ñuhu Sutu Mañi yo Jesús. \v 4 Ta yucuan tayucú ñu chihin cha yuhví ñu. Ta ña chitó ñu ñáá cunyacuvi ñu. Ta tuvi̱ uvi tahan rayɨɨ nuu ñu. Ta xiño vavaha sahma cañihnó ra. \v 5 Ta chihin cha yuhví ñu, ta chicuiñi̱ chɨtɨ ñu chihin nuu ñu nya nu ñuhú. Tyicuan ta quichaha cacatyi ra cuan chi ñu: \p ―¿Ñáá tuhun nanducú ndo chi ra Jesús ihya nu ñohó ndɨyɨ? \v 6 Yori ra ñohó ihya, vatyi cha nandoto̱ ra. Nɨ̱cohon iñi ndo tuhun cha caha̱n ra chihin ndo quɨvɨ chicá noo ra Galilea. \v 7 Catyi̱ ra vatyi tahán chi cucuhva cuenda ñu chi ra ndaha ra iyó cuatyi. Vatyi cuví ra Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. Ta tahán chi cucahñi ra chi ra nu cruzi. Soco nu cu uñi quɨvɨ cunandoto ra. Tyicuan caa catyi̱ ra chi ndo ―catyí ángel cuan chi ñu. \p \v 8 Tyicuan ta nɨcoho̱n iñi ñu tuhun caha̱n ra Jesús quɨvɨ cuan. \v 9 Ta cuanuhu coyo ñu. Ta nacatyi̱ ñu chi ndɨ uchi ɨɨn tahan ra apóstol ra Jesús chihin tandɨhɨ ca ñáyɨvɨ. \v 10 Ta ñu sacoto̱ tuhun cuan chi ra cuan cuví ñu cu María, ñaha Magdala, ta cu Juana, ta cu María sɨhɨ ra Jacobo, ta suhva ca ñusɨhɨ. \v 11 Soco ra cachica̱ noo chihin ra Jesús cuñí maa ra vatyi cahán ri maa ñu. Ta ña chinó iñi ra tuhun cahán ñu. \p \v 12 Soco ra Pedro nducuita̱ ra ta chino̱ vavaha ra cuahan ra cuanyehe ra nya chichi ñaña ra Jesús tatu ndicha. Ta nanyehe̱ ra chichi yavi yuu cuan tyi sahma ri cayucú ɨnchiyo xiin. Tyicuan ta cuanuhu ra nya vehe. Ta iyo cuñí ra vatyi ñahri ca coño ñuhu ra Jesús catuví chichi ñaña cuan. \s1 Noo cha cuvi̱ ityi Emaús \r (Mr. 16.12-13) \p \v 13 Suri maa quɨvɨ cuan, uvi tahan ra chicá noo chihin ra Jesús cuahan coyo ra nya ñuu cha nañí Emaús, tari noo cha uchi ɨɨn kilómetro cha quita yo Jerusalén. \v 14 Ta cuahan coyo ra ta ndatuhún ra tuhun ñáá ndɨhɨ cha cuvi̱. \v 15 Ta cha nɨ ri ca cha candatuhún ra, ta ra Jesús nataha̱n ra chi ra nu cuahan coyo ra. \v 16 Soco nɨ ri maa nyehé ra chi ra Jesús, ña canɨcohon nuu ra chi ra. Vatyi tari cha iyó noo cha chasɨ nuu ra tacuhva cha ma canɨcohon nuu ra chi ra Jesús. \v 17 Tyicuan ta quichaha ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun ndatuhún xaan ndo? ¿Ñáá tuhun cha cuihya xaan iñi ndo? ―catyí ra chi ra. \p \v 18 Ta ra cha nañí Cleofas, nacaha̱n ra. Ta catyí ra: \p ―¿Atu ñima nya Jerusalén quichi yoho? ¿Atu ra inga ñuu cuvún? ¿Atu ña chitón cha cuvi̱ ñuu cuan? ―catyí ra. \p \v 19 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Ñáá cha cuvi̱? \p Ta quichaha canacatyi̱ ra chi ra: \p ―Tuhun ra Jesús ra ñuu Nazaret. Vatyi cuvi̱ ra noo ra profeta Nyoo. Ta chihin tunyee iñi cahnu Nyoo sacuvi̱ ra cha vaha nuu Nyoo ta nuu ñáyɨvɨ. \v 20 Soco ra cacuví nuu chi tata sutu ta ra cacuví nuu cuenda vehe ñuhu, nacuhva̱ cuenda ra chi ra chi sɨndaro ñuu Roma. Ta cachahñi̱ ra chi ra. Ta chihi̱ ra nu cruzi. \v 21 Ta cha vityin cha iyó uñi quɨvɨ cuvi̱ tuhun cuan. Ta nyuhu cuñí maa ndi vatyi ican ra cuví ra cusacacu chi ñáyɨvɨ Israel. \v 22 Soco vityin iyo xaan cuñí ndi cha nacatyi̱ suhva ñusɨhɨ chi ndi. Vatyi maa ñu, ñaha cuii ri chaha̱n coyo ñu nu ñaña ra. \v 23 Ta nacatyi̱ ñu chi ndi vatyi ñahri ca coño ñuhu ra catuví. Ta nacatyi̱ ñu vatyi nyehe̱ ñu uvi tahan ángel. Ta catyí ángel cuan chi ñu vatyi ra Jesús nyitó ra. \v 24 Yaha̱ cuan ta chaha̱n coyo tucu suhva ra tahan ndi nu ñaña. Ta nyehe̱ ra vatyi cha ndicha cuví tari cuhva catyí ñusɨhɨ cuan. Vatyi ñahri ca coño ñuhu ra Jesús catuví ―catyí ra chi ra. \p \v 25 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Chiin xaan cutuñí iñi ndo. Ta cuee xaan chinó iñi ndo tuhun tyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha. \v 26 ¿Atu ña chitó ndo vatyi tahán chi cha cunyehe xihna ra Cristo tundoho? Yaha cuan ta tahán chi cuñihi ra tyiño cha cunyaca ñaha ra ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 27 Tyicuan ta quichaha nacuhva ra cuenda yoso caa cuahan tuhun ra nu tutu Nyoo. Ta quichaha cahan ra tuhun cha tyaa̱ ra Moisés ta cha naha. Ta yaha̱ cuan ta caha̱n ra tuhun tandɨhɨ libru cha tyaa̱ ra profeta Nyoo. \p \v 28 Ta cuhva cha chaa̱ ra nya ñuu Emaús cuan nu cuahan coyo ra, ta saha̱ ra Jesús vatyi cañi ca cuahan ra. \v 29 Tyicuan ta cacatyi ra chi ra na ndoo ra chihin ra. Ta catyi ra: \p ―Ndo̱o chihin ndi vatyi cha cua quee ñanyii ―cacatyí ra. \p Tyicuan ta cuahan ra Jesús nya vehe nɨnduvi ra cuan. \v 30 Ta cuhva cha chicunyaa̱ ra yuhu mesa chihin ra, quehe̱n ra pan. Ta chaha̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo. Ta chahnu̱ sava ra, ta chaha̱ ra chi ra. \v 31 Ta caa cuhva ri cuan nuña nuu ra canɨcohon nuu ra chi ra Jesús. Soco ra Jesús cuanaa ri ra. \v 32 Tyicuan ta quichaha catyí ra chi ra tahan ra: \p ―Yucuan chaha vaha xaan cuñí añima yo cuhva cha vachi ra chihin yo, ta nacatyi̱ vaha ra yoso caa cuahan tuhun Nyoo cha nyaa nu tutu chi yo, ta nɨcohon nuu yo chi ra ―cacatyí ra. \p \v 33 Ñahri ca cha canyatu̱ ra, ta cuanuhu coyo ra nya Jerusalén. Ta yucuan nañihi̱ ra chi ndɨ uchi ɨɨn ra chicá noo chihin ra Jesús, canyicú ra. \v 34 Tyicuan ta quichaha canacatyi ndɨ uchi ɨɨn tahan ra chi ra cha nɨchaa coyo cuan: \p ―Ndicha vatyi Sutu Mañi yo, nandoto̱ ra. Vatyi ra Simón nyehe̱ ra chi ra ―cacatyí ra. \p \v 35 Tyicuan ta ra cha ni nachaa coyo cuan canacatyi̱ tucu ra yoso caa ndatuhu̱n ra Jesús chihin ra ityi cuahan ra ñuu Emaús, ta yoso caa canɨcoho̱n nuu ra chi ra nu chahnu̱ ra pan. \s1 Nu tuvi ra Jesús nu canyicu ra cachica̱ noo chihin ra \r (Mt. 28.16-20; Mr. 16.14-18; Jn. 20.19-23) \p \v 36 Nɨ cahán ca ra tuhun cuan ta tuvi̱ ra Jesús nu canyicú ra. Ta chaha̱ ra nocumi, ta catyí ra: \p ―Na coo cha taxi ri añima ndo. \p \v 37 Tyicuan ta canayuhví xaan ra. Ta cacuñí maa ra vatyi noo tatyi ri cuví. \v 38 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha nayuhvi ndo? ¿Ñáá tuhun cha chicá uvi iñi ndo? \v 39 Nye̱he ndo ndahi. Ta nye̱he ndo chahi. Vatyi suri mai cuví. Tɨ̱ɨn ndo chii ta co̱to ndo. Vatyi tatyi, ñahri coño ñuhu. Ta ñahri yɨquɨ tari cha nyehé ndo tyi yɨhɨ́ chi yuhu ―catyí ra Jesús. \p \v 40 Ta cuhva cha catyi̱ ra tuhun ihya, sañahá ra ndaha ra ta chaha ra. \v 41 Soco maa ra chaha cha iyo cacuñí ra ta sɨɨ cacuñí ra nyacua ña chinó vaha iñi ra. Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―¿Atu iyo cha cachi? ―catyí ra. \p \v 42 Tyicuan ta chaha̱ ra chiin yuhu tiyaca tyihyo chihin tyañuñu chi ra. \v 43 Ta quehe̱n ra. Ta quichaha chachi ra. \v 44 Ta catyí ra chi ra: \p ―Tandɨhɨ cha cuvi̱ chii, ican ihya cuví cha catyi̱ chi ndo quɨvɨ cuan. Ta catyi̱ chi ndo vatyi tyicuan caa cucuvi, tari cuhva nyaá tuhun cha tyaa̱ ra Moisés ta ra profeta Nyoo ta cha nyaá nu libru salmo ―catyí ra chi ra. \p \v 45 Tyicuan ta chaha̱ ra Jesús vatyi na cutuñi iñi tandɨhɨ ra cuan yoso caa catyí nu tutu Nyoo. \v 46 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra vatyi tyicuan caa nyaá nu tutu Nyoo vatyi tahán chi cha cúvi ra Cristo. Ta nu cu uñi quɨvɨ nandoto ra. \v 47 Ta tahán chi coto ñáyɨvɨ tuhun sɨvɨ ra Cristo ñuu Jerusalén, ta yaha cuan ta tandɨhɨ ñuu nɨcahnu ñuhu ñayɨvɨ̱. Tacuhva cuvi ndu uvi iñi ñu ta ndachi cuatyi ñu. \p \v 48 ―Ta nyoho cuví ndo cha ndaa tandɨhɨ tuhun ihya. \v 49 Ta cusaquichi mai Tatyi Ii Nyoo sɨquɨ ndo tari catyi̱ Suti tyi cuhva ra chi ndo. Soco cu̱nyicu ndo Jerusalén ihya. Ta ma quita maa ndo nyacua nya quichi tunyee iñi Tatyi Ii Nyoo cuquɨhɨ chi ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nandaa̱ xica ra Jesús andɨvɨ \r (Mr. 16.19-20) \p \v 50 Tyicuan ta ra Jesús cuahan ra chihin tandɨhɨ ra cachicá noo chihin ra ityi chata ñuu, nya ñuu Betania. Ta sandaa̱ ra ndaha ra. Ta nasoco̱ ra chi ra. \v 51 Ta cha nɨ ri ca cha nasocó ra chi ra, nandaa̱ xica ra andɨvɨ. \v 52 Tyicuan ta tandɨhɨ ra sacahnú xaan ra chi ra. Ta sɨɨ xaan cacuví chi ra, cuanuhu coyo ra Jerusalén. \v 53 Ta tyicuan ri chinyicú ra chichi vehe ñuhu cahnu cuan, ta sacahnú xaan ra chi Nyoo.