\id JHN \h San Juan \toc1 Tuhun Nyoo Cha Tyaa̱ San Juan \toc2 San Juan \toc3 Jn. \mt1 Tuhun Nyoo Cha Tyaa̱ San Juan \c 1 \s1 Tuhun Cahán Nyoo nanduvi̱ noo rayɨɨ, ta ican cuví ra Cristo \p \v 1 Nyata quɨvɨ xihna ri, nyata ni cumañi ca coo tandɨhɨ cha iyó, ta cha iyó ra cuví Tuhun Cahán Nyoo. Nyaá ra chihin Nyoo. Ta Nyoo cuví ra. \v 2 Ta chicoo̱ ra chihin Nyoo nyata quɨvɨ xihna ri. \v 3 Ta chihin ra, savaha̱ Nyoo tandɨhɨ cuii maa cha iyó. Ta ñahri savaha̱ Nyoo cha maa ri maa ra. \v 4 Ta chihin ra cuví Tuhun Cahán Nyoo nyaá ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. Ta ñayɨvɨ̱ cuan, ican cuví cha sacundichín añima ñáyɨvɨ. \v 5 Ta cha ndichin ihya, sacundichín chi nu ñaa iñi. Ta cha ñaa iñi ña cuñihi̱ chi ndahva chi cha ndichin cuan. \p \v 6 Chiyo̱ noo ra cha tachi̱ Nyoo chi. Ta nañí ra Juan. \v 7 Quichi̱ ra cuvi̱ ra noo cha ndaa. Vatyi caha̱n ra tumañi iñi cuenda ra cuví cha ndichin cuan, tacuhva vatyi chino iñi tandɨhɨ ñáyɨvɨ chi ra. \v 8 Ra Juan, ñima cha ndichin cuan cuví ra. Noo cha ndaa ri cuví ra cha cuenda cha ndichin cuan. \v 9 Vatyi cha ndichin cha ndicha vaha cuan, nɨ cuachaa chi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, tacuhva vatyi sacundichín chi añima tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. \p \v 10 Ra cuví Tuhun Cahán Nyoo quichi̱ ra sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta ican ra cuví ra Cristo. Ta suri maa ra savaha̱ ra ñuhu ñayɨvɨ̱. Soco ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, ña nɨcoho̱n nuu ñu chi ra. \v 11 Quichi̱ ra nu nyicú ñáyɨvɨ cha savaha̱ ra, soco ñáyɨvɨ cha savaha ra ña natɨɨ̱n cuenda ñu chi ra. \v 12 Soco tandɨhɨ ñu natɨɨ̱n cuenda chi ra, ta chinó iñi ñu chi ra, ican chi ñu cuan, chaha̱ ra ityi vatyi nanduvi ñu sehe Nyoo. \v 13 Vatyi nacacu̱ chaa ñu. Soco ñima tari cacu̱ ñu ta lee ñu cuenda coño ñuhu ñu. Ta ni ñima cha cuenda cha quichi cuvi iñi noo rayɨɨ coo ra chihin noo ñaha sɨhɨ. Ñima cha cuenda cha cuñí ñáyɨvɨ coo sehe ñu. Soco maa Nyoo sanacacu̱ chaa chi ñu. \p \v 14 Ta ra cuví Tuhun Cahán Nyoo nanduvi̱ ra noo rayɨɨ. Ta chicoo̱ ra chihin yo. Ta nyehe̱ ndi cha cahnu cuví ra. Ta cahnu cuví ra vatyi Sehe mañi Sutu yo Nyoo cuví chi ra. Tyitu yɨhɨ́ ra chihin cha ndicha ta tumañi iñi cha cua cuhva ra chi yo. \v 15 Ta ra Juan cuan caha̱n ra tumañi iñi cuenda ra, ta catyí ra: \p ―Ican ra ihya cha cahi̱n tuhun quɨvɨ cuan, vatyi ra cha vachi ityi chate, cahnu ca ra cuví ra ican saha yuhu. Vatyi nyata tyembu chahnu ta cha iyó maa ra ―catyí ra Juan. \p \v 16 Tandɨhɨ yo naquehén cuenda yo tumañi iñi cahnu cha chaha̱ ra chi yo, vatyi nasocó xaan ra chi yo. \v 17 Ra Moisés chaha̱ cuenda ra ley Nyoo chi yo. Soco ra Jesucristo cundahvi̱ iñi ra chi yo ta saha̱ ra tɨcahnu iñi cuatyi yo. Ta chaha̱ ra cha ndicha coo chi yo. \v 18 Ta yori ca maa nyehé chi Nyoo. Notuhun ri maa Sehe mañi ra cha iyó ɨɨn ri chihin ra. Ican ra cuví ra chahá cha cohon nuu yo chi Sutu ra. \s1 Nu cahán ra Juan, ra sacondutyá, tumañi iñi cuenda ra Jesucristo \r (Mt. 3.11-12; Mr. 1.7-8; Lc. 3.15-17) \p \v 19 Ra cacuví nuu chi ñu Israel cha iyó ñuu Jerusalén, catachi̱ ra chi tata sutu ta chi ra cacuví levita nu nyaá ra Juan na ndaca tuhun ra chi ra yóó ra cuví ra. \v 20 Ta maa ra Juan catyí cachi ra: \p ―Yuhu ñima ra Cristo cuví. \p \v 21 Tyicuan ta candaca̱ tuhun ra inga chaha chi ra: \p ―¿Yóó ra cuví yoho? ¿Atu ra Elías, ra cuvi̱ profeta Nyoo ta cha naha cuvún? ―catyí ra chi ra. \p Ta ra Juan nacahan ra: \p ―Ñima ra cuan cuví. \p Ta sañihi̱ ca ra candaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―Tu tyicuan caa, ¿atu icon cuví ra profeta Nyoo cha nyaá cha quichi? \p Ta nacaha̱n tucu ra Juan ta catyí ra: \p ―Ñima. \p \v 22 Ta inga tucu chaha candaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Yóó ra cuví yoho? Vatyi cuñí chi cuiso ndi tyiño chi ra cha tachi̱ chi ndi. ¿Yóó ra cuví yoho? ―catyí ra chi ra. \p \v 23 Ta ra Juan nacaha̱n ra: \p ―Yuhu cuví ra cahán ta canachaá noo nu chiqui ndɨɨ, ta catyí: “Nu̱ña ndo noo ityi ndoo chichi añima ndo vatyi cha vachi Sutu Mañi yo.” Tari cuhva caha̱n ra Isaías profeta Nyoo tuhin ta cha naha ―catyí ra Juan chi ra. \p \v 24 Ra cha cacahán chihin ra Juan, ra cacuví fariseo tachi̱ chi ra. \v 25 Ta candaca̱ tuhun tucu ra chi ra: \p ―Tatu ñima ra Cristo, ni ra Elías, ni ra profeta cuan cuvún, ¿ñáá tuhun cha sacondutyón chi ñáyɨvɨ? ―cacatyí ra chi ra Juan. \p \v 26 Ta ra Juan catyí ra chi ra: \p ―Yuhu sacondutyé chihin ndutya. Soco mahñu ndo nanyaá noo ra cha ña ñohó nuu ndo. \v 27 Ican ra cuví ra vachi chate. Soco cha iyó maa ra ta caqui. Ta ña naña mai ni cha cuví musu ra ta ndachi ñɨɨ xityin ndichan ra ―catyí ra Juan. \p \v 28 Tandɨhɨ tuhun ihya cuvi̱ noo nu nañí Betábara cha nyaá inga chiyo yuvi cahnu Jordán nu ñohó ra Juan sacondutyá ra. \s1 Ra Jesucristo, Mbee Luhlu sana Nyoo cuví ra \p \v 29 Cha inga quɨvɨ nanyehe̱ ra Juan chi ra Jesús cuachaa ra nu nyaá ra, ta catyí ra Juan: \p ―Nye̱he ndo, ican ra ihya cuví Mbee Luhlu sana Nyoo vatyi cucuhva ra ñayɨvɨ̱ ra tacuhva cahnya ra cuatyi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 30 Tuhun maa ra cahi̱n quɨvɨ cha catyi̱ chi ndo vatyi cha yaha yuhu ta vachi nonga ra cha cahnu ca cuví ta ñima ca yuhu, vatyi nyata tyembu chahnu ta cha iyó ra. \v 31 Ni yuhu ta ña ñoho̱ nui chi ra quɨvɨ cuan. Soco vachi sacondutyé chihin ndutya tacuhva vatyi ñu ñuu Israel cohon nuu ñu chi ra ―catyí ra Juan. \p \v 32 Ta catyi̱ tucu ra Juan ñandɨhɨ: \p ―Yuhu nyehi̱ chi Tatyi Ii Nyoo quichi̱ ityi andɨvɨ vachi chi tari noo paloma, ta ndoo̱ chi sɨquɨ ra. \v 33 Yuhu ta coto que yóó ra cuví ra quɨvɨ cuan. Soco Nyoo, ra cha tachi̱ chii na sacondutye chihin ndutya, catyi̱ ra chii: “Quɨvɨ nyehun Tatyi Ii yuhu, vachi noó sɨquɨ noo rayɨɨ, ican ra cuan cuví ra sacondutyá chihin Tatyi Ii yuhu”, catyí Nyoo chii. \v 34 Yuhu cha yaha̱ nyehi̱ chi ra. Ta cuví cha ndaa vatyi ican ra cuví Sehe Nyoo ―catyí ra Juan. \s1 Ra cha xihna ca nanyico̱n chi ra Jesús \p \v 35 Cha inga quɨvɨ, ra Juan nyaá tucu ra yucuan inga chaha, ta nyicú tucu uvi ra nyicón chi ra. \v 36 Ta cuhva cha nyehe̱ ra, yahá ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Nye̱he ndo, ican ra cuan cuví Mbee Luhlu sana Nyoo ―catyí ra Juan. \p \v 37 Cha chiñí nɨnduvi ra nyico̱n chi ra Juan tuhun caha̱n ra, ta cananyico̱n ra chi ra Jesús. \v 38 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Jesús ityi chata ra, ta nyehe̱ ra tyi canyicón ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cha nducú ndo? \p Tyicuan ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Maestro, ¿nya iyón? \p \v 39 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Co̱ho ndo chihin. ta nyehe ndo ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta cuahan coyo ra chihin ra. Ta canyehe̱ ra nu iyó ra. Ta yucuan cuaa ndɨhɨ ra vatyi tari cha caa cumi cha cha iñi cuhva cha chaa̱ ra yucuan. \p \v 40 Chichi cha nɨnduvi ra cha chiñi̱ tuhun caha̱n ra Juan ta nanyico̱n ra chi ra Jesús, noo ra cuví ra ra Andrés yañí ra Simón Pedro. \v 41 Ta ra Andrés numi ri chinanducu̱ ra chi yañí ra, ra Simón, ta catyí ra chi ra: \p ―Nañihi̱ ndi chi ra cha cuví Mesías ―catyí ra. \p Ta tuhun Mesías cuan cuñí chi catyí, ra Cristo, o ra cha nacachi̱ vaha Nyoo, vatyi cuví ra rey chi yo. \p \v 42 Tyicuan ta ra Andrés chinyaca̱ ra chi ra Simón yañi ra nu nyaá ra Jesús. Ta cuhva cha nyehe̱ ra Jesús chi ra Simón, ta catyí ra chi ra: \p ―Yoho Simón, sehe ra Jonás cuví chuun. Soco cunañun Cefas. ―catyí ra chi ra. \p Ta Cefas cuñí chi catyí Pedro chihin sahan griego, ta nɨnduvi tahan sɨvɨ cuan, cuñí chi catyí “yuu”. \s1 Nu cana̱ ra Jesús chi ra Felipe ta chi ra Natanael \p \v 43 Cha inga quɨvɨ tyaa̱ ra Jesús cuhva cuhun ra ityi Galilea. Tyicuan ta nañihi̱ ra chi ra Felipe. Ta catyí ra chi ra: \p ―Cu̱nyicon chii ―catyí ra. \p \v 44 Ra Felipe ihya, ra ñuu Betsaida cuví ra. Ta yucuan iyó tucu ra Andrés ta ra Pedro. \v 45 Tyicuan ta chaha̱n ra Felipe chinanducu̱ ra chi ra Natanael. Ta catyí ra chi ra: \p ―Nyehe̱ ndi chi ra cha tyaa̱ ra Moisés tuhun nu libru ley, ta suri tuhun ra catyaa̱ tucu ra profeta Nyoo ta cha naha. Jesús nañí ra. Sehe ra José ra ñuu Nazaret cuví chi ra. \p \v 46 Ta catyi̱ ra Natanael: \p ―¿Atu cuvi quita cha vaha ñuu Nazaret cuan? ―catyí ra chi ra Felipe. \p Ta nacaha̱n ra Felipe ta catyí ra: \p ―Ña̱ha ta nye̱hun ―catyí ra. \p \v 47 Yaha̱ cuan ta cuachaa ra Natanael nu nyaá ra Jesús. Ta cuhva cha nanyehe̱ ra Jesús tyi vachi ra, ta quichaha catyí ra: \p ―Ihya vachi noo ra cha ndicha ndicha ra ñuu Israel cuví. Ta ña tuhvá ra sandaví ñaha ―catyí ra Jesús tuhun ra Natanael. \p \v 48 Tyicuan ta ra Natanael ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Yoso caa cha ñohó nuun chii? \p Ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Yuhu nyehi̱ chuun nyata ni cumañi ca cana ra Felipe chuun, cuhva cha nyaún chaha tun higo cuan ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 49 Tyicuan ta quichaha̱ catyí ra Natanael: \p ―Sutu Mañi yuhu, yoho cuvún Sehe Nyoo. Yoho cuvún rey cuenda ndi ñu Israel. \p \v 50 Ta ra Jesús catyí ra chi ra Natanael: \p ―¿Atu chinó iñun chii cha cuenda vatyi catyí tyi nyehi̱ chuun chaha tun higo? Soco nahnu ca cha cunyehun ican saha cuan ―catyí ra chi ra. \p \v 51 Ta catyí tucu ra Jesús: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi nyoho cunyehe ndo andɨvɨ cuitanuña ta cuaha ángel Nyoo cundaa ra, ta cunoo ra sɨquɨ yuhu ra cuví Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria ―catyí ra Jesús chi ra. \c 2 \s1 Noo vico tandaha iyó ñuu Caná ityi Galilea \p \v 1 Yaha̱ uñi quɨvɨ ta chicoo̱ noo vico tandaha ñuu Caná ityi Galilea. Ta sɨhɨ ra Jesús ñohó ña yucuan. \v 2 Ta suri canacatyi̱ tuhun ñu chi ra Jesús ta chi ra cachicá noo chihin ra cha cuhun coyo ra vico tandaha cuan. \v 3 Tyicuan ta cuahan coyo ra. Ta nyicú ñu vico, ta ndɨhɨ̱ vinu. Tyicuan ta catyi̱ sɨhɨ ra Jesús chi ra: \p ―Ñahri ca vinu ñu ―catyí ña. \p \v 4 Ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―¿Ñáá cha cuñún cha sacuvi yuhu, Maha? Ta chaa ca cuhva cha sañahi chi ndo yóó ra cuví yuhu ―catyí ra chi ña. \p \v 5 Soco sɨhɨ ra catyi̱ ña chi ra cha catyinyeé vico cuan: \p ―Sa̱cuvi ndo tandɨhɨ cha catyi ra chi ndo ―catyí ña chi ra. \p \v 6 Ta tayucú iñu tahan quɨsɨ yuu nahnu cha quɨhɨ ndutya cha catuhvá ra Israel chotyiñó nu tuhvá ra canacatyá xaan ra ndaha ra tari cuhva costumbre cha ca iyó maa ra. Ta tahan tahan quɨsɨ cuan chitahan tari uvi xico uchi o uñi xico uchi litru ndutya. \v 7 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra cha catyinyeé vico cuan: \p ―Sa̱cutu ndo quɨsɨ ihya chihin ndutya ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta sacuvi̱ ra tari cuhva catyi̱ ra. \v 8 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Vityin ta̱va ndo suhva ta cu̱nyaca ndo chi ra cuví nuu cuenda vico ihya ―catyí ra Jesús chi ra. \p Ta tyicuan caa casacuvi̱ ra. \v 9 Ra cuví nuu cuenda vico cuan chihi̱ ra ndutya cha nanduvi̱ vinu cuan. Soco ña chitó ra nya quichi. Maa ri maa ra catyinyee vico cuan cachitó ra, vatyi maa ra catava̱ ndutya cuan. Tyicuan ta ra cuví nuu cuenda vico cuan cana̱ ra chi ra cha tandaha cuan. \v 10 Ta catyí ra chi ra: \p ―Tandɨhɨ ñáyɨvɨ, xihna ca vinu vaha tuhvá ñu tava. Yaha cuan ta tatu cha cachihi̱ xaan ñu, tyicuan ta tava ñu vinu pehe ca. Soco yoho chicumi̱ vahun vinu vaha. Ta nya vityin tavo̱n ―catyí ra chi ra. \p \v 11 Cha sacuvi̱ ra Jesús ñuu Caná ityi Galilea, ican cuan cuví milagru cha xihna ri savaha̱ ra vatyi sañaha̱ ra cha cahnu cuví ra. Ta ra cachicá noo chihin ra cachino̱ iñi ra chi ra vatyi ican ra cuví ra cha tachi̱ Nyoo. \p \v 12 Cha yaha̱ cuan ta cuahan ra ñuu Capernaum. Ta cuahan sɨhɨ ra, yañi ra ta ra cachicá noo chihin ra. Ta yucuan chinyicu̱ ñu suhva quɨvɨ. \s1 Nu tava̱ ra Jesús chi ñu caxicó chichi vehe ñuhu cahnu \r (Mt. 21.12-13; Mr. 11.15-18; Lc. 19.45-46) \p \v 13 Cha cuñí chaa quɨvɨ vico cha nañí pascua cha sanducahnú ñu Israel. Yucuan chaha cuahan ra Jesús ñuu Jerusalén. \v 14 Ta chaa̱ ra ñuu cuan, ta quɨhvɨ̱ ra nuquehe vehe ñuhu cahnu cuan, ta nanyehe̱ ra chi ra caxicó sɨndɨquɨ, mbee, ta paloma. Ta na nyehe̱ tucu ra chi ñu nyicú nasama xuhun chi ñáyɨvɨ. \v 15 Ta cha nyehe̱ ra Jesús cha tyicuan caa, savaha̱ ra noo yoho. Ta chihin yoho cuan tava̱ ñehe ra chi tandɨhɨ ñu nuquehe vehe ñuhu ɨɨn ri chihin mbee ta chihin sɨndɨquɨ sana ñu. Ta ñu nasamá xuhun cuan, sacuita̱ ra xuhun ñu nu ñuhu ta sanduva̱ ra mesa ñu. \v 16 Ta catyí ra chi ñu xicó paloma cuan: \p ―¡Ta̱va ndo paloma chiña ihya! ¡Ma nasaha ndo vehe Suti tari noo nuyahvi! ―catyí ra chi ñu. \p \v 17 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra, canɨcoho̱n iñi ra cha catyí nu tutu Nyoo tyehe caa: “Cuiño xain chihin vehun”, catyí chi, nɨcoho̱n iñi ra. \p \v 18 Tyicuan ta quichaha candaca̱ tuhun ra cacuví nuu chi ñu Israel chi ra: \p ―¿Ñáá seña cuhvon chi ndi ta sañahun vatyi chaha̱ Nyoo ityi chuun cha sacuvun tyehe caa? ―catyí ra chi ra. \p \v 19 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Sa̱tanɨ ndo vehe ñuhu ihya, ta chichi cha uñi quɨvɨ, yuhu cusanandai inga chaha ―catyí ra chi ra. \p \v 20 Tyicuan ta quichaha cacatyí ra cuan chi ra: \p ―Uvi xico iñu cuiya cañoho̱ ra casavaha̱ ra vehe ñuhu ihya. Ta yoho catyún tyi chichi cha uñi quɨvɨ cusanandaun inga chaha ―catyí ra chi ra. \p \v 21 Soco vehe ñuhu cha caha̱n ra Jesús tuhun, ican cuví coño ñuhu ra. \v 22 Yucuan chaha ra cachicá noo chihin ra canɨcoho̱n iñi ra tuhun ihya quɨvɨ nandoto̱ ra Jesús. Ta cutuñi̱ iñi ra vatyi tuhun cha nyaá nuu tutu Nyoo cahán chi cuenda ra Jesús. Ta canachino̱ iñi ra tuhun caha̱n ra Jesús ta tuhun cha nyaá nu tutu Nyoo. \s1 Ra Jesús chitó ra cha caá añima ñáyɨvɨ \p \v 23 Quɨvɨ cha ñohó ra Jesús Jerusalén, quɨvɨ vico pascua cuan, cuaha xaan ñu nachino iñi ñu chi ra cha cuenda cha cuaha xaan milagru sacuvi̱ ra. \v 24 Soco ra Jesús ña cunɨɨ iñi ra nyehé ra chi ñu vatyi chitó ra cha caá añima tandɨhɨ ñu. \v 25 Ña chiñuhú ri cha nacatyi yo chi ra yoso caa ñáyɨvɨ, vatyi maa ra chitó ra ñáá cha caá chichi añima ñu. \c 3 \s1 Nu ndatuhún ra Nicodemo chihin ra Jesús \p \v 1 Chiyo̱ noo ra fariseo cha nañí Nicodemo. Ta cuví ra noo ra cuví nuu chi ra ñuu Israel. \v 2 Ra Nicodemo ihya, chaha̱n ra nu nyaá ra Jesús noo cha cuaa. Ta catyí ra chi ra: \p ―Maestro, chitó ndi vatyi Nyoo tachi̱ chuun quichi sañahun chi ndi. Vatyi yori ñáyɨvɨ cuvi sacuvi milagru tahan cha sacuvún, tatu yori Nyoo nyaá chihin ñu ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 3 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chuun vatyi tatu ma nacacu chaa ñáyɨvɨ inga chaha, ma cuvi nyehe ñu nu nyacá ñaha Nyoo ―catyí ra. \p \v 4 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun ra Nicodemo ta catyí ra: \p ―¿Yoso caa cuví cacu noo rayɨɨ inga chaha tatu cha chahnu ra? ¿Atu cuvi ndɨhvɨ ra chichi sɨhɨ ra ta nacacu chaa ra inga chaha? ―catyí ra. \p \v 5 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chuun vatyi ñima chihin cha cacu ri ñáyɨvɨ chihin coño ñuhu ñu ta cuví quɨhvɨ ñu nu nyacá ñaha Nyoo. Soco nɨñɨ tucu cuñí chi cha nacacu ñu chihin Tatyi Ii Nyoo. \v 6 Vatyi ñáyɨvɨ cha cacu̱ chihin coño ñuhu, coño ñuhu ri nyisó ñu. Ta ñu cha nacacu̱ chaa chihin Tatyi Ii Nyoo, iyó Tatyi Ii Nyoo añima ñu. \v 7 Ma iyo cuñun cha catyí chuun tuhun ihya vatyi tandɨhɨ ñu, cuñí chi nacacu chaa ñu. \v 8 Tari caá tatyi tandɨhɨ ri ityi nu cuñí chi ta chiñún cayú chi, soco ña chitón nya ityi quichi chi, ni nya ityi cuahan chi; ta tyicuan caa tandɨhɨ ñu nacacu̱ chihin Tatyi Ii Nyoo ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 9 Tyicuan ta ndaca̱ tuhun tucu ra Nicodemo inga chaha chi ra: \p ―¿Yoso caa cuahan tuhun ihya? ―catyí ra chi ra. \p \v 10 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Yoho cha cuvún noo ra sacuaha cuenda ñu Israel, tahán chi coton tuhun ihya. \v 11 Cha ndicha catyí chuun vatyi cahín cha chité ta cuví cha ndaa cha nyehi̱. Soco nyoho ña chinó iñi ndo cha catyí chi ndo. \v 12 Tatu ña chinó iñi ndo chii nu cahín tuhun ñayɨvɨ̱ ihya chihin ndo, ¿yoso caa chino iñi ndo tu cahin tuhun andɨvɨ chihin ndo? \p \v 13 ’Yori chaha̱n andɨvɨ chinyehe̱ yoso caa iyó. Noo ri yuhu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria nyehí, vatyi yucuan iyé. \v 14 Tari nacatacaa̱ ra Moisés noo coo cha chino chihin caa nu noo chiqui ndɨɨ, tyicuan caa cunacatacaa tucu ñu chi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria, \v 15 tacuhva vatyi tandɨhɨ ñu cha chinó iñi chii, ma cunaa ñu. Soco coo ñu ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. \s1 Nyoo cuñí xaan ra chi ñáyɨvɨ \p \v 16 ’Vatyi Nyoo cuñí xaan ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Yucuan cuenda chaha̱ ra vatyi cúvi Sehe mañi ra nu cruzi cha cuenda ñu. Tacuhva vatyi tandɨhɨ ñu cha chinó iñi chi Sehe ra, ma cunaa ñu, soco coo ñu noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. \v 17 Nyoo ña tachi̱ ra chi Sehe ra sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ vatyi sacunaa ra chi ñáyɨvɨ, soco tachi̱ ra chi ra na sacacu ra añima ñu tacuhva ma cuhun ñu anyaya cha catyi cuatyi ñu. \p \v 18 ’Vatyi ñu chinó iñi chi Sehe Nyoo ma cunaa ñu, soco ñu ña chinó iñi chi ra, cha cuanaa ñu cha cuenda cha ña chinó iñi ñu chi noo ri Sehe mañi Nyoo. \v 19 Ñu ña chinó iñi, cha cuanaa ñu. Vatyi quɨvɨ quichi̱ ra cuví ñuhu̱ ndichin cha sacundichín sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, ña natɨɨ̱n cuenda ñu chi ra tyi taha̱n ca iñi ñu nu ñaa iñi vatyi nyacuví ñu cha ña vaha. \v 20 Tandɨhɨ ñu cha nyacuví cha ña vaha, ña tahán iñi ñu ñuhu̱ ndichin, vatyi coto quetuvi cha ña vaha cha nyacuví ñu. \v 21 Soco ñu nyacuví cha ndicha, nanyitá ñu nu ndichin tacuhva na cundichin nyehe ñáyɨvɨ vatyi sacuví ñu cuhva cuñí Nyoo vatyi nyaá ra chihin ñu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu cahán ra Juan, ra sacondutyá, tuhun ra Jesús inga chaha \p \v 22 Cha yaha̱ tuhun ihya, ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra cuahan coyo ra nu cuví Judea. Ta candoo̱ ra suhva quɨvɨ yucuan, vatyi casacondutya ra chi ñáyɨvɨ. \v 23 Tyicuan caa tucu ra Juan cuan ñohó ra sacondutyá ra chi ñáyɨvɨ nu cuví Enón yatyin ri nu cuví Salim, vatyi yucuan ñohó cama ndutya. Ta ñáyɨvɨ chaá coyo ñu ta condutya ñu. \v 24 Tuhun ihya cuvi̱ ta ni cumañi ca catyihi ra chi ra Juan vehe caa. \p \v 25 Tyicuan ta suhva ra nyicón chi ra Juan quichaha̱ cuvi yuhu ra chihin noo ra ñuu Israel sɨquɨ yoso caa sandundɨɨ ñáyɨvɨ chi ñu nuu Nyoo. \v 26 Tyicuan ta cuahan coyo ra nu nyaá ra Juan. Ta catyí ra chi ra: \p ―Maestro, ra cha ñoho̱ chuhun inga chiyo yuvi cahnu Jordán, ra cha cahu̱n tuhun chihin ndi, vityin sacondutyá ra ta tandɨhɨ ñu nanyicón ñu chi ra ―catyí ra chi ra. \p \v 27 Tyicuan ta ra Juan catyí ra chi ra: \p ―Ni noo yo ta ñahri cha cuví sacuvi yo, tyehe ta ña chahá Nyoo tunyee iñi ra chi yo. \v 28 Suri maa ndo chiñi̱ vaha ndo cha cahi̱n vatyi yuhu ñima ra Cristo cuví. Noo ra cha tachi̱ ri Nyoo ityi nuu ra cuví yuhu. \v 29 Vatyi noo vico tandaha, ra nyaá xiin ñaha tyivaa cuan, ican ra cuan cutandaha chihin ña. Ta ra tahan ra nyaá ra yatyin ri cuan. Ta cusɨɨ cuñí ra chiñí ra tuhun cahán ra cha cuatandaha. Ta tyicuan caa tucu yuhu, sɨɨ cuñí vatyi naquehen ñáyɨvɨ tuhun cahán ra Jesús ta nyicón ñu chi ra. \v 30 Maa ra cahnu ca ra cuacuvi ra. Ta yuhu cunocuee que vatyi tyicuan caa tahán maa chi. \s1 Ra quita̱ nya gloria ta quichi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ \p \v 31 ’Ra cha quichi̱ nya gloria, cahnu ca ra cuví ra cha nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Vatyi ra iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ cuví ra. Ta cahán ra tuhun ñuhu ñayɨvɨ̱. Soco ra quichi̱ nya gloria, cahnu ca ra cuví ra. \v 32 Ta cahán ra cha nyehé ra ta cha chiñí ra, soco yori chinó iñi tuhun cahán ra. \v 33 Soco tatu nya noo yo chinó iñi yo chi ra, cuví yo noo cha ndaa vatyi Nyoo ndicha cha cahán ra. \v 34 Vatyi ra cha tachi̱ Nyoo chii, tuhun Nyoo cahán ra vatyi Nyoo ña tyicuhvá ra Tatyi Ii ra chaha̱ ra chi ra. Chaha̱ ra nanɨɨ Tatyi Ii ra chi ra. \v 35 Nyoo Sutu yo cuñí ra chi Sehe ra. Ta natyaa̱ ra tandɨhɨ ndaha ra. \v 36 Ñu cha chinó iñi chi Sehe Nyoo, iyó ñu noo ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa. Soco ñu ña cuñí chino iñi chi ra, ma coo ñu ñayɨvɨ̱ cuan. Ta cutachi tuñi Nyoo chi ñu. \c 4 \s1 Nu ndatuhu̱n ra Jesús chihin noo ñaha Samaria \p \v 1 Cachitó ra cuví fariseo vatyi cuaha ca ñáyɨvɨ nyicón chi ra Jesús ican saha ra Juan. Ta cuaha ca ñu sacondutya̱ ra ñandɨhɨ. \v 2 Vasɨ ñima maa ra Jesús sacondutyá, soco ra cachicá noo chihin ra, ican casacondutyá. \v 3 Ta quɨvɨ chito̱ ra Jesús vatyi cachito̱ ra tuhun ihya, ta quita̱ ra Judea cuan ta cuanuhu ra nya Galilea. \v 4 Ta ityi cuanuhu ra, tahan chi yaha ra nu cuví Samaria. \v 5 Yucuan ta chaa̱ ra noo ñuu cha nyaá ityi Samaria cha nañí Sicar yatyin nu nyaá ñuhú ra Jacob nu chaha̱ ra chi ra José sehe ra. \v 6 Ta yucuan nyaá noo yavi ndutya cha catyí ñu tyi chi ra Jacob cuví. Ta vatyi chitatú xaan ra Jesús cha chica ityi ra, ta chicunyaa̱ ra yuhu yavi cuan, ñáá cuhva hora cuví. \v 7-8 Ta ra cachicá noo chihin ra, yori ra canyicú vatyi cuahan coyo ra chichi ñuu, cuasata ra cha cacachi ra. Tyicuan ta chaa̱ noo ñaha Samaria cuatava ña ndutya chichi yavi cuan. Ta quichaha catyí ra Jesús chi ña: \p ―Cu̱hva chiin ndutya cohi ―catyí ra chi ña. \p \v 9 Tyicuan ta ñaha Samaria cuan catyí ña chi ra Jesús: \p ―Yoho cha cuvún noo ra ñuu Israel, ¿yoso caa cha chicón ndutya cohun chi yuhu cha cuví ñaha Samaria? ―catyí ña vatyi ñu Israel ña vaha iyó ñu chihin ñu Samaria. \p \v 10 Tyicuan ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Tyehe ta chitón cha chahá Nyoo, ta chitón yóó cha chicán ndutya chuun, maun cucacon ndutya chii. Ta yuhu cuhve ndutya nyitó chuun ―catyí ra chi ña. \p \v 11 Tyicuan ta catyí ña chi ra: \p ―Tata, ni ñahri vihi chihin tavon ndutya ihya. Vatyi yavi ihya cono xaan. ¿Nya cuquehun ndutya nyitó cuhvon cohi? \v 12 Vatyi sutu chahnu yo, ra Jacob sandoo̱ ra yavi ihya chi yo. Ta suri ihya chihi̱ tucu maa ra ndutya. Ta suri ihya chihi̱ tucu sehe ra ta quɨtɨ sana ra. ¿Atu cahnu ca ra cuví yoho ican saha ra cuan? ―catyí ña chi ra. \p \v 13 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi ña: \p ―Tandɨhɨ ñu chihí ndutya ihya, cu ityi ca ñu ndutya. \v 14 Soco ñu chihí ndutya cha chahá yuhu, ma cu ityi ca ñu. Vatyi ndutya cha chahí chi ñu cucaña chi tari noo ndohyo chichi añima ñu tacuhva coo ñu ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa ―catyí ra chi ña. \p \v 15 Tyicuan ta quichaha catyí ña chi ra: \p ―Tata, cu̱hva ndutya cuan cohí, tacuhva cha ma cu ityi que ndutya, ta ni ma quichi que quichi tave ndutya chichi yavi ihya ―catyí ña chi ra. \p \v 16 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ña: \p ―Cua̱han cuacana chi yɨun ta qui̱chun ―catyí ra chi ña. \p \v 17 Ta nacaha̱n ña ta catyí ña: \p ―Yori yɨi iyó ―catyí ña. \p Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―Ndicha cha cahun, vatyi yori yɨun iyó. \v 18 Vatyi cha ohon tahan yɨun chiyo̱, ta ra nyaá chuhun vityin ñima yɨun cuví chi ra. Ndicha tuhun cha cahún ―catyí ra chi ña. \p \v 19 Cha chiñi̱ ña tuhun caha̱n ra, quichaha catyí ña chi ra: \p ―Tata, tuví iñi vatyi noo profeta cuenda Nyoo cuvún. \v 20 Sutu chahnu ndi, ra Samaria, sacahnu̱ ra chi Nyoo yucu ihya. Soco nyoho ñu Israel catyí ndo vatyi Jerusalén yucuan tahán chi sacahnu yo chi Nyoo ―catyí ña chi ra. \p \v 21 Tyicuan ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra chi ña: \p ―Chi̱no iñun tuhun cahín chuhun. Vatyi vachi cuhva vatyi cusacahnu ndo chi Sutu yo Nyoo. Soco ña chiñuhú ri cha quichi ndo yucu ihya o cuhun ndo nya Jerusalén. \v 22 Nyoho ñu Samaria, ña chitó ndo yóó chi sacahnú ndo. Soco nyuhu chitó ndi yóó chi sacahnú ndi. Vatyi chitó ndi vatyi cuenda noo ra Israel cuasacacu Nyoo chi ñáyɨvɨ. \v 23 Soco chaa chi cuhva ta cuhva cuan nyaa yo vityin vatyi ñáyɨvɨ cha ndicha sacahnú chi Sutu yo Nyoo, cusacahnu ñu chi ra chihin añima ñu ta cha ndicha. Tari cuhva saquehen ityi Tatyi Ii Nyoo chi ñu. Vatyi Sutu yo Nyoo tyicuan caa cuñí ra cha sacuvi ñu cha sacahnú chi ra. \v 24 Vatyi Nyoo Tatyi Ii cuví ra. Ta ñu sacahnú chi ra cuñí chi sacahnú ñu chi ra chihin cha ndicha tari cuhva saquehen ityi Tatyi Ii chi ñu ―catyí ra chi ña. \p \v 25 Ta nacaha̱n ña ta catyí ña chi ra: \p ―Yuhu chité vatyi cuquichi ra cuví Mesías, ra Cristo, ra cuvi rey chi yo. Ta quɨvɨ quichi ra, maa ra cunacatyi tandɨhɨ chi yo ―catyí ña chi ra. \p \v 26 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi ña: \p ―Ra cha cahún tuhun cuan, ican ra cahán chuhun ―catyí ra chi ña. \p \v 27 Tyicuan ta canachaa̱ coyo ra cachicá noo chihin ra ta iyo cacuñí ra cha ndatuhún ra Jesús chihin noo ñaha sɨhɨ. Soco ni noo ra ña cañá iñi ra ndaca tuhun ra ñáá cha cuñí ra o ñáá cuenda ndatuhún ra chihin ñaha cuan. \v 28 Tyicuan ta sandoo̱ ña quɨyɨ ña ta cuanuhu ña chichi ñuu. Ta catyí ña chi ñáyɨvɨ ñuu ña: \p \v 29 ―Ña̱ha ndo cunyehe ndo chi noo ra cha catyi̱ tandɨhɨ cha cai. ¿Atu ñima ra Cristo cuví ra? ―catyí ña chi ñu. \p \v 30 Tyicuan ta quita̱ coyo ñu ñuu cuan ta cuahan coyo ñu nu nyaá ra Jesús. \v 31 Ta cha nɨri ca cha cumañi chaa ñu nu nyaá ra, ra cachicá noo chihin ra, sanɨñɨ́ ra chi ra na cachi ra chiin. Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Maestro, ca̱chi chiin ―catyí ra. \p \v 32 Soco catyí ra Jesús chi ra: \p ―Yuhu iyó noo nyayu cuacachi, ta nyoho ña chitó ndo ―catyí ra chi ra. \p \v 33 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra quichaha candaca tuhun ra chi ra tahan ra, ta catyí ra: \p ―¿O iyó yóó cha quichi̱ nyaca cha cachi ra, vaha? ―cacatyí ra. \p \v 34 Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Cha chachí yuhu ican cuví cha sacuví cuhva cuñí ra cha tachi̱ chii ta sacuví tyiño chaha̱ ra chii. \v 35 Nyoho catyí ndo: “Soco cumañi ca cumi yoo ta naquehen yo cha tachi̱ yo.” Soco yuhu catyí chi ndo vatyi nye̱he ndo ta sa̱ha ndo cuenda cha cuaha ñáyɨvɨ cuñí ñu quichi ñu chihin, cuví ñu tari noo itu cha cuaan ta cuñí chi cha cahnu yo nɨñɨ. \v 36 Ra cha naquehén nɨñɨ cuan ñihi ra yahvi ra. Ta nɨñɨ cha naquehen vaha ra cuví ñu cha ñihi noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. Ta tyicuan caa cuví tacuhva vatyi ra cha tachí, ta ra cha naquehén nɨñɨ cuan ɨɨn ri cacusɨɨ cuñi ra. \v 37 Ta iyó noo tuhun ñayɨvɨ̱ cha catyí vatyi sɨɨn ñu tachí ta sɨɨn ñu naquehén nɨñɨ. Ta ndicha tuhun cuan. \v 38 Yuhu sacuhi̱n chi ndo vatyi cucahnu ndo nɨñɨ cha iyó nu ña saha̱ tyiño ndo. Vatyi inga ra saha̱ tyiño. Ta nyoho nyari cucahnu ndo ta naquehen vaha ndo nɨñɨ cuan ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 39 Ta cuaha xaan ñu ñuu Samaria cuan canachino̱ iñi ñu chi ra Jesús cha cuenda cha catyi̱ ñaha cuan, vatyi catyí ña: “Catyi̱ ra tandɨhɨ cha cai chii”, catyí ña. \v 40 Ta cuhva cha cachaa̱ coyo ñu Samaria nu nyaá ra Jesús, cha cundahvi̱ ñu nuu ra nandoo ra chihin ñu. Ta ra Jesús ndoo̱ ra yucuan uvi quɨvɨ chihin ñu. \v 41 Ta cuaha ca ñu cachino̱ iñi ñu cha chiñi̱ ñu tuhun cahán maa ra. \v 42 Tyicuan ta quichaha catyí ñu chi ñaha sɨhɨ cuan: \p ―Vityin chinó iñi ndi, ñima cha cuenda vatyi catyun chi ndi, soco vatyi chiñi̱ maa ndi chihin soho ndi tuhun cahán ra, ta chitó vaha ndi vatyi ican ra cuví Cristo ra sacacú chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya ―catyí ñu. \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi sehe noo ra cuví tyiño \p \v 43 Cha yaha̱ uvi quɨvɨ ta quita̱ ra Jesús ñuu Samaria cuan ta cuahan ra ityi nu cuví Galilea. \v 44 Vatyi suri maa ra Jesús catyi̱ ra vatyi ñáyɨvɨ ñuu noo ra cuví profeta, ra chahá cuenda tuhun cahán Nyoo, ña sahá ñu ñáyɨvɨ chi ra. \v 45 Tyicuan ta cuhva cha chaa̱ ra Galilea, ñu iyó yucuan vaha tyiñuhu̱ ñu chi ra, vatyi chaha̱n coyo tucu maa ñu Jerusalén vico cuan, ta nyehe̱ ñu cha vaha cha sacuvi̱ ra. \p \v 46 Tyicuan ta cuanuhu tucu ra Jesús nya ñuu Caná nu cuví Galilea nu sananduvi̱ ra vinu chihin ndutya. Ta iyó noo ra cuví tyiño cuenda rey, ta iyó noo sehe ra cha cuhví ñuu Capernaum. \v 47 Quɨvɨ cha chito̱ ra cuan vatyi nachaa̱ ra Jesús Galilea cha chaha̱n ra Judea, chaha̱n ra chinyehe̱ ra chi ra, ta chica̱n ra tumañi iñi chi ra na cuhun ra vehe ra ta sanduvaha ra chi sehe ra, vatyi cha cuñí cuii ri cúvi sehe ra. \v 48 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Nyoho ma chino iñi ndo tatu ma nyehe xihna ndo noo milagru ―catyí ra chi ra. \p \v 49 Soco ra cha vaha cuan catyí ra chi ra Jesús: \p ―Tata, co̱ho chihin cha numi ri vityin cha ta cúvi ca sehi ―catyí ra chi ra. \p \v 50 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Cua̱nuhu nya vehun. Sehun cha nduvaha̱ ra ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta ra cha vaha cuan chinó iñi ra tuhun caha̱n ra Jesús ta cuanuhu̱ ra. \v 51 Ta cuhva cha cuanachaa ra nya vehe ra, quita̱ coyo musu ra ta cacatyí ra chi ra: \p ―¡Cha nduvaha̱ sehun! \p \v 52 Tyicuan ta quichaha ndaca̱ tuhun ra chi ra ñáá cuhva nduvaha ra. Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Icu cuhva ca ɨɨn cha yaha̱ hora tinyaa̱ cahñi chi ra ―cacatyí ra. \p \v 53 Tyicuan ta tuví iñi ra cha vaha cuan, vatyi cuhva cuan catyí ra Jesús chi ra, “Cua̱nuhu vatyi sehun cha nduvaha̱ ra.” Ta maa ra ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ chi ra nachino̱ iñi ñu chi ra Jesús. \p \v 54 Ican ihya cuví cha cu uvi milagru cha sacuvi̱ ra Jesús cha nachaa̱ ra Galilea cha chaha̱n ra Judea. \c 5 \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra ña cuví caca \p \v 1 Cha yaha̱ tuhun cuan ta ra Jesús cuahan ra Jerusalén inga chaha vatyi ñu ñuu Israel sanducahnu ñu noo vico. \v 2 Ta ñuu cuan iyó noo yuvehe cha nañí Yuvehe Cuenda Mbee. Ta yatyin ri nyaa noo vehe cahnu. Ta chichi vehe cuan ñohó ndutya. Ta cha chihin sahan hebreo nañí chi Betesda. Ta iyó ohon tahan corredor. \v 3 Ta yucuan cayucu cuaha ñu cuhví: ñu cuaa, ñu coxo, ta ñu ña cuví nacanda. Canyatú ñu ñáá cuhva nacanda ndutya cuan. \v 4 Vatyi ña naha ña naha ri ta noó noo ángel sanacanda ra ndutya cuan. Ta yóó cha quɨhvɨ xihna ca cha yaha nacanda ndutya cuan, nduvaha ñu nɨri maa ñáá ca cuehe ndoho ñu. \v 5 Ta yucuan catuví noo ra cuhví cha iyó oco chahun uñi cuiya cuhví ra. \v 6 Cuhva cha nanyehe̱ ra Jesús chi ra catuví ra yucuan, tuvi̱ iñi ra vatyi cha cañi xaan cuiya caá ra tyicuan caa. Ta ndaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Atu cuñún nduvahun? \p \v 7 Ta ra cuhví cuan nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Tata, yori maa tyihi chii chichi tanque tatu cha nacandá ndutya. Vatyi tahan ri cha cuñí quɨhvi, inga ñu quɨhvɨ xihna ca ―catyí ra cuhví cuan chi ra Jesús. \p \v 8 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ndɨ̱cuita ta na̱quehen yuvun ta ca̱con ―catyí ra chi ra. \p \v 9 Ta caa cuhva ri cuan nduvaha̱ ra, naquehe̱n ra yuvi ra, ta nacaca ra. Soco vatyi quɨvɨ nyitatu ñu cuví, \v 10 ra cacuví nuu chi ñu Israel catyí ra chi ra cha nduvaha̱ cuan: \p ―Quɨvɨ nyitatú yo cuví vityin, ña tahán chi cuison yuvun ―catyí ra chi ra. \p \v 11 Ta ra cha nduvaha̱ cuan nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Ra cha sanduvaha̱ chii, ican ra catyi̱ chii: “Na̱quehen yuvun ta ca̱con”, catyí ra chii. \p \v 12 Tyicuan ta quichaha candaca tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Yóó ra cha catyi̱ chuun vatyi naquehun yuvun ta cacon? \p \v 13 Soco ra cha nduvaha̱ cuan ña chitó ra yóó cha sanduvaha̱ chi ra. Vatyi cuaha xaan ñáyɨvɨ yucuan, ta ra Jesús yori ca ra vatyi cha cuahan ra. \v 14 Yaha̱ cuan ta nañihi̱ ra Jesús chi ra chichi vehe ñuhu cahnu, ta catyí ra chi ra: \p ―Nye̱he, vityin cha nduvahu̱n, ma sacuvi con cuatyi, coto ñáá ca cha cahnu ca cuvi chuun ―catyí ra chi ra. \p \v 15 Tyicuan ta chaha̱n ra chicatyi ra chi ra Israel cuan vatyi ra Jesús cuví ra cha sanduvaha̱ chi ra. \v 16 Ta cha cuenda cha sacuvi̱ ra Jesús tyehe caa quɨvɨ nyitatú ñu, yucuan chaha cuxaa̱n xaan ra cacuví nuu chi ñu Israel chi ra Jesús. Ta cuñí ra cahñi ra chi ra. \v 17 Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Maa Suti, nya vityin ta sahá tyiño ra. Ta yuhu tucu sahá tyiñe ―catyí ra. \p \v 18 Ta cha cuenda cha caha̱n ra tuhun ihya, xaan ca cuñí ra Israel cuan. Ta ñihi ca cuñí ra cahñi ra chi ra vatyi cuñí maa ra vatyi ña sahá ra ñáyɨvɨ quɨvɨ nyitatu ñu, ta sɨɨn rí tyi sahá ra tuhun tyi ɨɨn ri cuví ra chihin Nyoo vatyi catyí ra tyi sutu ra cuví chi Nyoo. \s1 Sehe Nyoo iyó xaan ityi chi ra cha cunyaca ñaha ra \p \v 19 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi yuhu, cha cuví Sehe Nyoo, ñahri cha savahí cha maa ri mai. Soco sacuví cha nyehí sacuví Suti. Tandɨhɨ cha sacuví Suti ta sacuvi tucu maí. \v 20 Vatyi cuñí xaan Suti chii, vatyi Sehe ra cuví chii, yucuan chaha sañahá ra tandɨhɨ cha sacuví ra chii. Ta nahnu ca cha cusañaha ra, tacuhva cu iyo cuñi ndo. \v 21 Tari sanandotó Nyoo Suti chi ndɨyɨ, ta chahá ra ñayɨvɨ̱ coo ñu, tyicuan caa tucu yuhu cha cuví Sehe ra, chahí ñayɨvɨ̱ chi ñu cuñí mai cuhve. \v 22 Ta Suti Nyoo ña sandaa ra cuatyi ni noo ñu, soco chi yuhu cha cuví Sehe ra chaha̱ ra ityi na sandai cuatyi ñáyɨvɨ. \v 23 Tyicuan caa sacuví Suti Nyoo vatyi cuñí ra tyi sacahnu ñáyɨvɨ chi Sehe ra tari sacahnú ñu chi maa ra. Ñu ña sacahnú chi yuhu Sehe Nyoo, nɨri chi Suti ta ña sacahnú ñu. Tyi maa ra tachi̱ ra chi yuhu cha cuví Sehe ra. \p \v 24 ’Ta cha ndicha catyí vatyi ñu tyasohó tuhun cahín ta chinó iñi ñu chi ra cha tachi̱ chii, iyó ñu noo ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa. Ta ma cuhun ca ñu anyaya cha catyi cuatyi ñu vatyi cha sacacu̱ Nyoo añima ñu ndaha tuhun chihi, ta nacuhva̱ ra ñayɨvɨ̱ chaa coo ñu. \v 25 Ñáyɨvɨ tari cha ndɨyɨ cuví ñu soco cha ndicha catyí chi ndo vatyi vachi chi quɨvɨ vatyi cuɨñɨ ñu ndusu Sehe Nyoo. Ta ñu cha quichahá cha cahán ra, cucoo ñu ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. Ta vityin cuví quɨvɨ cha cahín tuhun. \v 26 Vatyi Nyoo Suti iyó ra ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. Ta chaha̱ tucu ra ityi chi yuhu cha cuví Sehe ra vatyi cuhve ñayɨvɨ̱ coo ñáyɨvɨ. \v 27 Ta Nyoo chaha̱ ra vatyi sandai cuatyi ñáyɨvɨ, vatyi Rayɨɨ cha quichi nya gloria cuví yuhu. \v 28 Ma iyo cuñi ndo tuhun ihya, vatyi cuchaa chi quɨvɨ vatyi ñu ndɨyɨ chichi ñaña cucuɨñɨ ñu ndusu Sehe Nyoo. \v 29 Ta cuquita coyo ñu chichi ñaña. Ta ñu cha sacuvi̱ cha vaha cunandoto ñu vatyi coo ñu noo ñayɨvɨ̱ chaa. Soco ñu ña sacuvi̱ cha vaha cunandoto ñu vatyi cuhun ñu anyaya nu cutachi tuñi Nyoo chi ñu. \s1 Nu sañaha̱ chi vatyi ra Jesús iyó ityi chi ra cha cuhva ra ñayɨvɨ̱ chaa coo ñáyɨvɨ \p \v 30 ’Yuhu ñima noo tuhun ri mai sacuví ñáá noo cha sacuví. Nyehí cha caá añima ñáyɨvɨ yoso cuhva catyí Suti. Ta vaha cuhva nyehí vatyi ña sacuví cuhva cuñí mai, soco cuhva cuñí Suti, ra cha tachi̱ chii. \v 31 Ta tatu suri mai cuví cha ndaa chi mai, ñahri yahvi nyaá cha ndaa cuan. \v 32 Soco iyó inga ra cuví cha ndaa cuenda yuhu. Ta yuhu chité vatyi cha cahán ra cuende yucuan cuví noo cha ndaa ta cha ndicha. \v 33 Nyoho chindaca̱ tuhun ndo chi ra Juan. Ta tuhun cha caha̱n ra, ndicha vaha. \v 34 Soco yuhu ña chiñuhú cha cuví rayɨɨ cha ndaa cuende. Soco catyí tuhun ihya chi ndo cha cuenda cha vaha chi ndo, tacuhva vatyi chino iñi ndo chii ta cacu añima ndo. \v 35 Ra Juan cuvi̱ ra tari noo lámpara cha cayú ta sacundichín. Ta nyoho taha̱n iñi ndo cusɨɨ iñi ndo nu ndichin ñuhu̱ ra suhva ri quɨvɨ. \v 36 Soco yuhu iyó noo cha ndaa vaha ca cha nuu cha catyi̱ ra Juan. Vatyi tandɨhɨ cha sacuví yuhu, maa Suti catyí chii na sacuvi. Ta ican cuví cha ndaa cha nyehé ndo vatyi ndicha vatyi maa Suti tachi̱ chii. \v 37 Ta tyicuan caa tucu Suti, ra cha tachi̱ chii, cuví ra cha ndaa cuende. Nyoho ta cuɨñɨ ca ndo ndusu ra. Ta ni ta nyehe ca ndo chi ra. \v 38 Ta tuhun ra cha cahín nuu ndo, ña ndoó chi añima ndo vatyi ña chinó iñi ndo vatyi Nyoo tachi̱ ra chii. \v 39 Nyoho chihin cuenda xaan sacuaha ndo nu tutu Nyoo, vatyi cuñí maa ndo vatyi nuu cuan cuanañihi ndo ñayɨvɨ chaa̱ cha ma naa ca maa. Soco nu tutu Nyoo cuan, tuhun yuhu cahán chi. \v 40 Ta nyoho ña cuñí ndo quichi ndo nu nyaí tacuhva vatyi cuhve ñayɨvɨ̱ chaa cuan coo ndo. \p \v 41 ’Yuhu ña nduqui nu cuvahi nuu ñáyɨvɨ. \v 42 Vatyi yuhu ñohó nui chi nyoho ta chité vatyi ña cuñí ndo chi Nyoo. \v 43 Yuhu vachi cuenda Suti ta nyoho ña naquehén ndo tuhun cahín. Soco tatu inga ra vachi ra cuenda maa ra, chi ra cuan nachino iñi ndo. \v 44 Nyoho ña cuví chino iñi ndo chii vatyi cuñí ndo cuvaha ndo nu tahan ndo. Ta ña nducú ndo nu cuvaha ndo nuu Nyoo cha noo tuhun ri maa iyó. \v 45 Ma cuñi ndo vatyi cutyaa yuhu cuatyi chaha ndo nuu Suti. Ra Moisés cuví ra tyaá cuatyi chaha ndo vatyi ña sacuví ndo ley cha tyaa̱ ra. Ta ley ra cuñí maa ndo vatyi cunyaca chi chi ndo andɨvɨ. \v 46 Vatyi tyehe ta chinó iñi ndo tuhun caha̱n ra Moisés, chinó tucu iñi ndo tuhun cahán yuhu. Vatyi tuhun yuhu ican tyaa̱ ra. \v 47 Soco tatu ña chinó iñi ndo tuhun cha tyaa̱ ra, ¿yoso caa cuchino iñi ndo tuhun cahán yuhu? ―catyí ra Jesús chi ra cacuví nuu chi ñu Israel. \c 6 \s1 Nu chaha̱ ra Jesús cha cachi ohon mil rayɨɨ \r (Mt. 14.13-21; Mr. 6.30-44; Lc. 9.10-17) \p \v 1 Cha yaha̱ cuan, ra Jesús cuahan ra inga chiyo miñi cahnu cha nañí Tyañuhu Galilea. Ta suri miñi cuan nañí chi Miñi Tiberias. \v 2 Cuaha xaan ñáyɨvɨ cuahan nyicon chi ra cha cuenda vatyi nyehé ñu milagru cha sacuví ra vatyi sanduvahá ra chi ñu cuhví. \v 3 Tyicuan ta ra Jesús ndaa̱ ra noo yucu ta chicunyaa̱ ra yucuan chihin ra cachicá noo chihin ra. \v 4 Ta cha nyañaa quɨvɨ vico cha nañí pascua cha sanducahnú ñu Israel. \v 5 Cha nanyehe̱ ra Jesús vatyi cuaha ñáyɨvɨ nyicón chi ra, ta quichaha̱ catyí ra chi ra Felipe: \p ―¿Yoso caa cusata yo cha cachi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cuaha ihya? ―catyí ra chi ra. \p \v 6 Soco catyi̱ ri maa ra chi ra Felipe cha nducú nyehe ra chi ra ñáá catyi ra, vatyi ra Jesús chitó vaha ra ñáá cha cuasacuvi ra. \v 7 Tyicuan ta nacaha̱n ra Felipe ta catyi̱ ra: \p ―Yahvi cha quehen yo cha saha̱ tyiño yo ucha tahan yoo ta ma ñihi sata yo cha cachi ñu chiin chiin ―catyí ra Felipe. \p \v 8 Ta ra Andrés nonga ra nyicón chi ra Jesús, ta yañi ra Simón Pedro cuví chi ra, catyí ra chi ra Jesús: \p \v 9 ―Ihya nyaá noo ra cuehe luhlu nyisó cue ohon tahan pan cebada ta uvi tahan tiyaca. Soco ¿nyata cuví ihya ta cuaha ñáyɨvɨ ihya? ―catyí ra Andrés. \p \v 10 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ca̱tyi ndo chi tandɨhɨ ñu na cunyicu ñu ―catyí ra. \p Iyó vavaha cuhu yucuan ta chicunyicu̱ ñu ta cha ohon mil rayɨɨ, ta sɨɨn ri ñusɨhɨ chihin ra cuatyaa. \v 11 Tyicuan ta quehe̱n ra Jesús pan cuan ta cha yaha̱ nacuhva ra tyahvi nyoo chi Nyoo, chaha̱ ra chi ra cachicá noo chihin ra. Ta ra cachicá noo chihin ra casacha̱ ra chi tandɨhɨ ñu canyicú cuan. Suri tyicuan caa sacuvi̱ tucu ra chihin tiyaca cuan, chaha̱ ra cachi ñu nyacua nya cha chitu chi ñu. \v 12 Ta cuhva cha ndaha iñi ñu, ra Jesús catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Na̱coñehe ndo yɨquɨn cha ndoo tacuhva vatyi ñahri cha tɨvɨ ―catyí ra chi ra. \p \v 13 Canacoñehe̱ ra, ta casacutu̱ ra uchi uvi tahan tica chihin yɨquɨn cha ndoo cuan cha cuenda ohon tahan pan cuan. \v 14 Tyicuan ta cha yaha̱ nyehe ñáyɨvɨ cuan milagru cha savaha̱ ra Jesús, ta catyí ñu: \p ―Ican ndicha cuii ra ihya cuví profeta, ra chahá cuenda tuhun cahan Nyoo cha nyaá cha quichi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya ―catyí ñu. \p \v 15 Soco tuvi̱ iñi ra Jesús vatyi cuñí ñu quehen ñu chi ra chihin fuerza vatyi sacuvi ñu rey chi ra. Ta cuahan ri ra nu sucun yucu cuan inga chaha vatyi cunyaa notuhun maa ra. \s1 Nu chicá ra Jesús nu ndutya \r (Mt. 14.22-27; Mr. 6.45-52) \p \v 16 Ta cha cuaa, ta noo̱ coyo ra cachicá noo chihin ra Jesús yuhu miñi cuan. \v 17 Ta quɨhvɨ̱ coyo ra chichi canoa ta cuayaha sava ra mahñu miñi cuan vatyi cuchaa ra Capernaum. Cha cuñaa ta ra Jesús suri cha ta ndichi ca ra. \v 18 Tyicuan ta chaa̱ noo tatyi ñihi. Ta iyo ndɨcuita̱ ndutya miñi cuan. \v 19 Tyicuan ta cha cayaha̱ ra chihin canoa cuan tari noo cha ohon o iñu kilómetro, ta cananyehe̱ ra chi ra Jesús suri chicá ra nu ndutya cuan cuachaa ra nu nyaá canoa cuan, ta canayuhvi̱ ra. \v 20 Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―¡Yuhu cuví, ma yuhvi ndo! \p \v 21 Tyicuan ta chihin cha casɨɨ cuñi ra caquehen cuenda ra chi ra Jesús chichi canoa. Tyicuan ta tañi ri ta cachaa̱ ra yuhu miñi nu cuahan coyo ra. \s1 Nu nanducú ñáyɨvɨ chi ra Jesús \p \v 22 Tuvi inga quɨvɨ cuan cha ñaha cuiri chitó ñáyɨvɨ cha ndoo̱ inga chiyo miñi cuan vatyi ra cachicá noo chihin ra Jesús cuahan coyo ra chihin noo canoa cha iyó cuan. Vatyi noo ri maa iyó. Ta chitó ñu tyi ña cuahan ra Jesús chihin ra. \v 23 Soco chaa̱ coyo ca canoa cha quita̱ coyo ñuu Tiberias. Chaa̱ chi yatyin ri ityi nu cachachi̱ ñu pan, yaha̱ cha nacuhva̱ Sutu Mañi yo tyahvi nyoo chi Nyoo. \v 24 Tyicuan ta cha nanyehe̱ ñu tyi yori ra Jesús yucuan ta nɨ ra cachicá noo chihin ra, quɨhvɨ̱ coyo ñu chichi inga canoa cuan ta cuahan ñu nya Capernaum cuananducu ñu chi ra. \s1 Ra Jesús cuví pan cha chahá ñayɨvɨ̱ chaa coo yo \p \v 25 Cha chaa̱ coyo ñu inga chiyo miñi cuan, nañihi̱ ñu chi ra Jesús. Ta ndaca̱ tuhun ñu chi ra: \p ―Maestro, ¿ama chau̱n ihya? ―catyí ñu chi ra. \p \v 26 Soco ra Jesús catyí ra chi ñu: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi nyoho nanducú ndo chii soco cha cuenda vatyi chachi̱ ndo nyacua nya cha chitu̱ chi ndo. Soco ñima vatyi nyehe̱ ndo milagru cha sacuvi̱. \v 27 Ma saha tyiño ndo cuenda nyayu cha ndɨhɨ, soco sa̱ha tyiño ndo cuenda nyayu cha ña ndɨhɨ́ ta chahá chi noo ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa coo ndo. Ican ihya cuví nyayu cha cucuhve chi ndo vatyi Nyoo Suti tyaa̱ tyiño cuan chii vatyi yuhu cuví Rayɨɨ cha quichi nya gloria ―catyí ra Jesús. \p \v 28 Tyicuan ta quichaha̱ ndaca tuhun ñu chi ra ta catyí ñu: \p ―¿Ñáá cha cuví sacuvi ndi tacuhva sacuvi ndi cuhva cuñí Nyoo? ―catyí ñu. \p \v 29 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ñu: \p ―Cha cuñí Nyoo cha sacuvi ndo ican cuví ihya: Cha chi̱no iñi ndo chi yuhu, ra cha tachi̱ ra chi ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 30 Ta candaca̱ tuhun tucu ñu chi ra, ta catyí ñu: \p ―¿Ñáá seña cuhvon chi ndi tacuhva vatyi nyehe ndi ta chino iñi ndi chuun? ¿Ñáá cha cuasacuvun? \v 31 Sutu chahnu ndi chachi̱ ñu maná chiqui ndɨɨ nu yori ñáyɨvɨ iyó quɨvɨ cuan, tari catyí tuhun Nyoo: “Nyoo chaha̱ ra pan cha quichi̱ ityi andɨvɨ cachi ñu” ―catyí ñu chi ra Jesús. \p \v 32 Ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo. Ñima ra Moisés chaha̱ pan cha quichi̱ ityi andɨvɨ cachi ñu, soco Nyoo Suti cuví ra chahá pan cha ndicha vaha cha quichi̱ ityi andɨvɨ. \v 33 Vatyi pan cha chahá Nyoo, ican cuví ra cha noo̱ ityi andɨvɨ. Ta ican cuví ra cha chahá noo ñayɨvɨ̱ chaa coo ñu iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ―catyí ra Jesús. \p \v 34 Tyicuan ta quichaha̱ cacatyí ñu chi ra: \p ―Tata, cu̱hva pan chiña cachi ndi tyicuan ri maa ―catyí ñu. \p \v 35 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra chi ñu: \p ―Yuhu cuví pan cha chahá cha conyito añima ndo. Ñu vachi nu nyaí ma cusoco ca añima ñu, ta ñu chino iñi chii ma cu ityi ca maa añima ñu. \v 36 Soco cha yaha̱ catyi chi ndo vatyi nyoho ña chinó iñi ndo vasɨ cha nyehé ndo chii. \v 37 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha chaha̱ Nyoo Suti chii, vachi ñu nu nyaí, ta ñu vachi nu nyaí, naquehén cuende chi ñu. \v 38 Vatyi yuhu quichi̱ ityi andɨvɨ soco ñima cha cuenda cha sacuvi cuhva cuñí mai, soco sacuvi cuhva cuñí ra cha tachi̱ chii. \v 39 Ta cuhva cuñí ra cha tachi̱ chii, ican cuví ihya: cha ma sacunai ni noo ñu cha chahá ra chii, tacuhva vatyi sanandote chi ñu nu cuandɨhɨ quɨvɨ. \v 40 Suti, ra cha tachi̱ chii, cuñí ra vatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha nyehe chi yuhu ra cha cuví Sehe Nyoo, ta chino iñi ñu chii, coo ñu noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa. Ta suri yuhu cusanandote chi ñu nu cuandɨhɨ quɨvɨ ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 41 Cha cuenda cha caha̱n ra Jesús tyehe caa, ñu Israel quichaha cacahan nyaa ñu chi ra vatyi catyí ra: “Yuhu cuví pan cha quichi̱ ityi andɨvɨ”, catyí ra. \v 42 Tyicuan ta quichaha catyí ñu: \p ―¿Atu ñima ra cuví ra Jesús, sehe ra José vii? Yoó ñohó nuu yo chi sutu ra ta chi sɨhɨ ra. ¿Yoso caa cha catyí ra vatyi ityi andɨvɨ quichi̱ ra? ―catyí ñu. \p \v 43 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ñu: \p ―Sa̱ndɨhɨ ndo tuhun cha cahan nyaa ndo. \v 44 Yori maa ñu quichi nu nyaí tatu ñima Suti, ra cha tachi̱ chii, cana chi ñu. Ta cusanandote chi ñu nu cuandɨhɨ quɨvɨ. \v 45 Nu libru cha catyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha catyí chi tyehe caa: “Nyoo cusañaha ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ.” Yucuan chaha vatyi ñu cha tyasohó tuhun cahan Nyoo Suti ta cutuhvá ñu tuhun cahan ra, ican ñu vachi nu nyaí. \p \v 46 ’Ñima cha cuenda vatyi nyehé ñu chi Nyoo Suti, vatyi yori nyehé chi ra. Soco noo ri mai nyehé chi ra. Ta iquen cuví ra cha quita̱ nu nyaá ra. \v 47 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi ñu chinó iñi chii coo ñu noo ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa. \v 48 Yuhu cuví pan cha chahá cha conyito añima ndo. \v 49 Sutu chahnu ndo chachi̱ ñu maná chiqui ndɨɨ cuan, soco suri cachihi̱ ñu. \v 50 Soco yuhu, tuhun pan cha quichi̱ ityi andɨvɨ cahín chihin ndo, vatyi nya ñu cachi pan cuan, ma cúvi añima ñu. \v 51 Suri mai cuví pan nyitó cha quichi̱ ityi andɨvɨ. Yóó cha cachi pan ihya coo ñu tyicuan ri maa. Pan cha cuhva yuhu, ican cuví coño ñuhi. Ta cuhve ñayɨvi̱ cha cuenda tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 52 Tyicuan ta ra Israel cuan quichaha̱ candatuhun ra chihin tahan ra ta cacatyí ra: \p ―¿Yoso caa cuhva ra cha cachi yo coño ñuhu ra? \p \v 53 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo, yuhu cuví Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, ta tatu nyoho ta ma cachi ndo coño ñuhi, ta tatu ma coho ndo nɨñi, ma cuvi coo ndo ñayɨvɨ̱ chaa. \v 54 Ñu chachí coño ñuhi ta chihí ñu nɨñi, iyó ñu noo ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa. Ta yuhu cusanandote chi ñu nu cuandɨhɨ quɨvɨ. \v 55 Vatyi coño ñuhi ican cuví pan cha ndicha vaha cha tahán chi cachi ndo, ta nɨñi cuví vinu cha ndicha vaha cha tahán chi coho ndo. \v 56 Ñu chachí coño ñuhi ta chihí nɨñi, ɨɨn ri cuví ñu chihin. Ta mai ɨɨn ri cuví chihin ñu. \v 57 Suti ra tachi̱ chii, Nyoo nyitó cuví ra. Ta yuhu iyé chihin tunyee iñi ra. Ta suri tyicuan caa tucu ñu chachí coño ñuhi, coo ñu chihin tunyee iñi iyó chii. \v 58 Tuhun pan cha quichi̱ ityi andɨvɨ cahín. Pan ihya ñima tari maná cha chachi̱ sutu chahnu ndo, vatyi suri chihi̱ ñu. Ñu chachí pan cha cuví coño ñuhi, coo ñu tyicuan ri maa ―catyí ra Jesús. \p \v 59 Ican tuhun ihya sañaha̱ ra Jesús nu ndu ɨɨn ri ñu chichi vehe ñuhu Capernaum. \p \v 60 Cuaha xaan ñáyɨvɨ nyicón chi ra Jesús. Ta cuhva cha chiñi̱ ñu tuhun ihya catyí ñu: \p ―Tuhun cha caha̱n ra ihya, yɨɨ xaan cha natɨɨn cuenda yo. Yori cuví quichaha tuhun cahán ra ―catyí ñu. \p \v 61 Tyicuan ta tuvi̱ iñi ra Jesús vatyi ña cuñí ñu naquehen ñu tuhun cuan. Ta ndaca̱ tuhun ra chi ñu: \p ―¿Atu quiñi cuñí ndo cha cahín tuhun ihya? \v 62 Ta ¿yoso caa sacuvi ndo tatu nyehe ndo chi yuhu Rayɨɨ cha quichi nya gloria nandaa xica tiqui inga chaha ityi nu quite quɨvɨ xihna ri? \v 63 Tatyi Ii Nyoo ican cuví cha chahá ñayɨvɨ̱ chaa. Coño ñuhu, ña tyinyeé chi coo yo ñayɨvɨ̱ cuan. Ta tuhun cha cahín chihin ndo, Tatyi Ii Nyoo cuví ta chahá chi cha conyito añima ndo. \v 64 Soco yɨhɨ́ suhva ndo cha ña chinó iñi ndo chii ―tyicuan caa catyí ra Jesús. \p Vatyi nya quɨvɨ xihna ri ta chitó ra yóó cha ña chinó iñi chi ra ta yóó cha cunaxico tuhun chi ra. \v 65 Ta catyí ra: \p ―Yucuan chaha catyí chi ndo vatyi yori ñu cuví quichi nu nyaí tatu ñima Nyoo Suti cana chi ñu ―catyí ra Jesús. \p \v 66 Nya ndaha quɨvɨ cuan cuaha xaan ñu nyico̱n chi ra Jesús sandoo̱ ñu chi ra. Ta ña chicá noo ca ñu chihin ra. \v 67 Tyicuan ta ra Jesús ndaca̱ tuhun ra chi ndɨhɨ uchi uvi tahan ra chicá noo chihin ra, ta catyí ra: \p ―¿Atu cuñí tucu nyoho cuhun ndo? ―catyí ra chi ra. \p \v 68 Soco nacahan ra Simón Pedro ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿yóó chi cunyicon ndi? Ta noo tuhun yoho cahún tuhun ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa coo ndi. \v 69 Nyuhu chinó iñi ndi, ta ñoho nuu ndi chuun vatyi yoho cuvún ra cuví Cristo Sehe Nyoo nyitó. \p \v 70 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―¿Atu ñima yuhu nacachi̱ chi ndɨ uchi uvi nyoho? Ta noo nyoho cuví cuihna ―catyí ra. \p \v 71 Tuhun cha cahán ra Jesús ihya, tuhun ra Judas Iscariote sehe ra Simón cuví. Vatyi ra Judas cuví ra cucuhva cuenda chi ra Jesús chi ra xaan iñi chi ra, vasɨ noo ra cha uchi uvi cuan cuví ra. \c 7 \s1 Nu ña cachinó iñi yañi ra Jesús chi ra \p \v 1 Cha yaha̱ tuhun ihya, ta ra Jesús chicá noo ra ityi Galilea. Ña cuñí ra cuhun ra Judea vatyi ra cacuví nuu chi ñu Israel cuan cacuñí ra cacahñi ra chi ra. \v 2 Ta cha nyañaa quɨvɨ vico cha sanducahnu ñu Israel ndɨ cuiya ri. Ta nañí chi vico Tabernáculo. \v 3 Yucuan chaha yañi ra Jesús cacatyí ra chi ra: \p ―Ma ndoun ihya. Cua̱han Judea tacuhva vatyi ñu naquehén tuhun cahún cha nyicú yucuan nyehe ñu tyiño cha sacuvún. \v 4 Vatyi tatu cuñí yo cha cohon nuu ñáyɨvɨ chi yo, ma xehe ri sacuví yo cha sacuví yo. Ta yoho tatu ndicha cha sacuvún tuhun ihya, sa̱cuvi nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ ―cacatyí yañi ra chi ra. \p \v 5 Tyicuan caa cacatyí ra vatyi ni yañi ra ta ña chinó iñi ra chi ra. \v 6 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ta chaa ca cuhva cha cuhun yuhu. Soco nyoho savahri quɨvɨ cuví cuhun ndo. \v 7 Vatyi ñáyɨvɨ ña cutasɨ cuñí ñu nyehé ñu chi ndo, soco chi yuhu tasɨ cuñí ñu nyehé ñu cha cuenda vatyi cachi ri catyi chi ñu vatyi ña vaha cha nyacuví ñu. \v 8 Cua̱han nyoho vico cuan. Yuhu ma cuhin vatyi ta chaa ca cuhva cha tahán chi cuhin ―catyí ra. \p \v 9 Yaha̱ cuan ta ndoo̱ ra nya Galilea. \s1 Nu ñohó ra Jesús vico Tabernáculo \p \v 10 Cha yaha̱ cuahan coyo yañi ra Jesús, cuahan tucu maa ra vico cuan, soco xehe ri. \v 11 Ta ra cacuví nuu chi ñu Israel cananducú ra chi ra vico cuan, ta cacatyí ra chi ra tahan ra: \p ―¿Nya nyaá ra cuan? ―catyí ra. \p \v 12 Ta ñáyɨvɨ ñohó vico cuan cacahán ñu tuhun ra. Ta yɨhɨ́ ñu catyí ñu: “Noo ra vaha cuví ra.” Ta inga ñu catyí ñu: “Ña vaha ra, sandaví ñaha ra chi ñáyɨvɨ”, catyí ñu. \p \v 13 Soco yori cahán ndichin tuhun ra cha cuenda cha yuhví ñu chi ra cacuví nuu cuan. \p \v 14 Cha cusava iyó vico ta quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi vehe ñuhu cahnu quichaha̱ cahan ra nuu ñáyɨvɨ. \v 15 Ta ra cacuví nuu cuan iyó cacuñí ra ta cacatyí ra chi ra tahan ra: \p ―¿Yoso caa chitó ra ihya ta ña sacuaha̱ ra? ―catyí ra. \p \v 16 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Tuhun cha sañahí, ñima cha cuenda mai cuví, soco cuenda ra cha tachi̱ chii cuví. \v 17 Tatu yɨhɨ́ nyoho cha cuñí ndo sacuvi ndo cuhva cuñí Nyoo, cua coto ndo vatyi cuenda Nyoo sacote ta ñima cha cuenda mai. \v 18 Ra cha cahán cuenda maa, cahán ra na sacahnu ñáyɨvɨ chi ra. Soco ra nanducú cha sacahnu ñu chi Nyoo, ra cha tachi̱ chi ra, ican ra cuan cahán cha ndicha. Ta ñahri cha sandaví ñaha ra. \p \v 19 ’¿Atu ña ndicha vatyi ra Moisés chaha̱ ley chi ndo? Soco ni noo nyoho ña quichahá ndo ley cuan. ¿Ñáá tuhun cuñí ndo cahñi ndo chii? ―catyí ra. \p \v 20 Ta nacaha̱n ñáyɨvɨ ta catyí ñu chi ra: \p ―Noo tatyi ña vaha yɨhɨ́ chi yoho. Yori cuñí cahñi chuun ―catyí ñu chi ra. \p \v 21 Ta catyí ra Jesús: \p ―Cha catyi noo milagru cha sacuvi̱ quɨvɨ nyitatu yo, iyo xaan cuñí nyoho. \v 22 Soco ra Moisés catyí ra chi ndo vatyi sacuvi ndo costumbre circuncisión. Vasɨ ñima ra quichaha̱ chihin tuhun cuan, soco ñáyɨvɨ chi ra ityi chata, casacuvi tyicuan caa. Yucuan chaha nyoho sacuví ndo costumbre cuan vasɨ tahán chi quɨvɨ nyitatu yo. \v 23 Ta vityin, vaha tatu cha cuenda cha ña cuñí ndo nacahnu ndo ley ra Moisés sacuvi ndo tyicuan caa vasɨ quɨvɨ nyitatu yo tahán chi. Soco tatu tyicuan caa sacuvi ndo, ¿ñáá tuhun cha cuxaan ndo chii cha cuenda vatyi sanduvahi̱ nanɨɨ coño ñuhu noo ra cuan quɨvɨ nyitatu yo? \v 24 Ma tyaa ndo cuatyi sɨquɨ ñáyɨvɨ tatu ña chitó vaha ndo ñáá cha sacuvi ñu. Cua̱tu ndo nya nyehe vaha ndo, tyicuan ta cucoto ndo yoso caa sacutuñi ndo chihin cha ndaa ta chihin cha ndicha vaha. \s1 Nu cahán ra Jesús tuhun maa ra \p \v 25 Tyicuan ta suhva ñu iyó Jerusalén, quichaha̱ ndaca tuhun ñu: \p ―¿Atu ñima chi ra ihya canducu ra cha cahñi ra? \v 26 Ta maa ra nanyaá cuan cahán ra nuu ñáyɨvɨ. Ta yori maa catyi ñáá cha catyí chi ra. ¿O vasɨ ca chinó tucu iñi ra cacuví nuu vatyi ra ihya ra Cristo ra cuvi rey cha saquichi Nyoo cuví ra? \v 27 Soco yoó chitó yo nya quita̱ ra ihya. Soco quɨvɨ quichi ra Cristo yori coto nya ityi quichi ra cuan ―catyí ñu. \p \v 28 Chitó ra Jesús tuhun cha ndatuhún ñu ihya cuhva cha sañahá ra chichi vehe ñuhu. Ta ñihi cahán ra ta catyí ra: \p ―¡An ñohó nuu ndo chii ta chitó ndo nya ityi quichi, cuñi maa ndo! Soco yuhu vachí soco ñima cuenda mai. Vachí cuenda ra cha tachi̱ chii, ra cha cuví cha ndicha. Ta nyoho ña ñohó nuu ndo chi ra. \v 29 Yuhu ñohó nui chi ra vatyi cuenda ra vachi, ta maa ra tachi̱ chii ―catyí ra Jesús. \p \v 30 Tyicuan ta cuñí ñu tyihi ñu chi ra chichi vehe caa. Soco ni noo ñu ña tɨɨ̱n ñu chi ra cha cuenda vatyi ta chaa ca quɨvɨ cha tahán chi tɨɨn ra chi ra. \v 31 Soco cuaha xaan ñu chinó iñi chi ra. Ta catyí ñu: \p ―Ican ra ihya cuví Cristo. ¿Atu cuaha ca milagru sacuvi inga ra tatu quichi ra? ―catyi ñu. \s1 Nu tachi ra cuví fariseo policía cuquehen chi ra Jesús cohon ra vehe caa \p \v 32 Cha chiñi̱ ra fariseo cha cahán ñáyɨvɨ tuhun ra Jesús, maa ra ta ra cacuví nuu chi tata sutu catachi̱ ra chi policía cuenda vehe ñuhu cuan cuquehen ra chi ra tyi cohon ra vehe caa. \v 33 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra: \p ―Cunyai chihin ndo suhva ri ca quɨvɨ. Yaha̱ cuan ta cunuhi nu nyaá ra cha tachi̱ chii. \v 34 Nyoho cunanducu ndo chii. Soco ma nañihi ndo chii. Vatyi ma cuvi cuhun ndo nu cuacunyai ―catyí ra Jesús. \p \v 35 Tyicuan ta quichaha candaca tuhun ra cacuví nuu chi ñu Israel chi ra tahan ra: \p ―¿Nya cuhun ra ihya cha ma nañihi yo chi ra? ¿O cuhun ra nu nyaa ra Israel cha ca iyó ñuu Grecia vatyi sañaha ra chi ñu iyó yucuan, vaha? \v 36 ¿Ñáá cha cuñí chi catyi tuhun cahan ra chihin yo? Vatyi catyi ra: “Cuananducu ndo chii soco ma nañihi ndo chii. Vatyi ma cuvi cuhun ndo nu cucunyai” ―tyicuan caa cacuví yuhu ra tuhun ra. \s1 Ñu chinó iñi chi Nyoo cucohon Tatyi Ii ra añima ñu \p \v 37 Quɨvɨ nu ndɨhɨ chiyo vico, yucuan quɨvɨ cha nɨñɨ ca. Ta quɨvɨ cuan ndɨcuita̱ ra Jesús ta ñihi cahán ra ta catyí ra: \p ―Tatu nya noo ndo ityi añima ndo tuhun Nyoo, ña̱ha ndo ta na̱chino iñi ndo chii. \v 38 Ñu cha chinó iñi chii, chichi añima ñu cucono tari noo yuvi ndutya cha nyitó, tari cuhva catyí nu tutu Nyoo ―catyí ra Jesús. \p \v 39 Soco chihin cuan cuñí ra catyi ra vatyi ñu chinó iñi chi ra cunaquehen ñu Tatyi Ii Nyoo, vatyi quɨvɨ cuan ta quichi ca Tatyi Ii Nyoo vatyi ra Jesús, ta cunuhu ca ra nya gloria nu cusacahnu Sutu ra chi ra. \s1 Nu cusɨɨ̱n ñáyɨvɨ cha ña tahán iñi tuhun cahan ra \p \v 40 Suhva ñáyɨvɨ cha chiñi̱ ñu tuhun ihya, catyí ñu: \p ―Ndicha vatyi ra ihya profeta Nyoo cha nyaá quichi cuví ra ―catyí ñu. \p \v 41 Ta inga ñu catyí ñu: \p ―Ican ra cuví Cristo ―catyí ñu. \p Soco inga ñu catyí ñu: \p ―¿Yoso caa cha ra Galilea cuví ra Cristo? \v 42 Vatyi nu tutu Nyoo catyí chi vatyi ra Cristo cucuvi ra ñáyɨvɨ vachi tata rey David ta ra ñuu Belén cucuvi ra tari ra David ―catyí ñu. \p \v 43 Tyicuan ta ñáyɨvɨ cuan canatahvi̱ sava ñu cha cuenda ra Jesús. \v 44 Yɨhɨ́ ñu cuñí ñu quehen ñu chi ra cutyihi ñu chi ra chichi vehe caa. Soco yori tɨɨ̱n chi ra. \s1 Ra cacuví nuu vehe ñuhu ña cachinó iñi ra chi ra Jesús \p \v 45 Tyicuan ta policía vehe ñuhu cahnu cuan, cuanuhu coyo ra nu nyicú ra fariseo ta ra cuví nuu chi tata sutu. Ta candaca̱ tuhun ra chi policía cuan ta cacatyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun ña quehe̱n ndo chi ra? \p \v 46 Ta policía cuan cacatyí ra: \p ―¡Ni noo chaha ta ni yori tuhva cahan tari cahán ra cuan! ―cacatyí ra. \p \v 47 Tyicuan ta ra fariseo catyí ra chi policia cuan: \p ―¿Atu sandaví ñaha ndɨhɨ ra chi nyoho ñandɨhɨ? \v 48 ¿Nye̱he ndo vatyi ni noo ra cuví nuu chi ndi cha cuví ndi fariseo ta ña chinó iñi chi ra cuan? \v 49 Soco maa ri ñáyɨvɨ cha ña chitó nyicón chi ra. Soco ña vaha ñu nuu Nyoo ―catyí ra. \p \v 50 Tyicuan ta ra Nicodemo, ra cha chaha̱n nu nyaá ra Jesús cha cha cuaa, cuví ra noo ra fariseo, ta catyí ra chi ra: \p \v 51 ―Catyí ley vatyi ma cuvi tachi tuñi yo chi noo ra tatu ma cuɨñɨ xihna yo tuhun cahan ra, tacuhva coto yo ñáá cha sacuvi̱ ra ―catyí ra chi ra. \p \v 52 Tyicuan ta canacaha̱n ra ta cacatyí ra chi ra: \p ―¿Atu suri ra Galilea cuví tucu yoho? Sa̱cuaha nu tutu Nyoo ta nye̱hun, vatyi ni noo ra chahá cuenda tuhun cahán Nyoo ta ña nyaá chi cha quichi ra ityi Galilea ―cacatyí ra. \s1 Ñaha sɨhɨ cha natuvi̱ chihin rayɨɨ ta iyó yɨɨ ña \p \v 53 Tyicuan ta tahan tahan ra cuanuhu coyo ra vehe ra. \c 8 \p \v 1 Soco ra Jesús cuahan ra yucu cha nañi Olivo. \v 2 Ta cha inga quɨvɨ cuhva cha vachi cundichin, cuahan tucu ra inga chaha vehe ñuhu cahnu. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ tuhva̱ ñu nu nyaá ra. Ta maa ra chicunyaa̱ ra ta quichaha cahan ra nuu ñu. \v 3 Tyicuan ta ra sacuahá cuenda ley ta ra cuví fariseo chaa̱ coyo ra chihin noo ñaha iyó yɨɨ vatyi natɨɨ̱n ra chi ña nu cuatyi ña chihin inga rayɨɨ. Ta cuatyaa ra chi ña mahñu ñáyɨvɨ nyicú cuan. \v 4 Ta quichaha cacatyí ra chi ra Jesús: \p ―Maestro, ñaha sɨhɨ ihya natɨɨ̱n ndi chi ña nu cuatyi ña chihin inga rayɨɨ. \v 5 Ta ley cha tyaa̱ ra Moisés catyí chi vatyi nacahñi yo chihin yuu chi ñusɨhɨ cha sacuví tyehe caa. ¿Ta yoho, yoso caa catyun vityin? ―catyí ra chi ra. \p \v 6 Cacatyi̱ ra tuhun ihya chi ra Jesús cha cuenda cha nducú nyehe ra chi ra tacuhva tyaa ra noo cuatyi sɨquɨ ra. Tyicuan ta ra Jesús chicunyaa̱ tyayɨɨ ra nu ñuhú ta quichaha̱ tyaa ra letra nu ñuhú chihin nundaha ra. \v 7 Soco vatyi candacá tuhun ca ra chi ra, tyicuan ta nicuinanyaa̱ ra ta catyí ra chi ra: \p ―Xihna ca nyoho cha ñahri cuatyi ndo que̱hen ndo yuu ta ca̱ñi ndo chi ña ―catyí ra chi ra. \p \v 8 Ta nicunyaa̱ tucu ra ta quichaha sañihi ra tyaa ra letra nu ñuhú. \v 9 Soco maa ra cha cachiñi̱ ra tuhun ihya, tuvi̱ iñi ra tyi iyó tucu cuatyi maa ra. Ta quichaha quita coyo tahan tahan ri ra, quichaha xihna ca ra chahnu. Ta cuhva cha ndɨhɨ ra quita̱ coyo ta ndoo̱ noo tuhun ca maa ra Jesús chihin ñaha sɨhɨ cuan mahñu nu nyicu ñáyɨvɨ. \v 10 Tyicuan ta nicuinanyaa̱ ra Jesús ta nyehe ra tyi cha cuahan coyo ra cuan ta ndoo̱ noo tuhun ri ca ñaha. Tyicuan ta catyí ra chi ña: \p ―¿Nya nyaá ra tyaa̱ cuatyi sɨcun vityin? ¿Yori ni minoo ca ra cuñí cahñi chuun? ―catyí ra chi ña. \p \v 11 Ta nacaha̱n ña ta catyí ña: \p ―Ni nonga ra, Tata. \p Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ña: \p ―Ni yuhu ta ma cahñi chuun. Cua̱han vityin. Ta ma sacuvi con cuatyi ―catyí ra chi ña. \s1 Ra Jesús cuví cha ndichin cha sandichin añima ñáyɨvɨ \p \v 12 Tyicuan ta caha̱n tucu ra Jesús nuu ñáyɨvɨ inga chaha, ta catyí ra chi ñu: \p ―Yuhu cuví ra cha sandichin añima ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Yóó cha nyicón chii, coo ñu noo ñayɨvɨ̱ chaa nu ndichin. Ta ma caca noo maa ñu nu ñaa iñi ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 13 Tyicuan ta ra cacuví fariseo cacatyí ra chi ra: \p ―Yoho, cahún tumañi iñi cuenda maun. Ta yucuan ña ndicha ―catyí ra chi ra. \p \v 14 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Vasɨ suri mai cahín tumañi iñi cuende, soco ndicha cha cahin vatyi yuhu chité nya ityi quichi̱ ta nya ityi cuahín. Soco nyoho ña chitó ndo nya ityi quichi̱ ni nya ityi cuahín. \v 15 Nyoho yatyin xaan cahan ndo cha caa ñáyɨvɨ. Soco yuhu, yori chi cahin cha caa. \v 16 Soco tatu catyi cha caa ñáyɨvɨ, catyí cha ndicha. Vatyi ñima noo ri mai nyehí, soco Suti ra cha tachi chii, ican ra nyehé chihin. \v 17 Nu ley nyoho nyaá vatyi tatu uvi ra chaha cha ndaa, cuñí chi chinó iñi yo cha ndaa cuan. \v 18 Ta vityin vaha, suri mai cuví cha ndaa cuenda mai. Ta Suti, ra cha tachi̱ chii, cuví inga cha ndaa ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 19 Tyicuan ta candaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Nya nyaá sutun? \p Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Nyoho ña ñohó nuu ndo chi yuhu. Ta ni chi Suti ña ñohó nuu ndo. Tyehe ta ñohó nuu ndo chii, cohon nuu ndo chi Suti ―catyí ra. \p \v 20 Tuhun ihya caha̱n ra Jesús cha nɨ ri ca cha sañahá ra chichi vehe ñuhu cahnu, nu nyaá caja nu tyihí ñáyɨvɨ xuhun. Soco yori tyihi̱ chi ra vehe caa, vatyi ta chaa ca quɨvɨ cha tahán chi cohon ra. \s1 “Nu cuhun yuhu ma cuvi cuhun ndo”, catyi̱ ra Cristo \p \v 21 Ra Jesús catyí ra chi ra cacuvi fariseo inga chaha: \p ―Yuhu cuhin, ta nyoho cunanducu ndo chii, soco cucúvi ndo ta cundoo cuatyi ndo sɨquɨ ndo. Nu cuahan yuhu, nyoho ma cuvi cuhun ndo ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 22 Tyicuan ta ra cacuví nuu chi ñu Israel cacatyí ra: \p ―¿Atu cucahñi maa ra chi ra? vatyi catyí ra vatyi ma cuvi cuhun yo nu cuahan ra ―cacatyí ra. \p \v 23 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra: \p ―Nyoho ra cuenda ityi yuvi ihya cuví ndo. Soco yuhu ra cuenda ityi sɨquɨ cuví. Nyoho ñu ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya cuví ndo. Soco yuhu ñima ra ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya cuví. \v 24 Yucuan chaha catyí chi ndo vatyi cucúvi ndo ta cundoo cuatyi ndo sɨquɨ ndo. Vatyi tatu ña chinó iñi ndo cha yuhu cuví ra tinyaá cuatyi ndo, cundoo cuatyi ndo sɨquɨ ndo quɨvɨ cúvi ndo ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 25 Tyicuan ta quichaha candaca̱ tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Yóó ra cuví yoho? \p Ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Cha yaha catyi̱ chi ndo nyata quɨvɨ xihna ri. \v 26 Cuaha xaan ca cha nyaá cha catyi chi ndo, ta cuaha xaan ca nyaá catyi cha caá ndo. Soco tuhun cha catyí yuhu chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, tuhun cha chiñi̱ cha cahán ra cha tachi̱ chii cuví. Ta maa ra cahán ra cha ndicha ―catyí ra. \p \v 27 Soco maa ra cacuví nuu chi ñu Israel ña cutuñi̱ iñi ra vatyi tuhun Nyoo Sutu yo cahán ra chihin ra. \v 28 Yucuan chaha catyi̱ ra chi ra: \p ―Cutyaa ndo chi ra cuví Rayɨɨ cha quichi nya gloria nu cruzi. Tyicuan ta cunacoto ndo vatyi yuhu cuví, ta cucoto ndo vatyi tyiño sahí ñima cha cuenda mai sacuví, soco cahín cha sañahá Suti chii. \v 29 Vatyi Suti, ra cha tachi̱ chii, nyaá ra chihin. Ta ña sandoó ra chii cha maa ri mai. Vatyi yuhu tyicuan ri sacuví cuhva cuñí ra ―catyí ra Jesús. \p \v 30 Cha cahán ra Jesús tuhun ihya, cuaha ra quichaha chino iñi ra chi ra. \s1 Ñu cha cuví Sehe Nyoo ta ñu cha sacuví cha quiñi caa \p \v 31 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra cacuvi nuu chi ñu Israel cha chinó iñi chi ra: \p ―Tatu nyoho ta sañihi ca ndo sacuvi ndo cuhva sañahí chi ndo, cuchaa ndo cuví ndo noo ñu yɨhɨ cuende. \v 32 Ta cucoto ndo cha ndicha. Ta chihin cha ndicha cuan cundoo ndo libre ―catyí ra. \p \v 33 Ta canacahán ra ta catyí ra: \p ―Nyuhu ñáyɨvɨ vachi tata ra Abraham cuví ndi. Ta ni noo chaha ta cuvi ca ndi musu chi ni noo ñáyɨvɨ. ¿Yoso caa cha catyí yoho tyi ndoo ndi libre? ―catyí ra chi ra. \p \v 34 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi tandɨhɨ ñu sacuví cha quiñi caa, musu cuenda cha quiñi caa cuví ñu. \v 35 Noo musu ña nyaá ra vehe chitoho ra tyicuan ri. Soco noo sehe ra cuví chitoho cuan, nyaá ra tyicuan ri chihin sutu ra. \v 36 Yucuan chaha tatu yuhu cha cuví Sehe Nyoo ta tave chi ndo ndaha ra ña vaha, ndicha cuii cucoo ndo libre. \v 37 Cha chité vatyi ñáyɨvɨ chi ra Abraham cuví chi ndo. Soco yɨhɨ́ ndo cuñí ndo cahñi ndo chii, vatyi ña tɨɨ́n cuenda ndo tuhun cahin. \v 38 Yuhu cahín cha sañaha̱ Suti chii. Ta nyoho sacuví ndo cha catyi̱ sutu ndo chi ndo ―catyí ra chi ra. \p \v 39 Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Sutu ndi cuví chi ra Abraham ―catyí ra. \p Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Tyehe ta ndicha cha sehe ra Abraham cuví chi ndo, sacuví ndo cha sacuvi̱ ra. \v 40 Soco nyoho, vasɨ catyí chi ndo cha ndicha cha sañaha̱ Nyoo chii, nyoho cuñí ndo cahñi ndo chii. ¡Ra Abraham ña sacuvi̱ ra cha tyicuan caa! \v 41 Nyoho tari sacuví sutu ndo, sacuví ndo ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Nyuhu ñima sehe ndahvi ñu cuví chi ndi. Iyó noo ri sutu ndi ta ican ra cuví Nyoo ―catyí ñu. \p \v 42 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra: \p ―Tyehe ta ndicha cha Nyoo cuví sutu ndo, nyoho cuñí ndo chii. Vatyi yuhu quite̱ nu nyaá ra ta chai̱ nyehe. Ña vachí cuenda mai, soco Nyoo tachi̱ chii. \v 43 ¿Ñáá tuhun cha ña cutuñí iñi ndo tuhun cha catyí chi ndo? Cha cuenda tyi ña cuñí ndo tyasohó ndo tuhun cahín. \v 44 Cuihna ican ra cuví sutu ndo. Ta sehe ra cuví chi ndo. Ta cuñí ndo sacuvi ndo cuhva cuñí ra. Ra chahñí ñáyɨvɨ cuví cuihna nyata quɨvɨ xihna ri. Ni noo chaha ña sacuví ra cha ndicha. Ta ni noo chaha ña cahán ra cha ndicha. Cuhva cha cahán ra cuendu, cahán ra cuhva caá ra, vatyi cuendu ra. Ta sutu ñu cuendu cuví chi ra. \v 45 Ta yuhu vatyi cahín cha ndicha, ña chinó iñi ndo chii. \v 46 ¿Nya noo nyoho cuví catyi ndo vatyi yuhu iyó noo cuatyi? Ni noo ndo. Ta cha tyicuan caa cahín cha ndicha, ¿ñáá tuhun cha ña chinó iñi ndo chii? \v 47 Ñu cuenda Nyoo tyasohó ñu tuhun cahán Nyoo. Soco vatyi nyoho ñima ñu cuenda Nyoo cuví ndo, yucuan chaha ña cuñí ndo tyasoho ndo tuhun cahín ―catyí ra Jesús. \s1 Ra Cristo, nyata nicumañi coo ra Abraham, ta cha iyó ra \p \v 48 Tyicuan ta ra cacuvi nuu chi ñu Israel cacatyí ra chi ra: \p ―¿Atu ña ndicha vatyi yoho ra ñuu Samaria cuvún, ta ñohó noo tatyi ña vaha chuun? ―cacatyí ra chi ra. \p \v 49 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Ñahri tatyi ña vaha ñohó chi yuhu. Chi Suti sacahní. Ta nyoho cahán ña vaha ndo sɨqui. \v 50 Yuhu ña nanduquí nu sacahnu ñáyɨvɨ chii, soco iyó noo ra nanducú cha sacahnu ñu chii. Ta maa ra cunyehe ra tatu sacahnú ndo chii. \v 51 Cha ndicha catyí vatyi ñu quichahá tuhun cahín ma chaa tuhun chihi añima ñu ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 52 Tyicuan ta ra Israel cuan canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Vityin chitó vaha ndi vatyi yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha chuun. Vatyi ra Abraham ta tandɨhɨ ra cuví profeta Nyoo cachihi̱ ra. Ta yoho catyún vatyi ñu quichahá tuhun cahún ma cúvi maa ñu. \v 53 ¿Atu cahnu ca ra cuví yoho ican saha sutu ndi ra Abraham? Maa ra chihi̱ ra ta ra cuví profeta Nyoo ñandɨhɨ. ¿Yóó ra cuví yoho cuñí maun? ―catyí ra chi ra. \p \v 54 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Tatu suri mai sacahní chii, ñahri maa vale cuan. Soco ra sacahnú chii, ican cuví Suti. Ta suri maa ra cuví cha catyí nyoho tyi Nyoo cuenda ndo cuví chi ra. \v 55 Soco nyoho ña ñohó nuu ndo chi ra. Yuhu, ñohó nui chi ra. Ta tatu catyí tyi ña ñohó nui chi ra, cuví noo ra cuendu tari nyoho. Soco yuhu ndicha cha ñohó nui chi ra, ta quichahí tuhun cahán ra. \v 56 Ra Abraham sutu chahnu ndo cusɨɨ xaan cuñi̱ ra vatyi cunyehe ra quɨvɨ quichi yuhu sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta nyehe̱ ra ta cusɨɨ xaan cuñí ra ―catyí ra Jesús chi ñu. \p \v 57 Tyicuan ta ra Israel cuan cacatyí ra chi ra Jesús: \p ―Ni uvi xico uchi cuiya ta quita con, ta catyún tyi nyehu̱n chi ra Abraham. \p \v 58 Ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi nyata ni cumañi coo ra Abraham ta cha iyó yuhu ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 59 Tyicuan ta quehe̱n ra yuu vatyi cañi ra chi ra Jesús. Soco maa ra quɨhvɨ̱ xehe ra, ta quita̱ ra chichi vehe ñuhu cuan. Ta yaha̱ ra mahñu ra ta cuahan ra. \c 9 \s1 Nu sanduvaha̱ ra Jesús chi noo ra cha cuaa nyata cacu \p \v 1 Cuhva cha yaha̱ ra Jesús noo nu yaha̱ ra, nyehe̱ ra chi noo ra cha cuaa nyata cacu. \v 2 Ta quichahá ndaca tuhun ra cachicá noo chihin ra Jesús chi ra: \p ―Maestro, ¿ñáá tuhun cha cacu cuaa ra ihya? ¿Atu cha cuenda cuatyi sɨhɨ ra ta sutu ra, o cha cuenda cuatyi maa ra? ―cacatyí ra chi ra. \p \v 3 Ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Ñima cuatyi maa ra, ta ni ñima cuatyi sɨhɨ ra ta sutu ra. Soco cha cuenda vatyi cuví sañaha Nyoo tunyee iñi ra chihin ra. \v 4 Cha nɨ ri ca cha ñicahñu, cuñí chi cha sacuvi tyiño ra cha tachi̱ chii. Vatyi vachi cha cuaa cha ma cuvi ca saha tyiño yo. \v 5 Cha nɨ ri ca cha nyaí sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, ñuhu̱ ndichin cuenda ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ cuví. \p \v 6 Cha yaha̱ cha catyí ra Jesús tuhun ihya, ta tyicu̱ sɨɨ ra nu ñuhú. Ta savaha̱ ra chiin nyahyu chihin sɨɨ ra ta tyaa̱ ra chɨtɨ nuu ra cuaa cuan. \v 7 Tyicuan ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han cuanacatya nuun nya tanque Siloé cuan. ―Sɨvɨ cuan cuñí chi catyí: “Tachi̱ Chuun.” \p Tyicuan caa ta ra cuaa cuan chaha̱n ra chinacatya̱ ra nuu ra. Ta cuhva cha nachaa̱ ra, cha nyehe ra. \v 8 Tyicuan ta ñu nyicú yatyin yuvehe ra, ta ñu cha nyehe̱ chi ra cha cucuaa̱ ra ta caya̱ ra, catyí ñu: \p ―¿Atu ñima ra ihya cuví cha tuhva chinyaa chican caridaa? ―catyí ñu. \p \v 9 Yɨhɨ́ ñu catyí ñu: \p ―Ican ra. \p Inga ñu catyí ñu: \p ―Ñima ra cuví ra, soco ndacú xaan ra chi ra. \p Soco maa ra catyí ra: \p ―Ican yuhu cuví ―catyí ra. \p \v 10 Tyicuan ta quichaha candaca tuhun ñu chi ra: \p ―¿Ta yoso caa cha cuví nyehun vityin? ―catyí ñu. \p \v 11 Ta catyí ra: \p ―Ra cha nañí Jesús cuan, ican savaha̱ nyahyu ta tyaa̱ ra chɨtɨ nui ta catyí ra chii: “Cua̱han nya tanque Siloé ta nacatyon nuun.” Tyicuan ta chahi̱n. Ta cha yaha̱ nacatye nui ta nanyehi̱ ―catyí ra chi ñu. \p \v 12 Tyicuan ta quichahá ndaca tuhun ñu chi ra: \p ―¿Nya nyaá ra cuan vityin? \p Ta maa ra catyí ra: \p ―Ña chité ―catyí ra chi ñu. \s1 Nu casanahma̱ ra cuví fariseo chi ra cha cucuaa̱ ta nanyehe \p \v 13 Tyicuan ta chinyaca̱ ñu chi ra cha cucuaa̱ cuan nuu ra cuví fariseo. \v 14 Vatyi quɨvɨ cha savaha̱ ra Jesús nyahyu ta sanduvaha̱ ra chi ra cha cucuaa̱ cuan, quɨvɨ nyitatú yo cuvi̱. \v 15 Yucuan chaha ra fariseo candaca̱ tuhun tucu ra chi ra yoso caa cha vatyi nanyehé ra. Ta maa ra catyí ra: \p ―Tyaa̱ ra nyahyu chɨtɨ nui, ta nacatye̱ ta vityin ndichin nyehí ―catyí ra chi ra. \p \v 16 Tyicuan ta suhva ra fariseo cacatyí ra: \p ―Ra cha sacuvi̱ tyehe caa ñima ra cuenda Nyoo cuví ra, vatyi ña sahá ra ñáyɨvɨ quɨvɨ nyitatú yo ―cacatyí ra. \p Soco inga ra cacatyí ra: \p ―¿Yoso caa cha cuví sacuvi ra milagru ihya tatu ra iyó cuatyi cuví ra? ―catyí ra. \p Ta sɨɨn sɨɨn cha cacahan ra. Ta cacusɨɨ̱n ra. \v 17 Ta candaca̱ tuhun tucu ra inga chaha chi ra cha cucuaa̱ cuan, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Ta yoho, ñáá catyún cuenda ra cha sanduvaha̱ chɨtɨ nuun? ―catyí ra. \p Ta nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Yuhu catyí vatyi noo profeta cuenda Nyoo cuví ra ―catyí ra. \p \v 18 Soco ra cacuví nuu chi ñu Israel ña cuñí ra chino iñi ra cha cucuaa̱ ra cuan ta vityin nyehé ra. Ta nyacua nya cha cacana̱ ra chi sɨhɨ ra ta chi sutu ra cha nduvaha̱ cuan. \v 19 Ta candaca̱ tuhun ra chi ñu, ta catyí ra: \p ―¿Atu ican ra ihya cha cuví sehe ndo cha catyí ndo tyi cuaá ra ta cacu̱ ra? ¿Yoso caa cha cuví nyehe ra vityin? ―catyí ra. \p \v 20 Ta nacaha̱n sutu ra ta sɨhɨ ra ta catyí ñu: \p ―Chitó ndi vatyi ican ra ihya cuví sehe ndi. Ta cuaá ra nyata cacu̱ ra. \v 21 Soco ña chitó ndi ñáá tuhun cha cuví nyehe ra vityin. Ta ni ña chitó ndi yóó cha sanduvaha̱ chɨtɨ nuu ra. Nda̱ca tuhun ndo chi maa ra. Cha iyó cuiya ra. Ta cuví nacatyi maa ra chi ndo ―catyí ñu chi ra. \p \v 22 Sutu ra sɨhɨ ra catyí ñu tyehe caa cha cuenda cha yuhví ñu chi ra cacuví nuu chi ñu Israel, vatyi cha catyihi̱ tahan ra tuhun vatyi cutava ñehe ra chi ñu vehe ñuhu, yóó ri ñu cha catyí vatyi ra Jesús cuví Cristo. \v 23 Yucuan chaha catyi̱ ñu: “Cha ñihi ra. Nda̱ca tuhun ndo chi maa ra.” \p \v 24 Tyicuan ta canacana̱ tucu ra chi ra cha cucuaa̱ cuan inga chaha. Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Chihin nuu Nyoo ca̱tyi cha ndicha chi ndi. Vatyi nyuhu chitó ndi tyi rayɨɨ cuan, ra iyó cuatyi cuví ra ―cacatyí ra. \p \v 25 Tyicuan ta nacaha̱n ra cha cucuaa̱ cuan ta catyí ra: \p ―Yuhu ña chité tatu ra iyó cuatyi cuví ra, o ñima. Soco noo ri cha chité vatyi yuhu cucuai̱, ta vityin ndichin nyehí ―catyí ra. \p \v 26 Ta candaca tuhu̱n tucu ra chi ra inga chaha ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cha sacuví ra chuun? ¿Yoso caa sacuvi̱ ra ta nanyehún? ―cacatyí ra chi ra. \p \v 27 Ta catyí ra: \p ―Cha catyi̱ chi ndo, ta ña quichahá ndo chii. ¿Ñáá tuhun cha cuñí ndo cha catyi inga chaha? ¿Atu cuñí tucu nyoho cunyicon ndo chi ra? \p \v 28 Tyicuan ta cacaha̱n ra chi ra, ta catyí ra: \p ―Yoho yɨhún cuenda ra, soco nyuhu cuenda ra Moisés yɨhɨ́ ndi. \v 29 Nyuhu chitó ndi tyi Nyoo caha̱n chihin ra Moisés. Soco ra cuan, ña chitó ndi nya quita̱ ra ―cacatyí ra. \p \v 30 Tyicuan ta nacaha̱n ra cucuaa̱ cuan ta catyí ra: \p ―¡Ñana vaha cha cuví ihya! Nyoho ña chitó ndo nya quita̱ ra, ta chi yuhu sananyehe̱ ra. \v 31 Chitó vaha yo vatyi Nyoo ña tyasohó ra nu chicán ra iyó cuatyi. Soco ra cha sacahnú chi ra ta sacuví cuhva cuñí ra, tyasohó Nyoo nu chicán ra cuan. \v 32 Ni noo chaha ta cuɨñɨ ca yo vatyi iyó noo ra sananyehe̱ chi noo ra cuaá nyata cacu̱. \v 33 Tyehe ta ra ihya ta ñima cuenda Nyoo vachí ra, ñahri cha cuví sacuvi ra ―catyí ra chi ra. \p \v 34 Tyicuan ta cacatyí ra chi ra: \p ―Yoho ra iyó cuatyi cuvún nyata cacu̱n. ¿Ta cuñún sañahu̱n chi nyuhu? ―cacatyí ra. \p Ta catava̱ ñehe ra chi ra vehe ñuhu. \s1 Ñu cha ñahri tuhun Nyoo caa añima tari cha cuaa ñu \p \v 35 Ra Jesús chitó ra vatyi catava̱ ñehe ra chi ra cucuaa̱ cuan vehe ñuhu. Ta cuhva cha nañihi̱ ra chi ra ta catyí ra chi ra: \p ―¿Atu chinó iñi yoho chi Rayɨɨ cha quichi nya gloria? ―catyí ra chi ra. \p \v 36 Ta nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Tata, ca̱tyi chii, yóó ra cuví ra vatyi chino iñi chi ra ―catyí ra chi ra. \p \v 37 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Cha nyehu̱n chi ra. Ta ican ra ndatuhún chuhun ―catyí ra chi ra. \p \v 38 Tyicuan ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra chaha ra Jesús ta catyí ra chi ra: \p ―Chinó iñi chuun, Sutu Mañi yuhu ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 39 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Yuhu vachí vatyi catyi cha caá añima ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Vatyi ñu cuaa, ñu ña chitó tuhun Nyoo cunanyehe ñu vatyi cucava tuhun Nyoo añima ñu. Ta ñu cuñí maa tyi ndichin nyehe tyi catyí ñu tyi chitó ñu tuhun Nyoo, coto ñu tyi cuaa ñu tyi ña chinó iñi ñu chii ―catyí ra Jesús. \p \v 40 Tyicuan ta suhva ra cuví fariseo cha nyicú yucuan chiñi̱ ra cha caha̱n ra Jesús, ta catyí ra chi ra: \p ―¿Atu cuaa tucu nyuhu ñandɨhɨ? ―catyí ra. \p \v 41 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Tyehe ta cuaa nyoho, nɨcohón nuu ndo tyi chiñuhú tuhun Nyoo chi ndo, ta ma coo cuatyi ndo. Soco vatyi catyí ndo tyi nyehé ndo ta chitó ndo, yucuan chaha ndoó cuatyi sɨquɨ ndo ―catyí ra chi ra. \c 10 \s1 Mbee sana Nyoo cuví ñáyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra, ta ñohó nuu ñu chi ra cha tachi̱ Nyoo vatyi sahá cumi ra chi ñu \p \v 1 Cahán ca ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo, tatu noo ra cuaquɨhvɨ chichi noo chacu mbee, ta cha nuu cha quɨhvɨ́ ra yuhu chacu, quɨhvɨ́ ra inga ityi, ra suhu cuví ra. \v 2 Soco ra quɨhvɨ́ ityi yuhu chacu, ra sahá cumi mbee cuan cuví ra. \v 3 Ra nyaá yuhu chacu cuan nuña ra na quɨhvɨ ra sahá cumi mbee cuan. Ta mbee cuan nɨcohón soho tɨ ndusu ra. Noo noo tɨ ta iyó sɨvɨ tɨ sahá ra, ta cana ra chi tɨ ta tavá ra chi tɨ ityi chata chacu. \v 4 Ta cha yaha̱ tava̱ ra chi tɨ, ta cuahan ra ityi nuu tɨ ta nyicón tɨ chi ra, vatyi nɨcohón soho tɨ ndusu ra. \v 5 Soco tatu ña ñohó soho tɨ ndusu ra, chinó tɨ chi ra ta ma cunyicon tɨ chi ra. \p \v 6 Tyehe caa tuhun caha̱n ra Jesús chihin ñu. Soco maa ñu ña cutuñí iñi ñu ñáá tuhun cuñí ra cahán ra cha tyicuan caa. \s1 Ra Jesús cuví ra sahá cumi vaha mbee \p \v 7 Tyicuan ta catyí ra Jesús inga chaha chi ñu: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo vatyi yuhu cuví tari noo yuhu chacu nu quɨhvɨ́ coyo ñáyɨvɨ cuende cha cuví ñu tari mbee sane. \v 8 Tandɨhɨ ra cha yaha̱ caquichi̱ coyo, ra suhu cacuví ra. Soco mbee ña quichaha̱ tɨ cha cacaha̱n ra. \v 9 Yuhu cuví yuvehe gloria. Ñu quɨhvɨ̱ cuende, cacu̱ ñu cha ma cuhun ñu anyaya. Ta cuví ñu tari noo mbee cha quɨhvɨ́ ta quitá chichi chacu cuan. Ta ñihí tɨ cuhu cachi tɨ. \p \v 10 ’Noo ra suhu vachí ra, soco vachí suhu ra, vachí cahñi ra, vachí satɨvɨ ra. Soco yuhu vachí vatyi coo ndo noo ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa. \v 11 Yuhu cuví noo ra vaha sahá cumi mbee. Vatyi ra sahá cumi mbee chahá ra ñayɨvɨ̱ ra cuenda sana ra. \v 12 Soco ra cuví musu, tatu nyehé ra vachí lobo cha cuví noo quɨtɨ xaan, sandoo maa ra chi mbee sana chitoho ra. Ta chinó ra. Vatyi ñima sana maa ra cuví tɨ. Tyicuan ta tɨɨn quɨtɨ xaan chi mbee cuan. Ta saquicono tɨ chi tɨ ityi cuan ityi ihya. \v 13 Musu cuan chino ra cha cuenda vatyi cha cuenda xuhun ri sahá tyiño ra. Ta ñahri cuenda ra chi mbee, tyi ñima sana ra cuví. \p \v 14 ’Yuhu cuví ra sahá cumi vaha mbee sane. Ta ñohó nui chi tɨ. Ta maa tɨ ñohó nuu tɨ chii, \v 15 tari ñohó nuu Suti chii, ta yuhu ñohó nui chi ra. Yuhu chahí ñayɨvi̱ cuenda mbee sane. \v 16 Iyó tucu inga mbee sane cha ñima chichi chacu ihya iyó tɨ. Cuñí chi cha cuhin cunaquehin chi tɨ. Ta cuquichaha tɨ chii. Ta coo noo ri nu quɨhɨ tandɨhɨ tɨ. Ta noo ri ra sahá cumi chi tɨ cucoo. \p \v 17 ’Suti cuñí ra chii vatyi chahí ñayɨvi̱ cha catyi ñáyɨvɨ cuende. Soco yaha cuan, nacuhva tucu ra ñayɨvi̱ inga chaha. \v 18 Yori tinyaá ñayɨvi̱, soco cha iyó vaha iñi mai ta chahí. Iyó ityi chii cha cuhve ñayɨvi̱ ta cúvi, ta iyó tucu ityi chii cha naquehen tiqui inga chaha vatyi cunandote. Ican ihya cuví tyiño cha tyaa̱ Suti chii ―catyí ra Jesús. \p \v 19 Cha cachiñi̱ tucu ra cacuví nuu chi ñu Israel tuhun cha cahán ra Jesús ihya, cacusɨɨ̱n tucu ra chihin tahan ra inga chaha. \v 20 Ta cuaha xaan ra catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cha quichaha ndo chi ra chiña? Ta yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha chi ra, ta loco ra ―cacatyí ra. \p \v 21 Ta inga ra catyí ra: \p ―Yori ñu ñohó tatyi ña vaha chi cahán tyehe caa. ¿Atu cuví sananyehe noo tatyi ña vaha chi noo ra cuaa? ―catyí ra. \s1 Nu ña cuñí ra cacuví nuu chi ñu Israel chi ra Jesús \p \v 22 Nya ñuu Jerusalén yoo vichin cuví. Ta sanducahnú ñu noo vico quɨvɨ nanduchin cuiya cha suhñi̱ ñu vehe ñuhu cahnu cuan. \v 23 Ta ra Jesús chicá noo ra vehe ñuhu cuan ityi corredor ra Salomón. \v 24 Ta ra cacuví nuu chi ñu Israel cachicuitayucu̱ cutya ra nuu ra. Ta quichaha̱ ndaca tuhun ra chi ra: \p ―¿Ama catyi cachun chi ndi tatu icon cuví Cristo? ɨngaña ri ca̱tyi cachi chi ndi. \p \v 25 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Cha yaha̱ catyi chi ndo, ta ña chinó iñi ndo chii. Tyiño sacuví nuu Suti ican cuví cha ndaa cuende. \v 26 Soco nyoho ña chinó iñi ndo chii vatyi ñima mbee sane cuví chi ndo. Tari cuhva catyi̱ chi ndo ndaa ri. \v 27 Mbee sane nɨcohón soho tɨ ndusi, ta yuhu ñohó nui chi tɨ. Ta maa tɨ nyicón tɨ chii. \v 28 Yuhu chahí ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa coo tɨ. Ta ma cunaa tɨ. Ta ni yori maa cuví tinyaa chi tɨ chichi ndahi. \v 29 Maa Suti chaha̱ chi tɨ chii. Ta cahnu ca cuví maa ra ican saha tandɨhɨ ca. Ta yori cuví tinyaa chi tɨ chichi ndaha ra. \v 30 Yuhu ta Suti Nyoo, noo ri cuví ndi ―catyí ra Jesús. \p \v 31 Tyicuan ta ra cacuví nuu chi ñu Israel cuan caquehe̱n tucu ra yuu vatyi tuchi ra chi ra. \v 32 Ta ra Jesús catyi ra chi ra: \p ―Cuaha xaan cha vaha sacuvi̱ yuhu nuu ndo chihin tunyee iñi Suti. ¿Ta nya cuenda cuan cua tuchi ndo yuu chii? ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 33 Ta ra cacuví nuu chi ñu Israel cuan cacatyí ra: \p ―Ñima cha cuenda noo cha vaha sacuvu̱n cutuchi ndi yuu chuun, soco cha cuenda vatyi yahun nuu Nyoo chihin tuhun cahún. Noo rayɨɨ ri cuvún, soco sahún tari Nyoo chuun ―cacatyí ra chi ra. \p \v 34 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Nu tutu tuhun Nyoo nyaá vatyi Nyoo catyí ra: “Nyoho cuví ndo nyoo”, catyí Nyoo. \v 35 Chitó yo vatyi cha cahán tuhun Nyoo, ma cuvi catyi yo tyi ña ndicha. Ta Nyoo sacunañí ra nyoo chi ñu naquehén tuhun cahán ra. \v 36 Ta tatu maa Nyoo nacachi̱ chi yuhu ta tachi̱ ra chii sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya ¿yoso caa catyí nyoho vatyi yahá yuhu nuu Nyoo nu catyí tyi Sehe Nyoo cuví chii? \v 37 Tatu ña sacuví cha sacuví Suti, ma chino iñi ndo chii. \v 38 Soco tatu sacuví, vasɨ ma chino iñi ndo chii, soco chi̱no iñi ndo tyiño sacuví. Tyicuan ta cucoto cachi ndo vatyi Nyoo Suti ɨɨn ri cuví ra chihin. Ta yuhu ɨɨn ri cuví chihin Nyoo Suti ―catyí ra Jesús. \p \v 39 Inga tucu chaha cacuñi̱ ra catyihi ra chi ra vehe caa, soco ra Jesús cuahan ri ra. \v 40 Tyicuan ta cuanuhu̱ ra ityi nu caña ñanyii inga chiyo yuvi cahnu Jordán cuan nu sacondutya̱ ra Juan ta xihna ri. \v 41 Cuaha ñáyɨvɨ chaha̱n chinyehe chi ra, ta catyí ñu: \p ―Ndicha, vasɨ ni noo milagru ña sacuvi̱ ra Juan, soco tandɨhɨ tuhun cha caha̱n ra cuenda ra ihya ta ndicha ―catyí ñu. \p \v 42 Ta cuaha xaan ñu cachino̱ iñi ñu chi ra Jesús ityi cuan. \c 11 \s1 Nu chihi̱ ra Lázaro \p \v 1 Iyó noo ra cuhví cha nañí Lázaro ñuu Betania nu cuví ñuu cu María ta cu Marta cuhu ña. \v 2 Ta cu María, cuhva ra Lázaro cuan ican ña cuví ñaha cha choso̱ ndutya vixi chahán chaha Sutu Mañi yo, ta chihin ixi xiñi ña nacuhva̱ ña. \v 3 Ta tyicuan caa nɨnduvi tahan ñu, cu María chihin cuhu ña, tachi̱ ñu tyiño na cucatyi ra chi ra Jesús tyehe caa; \p ―Sutu Mañi ndi, amigon cuhví ra ―catyí ñu, tachi̱ ñu tyiño. \p \v 4 Ta cha chiñi̱ ra Jesús tuhun ihya ta catyí ra: \p ―Cuehe cuan ma cahñi chi chi ra. Cuhví ra tyehe caa tacuhva vatyi quɨvɨ nduvaha ra cunyehe ñáyɨvɨ tyi cahnu xaan ca ra cuví Nyoo ta tyicuan caa tucu Sehe ra ―catyí ra Jesús tuhun maa ra. \p \v 5 Cuñí vavaha ra Jesús chi cu Marta ta chi cuhu ña, ta chi cuhva ña, ra Lázaro. \v 6 Soco cuhva cha catyí ñu chi ra tyi cuhví ra Lázaro, ndoo̱ ra nu ñohó ra uvi ca quɨvɨ. \v 7 Tyicuan ta catyí ra chi ra cachicá noo chihin ra: \p ―Coho ndo inga chaha nya Judea ―catyí ra. \p \v 8 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra cacatyí ra chi ra: \p ―Maestro, ta cunaha ca cha cuñí ra cacuví nuu chi ñu Israel cahñi ra chuun chihin yuu. Ta vityin, ¿inga chaha cuñún cuhun yucuan? ¿Ñáá tuhun? \p \v 9 Ta catyí ra Jesús: \p ―¿Atu ñima uchi uvi hora iyó noo quɨvɨ? Vatyi tatu cha ñicahñu chicá noo noo ra, ma nduva ra vatyi ndichin nyehé ra ta sacuví ra tyiño nuu Nyoo. \v 10 Soco tatu cha cha cuaa chicá noo ra, nduva ra vatyi ñahri ñuhu̱. \p \v 11 Tyicuan ta quichaha catyí tucu ra Jesús: \p ―Amigo yo, ra Lázaro quixí ra. Soco cuhin cusandoye chi ra ―catyí ra chi ra. \p \v 12 Tyicuan ta catyí tucu ra cachicá noo chihin ra: \p ―Tata, tatu quixí ra, cuñí chi catyí vatyi cuanduvaha ra ―cacatyí ra. \p \v 13 Soco ra Jesús cuñí ra catyi ra vatyi cha chihi̱ ra Lázaro. Ta ra cachicá noo chihin ra, cuñí maa ra vatyi cha ndicha quixí ra cuan. \v 14 Tyicuan ta catyi̱ cachi ra Jesús chi ra: \p ―Ra Lázaro cha chihi̱ ra. \v 15 Ta cusɨɨ cuñí vatyi yori chinyaa̱ yucuan. Vatyi tyicuan caa vaha ca cha cuenda nyoho, tacuhva chino iñi ndo chii. Co̱ho ndo cunyehe ndo chi ra ―catyí ra chi ra. \p \v 16 Tyicuan ta ra Tomás, cha catyí ñu: “ra tɨnɨhɨ cuan”, catyí ra chi inga ra cachicá noo chihin ra Jesús: \p ―Co̱ho tucu yo vatyi cúvi yo ɨɨn ri chihin ra ―catyí ra. \s1 Ra Jesús cuví ra sanandotó chi yo ta chahá ra ñayɨvɨ̱ coo yo \p \v 17 Cha chaa̱ ra Jesús Betania, ñihi̱ ra tuhun vatyi ra Lázaro cha cumi quɨvɨ ñohó ra chichi ñuhú. \v 18 Ñuu Betania cuan nyaá chi yatyin ri nu nyaá ñuu Jerusalén, tari noo uvi kilómetro sɨsava. \v 19 Ta cuaha ra cacuví nuu chi ñu Israel cuahan ra cuanyehe ra nu nyaá cu Marta ta cu María vatyi chihi̱ cuhva ñu. \v 20 Ta ñihi̱ cu Marta tuhun vatyi cha cuachaa ra Jesús. Ta cuahan ña cuasatahan ña chi ra. Soco cu María ndoo̱ ña vehe. \v 21 Ta cu Marta catyí ña chi ra Jesús: \p ―Sutu mañí yuhu, tyehe ta nyau̱n ihya, ma cúvi cuhve. \v 22 Soco yuhu chité vatyi Nyoo cusacuvi ra tandɨhɨ cha cacon chi ra ―catyí ña chi ra. \p \v 23 Ta ra Jesús catyí ra chi ña: \p ―Cuhvon cunandoto ra. \p \v 24 Ta cu Marta catyí ña: \p ―Ndicha, chité vatyi cunandoto ra quɨvɨ nandoto ndɨyɨ nu cuandɨhɨ quɨvɨ ―catyí ña. \p \v 25 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―Yuhu cuví ra sanandotó chi ndɨyɨ. Ta chahí cha conyito ñáyɨvɨ. Ñu chinó iñi chii, vasɨ cha chihi̱ ñu soco coo tucu ñu. \v 26 Ta tandɨhɨ ñu nyitó ca ta chinó iñi ñu chii, ma cúvi maa ñu. ¿Atu chiñó iñun tuhun ihya? ―catyí ra chi ña. \p \v 27 Ta maa ña catyí ña: \p ―Chinó iñi, Sutu Mañi yuhu, vatyi yoho cuvún Cristo Sehe Nyoo, ra cha nyaá cha quichi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya ―catyí ña. \s1 Nu chacu̱ ra Jesús nu ñaña ra Lázaro \p \v 28 Cha yaha̱ cha catyi̱ cu Marta tuhun ihya, ta chaha̱n ña chiquehen ña chi cuhu ña, cu María, ta catyi̱ xehe ña chi ña: \p ―Cha chaa̱ Ra Sacuaha. Ta tachi̱ ra tyiño nacuhun nu nyaá ra ―catyí ña. \p \v 29 Ta cha chiñi̱ cu María tuhun ihya, nducuita̱ ri ña, ta cuahan ña nu nyaá ra Jesús, \v 30 Ta ra Jesús ta quɨhvɨ ca ra chichi ñuu cuhva cuan, nyaá ra nu nañihi̱ cu Marta chi ra. \v 31 Ta nya vehe cu María, nyicú ra cacuví nuu chi ñu Israel tyinyeé ra chi ñu. Ta nyehe̱ ra vatyi numi ri quita̱ ña. Ta cuñí maa ra tyi cuahan ña nu ñaña cuacuacu ña. Ta cuahan coyo ra chata ña. \p \v 32 Ta cuhva cha chaa̱ cu María nu nyaá ra Jesús chicuɨñɨ̱ chɨtɨ ña chaha ra, ta catyí ña: \p ―Sutu Mañi yuhu, tyehe ta chinyau̱n ihya, cuhve ma cúvi ra ―catyí ña. \p \v 33 Nyehe̱ ra Jesús cha chacú cu María chihin ra Israel cha vachi coyo chihin ña, ta nducuihya xaan cuñí añima ra. \v 34 Ta ndaca̱ tuhun ra chi ñu: \p ―¿Nya maa maa tyihi̱ ndo chi ra? ―catyí ra. \p Ta catyí ñu: \p ―Tata, co̱ho ta nye̱hun ―catyí ñu chi ra. \p \v 35 Ta ra Jesús chacu̱ ra. \p \v 36 Tyicuan ta catyí ra Israel cuan: \p ―Nye̱he ndo yoso cha cuñí ra chi ra ―catyí ra. \p \v 37 Soco suhva ñu catyí ñu: \p ―Ican ra ihya cha sananyehe̱ chi ra cuaa cuan. ¿Atu ña cuví sanduvaha tucu ra chi ra Lázaro ihya? ―catyí ñu. \s1 Nu sanandoto̱ ra Jesús chi ra Lázaro \p \v 38 Nducuihya cuñí ra Jesús inga chaha ta tuhva̱ ra nu ñaña cuan. Noo chichi yuu cuví. Ta nyasɨ́ noo yuu yuhu chi. \v 39 Ta catyí ra Jesús: \p ―Sa̱canyaha ndo yuu chiña ―catyí ra. \p Ta cu Marta, cuhva ndɨyɨ cuan, catyí ña: \p ―Soco cha caña̱ xico, Sutu Mañi yuhu, vatyi cha cumi quɨvɨ cha chihi̱ ra ―catyí ña. \p \v 40 Soco ra Jesús catyí ra chi ña: \p ―¿Atu ña cha catyi̱ chuun vatyi tatu chinó iñun, cunyehun yoso cha cahnu cuví Nyoo? ―catyí ra chi ña. \p \v 41 Tyicuan ta sacanyaha̱ ñu yuu cuan. Ta ra Jesús nanyehe̱ ndaa ra ityi andɨvɨ, ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, tyahvi nyoo chuun tyi chiñu̱n cha cahín. \v 42 Yuhu chité vatyi tyicuan ri chiñún tuhun cahín. Soco tyehe caa cahín cha cuenda cha vaha chi ñáyɨvɨ nyicú ihya, tacuhva nachino iñi ñu tyi yoho tachi̱ chii ―catyí ra Jesús chi Nyoo. \p \v 43 Cha yaha̱ cha catyi̱ ra tuhun ihya, canachaa̱ ra, ta catyí ra: \p ―¡Lázaro, qui̱ta chiña! \p \v 44 Ta quita̱ ra cha chihi̱ cuan, nuhñí ndaha ra ta nuhñí chaha ra chihin sahma. Ta nuhñí nuu ra chihin noo sahma. Ta ra Jesús catyí ra chi ñáyɨvɨ nyicú yucuan: \p ―Nda̱chi ndo chi ra. Ta sa̱ña ndo chi ra nacuhun ra ―catyí ra Jesús chi ñu. \s1 Nu nducú cahñi ñu chi ra Jesús \r (Mt. 26.1-5; Mr. 14.1-2; Lc. 22.1-2) \p \v 45 Ta cuaha xaan ra cacuví nuu chi ñu Israel cha chaha̱n coyo chihin cu María nachino iñi ñu cha nyehe̱ ñu cha sacuvi̱ ra Jesús. \v 46 Soco suhva ra chaha̱n ra chisacoto ra chi ra fariseo cha sacuvi̱ ra Jesús. \v 47 Tyicuan ta ra fariseo ta ra cacuví nuu chi tata sutu sacoo ra noo junta ta cacatyí ra: \p ―¿Ñáá cha sacuví yo? Vatyi cuaha xaan milagru sacuví ra cuan. \v 48 Tatu cuhva yo cha sacuvi ca ra tyicuan caa, tandɨhɨ ñáyɨvɨ cuchino iñi ñu chi ra. Ta ra cacuví tyiño nya ñuu Roma cuquichi ra ta cusatanɨ ra vehe ñuhu yo ta ñuu yo ―cacatyí ra chi ra tahan ra. \p \v 49 Soco ra cuví nuu cahnu ca chi tata sutu cuiya cuan, ra nañí Caifás caha̱n ra ta catyí ra chi ra: \p ―Nyoho ñahri maa cha chitó ndo. \v 50 Ni ña cutuñí iñi ndo vatyi vaha ca cha cúvi noo ri rayɨɨ cha cuenda tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu, ta ñima ca cha cúvi tandɨhɨ yo ―catyí ra Caifás. \p \v 51 Soco ra Caifás cuan ñima cha cuñí maa ra ta cahán ra, soco vatyi ra cuví nuu cahnu ca chi tata sutu cuiya cuan cuví ra, yucuan chaha maa Nyoo sacaha̱n chi ra. Vatyi catyí ra vatyi ra Jesús cucúvi ra cha cuenda tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu Israel. \v 52 Ta ñima cha cuenda ri ñu cuan, soco vatyi cusandu ɨɨn ri ra chi tandɨhɨ ñu cuví sehe Nyoo cha iyó inga ñuu ñandɨhɨ. \v 53 Yucuan ta nyacua nya quɨvɨ cuan ta ra cacuví nuu chi ñu Israel cuan, nducu ra cuhva yoso caa cahñi ra chi ra Jesús. \p \v 54 Yucuan chaha tyi ra Jesús ña chicá noo ndichin ca ra nu nyicú ñu Israel. Ta quita̱ ra ityi Judea cuan. Ta cuahan ra noo ñuu cha nañí Efraín cha nyaá yatyin ri ñuhu ityi. Ta yucuan ndoó ra chihin ra cachicá noo chihin ra. \p \v 55 Ña cuaha ri ca quɨvɨ ta chaa̱ vico cuenda ñu Israel, vico cha nañí pascua. Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ quita̱ ñu ñuu ñu ta cuahan ñu Jerusalén cuasacuvi ñu cha tuhvá maa ñu sacuví cha sandundɨɨ́ ñu chi ñu nuu Nyoo cha ni cumañi ca chaa quɨvɨ vico cuan. \v 56 Nanducú ñu chi ra Jesús. Ta cuhva cha nyicú ñu chichi vehe ñuhu cahnu cuan ta ndaca̱ tuhun ñu chi tahan ñu, ta catyí ñu: \p ―¿Yoso caa cuñí nyoho? ¿Atu cuquichi ra vico ihya, o ma quichi ra? ―catyí ñu chi tahan ñu. \p \v 57 Ta ra cacuví fariseo ta ra cacuví nuu chi tata sutu, catyí ra vatyi tatu nya noo ñu chitó ñu nya nyaá ra Jesús, nacatyi ñu. Vatyi cutɨɨn ra chi ra vatyi cohon ra vehe caa. \c 12 \s1 Nu chosó cu María ndutya vixi chahán chaha ra Jesús \r (Mt. 26.6-13; Mr. 14.3-9) \p \v 1 Cumañi iñu ca quɨvɨ cha cuatahan chi vico pascua, ta chaa̱ ra Jesús ñuu Betania nu iyó ra Lázaro, ra cha sanandoto̱ ra Jesús chi. \v 2 Yucuan savaha̱ ñu cha cuxiñi ra Jesús. Cu Marta tyihi̱ ña coho nu mesa. Ta chicunyaa̱ ra Jesús nu mesa. Ta nyaá tucu ra Lázaro chihin ra. \v 3 Tyicuan ta cu María quehe̱n ña ta cha sava litro ndutya vixi chahán cha chino̱ chihin maa ri nardo, noo cha yahvi xaan nyaá. Ta cuhvi̱ ña chaha ra Jesús chihin ndutya vixi chahán cuan. Yaha̱ cuan ta sana ityi ña chihin ixi xiñi ña. Tandɨhɨ chichi vehe cuan chitu̱ chihin xico ndutya vixi chahán cuan. \v 4 Ta yucuan nyaá tucu ra Judas Iscariote, sehe ra Simón. Cuví ra noo ra chicá noo chihin ra Jesús. Ta suri maa ra cuví ra cha naxico̱ tuhun chi ra Jesús nuu ra xaan iñi chi ra. Ta quichaha catyí ra Judas cuan chi ñu cuan: \p \v 5 ―¿Ñáá tuhun ña xico̱ ndo ndutya vixi chahán ihya chi ñáyɨvɨ, cuhva ñu cuenda mil chi ndo chihin, ta tyinyee ndo chi ñu ndahvi? ―catyí ra. \p \v 6 Soco ra Judas ña catyí ra tuhun ihya cha cuenda cha ndahvi cuñí ra nyehe ra chi ñu ndahvi, soco vatyi ra suhu cuví ra. Ta vatyi ndaha maa ra nyaá yɨtɨn xuhun ta tuhvá ra suhu ra cha tyihí ñu chichi yɨtɨn cuan. \v 7 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Sa̱ña chi ña, vatyi ñaha ihya sacuvi̱ ña tyehe caa cha cuenda cha cuquɨhvɨ coño ñuhi chichi ñuhu. \v 8 Ñu ndahvi tyicuan ri cu cunyicú ñu chihin ndo, soco yuhu ña tyicuan ri ―catyí ra Jesús chi ra Judas cuan. \s1 Nu nducu cahñí ra chi ra Lázaro \p \v 9 Cuaha xaan ñu Israel ñihi̱ ñu tuhun tyi ra Jesús ñohó ra Betania, ta chaha̱n coyo ñu nyicuan. Ñima cha cuñí ñu nyehe ñu chi ra Jesús ri, soco cuñí tucu ñu nyehe ñu chi ra Lázaro, ra cha sanandoto̱ ra Jesús chi. \v 10 Tyicuan ta ra cacuví nuu chi tata sutu catyihi̱ tahan ra tuhun vatyi cucahñi tucu ra chi ra Lázaro ñandɨhɨ. \v 11 Vatyi cha cuenda ra ta cuaha xaan ñu Israel cacusɨɨn ñu chihin ra ta nachino iñi ñu chi ra Jesús. \s1 Nu quɨhvɨ̱ ra Jesús ñuu Jerusalén \r (Mt. 21.1-11; Mr. 11.1-11; Lc. 19.28-40) \p \v 12 Cuaha xaan ñáyɨvɨ cuahan ñu Jerusalén cha vico pascua. Ta cha inga quɨvɨ cachitó ñu tyi ra Jesús cuachaa ra. \v 13 Tyicuan ta chahnya̱ ñu ndaha tunducaha ta cuahan coyo ñu cuasatahan ñu chi ra Jesús. Ta canachaa ñu, ta catyí ñu: \p ―¡Cahnu xaan ca cuví maa Nyoo! ¡Nasoco xaan Nyoo chi ra vachi ihya chihin tunyee iñi Nyoo! ¡Nasoco xaan Nyoo chi Rey cuenda yo ñu Israel! ―cacatyí ñu, canachaa ñu. \p \v 14 Ta ra Jesús ñihi̱ ra noo burru ta chicoso̱ ra chi tɨ tari cuhva catyí maa nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 \v 15 Ma yuhvi ndo ñáyɨvɨ ñuu Sión \q1 Nye̱he ndo, vachi Rey ndo. \q1 Yosó ra noo burru ―catyí chi nu tutu Nyoo. \p \v 16 Quɨvɨ cuan ra cachicá noo chihin ra Jesús, ña cacutuñí iñi ra tuhun cuan cha nyaá nu tutu Nyoo. Soco cha yaha̱ cuanuhu ra Jesús gloria, canɨcohon iñi ra vatyi tandɨhɨ tuhun cuan ta nyaá nu tutu Nyoo tyi tyicuan caa cucuvi chi ra. Ta tyicuan caa cuvi̱ chi ra. \p \v 17 Ta ñáyɨvɨ cha nyehe̱ quɨvɨ cha cana̱ ra Jesús chi ra Lázaro chichi ñaña, quɨvɨ sanandoto̱ ra chi ra, nacatyí ñu cha nyehe̱ ñu. \v 18 Ta yucuan chaha cuaha xaan ñáyɨvɨ chisataha̱n ñu chi ra Jesús, vatyi chito̱ ñu milagru cha sacuvi̱ ra. \v 19 Tyicuan ta ra cuví fariseo cacatyí ra chi ra tahan ra: \p ―Cha nyehé maa ndo tyi ñahri maa cuví sacuví yo, vatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ nyicón chi ra ―cacatyí ra. \s1 Nu nducú suhva ra ñuu Grecia chi ra Jesús \p \v 20 Ñohó tucu suhva ra ñuu Grecia mahñu ñáyɨvɨ cha chaha̱n coyo chisacahnu vico ñuu Jerusalén cuan. \v 21 Tyicuan ta catuhva̱ ra ñuu Grecia cuan nu nyaá ra Felipe, ra ñuu Betsaida nu cuví Galilea, ta cachacu̱ ndahvi ra nuu ra ta cacatyí ra: \p ―Tata, cuñí ndi cahan ndi chihin ra Jesús ―cacatyí ra. \p \v 22 Ta ra Felipe chaha̱n ra chicatyi̱ ra chi ra Andrés. Ta nɨnduvi ra chinacatyi̱ ra chi ra Jesús vatyi ra Grecia cuan cuñí ra cahan ra chihin ra. \v 23 Ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Chaa̱ cuhva vityin vatyi yuhu cha cuví Rayɨɨ cha quichi nya gloria, cuananuhu tiqui nya gloria, ta cusacahnu Suti chii. \v 24 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi tatu noo chɨtɨ ta ma quɨhɨ chichi ñuhú ta ma tyahyu chi, noo ri chɨtɨ cucuvi chi tyicuan ri maa. Soco tatu tyahyu chi, nduchaa chi inga chaha ta coo cuaha ca chɨtɨ chi. \v 25 Ñu cuñí xaan ñayɨvɨ̱ iyó ñu, cucunaa ñu. Soco ñu ña cuñí ñayɨvɨ̱ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, cunañihi ñu noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa cucoo ñu. \v 26 Tatu yɨhɨ́ ndo cuñí ndo sacuvi ndo tyiño nui, cu̱nyicon ndo chii. Ta nu cuacunyai, yucuan cucunyaa tucu ñu sacuví tyiño nui. Tatu nya nyoho sacuví ndo tyiño nui, Suti cusacahnu ra chi ndo. \s1 Nu cahán ra Jesús tuhun yoso caa cucúvi ra \p \v 27 ’Vityin chicá xaan xiñi. Ta ¿ñáá cha cucatyi? ¿Atu catyi chi Suti na sacanyaha ra tɨndoho cha nyaá cunyehi vityin? Ma catyi cha tyicuan caa vatyi cha cuenda cuan vachi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. \v 28 Vaha ca catyi chi Suti: “Sutu Mañi yuhu, sa̱cahnu sɨvun” ―catyí ra Jesús. \p Tyicuan ta caha̱n noo ndusu ityi andɨvɨ ta catyí chi tyehe caa: \p ―Cha yaha̱ sacahni sɨvi, ta cusacahni inga chaha ―catyí ndusu cuan. \p \v 29 Ta ñu nyicú yucuan, chiñi̱ ñu ndusu cuan, ta catyí ñu vatyi savi caha̱n. Ta inga ñu catyí ñu: \p ―Noo ángel caha̱n chihin ra. \p \v 30 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ñu: \p ―Ñima cha cuenda cha vaha chi yuhu caha̱n ndusu cuan soco cha cuenda cha vaha chi maa ndo cuví. \v 31 Vityin cuví cuhva cutachi tuñi Nyoo chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta vityin cuhva cutava ñehe Nyoo chi ra nyacá ñaha sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. \v 32 Ta cuhva cha cuitacai nu cruzi, yucuan cuhva cunaxite chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ ―catyí ra Jesús. \p \v 33 Cahán ra tyehe caa cha cuñí ra na cutuñi iñi ñu tyi tyicuan caa cuhva cucúvi ra. \v 34 Ta ñáyɨvɨ nacaha̱n ñu ta catyí ñu chi ra: \p ―Tuhvá ndi chiñi ndi sacuaha ra nu libru ley yo vatyi ra cuví Cristo tyicuan ri maa cucoo ra. ¿Yoso caa cha catyí yoho tyi cusandaa ñu chi Rayɨɨ quichi nya gloria nu cruzi? ¿Yóó ra cuví Rayɨɨ cha quichi nya gloria cha cahún tuhun? ―catyí ñu, ndacá tuhun ñu chi ra. \p \v 35 Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ñu: \p ―Iyó cha ndichin nu nyicu ndo, soco suhva ri ca quɨvɨ. Ca̱ca ndo ityi nu ndichin cha ni ri ca cha ndichin. Coto sana ri iñi ndo ta nduñaa iñi, vatyi ñu chicá noo nu ñaa iñi ña chitó ñu nya ityi cuahan ñu. \v 36 Chi̱no iñi ndo chi yuhu ra cuví ñuhu ndichin cuan, cha nɨ ri ca cha nyaá que chihin ndo. Tyicuan ta cuví ndo ñáyɨvɨ iyó nu ndichin. \p Cha yaha̱ catyi̱ ra Jesús tuhun ihya tixehe̱ nuu ra chi ñu. \s1 Nu catyí chi ñáá tuhun cha ña cachinó iñi ra cacuvi nuu chi ñu Israel chi ra Jesús \p \v 37 Vasɨ cuaha xaan milagru sacuvi̱ ra Jesús nuu ñu soco ña chinó iñi ñu chi ra. \v 38 Vatyi tahán chi cha cuví tari catyi̱ ra Isaías profeta Nyoo, nu caha̱n ra tyehe caa: \q1 Sutu Mañi yuhu, yori cuñí chino iñi tuhun cahán ndi. \q1 Yori cutuñí iñi tunyee iñi iyó chuun, Sutu Mañi yuhu, catyi̱ ra Isaías ta cha naha. \p \v 39 Ta cha cuenda tuhun ihya cha nyaá nu tutu, yucuan chaha vatyi ña cuví chino iñi ñu vatyi suri tyaa̱ tucu ra Isaías tyehe caa: \q1 \v 40 Nyoo sanducuaa̱ ra chi ñu. Ta sandundava̱ ra añima ñu, \q1 tacuhva cha ma nyehe ñu chihin chɨtɨ nuu ñu, \q1 ta ma cutuñi iñi añima ñu, \q1 ta ni ma nacuhva cuenda ñu chi ñu chi ra tacuhva sanduvaha ra chi ñu. \m \v 41 Ra Isaías catyi̱ ra tyehe caa vatyi nyehe̱ ra nu nyacá ñaha Sutu Mañi yo Jesús ta caha̱n ra tuhun ra. \p \v 42 Soco cuaha ñu Israel chinó iñi chi ra Jesús, ta nyacua nya suhva ra cacuví nuu, soco ña saquetuví ra nuu ñáyɨvɨ vatyi yuhví ra chi ra cacuví fariseo coto tava ñehe ra chi ra vehe ñuhu. \v 43 Vatyi cuñí ca ra cuvaha ra nuu ñáyɨvɨ ta ñima ca cha cuvaha ra nuu Nyoo. \s1 Tuhun caha̱n ra Jesús cusacutuñi chi ñáyɨvɨ \p \v 44 Ñihi cahán ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Ñu chinó iñi chii, ñima chi maa ri mai chinó iñi ñu, soco chinó tucu iñi ñu chi ra cha tachi̱ chii. \v 45 Ta ñu nyehé chii, nyehé tucu ñu chi ra cha tachi̱ chii. \v 46 Yuhu cha cuví tari noo cha ndichin vachi ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, vatyi tacuhva vatyi ñu chinó iñi chii ma ndoo ñu nu ñaa iñi. \v 47 Soco tatu yɨhɨ́ ndo chiñí ndo tuhun cahín, ta ña sacuví ndo cha cahín, ñima yuhu tachi tuñi chi ndo. Vatyi ña vachi yuhu ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya vatyi tachi tuñi chi ñáyɨvɨ. Soco vachi sacaqui añima ñu. \v 48 Ñu ña cuñí naquehen tuhun cahín ta ña cuñí ñu sacuvi ñu tari cuhva cuñí, iyó cha cutachi tuñi chi ñu. Tuhun cha cahín, ican cuan cutachi tuñi chi ñu nu cundɨhɨ quɨvɨ. \v 49 Vatyi ñima cuenda mai cahín. Suti ra cha tachi̱ chii, chaha̱ ra tuhun chii ñáá cha cucahin ta ñáá cha cusañahi. \v 50 Ta chité vatyi tuhun cha chaha̱ ra, chahá chi noo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa coo ñáyɨvɨ. Yucuan chaha, tuhun cha cahín, cahín soco cuhva catyí maa Suti cha cahín cuví. \c 13 \s1 Nu nacatyá ra Jesús chaha ra cachicá noo chihin ra \p \v 1 Nonga quɨvɨ cumañi ta chaa vico pascua chitó ra Jesús vatyi cha chaa cuhva cha cuaquita ra ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya ta cunuhu ra nu nyaá Sutu ra. Tyicuan ri cuñí xaan ra chi ñu cuenda ra cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Ta vityin cua sañahá ra chi ñu tyi cuñí xaan ra chi ñu vatyi cuacúvi ra cha cuenda ñu. \p \v 2 Ta cuxiñí ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra. Ta cha quɨhvɨ̱ cuihna añima ra Judas Iscariote sehe ra Simón tyiyuhu̱ ra chi ra, naxico tuhun ra chi ra Jesús ta nacuhva cuenda ra chi ra chi ra xaan iñi chi ra. \v 3 Soco ra Jesús chitó ra vatyi chaha̱ cuenda Sutu ra tandɨhɨ chi ra vatyi cunyaa ndaha ra. Ta chitó ra vatyi nu nyaá Nyoo quita̱ ra ta suri yucuan cunanuhu ra. Ta nyaá ra Jesús cuxiñí ra. \v 4 Tyicuan ta nicuinanyaa̱ ra ta tava̱ ra sahma chata ra, ta chahñi̱ ra noo toalla chichi ra. \v 5 Tyicuan ta tyihi̱ ra ndutya chichi noo caa ta quichaha nacatya ra chaha ra cachicá noo chihin ra. Ta quichaha nacuhva ra chihin toalla cuan. \p \v 6 Ta cha cuanacatya ra chaha ra Simón Pedro ta catyí ra Simón chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿atu yoho cuanacatyon chahi? \p \v 7 Tyicuan ta catyí ra Jesús: \p ―Vityin ña cutuñí iñun cha sacuví. Soco cucutuñi maa iñun nu cuahan ca chi. \p \v 8 Soco ra Pedro catyí ra chi ra: \p ―Ni noo chaha ta ma nacatyon chaha yuhu. \p Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Tatu ma nacatye chahun, ñima ra cuende cuvún. \p \v 9 Tyicuan ta catyí ra Pedro chi ra Jesús: \p ―Tu tyicuan caa, Sutu Mañi yuhu, ñima chaha ri nacatyon, soco na̱catya tucun ndahi ta xiñi ñandɨhɨ ―catyí ra. \p \v 10 Soco ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ñu cha ni chityi, ña cuñí chi cha ndoo tandɨhɨ coño ñuhu ñu. Chaha ri ca ñu cuñí chi, vatyi cha ndɨɨ maa nanɨɨ ñu. Nyoho cha ndɨɨ ndo, vasɨ ña tandɨhɨ ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 11 Ta catyi̱ ra vatyi ña tandɨhɨ ra ndɨɨ ra vatyi chitó ra yóó cha cunaxico tuhun chi ra chi ra xaan iñi chi ra. \p \v 12 Ta cha yaha̱ cha nacatya̱ ra Jesús chaha ra cachicá noo chihin ra, ndɨhvɨ̱ noo ra sahma ra, ta nɨcunyaa̱ tucu ra inga chaha nu mesa ta catyí ra chi ra: \p ―¿Atu cutuñí iñi nyoho cha sacuví chi ndo? \v 13 Nyoho catyí ndo chii, Maestro ta Sutu mañí yuhu, ta ndicha vatyi ican cuví. \v 14 Yuhu cha cuví Ra Sacuaha ta Sutu Mañi ndo, nacatye̱ chaha ndo, tyicuan caa cuñí tucu chi cha nacatya ndo chaha tahan ndo. \v 15 Yuhu chahi̱ noo cuhva chi ndo vatyi sa̱cuvi ndo tari cuhva sacuvi̱ mai. \v 16 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi ni noo musu ta ña cahnu ca ra ican saha chitoho ra. Ta ni noo ra cha cuahan tyiño, ña cahnu ca ra ican saha ra cha tachi̱ chi ra. \v 17 Tatu cutuñí iñi ndo tuhun ihya, ta sacuví ndo, sɨɨ xaan cucuví chi ndo. \p \v 18 ’Ñima cha cuenda tandɨhɨ ndo cahín. Yuhu chité yóó chi nacachi̱ mai. Soco cuñí chi cha cucuvi tari catyí tuhun Nyoo tyehe caa: “Ra cha chachi̱ pan chihin, ican ra cuan cunaxico tuhun chii chi ra xaan iñi chii”, catyí chi nu tutu Nyoo. \v 19 Catyí chi ndo tuhun ihya cha ni cumañi ca chino cava tacuhva vatyi quɨvɨ nacuvi tyehe caa, chino iñi ndo tyi iquen cuví ra cha tinyaa cuatyi ndo. \v 20 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi ñu tɨɨ́n cuenda chi ñu tachí yuhu chi, chi yuhu tɨɨ́n cuenda ñu cuví cuan. Ta ñu cha tɨɨ́n cuenda chi yuhu, tɨɨ́n cuenda tucu ñu chi ra cha tachi̱ chii ―catyí ra Jesús. \s1 Nu sacotó ra Jesús vatyi cunaxico tuhun ra Judas chi ra chi ra xaan iñi chi ra \r (Mt. 26.20-25; Mr. 14.17-21; Lc. 22.21-23) \p \v 21 Cha yaha̱ cha catyí ra Jesús tyehe caa, quichaha̱ nducuihya xaan cuñi añima ra, ta catyí cachi ra: \p ―Cha ndicha catyí chi ndo, vatyi noo nyoho cunaxico tuhun ndo chii nuu ra xaan iñi chii ―catyí ra Jesús. \p \v 22 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra, quichaha̱ canyehe ra nuu tahan ra, ta ña cachitó ra yóó chi tuhun cahán ra Jesús. \v 23 Noo ra chicá noo chihin ra nyañaá ra chi ra Jesús nu cuxiñí ra. Ta ican ra cuví ra cha cuñí xaan ra Jesús chi. \v 24 Ta ra Simón Pedro savaha̱ ra seña chi ra, na ndaca tuhun ra yóó chi tuhun cahán ra. \v 25 Tyicuan ta nyañaá ra chi ra Jesús, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿yóó ra cuví ra cha cahún tuhun? \p \v 26 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Cuasatyii chiin pan, ta ra cha cuhve chi, ican ra cuan cuví ra ―catyí ra. \p Tyicuan ta quehe̱n ra chiin pan ta satyii̱ ra, ta chaha̱ ra chi ra Judas Iscariote, sehe ra Simón. \v 27 Ta cha quehe̱n ra Judas pan cuan ta quɨhvɨ̱ ra ña vaha añima ra. Tyicuan ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Tuhun cha yɨhɨ́ iñun sacuvun, sa̱cuvi cha numi ri ―catyí ra Jesús chi ra Judas. \p \v 28 Soco ni noo ra canyicú nu mesa cuan, ña cacutuñí iñi ra ñáá tuhun cha catyi̱ ra chi ra tyicuan caa. \v 29 Soco cha cuenda vatyi ndaha ra Judas nyaá yɨtɨn xuhun, yucuan chaha yɨhɨ́ ra cuñi̱ maa ra vatyi cuñí ra Jesús cha cusata ra cha chiñuhú chi ra cha cuenda cha vico cuan, o nacuhva ra suhva xuhun cuan chi ñu ndahvi, cacuñi̱ maa ra. \v 30 Cha yaha̱ chachi̱ ra Judas pan, tyicuan ta quita̱ ra. Ta cha cuaa cuví cuan. \s1 Ley cha chaha̱ ra Jesús cha cuñi yo chi tahan yo \p \v 31 Cha yaha̱ cha cuahan ra Judas, ra Jesús catyí ra: \p ―Vityin cunyehe ñáyɨvɨ yoso cha cahnu yuhu cha cuví Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria. Ta cuanyehe ñu yoso cha cahnu Nyoo cha cuende. \v 32 Ta tatu Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria sacahnú ra chi Nyoo, tyicuan ta Nyoo cusacahnu ra chi ra. Ta cha chaa̱ quɨvɨ cuasacahnu ra chi ra. \v 33 Sehe luhli, ña naha ca cuacunyai chihin ndo. Nyoho cunanducu ndo chii, soco tari catyi̱ chi ra cacuví nuu chi ñu Israel cuan, catyí chi ndo vityin, vatyi ma cuvi cuhun ndo nu cuahin. \v 34 Chahí noo tuhun chaa chi ndo. Cu̱ñi ndo chi tahan ndo. Tari cuñí yuhu chi ndo, tyicuan caa cuñí chi cha cuñí ndo chi tahan ndo. \v 35 Tatu cuñí ndo chi tahan ndo, tandɨhɨ ñáyɨvɨ ta coto ñu vatyi ñu nyicón chii cuví ndo. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi ra Pedro cucatyi ra vatyi ña ñohó nuu ra chi ra \r (Mt. 26.31-35; Mr. 14.27-31; Lc. 22.31-34) \p \v 36 Ra Simón Pedro ndaca̱ tuhun ra chi ra Jesús ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿nya cuhun? ―catyí ra. \p Ta ra Jesús nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Nu cuahan yuhu, vityin ma cuvi cunyicon chii. Soco nu cuahan ca chi, ta cunyicon chii ―catyí ra Jesús. \p \v 37 Tyicuan ta catyí ra Pedro chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿ñáá tuhun ma cuvi cunyiquen chuun vityin? Nyaí cha cuhve ñayɨvi̱ cha cuendon ―catyí ra. \p \v 38 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―¿Atu ndicha cha cuhvon ñayɨvu̱n cha cuende? Cha ndicha catyí chuun, vatyi cha ni cumañi ca cuacu chaa loho, yoho cucatyun uñi chaha tyi ña ñohó nuun chii ―catyí ra Jesús chi ra Pedro. \c 14 \s1 Ra Jesús cuví ityi cuhun yo ta chaa yo nu nyá Sutu yo Nyoo \p \v 1 Ta catyí ra Jesús: \p ―Ma caca xaan xiñi ndo. Chi̱no iñi ndo chi Nyoo, ta chi̱no iñi ndo chii. \v 2 Vehe Suti cuaha xaan nuu coo ndo iyó. Tyehe ta ñima tyicuan caa, cha naha catyí yuhu chi ndo. Ta cuhin cusanduvahi noo nu coo ndo. \v 3 Ta cha yaha cha cuhin ta sanduvahi nu coo ndo, ta cuquichi inga chaha, quichi naquehin chi ndo. Tacuhva cunyaa ndo nu cuacunyai. \v 4 Nyoho chitó ndo nya cuhin, ta chitó ndo ityi. \p \v 5 Ta catyí ra Tomás chi ra: \p ―Tata, ña chitó ndi nya cuhun. Ta ¿yoso caa coto ndi ityi? ―catyí ra. \p \v 6 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Yuhu cuví ityi cha cuahan gloria. Ta yuhu cuví cha ndicha. Ta suri yuhu cuví ra chahá ñayɨvɨ̱ coo ndo. Noo tuhun ri cha cuenda yuhu, cuvi chaa ndo nu nyaá Suti. \v 7 Ñohó nuu ndo chii, ta cha cuenda cuan ñohó nuu tucu ndo chi Suti. Ta nya vityin ta nu cuahan ca chi, ñohó nuu ndo chi ra, vatyi cha nyehé ndo chi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 8 Tyicuan ta catyí ra Felipe chi ra: \p ―Tata, cu̱hva cha nyehe ndi chi Sutu yo Nyoo, ta chihin yucuan ri ta ndoo ndi vaha. \p \v 9 Ta nacaha̱n ra Jesús, ta catyí ra: \p ―Yoho Felipe, cha naha nyaí chihin ndo, ta ¿yoso caa cha catyún cha ta cohon nuu con chii? Ñu cha nyehé chii, nyehé tucu ñu chi Nyoo Suti. Ta ¿ñáá tuhun catyún chii: “Cu̱hva cha nyehe ndi chi Sutu yo Nyoo”? \v 10 ¿Atu ña chinó iñun tyi ɨɨn ri cuví yuhu chihin Suti Nyoo? Ta maa ra ɨɨn ri cuví ra chihin. Tuhun cha catyí chi ndo, ñima yuhu ri catyí, soco Suti cha nyaá chihin, ican ra sacuví tyiño ra chihin. \v 11 Chi̱no iñi ndo chii vatyi ɨɨn ri ra cuví chihin Nyoo Suti. Ta Nyoo Suti ɨɨn ri ra cuví ra chihin. O cuví tucu chino iñi ndo chii cha cuenda tyiño Nyoo Suti cha sacuví. \v 12 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi ñu chinó iñi chii, cusacuvi tucu ñu cha sacuví yuhu. Ta cahnu ca cusacuvi ñu, vatyi yuhu cuhin nu nyaá Nyoo Suti. \v 13 Ta tandɨhɨ cha cacan ndo chihin sɨvi, yuhu cusacuvi tacuhva vatyi sacahnu ñáyɨvɨ chi Suti Nyoo cha cuenda cha cuví Sehe ra. \v 14 Yuhu cusacuvi ñáá cha cacan ndo chihin sɨvi. \s1 Nu catyí ra Jesús vatyi cuhva ra Tatyi Ii ra chi yo \p \v 15 ’Tatu cuñí ndo chii, qui̱chaha ndo tuhun cahín. \v 16-17 Ta cacan tahvi mai chi Nyoo Suti na saquichi ra noo ra naquehen ndahvi chi ndo. Ta ican ra cuan cuví Tatyi Ii Nyoo, ra cha cahán maa ri cha ndicha. Ta cucunyaa ra chihin ndo tyicuan ri maa. Soco ñáyɨvɨ cha tahán ca iñi cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya ma cuvi naquehen ñu Tatyi Ii Nyoo vatyi ña cuví nyehe ñu chi ra. Ta ni ña caá ra añima ñu. Ta ni ña ñohó nuu ñu chi ra. Soco nyoho ñohó nuu ndo chi ra vatyi nyaá ra chihin ndo ta cuandoo ra chihin ndo. \v 18 Ma sandoo maa ri mai chi ndo. Quichi tiqui nu nyaá ndo. \v 19 Chiin ri ca, ta ñáyɨvɨ cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ ma nyehe ca ñu chii. Soco nyoho nyehé ndo chii. Vatyi yuhu iyé, yucuan chaha nyoho coo ndo ñandɨhɨ. \v 20 Quɨvɨ cuan cucoto ndo tyi yuhu ɨɨn ri cuví chihin Suti. Ta nyoho ɨɨn ri cuví ndo chihin. Ta yuhu ɨɨn ri cuví chihin ndo. \v 21 Ñu cha cumí vaha tuhun cahín, ta sacuví ñu cuhva catyí, ican ñu cuan cuví ñu cha cuñí chii. Ta ñu cha cuñí chii, Suti cucuñi ra chi ñu. Ta cuñí tucu yuhu chi ñu ta cusañahi chi ñu yóó ra cuví yuhu ―catyí ra Jesús. \p \v 22 Ta catyí ra Judas, ñima ra Judas Iscariote, inga ra. \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿yoso caa cha chi nyuhu cusañahun chuun, ta ñima chi ñu cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱? \p \v 23 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Ñu cuñí chii, sacuví ñu tuhun cahín. Ta Suti cuñí ra chi ñu. Ta quichi ndi nu nyaá ñu ta coo ndi chihin ñu. \v 24 Ñu ña cuñí chii, ña sacuví ñu cha catyí. Ta tuhun cahín cha chiñi̱ ndo, ñima tuhun mai cuví, tuhun cahán Suti, ra cha tachi̱ chii cuví. \p \v 25 ’Catyí tandɨhɨ tuhun ihya chi ndo cha nɨ ri ca cha nyaí chihin ndo. \v 26 Soco nu cuahan ca chi cutachi Suti Tatyi Ii ra tyiño nui. Maa ra cuví ra cutyinyee chi ndo ta cunaquehen ndahvi ra chi ndo ta cusañaha ra tandɨhɨ chi ndo. Ta cusanɨcohon ra iñi ndo tuhun cha yaha cahi̱n chihin ndo. \p \v 27 ’Sandoí noo cha taxi coo añima ndo, tari cha taxi cuñí añime. Ican chahí chi ndo. Ñima tari cha taxi cha ñihí ndo sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Ma caca xaan iñi ndo ta ma yuhvi ndo. \v 28 Chiñi̱ ndo tuhun cha cahi̱n nu catyi̱ vatyi cuahin ta quichi tiqui nu nyicú ndo. Tatu cuñí ndo chii, cucusɨɨ cuñi ndo tyi catyi vatyi cuahin nu nyaá Suti. Vatyi cahnu ca cuví Suti ican saha yuhu. \v 29 Ta vityin catyí tiqui chi ndo cha ni cumañi ca cuhin, tacuhva quɨvɨ cuhin, cunachino iñi ndo chii. \p \v 30 ’Ma cahan cuaha que chihin ndo. Vatyi vachi ra nyacá ñaha sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Vasɨ ña nyacá ñaha ra chii. \v 31 Soco cuñí chi nacoto ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ vatyi yuhu cuñí chi Nyoo Suti, ta sacuví tyiño tyaa̱ ra chii. \p ’Ndɨ̱cuita ndo. Co̱ho ndo, naquita yo ihya. \c 15 \s1 Tari noo yoho tɨchaha̱ ndɨvɨ cha ndicha vaha cuví ra Jesucristo \p \v 1 ’Yuhu cuví yoho tɨchaha ndɨvɨ cha ndicha vaha. Ta Suti cuví ra sahá cumi chi yoho cuan. \v 2 Chahnyá ra soco cha ña chahá chɨtɨ. Ta soco cha chahá chɨtɨ nacahnyá ra nuu chi, ta sanduvií ra, tacuhva nacuhva ca chi cuaha ca chɨtɨ. \v 3 Suti cha sandundɨɨ̱ ra chi ndo chihin tuhun cha cahín chihin ndo. \v 4 Sa̱ñihi ca ndo cu ɨɨn ri ndo chihin, tari yuhu ɨɨn ri cuví chihin ndo. Tari noo soco yoho cuan ma cuvi cuhva chi chɨtɨ cha maa ri maa chi tatu ña nyañaá chi chata yoho cahnu, tyicuan caa nyoho, ma cuvi sacuvi ndo cha vaha tatu ña ɨɨn ri cuvi ndo chihin. \p \v 5 ’Yuhu cuví yoho cahnu cuan. Ta nyoho cuví ndo soco yoho cuan. Ñu cha nyañaá chii, ta yuhu nyañaí chi ñu, cuaha cha vaha sacuví ñu, vatyi ñahri cha cuví sacuvi ndo tatu yori yuhu nyaá chihin ndo. \v 6 Ñu cha ña nyañaa chii, cusacuita Suti chi ñu, tari sacuitá yo soco yoho cha chahnya̱ yo vatyi ña chahá chɨtɨ. Ta na ityi ta nasataca yo, ta cucayu nu ñuhu. \p \v 7 ’Tatu nyoho ta tyicuan ri nyañaa ndo chii, ta ña naa iñi ndo tuhin, ca̱can ndo ñáá cha cuñí ndo, ta yuhu cuhve. \v 8 Tatu cuaha cha vaha sacuví ndo, sacahnú xaan ndo chi Suti. Ta tyicuan caa sañahá ndo tyi cuví ndo noo ñu ndicha cha nyicón chii. \v 9 Yuhu cuñí chi ndo, tari cuñí Suti chii. Ma naa iñi ndo cuhva cuñí chi ndo. \v 10 Tatu quichahá ndo tuhun cahín, cuacuñi que chi ndo. Tari yuhu quichahí nu cahán Suti, ta cuñí xaan ra chii. \p \v 11 ’Cahín tyehe caa chihin ndo tacuhva na cusɨɨ cuñí ndo chihin. Ta cucusɨɨ vavaha cuñi ndo. \v 12 Tuhun cha catyí chi ndo, ican cuví ihya: na cuñi ndo chi tahan ndo, tari cuñí yuhu chi ndo. \v 13 Tatu yaha xaan cuñí yo chi tahan yo, caña iñi yo cuhva yo nyacua nya ñayɨvɨ̱ yo cha cuenda ñu. \v 14 Nyoho cuví ndo amigue, tatu sacuví ndo cha catyí chi ndo. \v 15 Ña catyí que vatyi musi cuví chi ndo, vatyi noo musu ña chitó ra ñáá cha sacuví chitoho ra. Amigue, catyí chi ndo vatyi sacote̱ chi ndo tandɨhɨ maa cha catyi̱ Suti chii. \v 16 Nyoho ña cachi̱ ndo chii. Mai nacachi̱ chi ndo. Ta catyi̱ chi ndo na cuhun ndo ta sa̱cuvi ndo tyiño nui. Ta tyiño sahá ndo cucuvaha xaan tari cuvaha noo itu. Ta cuaha vavaha nɨñɨ cucoo, ta ma tɨvɨ maa chi. Ta tyicuan caa ta Suti cuhva ra tandɨhɨ cha cacan ndo chihin sɨvi. \v 17 Ican ihya cuví cha catyí chi ndo: Cu̱ñi ndo chi tahan ndo. \s1 Ñáyɨvɨ cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ tasɨ cuñí nyehé ñu chi ra Jesús ta chi ñu nyicón chi ra \p \v 18 ’Tatu ñu cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ ña cuñí nyehe ñu chi ndo, co̱to ndo vatyi xihna ca chi yuhu ña cuñi̱ nyehe ñu. \v 19 Tyehe ta cuví ndo ñu cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱, cucuñi ñu chi ndo tari cuñí ñu chi tahan ñu. Soco yuhu nacachi̱ chi ndo mahñu ñu. Ta yucuan chaha tasɨ cuñí nyehe ñu chi ndo, vatyi ñima ca ñu cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ cuví ndo. \v 20 Nɨ̱cohon iñi ndo tuhun cha catyi̱ chi ndo, tyi ni noo musu ta ña cahnu ca ra ican saha chitoho ra. Ta tatu quichahá ñu tuhun cahín chihin ñu, tyicuan caa cuquichaha tucu ñu tuhun sañaha ndo chi ñu. Ta tatu satasɨ́ iñi ñu chii, cusatasɨ iñi tucu ñu chi nyoho. \v 21 Tandɨhɨ ihya cusacuvi ñu chi ndo cha catyi yuhu, vatyi ña ñohó nuu ñu chi ra cha tachi̱ chii. \p \v 22 ’Tyehe ta ña quichi̱ cahin chihin ñu, yucuan ndicha ñahri cuatyi ñu. Soco vityin ñahri sɨquɨ tyaa ñu cuenda cuatyi ñu, vatyi cha yaha̱ catyi chi ñu. \v 23 Ñu cha tasɨ cuñí nyehé chii, tasɨ cuñí nyehé ñu chi Suti ñandɨhɨ. \v 24 Ñahri cuatyi ñu, tyehe ta ña sacuví milagru cha ni nonga ñáyɨvɨ ta sacuvi ca. Soco cha nyehé ñu tandɨhɨ ihya. Ta vasɨ cha nyehé ñu soco tasɨ cuñí nyehé ñu chii, ta chi Suti ñandɨhɨ. \v 25 Soco tandɨhɨ tuhun ihya cuví chi tyehe caa, vatyi cuñí chi cha chino cava tari cuhva catyí nu tutu ley cha sacuaha ñu nu catyí chi tyehe caa: “Ñahri vihi tuhun, ta cutasɨ cuñi̱ ñu nyehe ñu chii”, catyí chi. \p \v 26 ’Soco cuquichi Tatyi Ii, ra cha cahán maa ri cha ndicha. Maa ra cuví ra cha naquehen ndahvi chi ndo. Nachai nu nyaá Suti ta cusaquichi ndi chi ra nu nyicú ndo. Ta quɨvɨ quichi ra, cucahan ra tumañi iñi cuende. \v 27 Ta nyoho tucu cucahan ndo tumañi iñi cuende, vatyi nyaá ndo chihin nyata quɨvɨ quichaha̱ sahatyiñe. \c 16 \p \v 1 ’Catyí tuhun ihya chi ndo tacuhva cha ma sandɨhɨ ndo cha chinó iñi ndo chii. \v 2 Cutava ñehe ñáyɨvɨ chi ndo vehe ñuhu. Ta cuchaa chi quɨvɨ vatyi ñu cahñi chi ndo, cucuñi ñu vatyi tyiño nuu Nyoo sacuví ñu. \v 3 Tyehe caa cusacuvi ñu cha cuenda vatyi ni chiin maa ta cohon nuu ca ñu ni chi Suti ta ni chi mai. \v 4 Catyí tuhun ihya chi ndo tacuhva vatyi quɨvɨ chaa chi tari cuhva catyí chi ndo, nɨcohon iñi ndo vatyi cha yaha̱ catyi̱ chi ndo. \s1 Tyiño sahá Tatyi Ii Nyoo \p ’Ña catyi̱ tuhun ihya chi ndo quɨvɨ xihna ri cha cuenda tyi nyaá que chihin ndo. \v 5 Soco vityin cuhin vatyi cunyai chihin ra cha tachi̱ chii. Ta ni noo nyoho ña ndacá tuhun ndo chii nya cuhin. \v 6 Soco nducuihya ndɨhɨ iñi ndo cha catyí tuhun ihya chi ndo. \v 7 Soco catyí cha ndicha chi ndo: vaha ca cha cuhin cha cuenda cha vaha chi ndo. Vatyi tatu ma cuhin, ma quichi Tatyi Ii cha naquehen ndahvi chi ndo. Soco tatu cuhin, cutachi mai chi ra. \v 8 Ta quɨvɨ quichi ra cusacoto ra chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ vatyi iyó cuatyi ñu. Ta cusañaha ra chi ñu vatyi iyó noo cuhva vaha tahán chi coo ñu. Ta cusacoto ra chi ñu vatyi cutuñi chi ñu nuu Nyoo. \v 9 Cusacoto ra chi ñu tyi iyó cuatyi ñu cha cuenda cha ña chinó iñi ñu chii. \v 10 Cusacoto ra chi ñu tyi iyó noo cuhva vaha cha tahán chi coo ñu, vatyi yuhu cuhin nu nyaá Suti ta ma nyehe ca ndo chii. \v 11 Ta cu coto ñu tyi cusandaa Nyoo cuatyi ñu vatyi cha yaha̱ cundaa̱ cuatyi ra cuví cuihna, ra nyacá ñaha sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. \p \v 12 ’Ta cuaha ca tuhun nyaá catyi chi ndo, soco ma cutuñi iñi ndo vityin. \v 13 Soco quɨvɨ quichi Tatyi Ii cha cahán maa ri cha ndicha, maa ra cusañaha tandɨhɨ cha ndicha chi ndo. Vatyi ñima cuenda maa ra cucahan ra, soco cucahan ra tandɨhɨ cha chiñí ra. Ta cusacoto ra tuhun ñáá cha cucuvi nu cuahan ca chi. \v 14 Cusacahnu ra chii, vatyi cunaquehen ra tuhin ta cusañaha ra chi ndo. \v 15 Tandɨhɨ cha iyó chi Suti, chi mai cuví ñandɨhɨ. Yucuan chaha vatyi Tatyi Ii cuquehen cuenda ra cha iyó chii, ta cusañaha ra chi nyoho. \s1 Ra cha cachicá noo chihin ra Jesús cuihya̱ iñi ra, soco nu cuahan ca chi cucusɨɨ cuñi ra, catyí ra Jesús \p \v 16 ’Ña naha ca ta ma nyehe ca ndo chii, soco yaha cuan ta cunyehe tucu ndo chii, vatyi yuhu cuhin nu nyaá Suti ―catyí ra Jesús. \p \v 17 Tyicuan ta suhva ra cachicá noo chihin ra, candaca tuhun ra chi tahan ra ta catyí ra: \p ―¿Ñana vaha tuhun cahán ra ihya? Catyí ra chi yo vatyi ña naha ca ta ma nyehe ca yo chi ra, ta yaha cuan ta cunyehe tucu yo chi ra inga chaha vatyi cuhun ra nu nyaá Sutu ra. \v 18 ¿Ñáá cha cuñí chi catyi cha ña naha ca cuan? Ña cutuñí iñi yo ñáá túhun cahan ra ―cacatyí ra. \p \v 19 Ra Jesús tuvi̱ iñi ra vatyi cacuñí ra candaca tuhun ra chi ra, ta catyí ra: \p ―Yuhu catyi̱ chi ndo vatyi ña naha ca ta ma nyehe ca ndo chii, soco yaha cuan ta nanyehe tucu ndo chii. ¿Atu ican ihya cuví cha ndacá tuhun ndo chi tahan ndo? \v 20 Cha ndicha catyí chi ndo vatyi nyoho cucuacu ndo ta cunducuihya iñi ndo, soco ñu cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ cusɨɨ cuñi ñu. Soco vasɨ cuihya iñi ndo vityin, tucuihya iñi cha iyó chi ndo cunanduvi chi tusɨɨ iñi. \v 21 Cuhva cha cuacacu sehe noo ñaha sɨhɨ nyehé ña cha uhvi. Soco cha yaha cha cacu cha lee cuan, ni tuhun cha uhvi cuan ña nɨcohon ca iñi ña cha cuenda cha sɨɨ cuñí ña vatyi cacu̱ noo cha lee sehe ña. \v 22 Tyicuan caa tucu nyoho vityin, nducuihyá iñi ndo. Soco cunanyehe tiqui chi ndo inga chaha. Tyicuan ta cundusɨɨ tucu iñi añima ndo. Ta yori cuví tinyaa tusɨɨ iñi cuan chi ndo. \p \v 23 ’Quɨvɨ cuan ñahri ca cha cundaca tuhun ndo chii. Cha ndicha catyí chi ndo vatyi Nyoo Suti cucuhva tandɨhɨ cha cacan ndo chi ra chihin sɨvi. \v 24 Nya vityin ta ta ñaha ca cha cacan ndo chihin sɨvɨ yuhu. Ca̱can ndo ta cuñihi ndo tacuhva na cusɨɨ xaan cuñi ndo. \s1 Ra Jesucristo cuví chasaha ra chi cha ña vaha iyó ñayɨvɨ̱ \p \v 25 ’Maa maa ri chihin cuhva ri sañahí chi ndo. Soco nu cuahan ca chi, ñima ca chihin cuhva cuasañahi chi ndo, soco cuacatyi cachi chi ndo tuhun Suti. \v 26 Quɨvɨ cuan chihin sɨvi cucacan ndo cha cacan ndo chi ra. Ta ña chiñuhú ca cha cucuacu ndahvi nuu Suti cha cuenda ndo. \v 27 Vatyi maa Nyoo Suti suri cuñí ra chi ndo. Cuñí ra chi ndo vatyi nyoho cuñí ndo chii. Ta nachinó iñi ndo vatyi nu nyaá Nyoo quite̱. \v 28 Nu nyaá Suti quite̱ vatyi quichi sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Soco vityin cusandoi ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya vatyi cunuhi nu nyaá ra ―catyí ra Jesús. \p \v 29 Tyicuan ta ra cachicá noo chihin ra cacatyí ra: \p ―Vityin ndicha catyí cachun chi ndi. \v 30 Vityin nyehe ndi vatyi chitón tandɨhɨ maa tuhun, ta ña nyatun cha ndaca tuhun ndi chuun, vatyi cha chitón nyacua nya tandɨhɨ cha chicá xiñi ndi. Yucuan chaha chinó iñi ndi vatyi nu nyaá Nyoo quito̱n ―cacatyí ra chi ra Jesús. \p \v 31 Ta catyí ra Jesús: \p ―Ta vityin ¿atu chinó iñi ndo chii? \v 32 Soco catyí chi ndo vatyi cha vachi chi cuhva ta vityin cuví cuhva vatyi nyoho cuquɨtɨ cuatyi ndo sɨɨn sɨɨn ityi, ta cusandoo ndo notuhun mai. Soco ñima notuhun ri mai nyaá, vatyi nyaá Suti chihin. \v 33 Catyí tuhun ihya chi ndo tacuhva na coo cha taxi ri añima ndo cha cuenda cha ɨɨn ri cuví ndo chihin. Ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya cunyehe ndo tɨndoho, soco sa̱nyee ndo iñi ndo vatyi yuhu cha cuvi̱ chasahi chi cha ña vaha cha iyó ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. \c 17 \s1 Nu chicán tahvi ra Jesús cuenda ra cachicá noo chihin ra \p \v 1 Cha yaha̱ cha catyi ra Jesús tuhun ihya, nanyehe̱ ndaa ra ityi andɨvɨ ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, cha chaa̱ cuhva vityin. Sa̱cahnu chi yuhu cha cuví sehun, tacuhva sacahnu tucu yuhu chuun. \v 2 Vatyi tyau̱n tyiño chii sɨquɨ tandɨhɨ ñáyɨvɨ, vatyi cuhve ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa chi tandɨhɨ ñu chahu̱n chii. \v 3 Ta ihya cuví cuhva coo ñu ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa: Cha cohon nuu ñu chuun vatyi noo tuhun ri maun cuví Nyoo cha ndicha vaha, ta cohon nuu ñu chi yuhu ra Jesucristo ra cha tachu̱n chi. \p \v 4 ’Cha sacahni̱ chuun ihya sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ta cha sandɨhi̱ tyiño cha chahu̱n chii. \v 5 Ta vityin, Sutu Mañi yuhu, cua ndichi nu nyaun, na̱cuhva cha cahnun cuví maun chii, tari cuhva cha chiyo chii nyata ni cumañi ca chino ñuhu ñayɨvɨ̱. \p \v 6 ’Tandɨhɨ ra cha chahu̱n chii ra cha natava̱ vahun mahñu ñu iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya sacote̱ chi ra yóó ra cuví yoho. Chi maun cuví chi ra ta chahu̱n chi ra chii. Ta quichahá ra tuhun cahún. \v 7 Vityin cachitó ra vatyi tandɨhɨ cha chahu̱n chii, nu nyaún quita̱. \v 8 Vatyi catyi̱ chi ra tuhun cha catyu̱n chii, ta maa ra canatɨɨ̱n cuenda ra. Ta tuvi̱ iñi ra vatyi ndicha cha quite̱ nu nyaún, ta chinó iñi ra tyi maun tachi̱ chii. \p \v 9 ’Yuhu chiquén cha cuenda ra chuun. Ña chiquén cha cuenda ñáyɨvɨ ña ñohó nuu chuun, soco chiquén cha cuenda ra cha chahu̱n chii, vatyi chi maun cuví chi ra. \v 10 Tandɨhɨ cha iyó chii, chi maun cuví. Ta tandɨhɨ cha chuun, chi mai cuví. Ta tandɨhɨ cuan sacahnú chii. \p \v 11 ’Yuhu ma ndoo que ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, soco maa ra cundoo ra ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Ta yuhu cuhin tyi cunyai chuhun. Sutu Mañi yuhu, sa̱ha cumi chihin cha ndicha ñuhu chi ra cha chahu̱n chii, tacuhva na cu ɨɨn ri ra chihin ra tahan ra, tari yoho chihin yuhu, ɨɨn ri cuví yo. \v 12 Quɨvɨ chinyai ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya chihin ra, saha̱ cumi chi ra cha chahu̱n chii chihin cha ndicha ñuhun. Ta sahi̱ cuenda chi ra. Ta ni noo ra ña cuanaa̱ soco noo tuhun ri ra cha cha nyaá maa cunaa, ican ra cuan cunaa, tacuhva chino cava tari cuhva catyí nu tutu maun. \p \v 13 ’Vityin cha vachi nu nyaún, soco cha nɨ ri ca cha nyaí sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, catyí tuhun ihya tacuhva na cusɨɨ cuñi ra tari mai. \v 14 Yuhu catyi̱ chi ra tuhun cahún, soco ñáyɨvɨ cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ tasɨ cuñí nyehe ñu chi ra nyicón chi yo, cha cuenda vatyi ñima ra cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ cuví ra, tari yuhu, ñima ra cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ cuví. \v 15 Ña chiquén chuun cha tavon chi ra nyicón chi yo nu ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, soco sa̱ha cumun chi ra coto ñáá cha saha ra ña vaha chi ra. \v 16 Tari yuhu ñima ra cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ cuví, tyicuan caa tucu ra ihya, ñima ra cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ cuví ra. \v 17 Cu̱hva cha ndicha chi ra nasacuvi ra maa maa ri cuhva cuñí maun. Tuhun cahún, ican cuví cha ndicha. \v 18 Tari tachu̱n chi yuhu nu nyicú ñu iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱, tyicuan caa tachi̱ tucu yuhu chi maa ra nyicón chi yo nu nyicú ñu iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 19 Ta cha cuenda cha vaha chi ra, sacuví yuhu maa maa ri cuhva cuñí maun, tacuhva vatyi chihin cha ndicha, cuví sacuvi tucu maa ra maa maa ri cuhva cuñí maun. \p \v 20 ’Soco ñima cha cuenda ri ra ihya chiquén chuun, soco chicán tiqui cha cuenda ñáyɨvɨ cha cuchino iñi chii chihin tuhun cahán ra ihya nu cuahan ca chi. \v 21 Chiquén chuun na tandɨhɨ ñu ta ɨɨn ri na cuvi ñu chihin tahan ñu. Ta noo ri na cuvi ñu chihin yo, Sutu Mañi yuhu. Tari yoho nyaún chihin ta yuhu nyaí chuhun, na cu ɨɨn ri cuví ñu chihin yo, tacuhva vatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ chino iñi ñu tyi maun tachi̱ chii. \v 22 Yuhu chahi̱ cha ndicha ñuhu chi ñu nyicón chi yo, suri cha ndicha ñuhu cha chahu̱n chii. Vatyi chihin cuan na ɨɨn ri cuví ñu tari yoho chihin yuhu noo ri cuví yo. \v 23 Yuhu nyaí chihin ñu ta yoho nyaún chihin, tacuhva na cuvi yo noo ri chihin ñu. Tyicuan caa ta coto tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ tyi maun tachi̱ chii, ta cuñí xaun chi ñu nyicón chi yo tari cuñún chi yuhu. \p \v 24 ’Sutu Mañi yuhu, maun chahu̱n chi ñu chii. Ta cuñí cha cunyaa ñu chihin nu cuacunyai, tacuhva nanyehe ñu cha ndicha ñuhu cha chahu̱n chii vatyi cuñún chii nyata ni cumañi ca chino ñuhu ñayɨvɨ̱. \v 25 Sutu Mañi yuhu, ra vaha cuvún, ta ñu cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ ña ñohó nuu ñu chuun, soco yuhu ñohó nui chuun. Ta ra nyicón chi yo ihya chitó ra tyi maun tachi̱ chii. \v 26 Cha catyi̱ chi ra yóó ra cuvún, ta cucatyi tiqui inga chaha, tacuhva vatyi tari cuhva cuñún chii, tyicuan caa cuhva cuacuñi tucu maa ra chi ra tahan ra. Ta yuhu cunyai añima ra. \c 18 \s1 Nu cuahan ra Jesús vehe caa \r (Mt. 26.47-56; Mr. 14.43-50; Lc. 22.47-53) \p \v 1 Cha yaha̱ cha catyi̱ ra Jesús tuhun ihya, quita̱ ra ta cuahan ra chihin ra cachicá noo chihin ra inga chiyo yuhu yuvi Cedrón. Ta yucuan nyaá noo chacu yutun yucu. Ta yucuan quɨhvɨ̱ ra Jesús chihin ra cachicá noo chihin ra. \v 2 Ta ra Judas, ra cha naxicó tuhun chi ra, chitó ra nu cuahan ra Jesús. Vatyi tuhvá ra Jesús chahán ra yucuan chihin ra cha cachicá noo chihin ra. \v 3 Ta yucuan chaa̱ ra Judas chihin cuaha sɨndaro ta cuaha policía cuenda vehe ñuhu cha tachi̱ ra cuví nuu chi tata sutu ta ra cuví fariseo. Chaa̱ coyo ra yucuan, canyisó ra mityi, ta canyiso ra lámpara ta ñuhu̱ yɨtɨ. \v 4 Ta vatyi ra Jesús cha chitó ra tandɨhɨ cha cucuvi chi ra, quita̱ ra ta ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Yóó chi nanducú ndo? ―catyí ra. \p \v 5 Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Chi ra Jesús ra ñuu Nazaret. \p Ta catyí ra Jesús: \p ―Yuhu cuví ―catyí ra. \p Ta ra Judas, ra cha naxicó tuhun chi ra Jesús nuu ra xaan iñi chi ra, nanyaá ra chihin ra yucuan. \v 6 Ta cuhva cha catyi̱ ra Jesús: “Yuhu cuví”, tandɨhɨ ra canandaca̱ chata ra ta canduva̱ ra nu ñuhú. \v 7 Tyicuan ta inga tucu chaha ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra, ta catyí ra: \p ―¿Yóó chi nanducú ndo? \p Ta cacatyí ra: \p ―Chi ra Jesús ra ñuu Nazaret. \p \v 8 Ta catyí ra Jesús: \p ―Cha catyi̱ chi ndo tyi yuhu cuví. Tatu chii nanducú ndo, sa̱ña ndo chi ra chica noo chihin na cunuhun coyo ra ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 9 Ican tyehe caa catyi̱ ra Jesús tacuhva na chino cava cha catyi̱ maa ra ta ityi chata ca nu catyí ra: “Ra cha chaha̱ Suti chii, ni noo ra ña cuanaá.” \v 10 Tyicuan ta ra Simón Pedro nyisó ra noo mityi. Ta tava̱ ra ta chahnya̱ ra soho chiyo vaha noo ra cha nañí Malco. Cuví ra cuan musu ra cuví nuu chi tandɨhɨ tata sutu. \v 11 Soco ra Jesús catyí ra chi ra Pedro: \p ―Na̱tyihi mityun chichi veno. Tatu Nyoo Suti ta cuñí ra cha nyehi tɨndoho, tahán chi cha nyehi ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu nanyaa̱ ra Jesús nuu ra cuvi̱ nuu chi tata sutu \r (Mt. 26.57-58; Mr. 14.53-54; Lc. 22.54) \p \v 12 Tyicuan ta sɨndaro cuan chihin capitán ra, ta policía cuenda vehe ñuhu, catɨɨ̱n ra chi ra Jesús, ta chahñi̱ ra chi ra vatyi cuhun ra vehe caa. \v 13 Tyicuan ta chinyaca̱ ra chi ra vehe ra Anás, vatyi ra Anás cuan tyiso ra Caifás cuví chi ra. Ta cuiya cuan cuví ra Caifás ra cuví nuu chi tata sutu. \v 14 Ican ra Caifás ihya cuví ra cha catyi̱ chi ra cacuví nuu chi ñu Israel vatyi vaha ca cha cúvi noo ri rayɨɨ cha cuenda tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu. \s1 Nu catyí ra Pedro tyi ña ñohó nuu ra chi ra Jesús \r (Mt. 26.69-70; Mr. 14.66-68; Lc. 22.55-57) \p \v 15 Ra Simón Pedro ta nonga ra cha chica̱ noo chihin ra Jesús, canyicón ra chi ra Jesús nu cuahan ra nuquehe vehe ra Anás cuan. Ta ra cuvi̱ nuu chi tata sutu cuan ñohó nuu ra chi inga ra cuan. Yucuan chaha quɨhvɨ̱ ra cuan chihin ra Jesús nuquehe ra cuví nuu cuan. \v 16 Soco ra Pedro ndoo̱ ra yuvehe chata vehe. Yucuan chaha quita̱ ra cha ñohó nuu chi ra cuvi̱ nuu chi tata sutu cuan, ta caha̱n ra chihin ñaha cha nyaá yuvehe cuan. Ta tyihi̱ ra chi ra Pedro chichi nuquehe cuan. \v 17 Tyicuan ta ñaha cha nyaá yuvehe cuan ndaca̱ tuhun ña chi ra Pedro, ta catyí ña: \p ―¿Atu ñima noo ra chica̱ noo chihin rayɨɨ cuan cuvún? \p Ta ra Pedro catyí ra: \p ―Ñime cuví ―catyí ra chi ña. \p \v 18 Tyicuan ta musu ta policía cha tayucú yucuan, casanataha̱n ra ñuhu̱ vatyi vichin xaan. Ta tayucú ra casanasaá ra chi ra. Ta ñohó tucu ra Pedro cuan yunuhu cuan, sanasaá ra chi ra. \s1 Nu sanahma̱ ra cuvi̱ nuu chi tata sutu chi ra Jesús \r (Mt. 26.59-66; Mr. 14.55-64; Lc. 22.66-71) \p \v 19 Tyicuan ta ra cuvi̱ nuu chi tata sutu quichaha̱ ndaca tuhun ra chi ra Jesús, yóó ra cuví ra cachicá noo chihin ra, ta ñáá cha sañahá ra chi ñáyɨvɨ. \v 20 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Yuhu chihin nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ cahín. Ta sañahi̱ chichi vehe ñuhu tahan tahan ñuu ta chichi vehe ñuhu cahnu ñuu ihya nu ndu ɨɨ́n ri tandɨhɨ ñu Israel. Ta ñahri tuhun xehe cahín. \v 21 ¿Ñáá tuhun cha ndacá tuhun chii? Vaha taxin ca nda̱ca tuhun chi ñu cha chiñi̱ tuhun cahi̱n, ta maa ñu nacatyi ñu ñáá tuhun cahi̱n chihin ñu. Maa ñu chitó ñu ñáá tuhun cahi̱n ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 22 Cuhva cha catyí ra Jesús tuhun ihya, noo policía vehe ñuhu cha nanyaá cuan, cañi̱ ra noo nuu ra Jesús ta catyí ra: \p ―¿Atu tyiña caa nacahún nu cahán ra cuvi̱ nuu chi tata sutu? ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 23 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―Tatu cahi̱n noo tuhun ña vaha, ca̱tyi chii nya maa maa ña vaha cahi̱n. Soco tatu cahi̱n tuhun vaha, ¿ñáá tuhun cha cañu̱n chii? ―catyí ra Jesús chi ra cuan. \p \v 24 Yaha̱ cuan ta nuhñí ra Jesús, ta tachi̱ ra Anás chi ra nu nyaá ra Caifás, ra cuví nuu chi tata sutu. \s1 Nu catyí ra Pedro inga chaha vatyi ña ñohó nuu ra chi ra Jesús \r (Mt. 26.71-75; Mr. 14.66-72; Lc. 22.58-62) \p \v 25 Ta ra Pedro nanyaá ca ra yunuhu cuan sanasaá ra chi ra. Ta catyi̱ ñu chi ra: \p ―¿Atu ñima noo ra chicá noo chihin ra cuan cuví yoho? ―catyí ñu chi ra. \p Ta ra Pedro tixehe̱ ra, ta catyí ra: \p ―Ñime. \p \v 26 Tyicuan ta noo musu ra cuví nuu chi tata sutu, noo ra cha cuví ñáyɨvɨ chi ra cha chahnya̱ ra Pedro soho, quichaha̱ ndaca tuhun ra ta catyí ra: \p ―Ta caa cuiri tyi nyehi̱ chuun chihin ra chichi chacu cuan ―catyí ra chi ra Pedro. \p \v 27 Ta ra Pedro tixehe̱ ra inga chaha, ta caa cuhva ri cuan ta chacu̱ noo loho. \s1 Nu nanyaá ra Jesús nuu ra Pilato \r (Mt. 27.1-2, 11-14; Mr. 15.1-5; Lc. 23.1-5) \p \v 28 Yaha̱ cuan ta quita̱ coyo ra chihin ra Jesús vehe ra Caifás ta chinyaca̱ ra chi ra vehe tyiño gobernador. Cha vachi cundichin ta ra Israel ña caquɨhvɨ̱ ra chichi vehe tyiño cuan vatyi ñima vehe ñu Israel cuví. Ta vatyi catyí ñu tyi yɨca cha quɨhvɨ̱ ñu vehe savahri vatyi coto ma cuvi cuxiñi ñu quɨvɨ vico pascua cuan. \v 29 Yucuan chaha quita̱ ra Pilato vatyi cahan ra chihin ra, ta catyi ra: \p ―¿Ñáá cuatyi tyaá ndo sɨquɨ ra ihya? ―catyí ra Pilato chi ra ñuu Israel. \p \v 30 Ta canacaha̱n ra Israel ta catyí ra: \p ―Tyehe ta ñima noo ra iyó cuatyi cuví ra, ma nacuhva cuenda ndi chi ra chuun ―cacatyí ra chi ra Pilato. \p \v 31 Tyicuan ta ra Pilato catyí ra chi ra: \p ―Que̱hen maa ndo chi ra, na cutuñi chi ra nuu maa ndo tari cuhva catyí ley maa ndo. \p Ta nacaha̱n ra ñuu Israel cuan ta cacatyí ra: \p ―Soco nyuhu ñu Israel ñahri ityi iyó chi ndi cha cahñi ndi chi ni noo ñáyɨvɨ ―catyí ra. \p \v 32 Tyicuan caa chino̱ cava cha catyi̱ ra Jesús yoso caa cucúvi ra. \v 33 Tyicuan ta nandɨhvɨ̱ tucu ra Pilato chichi vehe tyiño cuan inga chaha. Ta cana̱ ra chi ra Jesús ta ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Atu yoho cuvún rey cuenda ñu Israel? ―catyí ra chi ra. \p \v 34 Ta ra Jesús catyí ra: \p ―¿Atu cha cuenda maun ndaca tuhun, o inga ñu nacatyi̱ ñu tuhin chuun? ―catyí ra Jesús chi ra Pilato. \p \v 35 Ta catyí ra Pilato: \p ―Ñima ra ñuu Israel cuví yuhu. Suri ra ñuu maun ta ra cuví nuu chi tata sutu ñuu maun cuví ra canacuhva̱ cuenda chuun chii. ¿Ñáá cha sacuvu̱n? ―catyí ra chi ra Jesús. \p \v 36 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Nu nyacá ñahi ñima cuenda ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya cuví. Tyehe ta ican, ra nyicón chii cañi tahan ra tacuhva ma cunyai ndaha ra Israel. Soco nu nyacá ñahi, ñima cuenda ihya cuví ―catyí ra Jesús chi ra Pilato. \p \v 37 Tyicuan ta ra Pilato catyí ra chi ra: \p ―¿Tu tyicuan caa, rey cuvún vii? ―catyí ra Pilato chi ra Jesús. \p Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Rey cuví tari catyun chiña. Yucuan cuenda caqui̱ ta vachi ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya, vatyi catyi ñáá cha cuví cha ndicha. Tandɨhɨ ñu quichaha cha ndicha, tyasohó ñu tuhun cahín ―catyí ra Jesús. \p \v 38 Ta ra Pilato catyí ra chi ra: \p ―¿Ta ñaá cha cuví cha ndicha? ―catyí ra. \s1 Nu cuacacahñi ra chi ra Jesús \r (Mt. 27.15-31; Mr. 15.6-20; Lc. 23.13-25) \p Cha yaha̱ cha ndaca̱ tuhun ra tuhun ihya, quita̱ ra Pilato chicaha̱n ra chihin ra Israel inga chaha ta catyí ra: \p ―Yuhu ña nañihi mai ni noo cuatyi ra ihya. \v 39 Soco nyoho iyó noo costumbre chi ndo cha chican ndo na sañe chi noo ra ñohó vehe caa cha vico pascua ihya. ¿Atu cuñí ndo cha sañe chi ra cha cuví rey cuenda ndo ñu Israel? ―catyí ra Pilato chi ra. \p \v 40 Tyicuan ta tandɨhɨ ra quichaha̱ canachaa ra ta catyí ra: \p ―¡Ma sañon chi ra chiña! ¡Chi ra Barrabás sa̱ñon! ―catyí ra. \p Ta ra Barrabás cuví ra noo ra suhu. \c 19 \p \v 1 Tyicuan ta quehe̱n ra Pilato chi ra Jesús ta tachi̱ ra na cucañi sɨndaro chi ra. \v 2 Ta sɨndaro savaha̱ ra noo corona chihin iñu ta catyihi̱ ra xiñi ra Jesús. Ta sacuihno̱ ra chi ra chihin noo sahma tyacu nyaa tari cha tuhvá rey cañihnó. \v 3 Tyicuan ta catuhva̱ ra nu nanyaá ra ta chacú nyaa ra chi ra, ta cacatyí ra: \p ―¡Nocumi chuun yoho Rey cuenda ñu Israel! ―cacatyí ra, ta cacatu̱ ra chi ra. \p \v 4 Tyicuan ta quita̱ tucu ra Pilato inga chaha ta catyí ra chi ra: \p ―Nye̱he ndo cuatave chi ra ityi nuu ndo tacuhva nanyehe ndo vatyi ni noo cuatyi ra ña nañihi̱ ―catyí ra Pilato chi ra. \p \v 5 Ta quita̱ ra Jesús yɨhɨ́ corona iñu cuan xiñi ra, ta ñihnó ra sahma tyacu nyaa cuan. Tyicuan ta ra Pilato catyí ra chi ra: \p ―¡Ma ra ihya! ―catyí ra chi ra. \p \v 6 Cuhva cha cananyehe ra cacuví nuu chi tata sutu ta policía chi ra, quichaha̱ cacana chaa ra ta catyí ra: \p ―¡Ca̱hñi chi ra nu cruzi! ¡Ca̱hñi chi ra nu cruzi! ―cacatyí ra. \p Soco ra Pilato catyí ra chi ra: \p ―Que̱hen maa ndo chi ra ta ca̱hñi maa ndo chi ra nu cruzi. Vatyi yuhu ni noo cuatyi ra ña nañihí. \p \v 7 Soco nacaha̱n ra Israel cuan ta cacatyí ra: \p ―Iyó noo ley chi ndi, ta cuhva catyí ley ndi, cuñí chi cha cúvi ra vatyi nasahá ra Sehe Nyoo chi ra ―cacatyí ra. \p \v 8 Cha chiñi̱ ra Pilato tuhun ihya, nayuhví ca ra. \v 9 Ta ndɨhvɨ̱ tucu ra inga chaha chichi vehe tyiño, ta ndaca̱ tuhun ra chi ra Jesús: \p ―¿Nya quita̱ yoho? ―catyí ra chi ra. \p Soco ra Jesús ñahri cha nacaha̱n ra. \p \v 10 Tyicuan ta ra Pilato catyí ra chi ra: \p ―¿Ñáá tuhun ña nacahún nu cahán yuhu? ¿Atu ña chitón vatyi ra cuví tyiño cuví ta iyó ityi chii cha tyai chuun nu cruzi, ta iyó tucu ityi chii cha sañe chuun? ―catyí ra Pilato chi ra Jesús. \p \v 11 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Tyehe ta ña chaha̱ Nyoo tyiño cuan chuun, ñahri ityi iyó chuun cha tachi tuñun chii. Yucuan chaha, ra cha cachaha̱ cuenda chii chuun, cahnu ca cuatyi ra ican saha yoho ―catyí ra Jesús chi ra Pilato. \p \v 12 Nya cuhva cuan ta nducu̱ ra Pilato cuhva saña ra chi ra Jesús, soco ra Israel cacana̱ chaa ra sɨquɨ ra, ta catyí ra: \p ―¡Tatu sañon chi ra, ñima amigo rey cahnu cuví chuun! Vatyi tandɨhɨ ri ra cha catyí tyi rey cuví ra, ra xaan iñi chi rey cahnu cuví ra ―cacatyí ra. \p \v 13 Tyicuan ta cha chiñi̱ ra Pilato tuhun ihya, tachi̱ ra na quita ra Jesús ityi chata vehe. Ta chicunyaa̱ ra Pilato nu tyayu ra nu tuhvá ra sandaa cuatyi ñáyɨvɨ nu nañí chi Gabata chihin sahan hebreo, ta cuñí chi catyí: “Nu yɨhɨ́ yuu”. \v 14 Ta cuví chi noo quɨvɨ cha ni cumañi ca vico pascua, ñáá cuhva ora. Tyicuan ta ra Pilato catyí ra chi ra Israel cuan: \p ―¡Ma rey ndo chiña! \p \v 15 Soco maa ra Israel canachaa̱ ra ta cacatyí ra: \p ―¡Na cúvi ra! ¡Na cúvi ra! ¡Ca̱hñi chi ra nu cruzi! ―cacatyí ra. \p Ta ra Pilato catyí ra chi ra: \p ―¿Atu cahñi nu cruzi chi rey ndo? \p Soco ra cacuví nuu chi tata sutu cacatyí ra: \p ―Yori ca rey iyó. Noo tuhun ri ra César, cha cuví rey cahnu ―catyí ra. \p \v 16 Tyicuan ta ra Pilato chaha̱ cuenda ra chi ra Jesús chi ra na cunyaa ra nu cruzi. Ta quehe̱n sɨndaro chi ra, ta cuahan ra chihin ra. \s1 Nu chihi̱ ra Jesucristo nu cruzi \r (Mt. 27.32-44; Mr. 15.21-32; Lc. 23.26-43) \p \v 17 Ta nyisó ra Jesús cruzi ra, cuahan ra noo nu nañí: “Yɨquɨ Xiñi Ndɨyɨ”. Ta chihin sahan hebreo nañí chi Gólgota. \v 18 Ta yucuan catyaa̱ ra chi ra nu cruzi chihin clavu. Ta ɨɨn ri chihin ra catyaa̱ ra uvi ca ra. Noo ra tacaá ra noo nu cruzi ɨnchiyo xiin ra ta inga ra inga chiyo xiin ra. Ta ra Jesús tacaá ra mahñu. \v 19 Ta ra Pilato tachi̱ ra tyiño na cunyaa letra xiñi cruzi cuan. Ta catyí chi tyehe caa: “Ra Jesús ra ñuu Nazaret, Rey cuenda ñu ñuu Israel.” \v 20 Ta cuaha ñu Israel sacuaha̱ ñu tuhun cuan, vatyi yatyin ri ñuu ñu cuví nu chinanyaa̱ ra cruzi ra Jesús. Ta letra cuan nyaá chihin sahan hebreo, ta sahan griego, ta sahan latín. \v 21 Yucuan chaha ra cacuví nuu chi tata sutu cacatyi̱ ra chi ra Pilato: \p ―Ma tyaun: “Rey cuenda ñu ñuu Israel”, vaha ca tyaun: “Ican ra ihya cha catyí vatyi rey cuenda ñu ñuu Israel cuví ra” ―cacatyí ra. \p \v 22 Soco ra Pilato catyí ra: \p ―Noo cha yaha̱ tyai̱, nandoo maa tyicuan caa ―catyí ra chi ra. \p \v 23 Cha yaha̱ cha catyaa̱ sɨndaro cuan chi ra Jesús nu cruzi, canaquehe̱n ra sahma ra ta cha cumi tahan ra quehe̱n ra noo noo sahma ra. Ta ndoo̱ nonga sahma ra cha ña quicu̱ ñu. Noo ri savaha̱ ñu nyacua nya sɨquɨ ta nya yuvi. \v 24 Ta sɨndaro cuan cacatyí ra chi ra tahan ra: \p ―Ma cahnya yo. Cu̱hun yo noo sɨhva, nyehe yo yóó chi tahán chi sahma cuan ―cacatyí ra. \p Tyicuan caa cuvi̱ tari cuhva catyí nu tutu Nyoo nu catyí chi tyehe caa: “Casacha̱ ra sahme ta chaha̱n ra noo sɨhva chihin chi, nyehe̱ ra yóó ra saha canaa.” Ta ican ihya casacuvi̱ sɨndaro cuan. \p \v 25 Ta chaha cruzi ra Jesús nanyaá sɨhɨ ra. Ta nanyaá tucu cuhu ña, ta cu María ñasɨhɨ ra Cleofas, ta cu María ñaha Magdala. \v 26 Ta nanyehe̱ ra Jesús chi sɨhɨ ra, nanyaá ña yatyin ri. Ta nanyehe̱ tucu ra chi ra cha chica̱ noo chihin ra, ra cha cuñí xaan ra chi. Ta catyí ra chi sɨhɨ ra: \p ―Ma sehun nanyaá chiña ―catyí ra. \p \v 27 Tyicuan ta catyí ra chi ra cha cuñí xaan ra chi: \p ―Ma sɨhun nanyaá chiña ―catyí ra chi ra. \p Ta nya quɨvɨ cuan ta naquehe̱n cuenda ra chi ña cuanuhu ña vehe ra. \s1 Nu chihi̱ ra Jesús \r (Mt. 27.45-56; Mr. 15.33-41; Lc. 23.44-49) \p \v 28 Cha yaha̱ tuhun ihya, cha nyehe̱ ra Jesús vatyi cha ndɨhɨ̱ tyiño saha ra. Tyicuan ta catyí ra: \p ―Ityi ndutya ―catyí ra. \p Ta chihin tuhun cuan nachino cava tuhun cha nyaá nu tutu Nyoo. \p \v 29 Ta yucuan nanyaá noo quɨyɨ tyitú chihin vinagre. Tyicuan ta casatyii̱ ra chihin noo xixan ndutya iya cuan. Ta tyaa̱ ra noo nu soco yutun cha nañí hisopo, ta catyañaa̱ ra nya yuhu ra. \v 30 Chihi̱ ra Jesús ndutya cuan ta catyí ra: \p ―Cha iyó vaha tandɨhɨ vityin ―catyí ra. \p Tyicuan ta nacañi̱ noo ra xiñi ra ta chihi̱ ra. \s1 Nu quiñi̱ lanza yɨquɨ naha ra Jesús \p \v 31 Noo ri ca quɨvɨ cumañi ta cuvi quɨvɨ cahnu ca vico pascua cuan, ta ra cacuví nuu chi ñu Israel ña cuñí ra cha ndoo coño ñuhu cuan nu cruzi quɨvɨ nyitatú ñu, vatyi quɨvɨ nyitatú ñu quɨvɨ ii cuví. Yucuan chaha chica̱n ra tumañi iñi chi ra Pilato na tachi ra na cucahnu sɨndaro sɨhɨn ra cha catacoyo nu cruzi cuan tacuhva na cacúvi ra cha numi ri, ta cañehe ra coño ñuhu ra. \v 32 Tyicuan ta cuahan coyo sɨndaro nu tayucú cruzi cuan. Ta chahnu̱ ra sɨhɨn noo ra cha tacaá yucuan. Tyicuan ta chahnu̱ tucu ra sɨhɨn inga ra cha tacaa xiin ra Jesús. \v 33 Soco cuhva cha cuatuhva ra nu tacaá ra Jesús, cananyehe̱ ra vatyi cha chihi̱ ra. Ta yucuan chaha ña cachahnu̱ ca ra sɨhɨn ra. \p \v 34 Soco suvita ri noo sɨndaro cuan quiñi̱ ra lanza yɨquɨ naha ra Jesús. Ta quita̱ nɨñɨ ta ndutya. \v 35 Ra cha nacatyí tuhun ihya, noo ra cha nyehe̱ cuví ra. Ta cha ndicha cahán ra, vatyi maa ra chitó ra vatyi cha ndicha cahán ra, tacuhva nachino tucu iñi nyoho. \v 36 Vatyi tuhun ihya cuvi̱ chi tyehe caa tari cuhva catyí tuhun Nyoo nu catyí chi: “Ni noo yɨquɨ ra ta ma tahnu.” \v 37 Ta iyó nonga tucu nu catyí chi nu tutu Nyoo tyehe caa: “Cunyehe ñu chi ra cha quiñi̱ ra lanza chi.” \s1 Nu quɨhvɨ̱ ra Jesús chichi ñuhú \r (Mt. 27.57-61; Mr. 15.42-47; Lc. 23.50-56) \p \v 38 Cha yaha̱ tuhun ihya, ra José ra ñuu Arimatea chica̱n ra chi ra Pilato nacuhva ra cha naquehen ra coño ñuhu ra Jesús. Ta ra José cuan cuví ra noo ra yɨhɨ́ cuenda ra Jesús vasɨ xehe ri cha cuenda cha yuhví ra chi ra cacuví nuu chi ñu Israel. Tyicuan ta chaha̱ ra Pilato permisu chi ra, ta ra José chaha̱n ra chinaquehe̱n ra coño ñuhu cuan. \v 39 Chaha̱n tucu ra Nicodemo, ra cha chaha̱n chicaha̱n chihin ra Jesús cha cha cuaa. Chaa̱ ra chihin ndutya vixi chahán. Ta noo ndutya vixi chahán cha nañí mirra nasaca̱ ñu chihin inga cha nañí áloe. Ta quita̱ chi tari noo oco uchi kilu cha tandɨhɨ. \v 40 Yucuan ta ra José ta ra Nicodemo caquehe̱n ra coño ñuhu ra Jesús ta canasɨquɨ̱ noo ra chi ra chihin sahma cuɨñɨ cahyu̱ ra ndutya vixi chahán cuan, tari cuhva noo tuhun cha iyó chi ñu Israel tu cuatyihi ñu noo ndɨyɨ chichi ñuhú. \v 41 Yatyin nu cachahñi̱ ra chi ra Jesús nu cruzi nyaá noo chacu yutun yucu vixi. Ta chichi chacu cuan nyaá noo ñaña chaa nu ta cohon ca ni noo ndɨyɨ. \v 42 Yucuan tyihi̱ ra coño ñuhu ra Jesús vatyi yatyin ri cuan nyaá ñaña cuan ta vatyi cha cua quichaha quɨvɨ nyitatú ñu Israel. \c 20 \s1 Nu nandoto̱ ra Jesús \r (Mt. 28.1-10; Mr. 16.1-8; Lc. 24.1-12) \p \v 1 Cha timingu cha ñaa ca, cu María ñaha Magdala cuan chaha̱n ña nu ñaña. Ta nyehe̱ ña tyi ñahri ca yuu nyasɨ́ yuhu ñaña cuan. \v 2 Tyicuan ta chinó vavaha ña cuahan ña nu nyaá ra Simón Pedro ta inga ra chica̱ noo chihin ra Jesús, ra cha cuñí xaan ra Jesús chi. Ta catyí ña chi ra: \p ―Quehe̱n ñáyɨvɨ coño ñuhu Sutu Mañi yo chichi ñaña, ta ña chitó yo nya chinyaca̱ ñu ―catyí cu María chi ra Pedro ta chi inga ra cuan. \p \v 3 Tyicuan ta ra Pedro ta inga ra cuan cuahan coyo ra nu ñaña. \v 4 Nɨnduvi ra ɨɨn ri cuahan coyo ra cachino ra. Soco chino ca inga ra cuan ican saha ra Pedro, ta xihna ca ra chaa̱ nu ñaña. \v 5 Quichaha̱ nyehe ñihñi ra chichi ñaña, ta nyehe̱ ra sahma cuɨñɨ cha yɨhɨ̱ coño ñuhu ra Jesús, catuví cuan. Soco ña quɨhvɨ̱ ra chichi ñaña. \v 6 Yaha̱ cuan ta chaa̱ ra Simón Pedro chata ra, ta quɨhvɨ̱ ra chichi ñaña cuan. Suri nyehe̱ tucu ra cuan sahma cuan catuví. \v 7 Ta suri nyehe̱ tucu ra vatyi sahma cha sɨquɨ̱ noo xiñi ra Jesús, ña ɨɨn ri cayucú chihin inga sahma cuan, soco catuví sɨɨn. \v 8 Tyicuan ta quɨhvɨ̱ tucu inga ra chica̱ noo chihin ra Jesús cuan, ra cha chaa̱ cha xihna ri nu ñaña cuan. Ta nyehe̱ ra cha cuvi̱ cuan, ta chino̱ iñi ra. \v 9 Vatyi cha cuvi̱ maa ta cutuñi ca iñi ra cha catyí nu tutu Nyoo, vatyi ra Jesús cuñí chi cha nandoto ra cha yaha̱ chihi ra. \v 10 Tyicuan ta ra cachica̱ noo chihin ra Jesús cuanuhu coyo ra nya vehe. \s1 Nu tuvi̱ ra Jesús nuu cu María ñaha ñuu Magdala \r (Mr. 16.9-11) \p \v 11 Soco cu María ndoo̱ ña chata yatyin ri yuhu ñaña, chacú chaa ña. Cha nɨri ca cha chacú ña, nyehé ñihñi ña chichi ñaña. \v 12 Ta nyehe̱ ña uvi tahan ángel ñihnó ra sahma cuichin, nyicú ra nu catuvi̱ coño ñuhu ra Jesús. Noo ra nyaá ityi nu catuvi̱ xiñi ra, ta nonga ra ityi nu catuvi̱ chaha ra. \v 13 Ta ángel cuan ndaca̱ tuhun ra chi ña ta catyí ra: \p ―Maha, ¿ñáá tuhun chacú chaun? \p Ta catyí ña: \p ―Vatyi quehe̱n ñu chi Sutu Mañi yuhu, ta ña chité nya tyihi̱ ñu chi ra ―catyí ña chi ángel cuan. \p \v 14 Ni cahán ña tuhun ihya ta nanyocava̱ ña ta nanyehe̱ ña chi ra Jesús yucuan. Soco ña chitó ña cha ra Jesús cuví ra. \v 15 Tyicuan ta ra Jesús ndaca̱ tuhun ra chi ña: \p ―¿Ñáá tuhun chacún? ¿Yóó chi nanducún? ―catyí ra chi ña. \p Cuñí maa ña vatyi ra sahá cumi chacu cuan cuví ra. Ta catyí ña: \p ―Tata, tatu yoho quehu̱n chi ra Jesús, ca̱tyi chii nya sandou̱n chi ra, vatyi naquehin chi ra ―catyí ña chi ra. \p \v 16 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―¡María! ―catyí ra chi ña. \p Maa ña nanyehe̱ ña ta caha̱n ña chihin ra chihin sahan hebreo, ta catyí ña: \p ―¡Raboni! ―Ta cuñí chi catyí: “Maestro”. \p \v 17 Ta catyí ra Jesús chi ña: \p ―Ma tɨun chii, vatyi ta nandaa que nu nyaá Suti. Soco cua̱han ta ca̱tyun chi tandɨhɨ yañi vatyi cuahin nu nyaá Suti, ta suri Sutu ndo cuví chi ra. Cuahin nu nyaá Nyoi, ta suri Nyoo ndo cuví chi ra ―catyí ra Jesús chi ña. \p \v 18 Tyicuan ta chaha̱n cu María ñaha Magdala cuan chisacoto̱ ña chi ra cachica̱ noo chihin ra Jesús vatyi nyehe̱ ña chi ra Jesús ta catyi̱ ra tuhun cuan chi ña. \s1 Nu tuvi̱ ra Jesús nuu ra cachica̱ noo chihin ra \r (Mt. 28.16-20; Mr. 16.14-18; Lc. 24.36-49) \p \v 19 Suri maa quɨvɨ cuan cha quichaha vitya, cha cuacuaa ta candu ɨɨ̱n ri ra cachica̱ noo chihin ra Jesús. Ta nyasɨ́ vaha yuvehe nu nyicú ra cha cuenda cha yuhví ra chi ra cacuví nuu chi ñu Israel. Ta ra Jesús tuvi̱ ra ta chicuinanyaa̱ ra mahñu. Ta chaha̱ ra nocumi chi ra, ta catyí ra: \p ―Na coo cha taxi ri añima ndo ―catyí ra. \p \v 20 Cha yaha̱ cha catyi̱ ra tuhun ihya ta sañaha̱ ra ndaha ra ta yɨquɨ naha ra. Ta maa ra cacusɨɨ cuñi ra cha nanyehé ra chi Sutu Mañi yo. \v 21 Ta catyí tucu ra Jesús inga chaha chi ra: \p ―Na coo cha taxi ri añima ndo. Tari tachi̱ Suti tyiño chii, tyicuan caa tachí tyiño chi nyoho ―catyí ra chi ra. \p \v 22 Tyicuan ta tɨvɨ̱ ra sɨquɨ ra ta catyí ra chi ra: \p ―Na̱quehen ndo Tatyi Ii Nyoo. \v 23 Ñu cha sahá ndo tucahnu iñi chi, iyó tucahnu iñi chi ñu. Ta ñu cha ña sahá ndo tucahnu iñi chi, ñahri tucahnu iñi iyó chi ñu ―catyí ra Jesús chi ra. \s1 Nu nyehe̱ ra Tomás chi Sutu Mañi yo cha yaha̱ nandoto̱ ra \p \v 24 Soco ra Tomás, noo ra chica̱ noo chihin ra Jesús, ra cha catyí ñu: “ra tɨnɨhɨ”, yori ra nyaá chihin ra cuhva cha quichi̱ ra Jesús. \v 25 Yaha̱ cuan ta canacatyi̱ ra cachica̱ noo chihin ra Jesús chi ra: \p ―Nyehe̱ ndi chi Sutu Mañi yo ―cacatyí ra chi ra. \p Soco ra Tomás catyí ra: \p ―Tatu ma nyehi ndaha ra nu cahví nu yɨhɨ̱ clavu, ta tatu ma tyihi ndahi nu yɨhɨ̱ clavu cuan, ta tatu ma tyihi ndahi yɨquɨ naha ra, ma chino iñi ―catyí ra Tomás. \p \v 26 Uña quɨvɨ yaha̱ ta canyicú tucu ra cachica̱ noo chihin ra Jesús noo vehe. Ta nyaá ra Tomás chihin ra. Tyicuan ta vasɨ nyasɨ́ vaha yuvehe soco quɨhvɨ̱ ra Jesús ta chicuinanyaa̱ ra mahñu ra. Ta chaha̱ ra nocumi ta catyí ra: \p ―Na coo cha taxi ri añima ndo. \p \v 27 Tyicuan ta quichaha catyí ra chi ra Tomás: \p ―Tyi̱hi nu ndahun nu cahví ndahi. Ta tyi̱hi ndahun yɨquɨ nahi. Ta ma caca uvi iñun, soco chi̱no iñun ―catyí ra Jesús chi ra Tomás. \p \v 28 Tyicuan ta nacaha̱n ra Tomás ta catyí ra: \p ―¡Sutu Mañi yuhu! ¡Nyoo Suti cuví chuun! ―catyí ra Tomás. \p \v 29 Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Yoho Tomás, vityin chinó iñun tyi nyehún chi. Sɨɨ ca cuñí ñu cha ña nyehe̱ ta chinó iñi ñu ―catyí ra Jesús chi ra Tomás. \s1 Nu sacoto ra Juan ñáá cuenda chino̱ libru ihya \p \v 30 Ta cuaha ca milagru sacuvi̱ ra Jesús nuu ra cachica̱ noo chihin ra, ta ñahri chicunyaa nu libru ihya. \v 31 Soco chicunyaa̱ tuhun ihya vatyi tacuhva chino iñi ndo vatyi ra Jesús cuví Cristo, ra cuví Sehe Nyoo, ta vatyi coo ndo ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa tatu chinó iñi ndo chi ra. \c 21 \s1 Nu tuvi̱ ra Jesús nuu ucha tahan ra cachica̱ noo chihin ra \p \v 1 Cha yaha̱ cuan ta tuvi̱ tucu ra Jesús nuu ra cachica̱ noo chihin ra inga chaha. Tyehe caa tuvi̱ ra yuhu miñi Tiberias. \v 2 Ɨɨn ri nyicú ra Simón Pedro ta ra Tomás cha catyi ñu: “ra tɨnɨhɨ” chi, ta ra Natanael, ra ñuu Caná nu cuví Galilea. Nyicú tucu sehe ra Zebedeo ta uvi ca ra cachica̱ noo chihin ra Jesús. \v 3 Ta catyí ra Simón Pedro chi ra: \p ―Cuahin cuatɨin tiyaca ―catyí ra. \p Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Cuhun tucu nyuhu chuhun ―cacatyí ra. \p Cuahan coyo ra ta quɨhvɨ̱ coyo ra chichi noo canoa, soco cha cuaa cuan ni noo tiyaca ña catɨɨ̱n ra. \v 4 Cha vachi cundichin cuan tuvi̱ ra Jesús nu ñɨtɨ yuhu miñi cuan. Soco ra cachica̱ noo chihin ra, ña canɨcohón nuu ra chi ra. \v 5 Tyicuan ta catyí ra chi ra: \p ―Yoho ra tahan yo, ¿atu ta ñihi ca ndo tiyaca? \p Ta canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Ta ñihi ca ndi. \p \v 6 Tyicuan ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Tyi̱hi ndo tarraya chiyo vaha canoa chiña, ta ñihi ndo ―catyí ra Jesús chi ra. \p Tyicuan caa casacuvi̱ ra, ta yaha cuan ta nyacua ña cuvi̱ tava ra tarraya cuan nu ndutya chaha cha cuaha tiyaca yɨhɨ́. \v 7 Ta ra cha cuñí xaan ra Jesús chii catyí ra chi ra Pedro: \p ―¡Sutu Mañi yo cuví! ―catyí ra chi ra Pedro. \p Cha chiñi̱ ra Simón Pedro vatyi Sutu Mañi yo cuví, ndɨhvɨ̱ noo ra sahma ra, vatyi tava̱ ra cha cuatɨɨn ra tiyaca, ta quiñi ra cuahan ra chichi ndutya cuan. \v 8 Ta inga ra cachica̱ noo chihin ra Jesús chaa̱ coyo ra nya yuhu miñi cuan chihin canoa, caxitá ra tarraya cuan tyitú yɨhɨ́ tiyaca, vatyi yatyin ri yuhu miñi cuan cañohó ra ta cha noo cientu metru ri. \v 9 Cuhva cha canoó ra nu ñuhú, cananyehe̱ ra noo nu caá tɨtɨ ñuhu̱. Ta catuví noo tiyaca sɨquɨ tɨtɨ ñuhu̱ cuan, ta pan ñandɨhɨ. \v 10 Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Nya̱ca ndo suhva tiyaca cha ni tɨɨ̱n ndo ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 11 Ta ra Simón Pedro ndaa̱ ra nu canoa ta quichaha̱ xita quiñoho ra tarraya tyitú yɨhɨ́ tiyaca nahnu. Cientu uvi xico uchi uñi tahan tɨ ñohó. Ta vasɨ cuaha tɨ, ña tahnya̱ tarraya cuan. \v 12 Tyicuan ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Ña̱ha ndo ta curumusa ndo ―catyí ra Jesús chi ra. \p Ta ni noo ra cachica̱ noo chihin ra ña cacaña̱ iñi ra candaca tuhun ra yóó ra cuví ra vatyi cachitó ra vatyi Sutu Mañi yo cuví ra. \v 13 Tyicuan ta tuhva̱ ra Jesús ta quehe̱n ra pan, ta chaha̱ ra chi ra. Ta suri tyicuan caa sacuvi̱ ra chihin tiyaca. \v 14 Ican ihya cuví chaha cu uñi cha tuvi̱ ra Jesús nuu ra cachica̱ noo chihin ra cha yaha̱ cha nandoto̱ ra. \s1 Nu cahán ra Jesús chihin ra Simón Pedro \p \v 15 Cha yaha̱ cha curumusa ra Jesús, ndaca̱ tuhun ra chi ra Simón Pedro: \p ―Simón, sehe ra Jonás, ¿atu cuñí con chii ican saha ra ihya? \p Ta nacaha̱n ra Pedro ta catyí ra: \p ―Ay, Sutu Mañi yuhu, maun chitón tyi cuñí chuun ―catyí ra Pedro. \p Ta catyí ra Jesús chi ra: \p ―Cu̱hva cha cachi mbee nyihi sane ―catyí ra Jesús chi ra Pedro. \p \v 16 Ta ndaca̱ tuhun ra Jesús chi ra inga chaha: \p ―Simón sehe ra Jonás, ¿atu cuñún chii? ―catyí ra Jesús chi ra. \p Ta nacaha̱n ra Pedro ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, maun chitón tyi cuñí chuun ―catyí ra Pedro chi ra. \p Ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱ha cumi mbee sane ―catyí ra Jesús chi ra Pedro. \p \v 17 Ta chaha cu uñi ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―Simón Pedro, sehe ra Jonás, ¿atu cuñun chii? ―catyí ra Jesús chi ra. \p Cuhva cha ndaca̱ tuhun ra chi ra cha cu uñi chaha tatu cuñí ra chi ra, ra Pedro nducuihya iñi ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, maun chitón yoso caa añime ta maun chitón tyi cuñí chuun ―catyí ra Pedro. \p Ta ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Sa̱ha cuenda mbee sane. \v 18 Cha ndicha catyí chuun vatyi ta tyivaun ndɨhvɨ̱ noun sahmon ta chahu̱n nu cuñún. Soco na cuchahnun, cusanacaun ndahun ta inga ra cusandɨhvɨ noo chuun. Ta cunyaca ra chuun nu ña cuñún cuhun ―catyí ra Jesús chi ra Pedro. \p \v 19 Cha catyí ra Jesús tuhun ihya cuñí ra catyi ra yoso caa cucúvi ra Pedro ta cusacahnu ra chi Nyoo cha cuenda cuan. Yaha̱ cuan ta catyí ra Jesús chi ra Pedro: \p ―¡Cu̱nyicon chii! ―catyí ra chi ra. \s1 Nu cahán ra Juan tuhun maa ra \p \v 20 Tyicuan ta nyocava̱ ra Pedro ta nanyehe̱ ra vatyi nyicón inga ra cha chica̱ noo chihin ra Jesús, ra cha cuñí xaan ra Jesús chi. Suri maa ra chinyañaa̱ ra chi ra Jesús cha cuxiñi ra quɨvɨ cuan. Ta ndaca̱ tuhun ra ta catyí ra: “Sutu Mañi yuhu, ¿yóó ra cunaxico tuhun chuun?” catyi̱ ra, ndaca̱ tuhun ra quɨvɨ cha ni cumañi cúvi ra Jesús. \v 21 Cuhva cha nanyehe̱ ra Pedro chi ra, ndaca̱ tuhun ra chi ra Jesús: \p ―Sutu Mañi yuhu, ta ra ihya, ¿ñáá cha cucuvi chi ra? ―catyí ra chi ra. \p \v 22 Nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Tatu cuñí mai cha coo ra nyacua nya ndichi inga chaha, ¿ñáá cha cuenda yoho? Yoho cu̱nyicon chii ―catyí ra Jesús chi ra Pedro. \p \v 23 Tyicuan ta chitya̱ tuhun ihya nu canyicú yañi yo vatyi ra cuan, ma cúvi ra. Soco ña catyi̱ ra Jesús cha ma cúvi ra. Catyí ra: “Tatu cuñí yuhu cha coo ra nyacua nya quichi inga chaha, ¿ñáá cha cuenda yoho?” \p \v 24 Yuhu cuví ra yucuan, ra cha cahán ra Jesús tuhun. Ta nyehi̱ tandɨhɨ cuii maa cha cuvi̱ ta tyai̱ nu libru ihya. Yuhu chite vatyi tandɨhɨ cha tyai̱, ndicha. \p \v 25 Iyó cuaha ca cha sacuvi̱ ra Jesús. Tyehe ta chicunyaa̱ tahan tahan tuhun cuan nu libru, cahví iñi tyi nanɨɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ma cutahan tandɨhɨ libru cuan.