\id ACT \h Hechos \toc1 Tyiño Cha Casacuvi̱ Ra Apóstol: Ra Cha Tyatyiño Ra Jesucristo Chi \toc2 Hechos \toc3 Hch. \mt1 Tyiño Cha Casacuvi̱ Ra Apóstol: Ra Cha Tyatyiño Ra Jesucristo Chi \c 1 \s1 Nu catyí ra Jesús tyi cuaquichi Tatyi Ii Nyoo \p \v 1 Yoho Teófilo, yuhu ra Lucas sacuhi̱n tutu chuun quɨvɨ cuan. Ta nu sacuhín tutu cha xihna ri cuan, tyai̱ tandɨhɨ cha quichaha̱ sacuvi ra Jesús ta tandɨhɨ cha sañaha̱ ra nya quɨvɨ xihna ri \v 2 ta nya quɨvɨ nandaa̱ xica ra andɨvɨ. Ta cha cumañi ca nandaa ra andɨvɨ, nacachi̱ ra chi ra apóstol cuenda ra. Ta tyatyiño̱ ra chi ra chihin Tatyi Ii Nyoo tyi cacaca ra tyiño ra. \v 3 Ta maa ra Jesús nyehe̱ ra tɨndoho ta chihi̱ ra. Ta cha yaha̱ cuan, nandoto̱ ra ta tuvi̱ ra nu canyicú ra apóstol. Ta chichi cha uvi xico quɨvɨ, cuaha xaan chaha tuvi̱ ra nu canyicú ra, vatyi na cacoto ra vatyi ndicha cha nyitó ra. Ta caha̱n ra tuhun yoso caa nyacá ñaha Nyoo chi yo. \p \v 4 Cuhva cha nyaá ca ra chihin ra, ra Jesús catyí ra chi ra: \p ―Ma quita ndo Jerusalén ihya, nyacua nya naquehen ndo Tatyi Ii cha catyi̱ Suti tyi cuhva ra chi ndo, tari catyi̱ chi ndo quɨvɨ cuan. \v 5 Chihin ndutya sacondutya̱ ra Juan chi ñáyɨvɨ. Soco nyoho ña cuaha ca quɨvɨ ta cucondutya ndo chihin Tatyi Ii ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nandaa̱ xica ra Jesús andɨvɨ \p \v 6 Cuhva cha canyicú ra apóstol ɨɨn ri chihin ra Jesús, ta candaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿atu vityin ri cusacacun chi ñuu yo Israel ihya ndaha ra ñuu Roma? ―catyí ra. \p \v 7 Ta nacaha̱n ra Jesús ta catyí ra: \p ―Ña tahán chi coto nyoho nya quɨvɨ. Noo tuhun ri maa Nyoo Sutu yo cuacatyi ra ama. \v 8 Soco cuhva cha quichi Tatyi Ii sɨquɨ ndo cunaquehen ndo tunyee iñi, ta cuquita ndo vatyi cahan ndo tuhin Jerusalén ihya ta tandɨhɨ ñuu cha nyicú Judea ta Samaria, ta nɨcahnu ñuhu ñayɨvɨ̱. \p \v 9 Ta cha yaha̱ cha catyi̱ ra Jesús tuhun ihya, ta cha nɨ ri ca cha canyehé ra chi ra, nandaa̱ xica ra andɨvɨ, ta quɨhvɨ̱ ra chichi noo vico. Ta ña canyehe̱ ca ra chi ra. \v 10 Ta cuhva cha canyehé ndaa ra andɨvɨ, ta tuvi̱ uvi tahan ángel yatyin nu canyicú ra. Ñihnó ra sahma cuichin. \v 11 Ta cacatyí ra cuan chi ra: \p ―Nyoho ra Galilea, ¿ñáá tuhun cha ndoo̱ ndo nyehé ndaa ndo andɨvɨ? Suri maa ra Jesús cha nyehe̱ ndo nandaa̱ xica ihya, tyehe caa cuquichi tucu ra inga chaha. \s1 Nu canacachí ra apóstol chi ra Matías vatyi ndɨhvɨ ra tyiño nuu ra Judas \p \v 12 Tyicuan ta quita̱ coyo ra apóstol nu chinyicu̱ ra yucu nu iyó yutun olivo cuan. Ta cuanuhú coyo ra ñuu Jerusalén. Ta yatyin ri nyaá ñuu cuan, tari sava hora ri. Ta sava ri hora cuví caca ñáyɨvɨ quɨvɨ nyitatú ñu, vatyi tyicuan caa catyí ley cha tyaa̱ ra Moisés. \v 13 Cuhva cha nachaa̱ coyo ra Jerusalén cuan, candaa̱ ra nu cu uvi piso noo vehe nu ca iyó ra. Ta tandɨhɨ ra cuan, ican ra cuví, ra Pedro, ra Jacobo, ra Juan, ra Andrés, ra Felipe, ra Tomás, ra Bartolomé, ra Mateo, ra Jacobo sehe ra Alfeo, ta ra Simón cuenda ra cacuñí naquɨquɨ sɨquɨ gobiernu Roma, ta ra Judas yañi ra Jacobo. \v 14 Ta nyita ri ndu ɨɨ́n ri ra ta ɨɨn ri cuhva cachicá xiñi ra ta cachicán tahvi ra chi Nyoo. Ta nyicú tucu yañi ra Jesús ta cu María sɨhɨ ra, ta inga ñusɨhɨ ñandɨhɨ. \p \v 15 Tari noo ciento oco ñáyɨvɨ ndu ɨɨ́n ri ñu quɨvɨ cuan. Ta nicuinanyaa̱ ra Pedro. Ta catyí ra chi ñu: \p \v 16 ―Nyoho yañi, cuñi̱ chi cha cuvi̱ tari cuhva catyí nu tutu Nyoo. Vatyi caha̱n Tatyi Ii chihin yuhu ra David yoso caa cucuhva cuenda ra Judas chi ra Jesús chi ra xaan iñi chi ra. \v 17 Ta ra Judas cuvi̱ ra noo ra chindɨhɨ̱ chihin yo. Ta ɨɨn ri chica̱ ra tyiño Sutu Mañi yo chihin yo. \v 18 Soco chaha̱n ra, ta sata̱ ra noo ñuhú chihin xuhun cha ñihi̱ ra cha chaha̱ cuenda ra chi ra Jesús. Yaha̱ cuan ta canacava̱ ra chihin xiñi ra, ta ndata̱ chichi ra ta quita̱ tandɨhɨ chɨtɨ yɨhvɨ ra. \v 19 Ta quɨvɨ cha cachito̱ ñu ca iyó Jerusalén ihya cha chihi̱ ra, casacunañi̱ ñu chi ñuhu cuan Acéldama. Ta cha chihin sahan maa ñu cuñí chi catyí Nu Catuvi Nɨñɨ. \v 20 Vatyi nu libru Salmo catyí chi tuhun ra Judas tyehe caa: \q1 Na ndoo maa ri maa vehe ra. \q1 Ta yori coo chichi. \m Ta catyí tucu chi: \q1 Inga ra cunanduvi tyiño nuu ra. \p \v 21-22 ’Ta vityin nyicú ra cachica̱ noo chihin yo quɨvɨ chinyaa̱ Sutu Mañi yo Jesús chihin yo; nya quɨvɨ sacondutya̱ ra Juan chi ra, ta nya quɨvɨ nandaa̱ xica ra andɨvɨ. Ta vityin cuñí chi cha ndu ɨɨn ri noo ra chihin yo, vatyi cuvi ra cha ndaa cha cuenda cha nandoto̱ ra Cristo ―catyí ra Pedro. \p \v 23 Tyicuan ta cacana̱ ra chi uvi tahan ra, chi ra José cha nañi Barsabás, ta suri nañí tucu ra Justo; ta cacana̱ tucu ra chi ra Matías. \v 24 Ta cachica̱n tahvi ra tyehe caa: \p ―Sutu Mañi yuhu, yoho chitón cha caa añima tandɨhɨ ndi. Sa̱ñaha chi ndi chichi cha uvi tahan ra ihya, nya ra cha nacachi̱ maun, \v 25 vatyi sacuvi ra tyiño cha sacunaa̱ ra Judas cha cuenda cuatyi ra, ta cuaha̱n ra nu tahán chi cuhun ra ―cacatyí ra, chicán tahvi ra. \p \v 26 Tyicuan ta cachaha̱n ra noo sɨhva, tacuhva nyehe ra nya ra tahán chi nyatu cuan chi. Ta taha̱n chi chi ra Matías. Ta yucuan cuví nu ndu ɨɨ̱n ri ra chihin ndɨ uchi ɨɨn apóstol. \c 2 \s1 Nu chaa̱ Tatyi Ii \p \v 1 Ta ɨɨn ri nyicú ñáyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra Jesús ta chaa̱ quɨvɨ vico Pentecostés cha sanducahnú ñáyɨvɨ Israel. Ta ɨɨn ri cuhva chicá xiñi ñu. \v 2 Ta sana iñi ñu ta nacuɨñɨ̱ ñu noo cha cayu vachi ityi andɨvɨ. Tari cha cayu yahá noo tatyi ñihi. Ta iyo cuví tandɨhɨ chichí vehe nu canyicú ñu. \v 3 Tyicuan ta tuvi̱ tari yaa ñuhu̱ quɨtɨ̱ cuatyi sɨquɨ noo noo ñu. \v 4 Ta tandɨhɨ ñu chitu ñu chihin Tatyi Ii. Ta quichaha̱ cahan ñu inga sahan yoso cuhva saquehen ityi maa Tatyi Ii chi ñu. \p \v 5 Ta quɨvɨ cuan cuaha xaan ra Israel ra vaha chicá chihin Nyoo canyicú ra ñuu Jerusalén cuan. Cuaha xaan ra ca iyó inga ityi nɨcahnu sɨquɨ ñuhú ñayɨvɨ̱ chaa̱ coyo vatyi casanducahnu ra vico Pentecostés. \v 6 Ta cha cachiñi̱ ra cuan cha iyo xaan cuví nu canyicú ñu, ta cuahan coyo ra ta nataca̱ ra yatyin ri nu nyicú ñu. Ta ña cutuñí iñi ra ñáá cha cuví cuan, vatyi noo noo ra cachiñí ra cahán ñu cuhva sahan cha cacahán maa ra. \v 7 Iyo cuñí ra ta catyí ra chi ra tahan ra: \p ―¿Atu ñima ñu Galilea cuví tandɨhɨ ñu cha cahán ihya? \v 8 ¿Ñáá tuhun cha chiñí yo cahán ñu cuhva sahan noo noo yo? \v 9 Ihya nyicú yo cha cuví yo ñu Partia, ta ñu Media, ta ñu Elam, ta ñu Mesopotamia, ta ñu Judea, ta ñu Capadocia, ta ñu Ponto, ta ñu Asia. \v 10 Ta ñu Frigia ta ñu Panfilia, ta ñu Egipto, ta ñu iyó ityi nuu ca Cirene ityi Africa. Ta nyicú tucu ñu ñuu Roma cha iyó ñuu ihya. Ta suhva ñu cuví ñu ñu Israel nya quɨvɨ cacu̱ ñu. Ta inga ñu cuví ñu ñáyɨvɨ nanduvi̱ cuenda ñu Israel ta nyicon ñu ley ra Moisés. \v 11 Iyó tucu ñáyɨvɨ ñuhú Creta ta ñu Arabia. Soco tandɨhɨ yo ta chiñí yo cahán ñu chihin sahan cha cahán yo. Ta nacatyí ñu cha cahnu cha sacuví Nyoo ―cacatyí ra. \p \v 12 Tandɨhɨ ra, iyo xaan cacuñí ra, ta yɨhɨ́ ra ndacá tuhun ra chi tahan ra: \p ―¿Ñáá cha cuñí chi catyí chi tandɨhɨ tuhun ihya? ―catyí ra. \p \v 13 Soco inga ra cahán nyaa ra ta cacatyí ra vatyi cachiñí ñu. \s1 Nu cahán noo ra Pedro nuu ñáyɨvɨ \p \v 14 Tyicuan ta nicuinanyaa̱ ra Pedro chihin inga uchi ɨɨn tahan apóstol. Ta chihin cha chaa caha̱n ra ta catyí ra: \p ―Nyoho yañi, cha cuví ndo ra Israel, ta tandɨhɨ nyoho cha iyó ndo Jerusalén ihya. Co̱to ndo tuhun ihya. Ta cuɨ̱ñɨ vaha ndo tuhun cha cuacatyi chi ndo. \v 15 Vatyi cuñí maa ndo tyi chiñí ndi. Soco ña chiñí ndi, vatyi ña tuhvá ñáyɨvɨ chiñi cha cuhva ihya, vatyi ni ca ɨɨn cha ñaha ri cuví. \v 16 Soco ihya cuví tuhun cha caha̱n ra Joel, ra cuvi̱ profeta Nyoo ta cha naha. Vatyi catyi̱ ra: \q1 \v 17 Nu cuandɨhɨ ca quɨvɨ, catyí Nyoo, cusaquichi Tatyi Ii sɨquɨ tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Ta cucahan sehe ndo cuende. Ta ra tyivaa ta ñu tyivaa cunyehe ñu cha sañaha Nyoo chi ñu. Ta ra chahnu cunyehe ra ñumahna. \q1 \v 18 Cusaquichi Tatyi Ii sɨquɨ ñu sacuví tyiño nui. Ta cucahan ñu cuende, catyí Nyoo. \q1 \v 19 Ta catyi ra vatyi cusañaha ra cha iyo cucuvi ityi andɨvɨ. Ta ityi nu ñuhu ñayɨvɨ̱ cusañaha ra seña, seña nɨñɨ, seña ñuhu̱, ta vico ñuhma. \q1 \v 20 Cunduñaa ñanyii. Ta yoo tari caa tyacu nɨñɨ cunanduvi. Tyicuan caa cucuvi cha nɨri ca cha chaá quɨvɨ quichi Sutu Mañi yo. Ta cucuvi noo quɨvɨ cahnu vatyi cucutuñi chi yo nuu ra. \q1 \v 21 Ta tandɨhɨ ñu chicán tahvi sɨvɨ ra cucacu ñu. Tyicuan caa catyi̱ ra Joel. \p \v 22 ’Cuɨ̱ñɨ ndo nyoho ra Israel. Cuɨ̱ñɨ ndo tuhun cha cuacatyi ihya. Ra Jesús ra Nazaret cuví ra noo ra cha cachi̱ Nyoo chi vatyi quichi ra nu nyicu yo. Ta chitó yo vatyi ndicha vatyi cuaha xaan cha iyo, ta cuaha xaan milagru ta seña sacuvi̱ Nyoo nu canyicú yo cha cuenda ra Jesús. Ta nyoho chitó vaha ndo tuhun ihya. \v 23 Soco quɨvɨ quehe̱n cuenda ndo chi ra, sacuvi̱ ndo tari cuhva tyaa̱ maa Nyoo cuhva nyata quɨvɨ xihna ri. Vatyi chaha̱ cuenda ndo chi ra chi ra quiñi iyó. Ta chitacaa̱ ra chi ra nu cruzi. Ta tyicuan caa chahñi̱ ndo chi ra. \v 24 Soco Nyoo sanandoto̱ ra chi ra vatyi sacacu̱ ra chi ra ndaha tuhun chihi. Vatyi tuhun chihi ña cuví cunyaca ñaha chi ra. \v 25 Vatyi ra David caha̱n ra tuhun ra Cristo ta cha naha, ta catyí ra: \q1 Tyicuan ri nyehí chi Sutu Mañi yo ityi nui. \q1 Maa ra nyaá ɨɨn chiyo vahi ta ñahri maa cha cuví sayuhvi chii. \q1 \v 26 Yucuan chaha cusɨɨ xaan cuñí añime. Ta chité yaa chihin cha sɨɨ cuñí. \q1 Ta sɨɨn ri coño ñuhi cunyitatu chi vatyi chité tyi cunandote. \q1 \v 27 Vatyi yoho Nyoo Suti, ma sandoun añime nu nyicu ñu chihi, ta ni ma cuhvon cha tyahyu coño ñuhi. \q1 Vatyi sehe iun cuví chii. \q1 \v 28 Sañahún ityi cha cuahán nu coi ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa. Ta sacutún chii chihin tusɨɨ iñi vatyi nyaún chihin, catyí ra David ta cha naha. \p \v 29 ’Nyoho yañi, chitó cachi yo vatyi ra David sutu chahnu yo chihi̱ ra ta quɨhvɨ̱ ra chichi ñuhu. Ta ñaña ra nyaá ca chi ihya nya vityin. \v 30 Soco ra David cuvi̱ ra noo profeta cuenda Nyoo. Ta chitó ra vatyi Nyoo tyaa̱ ra cuhva ta ɨɨn ri tuhun cahan ra chihin ra vatyi suri tata maa ra ican cuacacu ra Cristo. Ta ra Cristo, ican ra cunyaca ñaha. \v 31 Ta tyicuan caa ra David tari cha vatyi nyehe̱ ra cha cuacuvi nu cuahan ca chi quɨvɨ. Ta caha̱n ra tuhun cha cunandoto ra Cristo. Ta catyi̱ ra vatyi ma ndoo añima ra nu nyicu ñu chihi̱. Ta ni ma tyahyu coño ñuhu ra, catyí ra. \v 32 Ta ra Jesús ihya sanandoto̱ Nyoo chi ra. Ta tuhun ihya tandɨhɨ maa ndi cuví ndi cha ndaa. \v 33 Nyoo sacahnú ra chi ra Jesús, ta cuatyaa̱ ra chi ra chiyo vaha ra andɨvɨ. Ta ra Jesús naquehe̱n cuenda ra Tatyi Ii cha catyi̱ Sutu yo Nyoo ta cha naha vatyi cuhva ra chi yo. Ta ican cuví cha chahá ra chi ndi vityin. Ican cuví nyehé ndo ta chiñí ndo. \v 34 Vatyi ñima ra David nandaa̱ ra andɨvɨ. Vatyi suri maa ra David caha̱n ra tuhun ra Jesús, ta catyí ra: \q1 Catyí Suti Nyoo chi Suti ra Cristo: “Cu̱nyaa chiyo vahi \q1 \v 35 cha nɨri ca cha caquin chi ra xaan iñi chuun chahun”, catyi Nyoo chi ra Cristo chihin yuhu ra David. \p \v 36 ’Nyoho ta tandɨhɨ ca ñu Israel, co̱to vaha ndo vatyi tuhun ra Jesús ican cahín ihya. Chitacaa̱ ndo chi ra nu cruzi. Soco Nyoo cuatyaa̱ ra chi ra tyi cuvi ra Sutu Mañi yo, ra nyaca ñaha chi yo ―catyí ra Pedro. \p \v 37 Cuhva cha chiñi̱ ñu tuhun caha̱n ra Pedro ihya, nducuihya̱ iñi ñu. Ta ndaca̱ tuhun ñu chi ra Pedro ta chi tandɨhɨ ca ra apóstol, ta catyi ñu: \p ―Nyoho yañi, ¿yoso caa sacuví ndi vityin? ―catyí ñu chi ra. \p \v 38 Yucuan ta catyí ra Pedro chi ñu: \p ―Noo noo ndo ndu̱ uvi iñi ndo cuatyi ndo ta na̱sama ndo cuhva iyó ndo nuu Nyoo. Ta co̱ndutya ndo chihin sɨvɨ ra Jesucristo. Tacuhva na saha ra tɨcahnu iñi cuatyi ndo. Tyicuan caa ta cua cuhva Nyoo Tatyi Ii ra chi ndo. \v 39 Vatyi cha naha catyi̱ Nyoo vatyi cuhva ra Tatyi Ii ra chi maa ndo, ta chi sehe ndo, ta chi ñu cha cañi nyaa ñandɨhɨ. Vatyi tandɨhɨ ñu cha nacana̱ Sutu Mañi yo Nyoo chii cucuhva ra Tatyi Ii ra chi ñu. \p \v 40 Chihin tuhun ihya ta chihin inga tuhun, ra Pedro chahá ra tuhun chi ñu ta catyí ra chi ñu: \p ―Ndu̱cu ndo cuhva na sacacu Nyoo chi ndo, tacuhva cuví sandoo ndo cha caa ñáyɨvɨ quiñi iyó ihya ―catyí ra chi ñu. \p \v 41 Tyicuan ta tandɨhɨ ñu cha natɨɨ̱n cuenda tuhun caha̱n ra Pedro condutya̱ ñu. Ta quita tari noo uñi mil ñu, ta ndu ɨɨn ri ñu chihin ñu yɨhɨ́ cuenda ra Jesucristo. \v 42 Ta tyicuan ri ndu ɨɨn ri tandɨhɨ ñu, ta chihin cha nɨɨ iñi ñu tyasoho ñu cha sañahá ra apóstol chi ñu. Ta ɨɨn ri cuví ñu chihin tahan ñu, ta chicán tahvi ñu ta chachí ñu pan ta chihí ñu vinu vatyi nɨcohón iñi ñu tyi chihi̱ ra Cristo tyiño nuu ñu. \s1 Cuhva iyó ñu yɨhɨ́ cuenda Sutu Mañi yo Jesucristo quɨvɨ cuan \p \v 43 Ta cuaha milagru ta seña sacuvi̱ Nyoo chihin ndaha ra apóstol. Ta tandɨhɨ maa ñáyɨvɨ iyo cuñí ñu. \v 44 Tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ɨɨn ri cacuví ñu chihin cha iyó chi ñu. \v 45 Xicó ñu cha tyayɨɨ ñu ta cha iyó chi ñu. Ta sachá ñu xuhun ñu chi tahan ñu yoso cuhva cha chiñuhú chi noo noo ñu. \v 46 Ndɨquɨvɨ ta ndu ɨɨ́n ri ñu nya vehe ñuhu cahnu. Ta ndu ɨɨ́n tucu ri ñu noo noo vehe tahan ñu ta chachí ñu pan ta chihí ñu vinu. Ta ɨɨn ri cachachí ñu chihin cha sɨɨ cuñí añima ñu. Ta chahá ñu cha cachi tahan ñu chihin cha nɨɨ iñi ñu. \v 47 Ta sacahnú ñu chi Nyoo. Ta vaha cahán tandɨhɨ ñáyɨvɨ sɨquɨ ñu. Ta tahan tahan quɨvɨ cuahan sanducuahá ca Sutu Mañi yo chi ñu cha cuahán sacacu ra. \c 3 \s1 Nu nduvaha̱ noo ra coxo \p \v 1 Noo quɨvɨ cuahán coyo ra Pedro chihin ra Juan vehe ñuhu cahnu. Cuví chi cuhva caa uñi cha cha iñi, cuhva cha tuhvá ñáyɨvɨ Israel cachicán tahvi ñu chi Nyoo. \v 2 Ta ndɨ quɨvɨ maa nyaá noo ra ndahvi, ra coxo nyata cacu̱, yuvehe ñuhu cahnu cuan. Vatyi chinyacá ñu chi ra na cacan ra limuxtan chi ñáyɨvɨ quɨhvɨ yuvehe cuan, ta nañí chi: Yuvehe Tyaquɨ. \v 3 Tyicuan ta nanyehe̱ ra coxo cuan chi ra Pedro ta chi ra Juan cha cuaquɨhvɨ ra chichi vehe ñuhu cahnu. Ta chica̱n ra noo limuxtan chi ra. \v 4 Ta cananyehe̱ ra Pedro ta ra Juan chi ra. Ta ra Pedro catyí ra chi ra: \p ―Nye̱he chi ndi ―catyí ra. \p \v 5 Tyicuan ta quichaha̱ nyehe ra coxo cuan chi ra. Cuñí maa ra vatyi iyó cha cuacuhva ra chi ra. \v 6 Soco ra Pedro catyí ra chi ra: \p ―Ñahri maa xuhun cuichin ta xuhun cuaan iyó chii, ta cuhve chuun. Soco nonga cha iyó chii cua cuhve chuun. Chihin sɨvɨ ra Jesucristo ra Nazaret, catyí chuun, ndɨ̱cuita ta ca̱con ―catyí ra Pedro chi ra. \p \v 7 Tyicuan ta tɨɨ̱n ra Pedro ndaha chiyo vaha ra ta nacoñehe̱ ra chi ra. Ta caa cuhva ri cuan nɨcoo̱ fuerza chaha ra ta tatu chaha ra. \v 8 Tyicuan ta ra coxo cuan ndava̱ ra noo, ta nɨcuinanyaa̱ ra. Ta quichaha̱ chica ra. Ta quɨhvɨ̱ ra chihin ra chichi vehe ñuhu. Ta chicá ra. Ta cañá ndava ra. Ta sacahnú ra chi Nyoo. \v 9 Tandɨhɨ ñáyɨvɨ nyehe̱ ñu chicá ra ta sacahnú ra chi Nyoo. \v 10 Ta iyo xaan cuñí ñu ta yuhví ñu cha cuenda cha nduvaha̱ ra cuan. Vatyi nɨcohón nuu ñu chi ra. Ta chitó ñu vatyi suri maa ra cuví cha tuhva chinyaa̱ Yuvehe Tyaquɨ cuan chican ra limuxtan. \s1 Nu cahán noo ra Pedro tuhun ra Cristo nuu ñáyɨvɨ nu cuví corredor ra Salomón \p \v 11 Ra coxo cha nduvaha̱ cuan, ña sañá maa ra chi ra Pedro ta ra Juan. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ iyo cuñí ñu ta chino̱ ñu nataca̱ ñu nu nyicú ra, nya nu cuví corredor ra Salomón chichi vehe ñuhu. \v 12 Cha nanyehe̱ ra Pedro cha tyicuan caa, catyí ra chi ñáyɨvɨ: \p ―Nyoho ra Israel, ¿ñáá tuhun cha iyo xaan cuñí nyoho? ¿Ñáá tuhun cha nyehé xaan ndo chi nyuhu? Tari cha vatyi chihin tunyee iñi maa ndi, o cha cuenda cha cachi iyó ndi nuu Nyoo, sanduvaha̱ ndi chi rayɨɨ ihya, cuñí maa ndo. \v 13 Nyuhu ña cuví sanduvaha ndi chi ñáyɨvɨ. Nyoo cuenda sutu chahnu yo, ra Abraham, ra Isaac, ta ra Jacob, ican ra sacahnú xaan ca ra chi Sehe ra, ra Jesús. Ta maa ndo chaha̱ cuenda ndo chi ra chi ra Pilato, ra cuví tyiño. Ta maa ra cuñi̱ ra saña ra chi ra. Soco nyoho ña chaha̱ ndo. \v 14 Cha nuu cha cacan ndo cha saña ra chi ra vaha, ra ii cuan, nyoho chica̱n ndo cha saña ra chi noo ra tuhvá chahñi ñáyɨvɨ. \v 15 Tyicuan caa chahñi̱ ndo chi ra cha chahá ñayɨvɨ̱ chaa coo yo chihin Nyoo. Soco Nyoo sanandoto̱ ra chi ra. Ta ña ndoo̱ ra chihin ñu chihi̱. Ta nyuhu cuví ndi cha ndaa. \v 16 Ta suri maa ra Jesús cuví ra chaha̱ fuerza chaha ra coxo ihya. Vatyi chinó iñi ndi tyi iyó tunyee iñi chi ra Jesús. Yucuan chaha ndunyee̱ chaha ra ihya, ta ñohó nuu vaha ndo chi ra ihya. Ta nduvaha̱ ra vatyi chinó iñi ndi chi ra Jesús. Ta tandɨhɨ nyoho cha nyehe̱ maa ndo vityin. \p \v 17 ’Chité yañi ―catyí ra Pedro― vatyi quɨvɨ cha chahñi̱ ndo chi ra Jesús, ña chito̱ ndo tyi ña vaha cha nyacuví ndo. Ta tyicuan caa tucu ra cuví nuu chi ndo, ña cachitó ra. \v 18 Soco tyehe caa chino̱ cava tuhun caha̱n Nyoo chihin yuhu ra profeta cuenda ra ta cha naha, vatyi catyí ra vatyi ra Cristo cunyehe ra tɨndoho. \v 19 Yucuan chaha ndu̱ uvi iñi ndo cuatyi ndo. Ta na̱cuhva ndo añima ndo chi Nyoo, tacuhva na ndachi cuatyi ndo. Tyicuan ta Sutu Mañi yo sandunyee ra añima ndo vatyi cohon ra añima ndo. \v 20 Tyicuan ta cutachi ra chi ra Jesús ra cuví Cristo na quichi ra inga chaha. Vatyi quɨvɨ xihna ri tyaa̱ Nyoo cuhva tyi quichi ra cha cuenda ndo. \v 21 Tahán chi cha ndoó ra Jesucristo andɨvɨ cha vityin nyacua nya sanduchaa Nyoo tandɨhɨ maa. Tari cuhva catyi̱ maa ra chihin yuhu ra profeta cuenda ra ta cha naha. \v 22 Vatyi tyicuan caa catyi̱ ra Moisés chi sutu chahnu yo: “Cusaquichi Sutu yo Nyoo chi noo ra cahan cuenda ra. Ta suri ñáyɨvɨ chi yo cucuvi ra. Ta cuacahan ra tuhun Nyoo chihin ndo tari cahán yuhu. Qui̱chaha ndo tandɨhɨ cha catyí ra chi ndo. \v 23 Vatyi tandɨhɨ ñu cha ma tyasoho tuhun cahan ra, cunaa ñu, vatyi ma cu ɨɨn ri ñu chihin ñáyɨvɨ cachi Nyoo chii”, catyí ra Moisés. \p \v 24 ’Ta tyicuan caa tucu tandɨhɨ profeta cuenda Nyoo nya quɨvɨ ra Samuel ta nyacua nya vityin, casacoto̱ ra tuhun cha cuví vityin. \v 25 Tandɨhɨ promesa cha chaha̱ Nyoo cha caha̱n ra profeta tuhun ta cha naha, chi maa ndo cuví. Ta tuhun cha natyihi̱ tahan Nyoo chihin sutu chahnu yo, chihin ra Abraham, suri cha cuenda maa ndo cuví. Vatyi catyi̱ Nyoo chi ra Abraham: “Tandɨhɨ ñáyɨvɨ cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ cunasoque chi ñu cha cuenda ñáyɨvɨ chuun.” \v 26 Ta quɨvɨ sanandoto̱ Nyoo chi Sehe ra, xihna ca nu nyicú ndo tachi̱ ra chi ra, vatyi nasoco ra chi ndo. Tacuhva vatyi tahan tahan ndo sandoo ndo cha quiñi caa ―catyí ra Pedro chi ñu. \c 4 \s1 Nu catɨɨ̱n ra cacuví nuu vehe ñuhu cahnu chi ra Pedro ta chi ra Juan \p \v 1 Ni cahán ca ra Pedro ta ra Juan chihin ñáyɨvɨ, ta chaa̱ coyo tata sutu cuenda ñu Israel chihin ra cuví nuu chi ra sahá cumi vehe ñuhu, ta chihin ra cuví saduceo. \v 2 Cacuxaan xaan ra vatyi ra Pedro ta ra Juan sañahá ra chi ñáyɨvɨ ta catyí ra vatyi ndicha cha nandotó ñu chihi̱, vatyi ra Jesús nandoto̱ ra. \v 3 Tyicuan ta catɨɨ̱n ra chi ra. Ta catyihi̱ ra chi ra vehe caa. Ta candoo̱ ra nyacua nya inga quɨvɨ vatyi cha iñi xaan cuhva cuan. \v 4 Soco cuaha ñu cha chiñi̱ tuhun cahán ra Pedro nachinó iñi ñu. Ta candu ɨɨn ri ñu chihin ñu yɨhɨ́ cuenda ra Jesús. Ta cha tandɨhɨ ñu vasɨ quita ohon mil ñu cha maa ri maa rayɨɨ ri. \p \v 5 Tuvi inga quɨvɨ ta candu ɨɨn ri ra cacuví tyiño chi ñu Israel, ra chahnu, ta ra casacuaha cuenda ley cha tyaa̱ ra Moisés, nya Jerusalén cuan. \v 6 Ta ñohó tucu ra Anás ra cuví nuu chi tata sutu. Ta ra Caifás, ta ra Juan, ta ra Alejandro. Ta nyicú tucu tandɨhɨ ñáyɨvɨ chi ra cacuví nuu chi tata sutu. \v 7 Tyicuan ta catachi̱ ra tyiño chiquehe̱n chi ra Pedro ta chi ra Juan. Ta chitayucu̱ ra chi ra mahñu. Ta candaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Yóó cha chaha̱ ityi chi ndo vatyi sanduvaha̱ ndo chi ra cuan? ¿Yóó chi cha cuenda nyacuvi̱ ndo tyehe caa? ―cacatyí ra chi ra. \p \v 8 Ta ra Pedro tyitu ra yɨhɨ́ Tatyi Ii Nyoo. Ta catyí ra chi ra: \p ―Nyoho ra nyacá ñaha Israel ñuu yo ihya. Ta nyoho ra chahnu. \v 9 Vityin ndacá tuhun ndo chi ndi tuhun vaha cha cuvi̱ chi noo ra coxo ihya, vatyi cuñí ndo coto ndo yoso caa nduvaha̱ ra. \v 10 Yucuan chaha cunacatyi ndi chi ndo tacuhva nacoto tandɨhɨ ñáyɨvɨ Israel. Vatyi ra ihya nanyaá ra nuu tandɨhɨ ndo. Vatyi nduvaha̱ ra chihin tunyee iñi ra Jesucristo ra ñuu Nazaret, ra cha chaha̱ cuenda ndo vatyi cúvi ra nu cruzi. Soco Nyoo sanandoto̱ ra chi ra. \v 11 Ta suri ra Jesús ihya cuví yuu cha chiñuhú ca cha ña cuñí ra savahá vehe cotyiño ra, tari cuhva catyí nuu tutu Nyoo. Ta ican ndo cuví tari ra savahá vehe ta ña cuñí ndo yuu cha chiñuhu ca cuan. \v 12 Vatyi yori inga ra cuví sacacú chi yo. Vatyi noo tuhun ri maa ra chaha̱ Nyoo vatyi sacacu ra chi yo. ―catyí ra Pedro chi ñu. \p \v 13 Tyicuan ta cachiñi̱ ra cacuvi tyiño cuan vatyi nɨɨ xaan iñi ra Pedro ta ra Juan cacahán ra. Ta ñima ra cañoho̱ vaha sɨcuela cacuví ra. Ta iyo xaan cuñi̱ ra. Tyicuan ta nɨcoho̱n nuu ra chi ra vatyi ican ra cuví ra cha cachica̱ noo chihin ra Jesús. \v 14 Ta sɨɨn ri, ra cha nduvaha̱ cuan, nanyaá ra chihin ra yucuan. Yucuan chaha ña cuví cahan ña vaha ra cacuvi tyiño cuan sɨquɨ ra Pedro ta ra Juan. \v 15 Tyicuan ta catyi̱ ra chi ra naquita coyo nɨnduñi ra chata vehe. Ta candoo̱ maa ra cacuví tyiño cuan candatuhun tahan ra. \v 16 Ta catyí ra: \p ―¿Yoso caa cunyacuvi yo chihin ra ihya? Vatyi tandɨhɨ maa ñu Jerusalén chitó ñu seña cha casacuvi̱ ra ihya. Ta ma cuvi catyi yo vatyi ña ndicha. \v 17 Soco tacuhva cha ma cono tuhun ihya nɨcahnu chichi ñuu ihya, cutyanaha yo chi ra, tacuhva vatyi ma cahan ca ra tuhun ra Jesús chihin ñáyɨvɨ ―cacatyí ra. \p \v 18 Tyicuan ta cacana̱ ra chi ra Pedro ta ra Juan. Ta catyi̱ ra chi ra vatyi ni chiin ca maa ta ma cahan ca ra tuhun ra Jesús. Ta ma sañaha ca ra chi ñáyɨvɨ. \v 19 Soco ra Pedro ta ra Juan canacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Ndi̱chi xiñi nyoho ta nye̱he ndo tatu vaha ca cha quichaha ndi chi maa ndo o vaha ca cha quichaha ndi chi Nyoo. \v 20 Vatyi nyuhu ma cuvi cha sandɨhɨ ndi cha nacatyi ndi tuhun cha nyehe̱ ndi ta chiñi̱ ndi ―cacatyí ra. \p \v 21 Tyicuan ta nacatyanaha̱ tucu ra chi ra. Soco saña̱ ra chi ra vatyi ña ñihi̱ ra cuhva tachi tuñi ra chi ra. Vatyi tandɨhɨ ñáyɨvɨ sacahnú ñu chi Nyoo cha cuenda cha cuvi̱ cuan. \v 22 Vatyi rayɨɨ cha nduvaha̱ cuan, yaha ca uvi xico cuiya ra, ta tyicuan cuiya nyehe̱ ra tɨndoho ta nduvaha̱ ra saha Nyoo. \s1 Nu chica̱n ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo tunyee iñi Nyoo \p \v 23 Ta casaña̱ ra chi ra Pedro ta chi ra Juan. Tyicuan ta cuahan coyo ra nu nyicú ra tahan ra. Ta canacatyí ra tandɨhɨ cha cacatyi̱ ra chahnu ta ra cacuví nuu chi tata sutu chi ra. \v 24 Cuhva cha cachiñi̱ ñu tuhun ihya tandɨhɨ ñu ta ɨɨn ri quichaha̱ chican tahvi ñu chi Nyoo. Ta catyí ñu: \p ―Sutu Mañi yuhu, yoho savahu̱n andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱. Savahu̱n tyañuhu. Ta tandɨhɨ ca cha iyó, maun savaha̱. \v 25 Ta yoho chihin Tatyi Iun sacahu̱n chi ra David ta cha naha. Ta catyí ra: \q1 ¿Ñáá tuhun cha naquɨquɨ ñáyɨvɨ ña ñohó nuu Nyoo? ¿Ñáá tuhun chicá xiñi ñu cha ñima ri tuhun? \q1 \v 26 Rey ta inga cha nyacá ñaha sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya candu cuita ra sɨcun Sutu Mañi yuhu, ta sɨquɨ ra Cristo, catyi ra David. \p \v 27 Sutu Mañi yuhu, ndicha vatyi ra Herodes, ta ra Poncio Pilato candu ɨɨn ri ra ñuu Jerusalén ihya chihin ra ñuu Roma ta chihin ra Israel vatyi cahñi ra chi ra Jesús Sehe iun cha cachi̱ vahun. \v 28 Ta tyicuan caa ta casacuvi̱ ra, tari cuhva cha catyi̱ maun ta cha naha tyi cucuvi. \v 29 Ta vityin, Sutu Mañi yuhu, nye̱he cha tyanaha̱ ra chi ndi. Ta cu̱hva cha cunɨɨ ca iñi ndi tyi tyiño nuu maun sacuvi ndi, Sutu Mañi yuhu. Ta cu̱hva cha cahan ndi tuhun chihin cha ña yuhví ndi. \v 30 Ta chihin fuerza maun ta cunduvaha ñu cuhví, ta cunyehe ndi seña ta milagru cha cuenda tunyee iñi ra Jesús Sehe iun ―catyí ñu chicán tahvi ñu. \p \v 31 Ta cuhva cha ndɨhɨ savaha ñu oración ta taa̱n nu nyicu ñu. Ta tandɨhɨ ñu chitu ñu chihin Tatyi Ii ta caha̱n ñu tuhun Nyoo chihin cha nɨɨ iñi ñu. \s1 Ñahri cha cumañi chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo \p \v 32 Tandɨhɨ ñu cha chinó iñi, ɨɨn ri cuví ñu, ta ɨɨn ri cuhva chicá xiñi ñu. Ni noo ñu ta ña catyí ñu vatyi chi maa ñu cuví cha iyó chi ñu, soco chi tandɨhɨ ñu cuví, catyí ñu. Vatyi ɨɨn ri nyicú ñu. \v 33 Ta chihin tunyee iñi cahnu, cacahán ra apóstol tuhun cha nandoto̱ Sutu Mañi yo Jesús. Ta Nyoo nasocó xaan ra chi tandɨhɨ ra. \v 34 Ta ni noo ñu ta ñahri cumañí chi ñu vatyi tandɨhɨ ñu cha iyó vehe o ñuhú, xicó ñu. Ta quichi nyacá ñu xuhun, \v 35 ta chahá cuenda ñu chi ra apóstol. Ta maa ra nasachá ra chi noo noo ñu yoso cuhva cha chiñuhú chi ñu. \v 36 Tyicuan caa sacuvi̱ noo ra cha nañi José. Ra cuan vachi ra tata ra Levi. Ta cacu̱ ra ñuhú Chipre cha nyaá mahñu tyañuhu. Ta ra apóstol sacunañi̱ ra Bernabé chi ra. Ta cuñí chi catyí sɨvɨ cuan: Ra Naquehen Ndahvi. \v 37 Ta ra Bernabé cuan xico̱ ra ñuhú ra. Ta chaha̱ ra xuhun cuan chi ra apóstol. \c 5 \s1 Cuatyi ra Ananías ta cu Safira \p \v 1 Soco noo ra cha nañí Ananías chihin cu Safira ñasɨhɨ ra, xico̱ ñu noo ñuhú. \v 2 Soco tixehe ñu suhva xuhun. Tyicuan ta chinyaca̱ ra Ananías suhva xuhun chi ra apóstol. Ta catyí ra vatyi tandɨhɨ xuhun cha quiyahvi̱ ñuhú cuví cuan. \v 3 Tyicuan ta catyí ra Pedro chi ra: \p ―Yoho Ananías, ¿ñáá tuhun cha chahu̱n cha quɨhvɨ ra ña vaha añimon, vatyi cuñún sandavi ñahun chi Tatyi Ii, ta catyún vatyi tandɨhɨ xuhun cha quiyahvi ñuhu cuví ihya ta ndoún chihin suhva? \v 4 Chuun cuvi̱ ñuhú, ta chuun cuví xuhun cha ñihu̱n cuenda ñuhú cuan. ¿Ñáá tuhun cha cuñún sandavi ñahun chi Nyoo ta catyún tyi tandɨhɨ xuhun chahu̱n? Ñima chi nyuhu sandaví ñahun, chi Nyoo sandaví ñahun ―catyi ra Pedro chi ra Ananías. \p \v 5 Cha chiñi̱ ra Ananías tuhun cha caha̱n ra Pedro, nduva̱ ra ta chihi̱ ra. Ta quichi noo cha yuhvi cuñí ñáyɨvɨ cha chito̱ ñu tuhun ihya. \v 6 Tyicuan ta quichi̱ coyo suhva ra tyivaa ta tyihi̱ ra coño ñuhu ra chichi noo sahma. Ta chaha̱n ra chityihi̱ ra chi ra chichi ñuhú. \v 7 Yaha̱ noo uñi hora ta chaa̱ ñasɨhɨ ra Ananías ta quɨhvɨ̱ ña nu nyicú ra apóstol. Soco ña chitó ña cha cuvi̱ cuan. \v 8 Ta quichaha̱ ndaca tuhun ra Pedro chi ña ta catyí ra: \p ―¿Atu tyehe cuví yahvi cha quiyahvi̱ ñuhú ndo? ―catyí ra. \p Ta nacaha̱n ña ta catyí ña: \p ―Ay, tyehe cuví yahvi chi ―catyí ña chi ra. \p \v 9 Tyicuan ta catyí ra Pedro chi ña: \p ―¿Ñáá tuhun cha ñoho̱ naha ndo tuhun ta sandavi ñaha ndo chi Tatyi Ii Sutu Mañi yo Nyoo? Cha cuandichi coyo ra cha chaha̱n chityihi chi yɨun chichi ñuhú. Ta vityin cuhun tucu ra cutyihi ra chi yoho ―catyí ra Pedro chi ña. \p \v 10 Caa cuhva ri cuan ta nduva̱ ña chaha ra Pedro, ta chihi̱ ña. Ta caquɨhvɨ̱ coyo ra tyivaa cuan, ta nyehe̱ ra vatyi chihi̱ ña. Ta canacoñehe̱ ra chi ña ta chityihi ra chi ña xiin yɨɨ ña. \v 11 Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra Cristo, ta tandɨhɨ ca ñu chitó tuhun cuan, canayuhvi xaan ñu. \s1 Cuaha milagru ta seña sacuvi ra apóstol \p \v 12 Cuaha seña ta milagru sacuvi̱ ra apóstol sahá Nyoo nu nyicú ñáyɨvɨ. Ta tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ndu ɨɨ́n ri ñu nu cuví corredor ra Salomón. \v 13 Ta ni nonga ñu cha inga cuenda ta ña cañá iñi ñu cutahan ñu chihin ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. Soco vaha cahán ñáyɨvɨ sɨquɨ ñu. \v 14 Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ nachinó iñi chi Sutu Mañi yo Jesús, tari rayɨɨ ta ñusɨhɨ. \v 15 Ta nyacua tavá ñu chi ñu cuhví ityi cahnu, chacún ñu chi ñu nu chito. Vatyi tatu yaha ra Pedro soco vasɨ xiñahñu ra yaha sɨquɨ ñu, ta nduvaha ñu. \v 16 Tyicuan tucu ñu iyó yatyin ri Jerusalén cuan, quichí nyaca ñu chi ñu cuhví ta ñu cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi. Ta nduvaha̱ tandɨhɨ ñu. \s1 Nu nyehé ra Pedro ta ra Juan tɨndoho \p \v 17 Tyicuan ta ra cuví nuu chi tata sutu, ta ra cayɨhɨ́ cuenda ra cuví saduceo, quiñi cuñi ra nyehe ra chi ra apóstol cha cuenda cha vaha cha casacuví ra chihin tunyee iñi chahá Nyoo chi ra. \v 18 Tyicuan ta catɨɨ̱n ra chi ra apóstol. Ta catyihi̱ ra chi ra vehe caa. \v 19 Soco cha cuaa cuan quichi̱ noo ángel cha tachi Sutu Mañi yo, ta nuña̱ ra yuvehe caa cuan. Ta tava̱ ra chi ra. Ta catyi̱ ra chi ra: \p \v 20 ―Cua̱han ndo ta cui̱nanyaa ndo chichi vehe ñuhu cahnu. Ta na̱catyi ndo chi ñáyɨvɨ yoso caa cuvi coo ñu ñayɨvɨ̱ chaa cha iyó ndo ―catyí ángel cuan chi ra. \p \v 21 Cha cachiñi̱ ra tuhun caha̱n ángel cuan, ta cuahan coyo ra. Ta ñaha cuii ri quɨhvɨ̱ coyo ra chichi vehe ñuhu cahnu. Ta quichaha̱ sañaha ra chi ñáyɨvɨ. Ta cha nɨ ri ca cha sañahá ra apóstol cuan, ndu ɨɨn ri ra cuví nuu chi tata sutu ta ra ndɨhɨ chihin ra. Ta cana̱ ra chi ra cacuví tyiño cuenda ñáyɨvɨ Israel vatyi coo ra junta. Tyicuan ta tachi̱ ra na cuquehen chi ra apóstol nu cañohó ra vehe caa cuan. \v 22 Soco cuhva cha chaa̱ coyo policia chichi vehe caa cuan, ña nañihi̱ ra chi ra apóstol. Ta cuanuhu coyo ra cuanacatyi ra chi ra cuví nuu chi tata sutu. \v 23 Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Nyasɨ yuvehe caa cuan ta chaa̱ ndi. Ta sɨndaro, tayucú ra yuvehe casahá cumi ra. Soco cuhva cha nuña̱ ndi, ña nañihi̱ ndi chi ni noo ra chichi vehe caa cuan ―catyí ra chi ra. \p \v 24 Cuhva cha cachiñi̱ tata sutu chihin ra cuví nuu chi ra, ta ra cuví nuu chi ra casaha cuenda vehe ñuhu tuhun ihya, iyo xaan cuñí ra. Ta candatuhun tahan ra yoso caa sacuvi ra ta cundɨhɨ tuhun cuan. \v 25 Tyicuan ta chaa̱ noo ra ta catyí ra: \p ―Ra cha tyihi̱ ndo vehe caa cuan, nyicú ra chichi vehe ñuhu sañahá ra chi ñáyɨvɨ ―catyí ra. \p \v 26 Tyicuan ta ra cuví nuu chi ra casahá cuenda vehe ñuhu, chaha̱n ra chihin policia, ta chiquehen ra chi ra chihin cha vii ri ta ña cañi̱ ra chi ra, vatyi yuhví ra chi ñáyɨvɨ coto tuchi ñu yuu chi ra. \v 27 Chinyaca̱ ra chi ra nuu ra cacuvi tyiño vehe ñuhu cahnu. Ta ra cuví nuu chi tata sutu catyí ra chi ra: \p \v 28 ―Nyuhu catyi̱ cachi ndi chi ndo vatyi ma cahan ca ndo tuhun ra Jesús. Soco nyoho ña tyasohó maa ndo. Cha ndɨhɨ maa chichi ñuu Jerusalén sacotó ndo tuhun ra. Ta cuñí ndo natyaa ndo sɨquɨ ndi vatyi nyuhu chahñi̱ ndi chi ra cuan ―catyí ra cuví nuu chi tata sutu chi ra apóstol. \p \v 29 Tyicuan ta nacaha̱n ra Pedro ta inga ra apóstol, ta catyí ra: \p ―Nyaá sɨquɨ ndi cha quichaha xihna ca ndi chi Nyoo ta ñima ca chi rayɨɨ. \v 30 Nyoo cuenda sutu chahnu yo ican sanandoto̱ chi ra Jesús, ra cha chitacaa̱ ndo nu cruzi ta chahñi̱ ndo chi ra. \v 31 Ta ra Jesús ican ra cuví ra cha sacahnu̱ xaan Nyoo chi, ta cuatyaa̱ ra chi ra chiyo vaha ra, vatyi cunyaca ñaha ra tandɨhɨ. Ta noo tuhun ri maa ra cuví ra sacacú chi yo. Vatyi tyicuan caa chahá ra cuhva chi yo cha cuví yo ñu Israel na ndu uvi iñi yo cuatyi yo tacuhva saha ra tɨcahnu iñi cuatyi yo. \v 32 Ta nyuhu cuví ndi cha ndaa cuenda ihya. Ta tyicuan caa tucu Tatyi Ii cha chaha̱ Nyoo cunyaa añima ñu quichahá chi ra ―catyi ra Pedro chi ra. \p \v 33 Ta cha cachiñi̱ ra cha catyi̱ ra Pedro, nduxaan xaan ra. Ta cuñi̱ ra cahñi ra chi ra. \v 34 Soco mahñu ra cacuví tyiño cuan ñohó noo ra cuví fariseo cha nañi Gamaliel. Ta cuví ra ra sacuahá cuenda ley ra Moisés. Ta ñáyɨvɨ sahá xaan ñu ñáyɨvɨ chi ra. Ta ra Gamaliel cuan, nicuinanyaa̱ ra. Ta tachi̱ ra naquita coyo ra apóstol cuan noo cuhva ri. Tyicuan ta quita coyo ra. \v 35 Ta quichaha̱ catyi ra Gamaliel cuan chi inga ra cacuví tyiño: \p ―Nyoho ra nyacá ñaha ñu Israel, sa̱ha ndo cuenda chi ndo chihin cha cua cunyacuvi ndo chihin ra chiña. \v 36 Nɨ̱cohon iñi ndo vatyi cha iyó suhva quɨvɨ ndɨcuita̱ noo ra cha nañi̱ Teudas. Ta catyi̱ ra vatyi cuví ra noo ra vaha. Ta tari cha cumi cientu rayɨɨ chinyicon chi ra. Soco yaha̱ cuan chahñi̱ ñáyɨvɨ chi ra. Ta tandɨhɨ ra chinyico̱n chi ra nacutya̱ cuatyi ra. Ta ndɨhɨ̱ tuhun. \v 37 Yaha̱ cuan ta nu cuahan ca chi, quɨvɨ nacahvi ra gobiernu chi ñáyɨvɨ, ta ndɨcuita ra Judas ra ityi Galilea cuan. Ta cuaha ñu chinyico̱n chi ra. Soco suri chahñi̱ ñáyɨvɨ chi ra. Ta tandɨhɨ ñu cha chinyico̱n chi ra chitya̱ cuatyi ñu. \v 38 Yucuan chaha sa̱ña ndo chi ra chiña. Ta ma tyihi ndo chi ndo chihin ra vatyi tatu tuhun ñáyɨvɨ ri cuví cha chicá noo ra, cundɨhɨ tuhun. \v 39 Soco tatu ndicha tyi tuhun Nyoo cuví, ma cuvi chi nyoho satɨvɨ ndo. Sa̱ha ndo cuenda chi ndo coto vaha chihin Nyoo cañí tahan ndo ―catyí ra Gamaliel chi ra. \p \v 40 Tandɨhɨ ra ndoo̱ ra vaha. Tyicuan ta cana̱ ra chi ra apóstol. Cacañi̱ policia chi ra. Ta chasɨ̱ ra nu cahan ca ra tuhun ra Jesús. Tyicuan ta saña̱ ra chi ra. \v 41 Ta quita̱ coyo ra apóstol nuu ra cuví tyiño. Ta sɨɨ xaan cacuñí ra vatyi chaha̱ Nyoo cuhva vatyi nyehé ra tɨndoho cha cuenda ra Jesús. \v 42 Ta ña casandɨhɨ̱ ra cha cacahán ra. Ta ndɨquɨvɨ ri sañahá ra tuhun ra Jesucristo vehe ñuhu ta vehe ñáyɨvɨ ñandɨhɨ. \c 6 \s1 Nu nacachí ñu yɨhɨ́ cuenda ra Jesús ucha tahan ra vatyi saha cuenda ra ñáá cha chiñuhu chi ñu \p \v 1 Ta nu cuaha̱n ca chi quɨvɨ cuaha xaan nanduví ñáyɨvɨ cha yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. Tyicuan ta ñu cha cahán sahan griego quichaha̱ cahan ñu sɨquɨ ñu cha cahán sahan hebreo cuan. Vatyi catyí ñu tyi ña tyiñuhú vaha ra cha cahán sahan hebreo chi ñu chihi̱ yɨɨ cuenda ñu, cuhva cha sachá ra cha cacachi ñu ndɨquɨvɨ ri. \v 2 Tyicuan ta ndɨ uchi uvi tahan apóstol sandu ɨɨn ri ra chi tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. Ta cacatyí ra chi ñu: \p ―Ña vaha cha sandɨhɨ ndi cha cahan ndi tuhun Nyoo ta sacha ndi cha cachi ndo. \v 3 Yucuan chaha yañi, na̱nducu ndo ucha tahan ra nu canyicú ndo ihya, ra vaha iyó chihin Nyoo, ra chiñi tuñi, ra tyitú yɨhɨ́ chihin Tatyi Ii. Ta cuhva yo tyiño ihya chi ra. \v 4 Ta nyuhu sañihi ndi cacan tahvi ca ndi. Ta cuasañaha ca ndi tuhun Nyoo ―catyí ra apóstol. \p \v 5 Tandɨhɨ ñu ndoó ñu vaha. Ta nacachi̱ ñu chi ra Esteban. Vatyi chinó xaan iñi ra chi Nyoo. Ta tyitu ra chihin Tatyi Ii. Ta nacachi̱ tucu ra chi ra Felipe, ta chi ra Prócoro, ta chi ra Nicanor, ta chi ra Timón, ta chi ra Parmenas, ta chi ra Nicolás cha cuví ra noo ra ñuu Antioquía, ta nanduvi̱ ra noo ra Israel. \v 6 Tyicuan ta quichi̱ nyaca ra chi ra nu nyicu ra apóstol. Tyicuan ta catyiso̱ ra ndaha ra xiñi noo noo ra ta cachica̱n tahvi ra chi Nyoo cha cuenda ra. \p \v 7 Ta cuaha̱n chitya ca tuhun Nyoo. Ta nducuaha̱ ca ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ñuu Jerusalén. Ta na chino̱ iñi tucu cuaha tata sutu cuenda ñu Israel ñandɨhɨ. \s1 Nu catyihi̱ ra chi ra Esteban vehe caa \p \v 8 Ra Esteban cuví ra noo ra cha tyitú chihin tunyee iñi Nyoo. Ta vaha xaan ñáyɨvɨ cuví ra vatyi tyitu añima ra chihin cha vaha Nyoo. Ta cuaha xaan milagru ta seña sacuví ra nu nyicú ñáyɨvɨ. \v 9 Tyicuan ta suhva ra vehe ñuhu ñuu Israel cha nañi Vehe Ñuhu Cuenda Ñáyɨvɨ Ndoo Libre, candu ɨɨn ri ra chihin ra ñuu Cirene, ta ra ñuu Alejandría, ta ra ityi Cilicia, ta ra ityi Asia. Ta quichaha̱ cuvi yuhu ra chihin ra Esteban. \v 10 Soco ña cacuvi chasaha ra chi ra, vatyi ra Esteban cahán ra chihin cha chiñi tuñi cha chaha Tatyi Ii chi ra. \v 11 Tyicuan ta catyiyahvi̱ ra cuan chi suhva ra vatyi canducu ra cuendu chaha ra Esteban ta catyi ra cuendu cuan vatyi ra Esteban cahán ña vaha ra sɨquɨ ra Moisés, ta sɨquɨ Nyoo. \v 12 Yucuan chaha tandɨhɨ ñáyɨvɨ cuan naquɨquɨ̱ ñu. Tyicuan ta ra chahnu ta ra sacuaha cuenda ley ra Moisés, catɨɨ̱n ra chi ra Esteban. Ta chaha̱n ra chinyaca ra chi ra nu ndu ɨɨn ri ra cuví tyiño cuenda vehe ñuhu ñu Israel. \v 13 Ta canducu̱ ra chi ra cahan cuendu chaha ra. Ta maa ra catyí ra tyehe caa: \p ―Ra Esteban ihya, ña sandɨhɨ́ ra cha cahan cuehe ra sɨquɨ vehe ñuhu yo ta sɨquɨ ley ra Moisés. \v 14 Ta chiñi̱ ndi caha̱n ra vatyi ra Jesús ra Nazaret cuan cusatanɨ ra vehe ñuhu cahnu ihya. Ta cunasama ra costumbre cha sandoo̱ ra Moisés chi yo na ―catyí ra cuendu cuan sɨquɨ ra Esteban. \p \v 15 Tyicuan ta ra cacuví tyiño ta ra canyicú yucuan canyehe̱ ra chi ra Esteban vatyi tari maa nuu ángel tyicuan caa nuu ra cuhva cuan. \c 7 \s1 Nu cahán ra Esteban tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ nducú cahñi chi ra \p \v 1 Tyicuan ta ra cuví nuu chi tata sutu ndaca̱ tuhun ra chi ra Esteban, ta catyí ra: \p ―¿Atu ndicha cha catyi̱ ra ihya? \p \v 2 Tyicuan ta nacaha̱n ra Esteban ta catyí ra: \p ―Nyoho yañi, ta nyoho tata, cuɨ̱ñɨ ndo tuhun cahín. Sutu yo Nyoo cha cahnu ca tuvi̱ ra nuu sutu chahnu yo, ra Abraham quɨvɨ nyaá ra ityi Mesopotamia cha nɨri ca cha cumañi cucoo ra nya ñuu Harán. \v 3 Ta catyí ra chi ra: “Sa̱ndoo ñuun, ta chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ chuun. Ta cu̱nuhu inga ñuu cha cusañahi chuun”, catyí Nyoo chi ra Abraham. \v 4 Tyicuan ta ra Abraham quita̱ ra ñuu Caldea ityi Mesopotamia cuan, ta cuanuhu̱ ra nya ñuu Harán. Ta yucuan cuví nu chihi̱ sutu ra. Yaha cuan saquichi̱ Nyoo chi ra ñuhú nu iyó yo vityin. \v 5 Soco ñahri ñuhú chaha̱ Nyoo chi ra quɨvɨ cuan. Ni noo nu cuinanyaa chaha ra ta ña chaha̱ ra. Soco catyi̱ Nyoo chi ra vatyi cucuhva ra. Ta cutahan chi chi sehe ra chata cha yaha cúvi ra. Tyicuan caa catyi̱ Nyoo chi ra Abraham, vasɨ ta coo ca sehe ra quɨvɨ cuan. \v 6 Ta sɨɨn ri catyi̱ Nyoo chi ra vatyi ñáyɨvɨ chi ra cucoo ñu inga ñuu. Ta cusacuvi ñu tyiño nuu ñáyɨvɨ ñuu cuan, ta ma tyiyahvi ñu chi ñu. Ta cunyehe ñu tɨndoho cumi cientu cuiya. \v 7 Soco catyi̱ tucu Nyoo chi ra tyehe caa: “Ñáyɨvɨ ñuu cuan cusanyehe ñu tɨndoho chi ñáyɨvɨ chuun. Yucuan cuenda cuatachi tuñi yuhu chi ñu. Ta yaha̱ cuan ta cuquita ñáyɨvɨ chuun ñuu cuan ta cuquichi ñu ihya. Ta cusacuvi ñu tyiño nuu mai ihya”, catyi̱ Nyoo chi ra Abraham. \p \v 8 ’Tyicuan caa natyihi̱ tahan Nyoo tuhun chihin ra. Ta chaha̱ Nyoo noo costumbre cha cuasacuvi ñu coto naa iñi ñu. Chaha̱ ra tyi cutahnya chiin ñɨɨ xiñi ndɨvɨ cha lee sehe ñu, o cha sahá ñu circuncidar chi sehe ñu cuví cuan. Ta cha yaha̱ uña quɨvɨ cha cacu̱ ra Isaac sehe ra Abraham, tyicuan caa chinyacuvi̱ ra chihin ra. Ta suri tyicuan caa sacuvi̱ tucu ra Isaac chihin ra Jacob sehe ra. Ta ra Jacob tucu chihin uchi uvi tahan sehe ra, tyaa ra noo seña cuan chi noo noo sehe ra. Ta ican ra cuan cacuví sutu chahnu yo. \p \v 9 ’Ta ican uchi ɨɨ́n tahan ra sehe ra Jacobo ihya catasɨ cuñí ra nyehe ra chi ra José yañi ra cha cuenda vatyi vaha ca ra nuu sutu ra. Yucuan chaha caxico̱ ra chi ra na cuhun ra Egipto. Soco Nyoo ña sandoó ra chi ra José. \v 10 Ta sacacu̱ ra chi ra nu nyehé ra tɨndoho. Ta chaha̱ ra cha chiñi tuñi ra chi ra. Ta chaha̱ ra cha vaha coo ra nuu ra Faraón, ra cuví rey Egipto. Ta rey cuan chaha̱ ra cha cuvi ra José gobiernu Egipto cuan. Ta chinyaca̱ ñaha tucu ra vehe maa rey ñandɨhɨ. \p \v 11 ’Tyicuan ta chiyo̱ tama nɨcahnu ityi Egipto ta ityi Canaán. Ta nyehe̱ xaan ñáyɨvɨ tɨndoho. Ta tandɨhɨ sutu chahnu yo cha chicoo tyembu cuan ña cañihi̱ ra cha cachi ra. \v 12 Soco quɨvɨ chito̱ ra Jacob vatyi iyó trigu nya Egipto, ta tachi̱ ra chi sehe ra na cuquehen ra. Ta chaha̱n coyo ra noo chaha. \v 13 Ta cha cu uvi chaha cha chaha̱n coyo ra, ra José sacoto̱ ra chi ra vatyi yañi ra cuví chi ra. Yucuan quɨvɨ chito̱ ra Faraón yóó chi tata vachi ra José. \v 14 Tyicuan ta tachi̱ ra José tyiño na quichi sutu ra, ra Jacob, chihin tandɨhɨ ñáyɨvɨ chi ra, uñi xico chahun tahan ñu. \v 15 Ta tyicuan caa cuvi cha cuahan ra Jacob cuacoo ra Egipto cuan. Yaha̱ cuan ta chihi̱ ra yucuan. Ta chihi̱ tucu sehe ra, ra cacuví sutu chahnu yo. \v 16 Tyicuan ta chaa̱ quɨvɨ cha chinanyaca̱ ñu yɨquɨ ra Jacob ta yɨquɨ sehe ra nya Siquem. Ta yucuan quɨhvɨ ra chichi ñuhú nu sata̱ ra Abraham noo ñaña chi sehe ra Hamor ta cha naha. \p \v 17 ’Soco cha ni cumañi ca quita ñu Egipto, ñáyɨvɨ chi ra Abraham cha iyó Egipto cuan cuaha xaan nanduvi ñu. Ta cha nyañaa yatyin quɨvɨ cha cuacuhva Nyoo ñuhú chi ñu tari cuhva catyi̱ cachi ra chi ra Abraham. \v 18 Tyicuan ta quichaha̱ nyaca ñaha noo rey cha ña ñohó nuu chi ra José. \v 19 Rey cuan sandavi̱ ñaha ra chi ñáyɨvɨ chi yo cuan. Ta sanyehe̱ xaan ra tɨndoho chi ñu, ta sanɨñɨ̱ ra chi ñu na sanandoo ñu chi sehe ñu cha ni cacu vatyi na cúvi ndotyin. \v 20 Ta suri quɨvɨ cuan cacu̱ ra Moisés. Ta tahan xaan iñi Nyoo chi ra lee cuan. Ta uñi yoo sacuahnu̱ sɨhɨ ra chi ra nya vehe ña. \v 21 Yaha cuan ña cuví ca tixehe sɨhɨ ra chi ra. Ta sandoo ña chi ra chichi noo tica yuhu yutya. Tyicuan ta sehe maa rey Egipto cuan nañihi̱ ña chi ra. Ta naquehe̱n ña chi ra. Ta sacuahnu̱ ña chi ra, tari cha sehe ña cuví chi ra. \v 22 Yucuan chaha cutuhva̱ ra Moisés tandɨhɨ cha chitó ñu Egipto. Ta sɨɨn ri nyee xaan cuhva cahan ra, ta cuhva sacuví ra ñandɨhɨ. \p \v 23 ’Ta quɨvɨ cha chaa̱ uvi xico cuiya ra Moisés quichi cuvi iñi ra cuhun ra cunyehe ra nu nyicú ñu Israel, ñáyɨvɨ chi ra. \v 24 Tyicuan ta noo quɨvɨ nyehe̱ ra nu cañí noo ra Egipto cuan chi noo ra Israel cuan. Tyicuan ta chahñi̱ ra Moisés chi ra Egipto cuan vatyi satasɨ iñi ra chi ra Israel ra ñuu ra. \v 25 Cuñí maa ra Moisés cuan vatyi ñáyɨvɨ Israel cuan cutuñi iñi ñu tyi Nyoo tachi̱ chi ra vatyi cusacacu ra chi ñu. Soco maa ñu ña tuví iñi ñu cha tyicuan caa cucuvi. \v 26 Tyicuan ta cha inga quɨvɨ cuan nyehé ra Moisés chi uvi tahan ra Israel cha cacañí tahan ra. Ta ra Moisés, cuñi ra cha ma cacañi tahan ca ra, ta quichaha catyi ra: “Ña vaha cha cacañi tahan nyoho, vatyi suri yañi ndo cuvi”, catyi ra chi ra. \v 27 Tyicuan ta ra cha cañí chi tahan cuan tyandaha̱ ra chi ra Moisés, ta catyi ra chi ra: “¿Yóó cha tyatyiño chi yoho vatyi cunyaca ñahun ta cuvun juez chi ndi? \v 28 ¿Atu cuñun cahñun chii tari chahñu̱n chi ra Egipto cuan icu?” catyi ra chi ra Moisés. \v 29 Cuhva cha chiñi̱ ra Moisés cha catyi̱ ra, chino̱ ra. Ta cuahan ra nya ñuu Madián. Yucuan ñihi̱ ra ñasɨhɨ ra. Ta yucuan chiyo̱ uvi tahan sehe ra. \p \v 30 ’Yaha̱ uvi xico cuiya. Tyicuan ta noo quɨvɨ chicá noo ra Moisés chiqui ndɨɨ yatyin noo yucu cha nañí Sinaí. Ta nyehe̱ ra noo taca iñu cha cayú. Tyicuan ta tuvi noo ángel chichi ñuhu̱ cha cayu cuan. \v 31 Iyo xaan cuñí ra Moisés cha nyehé ra yucuan. Ta cuhva cha tuhva̱ yatyin ca ra vatyi tacuhva nyehe vaha ra, chiñi̱ ra noo ndusu Sutu Mañi yo. Ta catyí ra tyehe caa: \v 32 “Yuhu cuví Nyoo cuenda sutu chahnun, Nyoo cuenda ra Abraham, ta ra Isaac, ta ra Jacob”, catyí Nyoo chi ra. Tyicuan ta ra Moisés quichaha̱ nɨhɨ ra chihin cha yuhvi ra. Ta ña caña iñi ra nanyehe ra. \v 33 Ta quichaha catyi tucu Sutu Mañi yo chi ra: “Ta̱va ndichan chahun vatyi ñuhú nu chañun, ñuhú ii cuví. \v 34 Yuhu nyehí tandɨhɨ tɨndoho cha nyehé ñáyɨvɨ cuende ñuu Egipto chiña. Ta chiñí ndusu ñu cha chacú chaa ñu. Yucuan chaha noó xique vityin vatyi sacaqui chi ñu. Ña̱ha, vatyi cutachi chuun nya Egipto”, catyí Nyoo chi ra Moisés. \p \v 35 ’Quɨvɨ cuan ña cuñi̱ ñáyɨvɨ Israel chi ra Moisés cha cunyaca ñaha ra chi ñu, ta catyi̱ ñu chi ra: “¿Yóó cha tyatyiño̱ chi yoho vatyi cunyaca ñahun ta cuvun juez chi ndi?”, catyi̱ ñu chi ra. Ta vasɨ ña cuñi̱ ñu cha cunyaca ñaha ra chi ñu, soco Nyoo tachi̱ chi ra vatyi cuvi ra nuu, ta sacacu ra chi ñu. Vatyi tyicuan caa catyí ángel cha tuvi̱ nuu ra nu taca iñu cha cayu cuan. \v 36 Ta ican ra Moisés cuan tava̱ chi ñáyɨvɨ Israel Egipto cuan. Ta cha yaha savaha̱ ra milagru ta seña ñuu cuan, ta sacuvi̱ tucu ra nu yaha̱ ñu Tyañuhu Cuaha. Ta nu chica̱ noo ñu ñuhú ityi chichi cha uvi xico cuiya sacuvi̱ tucu ra ñandɨhɨ. \v 37 Ta suri maa ra Moisés cuan cuví ra cha catyi̱ chi ñu Israel ta cha naha tyehe caa: “Nyoo cutachi ra noo profeta ra tari tachi̱ ra chi mai. Ta cucuvi ra noo ra Israel tari maa ndo. Qui̱chaha ndo chi ra”, catyí ra. \v 38 Ta suri maa ra Moisés cuan ndɨhɨ ra chihin ñáyɨvɨ chahnu yo nu chica noo ñu ñuhú ityi cuan. Ta ican ra cuví ra cha caha̱n ángel cuan chihin nya yucu Sinaí. Ta ican ra quehe̱n cuenda ra tuhun yoso caa coo ñáyɨvɨ ta sañaha̱ ra chi yo. \p \v 39 ’Soco ñáyɨvɨ chahnu yo ña quichaha̱ ñu chi ra. Tava̱ xiin ñu chi ra. Ta cacuñi ñu cunuhu coyo ñu nya Egipto. \v 40 Yucuan chaha cuhva cha nyaá ca ra Moisés yucu Sinaí ta caha̱n ñáyɨvɨ chihin ra Aarón ta catyí ñu: “Sa̱vahun suhva nyoo cha cuhun coyo ityi nuu ndi. Vatyi ña chitó ndi ñáá cha cuvi̱ chi ra Moisés, ra cha tava̱ chi ndi Egipto”, catyi ñu. \v 41 Tyicuan ta casavaha̱ ñu noo becerru xuhun cuaan. Tyicuan ta cachahñi̱ ñu quɨtɨ vatyi cuhva cuenda ñu chi xitohyo cuan. Ta sɨɨ xaan cuñi̱ ñu cachiyo̱ ñu vico cuenda xitohyo cha casavaha ñu chihin ndaha ñu. \v 42 Tyicuan ta Nyoo cuachiyo̱ ra chi ñu. Ta saña̱ ndaha ra chi ñu vatyi cusacahnu ñu chi ñanyii, chi yoo, ta ñáá ndɨhɨ tiñoo cha iyó ityi andɨvɨ. Vatyi tyehe caa catyaa̱ ra profeta cuenda Nyoo nu libru ta cha naha: \q1 Nyoho ñáyɨvɨ Israel, ¿atu chahñi̱ ndo quɨtɨ vatyi cuhva cuenda ndo chi yuhu chichi cha uvi xico cuiya cha chica noo ndo ñuhu ityi? Ñima. \q1 \v 43 Soco sacahnu̱ ndo chi nyoo cha nañí Moloc, ta sacahnu̱ tucu ndo chi nyoo cha nañí Renfán cha caá tari caá tiñoo andɨvɨ. \q1 Suri maa ndo savaha̱ xitohyo cuan, vatyi sacahnu ndo. \q1 Yucuan chaha yuhu cuatave chi ndo ñuu ndo, ta cuasacuhin chi ndo noo nu cañi ityi nuu ca Babilonia, catyi̱ Nyoo chi ñu. \p \v 44 ’Nu chicá noo sutu chahnu yo ñuhú ityi cuan, chicumi ra noo vehe ñuhu cha chino̱ chihin ñɨɨ quɨtɨ. Ta chichi vehe cuan chicumi ra tabla yuu cha nyaá ley Nyoo nuu. Ta ra Moisés tachi̱ ra tyiño na savaha ñu vehe ñuhu cuan ta ityi chata ca tari cuhva sañaha̱ maa Nyoo chi ra. \v 45 Yucuan ta ra Josué nanduvi̱ ra nuu chi ñu. Ta quehe̱n ñu vehe ñuhu ta chicoo ñu chihin nu nyaá yo ihya vityin. Vatyi Nyoo tava̱ ñehe ra chi ñáyɨvɨ chiyo̱ ñuhu ihya ta nacuhva̱ cuenda ra chi ñu Israel ñáyɨvɨ chi yo. Ta chotyiño̱ ñu vehe ñuhu cuan nyacua nya quɨvɨ chiyo̱ rey David. \v 46 Ta rey David ñihi̱ ra tumañi iñi nuu Nyoo. Ta cuñi̱ ra savaha ra noo vehe vaha nu coo Nyoo. Suri Nyoo ihya sacahnu̱ ra Jacob ta cha naha. \v 47 Soco ra Salomón savaha̱ vehe Nyoo. \v 48 Vasɨ ña iyó Nyoo chichi vehe ñuhu cha savahá ñáyɨvɨ. Tari catyi̱ ra chihin yuhu ra profeta ta cha naha tyehe caa: \q1 \v 49 Andɨvɨ cuví tyayu nu nyaí ta nyacá ñahi tandɨhɨ. Ta ñuhu ñayɨvɨ̱, yucuan cuví nu chañí chahi. \q1 ¿Atu cuví savaha ndo vehi ta coi chichi, cuñí maa ndo? \q1 ¿Ta nya maa maa cuvi nyitati, cuñí maa ndo? \q1 \v 50 ¿Atu ña chitó ndo vatyi mai savahi andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱? catyí Nyoo. \p \v 51 ’Soco nyoho ―catyí ra Esteban― tyicuan ri tuhvá ndo sandava ndo iñi ndo. Ta ña cuñí ndo naquehen ndo tuhun cahán Nyoo. Tyicuan ri ña quichahá ndo chi Tatyi Ii. Ɨnuu ri caa ndo chihin sutu chahnu ndo. \v 52 Sutu chahnu ndo satasɨ̱ iñi ra ta cachahñi̱ ra chi tandɨhɨ ra profeta cuenda Nyoo ta cha naha. Ta ican ra cuan cacatyi̱ vatyi cuquichi noo ra vaha. Ta cha quichi̱ ra vityin, nyoho ña cuñí nyehe ndo chi ra, ta cachahñi̱ ndo chi ra. \v 53 Nyoho naquehe̱n cuenda ndo ley Nyoo cha chaha̱ ángel chi ndo, soco ña cuñí ndo sacuvi ndo cuhva catyí ley cuan ―catyí ra Esteban. \s1 Nu chihi̱ ra Esteban \p \v 54 Cuhva cha chiñi̱ ra cacuví tyiño vehe ñuhu cahnu tuhun ihya, xaan xaan cuñi̱ ra, nyacua casacahñi noho ra nyehé ra chi ra Esteban. \v 55 Soco ra Esteban tyitú cuii maa ra chihin Tatyi Ii ta nanyehé ra ityi andɨvɨ. Ta nyehé ra cha cahnu cuví Nyoo. Ta suri nyehe̱ ra chi ra Jesús nanyaá ra chiyo vaha Nyoo. \v 56 Tyicuan ta catyí ra Esteban: \p ―¡Nye̱he ndo! Nyehí tanuña andɨvɨ. Ta nyehí chi ra Jesús, Rayɨɨ cha quichi̱ nya gloria, nanyaá ra chiyo vaha Nyoo ―catyí ra Esteban. \p \v 57 Soco ra cuan cachasɨ ra soho ra, cha ma cuɨñɨ ra tuhun cahán ra Esteban. Tyicuan ta vaa ri cananduvi ra. Ta tandɨhɨ ra cuahan coyo ra sɨquɨ ra Esteban. \v 58 Tyicuan ta catava̱ ra chi ra yuhu ñuu. Ta ca chahñi̱ ra chi ra chihin yuu. Ta ra cha casacuví cha ña vaha cuan, casandoo̱ ra sahma cha nyaa chata ra vatyi sahacumi noo ra tyivaa cha nañi Saulo. \v 59 Cha nɨri ca cha cacañi ra yuu chi ra Esteban, quichaha̱ chican tahvi ra Esteban chi Nyoo, vatyi tuvi iñi ra cuacúvi ra. Ta catyi ra tyehe caa: \p ―Sutu Mañi yuhu Jesús, na̱quehen añime ―catyí ra. \p \v 60 Yaha̱ cuan, tyicuan ta chicuɨñɨ chɨtɨ ra, ta chaa canachaa̱ ra ta catyi ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ma tɨɨn cuendon cuatyi cha sacuví ñu ―catyí ra. \p Ta cha yaha̱ catyi ra tyehe caa, ta chihi̱ ri ra. \c 8 \s1 Nu chicá nyicon ra Saulo chi ñáyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra Cristo \p \v 1 Ta ra Saulo ña chinó iñi ra chi ra Jesús, ta ndoó ra vaha cha chahñi̱ ra chi ra Esteban. \p Ta suri quɨvɨ cuan quichaha nducu xaan ñáyɨvɨ chi ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ñuu Jerusalén cuan vatyi cucahñi ñu chi ñu. Soco ra apóstol ña caquita̱ ra. Candoo ra nyicú ra Jerusalén. Ta tandɨhɨ ca ñu cachino ñu, cuahan coyo ñu cuacoo ñu ityi Samaria, ta ityi Judea. \v 2 Ta suhva ra cha nyicón vaha chi Nyoo Jerusalén cuan, catyihi̱ ra coño ñuhu ra Esteban chichi ñuhú. Ta cachacu̱ xaan ra cha cuenda ra. \v 3 Cha nɨri ca cha tyicuan caa, ra Saulo chicá nyicon vavaha ra chi ñáyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda Cristo. Ta tahan tahan vehe ñu chaha̱n ra. Ta suri quiñoho ñaa ra chi ñu, ta chaha̱ cuenda ra chi ñu vatyi cohon ñu vehe caa, rayɨɨ ta ñusɨhɨ. \s1 Nu cacahán ñu tuhun ra Cristo ityi Samaria \p \v 4 Soco tandɨhɨ ñu cha quita̱ ñuu Jerusalén, cahán ñu tuhun yoso caa sacacú ra Cristo añima ñu tandɨhɨ ri maa ityi nu chaa̱ coyo ñu. \v 5 Minoo ra cha nañí Felipe chaa̱ ra noo ñuu ityi Samaria. Ta quichaha̱ cahan ra tuhun ra Cristo chihin ñu. \v 6 Ta tandɨhɨ ri ñáyɨvɨ ta tyasoho̱ ñu tuhun cha cahán ra. Ta nyehé ñu milagru ta seña cha savahá ra. \v 7 Vatyi cuaha vavaha ñáyɨvɨ cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha chii nduvaha ñu. Vatyi tatyi ña vaha cha yɨhɨ́ chi ñu, quita̱ chi ta suri canachaa̱ chi cuahan chi. Ta cuaha vavaha ñáyɨvɨ coxo ta ñáyɨvɨ cha ña cuví nacanda, nduvaha ñu. \v 8 Yucuan chaha ñáyɨvɨ ñuu cuan, sɨɨ xaan cacuví chi ñu. \p \v 9 Soco ñuu Samaria cuan iyó noo ra tasɨ cha nañí Simón. Ta sandaví ñaha ra chi ñáyɨvɨ cuan. Catyí ra vatyi cuví ra noo ra cahnu. \v 10 Ndɨɨ cuii maa ñáyɨvɨ tyasohó ñu tuhun cahan ra, nya ñu tyayɨɨ, ta nya ñu ndahvi. Ta cacatyí ñu: \p ―Ndicha ndicha cuii, vatyi tunyee iñi Nyoo nyaá chihin ra ihya ―catyí ñu. \p \v 11 Quichahá xaan ñu tuhun cahán ra vatyi cha naha xaan sandaví ñaha ra chi ñu chihin tuhun tasɨ. \v 12 Tyicuan ta quichi̱ ra Felipe. Ta sacoto ra chi ñu yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima ñáyɨvɨ. Ta yoso cuhva cha cahnu cuvi ra Jesucristo. Ta yucuan ta chino iñi ñu chi ra Cristo, rayɨɨ ta ñusɨhɨ. Ta condutya̱ ñu. \v 13 Nyacua nya ra Simón cuan, ta nachino̱ iñi ra chi ra Cristo, ta condutya̱ ra. Ta quichaha̱ chica noo ra chihin ra Felipe. Ta iyo xaan cuñi̱ ra nyehe ra milagru, ta seña cha sacuví ra Felipe cuan. \p \v 14 Tyicuan ta ra apóstol cha canyicú ñuu Jerusalén cuan ñihi̱ ra tuhun cha canachinó iñi ñáyɨvɨ ityi Samaria cuan tuhun Nyoo. Ta catachi̱ ra chi ra Pedro ta chi ra Juan. \v 15 Cuhva cha chaa̱ coyo ra yucuan, ta chica̱n tahvi ra chaha ñu quɨhvɨ̱ cuenda ra Cristo vatyi tacuhva tyi naquehen ñu Tatyi Ii. \v 16 Vatyi ñu cuan, ta naquehen ca ñu Tatyi Ii. Tacuhva condutya̱ ri ñu chihin sɨvɨ Sutu Mañi yo Jesús. \v 17 Tyicuan ta ra Pedro ta ra Juan catyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ñu, ta naquehe̱n ñu Tatyi Ii. \v 18 Ta ra Simón cuan nyehe̱ ra cuhva cha catyiso̱ ra apóstol ndaha ra sɨquɨ ñu cuan, ta naquehe̱n ñu Tatyi Ii. \v 19 Ta quichaha̱ catyi ra tyehe caa: \p ―Yoso xuhun cuñí ndo ta cuhva ndo tunyee iñi chiña chii, vatyi tacuhva cuvi tyise ndahi sɨquɨ ñáyɨvɨ, ta naquehen tucu ñu cuan Tatyi Ii ―catyi ra Simón cuan chi ra apóstol. \p \v 20 Tyicuan ta nacaha̱n ra Pedro ta catyí ra: \p ―Na cunaun ɨɨn ri chihin xuhun chiña. Vatyi chicá iñun tyi cuví sata yo chihin xuhun nyatu cha chahá maa Nyoo chi yo. \v 21 Yoho, ña tahán chi tyihun chuun chihin tuhun ihya. Vatyi añimon ña vaha nuu Nyoo. \v 22 Ndu̱ uvi iñun cuhva chicá xiñun chiña, vatyi cahnu cha quiñi caa cuví cuan nuu Nyoo. Ta ca̱can tahvi chi ra na nyehe yo tatu saha ra tɨcahnu iñi chuun cha cuenda cha caa chichi añimon. \v 23 Vatyi nyehí tyi chichi añimon tyitú maa yɨhɨ́ cha quiñi caa cha cuvi tari cha uva. Ta cha quiñi caa cuan, ña chahá coton cha vaha. ―catyí ra Pedro chi ra Simón cuan. \p \v 24 Tyicuan ta nacaha̱n ra Simón ta catyí ra: \p ―Ca̱can tahvi maa ndo cha cuende nuu Nyoo, ta cuhva cha ma quichi tandɨhɨ tuhun cha catyún chiña sɨqui ―catyí ra Simón chi ra Pedro. \p \v 25 Cha yaha̱ cuan ta ra apóstol nacatyi̱ ra tandɨhɨ cha nyehe̱ ra cha sacuvi̱ ra Cristo. Ta caha̱n ra tuhun Nyoo. Tyicuan ta cuanuhu̱ coyo ra nya Jerusalén. Ta suri sacoto ra tuhun yoso caa sacuví yo ta cacu añima yo tandɨhɨ ñuu ityi Samaria nu yaha̱ ra. \s1 Nu cahán ra Felipe tuhun Nyoo chihin noo ra Etiopía \p \v 26 Cha yaha̱ tuhun cuan tyicuan ta caha̱n noo ángel Nyoo chihin ra Felipe, ta catyí ra: \p ―Ndɨ̱cuita ta cuhun ityi sur, ityi quita nya Jerusalén ta cuahan nya Gaza ―catyí ángel cuan chi ra. \p Yucuan cuvi ityi cha yahá noo ñuhú ityi. \v 27 Tyicuan ta ra Felipe ndɨcuita ra ta cuahan ra. Ta ityi cuahan ra ta ñihi tahan ra chihin noo ra ñuu Etiopía. Ta cuvi ra eunuco. Cuví ra noo ra cuví tyiño cahnu ñuu Etiopía, vatyi sahá cuenda ra xuhun cu Candace, ñaha cha cuví reina ñuu Etiopía cuan. Ta chaha̱n ra Etiopía cuan chisacahnu̱ ra chi Nyoo nya Jerusalén. \v 28 Ta ityi cuanuhú ra nya ñuu ra nyaá ra sɨquɨ carru ra. Ta sacuahá ra libru cha tyaa̱ ra Isaías ra profeta cuenda Nyoo ta cha naha. \v 29 Tyicuan ta Tatyi Ii catyí chi ra Felipe: \p ―Sa̱tuhva ca nu cuahan carru cuan. \p \v 30 Ta cuhva cha tuhva̱ ra Felipe, chiñi̱ ra vatyi sacuahá ra cuan nu libru cha tyaa̱ ra Isaías. Ta ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Atu cutuñí iñun cha sacuahún? ―catyí ra. \p \v 31 Tyicuan ta nacaha̱n ra cuan ta catyí ra: \p ―¿Yoso caa cutuñi iñi ta yori sañahá chii? ―catyí ra chi ra. \p Ta chica̱n ra chi ra Felipe na ndaa ra ta cunyaa ra chihin ra. \p \v 32 Ta nu cuahan sacuaha ra, catyí chi tyehe caa: \q1 Chahñi̱ ra chi ra tari chahñí ra noo mbee. \q1 Vatyi tari ña chacú mbee tatu cuasatya ra ixi tɨ, ta tari ña chacú tɨ tatu chahñi ra chi tɨ, tyicuan caa cuví ra cuan tyi nyehe̱ ra tɨndoho ta ñahri maa catyi ra. \q1 \v 33 Sanocuee̱ ñu chi ra ta yori cuñí sacacu chi ra. \q1 ¿Yóó ra cuvi nacatyi tuhun sehe ra cha cuacoo? \q1 Yori, vatyi chihi̱ ra. \q1 Catyí chi nu tutu cha sacuaha ra cuan. \p \v 34 Tyicuan ta ra cuan quichaha̱ ndaca tuhun ra chi ra Felipe, ta catyí ra: \p ―Sa̱ha tumañi iñi chii, ta ca̱tyun chiin chii yóó chi tuhun cahán ra profeta ihya. ¿Atu tuhun maa ra, o yóó chi tuhun cahán ra? ―catyí ra chi ra Felipe. \p \v 35 Tyicuan ta ra Felipe quichaha̱ cahan ra sɨquɨ tuhun cha cha yaha̱ sacuaha ra cuan, ta nacatyí ra chi ra vatyi tuhun ra Jesús cahán ra cuan. Ta nacatyí ra vatyi ra Jesús cuví ra cha sacacú chi yo. \v 36 Tyicuan ta cha cuayaha ra noo nu ñohó ndutya. Ta ra cuan quichaha̱ catyí ra chi ra Felipe: \p ―Ihya ñohó ndutya. ¿Atu ma cuvi condutye vityin? ―catyí ra. \p \v 37 Tyicuan ta nacaha̱n ra Felipe, ta catyí ra: \p ―Tatu chinó iñun chihin cha tandɨhɨ añimon, cuví condutyon ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta nacaha̱n ra cuan, ta catyí ra: \p ―Chinó iñi yuhu vatyi Sehe Nyoo cuví chi ra Jesucristo ―catyí ra. \p \v 38 Tyicuan ta ra cuan catyí ra chi musu ra na sacucuɨñɨ ra carru cuan. Tyicuan ta canoo̱ nduvi tahan ra. Ta caquɨhvɨ̱ ra chi ndutya. Tyicuan ta sacondutya̱ ra Felipe chi ra. \v 39 Ta cuhva cha caquita̱ coyo ra chichi ndutya cuan, Tatyi Ii Sutu Mañi yo naquehe̱n chi chi ra Felipe. Ta ra cuan ña nyehe̱ ca ra chi ra. Soco sɨɨ xaan cuví chi ra, cuanuhu ra. \v 40 Ta ra Felipe chaa̱ ra ñuu Azoto. Ta cuahan ra tahan tahan ñuu, ta caha̱n ra tuhun ra Cristo chihin ñáyɨvɨ nyacua nya cha chaa̱ ra ñuu Cesarea. \c 9 \s1 Nu nachinó iñi ra Saulo chi ra Cristo \r (Hch. 22.6-16; 26.12-18) \p \v 1 Cha nɨ ri ca cha chicá noo ra Felipe cahán ra tuhun ra Cristo chihin ñáyɨvɨ, ra Saulo ña sandɨhɨ́ ra tuhun cha nducú cahñi ra chi ñu yɨhɨ́ cuenda Sutu Mañi yo. Ta chaha̱n ra nu nyaá ra cuví nuu chi tata sutu, \v 2 chicaca̱n ra noo tutu chi ra, tacuhva nacuhva ra cuhun ra vehe ñuhu ñuu Damasco, ta tɨɨn ra chi ñu cuahan ityi ra Cristo, ta quichi nyaca ra chi ñu vehe caa Jerusalén, rayɨɨ o ñusɨhɨ. \v 3 Ñihi̱ ra Saulo tutu cuan ta cuaha̱n ra. Ta cuhva cha cuachaa ra ñuu Damasco cuan, sana cuii ri iñi ra, ta quichi̱ noo nduva ñuhu̱ ityi andɨvɨ, sacundichin nɨcachico maa nu cuaha̱n ra. \v 4 Tyicuan ta ra Saulo nduva̱ ra nu ñuhú. Ta chiñi̱ ra noo ndusu cha catyí tyehe caa: \p ―Saulo, Saulo, ¿ñáá tuhun cha chicá nyicon chi yuhu? ―catyí ndusu cuan chi ra. \p \v 5 Tyicuan ta nacaha̱n ra Saulo ta ndaca tuhu̱n ra chi ra ta catyí ra: \p ―¿Yóó yoho Tata? ―catyi ra. \p Tyicuan ta nacaha̱n ndusu cuan chihin ra, ta catyí: \p ―Yuhu cuví ra Jesús, ra chicá nyicon chi. Suri chi maun sañicuehún, tari sañicuehé sɨndɨquɨ quɨtɨ tahví ñuhu chi tɨ cha chañí nyaa tɨ nu noo cha xaan cha saquehen ityi ra chi tɨ ―catyí ra Jesús chi ra. \p \v 6 Tyicuan ta ra Saulo suri nɨhɨ ra chihin cha yuhvi ra. Ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, ¿ñáá cha cuñún tyi sacuvi? ―catyí ra. \p Tyicuan ta Sutu Mañi yo catyí ra chi ra tyehe caa: \p ―Ndɨ̱cuita ta quɨ̱hvun chichi ñuu Damasco chiña. Ta yucuan cucatyi noo ra chuun ñáá cha cusacuvun ―catyí ra Jesús chi ra Saulo. \p \v 7 Ra cha candɨhɨ chihin ra Saulo, yuhvi xaan ra cacuvi̱. Ta ña cañihi̱ ra tuhun cahan ra vatyi cachiñi̱ ra ndusu cuan soco yori chi nyehe ra. \v 8 Tyicuan ta ra Saulo ndɨcuita̱ ra. Soco cuhva cha nuña̱ ra chɨtɨ nuu ra, ña cuví ca maa nyehe ra vatyi nducuaa̱ ra. Yucuan chaha, ra tahan ra cayɨndaha̱ ra ndaha ra ta chinyaca ra chi ra ñuu Damasco cuan. \v 9 Yucuan chinyaa̱ ra uñi tahan quɨvɨ. Ta ña cuvi̱ nyehe ra. Ta nɨri ña chachi̱ ra, ta ña chihi̱ ra ndutya. \p \v 10 Ñuu Damasco cuan iyó noo ra chinó iñi chi Nyoo. Ta nañí ra Ananías. Ta nyehe̱ ra noo visión nu catyí Sutu Mañi yo chi ra tyehe caa: \p ―¡Ananías! ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta nacaha̱n ra Ananías, ta catyí ra: \p ―Ma yuhu ihya, Sutu Mañi yuhu ―catyí ra chi ra. \p \v 11 Tyicuan ta Sutu Mañi yo catyí ra: \p ―Ndɨ̱cuita, ta cu̱hun noo ityi cahnu cha nañi Ndoo. Ta na̱nducun vehe noo ra cha nañí Judas. Ta nda̱ca tuhun sɨvɨ noo ra cha nañí Saulo, ra ñuu Tarso. Vatyi chicán tahvi ra chi Nyoo. \v 12 Ta nyehé ra noo visión, ta nyehé ra chi noo ra nañí Ananías. Ta chaá ra nu nyaá ra, ta tyisó ra ndaha ra sɨquɨ ra tacuhva cuví nanyehe ra inga chaha ―catyí Sutu Mañi yo chi ra Ananías. \p \v 13 Tyicuan ta nacaha̱n ra Ananías ta catyí ra: \p ―Sutu Mañi yuhu, cuaha xaan ñáyɨvɨ nacatyí chii vatyi cuaha xaan cha ña vaha chinyacuvi̱ ra Saulo cuan chihin ñu yɨhɨ cuendon nya ñuu Jerusalén. \v 14 Ta vityin vachi tucu ra ihya vatyi chaha̱ ra cacuví nuu chi tata sutu ityi chi ra cha tyihi ra chi ñáyɨvɨ chicán tahvi chihin sɨvun vehe caa ―catyi ra Ananías chi Sutu Mañi yo. \p \v 15 Soco Sutu Mañi yo catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han vatyi yuhu cha nacachi̱ vahi chi ra Saulo cuan, vatyi cahan ra tuhin chihin ñáyɨvɨ inga ñuu, ta chihin rey inga ñuu, ta suri cahan tucu ra chihin ñáyɨvɨ Israel ñandɨhɨ. \v 16 Yuhu cusañahi chi ra yoso caa cha cuaha tɨndoho cunyehe ra cha cuende ―catyí Sutu Mañi yo chi ra Ananías. \p \v 17 Tyicuan ta cuahan ra Ananías vehe nu nyaá ra Saulo. Chaa̱ ra vehe cuan ta quɨhvɨ̱ ra chichi vehe. Ta tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ra Saulo, ta catyí ra chi ra tyehe caa: \p ―Yañi Saulo, Sutu Mañi yo ra Jesús ra tuvi̱ nuun ityi vachun, ican ra tachi̱ chii vatyi tacuhva cuvi nanyehun inga chaha. Ta cusacutu ra chuun chihin Tatyi Ii ra ―catyí ra Ananías chi ra Saulo. \p \v 18 Caa cuhva ri cuan ta cana̱ coyo noo cha tari caa soo tiyaca cha yɨhɨ̱ chɨtɨ nuu ra Saulo. Tyicuan ta cuvi̱ nanyehe ra inga chaha. Yaha̱ cuan ta condutya̱ ra. \v 19 Yaha̱ cuan ta chachi̱ ra. Ta ndunyee̱ coño ñuhu ra inga chaha. Ta ndoo̱ ra suhva quɨvɨ chihin ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ñuu Damasco cuan. \s1 Nu quichaha̱ cahan ra Saulo tuhun ra Cristo chihin ñáyɨvɨ ñuu Damasco \p \v 20 Tyicuan ta numi ri quichaha̱ cahan ra Saulo tuhun ra Cristo chihin ñáyɨvɨ tandɨhɨ vehe ñuhu ñu Israel ñuu Damasco cuan. Ta catyí cachi ra vatyi ra Jesús, Sehe Nyoo cuví chi ra. \v 21 Ndɨɨ cuii maa ñáyɨvɨ cha chiñi̱ tuhun cahán ra, iyo vavaha cuñí ñu. Ta catyí ñu chi tahan ñu: \p ―¿Atu ñima ra ihya cuví ra cha chica nyicon chi ñu chicán tahvi chihin sɨvɨ ra Jesús ityi ñuu Jerusalén cuan? ¿Atu suri ñima ra cuví cha vachi tɨɨn chi ñu ityi tyehe vatyi cucuhva cuenda ra chi ñu chi ra cacuví nuu chi tata sutu? ―catyí ñu. \p \v 22 Soco ra Saulo ñihi ca cahán ra tuhun ra Cristo chihin cha nɨɨ ca iñi ra. Ta sañahá ra vatyi ra Jesús cuví ra Cristo, Sehe Nyoo. Nyacua ña cutuñí iñi ra Israel nyicú Damasco cuan nya ityi chino iñi ra. \s1 Nu chino̱ xehe ra Saulo chi ra Israel \p \v 23 Cha yaha̱ suhva quɨvɨ, ta ra Israel cha ña chinó iñi chi ra Cristo catyihi̱ tahan ra tuhun cha cahñi ra chi ra Saulo. \v 24 Ta ndiyaca ta ñiyaca canyatú ra chi ra yuvehe cahnu ñuu cuan. Soco ra Saulo cuan numi ri chito ra tuhun cuan. \v 25 Tyicuan ta ñáyɨvɨ cha chinó iñi chi ra Cristo ñuu cuan catyihi̱ ñu chi ra chichi noo tica cahnu. Ta noo cha cuaa casanoo̱ ñu chi ra ityi ventana noo vehe cha cacu̱ chihin barda cha nyaá nɨcachico yuhu ñuu cuan. Ta tyicuan caa chino̱ ra cuahan ra. \s1 Nu ñohó ra Saulo Jerusalén \p \v 26 Quɨvɨ cha chaa̱ ra Saulo Jerusalén, cuñi̱ ra ndu ɨɨn ri ra chihin ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. Soco tandɨhɨ maa ñu cuan ta yuhvi̱ ñu chi ra. Vatyi ña chinó iñi ñu cha yɨhɨ́ ra cuenda ra Jesús. \v 27 Soco noo ra cha nañí Bernabé, naquehe̱n ra chi ra. Ta chaha̱ cuenda ra chi ra chi ra apóstol. Ta nacatyi̱ ra chi ra yoso caa nyehe̱ ra Saulo chi Sutu Mañi yo ra Cristo ityi ñuu Damasco; ta nacatyi̱ ra yoso caa caha̱n Sutu Mañi yo chihin ra. Ta yoso caa caha̱n ra tuhun ra Cristo chihin cha ña yuhvi ra nya ñuu Damasco cuan. \v 28 Tyicuan ta ndoo̱ ra Saulo Jerusalén chihin ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. \v 29 Ta cahan ra tuhun Sutu Mañi yo chihin cha ña yuhvi ra. Ta ndatuhún xaan ra tuhun ra Cristo chihin ra Israel cha cahan sahan griego. Soco ra cuan cananducu̱ ra cuhva yoso caa ta cacahñi ra chi ra. \v 30 Soco cachitó ra hermano cuan vatyi tyicuan caa yɨhɨ́ iñi ra cuan. Yucuan chaha chinyaca ra chi ra Saulo nya ñuu Cesarea. Ta yucuan ta natachi̱ ra chi ra nya Tarso ñuu ra. \p \v 31 Tyicuan ta ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo cha nyicú tandɨhɨ ityi Judea, ta ityi Galilea, ta ityi Samaria, vii xaan nyicu ñu vatyi ña cuxaan ca ñáyɨvɨ chi ñu. Ta ndunyee̱ ca iñi ñu chihin fuerza Nyoo vatyi quichaha̱ vaha ñu cuhva catyí Nyoo, vatyi yuhví ñu coto ma sacuvi ñu cuhva cuñí ra. Iyó ñu chihin cha tyinyeé Tatyi Ii chi ñu. Ta cuaha xaan ñu cuahan nanduvi. \s1 Nu nduvaha̱ ra Eneas \p \v 32 Tyicuan caa cuvi̱ ta ra Pedro tuhvá ra chica noo ra nyehe ra yoso caa canyicu hermano noo noo ñuu. Ta chahan tucu ra chinyehe ra nu nyicu ñu yɨhɨ́ cuenda ra Jesucristo noo ñuu cha nañí Lida. \v 33 Yucuan nañihi̱ ra chi noo ra cuhvi. Nañi ra Eneas. Ta cha uña cuiya catuví ra ña cuvi nacanda ra vatyi ndundava coño ñuhu ra. \v 34 Soco ra Pedro catyí ra chi ra: \p ―Yoho Eneas, ra Jesucristo sanduvaha̱ ra chuun. Ndɨ̱cuita ta na̱tuvi yuvun ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta caa cuhva ri cuan ndɨcuita̱ ra Eneas. \v 35 Ta nyehe̱ tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu Lida cuan tyi nduvaha̱ ra. Ta ñáyɨvɨ ñuu Sarón ñandɨhɨ. Tyicuan ta ñu cuan nachino̱ iñi ñu chi Sutu Mañi yo. Ta sandoo̱ ñu tuhun chahnu cha chino̱ iñi ñu ta cumañi ca coto ñu tuhun ra Cristo. \s1 Nu nandoto̱ cu Dorcas \p \v 36 Quɨvɨ cuan chiyo̱ noo ñaha chinó iñi chi ra Cristo ñuu Jope. Ta nañí ña Tabita, soco chihin sahan griego, Dorcas nañí ña. Ta tyicuan ri sacuví ña cha vaha chihin ñáyɨvɨ. Tyinyeé ña chi ñu ndahvi. \v 37 Ta quɨvɨ cuan cu Dorcas quehe̱n noo cuehe chi ña ta chihi̱ ña. Ta cha yaha̱ sacutyi̱ ñu chi ña, chicacun ñu chi ña chichi noo cuarto nu cu uvi piso. \v 38 Ñuu Jope cuan yatyin ri nyaá chihin ñuu Lida, nu nyaá ra Pedro. Ta ñu cha yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ñuu Jope cuan chitó ñu vatyi nyaá ra Pedro ñuu Lida cuan. Tyicuan ta tachi̱ ñu chi uvi tahan ra na cucatyi ra chi ra Pedro vatyi naquichi ra cha numi ri. Cuahan ra cuan ta catyí ra chi ra Pedro: \p ―Co̱ho nya Jope. Sa̱numi ta ma cucueun ―catyí ra chi ra. \p \v 39 Tyicuan ta ra Pedro ndɨcuita̱ ra ta cuahan ra chihin ra. Ta cuhva cha chaa ra, chinyaca ra chi ra nya cuarto nu caa ndɨyɨ cuan. Ta tandɨhɨ maa ñu chihi̱ yɨɨ catuhva ñu nɨcachico chata ra. Suri chacú chaa ñu. Ta sañahá ñu sahma cha quicu̱ cu Dorcas ta chinyito ña. \v 40 Tyicuan ta ra Pedro tava̱ ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ cuarto cuan. Tyicuan ta chicuiñi chɨtɨ ra ta quichaha chican tahvi ra chi Nyoo. Tyicuan ta nanyehe̱ ra chi ñaha chihi̱ cuan catuvi ña. Ta quichaha̱ catyi ra chi ña: \p ―Hermana Tabita, ndɨ̱cuita ―catyí ra chi ña. \p Tyicuan ta nandɨca̱ ña chɨtɨ nuu ña. Ta cuhva cha nanyehe ña chi ra Pedro, nɨcunyaa̱ ña. \v 41 Tyicuan ta ra Pedro tɨɨ̱n ra ndaha ña ta sandɨcuita̱ ra chi ña. Tyicuan ta cana̱ ra chi ra hermano, ta chi ñu chihi̱ yɨɨ. Ta nacuhva̱ cuenda ra chi ña chi ñu vatyi nandoto̱ ña. \v 42 Yaha̱ cuan ta ndɨɨ cuii maa ñu Jope chitó ñu cha nandoto̱ ña cuan. Ta cuaha vavaha ñu nachino̱ iñi chi Sutu Mañi yo. \v 43 Ta ra Pedro ndoo̱ ra cuaha ri quɨvɨ ñuu cuan. Nyaá ra vehe noo ra satyahyu ñɨɨ. Nañí ra Simón. \c 10 \s1 Ra Pedro ta ra Cornelio \p \v 1 Ñuu Cesarea iyó noo ra cha nañí Cornelio. Ta cuví ra capitán cuenda noo ciento sɨndaro. Ta ityi sɨndaro cuan, Italia nañí. \v 2 Ta ra Cornelio cuan yuhví ra chi Nyoo ta vaha sacahnú ra chi ra, maa ra ta ñáyɨvɨ chi ra ñandɨhɨ. Ta sɨɨn ri cuaha vavaha xuhun chahá ra chi ñu ndahvi ñu Israel. Ta tyicuan ri chicán tahvi ra chi Nyoo. \v 3 Ta cuví noo quɨvɨ cuan cuhva cha caa uñi cha cha iñi, nyehe̱ ra noo visión. Ta yucuan cuvi̱ nu cachi xaan nyehe̱ ra vatyi noo ángel cha tachi̱ Nyoo quɨhvɨ̱ nu nyaá ra, ta catyí ra chi ra: \p ―¡Yoho Cornelio! ―catyi ángel cuan chi ra. \p \v 4 Tyicuan ta nanyehe̱ ra Cornelio chi ángel cuan. Ta yuhvi xaan ra cuvi. Ta quichaha̱ ndaca tuhun ra ta catyí ra: \p ―¿Ñáá cha cuví ihya, Tata? ―catyí ra chi ángel cuan. \p Tyicuan ta ángel cuan quichaha catyi ra chi ra: \p ―Nyoo chiñi̱ ra ndɨɨ cuii maa cha chicón chi ra. Ta tahán iñi ra vatyi tyinyeé xaun chi ñu ndahvi. \v 5 Ta vityin cuñí chi cha tachun tyiño nya ñuu Jope na cuquehen chi noo ra cha nañí Simón Pedro. \v 6 Ta maa ra cuan cuacatyi ra chuun ñáá cha tahán chi sacuvun. Ta iyó ra vehe noo ra cha nañí tucu Simón, cuví ra noo ra satyahyú ñɨɨ. Ta iyó vehe ra yuhu tyañuhu ―catyí ángel cuan chi ra Cornelio, ta cuahan ángel cuan. \p \v 7 Ta cha yaha̱ cuahan ángel cuan, ra Cornelio cana̱ ra chi uvi tahan musu ra, ta chi noo sɨndaro cha chinó xaan iñi chi Nyoo. Ta cuví tucu ra noo ra sahá cuenda chi ra Cornelio ñandɨhɨ. \v 8 Ndɨɨ cuii tuhun caha̱n ángel cuan chihin ra Cornelio ta nacatyi̱ ra chi nduñi tahan ra cuan. Ta tachi̱ ra chi ra ñuu Jope. \p \v 9 Tuvi̱ inga quɨvɨ ta cuahan coyo ra cuan. Ta cuhva cha cuachaa coyo ra yuhu ñuu Jope cuan, ra Pedro ndaa̱ ra xiñi vehe vatyi cuacacan tahvi ra chi Nyoo, ta cha cuñí hora cuví cuhva cuan. \v 10 Ta chaa̱ noo soco chi ra ta chisocó vavaha ra. Soco cha nɨri ca cha sanduvahá ñu cha cachi ra, quichaha̱ nyehe ra noo visión. \v 11 Ta nyehe̱ ra vatyi nɨcuitacoho andɨvɨ. Ta nyehe ra cua noo̱ noo sahma cahnu vavaha ityi andɨvɨ. Ta tari quɨvɨ nuhñi noo noo tutun sahma cuan ta cuahan noo ityi nu ñuhu. \v 12 Ta chichi sahma cuan ñohó tandɨhɨ maa nuu quɨtɨ cha cumi tahan chaha. Ta tandɨhɨ nuu coo, ta tandɨhɨ nuu saa. \v 13 Tyicuan ta chiñi̱ ra noo ndusu cha catyí chi ra: \p ―Pedro, ndɨ̱cuita ta ca̱hñi quɨtɨ ihya, ta ca̱chun ―catyí ndusu cuan chi ra. \p \v 14 Soco ra Pedro nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Ma cachi, Sutu Mañi yuhu. Yuhu ña tuhvé chachi quɨtɨ cha catyí ley tyi yɨca cha cachi ndi ―catyí ra Pedro. \p \v 15 Tyicuan ta quichaha catyi tucu ndusu cuan chi ra inga chaha: \p ―Ma catyun vatyi yɨca cha cachun noo cha cha yaha̱ sanduvii̱ yuhu ―catyí ndusu cuan chi ra Pedro. \p \v 16 Uñi tahan chaha sañaha̱ Nyoo visión ihya chi ra. Tyicuan ta sahma cahnu cuan nandaa̱ cuanuhu tucu ityi andɨvɨ. \v 17 Cha nɨri ca cha chicá xiñi ra Pedro ñáá cha cuñí chi catyi visión cuan, chaa̱ coyo musu cha tachi̱ ra Cornelio. Ta candaca tuhun ra nya nyaá vehe ra Simón. \v 18 Ta cha chaa coyo ra ityi yuvehe candaca̱ tuhun ra tatu yucuan iyó noo ra cha nañí Simón Pedro. \v 19 Ta ra Pedro suri cha chicá xiñi ra ñáá cha cuñí chi catyi visión cha nyehe̱ ra. Tyicuan ta Tatyi Ii quichaha̱ catyi chi ra: \p ―Nye̱he Pedro, uñi tahan ra nanducú chuun. \v 20 Ndɨ̱cuita ta cu̱hun chihin ra, ta ma quɨhɨ uvi iñun vatyi mai tachi̱ chi ra ihya ―catyí Tatyi Ii chi ra. \p \v 21 Tyicuan ta ra Pedro noo̱ ra nu canyicu ra cha tachi̱ ra Cornelio, ta catyí ra chi ra: \p ―Yuhu cuví ra nanducú ndo. ¿Ñáá tyiño vachi ndo? \p \v 22 Tyicuan ta canacaha̱n musu ra Cornelio ta catyí ra: \p ―Ra Cornelio, ra cuví capitán chi ndi ican tachi̱ chi ndi. Noo ra vaha xaan ñáyɨvɨ cuví. Ta vaha xaan quichahá ra nu cahán Nyoo. Ta tandɨhɨ maa ra Israel ityi Judea ihya cacuñí ra chi ra chaha cha cuenda cha vaha ñáyɨvɨ cuví ra. Ta noo ángel Nyoo catyi̱ chi ra vatyi na cana ra chuun, vatyi cuhun vehe ra vatyi tacuhva cuɨñɨ ra tuhun cha cuacahun ―cacatyí musu ra Cornelio chi ra Pedro. \p \v 23 Tyicuan ta chaha̱ ra Pedro quɨhvɨ coyo ra chichi vehe. Ta candoo̱ ra chihin ra cha cuaa cuan. Ta cha inga quɨvɨ cuan ta cuahan ra Pedro chihin ra. Ta cuahan suhva ra hermano cha iyó Jope cuan ñandɨhɨ. \p \v 24 Cha inga quɨvɨ chaa̱ coyo ra nya Cesarea nu nyatú ra Cornelio chi ra chihin ñáyɨvɨ chi ra, ta chihin tandɨhɨ ra tahan ra. \v 25 Cuhva cha chaa̱ ra Pedro vehe ra, ra Cornelio quita̱ ra ta cahan ra chihin ra. Ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra nuu ra ta quichaha sacahnu ra chi ra. \v 26 Soco ra Pedro nacoñehe̱ ra chi ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Ndɨ̱cuita vatyi noo rayɨɨ ri cuví yuhu tari yoho, ta ñima Nyoo cuví ―catyí ra chi ra. \p \v 27 Ta cha nɨri ca cha cahán ra chihin ra, quɨhvɨ̱ ra ta nanyehe ra cuaha ñáyɨvɨ candu ɨɨn ri. \v 28 Tyicuan ta catyí ra Pedro chi ñu: \p ―Nyoho chitó ndo vatyi ley nyuhu cha cuví ndi ñu Israel, ña chahá chi cha cu ɨɨn ri ndi chihin ñáyɨvɨ inga ñuu. Ta nɨ ri chichi vehe ñu ta ma cuvi quɨhvɨ ndi. Soco Nyoo sañaha̱ ra chii, ta catyí ra: “Yoho, ma catyun chi ni noo ñáyɨvɨ tyi ña vaha ñu”, catyí Nyoo chii. \v 29 Yucuan chaha quɨvɨ cha cana̱ ndo chii, numi ri vachi. Ta vityin cuñí cote ñáá cuenda cana̱ ndo chii ―catyí ra Pedro chi ra Cornelio. \p \v 30 Tyicuan ta nacaha̱n ra Cornelio, ta catyí ra: \p ―Cha iyó cumi quɨvɨ vityin, suri maa cuhva ihya cha nyaí vehi ta ña chachi̱ ta chicán tahvi chi Nyoo cha cha iñi. Ta tuvi̱ noo ra nui. Ñihnó ra noo sahma xiño vavaha. \v 31 Ta catyí ra chii: “Yoho Cornelio, Nyoo chiñí ra cha chicán tahvun. Ta nɨcohón iñi ra cha sacuvún vatyi tyinyeún chi ñu ndahvi. \v 32 Ta̱chi tyiño nya ñuu Jope na quichi ra Simón Pedro. Nyaá ra vehe inga tucu ra cha nañí Simón, noo ra cha satyahyu ñɨɨ. Ta vehe ra nyaá yatyin ri yuhu tyañuhu. Ta na quichi ra Simón Pedro ta cahan ra chuhun”, catyí ángel cuan chii. \v 33 Tyicuan ta numi ri tachi̱ tyiño vatyi cuquehen chuun. Ta vaha vatyi vachun. Ta vityin tandɨhɨ yo nyicú yo nuu Nyoo. Ta cuñí ndi cuɨñɨ ndi tandɨhɨ cuii maa cha tachi̱ Sutu Mañi yo chuun vatyi nacatyun chi ndi. \s1 Nu cahán ra Pedro tuhun ra Cristo vehe ra Cornelio \p \v 34 Tyicuan ta quichaha cahan ra Pedro ta catyí ra: \p ―Vityin cutuñi iñi vatyi Nyoo cuñí ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Cuví ri yo ñu Israel, o cuví ri yo ñu inga ñuu. \v 35 Soco naquehen ra chi yo tatu quichaha yo chi ra, ta sacuví yo cha vaha. \v 36 Caha̱n ra chihin nyuhu ñu vachi tata ra Israel, ta sacoto̱ ra vatyi nduvaha coo yo chihin ra cha cuenda ra Jesucristo. Maa ra nyacá ñaha tandɨhɨ maa yo. \v 37 Nyoho chitó vaha ndo tandɨhɨ cha cuvi̱ ñuu Israel ñui, yoso caa quichaha̱ chi nu cuví Galilea cha yaha̱ cha caha̱n noo ra Juan nuu ñáyɨvɨ, ta sacondutya̱ ra chi ñu. \v 38 Chitó ndo yoso caa chaha̱ Nyoo tunyee iñi Tatyi Ii ra chi ra Jesús, ra Nazaret. Ta chica̱ noo ra sacuvi̱ ra cha vaha, sanduvaha̱ ra chi tandɨhɨ ñu cha nyehé tɨndoho sahá ra ña vaha. Tyehe caa sacuví ra Jesús vatyi Nyoo nyaá ra chihin ra. \v 39 Nyuhu cuví ndi cha ndaa tandɨhɨ cha sacuvi̱ ra Jesús nɨcahnu Judea ta ñuu Jerusalén. Yaha̱ cuan ta chahñi̱ ñu chi ra nu cruzi. \v 40 Soco sanandoto̱ Nyoo chi ra nu cu uñi quɨvɨ. Ta tuvi̱ ra nuu ndi. \v 41 Ña tuvi̱ ra nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Soco tuvi̱ ra nuu nyuhu vatyi nacachi̱ ra chi ndi nyata ityi chata ca vatyi cuvi ndi cha ndaa cuenda ra. Nyuhu chachi̱ ndi ta chihi̱ ndi chihin ra cha yaha̱ cha nandoto̱ ra. \v 42 Ta tachi̱ ra chi ndi vatyi cahan ndi tuhun ra chihin ñáyɨvɨ. Ta cuví ndi cha ndaa vatyi Nyoo cuatyaa̱ ra chi ra Jesús tyi cuvi ra juez chi ñu cha nyitó ta ñu cha chihi̱. \v 43 Ta tyicuan caa tucu nyata ityi chata ca, cacaha̱n tandɨhɨ ra profeta Nyoo tuhun ra Jesús. Ta cacatyí ra vatyi tandɨhɨ ñu cha chinó iñi chi ra Jesús, cusandachi Nyoo cuatyi ñu cha cuenda maa ra. \s1 Nu naquehén ñu Tatyi Ii ta ñima ñu Israel cuví ñu \p \v 44 Ni cahán ca ra Pedro ta noo̱ xica ri Tatyi Ii sɨquɨ tandɨhɨ ñu tyasohó tuhun cahán ra. \v 45 Ta ra Israel cha cayɨhɨ́ cuenda ra Jesús cha chaa̱ coyo chihin ra Pedro iyo xaan cuñí ra vatyi chaha̱ tucu Nyoo Tatyi Ii ra chi ñu cha ñima ñu Israel cuví. \v 46 Chitó ra tyi tyicuan caa cuví vatyi chiñí ra cahán ñu inga sahan, ta sacahnú ñu chi Nyoo. \v 47 Tyicuan ta quichaha̱ catyí ra Pedro chi ra cha chaa̱ coyo chihin ra: \p ―Ma cuvi casɨ yo nu condutya ñáyɨvɨ ihya. Vatyi cha naquehe̱n tucu maa ñu Tatyi Ii tari maa yo ―catyí ra chi ra. \p \v 48 Tyicuan ta tachi̱ ra Pedro chi ñu nɨ ñihí Tatyi Ii na condutya ñu chihin sɨvɨ ra Jesucristo. Tyicuan ta chacu̱ ndahvi ñu nuu ra Pedro vatyi cuñí ñu cha ndoo ra suhva quɨvɨ chihin ñu. \c 11 \s1 Nu nacatyí ra Pedro chi ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo Jesús nya Jerusalén yoso caa cuahan chitya tuhun ra inga ñuu \p \v 1 Ra apóstol ta inga ra hermano cha nyicú Judea, ñihi̱ ra tuhun vatyi nyacua nya ñu cha ñima ñu Israel cuví ta naquehén ñu tuhun Nyoo. \v 2 Tyicuan ta nachaa̱ ra Pedro Jerusalén. Ta ra cha catyí vatyi cuñí chi cha sacuvi yo costumbre circuncisión ta cuhva cuvi cacu yo, xaan xaan cuñí ra nyehe ra chi ra Pedro. \v 3 Ta cacatyí ra chi ra tyehe caa: \p ―¿Ñáá tuhun cha chahu̱n vehe ñu cha ñima ñu Israel cuví ta chachu̱n chihin ñu? ―catyí ra. \p \v 4 Tyicuan ta ra Pedro nacatyí ra nya nu quichaha tandɨhɨ cha cuvi̱ chi ra ta catyí ra: \p \v 5 ―Yuhu nyaí ñuu Jope. Ta cuhva cha chicán tahvi chi Nyoo ta nyehi̱ noo visión. Ta nyehi̱ tari noo sahma cahnu cha noó ityi andɨvɨ. Tari cha nuhñí noo noo tutun ta cuahan noo ityi nu ñuhú nu nyaí. \v 6 Ta nanyehe̱ vahi ñáá cha ñohó chichi. Ta nyehi̱ quɨtɨ cha cumi chaha, quɨtɨ cuhu, ta coo, ta saa. \v 7 Ta chiñi̱ noo ndusu cha catyí chii: “Ndɨ̱cuita Pedro. Ca̱hñi quɨtɨ ihya ta ca̱chun”, catyi ndusu cuan chii. \v 8 Ta nacahi̱n ta catyi̱ tyehe caa: “Sutu Mañi yuhu, ma cuvi, vatyi ni noo chaha ta ta cachi que coño quɨtɨ quiñi caa.” \v 9 Tyicuan ta ndusu andɨvɨ nacaha̱n chi chihin inga chaha, ta catyí chi: “Ma catyi yoho vatyi ma cachun noo cha yaha̱ sanduvii̱”, catyí ndusu cuan chi. \v 10 Uñi chaha cuvi̱ tyehe caa. Yaha̱ cuan ta nandaa̱ tandɨhɨ chihin sahma cuan ityi andɨvɨ. \v 11 Ta caa cuhva ri cuan chaa̱ coyo uñi tahan ra vehe nu nyaí, quita̱ ra ñuu Cesarea ta nanducu̱ ra chii. \v 12 Ta Tatyi Ii tachi̱ chii na cuhin chihin ra. Ta catyi̱ ra chii tyi ma caca iñi cha ñima ñu Israel cuví ñu. Ta chaha̱n coyo tucu iñu tahan ra yañi yo ihya chihin. Ta cha chaa̱ ndi nya Cesarea quɨhvɨ̱ ndi chichi vehe noo ra. \v 13 Ta nacatyi̱ ra cuan chi ndi yoso caa nyehe̱ ra chi noo ángel chichi vehe ra. Nanyaá ángel cuan ta catyi̱ ra chi ra vatyi na tachi ra musu ra ñuu Jope na cana ra chi noo ra cha nañi Simón Pedro. \v 14 Vatyi ican ra cucatyi ra chi ra yoso caa cacu añima ra ta añima tandɨhɨ ñáyɨvɨ chi ra, catyí ángel cuan chi ra cuan na. \v 15 Ta sacuvi̱ ra cuan tari cuhva catyi̱ ángel cuan chi ra. Ta cuhva cha chai̱ vehe ra quichaha cahín chihin ñu. Ta quichi̱ ri Tatyi Ii sɨquɨ ñu tari quichi̱ sɨquɨ yo cha xihna ri. \v 16 Tyicuan ta nɨcoho̱n iñi cha catyi̱ Sutu Mañi yo quɨvɨ cuan. Ta catyí ra tyehe caa: “Ndicha vatyi ra Juan sacondutya̱ ra chi ñáyɨvɨ chihin ndutya. Soco nyoho cucondutya ndo chihin Tatyi Ii”, catyí ra. \v 17 Nyoo chaha̱ tucu ra Tatyi Ii ra chi ñu cuan tari chaha̱ ra chi maa yo quɨvɨ chino iñi yo chi Sutu Mañi yo Jesucristo. Ta cha tyicuan caa ¿yóó ra cuvi yuhu vatyi casi cha sacuví Nyoo? ―catyí ra Pedro chi ra. \p \v 18 Tyicuan ta cuhva cha cachiñi̱ ra yañi yo ra Jerusalén tuhun cuan ña nacaha̱n ca ra. Ta casacahnu̱ ra chi Nyoo. Ta cacatyí ra: \p ―Tu tyicuan caa cuvi̱, cuñí chi catyi vatyi Nyoo chahá tucu ra chi ñu cha ñima ñu Israel cuví vatyi ndu uvi iñi tucu maa ñu cuatyi ñu, ta coo ñu ñayɨvɨ̱ cha ma naa ca maa ―cacatyí ra. \s1 Ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ñuu Antioquía \p \v 19 Quɨvɨ cha cachahñi̱ ra chi ra Esteban, quichaha chica nyicon ra chi inga ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. Ta yɨhɨ́ ñu cachino̱ ñu ta cuahan coyo ñu ityi Fenicia. Ta inga ñu nya noo ñuhú cha nyaá mahñu tyañuhu cha nañí Chipre. Ta yɨhɨ́ ñu chaa̱ coyo ñu ñuu Antioquía. Ta suri cahan ñu tuhun ra Cristo soco ɨɨn ri maa chihin ñu Israel. \v 20 Ta chihin ñu cha cuahan coyo cuan, ndɨhɨ́ suhva ñáyɨvɨ ñuhú Chipre. Ta yɨhɨ tucu suhva ñu ñuu Cirene. Ta cha chaa̱ coyo ñu ñuu Antioquía, ta quichaha cahan tucu ñu cuan chihin ñu cha ñima ñu Israel cuví. Ta sacoto ñu tuhun Sutu Mañi yo Jesús, ra cha sacacu añima yo. \v 21 Ta tunyee iñi Sutu Mañi yo nyaa chihin ñu. Ta yucuan chaha cuaha ñáyɨvɨ casandoo̱ ñu tuhun chahnu cha chino̱ iñi ñu. Ta nachino iñi ñu chi Sutu Mañi yo. \v 22 Tyicuan ta chaa̱ tuhun cuan nya Jerusalén. Ta ñu yɨhɨ́ cuenda Cristo tachi̱ ñu chi ra Bernabé na cuhun ra nya Antioquía. \v 23 Ta cha chaa̱ ra Bernabé Antioquía cuan, nyehe̱ ra yoso caa nasocó Nyoo chi ñu. Ta ndusɨɨ xaan cuñí ra. Ta cahán ra nuu ñu na cunyicon ñu chi Sutu Mañi yo chihin cha nɨɨ iñi ñu. \v 24 Tyicuan caa sacuvi̱ ra Bernabé vatyi cuví ra noo ra vaha. Tyitú ra chihin Tatyi Ii. Ta chinó xaan iñi ra chi Nyoo. Ta tyicuan caa ta cuaha ñáyɨvɨ quɨhvɨ̱ ñu cuenda Sutu Mañi yo. \v 25 Cha yaha cuan ta cuahan ra Bernabé cuananducu ra chi ra Saulo nya ñuu Tarso. Ta cha nañihi̱ ra chi ra, chinyaca ra chi ra nya ñuu Antioquía. \v 26 Ta cachinyicu̱ ra chihin ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo ñuu cuan noo cuiya nanɨɨ ta sañaha̱ ra tuhun Nyoo chi cuaha ñáyɨvɨ. Ta suri ñuu Antioquía cuan cuvi nu quichaha catyi ñáyɨvɨ: Cristiano chi ñu, o ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo cuví cuan. \p \v 27 Ta quɨvɨ cuan chaa̱ coyo ra cachahá cuenda tuhun cahán Nyoo, ra cacuví profeta. Quita̱ ra ñuu Jerusalén ta chaa̱ coyo ra Antioquía. \v 28 Ta noo ra cuan nañí ra Agabo chicuinanyaa̱ ra nu nyicú ra yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ta cahan ra tuhun cha chaha̱ Tatyi Ii chi ra. Ta catyí ra vatyi cuquichi noo tama nicacahnu ñayɨvɨ̱. Ta tyicuan caa cuvi̱ quɨvɨ chinyaa̱ ra Claudio cuví ra rey cahnu. \v 29 Tyicuan ta ñu yɨhɨ́ cuenda Cristo nya Antioquiá tyihi̱ tahan ñu tuhun vatyi cucuhva ñu yoso cuhva cundaa iñi maa noo noo ñu, vatyi cutyinyee ñu chi ñu yɨhɨ́ cuenda Cristo cha iyó ityi Judea. \v 30 Tyicuan caa sacuvi̱ ñu ta sacuhu̱n ñu xuhun chi ra cuví nuu chi ñu yɨhɨ́ cuenda Cristo nya Jerusalén. Ta ra Bernabé ta ra Saulo chinyaca̱ ra xuhun cuan. \c 12 \s1 Nu chihi̱ ra Jacobo ta nu quɨhvɨ̱ ra Pedro vehe caa \p \v 1 Ta quɨvɨ cuan quichaha̱ chica nyicon rey Herodes chi suhva ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. \v 2 Ta tachi̱ ra tyiño vatyi na cahñi ra chi ra Jacobo yañi ra Juan chihin mityi. \v 3 Ta nyehe ra Herodes vatyi tahan xaan iñi ñu Israel cha sacuvi̱ ra tyicuan caa, ta tyihi̱ ra tyiño vatyi tɨɨn ndɨhɨ ra chi ra Pedro. Ta cuví chi noo quɨvɨ vico pascua nu tuhva ñu chachi ñu pan cha ñahri yuchan iya yɨhɨ chihin. \v 4 Cha yaha̱ cha tɨɨ̱n ra chi ra Pedro, tyihi̱ ra chi ra vehe caa. Ta cumi ityi sɨndaro sahá cumi chi ra. Ta cumi sɨndaro cha noo ityi ra ta sahá cuenda ra suhva suhva cuhva chi ra. Ta tyaa̱ ra Herodes cuhva vatyi nayahá vico cuan ta cucuhva cuenda ra chi ra chi ñáyɨvɨ. \v 5 Ta tyicuan caa ñohó ra Pedro vehe caa. Ta sɨndaro cuan sahá cumi vaha xaan ra chi ra. Soco cha nɨ ri ca cha ñohó ra yucuan, ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo chicán tahvi xaan ñu nyita cuii ri maa cha cuenda ra. \s1 Nu sacacu̱ Nyoo chi ra Pedro vehe caa \p \v 6 Ta tyaá ra Herodes cuhva vatyi cha ñaha ri inga quɨvɨ cuan cutava ra chi ra Pedro nuu ñáyɨvɨ. Ta suri cha cuaa cuan ra Pedro quixí vavaha ra mahñu uvi sɨndaro cuan. Ta nuhñí ra chihin uvi cadena. Ta uvi ca sɨndaro canyicú ra yuvehe casahá cumi ra. \v 7 Ta tañi ri ta tuvi̱ noo ángel cha tachi̱ Sutu Mañi yo. Ta ndundichin ri chichi vehe caa cuan. Ta ángel cuan tɨɨ̱n ra xiin ra Pedro. Ta sandoyo̱ ra chi ra. Ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱numi. Ndɨ̱cuita ―catyi ángel cuan chi ra. \p Tyicuan ta ndachi̱ cadena cha nuhñi ndaha ra Pedro. \v 8 Ta ángel cuan catyí ra chi ra: \p ―Na̱cuhñi vaha chichun ta na̱tyihi ndichan chahun ―catyí ángel cuan. \p Tyicuan caa sacuvi̱ ra Pedro. Ta catyí ángel chi ra: \p ―Que̱hen sahmon ta tya̱un chaton ta qui̱chun chate ―catyí ángel cuan chi ra Pedro. \p \v 9 Ta ra Pedro quita̱ ra chata ángel cuan. Soco ña chitó ra tatu cha ndicha o cha ña ndicha cuví cuan, ta cuñi maa ra vatyi visión nyehé ra. \v 10 Soco cuahan ra chata ángel cuan ta cayaha̱ ra noo nu sahá cumi sɨndaro. Tyicuan ta cayaha̱ ra inga tucu nu casahá cumi sɨndaro cuan. Yaha̱ cuan ta chaa̱ coyo ra yuvehe caa cahnu nu quita ñáyɨvɨ ta quɨhvɨ ñu chichi ñuu. Ta yuvehe cuan nuña ri maa. Ta quita̱ coyo ra. Ta cha yaha̱ yaha ra noo ityi cahnu, ta sandoo̱ ángel cuan chi ra. \v 11 Tyicuan ta nacoto̱ ra Pedro vatyi ndicha ta quichaha catyi ra: \p ―Ndicha, ñima visión cuvi. Soco maa Sutu Mañi yo tachi̱ ra noo ángel vatyi sacacu̱ ra chii ndaha ra Herodes ta ndaha ra Israel ―catyí ra Pedro. \p \v 12 Chicá xiñi ra tuhun ihya ityi cuahan ra. Ta chaa̱ ra vehe cu María sɨhɨ ra Juan Marcos. Ta cuaha xaan ñu canyicú cuan chicán tahvi ñu chi Nyoo. \v 13 Ta cuhva cha sacacha̱n ra Pedro yuvehe nuquehe, quita̱ noo ñaha tyivaa cha nañí Rode chinyehe ña yóó cha sacachan cuan. \v 14 Soco cuhva cha nɨcohon soho ña ndusu ra Pedro, ña nuña̱ ña yuvehe. Vatyi sɨɨ xaan cuñí ña, ta chino ña cua nacatyi ña. Ta catyí ña vatyi ra Pedro nanyaá ra yuvehe. \v 15 Tyicuan ta quichaha catyí ñu chi ña: \p ―Loco yoho ―catyí ñu chi ña. \p Soco ña cuan catyí ña vatyi ndicha cha cahán ña. Soco ñu cuan catyí ñu tyi ñima ra Pedro cuví ra, soco ángel cuenda ra cuví, catyí ñu. \p \v 16 Ta ra Pedro sañihí ca ra sacachan ra yuvehe. Ta cuhva cha nuña̱ ñu ta nanyehe̱ ñu chi ra, iyo xaan cuñi̱ ñu ta yuhvi̱ ñu cuvi̱. \v 17 Soco savaha̱ ra seña chihin ndaha ra nacutaxin ñu. Ta nacatyi̱ ra chi ñu yoso caa tava̱ Sutu Mañi yo chi ra vehe caa. Ta catyí ra chi ñu: \p ―Na̱catyi ndo chi ra Jacobo ta chi inga yañi yo ―catyí ra. \p Ta quita̱ ra ta cuahan ra inga ityi. \v 18 Cuhva cha cundichin, iyo cacuvi sɨndaro cha sahá cumi chichi vehe caa cuan, vatyi ña cachitó ra yoso caa quita̱ ra Pedro. \v 19 Tyicuan ta tachi̱ ra Herodes cunanducu chi ra. Ta vatyi ña nañihi̱ ra chi ra, tyicuan ta tachi̱ ra na cacahñi ra chi ra sahá cumi vehe caa cuan. Yaha̱ cuan ta quita̱ ra Herodes ityi Judea cuan ta cuahan ra ñuu Cesarea cuacoo ra. \s1 Nu chihi̱ ra Herodes \p \v 20 Ta ra Herodes cuxaan xaan ra chihin ñáyɨvɨ ñuu Tiro ta ñáyɨvɨ ñuu Sidón. Soco cuñí ñu cuan nduvaha coo ñu chihin ra vatyi ñuu cha nyacá ñaha ra yucuan quitá cha cachi ñu. Tyicuan ta ndu ɨɨ̱n ri ñu ta cuahan coyo ñu cuacutahan ñu chihin noo ra cha nañí Blasto. Ican ra sahá cuenda chi ra Herodes. Ta chicán ñu cha nduvaha coo ra Herodes chihin ñu. \v 21 Tyicuan ta catyí ra Herodes vatyi cuhun ñu nu nyaá ra noo quɨvɨ. Ta chaa̱ quɨvɨ cuan ta ndɨhvɨ̱ noo ra sahma tyiño ra. Ta chicunyaa ra nu tyayu cahnu ra. Ta caha̱n noo ra nuu ñu. \v 22 Tyicuan ta quichaha canachaa̱ ñáyɨvɨ, ta catyí ñu: \p ―Ra cha cahán ihya ñima noo rayɨɨ ri cuví ra. Nyoo cuví ra ―catyí ñu. \p \v 23 Ta caa cuhva ri cuan noo ángel Sutu Mañi yo chaha̱ ra noo cuehe chi ra Herodes vatyi chaha̱ ra cha catyi̱ ñáyɨvɨ tyi Nyoo cuví ra. Ta quɨhvɨ̱ tɨndacu chi ra, ta chihi̱ ra. \p \v 24 Soco tuhun Nyoo cuahan chitya ca. Ta caha̱n ñu tuhun Nyoo tandɨhɨ ri ityi. \v 25 Quɨvɨ cha ndɨhɨ̱ tyiño saha ra Bernabé ta ra Saulo nya Jerusalén, cuanuhu coyo ra ñuu Antioquia. Ta cuahan tucu ra Juan Marcos chihin ra. \c 13 \s1 Nu quichaha cachicá ra Saulo ta ra Bernabé tyiño Nyoo \p \v 1 Vehe ñuhu Antioquía cuan iyó ra cacuví profeta Nyoo. Ta iyó tucu ra cha sañahá tuhun Nyoo chi ñáyɨvɨ. Ta sɨvɨ ra cuan ican cuvi ihya: Ra Bernabé, ra Simón Toon, ra Lucio ra ñuu Cirene, ra Manaén cha chahnu̱ ɨɨn ri chihin ra Herodes cha cuví rey ityi Galilea, ta ra Saulo. \v 2 Ta noo quɨvɨ nyicú tandɨhɨ ra ta casacahnú ra chi Sutu Mañi yo. Ta casahá ra ayunar: ña cachachi ra ta cananducu ra chi Nyoo cuví cuan. Tyicuan ta catyí Tatyi Ii chi ra: \p ―Ta̱va sɨɨn ndo chi ra Bernabé ta ra Saulo cha cuenda tyiño cha cané chi ra ―catyí Tatyi Ii chi ra. \p \v 3 Tyicuan ta cha ndɨhɨ saha ra ayunar, ta catyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ra, ta cachica̱n tahvi ra chi Nyoo cha cuenda ra. Ta cacahan ra chihin ra tahan ra ta cuaha̱n coyo ra. \s1 Nu cahán ra apóstol tuhun Nyoo ñuhu Chipre \p \v 4 Yaha̱ cuan tachi̱ Tatyi Ii chi ra Bernabé ta chi ra Saulo noo ñuu cha nañí Seleucia. Tyicuan ta cuahan coyo ra. Ta yucuan caquɨhvɨ̱ ra chichi noo barcu ta cuaha̱n ra nya ñuhú Chipre cha nyaa mahñu tyañuhu. \v 5 Yucuan ta cachaa̱ coyo ra noo ñuu yuhu tyañuhu cha nañí Salamina. Ta quichaha̱ cahan ra tuhun Nyoo vehe ñuhu ra Israel. Cuaha̱n tucu ra Juan chihin ra vatyi tyinyee ra chi ra. \v 6 Tyicuan ta cuahan coyo ra cahán ra tuhun Nyoo noo noo ñuu cha nyaa Chipre cuan nyacua nya chaa coyo ra ñuu cha nañí Pafos. Ta yucuan nañihi ra chi noo ra Israel cha nañí Barjesús. Ta chitó ra tuhun tasɨ́. Cuví ra noo ra cuendu vatyi catyi ra vatyi cuenda Nyoo cahán ra. \v 7 Ta ra tasɨ cuan nyaá ra chihin gobernador Sergio Paulo. Ta ra Sergio cuví ra noo ra cachi iñi. Ta cana̱ ra chi ra Bernabé ta chi ra Saulo, vatyi cuñí ra cuɨñɨ ra tuhun Nyoo. \v 8 Ta ra tasɨ cuan nañí tucu ra Elimas, ta chasɨ́ ra nu chino iñi gobernador cuan chi ra Cristo. \v 9 Tyicuan ta ra Saulo cha nañí tucu Pablo, tyitú ra chihin Tatyi Ii. Ta nyehe̱ vavaha ra chi ra Elimas cuan. \v 10 Ta catyí ra chi ra: \p ―Yoho ra sandaví ñaha, cuendu xaun. Sehe cuihna cuví chuun. Ta cuñún satɨvun tandɨhɨ cha vaha. Ta tyicuan ri chasún ityi vaha Sutu Mañi yo. \v 11 Ta vityin Sutu Mañi yo cutachi tuñi ra chuun, vatyi cunducuaun. Ta ma cuvi nyehun ñuhu̱ ñanyii suhva quɨvɨ ―catyí ra Pablo chi ra Elimas. \p Tyicuan ta caa cuhva ri cuan ta nducuaa̱ ra. Ta ndoo̱ ra nu ñaa iñi. Ta nducu̱ ra noo ra tɨɨn ndaha ra vatyi ña ndichin ca nyehé ra. \v 12 Cuhva cha nyehe̱ gobernador cuan cha cuvi̱ chi ra Elimas, chino̱ iñi ra chi ra Jesucristo. Vatyi iyo cuñi ra nyehe ra cha sañahá Sutu Mañi yo. \s1 Cuahan ra Pablo ta ra Bernabé nya ñuu Antioquía ityi Pisidia \p \v 13 Ra Pablo ta ra tahan ra quɨhvɨ̱ ra chichi noo barcu ñuu Pafos. Ta cuahan coyo ra nya ñuu Perge ityi Panfilia. Soco ra Juan Marcos sandoo̱ ra chi ra ta cuanuhu ra nya Jerusalén. \v 14 Yaha̱ cuan ta caquita̱ ra Perge cuan, ta cuahan coyo ra ñuu Antioquía cha nyaá ityi Pisidia. Yucuan quɨhvɨ̱ coyo ra chichi vehe ñuhu ñu Israel ta cuví chi noo quɨvɨ nyitatu ñu. Ta chicunyicu̱ ra. \v 15 Tyicuan ta quichaha̱ sacuaha ñáyɨvɨ nu libru ley cha tyaa̱ ra Moisés. Ta sacuaha̱ tucu ñu libru cha tyaa̱ ra cacuvi profeta Nyoo ta cha naha. Yaha̱ cuan ta ra cacuví nuu vehe ñuhu catyi̱ ra chi ra hermano nyicú cuan, vatyi tatu iyó noo tuhun cuñí ra cahan ra chihin ñáyɨvɨ, cuví cahan ra. \v 16 Tyicuan ta ndɨcuita̱ ra Pablo ta sacuvi̱ ra noo seña chihin ndaha ra vatyi na cutaxin ñu. Ta catyí ra: \p ―Cuɨ̱ñɨ ndo nyoho ra Israel, ta nyoho cha quichahá ndo chi Nyoo. \v 17 Nyoo cuenda yo, ñu Israel, nacachi̱ vaha ra chi sutu chahnu yo. Ta quɨvɨ cha iyó ca ñu ityi Egipto sacuvi̱ ra noo ñuu cahnu chi ñu. Vasɨ ñima ñáyɨvɨ ñuu cuan cuví ñu, soco sanducuaha ra chi ñu. Yaha̱ cuan ta tava̱ ra chi ñu ityi cuan chihin tunyee iñi chi ra. \v 18 Ta cunyee̱ iñi Nyoo tandɨhɨ cuhva chiyo̱ ñu nu chicá noo ñu ñuhú ityi chichi cha uvi xico cuiya. \v 19 Ta sanaa̱ ra ucha tahan ñuu nahnu cha chiyo̱ nɨcahnu Canaán, vatyi chaha̱ ra ñuhú cuan chi sutu chahnu yo. \v 20 Yaha̱ cuan ta sacuvi̱ Nyoo vatyi cunyaca ñaha maa maa ri juez chi ñáyɨvɨ cuan. Tari noo cumi ciento sɨsava cuiya chinyaca̱ ñaha juez chi ñu nyacua nya quɨvɨ chinyaca̱ ñaha ra profeta Samuel chi ñu. \v 21 Tyicuan ta maa ñu chica̱n ñu noo rey cha cunyaca ñaha chi ñu. Ta Nyoo chaha̱ ra chi ra Saúl sehe ra Cis chi ñu, vatyi cunyaca ñaha ra chi ñu. Ta ra Saúl vachi ra tata ra Benjamín. Ta uvi xico cuiya chinyaca̱ ñaha ra chi ñu. \v 22 Yaha̱ cuan ta Nyoo tava̱ ra chi ra Saúl cha cuví ra rey. Ta chaha̱ ra vatyi cuvi ra David rey. Ta catyí ra: “Nyehí vatyi ra David sehe ra Isaí cuví ra noo rayɨɨ cha tahán iñi cuhva iyó. Ta cusacuvi ra tandɨhɨ cha cuñí yuhu”, catyí Nyoo tuhun ra David. \v 23 Ta minoo ra vachi tata ra David cuan ican cuví ra Jesús. Ta maa Nyoo tachi̱ chi ra vatyi sacacu ra chi yo ñu Israel, tari catyi̱ ra chi sutu chahnu yo. \v 24 Ta cumañi ca quichi ra Jesús, ra Juan ra sacondutya chi ñáyɨvɨ caha̱n ra nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ Israel. Ta catyí ra chi ñu vatyi cuñí chi cha ndu uvi iñi ñu cuatyi ñu, ta condutya ñu. \v 25 Ta cha cuandɨhɨ tyiño saha ra Juan ta catyí ra: “¿Atu cuñí maa ndo vatyi yuhu cuví noo ra cahnu cha saquichi̱ Nyoo? Soco ñima yuhu cuví ra cahnu cuan. Vatyi chata cha yaha̱ yuhu ta vachi nonga ra. Ta ni ndichan nyaá chaha ra ta ña nañé cha ndachi. Vatyi cahnu xaan ra cuvi ra”, catyí ra Juan. \p \v 26 ’Hermano ―catyi ra Pablo― nyoho ñu vachi tata ra Abraham, ta nyoho cha quichahá ndo chi Nyoo. Cha cuenda nyoho cuví tuhun ihya tyi sañahá Nyoo chi yo yoso caa cacu añima yo. \v 27 Ñáyɨvɨ ñuu Jerusalén ta ra cuví nuu chi ñu cuan, ña chitó ñu vatyi ra Jesús cuví ra cha sacacú chi yo. Ta ni ña cutuñí iñi ñu tuhun cha catyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha, vasɨ sacuaha vavaha ñu tuhun cuan tandɨhɨ quɨvɨ cha nyitatu ñu, soco ña cutuñi̱ iñi ñu. Ta quɨvɨ chahñi̱ ñu chi ra Jesús chino̱ cava tari cuhva catyi̱ ra profeta Nyoo cuan. \v 28 Vatyi vasɨ ñahri cuatyi ra nañihi̱ ñu, soco chica̱n ñu chi ra Pilato na tyihi ra tyiño cucahñi chi ra. \v 29 Ta cha yaha̱ sacuvi̱ ñu chi ra tari cuhva catyí maa tuhun ra nu libru Nyoo ta chihi̱ ra. Tyicuan ta sanoo̱ ñu chi ra nu cruzi. Ta tyihi̱ ñu chi ra chichi ñuhú. \v 30 Soco Nyoo sanandoto̱ ra chi ra. \v 31 Ta chichi cha cuaha quɨvɨ tuvi̱ ra nuu ra cha quichi coyo chihin ra quɨvɨ quita̱ ra ityi Galilea, ta quichi ra Jerusalén. Ta ican ra cuan cacahán tuhun ra chihin ñáyɨvɨ vityin. \v 32 Ta yucuan chaha nyuhu cahán ndi tuhun vaha cha catyi̱ Nyoo chi sutu chahnu yo vatyi cuhva ra chi yo. \v 33 Vatyi cha cuenda cha vaha chi maa yo cha cuví yo ñáyɨvɨ vachi tata ñu cuan, sacuvi̱ maa Nyoo cha catyi̱ ra. Vatyi sanandoto̱ ra chi ra Jesús tari cuhva nyaá nu cu uvi salmo nu catyí Nyoo tyehe caa: “Sehi cuví chuun, ta yuhu chahí ñayɨvɨ̱ coun vityin”, catyi Nyoo. \v 34 Nyoo tyaa̱ ra cuhva vatyi sanandoto ra chi ra, tacuhva cha ma tyahyu coño ñuhu ra. Vatyi catyí nu tutu Nyoo: “Cuhve chi nyoho cha vaha cha catyi̱ chi ra David.” \v 35 Yucuan chaha catyí tucu nu inga salmo tyehe caa. “Ma cuhvon cha tyahyu coño ñuhu Sehe iun”, catyí chi. \v 36 Ra David sacuvi̱ ra tyiño nuu ñu cha chiyo̱ quɨvɨ chiyo̱ ra, yoso cuhva cha catyi̱ Nyoo chi ra tyi sacuvi ra. Yaha̱ cuan ta chihi̱ ra ta chicuchi̱ ñu chi ra tari chicuchi̱ ñu chi sutu ra. Ta tyahyu̱ coño ñuhu ra. \v 37 Soco ra cha sanandoto̱ Nyoo chi, ña tyahyu̱ coño ñuhu ra. \v 38 Yañi, cuñí chi coto ndo vatyi cha cuenda cha chihi̱ ra Jesús tyiño nuu yo, Nyoo sahá ra tɨcahnu iñi cuatyi yo. \v 39 Ta cha cuenda ra Jesús sahá Nyoo tɨcahnu iñi chi tandɨhɨ ñu cha chinó iñi chi ra, tyi ley ra Moisés ña cuví sacuvaha chi yo nuu Nyoo. \v 40 Sa̱ha ndo cuenda coto ndoo sɨquɨ ndo cha catyaa̱ ra profeta Nyoo nu catyi ra tyehe caa: \q1 \v 41 Nye̱he nyoho, ra chacú nyaa, tahán chi cha iyo cuñi ndo ta cunaa ndo. Vatyi yuhu cuví Nyoo, ta sacuví minoo cha cahnu quɨvɨ cha iyó ndo vityin. \q1 Soco ma chino iñi ndo tandɨhɨ cha sacuví yuhu vasɨ nacatyi ñáyɨvɨ chi ndo, catyí Nyoo. \p \v 42 Ndɨhɨ̱ cahan ra Pablo ta cuaquita ra chata vehe ñuhu cuan chihin ra tahan ra. Tyicuan ta ñu cha ñima ñu Israel cuví quichaha catyi ñu chi ra, vatyi na cahan tucu ra tuhun ihya chihin ñu inga vitya quɨvɨ cha nyitatú ñu. \v 43 Cuhva cha ndɨhɨ ndu ɨɨn ri ñu, cuaha xaan ñu Israel ta ñu cha yɨhɨ́ cuenda ñu Israel, cachinyicon ñu chi ra Pablo ta chi ra Bernabé. Ta chaha̱ ra tuhun chi ñu vatyi na cuhun ca ñu ityi nuu ca chihin Nyoo. Ta na̱quehen vaha ñu tumañi iñi cha chahá Nyoo chi ñu. \v 44 Cha inga vitya quɨvɨ nyitatu ñu, ndu ɨɨ̱n ri ñu. Ta cha yatyin cha tandɨhɨ ñáyɨvɨ ñuu cuan ndu ɨɨ̱n ri ñu vatyi cuɨñɨ ñu tuhun Nyoo. \v 45 Soco cuhva cha canyehe ra Israel, cuxaan ra vatyi nyehe ra vatyi cuaha ñáyɨvɨ nyicón chi ra cuan. Ta quichaha cacuvi yuhu ra chihin ra Pablo, ta cacaha̱n ra chi ra. \v 46 Soco ña yuhví ra Pablo ta ra Bernabé. Ta quichaha cacatyí ra chi ra: \p ―Cuñi̱ chi cha cahan xihna ndi tuhun Nyoo chihin nyoho cha cuví ndo ñu Israel. Soco ña cuñí ndo naquehen ndo. Ta cuñí maa ndo vatyi ña naña ndo cha ñihi ndo ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa. Yucuan chaha cuhun ndi cucahan ndi chihin ñu cha ñima ñu Israel cuví. \v 47 Vatyi tyicuan caa tachí Sutu Mañi yo chi ndi ta catyí ra tyehe caa: \q1 Tyai̱ chuun tari ñuhu̱ chi ñáyɨvɨ nɨcahnu ñuhu ñayɨvɨ̱. \q1 Tacuhva vatyi cusañahun ityi chi ñu yoso caa cacu añima ñu, catyí Nyoo. \p \v 48 Cuhva cha cachiñi̱ ra cha ñima ra Israel cuví, ndusɨɨ̱ cuñi ra. Ta quichaha catyí ra vatyi tuhun Nyoo vaha xaan. Ta nachino̱ iñi tandɨhɨ ñu cha nacachi̱ maa Nyoo chii, vatyi coo ñu ñayɨvɨ̱ chaa cha ma naa ca maa. \v 49 Ta tyicuan caa chitya̱ tuhun Nyoo tandɨhɨ ityi ñuu cuan. \v 50 Soco ra Israel cacaha̱n ra chihin suhva ñusɨhɨ tyayɨɨ cha nyicón ley ra Moisés. Catyí ra chi ñu vatyi ña vaha tuhun cahán ra Pablo. Ta cahán tucu ra chihin ra cuví nuu chi ñuu cuan. Ta yucuan cuvi nu quichaha̱ chica nyicon ñu chi ra Pablo ta chi ra Bernabé, nyacua nya cha tava̱ ñehe ñu chi ra ñuu cuan. \v 51 Tyicuan ta canaquɨsɨ ra ñiyaca chaha ra tari noo seña vatyi ndoo cuatyi ñáyɨvɨ cuan sɨquɨ maa ñu. Ta cuahan coyo ra ñuu Iconio. \v 52 Soco ñu yɨhɨ cuenda Nyoo ñuu Antioquía cuan sɨɨ xaan cacuví chi ñu. Ta tyitu ñu chihin Tatyi Ii. \c 14 \s1 Nu ñohó ra Pablo ta ra Bernabé ñuu Iconio \p \v 1 Ñohó ra Pablo ta ra Bernabé ñuu Iconio. Ta caquɨhvɨ̱ ra chichi vehe ñuhu ñu Israel. Ta vaha xaan cacaha̱n ra tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ. Ta cuaha xaan ñu nachino iñi ñu chi ra Cristo, ñu Israel ta ñu cha ñima ñu Israel cuví ñandɨhɨ. \v 2 Soco ra Israel cha ña chinó iñi chi ra Cristo catyiyuhu̱ ra chi ñu cha ñima ñu Israel cuví vatyi caca ña vaha iñi ñu nyehe ñu chi ra yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. \v 3 Yucuan chaha ra Pablo ta ra Bernabé candoo̱ ra yucuan cuaha quɨvɨ. Ta chihin cha nɨɨ iñi ra cacahán ra tuhun ra Cristo. Ta chinó xaan iñi ra chi Sutu Mañi yo. Ta Sutu Mañi yo tyinyee̱ ra chi ra cha cacahán ra tuhun ra yoso caa cuñí ra chi yo. Ta chaha̱ Sutu Mañi yo cha casacuvi ra seña ta milagru tacuhva coto ñáyɨvɨ tyi ndicha cha cahan ra. \v 4 Soco ñáyɨvɨ ñuu, ña ɨɨn ri cuví ñu. Yɨhɨ́ ñu cuahan ñu tumañi iñi chi ra Israel. Ta inga tucu ñu cuahan ñu tumañi iñi chi ra apóstol. \v 5 Tyicuan ta ra Israel ta ra cha ñima ra Israel cuví, catyihi̱ tahan ra tuhun chihin ra cuví tyiño, vatyi cahan ña vaha ra sɨquɨ ra, ta catuchi̱ ra yuu chi ra. \v 6 Soco ra Pablo ta ra Bernabé ñihi̱ ra tuhun vatyi cusacuvi ra tyicuan caa, ta cuahan coyo ra nya ñuu Listra, ta nya ñuu Derbe ityi Licaonia. Ta cachica̱ noo ra ityi cuan. \v 7 Ta cacaha̱n tucu ra tuhun Nyoo yoso caa sacacu ra añima yo. \s1 Nu cañi ñáyɨvɨ yuu chi ra Pablo nya ñuu Listra \p \v 8 Nya Listra iyó noo rayɨɨ cha pehe chaha. Ta nya ndaha cacu̱ ra ta ña cuví caca ra. Vatyi pehe nɨnduvi chaha ra. \v 9 Ta suri maa ra pehe chaha cuan tyasoho̱ vavaha ra nu cahán ra Pablo. Ta ra Pablo, tuvi̱ iñi ra vatyi chinó iñi ra cuan vatyi cuví nduvaha ra. \v 10 Tyicuan ta ra Pablo cahan ra chihin cha chaa ndusu ra, ta catyí ra: \p ―Nɨ̱cuinanyaa ndoo ―catyí ra Pablo chi ra. \p Ta ra cuan, noo ri caña ndava ra, ta nɨcuinanyaa̱ ra. Ta quichaha̱ chica ra. \v 11 Cha nyehé ñáyɨvɨ cha sacuvi̱ ra Pablo, quichaha cana chaa ñu chihin sahan Licaonia, ta catyí ñu: \p ―Nyoo cha tari caá rayɨɨ chaa̱ coyo nu nyicú yo ―catyí ñu. \p \v 12 Ta catyí ñu tyi ra Bernabé cuví ra noo nyoo cha nañí Júpiter, ta ra Pablo cuví nyoo cha nañí Mercurio, vatyi ican ra cuví ra cahán. \v 13 Ta iyó noo tata sutu cuenda Júpiter cuan, saha cumí ra vehe ñuhu cha nyaá yuhu ñuu ri cuan. Ta quichi̱ nyaca ra toro ta ita vatyi maa ra ta ñáyɨvɨ cuñí ñu sacahnu ñu chi ra Pablo ta chi ra Bernabé. Ta cuacahñi ñu toro tyi cuacuhva cuenda ñu chi ra, vatyi cuñí ñu tyi nyoo cacuví ra. \v 14 Soco cuhva cha catuvi̱ iñi ra apóstol, ra Bernabé ta ra Pablo, cha chicá xiñi ñu, quichaha̱ chahnya̱ ra sahma ra. Ta casacuví ra tyicuan caa tari noo seña vatyi ña ndoó ra vaha. Ta quɨhvɨ̱ coyo ra mahñu nu tuvi ñáyɨvɨ, ta cacana̱ chaa ra, \v 15 ta catyí ra: \p ―Nyoho tata, ¿ñáá tuhun cha nyacuví ndo tyehe caa? Nyuhu rayɨɨ ri cuví ndi tari maa ndo. Ta vachi ndi vatyi catyi ndi chi ndo vatyi na saña ndo cha sacuvi ndo tyehe caa. Vatyi ña chiñuhu maa cha tyehe caa. Ta na cunyicon ndo chi Nyoo nyitó. Vatyi ican ra savaha̱ andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta savaha̱ ra tyañuhu ta tandɨhɨ cha iyó chichi tyañuhu cuan. \v 16 Ta tyiembu chahnu ta nya vityin, Nyoo saña̱ ndaha ra chi ñáyɨvɨ na sacuvi maa ñu yoso cuhva cuñí ñu, \v 17 vasɨ tyicuan ri sañahá ra chi ñu yóó ra cuví ra, chihin cha vaha cha sacuví ra. Maa ra sacoón ra savi nu canyicú yo. Chahá ra cha vaha coo tyiño saha yo quɨvɨ tahan chi. Ta chahá ra cachi yo. Ta chahá ra cha cusɨɨ cuñí añima yo ―catyí ra Pablo chi ñu. \p \v 18 Soco vasɨ catyí ra tyicuan caa, yɨɨ xaan ta chasɨ ra cha cahñi ñu toro cuan, vatyi cuñí ñu sacahnu ñu chi ra chihin cuan. \p \v 19 Tyicuan ta chaa̱ coyo suhva ra Israel, ra ña chinó iñi chi ra Cristo, ra ñuu Antioquía, ta ra ñuu Iconio. Ta tyiyuhu̱ ra chi ñáyɨvɨ, ta catyí ra vatyi na tuchi ñu yuu chi ra Pablo. Ta tyicuan caa sacuvi̱ ñu. Ta cuñi̱ maa ñu vatyi cha chihi̱ ra. Ta xita̱ quiñoho ñu chi ra ityi chata ñuu. \v 20 Soco candu ɨɨ̱n ri ra cayɨhɨ́ cuenda Nyoo nu catuví ra Pablo. Ta ndɨcuita̱ ri ra. Ta quɨhvɨ̱ ra inga chaha chichi ñuu. Ta cha inga quɨvɨ cuahan ra ñuu cha nañí Derbe ta cuahan ra Bernabé chihin ra. \p \v 21 Ta caha̱n tucu ra tuhun Nyoo nya ñuu Derbe yoso caa sacacu Nyoo añima yo. Ta cuaha ñáyɨvɨ nacuhva̱ ñu chi ñu chi Nyoo. Yaha̱ cuan ta cuanuhu coyo ra ityi quichi ra. Ta yaha̱ ra ñuu Listra ta ñuu Iconio inga chaha, ta nachaa̱ ra nya Antioquía. \v 22 Ta tandɨhɨ ñuu cuan sandunɨɨ ca ra iñi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Ta catyí ra chi ñu na cuhun ñu ityi nuu ca chihin cha chino iñi ñu Nyoo. Ta catyí tucu ra chi ñu vatyi tatu cuñí yo cha cunyacá ñaha Nyoo chi yo, cuñí chi cha nyehe yo tɨndoho. \v 23 Ta canatyiso̱ ra chi ra ca quɨhɨ ndaha chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo noo noo vehe ñuhu. Ta cananducu ra Nyoo chihin cha ña chachí ra xita ta cachican tahvi ra chi Nyoo cha cuenda ra. Yaha̱ cuan ta catyí ra chi ra: \p ―Chi̱no iñi ndo chi Sutu Mañi yo. Maa ra na cocumi ra chi ndo ―catyi ra chi ra. \s1 Nu cuanuhu coyo ra Pablo ta ra Bernabé Antioquía ityi Siria \p \v 24 Yaha̱ cuan ta yaha̱ coyo ra Pablo ta ra Bernabé ityi Pisidia, ta chaa̱ coyo ra ityi Panfilia. \v 25 Cacaha̱n ra tuhun Nyoo ñuu Perge. Yaha̱ cuan ta chaha̱n ra ñuu Atalia. \v 26 Yucuan quɨhvɨ̱ coyo ra chichi noo barcu ta cuanuhu coyo ra Antioquía. Yucuan cuví ñuu nu natyaa̱ ñu chi ra ndaha Nyoo tyi cusacuvi ra tyiño nuu ra, ta vityin cha nachaa̱ coyo ra. \v 27 Cuhva cha nachaa̱ coyo ra Antioquía sandu ɨɨ̱n ri ra chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Ta nacatyi̱ ra chi ñu tandɨhɨ cha sacuvi̱ Nyoo chihin ra. Ta yoso caa nuña̱ Sutu Mañi yo ityi vatyi chinó tucu iñi ñu cha ñima ñu Israel cuví. \v 28 Ta naha xaan ndoo̱ ra Pablo ta ra Bernabé chihin ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo ñuu cuan. \c 15 \s1 Nu casandaa ra apóstol tyiño nya Jerusalén \p \v 1 Nyaá ca ra Pablo ta ra Bernabé Antioquía, ta chaa̱ coyo ra quita̱ coyo ityi Judea. Ta quichaha̱ sañahá ra chi ra yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Ta catyí ra vatyi cuñí chi sacuvi ra costumbre circuncisión tari cuhva catyi̱ ra Moisés, tyicuan ta cacu ra. \v 2-3 Ta ñihi xaan caha̱n ra Pablo ta ra Bernabé chihin ra cuan cha cuenda cuan. Tyicuan ta catyiso̱ ñu hermano Antioquía cuan chi ra Pablo ta ra Bernabé chihin suhva ca ra vatyi cuhun coyo ra Jerusalén. Vatyi cusandaa ra tyiño ihya chihin ra apóstol ta ra yɨhɨ́ ndaha ñu nyicu vehe ñuhu ñuu Jerusalén cuan. Tyicuan ta cuahan coyo ra. Ta ityi cuahan ra, yaha̱ ra ityi Fenicia ta Samaria. Ta canacatyi̱ ra chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo yoso caa sañá ñu cha ñima ñu Israel cuví tuhun chahnu cha chino̱ iñi ñu. Vatyi nacuhvá cuenda ñu chi ñu chi Nyoo. Ta tandɨhɨ ñu hermano cusɨɨ xaan cuñí ñu cha chitó ñu tuhun cuan. \p \v 4 Quɨvɨ chaa̱ coyo ra Pablo ta ra Bernabé Jerusalén, cuahan ra nu ndu ɨɨn ri ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Ta tandɨhɨ ñu chihin ra apóstol, ta ra yɨhɨ ndaha chi ñu, chaha̱ ñu lugar chi ra. Ta canacatyi̱ ra tandɨhɨ cha sacuví Nyoo chihin ra. \v 5 Soco suhva ra fariseo cha cachinó iñi chi ra Cristo, nicuinanyaa̱ ra ta catyí ra: \p ―Tandɨhɨ ra cha ñima ra Israel cuví ta chinó iñi ra chi ra Jesús, nɨñɨ cuñí chi cha sacuvi ra costumbre circuncisión. Ta cuñí tucu chi cha sacuví ra cuhva catyi ley cha tyaa̱ ra Moisés ―catyí ra. \p \v 6 Tyicuan ta candu ɨɨ̱n ri apóstol ta ra yɨhɨ́ ndaha chi ñu vehe ñuhu vatyi candatuhun vaha ra tuhun cuan. \v 7 Cha yaha̱ cha cuviyuhu vavaha ra ta ndɨcuita ra Pedro, ta catyí ra: \p ―Yañi, chitó ndo vatyi chichi cha tandɨhɨ yo cachi̱ Nyoo chi yuhu ra ndahvi quɨvɨ cuan, vatyi cahin tuhun yoso caa cacu añima yo chihin ñu cha ñima ñu Israel cuví, vatyi nachino iñi ñu chi Sutu Mañi yo. \v 8 Ta Nyoo, ra chitó añima tandɨhɨ ñáyɨvɨ, sañaha̱ ra chi yo vatyi cuñí ra chi ñu cuan. Ican tuhun chaha̱ ra Tatyi Ii ra chi ñu, tari chaha̱ ra chi yo. \v 9 Nyoo ña sahá ra tyi vaha ca yoó cha nuu ñu cuan. Soco sanduvií tucu ra añima maa ñu cha cuenda cha chinó iñi ñu chi ra. \v 10 Vityin na̱caca xiñi yo cuhva cuñí Nyoo. Vatyi ña vaha cha tyisó yo ley ra Moisés sɨquɨ ñu. Vatyi nɨri maa sutu chahnu yo ta nɨri maa yo ta ña cuvi̱ naquehen vaha yo ley cuan. \v 11 Ñima tyicuan caa cacú yo. Yoó chitó yo vatyi cacú yo chihin tumañi iñi cha sacuví Sutu Mañi yo Jesús chihin yo. Ta tyicuan caa tucu ñu cuan ―catyí ra Pedro chi ra. \p \v 12 Tyicuan ta taxi ri cacuvi̱ tandɨhɨ ra. Ta tyasoho̱ ra tuhun cahan ra Bernabé ta ra Pablo. Vatyi canacatyi̱ ra seña ta milagru cha sacuvi̱ Nyoo nu cacaha̱n ra tuhun Nyoo nu nyicú ñu cha ñima ñu Israel cuví. \v 13 Cuhva cha ndɨhɨ̱ cahan ra, quichaha cahan ra Jacobo, ta catyí ra: \p ―Nyoho yañi, cuɨ̱ñɨ ndo tuhun cahín. \v 14 Cha nacatyi̱ ra Simón Pedro chi yo yoso caa quichaha chaha̱ Nyoo tumañi iñi chi ñu cha ñima ñu Israel cuví. Vatyi cachi̱ tucu ra chi suhva ñu vatyi cuvi ñu noo ñáyɨvɨ cuenda ra. \v 15 Ta ɨɨn ri nanduvi tuhun ihya chihin tuhun cha caha̱n ra profeta cuenda Nyoo ta cha naha, tari cuhva nyaa nu tutu Nyoo tyehe caa: \q1 \v 16 Yaha tandɨhɨ tuhun ihya cuquichi tiqui nu nyaá ndo. \q1 Quɨvɨ chiyo̱ ra David, vaha sacahnu̱ ñáyɨvɨ chii. \q1 Soco yaha̱ cuan sandɨhɨ ñu tuhun cha sacahnu ñu chii. \q1 Soco cuquichi tiqui ta tari cha cunacoñehi vehe ñuhu ra David inga chaha. \q1 Vatyi cusacahnu tucu ñáyɨvɨ chii. \q1 \v 17 Tacuhva cuví nanducu tandɨhɨ ca ñáyɨvɨ chii, tandɨhɨ ñu cha ñima ñu Israel cuví cha chicán tahvi chihin sɨvi. \q1 \v 18 Tyicuan caa catyi̱ Sutu Mañi yo ta sañaha̱ ra tuhun ihya chi ñáyɨvɨ chiyo̱ ta cha naha ta chi ñáyɨvɨ cha iyó vityin. \p \v 19 ’Yucuan chaha catyí yuhu vatyi ña vaha sayanga yo chi ñáyɨvɨ cha ñima ñu Israel cuví cha sandoo ñu tuhun cha chiyo̱ ñu ta quɨhvɨ ñu cuenda ra Cristo. Ña vaha catyi yo tyi cuñí chi cha quichaha ñu ley chahnu. \v 20 Vaha ri maa chihin cha sacuhun yo tutu chi ñu. Ta catyi yo chi ñu vatyi ma cachi ñu coño cha chaha̱ cuenda ñáyɨvɨ chi xitohyo. Ta ni noo ñu ta ma coo ri maa ñusɨhɨ o rayɨɨ chi ñu, tatu ñima ñasɨhɨ o yɨɨ ñu cuví. Ta ma cachi ñu coño quɨtɨ chihi̱ cha cava ñu sucun ta ña chatɨ nɨñɨ. Ta ma cachi ñu nɨñɨ. \v 21 Vatyi nyata tyembu ta chiyo̱ ra cha sañahá ley ra Moisés vehe ñuhu ñu Israel ta sañaha ra tuhun cuan tahan tahan ñuu. Ta tahan uña quɨvɨ quɨvɨ nyitatú ñu, sacuaha ra tuhun cha tyaa̱ ra Moisés ―catyí ra Jacobo chi ra. \p \v 22 Tyicuan ta ra apóstol ta ra cayɨhɨ ndaha chi ñu nyicú vehe ñuhu chihin tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo nacachi̱ ñu chi suhva ra. Ta yaha cuan ta tachi̱ ñu chi ra vatyi cuhun ra Antioquía chihin ra Pablo ta ra Bernabé. Ta ra cha canatyiso̱ ñu ican cuví ra Judas cha nañí Barsabás, ta ra Silas. Ican ra cacuví ra ra cananyisó tyiño vehe ñuhu ñuu Jerusalén cuan. \v 23 Ta chihin ra tachi ñu noo carta. Ta catyí carta cuan tyehe caa: \p “Nyuhu ra apóstol, ta ra yɨhɨ ndaha chi ñu nyicú vehe ñuhu ta yañi ndo cuenda Nyoo, tandɨhɨ ri ndi chahá ndi nocumi chi nyoho cha ñima ra Israel cuví ndo vatyi yañi ndi cuví chi ndo vasɨ ñima ñu Israel cuví ndo. Tandɨhɨ ri ndo cha iyó ndo Antioquía ta nyoho ñu Siria, ta ñu Cilicia ñandɨhɨ, sacuhún ndi carta ihya chi tandɨhɨ ri ndo. \v 24 Chitó ndi vatyi quita̱ suhva ra ityi nu nyicú ndi ihya. Ta cuahan ra nu nyicu ndo. Soco ña catyi̱ nyuhu chi ra tyi cuhun ra cusayanga ra chi ndo chihin tuhun cahan ra. Satondo̱ ra cuan xiñi ndo vatyi catyí ra chi ndo tyi cuñí chi cha sacuví ndo costumbre circuncisión ta naquehen vaha ndo ley ra Moisés. Soco ñima nyuhu catyi tyi cuhun ra cucatyi ra chi ndo tyicuan caa. \v 25 Yucuan chaha ndu ɨɨ̱n ri ndi ta nacachi̱ tahan tuhun caha̱n ndi ta vaha cuñi̱ ndi cha tachi ndi chi ra hermano ihya chihin ra Pablo ta ra Bernabé nu nyicu ndo. \v 26 Nduvi tahan ra ihya nyehé xaan ra tɨndoho cha cuenda Sutu Mañi yo. Ta vasɨ cuñí ñáyɨvɨ cahñi ñu chi ra soco ña sandɨhɨ ra tuhun cha sacoto ra tuhun Sutu Mañi yo Jesucristo. \v 27 Ta yucuan chaha tachí ndi chi ra Judas ta chi ra Silas. Ta maa ra cucahan ra chihin yuhu ra chihin ndo, vatyi nacatyi ra tandɨhɨ cha tyaa̱ ndi nu tutu ihya. \v 28 Vatyi nɨri Tatyi Ii ta nɨri nyuhu ta ña cuñí ndi tyiso ca ndi carga sɨquɨ ndo, soco ihya ri cha nɨñɨ ca tahán chi cha naquehen vaha ndo. \v 29 Ma cachi ndo coño cha chaha̱ cuenda ñu chi xitohyo. Ta suri ma cachi ndo nɨñɨ, ni coño quɨtɨ cha chihi̱ ta ña chatɨ̱ nɨñɨ tɨ. Ta ma coo ñusɨhɨ o rayɨɨ chi ndo tatu ñima ñasɨhɨ ndo o yɨɨ ndo cuví. Tatu ma sacuvi ndo tyicuan caa, vaha xaan cuacoo ndo. Ta Nyoo na cocumi ra chi ndo”, catyí ra nu carta cuan. \p \v 30 Ta cuahan coyo ra cha catachi ra chi cuan. Ta chaa̱ coyo ra Antioquía. Ta sandu ɨɨ̱n ri ra chi tandɨhɨ ñu, ta nacuhva̱ cuenda ra carta cuan. \v 31 Cuhva cha sacuaha̱ ñu carta cuan ndusɨɨ xaan cuñí ñu vatyi vaha xaan cahán chi. \v 32 Ta ra Judas ta ra Silas cuví tucu ra cuan profeta cuenda Nyoo. Ta sandunɨɨ̱ ra iñi ra hermano chihin tuhun caha̱n ra. \v 33 Ta cha yaha̱ chinyicu ra cuan suhva quɨvɨ ta cuanuhu coyo ra nya nu nyicú ñu catachi chi ra. Ta tandɨhɨ ñu yɨhɨ cuenda ra Cristo catyi ñu vatyi na cuhun vaha ra. \v 34 Soco ra Silas natyaa̱ ra cuhva vatyi cundoo ra. \v 35 Ta ra Pablo ta ra Bernabé candoo̱ tucu ra Antioquía yucuan. Ta maa ra chihin cuaha ca ra casañaha̱ ca ra chi ñáyɨvɨ. Ta cacaha̱n ca ra tuhun Sutu Mañi yo chihin ñu. \s1 Nu cu uvi chaha cuahan ra Pablo tuhun Nyoo ta nu cusɨɨn ra chihin ra Bernabé \p \v 36 Ta cha yaha̱ suhva quɨvɨ ta catyí ra Pablo chi ra Bernabé: \p ―Co̱ho inga chaha cunyehe yo nu nyicú ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo tandɨhɨ ri ñuu nu caha̱n yo tuhun Sutu Mañi yo. Vatyi nyehe yo yoso caa canyicu ñu ―catyí ra chi ra. \p \v 37 Ta ra Bernabé cuñí ra cha cuhun tucu ra Juan Marcos chihin ra. \v 38 Soco ra Pablo ña tahán iñi ra cha cuhun ra Juan chihin ra, vatyi sandoo̱ ra chi ra nya Panfilia quɨvɨ cuan. Ta ña chaha̱n ca ra chisaha tyiño ra chihin ra. \v 39 Ta ña chitaha̱n iñi ni noo ra, ta cacusɨɨn ra. Ra Bernabé cuahan ra chihin ra Juan Marcos. Ta quɨhvɨ̱ ra chichi noo barcu ta cuahan coyo ra Chipre. \v 40 Ta ra Pablo cachi̱ ra chi ra Silas. Ta cha yaha̱ chican tahvi ra hermano chi Nyoo na tyinyee ra chi ra, ta cuahan coyo ra. \v 41 Ta yaha̱ ra ityi Siria, ta ityi Cilicia, ta sandunɨɨ́ ca ra iñi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo noo noo ñuu. \c 16 \s1 Nu cuahan ra Timoteo chihin ra Pablo ta ra Silas \p \v 1 Ra Pablo ta ra Silas chaa̱ coyo ra ñuu Derbe, ta ñuu Listra. Ta yucuan nañihi̱ ra chi noo ra yɨhɨ cuenda Cristo. Nañí ra Timoteo. Ta sɨhɨ ra cuví ña noo ñaha Israel. Ta suri yɨhɨ́ tucu ña cuenda ra Cristo. Soco sutu ra ra Grecia cuvi ra. \v 2 Vaha xaan chicá ra Timoteo chihin Nyoo catyí ñu yɨhɨ cuenda Cristo ñuu Listra ta ñuu Iconio. \v 3 Ta ra Pablo cuñí ra cha cuhun ra Timoteo chihin ra. Ta saha̱ ra circuncidar chi ra Timoteo. Vatyi coto ma cuɨñɨ ñu Israel cha iyó ityi cuan tuhun ra Cristo cha cahán ra. Vatyi tandɨhɨ ñu chitó ñu vatyi sutu ra cuví ra ra ñuu Grecia. \v 4 Tyicuan ta cuahan coyo ra noo noo ñuu. Ta nacatyi̱ ra chi ñu yɨhɨ cuenda ra Cristo tuhun cha chaha̱ ra apóstol ta ra yɨhɨ ndaha chi ñu nyicu vehe ñuhu Jerusalén chi ra. \v 5 Ta tyicuan caa ta ndunɨɨ̱ ca iñi ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ta chino ca iñi ñu chi Nyoo. Ta tahan quɨvɨ ta cuahan nducuaha ca ñu. \s1 Nu nyehé ra Pablo noo visión chi noo ra Macedonia \p \v 6 Ña chaha̱ Tatyi Ii cha cahan ra tuhun Nyoo ityi Asia. Yucuan chaha yaha̱ sava ra ityi Frigia nu iyó xahñi ñuhu chihin ityi Galacia. \v 7 Ta chaa̱ coyo tucu ra ityi Misia. Ta cuñí tucu ra cuhun coyo ra ityi Bitinia, soco Tatyi Ii ra Jesucristo ña chaha̱ cuhun coyo ra. \v 8 Tyicuan ta nya sava ri yaha̱ ra ñuu Misia ta canoo̱ coyo ra ñuu Troas cha nyaá yuhu tyañuhu. \v 9 Cañohó ra ñuu Troas cuan, ta noo cha cuaa nyehe̱ ra Pablo noo visión. Nyehe̱ ra chi noo rayɨɨ ityi Macedonia. Nanyaá ra ta chacú ndahvi ra nuu ra, ta catyí ra chi ra: “Ña̱ha, vatyi tyinyeun chi ndi”, catyi ra. \v 10 Ta cha nyehe̱ ra Pablo visión cuan, yuhu ra Lucas chihin ra Pablo ta inga ra sanduvaha̱ ndi chi ndi ta cuahan ndi nya Macedonia cuan. Vatyi chitó vaha ndi vatyi Nyoo cana̱ chi ndi, vatyi cahan ndi tuhun ra yoso caa sacacú ra añima yo chihin ñáyɨvɨ ityi cuan. \s1 Nu ñohó ra Pablo ta ra Silas ñuu Filipos \p \v 11 Quɨhvɨ̱ ndi noo barcu ñuu Troas. Ta chaha̱n ndoo ityi ri ndi nya Samotracia noo ñuhú luhlu iyó mahñu tyañuhu. Ta cha inga quɨvɨ chaa̱ ndi ñuu Neápolis. \v 12 Ta yucuan quita̱ ri ndi ta cuahan ndi ñuu Filipos cha cuví noo ñuu cuenda ñu Roma. Ta cuví chi noo ñuu cahnu ca cha nuu tandɨhɨ ñuu ityi Macedonia cuan. Ta yucuan chinyicu̱ ndi suhva quɨvɨ. \v 13 Noo quɨvɨ cha nyitatu ñáyɨvɨ ta quita̱ ndi ityi chata ñuu, yatyin noo yutya nu tuhvá ñu chican tahvi ñu chi Nyoo. Chicunyaa̱ ndi yucuan ta caha̱n ndi tuhun Nyoo chihin ñusɨhɨ cha candu ɨɨn ri yucuan. \v 14 Noo ñaha nañí ña Lidia. Ta ñuu ña cuví Tiatira. Ta tuhvá ña xico ña sahma finu, tyacu nyaa. Yucuan cuví tyiño sahá ña. Ta sacahnú ña chi Nyoo tari ñu Israel. Ta chiñí ña cha cahán ra Pablo. Ta Nyoo nuña ra añima ña na quichaha ña cha cahan ra. \v 15 Ta condutya̱ ña chihin ñáyɨvɨ chi ña. Ta yaha̱ cuan ta chacu̱ ndahvi ña nuu ndi, ta catyí ña: \p ―Tatu nyehé ndo vatyi ndicha cha chinó iñi chi Sutu Mañi yo, ña̱ha ndo, co̱o ndo vehi ―catyí ña chi ndi. \p Ta sanɨñɨ̱ ña chi ndi cha ndoo ndi vehe ña. \p \v 16 Ta cuvi̱ noo chaha cha cuahan ndi nu chicán tahvi ndi. Ta cha nɨri ca cha cuahan ndi, tahan ndi chi noo ñaha tyivaa. Yɨhɨ́ noo tatyi ña vaha chi ña. Yucuan chaha cuví nacoto ña ñáá ndɨhɨ cha cucuvi ityi nuu. Ta cuví ña noo ñaha iyó chitoho. Ta cuaha xaan xuhun sahá ganaa ña cuenda chitoho ña, vatyi cuví nacotó ña. \v 17 Ta ñaha tyivaa cuan quichaha̱ nyicon ña chi ndi, ta chi ra Pablo ñandɨhɨ. Ta cana̱ chaa ña ta catyí ña: \p ―Rayɨɨ ihya ra casacuví tyiño nuu Nyoo cahnu cuví ra. Ta cahán ra tuhun yoso caa cuví cacu añima yo ―catyí ña. \p \v 18 Cuaha quɨvɨ sacuvi̱ ñaha tyivaa cuan tyicuan caa. Tyicuan ta ra Pablo ña cunyee̱ ca iñi ra, ta nanyocava̱ ra ta catyí ra chi tatyi ña vaha cha yɨhɨ́ chi ña: \p ―Chihin sɨvɨ ra Jesucristo catyi chuun vatyi qui̱ton chi ñaha tyivaa ihya ―catyí ra. \p Ta tatyi ña vaha cuan quita̱ chi chi ña caa cuhva ri cuan. \p \v 19 Soco cuhva cha canyehe̱ chitoho ña vatyi ma cuvi ca saha ganaa ra xuhun chihin ña, catɨɨ̱n ra chi ra Pablo ta ra Silas chinyaca̱ ra chi ra nya vehe tyiño. \v 20 Ta cachica̱n ra cuatyi chaha ra nuu ra cacuví tyiño. Ta catyí ra: \p ―Ra Israel ihya sanaquɨquɨ́ ra chi ñáyɨvɨ ñuu yo. \v 21 Ta sañahá ra costumbre cha ña cuví naquehen yo, nɨri ña cuví sacuvi yo vatyi ñu cuenda ñuu Roma cuví yo ―catyí ra. \p \v 22 Tyicuan ta nduxaa̱n ñáyɨvɨ chi ra Pablo ta ra Silas. Ta ra cacuví tyiño cuan chahnya̱ ra sahma ra Pablo ta ra Silas ta tachi̱ ra tyiño nacañi ra chi ra chihin yutun. \v 23 Cha yaha̱ cha cañi̱ vavaha ra chi ra, ta catyihi̱ ra chi ra vehe caa. Ta tachi̱ ra chi ra sahá cumi chi ra na saha vaha ra cuenda chi ra. \v 24 Cuhva cha quehe̱n ra sahá cumi cuan tuhun, tyihi̱ ra chi ra nya chichi cuii vehe caa. Ta tyihi̱ vaha ra chaha ra tɨcu vitu. \v 25 Soco ñáá cuhva hora ñuu cuan cachitá vavaha ra Pablo ta ra Silas. Ta cachicán tahvi ra chi Nyoo. Ta ra cañohó vehe caa cuan catyasohó ra. \v 26 Ta saná iñi ra ta quichi̱ noo cha taan ñihi vavaha. Ta naquɨsɨ chi cimientu vehe caa cuan, ta caa cuhva ri cuan nuña̱ tandɨhɨ yuvehe, ta ndachi cadena tandɨhɨ ra ñohó vehe caa cuan. \v 27 Ta cha ndoyo̱ ra sahá cumi cuan, nyehe̱ ra vatyi tacoho yuvehe. Tyicuan ta tava̱ ra mityi ra vatyi cahñi maa ra chi ra. Vatyi chicá xiñi ra vatyi ndɨhɨ ra ñohó vehe caa cuan cachino̱. \v 28 Soco ra Pablo cana̱ chaa ra chi ra, ta catyí ra: \p ―Ma cahñun chuun, vatyi tandɨhɨ ndi nyicú ndi ihya ―catyí ra chi ra. \p \v 29 Tyicuan ta ra sahá cumi cuan chica̱n ra noo ñuhu̱. Ta quicono̱ ra quɨhvɨ̱ ra nu cañohó ra. Ta nɨhɨ́ ra chihin cha yuhví ra. Ta chicuiñi̱ chɨtɨ ra nuu ra Pablo ta ra Silas. \v 30 Numi ri tava̱ ra chi ra nu ñoho̱ ra yucuan. Ta ndacá tuhun ra chi ra ta catyí ra: \p ―¿Nyoho Tata, yoso caa sacuvi ta cacu añime? ―catyí ra chi ra. \p \v 31 Ta ra cuan canacaha̱n ra ta cacatyí ra: \p ―Chi̱no iñi chi Sutu Mañi yo Jesucristo ta cacun, maun ta ñáyɨvɨ chuun ñandɨhɨ ―catyí ra. \p \v 32 Ta cacaha̱n ra tuhun Sutu Mañi yo chihin ra ta chihin tandɨhɨ ñu nyicu vehe ra. \v 33 Ta suri maa cha cuaa cuan ra sahá cumi vehe caa cuan nacatya̱ ra nu cahvi chi nduvi tahan ra nu cañi̱ ra chi ra. Yaha̱ cuan ta maa ra ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ chi ra condutya̱ ñu suri cha cuaa cuan. \v 34 Tyicuan ta chinyaca̱ ra chi ra nya vehe ra. Ta chaha̱ ra cha cachi ra. Ta maa ra chihin ñáyɨvɨ chi ra sɨɨ xaan cuñí ñu vatyi chinó iñi ñu chi Nyoo. [Tyicuan ta cuanuhu coyo ra nya vehe caa cuan coto cuxaan ra cuví tyiño chihin ra saha cumi chi ra.] \p \v 35 Tuvi̱ inga quɨvɨ ta catachi̱ ra cacuví tyiño chi policia nu nyaá ra sahá cumi cuan, ta catyí ra vatyi na saña ra chi ra Pablo. \v 36 Tyicuan ta ra sahá cumi vehe caa cuan catyí ra chi ra Pablo: \p ―Chaa̱ tyiño chii saha̱ ra cuví tyiño, vatyi sañe chi ndo. Ican tuhun cha cuví quita ndo vityin ―catyí ra chi ra. \p \v 37 Soco ra Pablo catyí ra: \p ―Chi nyuhu cha cuví ndi ra cuenda ñuu Roma ican cañi̱ ra nu tuvi. Ta ni ña cutuñi̱ chi ndi tari cuhva tahán chi. Ta tyihi̱ ra chi ndi vehe caa. Ta vityin cuñí ra saña xehe ra chi ndi. Soco ma cuvi̱. Na̱quichi ta̱va maa ra chi ndi ―catyí ra Pablo chi ra sahá cumi cuan. \p \v 38 Ta ra policia nacatyi̱ ra chi ra cacuví tyiño. Ta ra cuan cayuhvi ra cuvi̱ cha cachitó ra vatyi ra cuenda ñuu Roma cuví ra Pablo. \v 39 Ta chaha̱n coyo ra chinandaca̱n ra tɨcahnu iñi chi ra Pablo ta chi ra Silas. Tyicuan ta catava̱ ra chi ra ta cachacu̱ ndahvi ra nuu ra na quita ra ñuu cuan. \v 40 Ta cha quita̱ coyo ra vehe caa, chaha̱n coyo ra vehe cu Lidia. Ta yaha̱ cuan ta chinyehe̱ ra chi ra hermano ta sandunɨɨ̱ ra iñi ra ta cuahan coyo ra. \c 17 \s1 Nu naquɨquɨ̱ ñáyɨvɨ ñuu Tesalónica \p \v 1 Nu cuahan coyo ra Pablo ta ra Silas, cayaha̱ coyo ra ñuu Anfípolis, ta ñuu Apolonia. Yaha̱ cuan ta chaa̱ coyo ra ñuu Tesalónica nu nyaá noo vehe ñuhu ñu Israel. \v 2 Ta chaha̱n ra Pablo vehe ñuhu cuan tari cuhva tuhva maa ra chahán noo noo ñuu. Ta caha̱n ra tuhun Nyoo chihin ñáyɨvɨ chichi vehe ñuhu cuan uñi tahan quɨvɨ nyitatú ñu. \v 3 Quehe̱n ra libru tuhun Nyoo ta sañaha̱ ra tuhun ra Cristo chi ñu yoso caa catyí chi vatyi cunyehe ra tɨndoho ta cucúvi ra. Yaha̱ cuan cunandoto ra. Ta catyí ra chi ñu vatyi suri maa ra Jesús cha cahán ra tuhun chihin ñu cuví ra Cristo. \p \v 4 Ta suhva ñáyɨvɨ Israel cuan nachino̱ iñi ñu. Ta candu ɨɨn ri ñu chihin ra Pablo ta ra Silas. Ta cachino̱ tucu iñi cuaha ñu Grecia cha sacahnú chi Nyoo. Ta cuaha ñusɨhɨ tyayɨɨ ñuu cuan ñandɨhɨ. \v 5 Soco ra Israel cha ña chinó iñi, quiñi cacuñí ra cha nyehé ra vatyi nyicón ñáyɨvɨ chi ra Pablo. Ta sandu ɨɨ̱n ri ra chi noo ityi ra quiñi iyó cha cachicá noo yanga ri maa. Ta sanaquɨquɨ̱ ra ñuu cuan. Ta quɨhvɨ̱ ra vehe ra Jasón, nanducú ra chi ra Pablo ta chi ra Silas, vatyi tava ra chi ra, ta nacuhva cuenda ra chi ra chi ñáyɨvɨ. \v 6 Soco cha cuenda cha ña nañihi̱ ra chi ra Pablo ta ra Silas yucuan, ta quehe̱n ra chi ra Jasón. Ta xita̱ quiñoho ra chi ra ta chi suhva ca ra hermano ta cuahan coyo ra nuu ra cuví tyiño ñuu cuan. Ta cana̱ chaa ra ta catyí ra: \p ―Ra ihya cuví ra cachicá noo satondó chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ nɨcahnu ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta vityin chaa̱ coyo tucu ra ihya. \v 7 Ta ra Jasón chiña chaha̱ ra vehe ra cunyicu ra. Ta tandɨhɨ maa ra ña sahá ra ñáyɨvɨ chi ra cuví rey cahnu nya Roma. Vatyi catyí ra vatyi iyó nonga rey ta nañí ra Jesús. \p \v 8 Cha cachiñi̱ ñu tuhun cuan, ñáyɨvɨ ta ra cacuví tyiño canaquɨquɨ ñu. \v 9 Soco ra Jasón ta inga ra cachaha̱ ra xuhun ta caquita yɨca ra. \s1 Nu cuaha̱n coyo ra Pablo ta ra Silas ñuu Berea \p \v 10 Ta suri cha cuaa cuan quɨyɨ cuii ri casacuhu̱n ra hermano chi ra Pablo ta ra Silas ityi ñuu Berea. Ta cha chaa̱ coyo ra yucuan ta chaha̱n coyo ra vehe ñuhu ñu Israel. \v 11 Ta ra Israel cha iyó ñuu Berea cuan vaha ca ñáyɨvɨ cacuví ra ta ñima ca ra Tesalónica. Vatyi chihin cha nɨɨ iñi ra naquehe̱n ra tuhun Nyoo. Ta ndɨquɨvɨ nanducú ra nuu tutu Nyoo, nyehé ra tatu ndicha cha cacatyí ra Pablo ta ra Silas ta ra Timoteo chi ra. \v 12 Yucuan chaha cuaha vavaha ñu nachino iñi ñu chi ra Cristo. Ta ñu Grecia nachino tucu iñi ñu cuan, tari ñusɨhɨ tyayɨɨ ta rayɨɨ ñandɨhɨ. \v 13 Soco cha cachito̱ ra Israel cha ca iyó ñuu Tesalónica vatyi ra Pablo ñohó ra Berea cahán ra tuhun Nyoo, ta chaha̱n coyo ra ta sanaquɨquɨ̱ ra chi ñáyɨvɨ yucuan. \v 14 Soco ra hermano numi cuii ri tachi̱ ra chi ra Pablo nya ityi yuhu tyañuhu. Soco ra Silas ta ra Timoteo candoo̱ ra Berea. \v 15 Ta ra cha cuahan coyo chihin ra Pablo chinyaca̱ ra chi ra nya ñuu Atenas. Tyicuan ta cuanuhu̱ coyo ra nya Berea cuanacuhva ra tyiño cha tachi̱ ra Pablo chi ra Silas ta chi ra Timoteo, na sanumi ra ta cuhun ra nu nyaá ra. \s1 Nu ñohó ra Pablo ñuu Atenas \p \v 16 Cha nɨri ca cha nyatú ra Pablo chi ra Silas ta ra Timoteo ñuu Atenas cuan quiñi cuñí añima ra cha nyehé ra vatyi cuaha xaan xitohyo iyó ñuu cuan. \v 17 Yucuan chaha caha̱n ra chihin ra Israel, ta chihin inga ra cha tuhvá sacahnú chi Nyoo chichi vehe ñuhu cuan. Ta ndɨ quɨvɨ cahán ra chihin ñu cha nyicu nuyahvi ñandɨhɨ. \v 18 Ta ñihi̱ tahan ra chihin ñu cha sacuaha tuhun sañahá noo ityi ñáyɨvɨ cha nañí ñu epicúreo. Ta ñihi tahan tucu ra chihin ñu cha sacuaha tuhun sañahá ñáyɨvɨ estoico. Ta cacahan ñu chihin ra. Ta yɨhɨ́ ra catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun cahan xaan ra ihya? ―catyí ra. \p Ta inga ra catyí ra: \p ―Tuhun inga nyoo cahán ra ihya ―catyí ra. \p Tyehe caa catyi̱ ra vatyi ra Pablo cahán ra tuhun ra Jesús, ta cahán tucu ra tuhun cha nandoto̱ ñáyɨvɨ chihi̱. \v 19 Tyicuan ta chinyaca̱ ra chi ra Pablo noo nu nañí Areópago, nu tuhva ra cacuvi tyiño ndu ɨɨn ri ra. Ta cacatyí ra chi ra: \p ―Cuñí ndi coto ndi tuhun chaa cha vachi sañahún. \v 20 Vatyi sacotón tuhun cha ña chitó ndi. Ta cuñí ndi coto ndi ñáá cha cuñí chi catyí tandɨhɨ tuhun ihya ―cacatyí ra chi ra. \p \v 21 Vatyi tandɨhɨ ñu Atenas ta ñu inga ñuu cha iyó yucuan tahán xaan iñi ñu tyasoho ñu ta nacatyi ñu ñáá ndɨhɨ tuhun chaa. \p \v 22 Tyicuan ta ra Pablo nicuinanyaa̱ ra mahñu nu nyicu ñu yucu Areópago, ta catyí ra: \p ―Nyoho Tata ñuu Atenas, yuhu nyehí vatyi chinó xaan iñi ndo chi cuaha nyoo. \v 23 Vatyi chahi̱n chinyehi nu tuhvá ndo savaha ndo culto. Ta nañihi̱ noo arta nu nyaá letra cha catyí: “Cuenda Nyoo cha ña ñohó nuu yo”, catyí letra cuan. Nyoho sacahnú ndo chi Nyoo cuan vasɨ ña ñohó nuu ndo chi ra. Ican Nyoo cuan cuví cha cahín tuhun chihin ndo. \v 24 Nyoo cha savaha̱ ñuhu ñayɨvɨ̱ ta tandɨhɨ cha iyó sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱. Chi maa ra cuví andɨvɨ ta ñuhu ñayɨvɨ̱. Ta ña iyó ra chichi vehe ñuhu cha savahá ñáyɨvɨ. \v 25 Ta ña itá iñi ra cha tyinyeé ñáyɨvɨ chi ra. Vatyi suri maa ra chaha̱ ra ñayɨvɨ̱ coo tandɨhɨ yo. Ta chahá ra tatyi cha xitá yo. Maa ra chaha̱ tandɨhɨ chi yo. \v 26 Cha xihna ri savaha̱ Nyoo chi noo tuhun ri rayɨɨ. Ta maa ra cuví sutu tandɨhɨ yo. Yucuan chaha noo ri nɨñɨ nyisó tandɨhɨ yo. Ta chaha̱ Nyoo cha coo yo nɨcahnu ñuhu ñayɨvɨ̱. Cha nɨ cumañi ca savaha̱ ra chi yo ta catyí ra ñáá cuiya coo noo noo yo sɨquɨ ñuhu ñayɨvɨ̱ ihya. Ta catyí tucu ra nya cucoo noo noo yo. \v 27 Tyicuan caa sacuvi̱ ra vatyi tacuhva quichaha nanducu yo chi ra. Tari nanducú minoo ra cuaa noo cha nanducú ra chihin ndaha ra, vasɨ tyicuan caa ta cuvi nañihi yo chi ra. Soco cha ndicha, Nyoo ña cañi nyaá ra chihin noo noo yo. \v 28 Vatyi cha cuenda Nyoo iyó yo ta candá yo. Tari catyí tucu noo ra ñuu ndo, vatyi catyí ra: “Ñáyɨvɨ chi Nyoo cuví chi yo”, catyí ra. \v 29 Tatu ñáyɨvɨ chi Nyoo cuví yo, ña tahán chi caca xiñi yo vatyi Nyoo cuví ra noo xitohyo cha chino̱ chihin xuhun cuaan, o xuhun cuichin, o chihin yuu vaha cha savahá ñáyɨvɨ cuhva chicá xiñi maa ñu. \v 30 Nyoo sahá ra tɨcahnu iñi chi ñu chiyo̱ ta cha naha, vatyi ña chitó ñu. Soco vityin catyí ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ tandɨhɨ ri ityi vatyi na ndu uvi iñi ñu cuatyi ñu. \v 31 Vatyi Nyoo tyaa̱ ra cuhva vatyi coo noo quɨvɨ cha cucutuñi chi ñáyɨvɨ iyó sɨquɨ ñuhu ñáyɨvɨ nuu noo ra cha nacachi̱ vaha maa ra chi. Ta sañaha̱ ra chi tandɨhɨ yo vatyi tyicuan caa cuvi̱ vatyi sanandoto̱ ra chi ra cuan cha yaha̱ chihi̱ ra ―catyí ra Pablo. \p \v 32 Cuhva cha chiñí ñu tuhun cha nandotó ñu chihi̱, yɨhɨ́ ñu chacu nyaá ñu, ta inga ñu catyí: \p ―Qui̱chun inga quɨvɨ ta ca̱hun tuhun ihya chihin ndi ―catyí ñu. \p \v 33 Tyicuan ta cuahan ra Pablo. \v 34 Soco yɨhɨ́ ñu chinyico̱n ñu chi ra, ta nachino iñi ñu chi Nyoo. Ta noo ra nañí ra Dionisio, ta cuví ra noo ra cuví tyiño ñuu cha tuhvá ndu ɨɨn nya Areópago cuan. Ta noo ñaha sɨhɨ cha nañí Dámaris chino tucu iñi ña, ta inga tucu ñu ñándɨhɨ. \c 18 \s1 Nu ñohó ra Pablo ñuu Corinto \p \v 1 Yaha̱ cuan ta quita̱ ra Pablo ñuu Atenas ta cuahan ra ñuu Corinto. \v 2 Ta yucuan nañihi̱ ra chi noo ra Israel tari maa ra. Nañí ra Aquila. Ta ñuu Ponto cacu̱ ra. Ta maa ra chihin ñasɨhɨ ra, cu Priscila quita̱ ñu Italia. vatyi ra Claudio, ra cuví rey cahnu yucuan, tava̱ ra tandɨhɨ ra Israel. Catyí ra na quita ra ñuu Roma. Ta ra Pablo cuahan ra nu nyaá ñu ñuu Corinto cuan. \v 3 Ta ɨɨn ri tyiño sacuví ra chihin ñu. Savahá ñu vehe sahma. Ta ndoo̱ ra chihin ñu vatyi sahá tyiño ñu ɨɨn ri. \v 4 Ta quɨvɨ nyitatu ñu Israel tahan vitya, ra Pablo chaha̱n ra vehe ñuhu ñu. Ta ndatuhun tahan ra chihin ñu Israel ta chihin ñu cha ñima ñu Israel cuví. Vatyi nducú ra cuhva cha chino iñi ñu chi ra Jesucristo. \p \v 5 Ta quɨvɨ chaa̱ coyo ra Silas ta ra Timoteo cha quita̱ ra Macedonia, ra Pablo sandoo̱ ra tyiño sahá ra ta ɨɨn ri ca tyiño cha cahán ra tuhun Nyoo nɨcunyaa̱ ra. Ta catyi̱ cachi ra chi ñu Israel vatyi ra Jesús cuví Cristo ra cha nyatú xaan ñu. \v 6 Soco ñu cuan xaan cuñi̱ ñu. Ta quichaha̱ cahan ña vaha ñu sɨquɨ Sutu Mañi yo. Tyicuan ta ra Pablo naquɨsɨ̱ ra sahma ra tari noo seña vatyi cuandoo cuatyi ñu sɨquɨ ñu. Ta catyí ra chi ñu: \p ―Cuatyi maa ndo cuví tatu cuhun ndo anyaya. Ñahri ca nyaá sɨqui. Vityin ta ityi nuu ca cuhin cucahin chihin ñu cha ñima ñu Israel cuví ―catyí ra chi ñu. \p \v 7 Ta quita̱ ra vehe ñuhu cuan. Ta cuahan ra vehe noo ra cha nañí Justo. Noo ra cha sacahnú chi Nyoo. Ta nyaá vehe ra ityi xiin vehe ñuhu cuan. \v 8 Ta noo ra cha nañí Crispo, ra cuví nuu vehe ñuhu cuan nachino̱ iñi ra chi Sutu Mañi yo, ta ñáyɨvɨ chi ra ñandɨhɨ. Ta cuaha ca ñáyɨvɨ iyó Corinto cuan, cha yaha̱ cha chiñi̱ ñu tuhun cahán ra Pablo, nachino̱ tucu iñi ñu chi ra Jesús, ta condutya̱ ñu. \v 9 Tyicuan ta noo cha cuaa nyehe̱ ra Pablo noo visión. Ta caha̱n Sutu Mañi yo chihin ra, ta catyí ra: \p ―Ma yuhvun. Ca̱han ca tuhin ta ma sandɨhun cha cahun. \v 10 Vatyi yuhu nyaí chuhun. Ta yori cuví satasɨ iñi chuun. Vatyi cuaha xaan ñáyɨvɨ nyaá sacaqui ñuu ihya ―catyí Sutu Mañi yo chi ra Pablo. \p \v 11 Yucuan chaha ra Pablo ndoo̱ ra noo cuiya sɨsava ñuu Corinto cuan. Sañahá ra tuhun Nyoo chi ñáyɨvɨ. \p \v 12 Soco quɨvɨ cha cuví ra Galión gobernador nɨcahnu ityi Acaya cuan, candu ɨɨ̱n ri ra Israel sɨquɨ ra Pablo. Ta cachica̱n ra cuatyi chaha ra nuu ra gobernador. \v 13 Ta cacatyí ra chi gobernador cuan: \p ―Ra ihya tyiyuhú ra chi ñáyɨvɨ na sacahnu ñu chi Nyoo noo cuhva cha ñahri nyaá nu ley ndi ―cacatyí ra. \p \v 14 Tyicuan ta cuhva cha cuanacahan ra Pablo, nacahan ri ra Galión, ta catyí ra chi ra Israel cuan: \p ―Nyoho ra Israel, tatu cuenda noo cuatyi cahnu o cuatyi ndɨyɨ cuví sandai yoso cuhva tahán chi. \v 15 Soco maa maa ri tuhun cahán ri cuví ihya. Ta yuhu ña cuñí sandai tyiño ihya, ta sɨɨn ri cuenda ley maa ndo cuví. Nye̱he maa ndo. Sa̱ndaa ndo tyiño vatyi yuhu ña cuñí cuvi juez cuenda ihya ―catyí gobernador cuan. \p \v 16 Ta tava̱ ra chi ra nu cuví vehe tyiño ra. \v 17 Tyicuan ta tandɨhɨ ra Grecia catɨɨ̱n ra chi ra Sóstenes, ra cuví nuu vehe ñuhu ñu Israel. Ta cacañi̱ ra chi ra suri maa nuu ra Galión, ra cuví gobernador cuan. Soco ra Galión cuan ña caha̱n ri ra. \s1 Nu cuanuhu̱ ra Pablo ñuu Antioquía. Yaha̱ cuan ta cuaha̱n tucu ra tuhun Nyoo, cha cu uñi chaha \p \v 18 Ta ra Pablo ndoo̱ ca ra ñuu Corinto cuaha quɨvɨ. Yaha̱ cuan ta catyi̱ ra chi ra hermano vatyi cuhun ra. Ta cuahan ra Aquila chihin cu Priscila chihin ra Pablo. Tyicuan ta chaa̱ coyo ñu Cencrea. Ta ra Pablo satya̱ ndɨɨ ra xiñi ra vatyi sacuví ra noo cha tyaá ra cuhva tyi sacuvi ra nuu Nyoo. Tyicuan ta caquɨhvɨ ñu chichi noo barcu cha cuahan ityi Siria. \v 19 Ta cha chaa̱ barcu cuan nya ñuu Éfeso, ta caquita̱ ñu. Ta ra Aquila chihin cu Priscila ndoo̱ ñu yucuan. Ta ra Pablo cuahan ra vehe ñuhu ñu Israel. Ta caha̱n ra chihin ñu Israel cha ndu ɨɨ́n ri yucuan. \v 20 Ta chacu̱ ndahvi ñu nuu ra na ndoo̱ ra cuaha ca quɨvɨ. Soco ña cuñí ra. \v 21 Ta catyí ra chi ñu vatyi cha cuahan ra, ta catyí tucu ra tyehe caa: \p ―Cuñí chi cha cuhin ñuu Jerusalén vatyi sanducahni vico cha vachi cutahan. Soco cuquichi inga chaha nu nyicu ndo tatu Nyoo ta cuñí ra ―catyí ra chi ñu. \p Tyicuan ta cuahan ra quɨhvɨ̱ ra chichi noo barcu cha cuahan ityi Siria. \v 22 Quɨvɨ nachaa̱ ra ñuu Cesarea ityi Siria cuan, chaha̱n ra chicuhva ra nocumi chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo Jerusalén. Yaha̱ cuan ta cuahan ra Antioquía. \v 23 Ta cha yaha̱ chinyaa̱ ra suhva quɨvɨ yucuan, quita̱ ra ta cuahan ra tahan tahan ñuu ityi Galacia ta Frigia. Ta sandunɨɨ̱ ra iñi tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo. \s1 Nu cahán ra Apolos tuhun Nyoo ñuu Éfeso \p \v 24 Quɨvɨ cuan chaa̱ noo ra Israel ñuu Éfeso. Nañí ra Apolos. Ta ñuu ra cuvi Alejandría. Ta cuví ra minoo ra vaha cahán tuhun Nyoo. Ta chitó xaan ra tuhun Nyoo tuhun chahnu cha nyaá nu libru. \v 25 Ta vaha xaan cutuhva̱ ra tuhun Sutu Mañi yo. Ta cahán ra chihin cha nɨɨ iñi ra. Ta vaha xaan nyicón ra chi Nyoo. Ta cachi xaan sañahá ra tuhun ra Jesús. Vasɨ cuhva cha sacondutya̱ ra Juan ri chitó ra. \v 26 Ta quichaha̱ cahan ra chichi vehe ñuhu chihin cha nɨɨ iñi ra. Ta cuhva cha chiñi̱ ra Aquila ta cu Priscila, tava̱ sɨɨn ñu chi ra ta nacatyi̱ cachi ca ñu tuhun ityi Nyoo chi ra. \v 27 Tyicuan ta quichaha cuñí ra Apolos cuhun ra ityi Acaya. Ta ra hermano catyinyee̱ ra chi ra. Ta catyaa̱ ra noo carta chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo ityi cuan, ta catyí ra chi ñu vatyi na vaha cahan ñu chihin ra tatu chaa ra. Tyicuan ta cuahan ra. Ta cuhva cha chaa̱ ra Acaya cuan tyinyee̱ xaan ra chi ñu chinó iñi chi Nyoo cha cuenda tumañi iñi cha chaha̱ ra chi ñu. \v 28 Vatyi nu tuvi sañaha̱ cachi xaan ra yoso caa cuhva ña vaha cha sacuví ñu Israel. Ta sañaha̱ ra cha catyí nu tutu Nyoo vatyi ra Jesús cuví Cristo, ra cha nyatú xaan ñu chi. \c 19 \s1 Nu cuahan tucu ra Pablo ñuu Éfeso \p \v 1 Cha nɨ ri ca cha ñohó ra Apolos ñuu Corinto, ra Pablo yaha̱ ra ityi yucu ta chaa̱ ra nya ñuu Éfeso. Ta yucuan nañihi̱ ra chi cuaha ri ra yɨhɨ́ cuenda Nyoo. \v 2 Ta ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Atu naquehe̱n ndo Tatyi Ii quɨvɨ nachino̱ iñi ndo? ―catyí ra Pablo chi ra. \p Ta canacaha̱n ra cuan ta catyí ra: \p ―Ni chiin ña chitó ndi cha iyó Tatyi Ii. \p \v 3 Tyicuan ta ra Pablo ndaca̱ tuhun ra chi ra: \p ―¿Ñáá chihin condutya̱ nyoho? ―catyí ra. \p Ta nacaha̱n ra ta catyí ra: \p ―Chihin cuhva sacondutya̱ ra Juan yucuan cuhva condutya̱ ndi ―catyí ra. \p \v 4 Tyicuan ta catyí ra Pablo chi ra: \p ―Ra Juan sacondutya̱ ra chi ñáyɨvɨ cha ndu uvi iñi cuatyi. Soco catyí tucu ra chi ñu vatyi cuñí chi cha chino iñi ñu chi ra cha cuaquichi ta ican ra cuan cuví ra Cristo Jesús ―catyí ra Pablo chi ra. \p \v 5 Cuhva cha cachiñi̱ ra cha catyi̱ ra Pablo tuhun ihya, tyicuan ta nacondutya̱ ra inga chaha chihin sɨvɨ Sutu Mañi yo Jesús. \v 6 Ta cuhva cha tyiso̱ ra Pablo ndaha ra sɨquɨ ra, quichi̱ Tatyi Ii sɨquɨ ra. Ta quichaha caha̱n ra inga sahan. Ta saha̱ ra profetizar, o chaha̱ cuenda ra tuhun chaha̱ Tatyi Ii Nyoo chi ra cuví cuan. \v 7 Ta uchi uvi tahan ra cha tandɨhɨ ra. \p \v 8 Tyicuan ri chica̱ ra Pablo vehe ñuhu ñuu cuan chichi cha uñi yoo. Ta caha̱n ra tuhun Nyoo chihin cha nɨɨ iñi ra. Ta ñihi cahán ra chihin ñu yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima yo. \v 9 Soco yɨhɨ́ ñu sandava̱ ñu añima ñu. Ta ña cuñí ñu chino iñi ñu. Ta cahán ña vaha ñu sɨquɨ tuhun ra Cristo nuu ñáyɨvɨ, ta catyí ñu vatyi ña vaha ityi Sutu Mañi yo. Tyicuan ta ra Pablo canyaha̱ ra nu nyicú ñu. Ta chinyaca̱ ra chi ñu chinó iñi chi ra Cristo noo sɨcuela ra cha nañí Tiranno. Ta yucuan cahán ra tuhun ra Cristo chihin ñáyɨvɨ ndɨquɨvɨ ri. \v 10 Ta tyicuan caa chinyacuvi̱ ra chichi cha uvi cuiya. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ nɨcahnu ityi Asia cuan chiñi̱ ñu tuhun Sutu Mañi yo Jesús, tari ñu Israel ta ñu cha ñima ñu Israel cuvi ñándɨhɨ. \v 11 Ta nahnu milagru sacuvi̱ Nyoo chihin ndaha ra Pablo. \v 12 Vatyi nyacua nya pañitu ta sahma cha tɨɨn ra Pablo, ta chinyaca̱ ñu chi ñu cuhví ta nduvaha̱ ñu. Ta ñu yɨhɨ́ tatyi ña vaha chi, quita̱ chi chi ñu. \p \v 13 Ta iyó suhva ra Israel cha cachica̱ noo tahan tahan ñuu. Catava̱ ra tatyi ña vaha chi ñáyɨvɨ. Ta cacuñí ra cotyiño ra sɨvɨ Sutu Mañi yo Jesús vatyi tava̱ ra chi tatyi ña vaha. Ta catyí ra chi tatyi ña vaha cuan: \p ―Chihin sɨvɨ ra Jesús cha cahán ra Pablo tuhun catyí chi ndo vatyi qui̱ta ndo ―catyí ra. \p \v 14 Tyehe caa chinyacuvi̱ ndɨ ucha tahan sehe noo ra Israel cha nañí Esceva. Ta ra Esceva cuan cuví ra noo ra cuví nuu chi tata sutu. \v 15 Ta cha cacahaṉ ra cuan chihin tatyi ña vaha cuan, nacaha̱n tatyi ña vaha cuan chihin ra ta catyí chi tyehe caa: \p ―Ñohó nui chi ra Jesús. Ta chité yóó ra cuví ra Pablo. Soco nyoho ¿yóó ra cuví nyoho? ―catyí tatyi ña vaha cuan chi ra. \p \v 16 Tyicuan ta ra cha yɨhɨ́ tatyi ña vaha cuan chii, ndava̱ ra sɨquɨ ra cuan. Ta chihin cha cuaha fuerza ra cuvi̱ chasaha ra chi tandɨhɨ ra. Ta chahnya̱ cuatyi ra sahma ra. Ta sanduvityaa̱ ra chi ra. Ta sañicuehe̱ ra chi ra. Yucuan ta chihin cha cayuhvi ra ta cachino̱ ra ta cuaha̱n coyo ra. \v 17 Tyicuan ta tandɨhɨ ñu Éfeso, ñu Israel, ta ñu cha ñima ñu Israel cuví ñandɨhɨ, chito̱ ñu tuhun cuan. Ta yuhvi̱ xaan ñu cuvi̱. Ta sacahnú ñu sɨvɨ Sutu Mañi yo Jesús. \p \v 18 Ta cuaha xaan ñu chinó iñi ñu chi ra. Ta chaa̱ coyo ñu ta nahma̱ ñu cuatyi ñu, tandɨhɨ cha ña vaha cha chinyacuvi̱ ñu ta ityi chata ca. \v 19 Ta cuaha ñu cha sacuaha̱ tuhun tasɨ, quichi̱ nyaca ñu libru ñu. Ta chahmi̱ ñu libru cuan nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Ta natava̱ ñu cuenda yoso yahvi libru cuan. Cha tandɨhɨ quita̱ ta cha uvi xico uchi mil xuhun cuichin. \v 20 Ta tyicuan ri ta cuahan chitya ca tuhun Sutu Mañi yo. Ta nducuaha̱ ca ñu yɨhɨ́ cuenda ra. Ta tyicuan caa nyehé ñáyɨvɨ yoso cha cahnu tunyee iñi iyó chi ra. \v 21 Ta cha yaha̱ tuhun ihya, ra Pablo natyaa̱ ra cuhva cha cuhun ra ityi Macedonia, ta ityi Acaya. Yaha̱ cuan ta cunuhu̱ ra nya Jerusalén tyaá ra cuhva. Ta catyí ra vatyi yaha̱ cuan ta cuñi chi cha cuhun ra nya ñuu Roma. \v 22 Tyicuan ta tachi̱ ra chi uvi tahan ra tyinyeé chi ra nya Macedonia, ra Timoteo ta ra Erasto. Soco ndoo̱ maa ra suhva ca quɨvɨ ityi Asia cuan. \s1 Nu naquɨquɨ̱ ñáyɨvɨ Éfeso sɨquɨ tuhun Nyoo \p \v 23 Ta suri quɨvɨ cuan naquɨquɨ̱ ñáyɨvɨ ñuu Éfeso sɨquɨ tuhun Nyoo, \v 24 vatyi noo ra cha nañí Demetrio sanaquɨquɨ́. Vatyi maa ra tuhvá ra saha tyiño chihin xuhun cuichin. Savahá ra vehe ñuhu nyihi nyoo Diana chihin xuhun cuichin cuan. Ta cuaha sahá ganaa ra chihin ra casahá tyiño chihin ra. \v 25 Ta cana̱ ra Demetrio cuan chi ra cha sahá tyiño chihin ra. Ta cana̱ tucu ra chi ra cha casahá tyiño ɨɨn ri tyiño cuan. Ta catyí ra chi ra: \p ―Nyoho ra tahan yo, chitó ndo vatyi chihin tyiño ihya iyó cha tyayɨɨ yo. \v 26 Soco nyoho nyehé ndo ta chiñí ndo yoso caa sacuví ra Pablo ñuu yo Éfeso ihya, ta nɨcahnu ityi Asia. Vatyi catyí ra tyi nyoo cha savahá ñáyɨvɨ ñima Nyoo cuví. Ta cuaha xaan ñáyɨvɨ nachino iñi sahá ra. \v 27 Ta ña vaha cha sacuví ra vatyi ma quiyahvi ca xitohyo cha savahá yo. Ta sɨɨn ri ma sacahnu ca ñáyɨvɨ chi nyoo Diana ta ma saha ca ñu ñáyɨvɨ vehe ñuhu ña, ta ña vaha tyicuan caa, vatyi ñaha cuan cahnu xaan cuví ña. Ta tandɨhɨ ñáyɨvɨ ityi Asia chihin ñu nɨcahnu ñayɨvɨ̱ sacahnú ñu chi ña. Ta nu cuahan ca chi quɨvɨ ma sacahnu ca ñáyɨvɨ chi ña tatu chino iñi ñu cha cahán ra Pablo ―catyí ra Demetrio. \p \v 28 Ta cuhva cha cachiñi̱ ra cha catyí ra, Xaan xaan cacuñí ra. Ta quichaha cacana̱ chaa ra ta cacatyí ra: \p ―Cahnu xaan cuvi cu Diana, nyoo cuenda ñáyɨvɨ Éfeso ihya ―catyí ra. \p \v 29 Ta cutondo̱ xiñi tandɨhɨ ñu ñuu cuan. Ta catɨɨ̱n ñu chi ra Gayo, ta chi ra Aristarco, uvi ra Macedonia cha chicá noo chihin ra Pablo. Ta caxita̱ quiñoho ra chi ra nyacua nya nu tuhva ñu candu ɨɨn ri ñu. \v 30 Ta ra Pablo cuñí ra quɨhvɨ ra nu nataca ñáyɨvɨ vatyi cahan ra chihin ñu. Soco ra hermano, ña chaha̱ ra. \v 31 Ta tyicuan caa tucu suhva ra cuví tyiño ityi Asia, ra cuví amigo ra Pablo, tachi̱ ra tyiño vatyi ña tahán chi tyihi ra chi ra yucuan. \v 32 Ta nu ndu ɨɨn ri ñu yucuan, suhva ñu caná chaa noo tuhun. Ta inga ñu caná chaa ñu inga tuhun. Vatyi naquɨquɨ́ ñu. Ta cuaha xaan ñu cha ni ña chitó ñu ñáá tuhun cha natacá ñu. \v 33 Tyicuan ta ñu Israel, tyatyiño̱ ñu chi noo ra cha nañí Alejandro na quita ra ityi nuu. Ta suhva ñu tayucú yucuan nacatyi̱ ñu chi ra yoso caa cucahan ra. Tyicuan ta sacuvi̱ ra seña chihin ndaha ra vatyi na taxi ri cuvi ñu vatyi cuñí ra catyi ra vatyi ñahri cuatyi ñu Israel. \v 34 Soco cuhva cha chito̱ ñu vatyi ra Israel cuví ra, tandɨhɨ maa ñu cana̱ chaa ñu. Ta chichi cha uvi hora caná chaa ñu, ta catyí ñu: \p ―Cahnu xaan cuví cu Diana nyoo cuenda ñu Éfeso ―catyí ñu, caná chaa ñu. \p \v 35 Tyicuan ta secretario ñuu cuan cuhva cha cuvi̱ sacutaxin ra ñáyɨvɨ, ta catyí ra: \p ―Nyoho tata ñuu Éfeso ihya. Tandɨhɨ ñáyɨvɨ chitó ñu vatyi nyaá sɨquɨ yo ñu Éfeso cha saha cumi yo vehe ñuhu cu Diana tyi cahnu xaan cuví ña. Ta cumí yo xitohyo ña cha cana̱ cava ityi andɨvɨ. \v 36 Ta yori cuvi catyí tyi ña ndicha. Taxi ri ndo, ta ma cunyacuvi ri maa ndo tatu ña chitó ndo ñáá cha cuacunyacuvi ndo. \v 37 Vatyi ra cha quichi̱ nyaca ndo ihya ñahri cha suhu̱ ra vehe ñuhu ndo. Ta ni ña cahán ña vaha ra sɨquɨ nyoo cuenda ndo. \v 38 Tatu ra Demetrio ta ra cha sahá tyiño chihin ra chicán ra cuatyi chaha noo ra, na cuhun ra nu nyaá juez. Cuví cacan ra cuatyi nuu ra cuan, ta maa ra cusandaa ra cuatyi cuan. \v 39 Ta tatu inga tuhun chicán ndo, cuñí chi sacuví ndo nu nyicu ra cuví tyiño, tari cuhva catyí ley. \v 40 Vatyi tatu coto gobiernu ta cana ra chi yo cha cuenda cha cuvi̱ ihya, ta ma ñihi yo tuhun cahan yo tatu ndacá tuhun ra chi yo ñáá cuenda naquɨquɨ̱ yo ―catyí ra cuví secretario cuan. \p \v 41 Ta cha yaha̱ catyi̱ ra tuhun cuan catyí ra vatyi na cunuhu ñu nya vehe ñu. \c 20 \s1 Nu yahá ra Pablo ityi Macedonia ta cuaha̱n ra Grecia \p \v 1 Cha yaha̱ tuhun cha naquɨquɨ̱ ñáyɨvɨ ñuu Éfeso cuan, cana̱ ra Pablo chi tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo, vatyi cahan ra suhva nuu ñu ta cuhva ca ra tunyee iñi chi ñu. Vatyi maa ra chaa̱ chi quɨvɨ cha cuhun ra inga ityi. Ta caha̱n ra chihin ñu. Tyicuan ta cuaha̱n ra Macedonia. \v 2 Ta chaha̱n ra tandɨhɨ ityi cuan ta sandunɨɨ̱ ca ra iñi tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo cha iyó ityi cuan chihin tuhun cahán ra. Tyicuan ta chaa̱ ra ityi Grecia. \v 3 Ta yucuan ndoo̱ ra uñi yoo. Ta cha nyaá ra cha cuaquehen ra barcu ta cuhun ra Siria, ta chito̱ ra vatyi nducú ñáyɨvɨ Israel chi ra vatyi cahñi ñu chi ra. Yucuan chaha natyaa̱ ra iñi ra cha cuhun ra chihin chaha ra ityi nu ñuhu ri. Ta nayaha̱ ra inga chaha ityi Macedonia. \v 4 Ta cuaha̱n ra Sópater, ra ñuu Berea chihin ra. Ta cuaha̱n ra Aristarco ta ra Segundo, ta uvi tahan ra ihya, Tesalónica cuví ñuu ra. Ta cuaha̱n ra Gayo, noo ra ñuu Derbe, ta ra Timoteo, ta uvi tahan ra ityi Asia, ra Tíquico ta ra Trófimo. \v 5 Ra hermano ihya cayaha̱ ra ityi nuu ta canyatú ra chi ndi ñuu Troas. \v 6 Ta nyuhu nyatu̱ ndi na yaha vico pascua nu tuhvá ñu Israel chachí ñu pan cha ñahri yuchan iya yɨhɨ́. Tyicuan ta quita̱ ndi ñuu Filipo chihin barcu. Ta nu cu ohon quɨvɨ ta nataha̱n ndi chi ra cha cuaha̱n ityi nuu nya ñuu Troas. Ta yucuan ndoo̱ ndi ucha quɨvɨ. \s1 Nu cahán ra Pablo tuhun Nyoo ñuu Troas \p \v 7 Ta cha timingu cuan ndu ɨɨ́n ri ndi chihin ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo ñuu Troas cuan. Ta quɨvɨ cuan cuacachi ndi pan ta coho ndi vinu vatyi nɨcohon iñi ndi tyi chihi̱ ra Cristo cha cuenda cuatyi yo. Ta ra Pablo cahán ra nuu ñu ta cuvi ora ñuu, vatyi cha nyaá cha cuhun ndi inga quɨvɨ cuan. \v 8 Canyicú ndi noo cuarto nu cu uñi piso. Ta ndichin xaan nu canyicú ndi chichi vehe cuan vatyi cuaha xaan ñuhu̱ candil cayú. \v 9 Ta noo ra tyivaa cha nañí Eutico nyaá ra ventana tyasohó ra, soco ña cunyee̱ ra ñumahna vatyi ra Pablo, cha vehe xaan cahan ra. Quixí ra Eutico, ta ña chito̱ ra canacava̱ ra nya nu ñuhu. Ta nacoñehé ra chi ra soco cha chihi̱ ra. \v 10 Tyicuan ta ra Pablo noo̱ ra ta chaa̱ ra nu catuví ra tyivaa cuan. Ta natyihi nundaha ra chi ra tyivaa cuan, ta catyí ra chi ndɨɨ hermano: \p ―Ma yuhvi ndo. Nyitó ra ―catyí ra. \p \v 11 Tyicuan ta nandaa̱ tucu ra Pablo ta chachi̱ ndi pan ta chihi̱ ndi vinu cha cuenda Sutu Mañi yo. Tyicuan ta cahan ca ra Pablo tuhun Nyoo nyacua nya cundichin. Tyicuan ta cuaha̱n ra. \v 12 Ta ra tyivaa cuan nandoto̱ ra ta cuanuhu̱ ra nya vehe ra. Ta sɨɨ xaan nanduvi̱ cuñi ñu. \s1 Nu quita̱ ra Pablo ñuu Troas ta cuahan ra nya ñuu Mileto \p \v 13 Nyuhu yaha̱ ndi ityi nuu ta cuahan ndi chihin barcu nya ñuu Asón. Vatyi yucuan cuñihi tahan ndi chihin ra Pablo, vatyi tyicuan caa sandaa̱ maa ndi tyiño chihin ra. Vatyi maa ra cuñí ra cuhun ra ityi nu ñuhú ri chihin chaha ra. \v 14 Ta cuhva cha nañihi̱ tahan ndi chihin ra nya ñuu Asón cuan, quɨhvɨ̱ ra chichi barcu chihin ndi ta cuahan ndi nya ñuu Mitilene. \v 15 Quita̱ ndi yucuan ta yaha̱ ndi ityi nuu noo ñuhú luhlu cha nañí Quío nyaá mahñu tyañuhu. Ta cha inga quɨvɨ cuan chaa̱ ndi inga ñuhú luhlu cha nañí Samos. Yaha̱ ndi yucuan ta nyitatu̱ ndi ñuu Trogilio. Ta cha inga quɨvɨ chaa̱ ndi nya ñuu Mileto. \v 16 Tyicuan caa cuvi̱ vatyi ra Pablo ña cuñi̱ ra cunyaa̱ ca ra cuaha quɨvɨ ityi Asia. Ña cuñí ra cuhun ra Éfeso vatyi numi ri cuñí ra chaa ra ñuu Jerusalén, vatyi tatu cuhva chi cuhva cunyaa ra quɨvɨ vico Pentecostés cha sanducahnú ñu Israel. \s1 Nu cahán ra Pablo chihin ra ñuu Éfeso vatyi cuhun ra ta ma quichi ca ra \p \v 17 Ta cuhva cha nyicu ndi ñuu Mileto, cana̱ ra Pablo chi ra yɨhɨ́ ndaha chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo Éfeso. \v 18 Ta cuhva cha chaa̱ coyo ra, catyí ra tyehe caa chi ra: \p ―Maa ndo chitó ndo yoso caa cuhva chica̱ noi nyata quɨvɨ xihna ri cha chai̱ Asia ihya. \v 19 Tandɨhɨ quɨvɨ cha chinyai̱ chihin ndo ta sacuvi̱ tyiño nuu Sutu Mañi yo chihin cha nduquí cuhva cha ma cahnu sahi chii, vasɨ cuaha tɨndoho chihin cha cuaha tucuihya iñi. Ta cuaha tɨndoho quichi sɨqui sacuvi̱ ñáyɨvɨ Israel. \v 20 Soco ña sandɨhí cha cahán noi tuhun Nyoo nuu ndo. Vatyi ihya cuví tandɨhɨ cha chiñuhú chi ndo tacuhva coo vaha ndo. Ta sañahi̱ tuhun Nyoo chi ndo nu ndu ɨɨn ri ndo ta nya vehe ndo ñandɨhɨ. \v 21 Ta sañahi̱ tuhun ihya chi ñu Israel ta chi ñu cha ñima ñu Israel cuví. Sañahi̱ chi ñu na nasama ñu cuhva iyó ñu nuu Nyoo ta nachino iñi ñu chi Sutu Mañi yo Jesucristo. \v 22 Ta vityin cuhin nya ñuu Jerusalén vatyi maa Tatyi Ii catyí. Ta ña chité ñáá cha cucuvi chii yucuan. \v 23 Soco noo ri cha chité vatyi tandɨhɨ ri nu cuahín Tatyi Ii catyí chii vatyi nyatú vehe caa chii, ta cuaha tɨndoho ñandɨhɨ. \v 24 Soco ni noo ihya ta ña chicá xiñi. Ta ni ñayɨvi̱ ta ña vale cha cuenda mai, tacuhva vatyi chihin tusɨɨ iñi ta cuví sañihi sahatyiñe tyiño cha chaha̱ Sutu Mañi yo Jesús chii, cha sañahi tuhun vaha yoso cuhva cuñí Nyoo chi yo. \p \v 25 Ta vityin chitó vahi vatyi tandɨhɨ nyoho cha cahi̱n tuhun Nyoo chihin ndo, ma nyehe ca maa ndo chii. \v 26 Yucuan chaha cuñí catyi chi ndo vityin vatyi ñahri ca cuatyi yuhu cha cuenda ni noo nyoho. \v 27 Vatyi chihin cha nɨñɨ cuñí ta cahin tuhun Nyoo chihin ndo ta ñahri cha tixehi̱. \v 28 Yucuan chaha sa̱ha ndo cuenda chi ndo. Ta sa̱ha tucu ndo cuenda chi tandɨhɨ ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Vatyi maa Tatyi Ii tyatyiño̱ chi ndo vatyi saha cuenda ndo chi ñáyɨvɨ iyó vehe ñuhu Sutu Mañi yo. Maa ra sata̱ ra chi ñu chihin nɨñɨ ra. \v 29 Vatyi chité vatyi quɨvɨ cuhin, cuquichi inga ra. Ta cuñi ra satɨvɨ ra chi ñu yɨhɨ́ cuenda Sutu Mañi yo. Tari lobo xaan cha chahñí chi mbee, tyicuan caa cuquichi ra cuan satɨvɨ ra añima ndo. \v 30 Ta suri nu nyicu ndo, cundɨcuita suhva ra. Ta cusañaha ra cha ña ndicha tacuhva cunyicon ndo chi ra. \v 31 Yucuan chaha sa̱ha vaha ndo cuenda. Nɨ̱cohon iñi ndo vatyi chichi cha uñi cuiya ña sandɨhi̱ cha cahín tuhun Nyoo nuu ndo. Cha ñicahñu ta cha cuaa cahi̱n chihin noo noo nyoho, ta chihin cha cuihya iñi coto sandɨhɨ ndo tuhun Nyoo. \p \v 32 ’Ta vityin nyoho yañi, natyaí chi ndo ndaha Nyoo. Sa̱ha ndo cuenda ndɨɨ tuhun cahan ra chihin yo. Sacotó ra chi yo tyi cuñí xaan ra chi yo. Ta yucuan sandunyeé xaan chi iñi yo tacuhva cuvi yo ñáyɨvɨ yɨhɨ́ vaha cuenda ra chihin tandɨhɨ inga ñu cha nacuhva cuenda ñu chi ñu chi ra. \v 33 Yuhu ña nyiyó iñi ni minoo cha iyó chi ndo. Nɨ ri xuhun ndo, nɨ ri sahma ndo. \v 34 Nyoho chitó vaha ndo vatyi sahá tyiño xain chihin ndahi tacuhva ñihi cha chiñuhú chii chihin ra chicá noo chihin. \v 35 Tyicuan ri sañahí chi ndo vatyi cuñí chi cha sa̱ha tyiño ndo ta tyi̱nyee ndo chi ñu iyó cha chiñuhu chi. Ta nɨ̱cohon iñi ndo tuhun cahán Sutu Mañi yo Jesús nu catyi̱ ra tyehe caa: “Sɨɨ ca cuñi noo ñáyɨvɨ ñu chahá, ta ñima ca ñu ita iñi”, catyí Sutu Mañi yo. \p \v 36 Cha yaha̱ cha catyi̱ ra Pablo tuhun ihya, chicuiñi̱ chɨtɨ ra. Ta chica̱n tahvi ra chihin tandɨhɨ ñu. \v 37 Ta tandɨhɨ ñu cuihya xaan nduvi iñi ñu ta chacu̱ xaan ñu. Ta nanumi ñu chi ra. \v 38 Vatyi ra Pablo catyi̱ ra tyi cuhun ra inga ñuu ta ma cuhun ca ra nu nyicu ñu. Tyicuan ta chinyaca̱ ñu chi ra nyacua nya nu quɨhvɨ ra chichi barcu. \c 21 \s1 Nu cuaha̱n ra Pablo ñuu Jerusalén \p \v 1 Tyicuan ta sandoo̱ ndi chi ra hermano ta quɨhvɨ̱ ndi chichi barcu. Ta cuaha̱n ndi ɨɨn ndoo ityi ri nya Cos noo ñuhú luhlu mahñu tyañuhu. Ta cha inga quɨvɨ chaa̱ ndi nya Rodas inga ñuhú luhlu ri. Yucuan ta cuahan ndi nya Pátara. \v 2 Ta ñuu Pátara cuan nañihi̱ ndi nonga barcu cha cuahan nya Fenicia. Ta quɨhvɨ̱ ndi chichi inga barcu cuan ta cuaha̱n ndi. \v 3 Ta cha cuahan ndi nyehe ndi ñuhú Chipre chiyo satyin ndi. Ta yaha̱ ri ndi cuahan ndi ityi nu ca, ityi Siria. Ta chaa̱ ndi nya ñuu Tiro vatyi yucuan cuatava ra carga cha nyisó barcu cuan. \v 4 Ta cha nañihi̱ ndi chi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo ñuu cuan, ndoo̱ ndi chihin ñu ucha quɨvɨ. Ta catyí ñu chi ra Pablo vatyi ña tahán chi cha cuhun ra Jerusalén vatyi tyicuan caa sañaha̱ Tatyi Ii chi ñu. \v 5 Soco cha ndɨhɨ ucha quɨvɨ cuan quita̱ ndi ñuu cuan. Ta nu cuaquita ndi tandɨhɨ ra hermano chihin ñasɨhɨ ra ta sehe ra chinyaca̱ ñu chi ndi nyacua nya ityi chata ñuu. Ta nu ñɨtɨ yuhu tyañuhu cuan nicuiñi̱ chɨtɨ ndi, ta chicán tahvi ndi chi Nyoo. \v 6 Tyicuan ta nanumi ndi chi tahan ndi. Tyicuan ta quɨhvɨ̱ ndi chichi barcu. Ta maa ñu cuanuhu̱ coyo ñu vehe ñu. \p \v 7 Ta quita̱ ndi ñuu Tiro cuan ta cuahan ndi nya ñuu Tolemaida. Ta yucuan chaha̱ ndi nocumi chi ñu hermano. Ta ndoo̱ ndi chihin ñu noo quɨvɨ. \v 8 Ta cha inga quɨvɨ quita̱ ndi ta cuahan ndi ñuu Cesarea. Ta yucuan chaha̱n ndi vehe ra Felipe ra cha sacotó xaan chi ñáyɨvɨ yoso caa sacacu Nyoo añima ñu. Cuví ra noo ra chichi cha ucha tahan ra nyisó tyiño vehe ñuhu. Ta yucuan ndoo̱ ndi chihin ra. \v 9 Ra Felipe, iyó cumi tahan ñu tyivaa sehe ra cha ta tandaha ca. Ta tuhvá ñu chahá cuenda ñu tuhun cahán Nyoo. O cuvi chi cuan sahá ñu profetizar. \v 10 Ta cha cuaha ri quɨvɨ cha chaa̱ ndi yucuan, tyicuan ta chaa̱ noo profeta Nyoo cha nañí Agabo. Quichi̱ ra ityi Judea. \v 11 Quichi̱ nyehe̱ ra nu nyicu ndi. Ta quehe̱n ra sincho ra Pablo, ta cháhñi̱ ra chaha ra ta ndaha ra, ta catyí ra: \p ―Tatyi Ii Nyoo catyí chii vatyi tyehe caa cunuhñi chitoho sincho ihya nya Jerusalén. Ta cucuhva cuenda ñáyɨvɨ Israel chi ra chi ra inga ñuu ―catyí ra Agabo. \p \v 12 Cha chiñi̱ ndi tuhun ihya, nyuhu ta ra ñuu Cesarea chacú ndahvi ndi nuu ra Pablo vatyi ma cuhun ra Jerusalén. \v 13 Soco ra Pablo catyí ra: \p ―¿Ñáá tuhun chacú ndo ta sanducuihyá ndo iñi? Yuhu ñahri cuende. Ñima cha cunuhñi ri, vasɨ cahñi ra chii soco cha cuenda Sutu Mañi yo Jesús ―catyí ra chi ndi. \p \v 14 Ta cha nyehe̱ ndi tyi ña cuvi̱ chasaha ndi chi ra, saña̱ ndi. Ta catyí ndi: \p ―Na cuvi maa cuhva cuñí maa Sutu Mañi yo. \p \v 15 Cha yaha̱ tuhun ihya sanduvaha̱ ndi chi ndi ta cuahan ndi nya Jerusalén. \v 16 Ta cuahan suhva ra Cesarea ra yɨhɨ́ cuenda ra Cristo chihin ndi. Ta cuahan tucu noo ra ñuhú Chipre. Mnasón nañí ra. Cuaha xaan cuiya chinó iñi ra chi ra Cristo. Maa ra chinyaca̱ ra chi ndi nya vehe ra cha nyaá Jerusalén vatyi yucuan cunyaa ndi. \s1 Nu cuanyehe ra Pablo nu nyaá ra Jacobo \p \v 17 Cuhva cha chaa̱ ndi Jerusalén, ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo chihin cha sɨɨ cuñí ñu cahán ñu chihin ndi. \v 18 Ta inga quɨvɨ cuan cuahan ndi chihin ra Pablo cuanyehe ndi nu nyaá ra Jacobo. Ta yucuan nyicú tucu tandɨhɨ ra yɨhɨ́ ndaha vehe ñuhu. \v 19 Chaha̱ ra Pablo nocumi chi ra. Yaha̱ cuan ta nacatyi̱ ra tahan tahan ri tuhun yoso caa chotyiño̱ Nyoo chi ra nu cahan ra tuhun Nyoo chihin ñu cha ñima ñu Israel cuví. \v 20 Cuhva cha cachiñi̱ ñu tuhun ihya, casacahnu ñu chi Nyoo, ta catyí ñu chi ra Pablo: \p ―Vaha yañi yo, soco cha nyehun vatyi cuaha xaan mil ñu Israel chinó iñi ñu chi ra Cristo. Ta tandɨhɨ ñu catyí ñu vatyi nɨñɨ cha cunyicon yo ley ra Moisés. \v 21 Ta ñihí ñu tuhun vatyi yoho sañahún chi tandɨhɨ ñu Israel cha iyó inga ñuu vatyi ma quichaha ca ñu ley cha sañaha̱ ra Moisés, ta catyún chi ñu vatyi ña tahán chi sacuví ñu costumbre circuncisión chihin cha lee sehe ñu, ta ni ma sacuvi ca ñu costumbre chahnu yo. \v 22 ¿Yoso caa sacuvi yo vityin? Vatyi ñáyɨvɨ cuañihi ñu tuhun tyi chau̱n ihya. \v 23 Vaha taxin ca cha sacuvun tyehe caa. Ihya iyó cumi tahan rayɨɨ cha nyaá sacuvi ra noo cha tyaa̱ ra cuhva tyi sacuvi ra nuu Nyoo. \v 24 Cua̱han chihin ra na ndundɨun nuu Nyoo chihin ra. Ta yoho tyi̱yahvun cha tahán chi tyiyahvi ra. Tyicuan ta maa ra cuvi satya ndɨɨ xiñi ra cuhva catyí ley. Ta cha sacuvun tyicuan caa ta coto tandɨhɨ ñáyɨvɨ vatyi ña ndicha cha cahán ñu sɨcun, soco cunyehe ñu vatyi quichahá tucu yoho ley ra Moisés. \v 25 Ta cha cuenda ñu cha ñima ñu Israel cuví, ta nachinó iñi ñu tuhun Nyoo, cha sacuhu̱n ndi tutu chi ñu, ta catyi̱ ndi chi ñu vatyi ña tahán chi caca xiñi ñu tuhun ihya. Soco noo cha ma cachi ñu coño cha chahá ñáyɨvɨ chi xitohyo. Ni ma cachi ñu nɨñɨ ni coño quɨtɨ cha cava ñu sucun ta ña chatɨ nɨñɨ. Ta ni noo ñu ta ma coo ñusɨhɨ o rayɨɨ chi ñu tatu ñima ñasɨhɨ o yɨɨ ñu cuví ―catyí ra chahnu vehe ñuhu chi ra Pablo. \s1 Nu nacandá ñu Israel sɨquɨ ra Pablo \p \v 26 Tyicuan ta tuvi̱ inga quɨvɨ ta cuahan ra Pablo chihin ndɨ cumi tahan ra cuan. Ta sandundɨɨ̱ ra chi ra nuu Nyoo ɨɨn ri chihin ra cuan. Tyicuan ta quɨhvɨ̱ ra chichi vehe ñuhu cahnu vatyi sacoto ra chi tata sutu ama cundɨhɨ cha ucha quɨvɨ cha ndundɨɨ ndɨ cumi tahan ra cuan, ta cuacuhva ra ofrenda cha cuenda noo noo ra. \v 27 Soco cha cuñí cuii ri ndɨhɨ ucha quɨvɨ cuan, ta suhva ra Israel cha quichi̱ nya Asia canyehe̱ ra chi ra Pablo chichi vehe ñuhu. Ta casanaquɨquɨ̱ ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ, ta catɨɨ̱n ra chi ra Pablo. \v 28 Ta cacanachaá ra ta cacatyí ra: \p ―Nyoho ñáyɨvɨ Israel, tyi̱nyee ndo chi ndi. Ican ra ihya cuví ra cha chicá noo tandɨhɨ ri ityi. Ta sañahá ra chi tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Catyí ra vatyi cha ñima ri tuhun cuví yo ñu Israel. Ta catyí ra tyi ña vaha ley cha tyaa̱ ra Moisés, ta ña vaha vehe ñuhu ihya. Ta sɨɨn ri vityin tyihi̱ ra chi suhva ra Grecia chichi vehe ñuhu satɨvɨ́ ra nu ii ihya ―catyí ra canachaá ra. \p \v 29 Tyehe caa cacatyi̱ ra vatyi ta ityi chata ca canyehe̱ ra chi ra Pablo chichi ñuu, chicá noo ra chihin ra Trófimo, noo ra ñuu Éfeso. Ta cacuñí maa ra vatyi ra Pablo chinyaca̱ chi ra chichi vehe ñuhu. \v 30 Ta tandɨhɨ ri ñáyɨvɨ ñuu naquɨquɨ́ ñu. Ta ñáyɨvɨ chinó vavaha ñu vachi coyo ñu. Tyicuan ta catɨɨ̱n ñu chi ra Pablo. Ta caxita̱ quiñoho ñu chi ra nya ityi chata vehe ñuhu, ta numi ri nacasɨ ñu yuvehe. \v 31 Cha cuñí ñu cahñi ñu chi ra, ta chaa̱ tyiño chi comandante cuenda sɨndaro vatyi tandɨhɨ ñu Jerusalén iyó xaan naquɨquɨ́. \v 32 Tyicuan ta comandante cuan sandu ɨɨ̱n ri ra capitán ta sɨndaro. Ta cachino̱ ra cuahan coyo ra nu nyicú ñáyɨvɨ. Cuhva cha nanyehe̱ ñu chi comandante chihin sɨndaro, sandɨhɨ̱ ñu cha cañí ñu chi ra Pablo. \v 33 Tyicuan ta tuhva̱ comandante nu nyaá ra Pablo. Ta tachi̱ ra tyiño natɨɨn sɨndaro chi ra, ta cháhñi̱ ra chi ra chihin uvi tahan cadena. Yaha̱ cuan ta ndaca̱ tuhun ra chi ra yóó ra cuví ra, ta ñáá cha sacuvi̱ ra. \v 34 Soco ñáyɨvɨ sɨɨn sɨɨn tuhun canachaá ñu. Ta comandante cuan ña cutuñí maa iñi ra cha cuenda cha quiñi cuvaa ñu. Ta tachi̱ ra cha cunyaca sɨndaro chi ra Pablo nya cuartel. \v 35 Cuhva cha cachaá ra nu cuayɨ yuvehe cuartel cuan, quiñi xaan nanduví ñáyɨvɨ ta ña chahá ca ñu caca ra Pablo. Yucuan chaha catyaa̱ soco sɨndaro cuan chi ra. \v 36 Vatyi tandɨhɨ ñu nyicón ñu chi ra, ta canachaá ñu ta catyí ñu: \p ―¡Ca̱hñi ndo chi ra! ―cacatyi ñu. \s1 Nu sacacú ra Pablo chi ra nuu ñáyɨvɨ \p \v 37 Cuhva cha cuatyihi ra chi ra Pablo chichi cuartel, ta quichaha catyí ra chi comandante: \p ―¿Atu cuhvon cha catyi noo tuhun chuun? ―catyí ra chi ra. \p Ta comandante cuan catyí ra: \p ―¿Atu cuví cahún griego? \v 38 Tu tyicuan caa, ñima yoho cuví ra ñuu Egipto cha quichi̱ quɨvɨ cuan ta sacañi tahan ra chi ñáyɨvɨ sɨquɨ gobiernu ta chinyaca̱ ra chi cumi mil tahan ñáyɨvɨ ityi ñuhu ityi ―catyí comandante cuan chi ra Pablo. \p \v 39 Tyicuan ta ra Pablo catyí ra chi ra: \p ―Yuhu noo ra Israel cuví ta caqui̱ noo ñuu cha nañí Tarso cha cuví minoo ñuu cahnu ityi Cilicia. Soco sa̱ha noo tumañi iñi chii vatyi cuhvon nacahin chiin chihin ñáyɨvɨ ―catyí ra Pablo chi comandante cuan. \p \v 40 Tyicuan ta chaha̱ comandante cuan permiso chi ra. Tyicuan ta nicuinanyaa̱ ra nu cuayɨ ta chaha̱ ra noo seña chi ñu na cutaxin ñu. Ta cahán ra chihin sahan hebreo, ta catyí ra: \c 22 \p \v 1 ―Nyoho tata, ta nyoho yañi, cuɨ̱ñɨ ndo cha catyí chi ndo tyi coto ndo vatyi yuhu ñahri cuatyi ―catyí ra Pablo chi ñáyɨvɨ cuan. \p \v 2 Cha cachiñi̱ ñu vatyi cahán ra chihin ñu chihin sahan hebreo, taxi ri cacuvi̱ ñu. Ta ra Pablo catyí ra: \p \v 3 ―Yuhu ra Israel cuví tari maa ndo. Ta caqui̱ ñuu Tarso ityi Cilicia. Soco Jerusalén ihya chahni̱. Ta ra Gamaliel sañaha chii tandɨhɨ maa cuhva yoso caa quichahi ley sutu chahnu yo. Ta tyicuan ri nduquí cuhva sacuví tyiño nuu Nyoo chihin cha tandɨhɨ añime, tari maa cuhva nyacuví nyoho quɨvɨ vityin. \v 4 Yuhu, nu quichi chi chica̱ nyiquen ta satasɨ iñi chi ñu yɨhɨ́ cuenda ra Cristo. Ta nacuhva̱ cuende chi ñu na cacahñi ra chi ñu. Ta tyihí chi ñu chichi vehe caa, rayɨɨ ta ñusɨhɨ. \v 5 Ra cuví nuu chi tata sutu chihin ra cacuví mandoñi, cacuví ra cha ndaa vatyi ican ra chaha̱ tutu vatyi cuvi tɨin chi yañi yo, ra yɨhɨ́ cuenda ra Cristo ñuu Damasco. Chahi̱n nyicuan chinanduqui̱ chi ñu chinó iñi chi ra Cristo, vatyi tacuhva cunuhñi ñu chihin cadena, ta quichi nyaque chi ñu nya Jerusalén ihya vatyi cutachi tuñi ra chahnu chi ñu. \s1 Nu nacatyí ra Pablo yoso caa nanduvi̱ ra cuenda ra Cristo \r (Hch. 9.1-19; 26.12-18) \p \v 6 ’Soco cuhva cha cuahin ityi cha cuachaa ndi Damasco, ñáá cuhva ora cuví cuan. Ta sana iñi ta ndundichi̱n nɨcachico nu cuahin chihin noo nduva ñuhu cha quichi ityi andɨvɨ. \v 7 Tyicuan ta nduve̱ nu ñuhú. Yaha̱ cuan ta chiñi̱ noo ndusu cha catyí chii: “Saulo, Saulo, ¿ñáá tuhun cha chicá nyicon chii tyehe caa?” catyí ndusu cuan chii. \v 8 Tyicuan ta ndacá tuhin chi ra ta catyí: “¿Yóó yoho tata?” Ta catyí ra chii: “Yuhu cuví ra Jesús, ra ñuu Nazaret, ra chicá nyicon chi”, catyi ra. \v 9 Ndɨɨ ra cha cuahan coyo chihin canyehe̱ ra ñuhu̱ cuan, ta nayuhvi̱ ra. Soco ña cachiñi̱ ra ndusu ra cha cahán chihin. \v 10 Tyicuan ta quichahá catyí yuhu chi ra: “Sutu Mañi yuhu, ¿ñáá cha tahán chi sacuvi?” Ta catyí ra chii: “Ndɨ̱cuita ta cua̱han nya Damasco. Ta yucuan cucatyi noo ra chuun tandɨhɨ cha tahán chi sacuvun”, catyí Sutu Mañi yo chii. \v 11 Ta vatyi nducuai̱ saha ñuhu̱ cuan, ra tahin cayɨndaha̱ ndahi ta cachinyaca̱ ra chii nya Damasco. \p \v 12 ’Ta yucuan iyó noo ra cha nañí Ananías. Ta sacahnú xaan ra chi Nyoo cuhva catyí ley cha tyaa̱ ra Moisés. Ta tandɨhɨ ñu Israel cha iyó Damasco catyí ñu vatyi vaha xaan ñáyɨvɨ cuví ra Ananías. \v 13 Quichi̱ nyehe̱ ra cuan chii. Ta cuhva cha chaa̱ ra, catyí ra chii: “Yañi Saulo, na̱nyehe inga chaha”, catyí ra chii. Ta caa cuhva ri cuan nanyehi̱. Ta cuví nyehi chi ra Ananías cuan. \v 14 Ta catyí ra chii: “Nyoo cuenda sutu yo nacachi̱ ra chuun nyata ityi chata ca, vatyi coton cuhva cuñí ra, ta nyehun chi ra Jesucristo vatyi vaha ra, ta cuɨñun ndusu ra. \v 15 Vatyi yoho cuacahun tuhun ra nuu tandɨhɨ ñáyɨvɨ. Cuanacatyun cha nyehu̱n ta cha chiñu̱n. \v 16 Ta vityin, ma cuatu con. Ndɨ̱cuita ta co̱ndutyon. Ta ca̱can tahvun chi Sutu Mañi yo tyi cuasandachi ra cuatyun”, catyi̱ ra Ananías chii. \s1 Nu nacatyí ra Pablo yoso caa chaha̱ Nyoo tyiño chi ra vatyi cuhun ra inga ñuu cucahan ra tuhun ra Cristo \p \v 17 ’Yaha̱ cuan ta cuanuhin Jerusalén ta cuhva cha nachai̱, chahi̱n vehe ñuhu cahnu chicaca̱n tahvi. Ta nyehi̱ noo visión. \v 18 Nyehi̱ chi Sutu Mañi yo. Ta catyí ra chii: “Sa̱numi. Qui̱ta cha numi ri Jerusalén vatyi ma chino iñi ñu tuhin cha cucahun”, catyí ra chii. \v 19 Tyicuan ta quichaha catyí yuhu chi ra: “Sutu Mañi yuhu, maa ñu chitó ñu vatyi yuhu chahi̱n tandɨhɨ vehe ñuhu. Ta tɨi̱n chi ñu chinó iñi chuun, ta tyihi̱ chi ñu vehe caa ta cañi̱ chi ñu. \v 20 Ta quɨvɨ chatɨ̱ nɨñɨ ra Esteban ra cha caha̱n cuendon, yuhu ñandɨhɨ nyaí yucuan. Ta ndoi̱ vaha cha chahñi̱ ñu chi ra. Ta sahacumi̱ sahma ra cha cachahñi̱ chi ra”, catyi̱ yuhu chi Sutu Mañi yo. \v 21 Tyicuan ta catyi̱ ra chii: “Cua̱han, vatyi tachí chuun nu cañi, nu nyicu ñu cha ñima ñu Israel cuví”, catyí Sutu Mañi yo chii. \s1 Nu nyaá ra Pablo ndaha ra comandante cuenda ñuu Roma \p \v 22 Ihya ri tyasohó ñu tuhun cahán ra Pablo. Tyicuan ta quichahá canachaá ñu ta catyí ñu: \p ―¡Ca̱hñi ndo chi ra chiña! Ña tahán chi coo ra ñayɨvɨ̱ ―catyí ñu. \p \v 23 Ta canachaá ca ñu. Ta sacaá ñu sahma ñu. Ta sacaá ñu ñiyaca nu tatyi cha cuenda cha xaan xaan cuñí ñu. \v 24 Yucuan chaha comandante cuan catyí ra na cutyihi sɨndaro chi ra chichi cuartel. Ta tachi̱ ra tyiño na cañi ra chi ra, vatyi cuñí ra cha quita cha ndaa ñáá tuhun cha canachaá ñáyɨvɨ sɨquɨ ra cha tyicuan caa. \v 25 Soco cha yaha̱ cacháhñi̱ ra chi ra ta cuacañi ra chi ra, tyicuan ta ra Pablo nacatyí ra chi capitán cha nanyaá yucuan: \p ―¿Atu iyó ityi chi nyoho cha cañi ndo chii? Vatyi yuhu ra cuenda ñuu Roma cuví ta sɨɨn ri ta cutuñi ca chii nu juez ―catyí ra Pablo chi ra. \p \v 26 Cuhva cha chiñi̱ capitán cha cahan ra Pablo, chaha̱n ra chisacoto̱ ra chi comandante. Ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱ha cuenda chuun chihin cha nyacuvún. Vatyi ra cuan, ra cuenda ñuu Roma cuví ra ―catyí ra chi ra. \p \v 27 Tyicuan ta comandante cuan cuaha̱n ra nu nyaá ra Pablo. Ta ndacá tuhun ra chi ra tatu ndicha vatyi ra cuenda ñuu Roma cuví ra. Ta ra Pablo catyí ra vatyi ican. \v 28 Tyicuan ta catyí comandante cuan chi ra: \p ―Yuhu cuaha xaan xuhun tyiyahvi̱ ta nanduvi̱ noo ra cuenda Roma. \p Ta ra Pablo catyí ra: \p ―Soco yuhu ra cuenda Roma cuví nyata caqui̱ ―catyí ra. \p \v 29 Ta tyicuan caa ta sɨndaro cha cuacañi chi ra canyaha̱ ra ta cuaha̱n coyo ra. Ta nyacua nya comandante ta nayuhvi̱ ra cha cuenda cha cháhñi̱ ra chi ra chihin cadena. [Vatyi cuatyi cuví cha sacuví ra cha tyicuan caa chihin noo ra cuenda ñuu Roma.] \s1 Nu nanyaá ra Pablo nu candu ɨɨn ri ra Israel \p \v 30 Tuvi̱ inga quɨvɨ ta comandante cuan cuñí ra coto ra ñáá cuatyi tyaá ñu Israel chaha ra Pablo. Ta ndachí ra cadena cha nuhñí ra. Ta tachi̱ ra tyiño na ndu ɨɨn ri ra cuví nuu chi tata sutu, ta tandɨhɨ ra cuenda junta. Tyicuan ta tava̱ ra chi ra Pablo vehe caa ta chinyaca̱ ra chi ra nu iyó junta cuan. \c 23 \p \v 1 Ta ra Pablo nyehe̱ ra chi tandɨhɨ ra chihin cha ña cahan nuu ra, ta catyí ra chi ra: \p ―Nyoho ra yañi yo, nyacua nya quɨvɨ ihya iyó vahi nuu Nyoo ta ñahri cha ña vaha sacuví nuu ra ―catyí ra Pablo. \p \v 2 Tyicuan ta ra Ananías ra cuví nuu chi tata sutu tachi̱ ra chi ra nyicú yatyin ri nu nyaá ra Pablo, na nacañi ra ndaha yuhu ra. \v 3 Soco ra Pablo nacaha̱n ra nu cahán ra ta catyí ra: \p ―¡Xihna ca chi maun cucañi Nyoo, vatyi sahá xaun tyi ra vaha cuvún nyaún chiña! ¿atu cutuñi chii nuun tari cuhva catyí ley? ¿Ñáá tuhun cha tachu̱n nacañi ra chii? ta ñima tyicuan caa catyí ley ―catyí ra Pablo. \p \v 4 Tyicuan ta ra canyicu yucuan catyí ra chi ra: \p ―Ña vaha cha cahún chi ra cuví nuu chi tata sutu cuenda Nyoo ―catyí ra chi ra Pablo. \p \v 5 Tyicuan ta ra Pablo catyí ra: \p ―Yañi yuhu, ña chite̱ tatu ra cuví nuu chi tata sutu cuví ra. Vatyi catyí tuhun Nyoo tyi ma cahan ña vaha yo sɨquɨ ra cuví tyiño ñuu yo ―catyí ra. \p \v 6 Tyicuan ta tuvi̱ iñi ra Pablo vatyi suhva ra cuenda junta cuan, yɨhɨ́ ra cuenda ityi ra cuví saduceo. Ta inga ra yɨhɨ́ ra cuenda ra cuví fariseo. Tyicuan ta caha̱n ra chihin cha ñihi ndusu ra ta catyí ra: \p ―Nyoho yañi, yuhu ra fariseo cuví tari suti. Ta cutuñí chi nuu ndo vatyi chinó iñi tyi nandotó ñu chihi ―catyí ra Pablo. \p \v 7 Cuhva cha catyi̱ ra tuhun ihya, ra fariseo ta ra saduceo, quichaha̱ candatuhun tahan ra suri chihin tahan maa ra, ta cacusɨɨ̱n ra. \v 8 Vatyi ra saduceo catyí ra vatyi ña nandotó ndɨyɨ. Ta ni yori ángel ta ni yori tatyi ña vaha iyó catyí ra. Soco ra fariseo chinó iñi ra tandɨhɨ ihya. \v 9 Tandɨhɨ ra vaa ri ca cananduvi̱ ra. Ta ndɨcuita̱ ra fariseo, ra sacuahá cuenda ley ra Moisés, ta catyí ra: \p ―Nye̱he xihna ndo, ñahri cha ña vaha sacuví ra ihya. Soco tatu noo ángel caha̱n chihin ra, sa̱ha yo cuenda coto vaha sɨquɨ Nyoo cahán ña vaha yo ―catyí ra. \p \v 10 Cha chiñi̱ ra tuhun ihya, vaa ri ca cananduvi̱ ra. Nyacua nayuhví comandante cuan coto cahnya cuatyi ra chi ra Pablo. Yucuan chaha tachi̱ ra tyiño na tava sɨndaro chi ra Pablo nu nyicú ra, ta cunanyaca ra chi ra nya cuartel. \v 11 Ta cha cuaa cuan tuvi̱ Sutu Mañi yo nuu ra Pablo ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱ndunɨɨ iñun, Pablo. Vatyi tari cahún tuhin Jerusalén ihya, tyicuan caa tucu cucahan tucun nya ñuu Roma ―catyí Sutu Mañi yo chi ra Pablo. \s1 Nu tyaá ra Israel cuhva cahñi ra chi ra Pablo \p \v 12 Cha inga quɨvɨ, suhva ra Israel catyihi̱ tahan ra tuhun. Catyí ra vatyi ni ma cacachi ra, ni ma coho ra nyacua nya cahñi ra chi ra Pablo. Ta nya noo ra ma sacuvi tyicuan caa na sanaa Nyoo chi ra sɨquɨ ñuhu ñáyɨvɨ, cacatyí ra. \v 13 Yaha ca uvi xico ra catyihi̱ tahan tuhun ihya nuu Nyoo. \v 14 Chaha̱n coyo ra nu nyicu ra cuví nuu chi tata sutu ta ra cacuví mandoñi cuenda ñu Israel. Ta catyí ra chi ra: \p ―Nyuhu ɨɨn ri tuhun cahan ndi nuu Nyoo vatyi ma cachi ndi ta ni ma coho ndi cha ni ri ca cha ma cahñi ndi chi ra Pablo. Ta na sanaa Nyoo chi ndi tatu ma sacuvi ndi tari cuhva catyí ndi. \v 15 Ta vityin nyoho sa̱cuhun ndo tuhun chi comandante. Ca̱tyi ndo chi ra na quichi nyaca ra chi ra Pablo nuu ndo ityaan. Sa̱ha ndo tuhun vatyi cuasandaa vaha ndo tyiño, ta nyuhu cuatu tuhva ri ndi nu yahá ra ta cucahñi ndi chi ra ―catyí ra chi ra. \p \v 16 Soco sehe cuhva ra Pablo chiñi̱ cue cha cahán ra. Ta chaha̱n cue chisacoto̱ cue chi ra Pablo nya cuartel. \v 17 Tyicuan ta ra Pablo cana̱ ra chi minoo capitán. Ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱nyaca chi ra cuehe luhlu ihya nuu comandante vatyi iyó noo tuhun cuñí cue sacoto cue chi ra ―catyí ra Pablo chi ra. \p \v 18 Tyicuan ta chinyaca̱ capitán cuan chi cue nuu comandante. Ta catyí ra chi ra: \p ―Ra Pablo cha ñohó vehe caa cana̱ ra chii ta catyí ra chii vatyi quichi nyaque chi ra cuehe luhlu ihya vatyi cuñí cue cahan cue chuhun ―catyí ra chi ra. \p \v 19 Tyicuan ta tɨɨ̱n comandante ndaha ra cuehe luhlu cuan ta tava̱ sɨɨn ra chi cue ta catyí ra chi cue: \p ―¿Ñáá túhun cuñún catyun chii? \p \v 20 Ta ra cuehe luhlu cuan catyí cue chi ra: \p ―Ra Israel catyihi̱ tahan vaha ra tuhun vatyi catyi ra chuun na sacuhun chi ra Pablo nu iyó junta tyaan. Vatyi casaha ri maa ra cha cuñí ra cha cutuñi vaha ca chi ra. \v 21 Soco ma chino iñun chi ra vatyi yaha ca uvi xico tahan ra nyatú xehe chi ra ityi. Ta tyanaha ra chihin nuu Nyoo vatyi ma cachi ra ta ma coho ra nyacua nya cahñi ra chi ra Pablo. Ta tatu ña cuví cahñi ra chi ra, vaha taxín ca nacúvi noo noo maa ra na. Ta vityin nyatú tuhva ra coto ra ñáá cucatyi maun ―catyí cue. \p \v 22 Tyicuan ta catyí comandante chi ra cuehe luhlu cuan vatyi yori chihin cahán cue tuhun cha catyi̱ cue chi ra. Yaha cuan ta natachi̱ ra chi cue. \s1 Nu cacu̱ ra Pablo ndaha ra Israel ta cuahan ra nuu ra gobernador cha nañi Félix \p \v 23 Tyicuan ta comandante cana̱ ra chi uvi capitán, ta catyí ra chi ra: \p ―Sa̱nduvaha ndo chi ndo vatyi cuhun ndo Cesarea cuhva caa ɨɨ̱n cha cha cuaa. Cuacuhun uvi ciento sɨndaro chihin chaha ra, ta uñi xico uchi ra chihin caballo, ta uvi ciento ra cuiso ra lanza. \v 24 Sa̱nduvaha ndo caballo coso ra Pablo. Ta sa̱ha cuenda vaha ndo chi ra ityi cuahan ndo na chaa vaha ra nu nyaa ra Félix gobernador ―catyí comandante chi capitán cuan. \p \v 25 Tyicuan ta tyaa̱ ra noo tutu quɨndaha ra cuhun ra. Ta tuhun cha tyaa̱ ra nu carta, ican cuví ihya: \p \v 26 “Yuhu ra Claudio Lisias sacuhin noo carta ihya chi yoho, tata gobernador Félix, vatyi vaha ñáyɨvɨ cuvun. Ihya vachi nocumi chuun. \p \v 27 ’Ra Pablo ihya, catɨɨ̱n ra Israel chi ra. Ta cacuñí ra cacahñi ra chi ra. Soco cuhva cha chite̱ vatyi ra cuenda ñuu Roma cuví ra, chahi̱n chihin sɨndaro ta sacaqui̱ chi ra. \v 28 Ta vatyi cuñí cote ñáá cuatyi tyaá ñu sɨquɨ ra, chinyaque̱ chi ra nu iyó junta ra cacuví mandoñi ñu Israel. \v 29 Soco cuenda ley ri maa ñu cuví. Ta cha cuenda ley yoó, ñahri cuatyi ra ta cahñi yo chi ra. Ta nɨ ri ña tahán chi cohon ra vehe caa. \v 30 Soco vatyi ñihi̱ tuhun vatyi ra Israel canducu cahñi ra chi ra, yucuan chaha tachí chi ra nuu yoho. Ta catyí tiqui chi ra cha tyaá cuatyi sɨquɨ ra, na cuhun ra nu nyaun na cacan ra cuatyi ra nuu maun”, catyí ra Claudio chi ra Félix nu tutu cha tyaa̱ ra. \p \v 31 Tyicuan ta quehe̱n sɨndaro chi ra Pablo tari cuhva catyí ra Claudio chi ra, ta chinyaca̱ ra chi ra nya Antípatris suri maa cha cuaa cuan. \v 32 Cha inga quɨvɨ sɨndaro cha cuahan chihin chaha, canandichi̱ coyo ra nya cuartel. Ta ra cha cayosó caballo cuahan coyo ca ra chihin ra Pablo. \v 33 Ta cuhva cha chaa̱ coyo ra ñuu Cesarea, cachaha̱ ra carta cuan chi ra Félix, gobernador, ta cachaha̱ cuenda ra chi ra Pablo chi ra ñandɨhɨ. \v 34 Cha yaha̱ cha sacuaha̱ ra Félix carta cuan, quichaha ndacá tuhun ra chi ra Pablo nya ñuu ra. Ta cha chito̱ ra vatyi ra Cilicia cuví ra \v 35 ta catyí ra chi ra: \p ―Na quichi xihna ra tyaá cuatyi chahun. Tyicuan ta cusandai tyiñon ―catyí ra chi ra. \p Tyicuan ta tachi̱ ra tyiño na casaha cumi sɨndaro chi ra nya vehe tyiño cha savaha̱ ra Herodes ta cha naha. \c 24 \s1 Nu cutuñí chi ra Pablo nuu ra Félix \p \v 1 Yaha̱ ohon quɨvɨ ta ra Ananías, ra cuví nuu chi tata sutu, chaa̱ ra ñuu Cesarea cuan chihin suhva ra cacuví mandoñi, ta chihin noo ra cahan chaha ñáyɨvɨ cha nañí Tértulo. Chaá coyo ra nuu ra gobernador Félix vatyi cacan ra cuatyi chaha ra Pablo. \v 2 Tyicuan ta tachi̱ ra Félix na quichi nyaca sɨndaro chi ra Pablo. Tyicuan ta quichaha̱ chican ra Tértulo cuatyi chaha ra Pablo. Ta catyí ra chi ra Félix: \p ―Tyahvi nyoo chuun, tata gobernador. Vatyi taxi ri iyó ñuu ndi, ta vaha iyó ndi vatyi yɨndaha vahun ñuu ndi. \v 3 Nacuhvá xaan ndi tyahvi nyoo chi yoho tata Félix, vatyi yoho, vaha ñáyɨvɨ cuvún. \v 4 Soco ña cuñí sayangue chuun chihin cha cuaha tuhun cahin, yucuan chaha chiquén noo tumañi iñi chuun na cuɨñun suhva tuhun cuacahan ndi. \v 5 Vatyi chitó ndi tyi rayɨɨ ihya ñima ra vaha cuví ra, noo cuehe cuví ra. Ta tandɨhɨ ri ityi sanaquɨquɨ́ ra chi ñu Israel. Ta ican ra cuví xiñi noo ityi ñáyɨvɨ nyicón chi ra Jesús ra ñuu Nazaret. \v 6 Nyacua cuñí ra sacuvi ra noo cha ña tahán chi vatyi ña sahá ra ñáyɨvɨ vehe ñuhu cahnu. Ta nyuhu tɨɨ̱n ndi chi ra, tacuhva tachi tuñi ndi chi ra tari cuhva ley maa ndi. \v 7 Soco comandante Licias chasɨ̱ ri ra ta chihin cuaha fuerza ta tinyaa̱ ra chi ra chi ndi. \v 8 Ta catyí ra vatyi tatu cuñí ndi cacan ndi cuatyi chaha ra, cuñí chi cha cacan ndi nuu maun. Nye̱he maun. Sa̱nahmon chi ra ta coton tyi ndicha cha catyí ndi ―catyí ra Tértulo. \p \v 9 Tyicuan caa tucu ra Israel cha canyicu yucuan, catyí ra vatyi ndicha tandɨhɨ tuhun cahan ra Tértulo. \v 10 Tyicuan ta ra Félix savaha̱ ra seña chi ra Pablo vatyi nacahan ra. Ta ra Pablo quichaha catyí ra: \p ―Chité tyi cha cuaha xaan cuiya nyacá ñahun ñuu ihya. Ta yucuan chaha sɨɨ vavaha cuñí vatyi nuu maun cuacutuñi chi yuhu vityin. \v 11 Tatu ndaca tuhun cuacoton tyi cha iyó ri noo uchi uvi quɨvɨ cha chahi̱n Jerusalén. Chahi̱n yucuan vatyi sacahni chi Nyoo. \v 12 Ta yori chihin cuvi̱ yuhi. Ni ña sanaquɨqui̱ chi ñáyɨvɨ chichi vehe ñuhu cahnu. Ñahri maa sacuvi̱, nɨ ri chichi vehe ñuhu, nɨ ri chichi ñuu. \v 13 Ta cuatyi cha tyaá ra ihya sɨqui, ña ndicha maa. \v 14 Soco noo cha catyí chi ndo vityin vatyi yuhu sacahní chi Nyoo cha sacahnu̱ sutu chahni. Sacahní chi ra cuhva sañahá ra Jesucristo. Ta catyí maa ra ihya tyi ña vaha. Soco yuhu chinó iñi ndɨɨ maa tuhun cha nyaá nu libru ley cha tyaa̱ ra Moisés. Ta chinó iñi tandɨhɨ tuhun catyaa̱ ra profeta cuenda Nyoo ñandɨhɨ. \v 15 Ta suri chinó iñi vatyi Nyoo cusanandoto ra ñáyɨvɨ chihi̱, ñu vaha ta ñu quiñi iyó, tari chinó iñi tucu maa ra ihya. \v 16 Ta yucuan chaha tyicuan ri nduquí cuhva cha cachi coí nuu Nyoo, ta nuu ñáyɨvɨ ñandɨhɨ. \p \v 17 ’Cuaha cuiya chica noi̱ inga ityi. Yaha̱ cuan ta cuanuhi̱ nya Jerusalén ñui vatyi nacuhva cuende xuhun chi ñu ndahvi ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo, ta vatyi cuhve noo cha cuhve chi Nyoo. \v 18 Yuhu tyicuan caa sacuví chichi vehe ñuhu cahnu, ta suhva ra Israel ityi Asia, nyehe ra chii yucuan cha yaha̱ cha sandundɨi̱ chii nuu Nyoo cuhva catyí maa nu ley ndi. Soco ña cuaha ñáyɨvɨ nyicu, ta ni ña naquɨquɨ̱ ñu. \v 19 Ican ra cha nyehe̱ chii cuan, cuñí chi cha quichi ra ta cuhva ra cuenda tatu iyó cha sacuvi̱. \v 20 O na̱catyi maa ra cha canyicu ihya tatu nañihi̱ ra cuatyi yuhu quɨvɨ cutuñi̱ chii nuu ra nu chiyo̱ junta ra cacuví nuu chi ñu Israel. \v 21 O vasɨ cuví chi cha cuenda noo ri tuhun cahi̱n chihin nuu ra nyicú junta cuan tyehe caa: “Nyoho nducú ndo cuatyi chahi cha cuenda tyi chinó iñi cha nandotó ñáyɨvɨ chihi̱” ―catyí ra Pablo. \p \v 22 Ta ra Félix chitó vaha ra yoso caa cuahan tuhun ñu nyicón chi ra Cristo. Ta catyí ra chi ra canyicu cuan: \p ―Vaha ri vityin. Na quichi xihna comandante Lisias. Tyicuan ta cusandai tuhun ndo ―catyí ra. \p \v 23 Tyicuan ta tachi̱ ra Félix chi capitán na cunatyihi ra chi ra Pablo vehe caa. Soco ma ñihi xaan saha cumi ra chi ra. Ta na cuhva ra cuhun ra tahan ra nu ñohó ra, ta cahan ra chihin ra. \p \v 24 Yaha̱ suhva quɨvɨ ta nachaa̱ ra Félix inga chaha chihin cu Drusila ñasɨhɨ ra. Ta cuví ña ñaha Israel. Ta tachi̱ ra na quichi ra Pablo vatyi cuñí ñu tyasoho ñu yoso caa tuhun cha chinó iñi ra chi ra Jesucristo. \v 25 Ta ra Pablo caha̱n ra tuhun yoso caa tahán chi sacuvi yo cha vaha, yoso caa cunyaca ñaha maa yo chi yo ta ma sacuvi yo cha quiñi caa. Ta caha̱n tucu ra yoso caa cucutuñi chi yo nuu Nyoo quɨvɨ tahan chi. Ta ra Félix yuhvi̱ xaan ra cuvi, ta catyí ra chi ra: \p ―Cua̱han vityin. Ta na nanuña xihne, ta cana mai chuun inga chaha ―catyí ra chi ra. \p \v 26 Ta ra Félix cuñí maa ra tyi ra Pablo cucuhva ra xuhun chi ra, tacuhva vatyi numi ri saña ra chi ra. Yucuan chaha vatyi tyito tyito ri cana̱ ra chi ra, vatyi ndatuhun ra chihin ra. \v 27 Uvi cuiya yaha̱, tyicuan ta nɨcunyaa ra Porcio Festo cuví ra gobernador tyiño nuu ra Felix. Ta ra Felix cuñí ra cuvaha ra nuu ra Israel ta sandoo ra chi ra Pablo vehe caa. \c 25 \s1 Nu cutuñí chi ra Pablo nuu ra Festo \p \v 1 Tyicuan ta cha cu uñi quɨvɨ cha cuví ra Festo tyiño, quita̱ ra ñuu Cesarea cuan ta cuahan ra nya ñuu Jerusalén. \v 2 Chaa̱ ra Jerusalén, tyicuan ta chaa̱ coyo ra cuví nuu chi tata sutu ta ra cuví tyiño ñu Israel ta cachica̱n ra cuatyi chaha ra Pablo. \v 3 Ta chica̱n ra noo tumañi iñi cahnu chi ra Festo. Cuñí ra vatyi tachi ra Festo tyiño na quichi nyaca sɨndaro chi ra Pablo nya Jerusalén. Vatyi maa ra cuñí ra cahñi ra chi ra ityi vachi ri ra. \v 4 Soco ra Festo nacaha̱n ra, ta catyí ra: \p ―Ra Pablo ñohó ra vehe caa nya Cesarea. Ta yuhu tyaí cuhva cha cunuhi yucuan cha numi ri. \v 5 Yucuan chaha, nyoho cha cuví ndo tyiño ñuu ihya, cuhun maa ndo chihin. Tyicuan ta cuvi cacan ndo cuatyi chaha ra tatu iyó cha sacuvi̱ ra ―catyí ra Festo chi ra. \p \v 6 Uña o uchi ri quɨvɨ chi nyaa ra Festo Jerusalén, ta cuanuhu̱ ra Cesarea. Ta cha inga quɨvɨ chaa̱ ra chichi vehe tyiño ra vatyi cutuñi chi ra ca iyó cuatyi nuu ra. Tyicuan ta cana̱ ra chi ra Pablo. \v 7 Cuhva cha quɨhvɨ̱ ra Pablo, catuhva̱ ra Israel cha quichi̱ coyo nya Jerusalén, ta quichaha̱ catyaa ra cuatyi cahnu sɨquɨ ra. Soco ñahri maa cha ndaa catava̱ ra. \v 8 Tyicuan ta caha̱n ra Pablo ta catyí ra: \p ―Yuhu ni noo cuatyi ta sacuvi que, ni sɨquɨ ley ñu Israel, ni sɨquɨ vehe ñuhu cahnu Jerusalén, ni sɨquɨ rey cahnu Roma ―catyí ra. \p \v 9 Soco vatyi cuñí ra Festo ndoo vaha ra chihin ra Israel, ndacá tuhun ra chi ra Pablo: \p ―¿Atu cuñún cuhun Jerusalén vatyi sandaí tyiñon nyicuan? ―catyí ra chi ra. \p \v 10 Ta ra Pablo catyí ra: \p ―Cha nyaí nu maun. Ta maun cuví ra cuví tyiño cuenda rey cahnu Roma. Ihya cuví nu tahán chi cutuñi chií, vatyi ra cuenda ñuu Roma cuví. Ta chitó vahun tyi ñahri maa sacuvi̱ chi ñu Israel. \v 11 Tatu sacuvi̱ noo cuatyi cahnu cha tahán chi cahñi ndo chii, ma nduqui cuhva caqui. Soco tatu ña ndicha tuhun cha cahán ra Israel ihya, yori cha iyó ityi chii cha cuhva cuenda chii chi ra cuñí cahñi chii. Chiquén vatyi cuhin nuu rey cahnu vatyi cutuñi chii nuu maa ra ―catyí ra Pablo chi ra Festo. \p \v 12 Tyicuan ta ra Festo cha yaha̱ cha cahan tahan ra chihin ra tyinyeé chi ra chihin tyiño, ta catyí ra chi ra Pablo: \p ―Chicón cha cutuñi chuun nuu rey cahnu. Vaha. Cua cuhun nuu maa ra ―catyí ra chi ra. \s1 Nu nacatyí ra Festo tuhun ra Pablo chi ra Agripa \p \v 13 Yaha̱ suhva quɨvɨ, tyicuan ta chaa̱ rey Agripa chihin cu Berenice nya Cesarea, vatyi cuacuhva ñu nocumi chi ra Festo. \v 14 Quita suhva quɨvɨ chinyicu ñu yucuan, ta nacatyi̱ ra Festo tuhun ra Pablo chi rey. Ta catyí ra: \p ―Iyó noo rayɨɨ ihya cha sandoo̱ ra Félix vehe caa. \v 15 Ta cha chahi̱n Jerusalén, ra cuví nuu chi tata sutu, ta ra cacuví mandoñi ñu Israel chaha̱ cuenda ra noo tutu cuatyi ra, ta chicán ñu na cúvi ra. \v 16 Ta catyi̱ yuhu chi tandɨhɨ ra vatyi ña tuhvá ra cuví tyiño cuenda Roma chahñi chi noo ñáyɨvɨ tatu ta cahan tahan ca ñu ta nducu ñu cuhva sacacu ñu chi ñu. \v 17 Yucuan chaha, quɨvɨ quichi coyo ra cacuví nuu chi ñu Israel cuan, ña sacunai̱ cuhva. Ta cha inga quɨvɨ chahi̱n vehe tyiño vatyi cutuñi chi ra cha cacahán ra tuhun. Ta tachi̱ tyiño na quichi ra cuan. \v 18 Soco ra catyaá cuatyi sɨquɨ ra, ña cuaha maa tuhun cacaha̱n ra. Ta cuñí maa yuhu vatyi cahnu cuatyi cuatyaa ra sɨquɨ ra. \v 19 Cuñí ra cuan cuatyi chihin ra cha cuenda tuhun costumbre, cuhva chinó iñi ñu Israel. Cahán ra tuhun noo ra cha nañí Jesús cha chihi̱. Ta ra Pablo catyí ra vatyi iyó ra. \v 20 Ta ña chité yoso caa sacuvi chihin tuhun cha tyicuan caa, ta ndaca̱ tuhin chi ra Pablo tatu cuñí ra cuhun ra Jerusalén, vatyi cutuñí chi ra cuenda tuhun ihya. \v 21 Soco maa ra chicán ra cha cutuñi chi ra nuu rey cahnu Augusto nya Roma. Yucuan chaha ñohó ca ra vehe caa nyacua nya cuví tachi chi ra nuu ra Augusto ―catyí ra Festo chi rey Agripa. \p \v 22 Tyicuan ta ra Agripa catyí ra chi ra Festo: \p ―Cuñí tucu yuhu cuɨñi cha cahán ra cuan ―catyí ra. \p Ta ra Festo catyí ra chi ra: \p ―Tyaan cuɨñun cha cahán ra ―catyí ra chi ra. \p \v 23 Tuvi̱ inga quɨvɨ ta chaa̱ ra Agripa chihin cu Berenice. Iyo xaan caa ñu quɨhvɨ̱ coyo ñu chichi vehe vatyi rey cuví ñu. Quɨhvɨ̱ tucu comandante ta ra cacuví tyiño ñuu cuan. Tyicuan ta ra Festo catyí ra na quichi ra Pablo. \v 24 Tyicuan ta quichaha catyí ra Festo: \p ―Yoho Rey Agripa, ta nyoho tata, cha nyicu ndo ihya. Nye̱he ndo chi ra ihya. Tandɨhɨ ñu Israel ñuu Jerusalén ta ñu Cesarea cahan ñu sɨquɨ ra. Ta ña sandɨhɨ́ ñu cha catyí ñu chii vatyi tahán chi cúvi ra. \v 25 Soco cha cuenda yuhu ñahri cuatyi ra cha tahán chi cúvi ra. Ta suri maa ra chicán cha cutuñi chi ra nuu ra Augusto. Yucuan chaha cutachi chi ra. \v 26 Soco vatyi ñahri cuatyi ra ñihí, yucuan chaha ña ñihi̱ tuhun tyai nu tutu cha cusacuhin chi ra nyacá ñaha chi yo. Yucuan chaha cane̱ chi ra Pablo nuu ndo, ta nuu yoho Rey Agripa, tacuhva tyi ndaca tuhun chi ra ta cote ñáá cha tahán chi sacote chi rey cahnu. \v 27 Vatyi ña vaha cha sacuhín chi ra tatu ñahri tuhun cahín ñáá cuatyi ra. \c 26 \s1 Nu quichaha cahán ra Pablo nuu rey Agripa \p \v 1 Tyicuan ta ra Agripa catyí ra chi ra Pablo: \p ―Cuví cahun vityin ―catyí ra chi ra. \p Ta ra Pablo sandaa̱ ra ndaha ra ta catyí ra tyehe caa: \p \v 2 ―Sɨɨ xaan cuñí vatyi cuví cahin nuu yoho, rey Agripa, ta cuví catyí mai chuun yoso caa tandɨhɨ cuatyi cha tyaá ra Israel sɨqui. \v 3 Vatyi, yoho chitón tandɨhɨ costumbre cha iyó chi yo ñu Israel. Ta chitón tuhun tuhva yo cuvi yuhu. Yucuan chaha chiquén chuun nacuɨñɨ vahun cha cahín. \s1 Nu catyí ra Pablo chi ra Agripa yoso caa ñayɨvɨ̱ ra cha nɨ cumañi ca quɨhvɨ ra cuenda ra Cristo \p \v 4 ’Tandɨhɨ ñu Israel chitó ñu yoso caa chiye̱ nyata ni luhli nya ñui. Ta chitó ñu cuhva chiye̱ nya Jerusalén. \v 5 Ta suri chitó ñu vatyi nyata luhli cuví noo fariseo. Ta ra fariseo vaha xaan caquichahá ra costumbre yo. Ta na catyi maa ñu tatu ña ndicha cha cahín. \v 6 Ta vityin nanyaí ihya ta cutuñi chii cha cuenda vatyi chinó iñi cha sanandotó Nyoo chi ñáyɨvɨ chihi̱, tari cuhva catyí ra chi sutu chahnu yo ta cha naha. \v 7 Ndɨ uchi uvi tahan ityi ñáyɨvɨ Israel ñu vachi tata sutu chahnu yo nyatú tucu ñu nyehe ñu tyi ndicha cusanandoto Nyoo chi ñáyɨvɨ chihi̱. Ta yucuan chaha nyita ri sacuví ñu tyiño nuu Nyoo sacahnu ñu chi ra ñicahñu ta cha cuaa. Vatyi suri cha cuenda tuhun ihya tyaá ra Israel cuatyi sɨqui vityin, yoho rey Agripa. \v 8 ¿O ña chinó iñi nyoho vatyi Nyoo sanandotó ra chi ñu chihi̱? \p \v 9 ’Ta quɨvɨ cuan suri mai chica̱ xiñi vatyi vaha cha tachi tuñi chi ñáyɨvɨ chinó iñi chi ra Jesús ra ñuu Nazaret. \v 10 Ta tyicuan caa chinyacuvi̱ nya Jerusalén chihin ndusu yuhu ra cacuví nuu chi tata sutu. Ta cuaha ñu cha chinó iñi chi ra Cristo tyihi̱ vehe caa. Ta tatu cachahñi̱ ra chi ñu, vaha xaan cuñi̱. \v 11 Cuaha chaha sanyehi̱ tɨndoho chi ñu ta sahi̱ fuerza chi ñu nacahan ña vaha ñu sɨquɨ ra Jesús. Tyehe caa chinyacuvi̱ tandɨhɨ ri vehe ñuhu ñu Israel. Ta xaan xaan cuñi̱ nyehi chi ñu. Ta chica̱ nyiquen chi ñu nyacua nya inga ñuu. \s1 Nu nacatyi tucu ra Pablo yoso caa nanduvi̱ ra, ra cuenda ra Cristo \r (Hch. 9.1-19; 22.6-16) \p \v 12 ’Ta yucuan chaha cuahi̱n quɨvɨ cuan nya ñuu Damasco chihin ndusu yuhu ra cuví nuu chi tata sutu. \v 13 Soco yoho Rey, ityi cuahin ñáá cuhva ora, nyehi̱ noo nduva ñuhu quichi̱ andɨvɨ, ñihi ca ican saha ñuhu ñanyii. Sandundichi̱n chi nicachico nu cuahin ta ra cuahan coyo chihin. \v 14 Tyicuan ta tandɨhɨ ndi nduva̱ ndi nu ñuhú. Ta chiñi̱ noo ndusu cha cahán chihin, chihin sahan yo hebreo, ta catyí chi chii: “Saulo, Saulo, ¿ñáá tuhun cha chicá nyicon chii? Tari noo quɨtɨ chañí nyaa tɨ chata cha xaan cha saquehén ityi ra chi tɨ, tyicuan caa cuñún sañicuehun suri chi maun”, catyí ndusu cuan chii. \v 15 Tyicuan ta catyí yuhu: “¿Yóó yoho tata?” Ta Sutu Mañi yo catyí ra chii: “Yuhu cuví ra Jesús, ra cha chicá nyicon chi. \v 16 Ndɨ̱cuita ta cui̱nanyaun, vatyi yuhu tuví nuun tacuhva vatyi cuasacuvun tyiño nui, vatyi cuacuvun cha ndaa cha nyehu̱n vityin. Ta cucuvun cha ndaa cha nyehun chii nu cuahan ca chi. \v 17 Cusacaqui chuun ndaha ra Israel, ta ndaha ra cha ñima ra Israel cuví. Nu nyicú ñu tachí chuun vityin. \v 18 Vatyi na nu̱ñon nuu ñu, ta sa̱ñahun chi ñu cha ndicha, ta ma sacuvi ca ñu cha ña vaha. Soco sacuvi ñu cha vaha nu ndichin Nyoo vatyi quita̱ ñu chichi ndaha ra ña vaha ta ndɨhvɨ ñu ndaha Nyoo tacuhva vatyi tyicuan caa cusahi tɨcahnu iñi cuatyi ñu ta cunaquehen ñu cha vaha cha chahá Nyoo chi ñáyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra”, catyí Sutu Mañi yo chii. \p \v 19 ’Yucuan chaha rey Agripa, sacuví cha catyi̱ Sutu Mañi yo ra Jesucristo chii nu sañaha̱ ra chi ra chii. \v 20 Ta cahi̱n tuhun ra xihna ca chihin ñu nyicu ñuu Damasco. Yaha̱ cuan ta cahi̱n chihin ñu ñuu Jerusalén ta tandɨhɨ ityi Judea. Ta cahín chihin ñu cha ñima ñu Israel cuví ñandɨhɨ. Sacote̱ chi ñu nandu uvi iñi ñu cuatyi ñu, ta nandɨhvɨ ñu chichi ndaha Nyoo cha ndicha cuii. Na nasama̱ ñu cuhva iyó ñu chihin cha sacuvi ñu cha vaha. \v 21 Cha cuenda ihya catɨɨ̱n ra Israel chii chichi vehe ñuhu cahnu. Ta cacuñi ra cahñi ra chii. \v 22 Soco maa Nyoo tyinyeé chii. Ta iyó que nya vityin. Ta cahín tuhun Nyoo chihin tandɨhɨ ñáyɨvɨ, ñu ndahvi ta ñu tyayɨɨ. Ta ña cahín inga tuhun cha ña catyi̱ ra Moisés ta ra profeta, vatyi cucuvi nu cuahan ca chi. \v 23 Vatyi catyi̱ ra vatyi tahán chi cha cunyehe ra Cristo tɨndoho. Ta cha yaha̱ cha cúvi ra, cunandoto ra. Ta ican ra cuví ra cunandoto xihna ca. Ta cusacata ra tari noo ñuhu̱ ityi cuahan ñáyɨvɨ vatyi sacotó ra yoso caa cacu añima ñu, ñu Israel ta ñu cha ñima ñu Israel cuví ―catyí ra Pablo. \s1 Ra Pablo cuñí ra cha nachino iñi rey Agripa ta cunyicon ra chi ra Cristo \p \v 24 Cuhva cha catyi̱ ra Pablo tuhun ihya, ra Festo canachaa̱ ra, ta catyí ra: \p ―¡Loco yoho Pablo! cha cuenda cha cuaha xaan sacuahún ta ndulocon ―catyí ra Festo chi ra. \p \v 25 Soco ra Pablo catyí ra chi ra: \p ―Ña loco yuhu, yoho tata Festo. Soco cha cahín, maa maa ri tuhun ndicha cuví. \v 26 Ihya nyaá rey Agripa. Ta chitó vaha ra tuhun ihya. Yucuan chaha cahín chihin cha ña cahán nui. Vatyi chité tyi chitó tucu maa ra tuhun ihya, vatyi ñima tuhun xehe cuví. \v 27 Yoho rey Agripa, ¿atu chinó iñun tuhun cha catyaa̱ ra profeta cuenda Nyoo ta cha naha? Yuhu chité vatyi chinó iñun ―catyí ra Pablo chi ra Agripa. \p \v 28 Tyicuan ta ra Agripa catyí ra chi ra: \p ―Suhva cuii ri ca ta nachino iñi tuhun cahun ta quɨhvi cuenda ra Jesús ―catyí rey Agripa chi ra Pablo. \p \v 29 Tyicuan ta ra Pablo catyí ra: \p ―Cuví ri suhva, o cuví ri cuaha soco chi Nyoo chiquén vatyi na nduvi ndɨhun ñáyɨvɨ cuenda ra Jesús tari mai. Ta ñima yoho ri, soco tandɨhɨ ri ñáyɨvɨ, ñu chiñí tuhun cahín. Noo ri cha ña cuñí, cha quɨhɨ cadena ndaha ndo tari mai vityin ―catyí ra Pablo. \p \v 30 Cha yaha̱ cha catyi̱ ra Pablo tuhun ihya, ndɨcuita̱ rey ta gobernador ta cu Berenice, ta tandɨhɨ ra canyicú yucuan. \v 31 Ta cha yaha̱ quita coyo ñu, ta cacatyí ñu chi tahan ñu: \p ―Ñahri cuatyi ra ihya cha ñihi xaan. Ña tahán chi cúvi ra. Ta ni ña tahán chi cohon ra vehe caa ―catyí ñu. \p \v 32 Ta ra Agripa catyí ra chi ra Festo: \p ―Cuví saña yo chi ra, tyehe ta ñima maa ra chicán cha cutuñi chi ra nuu ra cuví rey cahnu ―catyí ra. \c 27 \s1 Nu tachi̱ ra Festo chi ra Pablo nya ñuu Roma \p \v 1 Quɨvɨ cha catyaa̱ ra Festo ta ra Agripa cuhva tyi tachi̱ ra chi ndi nya ñuu Roma ityi Italia, nacuhva cuenda ra chi ra Pablo ta suhva ca ra chi noo capitán cha nañí Julio. Yɨhɨ́ ra noo batallón sɨndaro, cha nañi Cuenda Ra Augusto. \v 2 Ta cuahan tucu ra Aristarco chihin ndi ñandɨhɨ. Ra ñuu Tesalónica cha nyaá ityi Macedonia cuví ra. Tyicuan ta quɨhvɨ̱ ndi chichi noo barcu cha quichi ityi ñuu Adramitio ta cuhun chi ñuu cha nyicú yuhu tyañuhu ityi Asia. \v 3 Cha inga quɨvɨ chaa̱ ndi puerto Sidón. Ta ra Julio vaha ñáyɨvɨ cuví ra chihin ra Pablo. Ta chaha̱ ra cha cunyehe ra chi ra tahan ra ñuu cuan. \v 4 Yaha̱ cuan ta quita̱ ndi Sidón ta casandaa̱ ra sahma barcu cuan ta chihin fuerza tatyi ri cuahan ndi. Ta vatyi caa tatyi sɨquɨ ndi yaha̱ ndi chiyo xehe ca ñuhú Chipre. Vatyi ña ñihi xaan caa tatyi chiyo cuan. \v 5 Yaha̱ sava ndi tyañuhu ityi nuu Cilicia ta Panfilia, ta chaa̱ ndi noo ñuu cha nañi Mira ityi Licia. Ta noo̱ ndi barcu cuan. \p \v 6 Yucuan nañihi̱ capitán cuenda sɨndaro nonga barcu cha quichi nya ñuu Alejandría ta cuahan chi Italia. Ta catyi̱ capitán na quɨhvɨ ndi barcu cuan vatyi cuhun ca ndi nu cuahan ndi. \v 7 Cuaha quɨvɨ chica̱ ndi cuee ri. Ta chihin cha cuaha tɨndoho ta chaa̱ ndi yatyin ri ñuu Gnido. Ta cha cuenda cha ñihi xaan caá tatyi, ña chaha̱ chi cha cuhun ndi ityi nuu, ta yaha̱ ndi yatyin ri ñuu Salmón. Ta nacuico̱ ndi ityi yuhu ñuhú Creta. \v 8 Nducu̱ ndi cuhva cha cuhun ndi yuhu tyañuhu cuan ta chaa̱ ndi nu nañí Buenos Puertos yatyin ri ñuu Lasea. \p \v 9 Cha cuaha xaan quɨvɨ yaha̱ ta cha yɨca xaan nanduvi̱ cha caca noo ndi ityi nu tyañuhu. Vatyi cha yaha̱ quɨvɨ vico ayuno nu ña chachi ñu Israel. Ta cha cuyatyin yoo vichin. Yucuan chaha ra Pablo chaha̱ ra tuhun chi ra sacaca barcu cuan, \v 10 ta catyí ra: \p ―Nyoho ra canyicú ihya, cuɨ̱ñɨ ndo tuhun cahín. Nyehí vatyi yɨca xaan cuhva cuahan yo. Ta tuví iñi vatyi cuaha xaan cusacunaa yo. Cunaa barcu ta cha nyisó chi ta nyacua nya maa yo ñandɨhɨ. Vaha taxin ca nandoo yo ihya ―catyí ra chi ra. \p \v 11 Soco capitán cuenda sɨndaro cuan quichaha̱ ca ra chi ra sacacá barcu chihin chitoho barcu ta ñima ca chi ra Pablo. \v 12 Ña cuví yaha ndi yoo vichin yucuan tyi ñihi xaan tuhvá caa tatyi, ta yɨca xaan cuenda barcu. Yucuan chaha tandɨhɨ ra ta catyí ra: \p ―Vaha ca cha quita yo ihya ta nducu yo cuhva chaa yo nya ñuu Fenice suri ñuhú Creta ihya. Yucuan cuví noo nu vaha cunyaa barcu vatyi nyaa ñuu cuan chiyo caña ñanyii ―catyí ra. \s1 Nu ñihi xaan caá tatyi nu tyañuhu \p \v 13 Tyicuan ta quichahá caa chiin tatyi cha quichi ityi sur. Ta cuñí maa ra vatyi vaha xaan vatyi ñima tatyi ñihi cuví, ta cuvi cuhun ra chihin barcu ra nɨcañi ri yuhu tyañuhu ñuhú Creta cuan. \v 14 Ña cuaha ri chicá ra ta quichaha̱ caa noo tatyi xaan cha quichi̱ ityi norte. Ta tyandahá chi barcu inga ityi. \v 15 Ta ña cuví ca cuhun ndi ityi nuu ca cha cuenda tatyi cuan. Ta saña ndaha ndi nacuhun maa barcu chihin tatyi nya ityi cuñí maa chi. \v 16 Ta tyandahá tatyi chi ndi ityi chiyo satyin noo ñuhú luhlu cha nañí Clauda. Ta chihin cha yɨɨ xaan naquehe̱n ndi lancha luhlu cha xitá quiñoho barcu, ta natyihi̱ ndi ityi chichi barcu coto nyee chi. \v 17 Ta cha yaha̱ natyihi̱ ra lancha cuan, yucuan ta chahñi̱ vaha ra yoho nɨcachico barcu vatyi coo fuerza chi. Ta yuhví ra coto tahan ra nu yaxin ndutya ta quɨhvɨ barcu cuan chichi ñɨtɨ vita iyó yuhu tyañuhu nu nañí chi Sirte, yucuan chaha sanoo̱ ra sahma barcu ta chaha̱ ra cha cuhun barcu yoso cuhva tyandahá tatyi. \v 18 Ta cha inga quɨvɨ suri ñihi xaan caá tatyi. Yucuan chaha quichaha̱ catuchi ra carga nu tyañuhu. \v 19 Ta cha cu uñi quɨvɨ quehe̱n ndi ndaha tyiño barcu ta tyihi̱ ndi nu tyañuhu. \v 20 Ta cuaha quɨvɨ ña nyehe̱ ndi ni ñanyii ta ni tiñoo. Ta ñihi tatyi nañí chi ndi. Yucuan chaha ña tyaa̱ ca ndi cuhva cha cacu ndi. \p \v 21 Cuaha quɨvɨ yaha̱ ta ña chachí ndi. Tyicuan ta catyí ra Pablo chi tandɨhɨ ra: \p ―Nye̱he ndo, vaha ca tyehe ta quichaha̱ ndo chii quɨvɨ cuan, ta ndoo taxin yo Creta cuan. Ta vityin nyehé xaan yo tɨndoho ihya ta cuaha ndaha tyiño sacunaá yo. \v 22 Soco vityin ma caca xaan iñi ndo vatyi ni noo yo ta ma cúvi yo. Barcu ihya cuví cha cunaa. \v 23 Vatyi Nyoo nyacá ñaha ra chii, ta sacuví tyiño nuu ra, sanyehe̱ ra noo visión chii cuñi. Ta tuvi̱ noo ángel nui. \v 24 Ta catyí ángel cuan chii: “Ma yuhvun, Pablo. Vatyi cuñí chi cha cahun tuhun Nyoo nuu rey cahnu Augusto nya Roma. Ta cha cuendon cusacacu Nyoo tandɨhɨ ra canyicu chuhun chichi barcu”, catyí ángel cuan chii. \v 25 Yucuan chaha nyoho cha ñohó ndo chichi barcu, sa̱nɨɨ ndo iñi ndo. Vatyi yuhu chinó iñi chi Nyoo. Ta chitó vahi vatyi cuvi tari cuhva catyí ángel cuan chii. \v 26 Vasɨ cuanyee barcu soco cuachaa yo noo ñuhú luhlu ―catyí ra Pablo chi tandɨhɨ ndi. \p \v 27 Noo cha cuaa quɨvɨ ndɨhɨ chahun quɨvɨ chica̱ ityi ndi nu tyañuhu, ñohó ndi nu tyañuhu Adria. Ta chata cuan chata ihya tyandahá tatyi chi barcu ndi nu tyañuhu. Ta vasɨ ora ñuu cuví cuhva cuan ta tuvi̱ iñi ra sacacá barcu cuan tyi cuachaa ndi noo ñuhú. \v 28 Tyicuan ta tyicuhva̱ ra cha cono ndutya. Ta nyehe̱ ra tyi oco chahun ɨɨ́n tahan metro iyó. Cuaha̱n ndi chiin ca ityi nuu ca. Ta tyicuhva̱ tucu ra inga chaha. Ta iyó oco ucha metro. \v 29 Ta cayuhví ra coto nañi barcu cuan chata yuu. Yucuan chaha casanoo̱ ra cumi tahan caa vee cha nyaa gancho nuu, ityi chata barcu. Ta ña iñi ca ra cha cundichin. \v 30 Ta ra sacacá barcu cuan catyaa̱ ra cuhva cacono xehe ra. Ta yucuan chaha quichaha casanoó ra lancha cuan nu ndutya ityi nuu barcu cuan. Ta sahá ri maa ra tyi inga caa casanoó ra. \v 31 Soco ra Pablo sacoto̱ ra chi capitán ta chi sɨndaro ta catyí ra: \p ―Tatu ma ndoo ra cuan chichi barcu. Nyoho ma cuvi cacu ndo ―catyí ra chi ra. \p \v 32 Tyicuan ta sɨndaro cachahnya̱ ra yoho lancha. Ta casanacava̱ ra nu ndutya. \v 33 Ta cha ñaa ca cuan ra Pablo catyí ra chi tandɨhɨ ra: \p ―Cha iyó uchi cumi quɨvɨ cha ta cachi ca yo. \v 34 Catyí chi ndo, na cachi yo vityin. Nɨñɨ xaan cuñí chi cha cachi yo ta ndunyee coño ñuhu yo. Vatyi cucacu yo ta ni noo ixi xiñi yo ta ma cunaa. \p \v 35 Ta cha catyi̱ ra tuhun ihya, ra Pablo quehe̱n ra noo pan ta nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo nuu tandɨhɨ ra. Tyicuan ta tahvi̱ ra ta quichaha̱ chachi ra. \v 36 Tyicuan ta tandɨhɨ ca ra candunɨɨ̱ ca iñi ra ta cachachi̱ ra ñandɨhɨ. \v 37 Ta cha tandɨhɨ ndi cha ñohó ndi chichi barcu cuan, quita uvi ciento uñi xico chahun ɨɨ́n tahan ñáyɨvɨ. \v 38 Cuhva cha ndɨhɨ ca chachi̱ ra ta tuchi̱ ra yɨtɨn cha yɨhɨ́ trigu nu tyañuhu na nduñahma ca barcu. \s1 Nu nyeé barcu \p \v 39 Yaha̱ cuan ta cundichin. Ta canyehe̱ ra cha sacacá barcu noo ñuhú, soco ña canɨcoho̱n nuu ra nya cuví cuan. Nyehe̱ ra noo nu iyó ñɨtɨ. Ta catyaa ra cuhva nyehe ra tatu cuví sacuhun ra barcu yucuan. \v 40 Cachahnya̱ ra yoho cha nuhñí caa vee cuan. Ta sandoo̱ ra chichi tyañuhu. Ta casandutaya̱ ra vitu cha sanacuico barcu. Tyicuan ta casandaa̱ ra sahma cha tuhvá chitacaá ityi nuu barcu. Ta quichaha̱ quehen tatyi sahma cuan, ta sacuhún chi barcu nya nu iyó ñɨtɨ cuan. \v 41 Ta chaa̱ barcu cuan noo nu nañi tahan ndutya. Ta nyee xiñi chi chichi ñɨtɨ. Ta ña cuví ca natava ra. Ta suhva ca cha ña quɨhvɨ chichi ñɨtɨ, ñihi xaan cañí tyañuhu chi chi, nyacua tahvi̱ cuatyi chi. \v 42 Tyicuan ta sɨndaro cacuñí ra cahñi ra chi ndɨɨ cuii maa ra cuaha̱n cuacutuñi chi nuu ra cuví rey cahnu, coto cacono ra. \v 43 Soco capitán sɨndaro cuñí ra sacacu ra chi ra Pablo. Yucuan chaha ña chaha̱ ra cahñi ra chi ra, soco catyi̱ ra vatyi nya ra cachitó sutya, na cuhun cuee ra nu ndutya ta quita ra nya ñuhú ityi. \v 44 Ta tandɨhɨ ca ra cha ña cacuví sutya, na quehen ra vitu cha nyisó barcu, ta suhva ra chihin yɨquɨn vitu barcu cha tahvi̱ tyañuhu. Ta tyicuan caa cacacu̱ tandɨhɨ ndi ta quita̱ ndi ñuhú ityi. \c 28 \s1 Nu ñohó ra Pablo ñuhú Malta \p \v 1 Cuhva cha cha yaha̱ cacu ndi ta catyi ñáyɨvɨ iyó ñuhú cuan vatyi nu nyaá ndi nañí chi Malta, o Melita. \v 2 Ta vaha xaan tyiñuhu̱ ñu chi ndi. Ta sanataha̱n ñu ñuhu̱ vatyi coón savi ta vichin xaan. Ta catyí ñu chi tandɨhɨ ndi, natuhva ndi yuhu ñuhu̱ cuan natava ndi cha vichin ndi. \v 3 Tyicuan ta ra Pablo naquehe̱n ra suhva nducu tyihi̱ ra nu ñuhu̱. Ta noo coo quita̱ chichi nducu cuan, cha cuenda cha ihñi. Ta chachi̱ yɨhɨ tɨ ndaha ra Pablo ta ndoo̱ tɨ tacaa̱ tɨ ndaha ra. \v 4 Cuhva cha canyehe ñáyɨvɨ ñuhú cuan tyi tacaá coo cuan ndaha ra, quichaha catyí ñu chi tahan ñu: \p ―Ra ihya vasɨ noo ra chahñi̱ ñáyɨvɨ cuví ra, vatyi vasɨ cacu̱ ra nu tyañuhu soco ña chahá Nyoo cha coo ca ra cha cuenda cuatyi ra ―catyí ñu. \p \v 5 Soco ra Pablo naquɨsɨ ra chi coo cuan, ta canacava tɨ nu ñuhú, ta ñahri cuvi̱ chi ra. \v 6 Tandɨhɨ ñu nyatú ñu ñáá cuhva ndaa nu tyaa̱ tɨ, o ñáá cuhva cúvi ra. Soco cha yaha̱ nyatu xaan ñu, ta nyehe̱ ñu vatyi ñahri maa cuvi̱ chi ra. Tyicuan ta nasama̱ ñu cuhva chicá xiñi ñu, ta quichaha catyí ñu: \p ―Minoo nyoo cuví ra ―catyí ñu. \p \v 7 Yatyin ri cuan nyaá ñuhú ra cha cuví nuu ñuhú cuan. Publio nañí ra. Ta vaha xaan caha̱n ra chihin ndi. Ta tyiñuhu̱ xaan ra chi ndi, ndoo̱ ndi vehe ra uñi quɨvɨ. \v 8 Ta cuhví xaan sutu ra chihin cahñi ta cha chiyó ra. Ta ra Pablo chaha̱n ra chinyehe̱ ra nu catuví ra. Ta chica̱n tahvi ra chaha ra. Ta tyiso̱ ra ndaha ra sɨquɨ ra ta nduvaha ra. \v 9 Yaha̱ cuan ta quichaha caquichi̱ tucu inga ñu cuhví cha iyó ñuu cuan. Ta nduvaha̱ tucu ñu. \v 10 Ta tandɨhɨ ñu tyiñuhu̱ xaan ñu chi ndi. Ta quɨvɨ quɨhvɨ̱ ndi chichi barcu cha cuacuhun ndi, chaha̱ ñu tandɨhɨ cha cuchiñuhu chi ndi ityi cuhun ndi. \s1 Nu chaa̱ ra Pablo ñuu Roma \p \v 11 Uñi yoo ñoho̱ ndi Malta cuan. Tyicuan ta ñihi̱ ndi noo barcu cha quichi nya ñuu Alejandría ityi Egipto. Ta ndoo̱ chi Malta nya yaha̱ yoo vichin. Ta nyaa noo cha natava ñu, noo xiñahñu nyoo Cástor ta nyoo Pólux, xiñi chi. Quɨhvɨ̱ ndi barcu cuan ta cuahan ndi. \v 12 Ta chaa̱ ndi ñuu Siracusa. Ta yucuan ndoo̱ ndi uñi quɨvɨ. \v 13 Ta yucuan ta quita̱ ndi ta cuahan ndi ityi yuhu tyañuhu nyacua nya chaa̱ ndi ñuu Regio. Ta cha inga quɨvɨ cuan caa xaan tatyi cha quichi ityi sur ta chica̱ ndi uvi quɨvɨ ta chaa̱ ndi ñuu Puteoli. \v 14 Yucuan ñihi̱ tahan ndi chihin suhva ra hermano. Ta catyí ra chi ndi cha ndoó ndi noo vitya chihin ra. Yaha̱ cuan ta quita̱ ndi ta cuahan ndi nya ñuu Roma. \v 15 Ta ñu yɨhɨ́ cuenda Nyoo ñuu Roma cuan ñihi̱ ñu tuhun tyi cua chaa ndi. Ta chaha̱n coyo ñu chisataha̱n ñu chi ndi ityi. Suhva ñu nyatú ñu chi ndi Nuyahví Apio. Ta inga ñu ñihi̱ tahan ñu chihin ndi nya nu nañi Tres Tabernas. Ta cha nanyehe̱ ra Pablo chi ñu, nacuhva̱ ra tyahvi nyoo chi Nyoo. Ta ndunɨɨ ca iñi ra. \v 16 Cuhva cha chaa̱ ndi Roma cuan, capitán cuan nacuhva̱ cuenda ra chi ra ca iyó cuatyi cuan chi noo ra cuví nuu chi ra sahá cumi vehe caa. Ta chaha̱ ra cuan cha coo sɨɨn ra Pablo. Ta noo ri sɨndaro sahá cumi chi ra. \s1 Nu cahán ra Pablo tuhun Nyoo ñuu Roma \p \v 17 Uñi quɨvɨ cha yaha̱ chaa̱ ndi yucuan. Tyicuan ta tachi̱ ra Pablo tyiño naquichí coyo ra cacuví nuu cuenda ñayɨvɨ Israel cha iyó ñuu Roma cuan. Ta cuhva cha ndu ɨɨn ri ra, quichaha catyi̱ ra chi ra: \p ―Nyoho yañi, vasɨ ñahri sacuvi̱ chi ñu Israel tahan yo, ta ni ñahri sacuvi̱ sɨquɨ costumbre sutu chahnu yo, soco chaha̱ cuenda ra Israel chii chi ra ñuu Roma. Ta ñohi̱ vehe caa Jerusalén ndaha ra ñuu Roma. \v 18 Ta cha cutuñí chi, ta cuñí ra nyacá ñaha casaña ra chii. Vatyi ñahri cuatyi cha cahnu cha tahán chi cúví. \v 19 Soco cha cuenda cha nduxaán xaan ra Israel sɨqui, chica̱n taxin cha cutuñi chii nuu maa rey cahnu. Vasɨ ñahri cuatyi cuacaquen sɨquɨ ñu ñui nuu ra. \v 20 Yucuan chaha cane̱ chi nyoho vatyi cohon nui chi ndo, ta sacoté chi ndo vatyi nuhñí yuhu chihin cadena vityin cha cuenda cha yɨhɨ́ iñi yo, ñu Israel, chi Nyoo ―catyí ra Pablo. \p \v 21 Tyicuan ta catyí ra Israel chi ra Pablo: \p ―Ña chitó maa ndi tuhun yoho. Ta yori casacoto̱ chi ndi, ni chihin carta, ta ni ta yori ca quichi̱ ityi Judea sacoto cha caun, o caha̱n ña vaha ñu sɨcun. \v 22 Soco cuñí ndi cuɨñɨ ndi tuhun chicá xiñi yoho. Vatyi chitó ndi vatyi tandɨhɨ ri ityi cahán ña vaha ñáyɨvɨ sɨquɨ tuhun chaa ihya ―catyí ra Israel chi ra Pablo. \p \v 23 Tyicuan ta catyihi̱ tahan ra tuhun nya quɨvɨ quichi coyo ra inga chaha. Ta cha chaa̱ quɨvɨ cuan, chaa̱ coyo cuaha ñáyɨvɨ nu iyó ra Pablo. Ta nya ñaha ri ta nya cha cuaa cahán ra Pablo tuhun yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima yo. Ta chihin ley ra Moisés ta tuhun cha catyaa̱ ra profeta Nyoo ta cha naha, sañahá ra chi ñu vatyi ra Jesús cuví ra cha sacacú chi yo, vatyi cuñi ra tyi nachino iñi ñu chi ra. \v 24 Yɨhɨ́ ñu chinó iñi ñu cha catyí ra Pablo. Ta inga ñu ña chinó iñi ñu. \v 25 Ta vatyi ña ɨɨn ri chino iñi ñu ta sɨɨn sɨɨn tuhun cahán ñu, ta quichaha̱ cuahan coyo ñu. Ta ra Pablo catyí ra chi ñu: \p ―Ndicha xaan cha catyi̱ Tatyi Ii chi sutu chahnu yo chihin yuhu ra profeta Isaías ta cha naha. Vatyi catyí ra tyehe caa: \p \v 26 Cua̱han ta ca̱tyi chi ñáyɨvɨ ihya tyehe caa: \q1 Nyoho cucuɨñɨ ndo tuhun Nyoo. \q1 Soco ma cutuñi iñi ndo. \q1 Ta cunyehe ndo chihin chɨtɨ nuu ndo cha sacuví Nyoo. \q1 Ta ma tuvi iñi ndo. \q1 Tyicuan caa catyí chi ñu. \q1 \v 27 Vatyi añima ñu cha ndundava̱ xaan. \q1 Ta chiñí ri maa ñu tuhun Nyoo. \q1 Ta natahán chɨtɨ nuu ñu, \q1 tacuhva cha ma cuvi nyehe ñu. \q1 Ta nɨcunyasɨ́ soho ñu. \q1 Yucuan chaha ña chiñí ñu, ta ndundava̱ añima ñu. \q1 Yucuan chaha ña cuñí ñu quɨhvɨ ñu chichi ndahi na sanduvahi chi ñu, catyí Tatyi Ii chihin yuhu ra Isaías ta cha naha. \p \v 28 ’Co̱to vaha nyoho vatyi vityin ta ityi nuu ca cuhin cusacote chi ñu cha ñima ñu Israel cuví vatyi sacacú Nyoo chi ñu. Ta maa ñu cuatyasoho ñu, ―catyí ra Pablo chi ñu. \p \v 29 Cuhva cha catyi̱ ra Pablo tyehe caa, ra Israel cuahan coyo ra suri cuví yuhu ra chihin ra tahan ra tuhun cha cahan ra Pablo chihin ra. \p \v 30 Uvi cuiya nanɨɨ ndoo̱ ra Pablo vehe nu nyaá ra cuenda yoo ñuu Roma cuan. Ta vaha cahán ra chihin tandɨhɨ ñu chaha̱n vehe ra. \v 31 Ta chihin cha nɨɨ iñi ra ta cahan ra tuhun yoso caa nyacá ñaha Nyoo añima yo. Ta sañahá ra tuhun Sutu Mañi yo ra Jesucristo. Ta yori chasɨ́ cha cahán ra.