\id MRK - Minaveha NT [mvn] -Papua New Guinea 2008 (DBL 2017) \h Marika \toc1 Iesu Vaneana Ahiahina Marika Wayahina \toc2 Marika \toc3 Mar \mt2 Iesu Vaneana Ahiahina \mt1 Marika \mt2 Wayahina \is1 Buki Taina Wayahina \ip Buki taina a tau ginuma vivane Marika. Tauna ana wava ainua Ioni Marika, ka tauna Pita avuna. Buki tupwai nihenia Marika ana wava kavaniahei (Dewa 12:12, 25; 13:5, 13; 15:37-39; Kolose 4:10-11; 2 Timoti 4:11; Pilemoni 24; kadu 1 Pita 5:13). \ip Marika ya nuanua ya iginuma taina nihenina Iesu yana dewa kadudueyei. Wayahina, buki taina tupwana kutakutana, ka eha aka pata Iesu yana vona habuhabuna o kadi yana vona tana‑minikuna habuhabuna kavaniahe buki taina nihenina. \ip Ka Marika voneka mataina 3:6 nihenina, e me Iudea yai tau eta‑naonao yoko Parisi nihenina avaha ivi‑nua‑dadani Iesu inau‑vi‑anigi. Tuta tuta Iesu yoko Parisi yai dewa vo‑vi‑tunutunuhi, ka taui ini‑yauyau ivaniahei deina. Wayahina, taui Iesu inau‑nikonikoiei. Kate yai nua‑vane eha aitam aviani Iesu wayahina. Tauna vona tunutunuhina naunau‑wahei, ka aituhu aviyaivia inononi ivitumahanei, tomotaui ito‑yavuha ivaniahei deina. \c 1 \s1 Ioni Tau Vi‑bapitaiso Naunau‑wahe \r (Mateu 3:1-12; Luke 3:1-18; Ioni 1:19-28) \m \v 1 Iesu Tau Ito‑yavuha, Yaubada Natuna, Vaneana Ahiahina vi‑putu vona taina wayahia. \p \v 2 Yaubada ya tau apa‑taputapu ana wava Isaia Yaubada yana vona ginumi deina, ivona, \b \q1 “Apaina yau tau mataeda avi‑tunei, \q2 e tauna eta‑naoem, e yam etawana na‑hadani,”\x + \xo 1:2 \xt Mal 3:1.\x* \q1 \v 3 “e tauna anata nihenina vi‑honehone, \q2 ‘Kauvea ya etawana uhadani, \q3 tauna ya paisewa uvo‑vi‑meani.’”\x + \xo 1:3 \xt Isa 40:3.\x* \b \p \v 4 Ka Ioni Tau Vi‑bapitaiso omo, e apa‑taputapu‑nana nau‑yehai. Tauna anata mamaei, ka tenoke tomotau vi‑bapitaisoei ka nau‑waheyei deina, ivona, “Nau‑wawanimi yami goyona uhaeyei, ka wayahia unua‑vinana. Na‑iakwa, avi‑bapitaisoemi, ka Yaubada yami goyona na‑nua‑piahi.”\x + \xo 1:4 \xt Dew 13:24; 19:4.\x* \v 5 Ka tau vi‑meagai habuhabui papani Iudea nihenina, ka habuhabui meagai Ierusalem wayahina ine Ioni wayahina Daudau Ioridani wayahina. Ka avaha yai goyona ihaeyei, e Ioni vi‑bapitaiso‑neiei. \v 6 Ka Ioni ana kwama moimoiana a nau‑vevewana kameli\em V\em* vutuvutuna wayahina, ka dobwana a haiona bulumakau\em V\em* wagana wayahina weteweteni, ka tauna ana maꞌ wakipou ka mamau udaudana ai daudau. Ana kwama kadu ana maꞌ eha mani tomotau ai kwama ahiahina o ai maꞌ ahiahina deina.\x + \xo 1:6 \xt 2Ki 1:8; Mat 11:8.\x* \v 7 Ka Ioni ya nau‑wahe deina, ivona, “Tauna bagibagi‑tawaneu omomo, ka eha nau‑wawaniu ana‑iwaodu ae‑yapayapana ai pai yohona ayavuhi, iuna tauna ana wava au wava vane‑tawane‑vainei.\x + \xo 1:7 \xt Dew 13:25.\x* \v 8 Tuta ataina wayahina yauke daudaua avi‑bapitaisoemi, kate apaina tauna Nuana Ahihinata wayahina vi‑bapitaisoemi.” \s1 Iesu Omo Ioni Wayahina \r (Mateu 3:13-17; Luke 3:21-22) \p \v 9 Ka Iesu ya meagai naona Nasareta, papani Galili nihenina. Ka tauna ya meagai ni‑tawanei, e omo Daudau Ioridani wayahina, iuna ya nuanua a bapitaiso vaniahei Ioni wayahina. Ka Ioni Iesu vi‑bapitaisoei Daudau Ioridani nihenina. \v 10 Ka tutana Iesu daudaua tube vi‑ata, tauna dune‑vane, e wahuma dueyei am‑yehi‑nuei, ka Nuana Ahihinata bunebune deina opu‑me, e Iesu wayahina itoha. \v 11 Ka wahuma aitam movi vinꞌ‑omo, ivona, “Wamke Natu‑hoiu, ka adune‑nuanuaiem. Taum wayahim adewa‑haiawa ananina.”\x + \xo 1:11 \xt Sam 2:7; Isa 42:1; Mat 12:18; Mar 9:7.\x* \p \v 12 Ka tuta aitamoata wayahina Nuana Ahihinata Iesu vi‑tunei inei anata. \v 13 Ka auyewa ai yau 40 nihenia anata mamaei ka auyewaia nihenia Satana omo wayahina, e nau‑dadana‑havihavinei. Ka tenoke Iesu pono udaudana nui imamaei, ka anelose iomo wayahina iaivaitei.\x + \xo 1:13 \xt Sam 91:11-13.\x* \p \v 14 Ka avaha Erodi Ioni yohoni, e Iesu omo papani Galili inui, ka tauna Yaubada Vaneana Ahiahina naunau‑wahei,\x + \xo 1:14 \xt Mar 6:17.\x* \v 15 vonavona, “Tuta pai vo‑vi‑aiai avaha iakwa, ka Yaubada ya pai veimea avaha omo niwanikaia. Wayahina, nau‑wawanimi unua‑vinana, e Vaneana Ahiahina uvitumahanei.”\x + \xo 1:15 \xt Mat 3:2.\x* \s1 Iesu Tau Nau‑agida Tupwai Honei \r (Mateu 4:18-22; Luke 5:1-11) \p \v 16 Ka Navu Galili wayahina Iesu tania ni‑awana, ka Simoni ka vaneina Aniduru dueyei agida ivivi‑ai navua, iuna taui tau nau‑agida. \v 17 Ka Iesu vonei, ivona, “Unꞌ‑omoi, uvi‑muni‑waiwaieu, e aviwavenemi unau‑agida tomotau wayahi.” \v 18 Ka ivo‑kwayavoni yai agida ini‑tawanei, e Iesu ivi‑muni‑waiwaiei. \fig “Unꞌ‑omoi, uvi‑muni‑waiwaieu.”|alt="Jesus Calls Fishermen At Work" src="GS-IB04110.tif" size="col" loc="MRK 1:16-20" ref="1:17" \fig* \p \v 19 Ka tauna neine, e Sebedi natunatuna ainua ai wava Iamesa ka Ioni dueyei, ka taui kadu wae nihenina imamaei yai agida iauya‑numi. \v 20 Ka Iesu hone‑kwayavoni. Ka taui amai Sebedi tauna ya tau paisewa tupwai nui wae nihenina ini‑tawanei, e Iesu ivi‑muni‑waiwaiei. \p \v 21 Ka meagai Kapenaum inui, ka tutana auyewa tapanono vinꞌ‑omo, tauna yai pai nau‑hohona inui, e ya viwavenena vi‑putui. \v 22 Ka me Kapenaum nuai vi‑tupatupa ya viwavenena wayahina, iuna Iesu wayahina viwavenena anꞌ awaeha mamaei, ka tauna viwavenei tunuhina kadu bagibagina, eha tau ginuma yai viwavenena ihanuana deina.\x + \xo 1:22 \xt Mat 7:28-29.\x* \p \v 23 Ka babau‑nana wayahina aitam onoto pai nau‑hohonana nihenina mamaei, ka nua gawagawamina avaha onotona inui mamaei, ka nua‑nana onotona yawaina veimeyei. Ka movina ananina wayahina nua‑nana Iesu vi‑honei, \v 24 ivona, “Iesu, tevana Nasareta! Aviani iuna eomoi baina? Kaiwadi, eomo evita‑vovoniai, a? Ika, avaha anamanem. Taum vivane Yaubada Yanꞌ Onoto Ahihimata.”\x + \xo 1:24 \xt Mar 5:7.\x* \v 25 Kate vona panina wayahina Iesu nua‑nana ya vonana vito‑potei, ivona, “Egenuana, ka onoto taina eni‑tawanei!” \v 26 Ka avaha nua goyo‑nana onotona bebewei, ka konua ananina, e ni‑ubau iopu wayahina, e ni‑tawanei.\x + \xo 1:26 \xt Mar 9:26.\x* \v 27 Ka tomotaui habuhabui nuai vi‑tupatupa ananina. Ka dewana wayahina ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Dewana aviani? Kaiwadi, viwavene‑nana vovouna, ka tunuhina, ka bagibagina! Ika, tauna wayahina awaeha mamaei, e nua gawagawami veimeyei, ivi‑ateteyei.” \v 28 Ka Iesu vaneana ni‑kwayavoni meagai habuhabui papani Galili nihenina wayahia.\x + \xo 1:28 \xt Mat 4:24.\x* \s1 Iesu Tomotau Habuhabui Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 8:14-17; Luke 4:38-41) \p \v 29 Ka pai nau‑hohonana wayahina ini‑ubau iopu, e ine tunuhina Simoni ka Aniduru ainua yai manua wayahina, ka Iamesa Ioni ainua nui inui. \v 30 Ka Simoni nawana idaudauva ivi‑kwanaha genanavina, ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai iomo tauna wayahina, ivoneyei. \v 31 Ka Iesu omo vavinena wayahia, e nimai vo‑vi‑avini, e vavinena si‑vi‑mini. Ka genanavi‑nana am‑niniei, ividoha. Wayahina, vavine‑nana imini, ai maꞌ ivo‑vi‑aiaia, iboui, e Iesu yaiana nui iam. \p \v 32 Ka vinanavi‑nana, avaha babau ionu, tau vi‑meagai‑naia tau kwanakwanaha yoko iomanei Iesu wayahina, ka kadu aituhu aviyaivia nihenia nua gawagawami imamaei, e yawai iveimeyei, taui kadu iomanei. \v 33 Ka tau vi‑meagai habuhabui manuana mataetana wayahina inau‑hohona. \v 34 Ka tauna yoko ivi‑kwanakwanaha mani muya mani muya wayahia vo‑vi‑aiaiei, ka nua gawagawami habuhabui si‑vinꞌ‑omanei. Ka eha aitam nua gawagawamina tꞌ‑awaehe na‑ipupu. Iuna nua gawagawami habuhabui avaha ianamanei vivane tauna Tau Ito‑yavuha‑nana.\x + \xo 1:34 \xt Mar 3:10-12.\x* \p \v 35 Ka mana navia, mata‑hamwahamwanina wayahina, tauna mini‑kwayavoni, e anata wayahina ine na‑viama Yaubada wayahina.\x + \xo 1:35 \xt Mat 14:23; Mar 6:46.\x* \v 36 Ka munia Simoni yaiana nui inaunau‑nene wayahina. \v 37 Ka avaha ivaniahei taui yai nua‑tupatupa nui ivonei, ivona, “Tomotau habuhabui inenenem!” \v 38 Ka tauna vonei, ivona, “Nau‑wawanika meagai nepekaia wayahia kani‑keyekeyeka, ka tau vi‑meagai tanoi kadu anaunau‑waheyei. Paisewa taina vivane pai mini ananina ka kadu iuna ananina aomo tanopia.” \v 39 Ka papani Galili habuhabuna nihenina ni‑awana, ka tauna tau vi‑meagai yai pai nau‑hohona tunina tunina nihenia naunau‑waheyei, ka nua gawagawami si‑vinꞌ‑omanei tomotau‑naia wayahia.\x + \xo 1:39 \xt Mat 4:23; 9:35.\x* \p \v 40 Ka aitam tau lepero omo Iesu wayahina, ka aena vi‑tupa‑gumi, e viama wayahina, ivona, “Avaha anamanem am pata, ka aituhu yam nuanua, kaiwadi evo‑vi‑aiaieu?” \v 41 Ka Iesu onotona dune‑nuanuaiei, ka nimana tunei vo‑dadani, ka vonei, ivona, “Nuanuau. Evidoha.” \v 42 Ka vo‑kwayavoni a lepero ni‑tawanei, ka vidoha. \v 43 Ka vona panina wayahina Iesu nau‑vi‑avini, ka vi‑tune‑kwayavoni, \v 44 ivona, “Edu! Eha aitam tomotau yam vidoha evoneyei. Kate ena‑ne tau vi‑nomu wayahina, ka taum eviwavenei. Ka avi dewa Mosese ya veimea veimeyem yam vidoha wayahina, dewana enꞌ‑am‑veneneyei, aitam pai dune tomotau wayahia.”\x + \xo 1:44 \xt Lev 14:1-32.\x* \v 45 Kate onoto‑nana Iesu movina eha ta‑vi‑munie. Tauna ine, e ya vidoha wayahina ivona ananina, ka ipupu‑kavokavovoei. Ka onoto‑nana ya dewana iakwa, e Iesu eha ana pata aitam meagai wayahina na‑nu tau vi‑meagai mataia. Iuna taui yai nuanua ananina idudueyei. Wayahina, avi tuta inononi Iesu yai meagai nihenina mamaei, inau‑bwanunua, inau‑hohona, ivitana‑wahewahe. Wayahina, tauna nau‑wawani ana nihenia mamaei, kate tomotau papani habuhabui wayahia inaunau‑nene ka iomomo Iesu wayahina ana nihenia. \c 2 \s1 Iesu Tau Penapena Nua‑piahi Ka Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 9:1-8; Luke 5:17-26) \p \v 1 Ka auyewa aitonuata iakwa, Iesu mavina tauna ya meagai Kapenaum wayahina ka mamaei, ka tomotau vaneana inononi. \v 2 Ka tomotau habuhabui inau‑hohona. Wayahina, eha yai pai maꞌ, kadu manua awana imaꞌ‑potei. Ka tauna Yaubada yana vona nau‑waheyei. \p \v 3 Ka tomotau tupwai iomo, ka tau penapena aitam nui iomanei, a tau avana ai yau na nau‑punina. \v 4 Ka eha memeanina inꞌ‑omo nepena, iuna yokoia ananina ibou‑potai. Wayahina, taui ivane manua hetana a nau‑peuna, e kwanana upuna mamaei isi‑nai. Ka avaha ibwegei, e tau penapena tauna a pai dauva nui ivi‑yoyoei iopu Iesu wayahina. \v 5 Ka Iesu, avaha tau avanaia yai vitumahana dueyei, tau penapena vonei, ivona, “Natu, yam goyona avaha anua‑piahi.” \p \v 6 Ka Yaubada ya veimea a tau viwavenena tupwai manua‑nana nihenina nui imanuena, ka taui nuai nihenina inuanua, \v 7 “Aviani wayahina onoto taina ivona deina? Tauna ya vonana wayahina Yaubada apa‑goyogoyoei. Koiaka ana pata yaka goyona nꞌ‑epa‑yavunei? Yaubada ana heta!” \p \v 8 Ka vo‑kwayavoni Iesu tauna nuana nihenina taui yai nuanuaia anamane‑yehai. Wayahina vonei, ivona, “Aviani iuna nuami nihenina dewaia unuenueyei? \v 9 Avi dewa dewa ainua taina wayahia memeanina? Kaiwadi, aituhu tau penapena avonei, ‘Yam goyona avaha anua‑piahi’, eha aitam aviani ududueye, a? Ka aituhu avonei, ‘Emini, ka yam pai dauva eavanei, e ena‑ne’, au awaeha mamaei, a? \v 10 Ka pai vo‑vi‑tupana avenemi, unꞌ‑anamaneu yauke, Tauna Vi‑tomotau, au awaeha mamaei tanopia goyona anua‑piahi.” \p Wayahina, tau penapena vonei, ivona, \v 11 “Avonem, emini, ka yam pai dauva eavanei, e ena‑nei yam manua.” \v 12 Ka tau penapenana mini, ka ya pai dauva avane‑kwayavoni, ka yoko mataia iopu ine. Ka dewana wayahina taui habuhabui nuai vi‑tupatupa, ka Yaubada iawa‑davei, ivonavona, “Tuta nonova wayahina a itoava tuta ataina wayahina eha aitam tuta dewaia deina kata‑dueye.” \s1 Iesu Levi Honei \r (Mateu 9:9-12; Luke 5:27-32) \p \v 13 Ka Iesu iopu‑havine Navu Galili awaniana wayahina, ka yoko habuhabui iomo tauna wayahina, ka tauna viwavenei. \v 14 Ka tutana neine, tauna Alipaeusi natuna ana wava Levi dueyei takesi\em V\em* a pai vi‑ai wayahina manuena. Ka vonei, ivona, “Evi‑muni‑waiwaieu.” Ka tauna mini, e vi‑muni‑waiwaiei. \p \v 15 Ka munia Iesu manuena Levi ya manua nihenina ka amam. Ka takesi\em V\em* a tau nau‑hohona yoko ka tau goyogoyona yoko nui Iesu ivi‑muniei. Wayahina, habuhabui yokoia ainuai wayahia tauna nui imanuena ka iamam. (Tuta tuta Parisi yokoia ainuai imana‑giboei.) \v 16 Ka Parisi yai tau ginuma idueyei Iesu takesi\em V\em* a tau nau‑hohona ka tau goyogoyona nui iamam. Wayahina, taui Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani iuna tauna takesi\em V\em* a tau nau‑hohona ka tau goyogoyona nui iamam ka inimnim?” Vi‑tanai‑nana wayahina kadu Iesu imana‑giboei.\x + \xo 2:16 \xt Mat 11:19.\x* \p \v 17 Ka avaha Iesu yai vi‑tanai‑nana nononi, aitam vona tana‑minikuna wayahina vona‑nau‑patei, ivona, \b \qm1 “‘Aituhu aviyaivia ibagibagi, taui eha nau‑wawani \qm2 dokita\em V\em* ihone na‑ivaitei, \qm1 kate tau kwanakwanaha ai heta nau‑wawani \qm2 dokita\em V\em* ihone na‑ivaitei.’ \b \m Yauke eha ata‑omo iuna yau nuanua tau tunutunuhi ahonehone, kate aomo tau goyogoyona ai heta ahonehonei.” \p \v 18 Ka Ioni Tau Vi‑bapitaiso a tau vi‑muni‑waiwai idewa‑didiguna, ka kadu Parisi yai dewa aitamoata deina, ka Yaubada iawa‑davedavei dewana wayahina. Ka tupwai tomotau iomo Iesu wayahina, e ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina Ioni a tau vi‑muni‑waiwai ka kadu Parisi ai tau vi‑muni‑waiwai idewa‑didiguna, kate am tau vi‑muni‑waiwai eha?” \p \v 19 Ka Iesu vonei, ivona, “Tau tavine onotona yaiana nui eha nau‑wawani ivi‑mohai, kate nau‑wawani idewa‑haiawa. Wayahina, tutana taui tau tavine onotona nui imamaei, eha memeanina wayahia idewa‑didiguna. \v 20 Ka tuta tepakaia wayahina, aitam auyewa omomo, ka auyewana wayahina tau tavine onotona tauna yaiana na‑ni‑tawanei. Akaka auyewana wayahina yaiana idewa‑didiguna. \p \v 21 Eha nau‑wawanika aitam kaleko vovouna kasi‑yehia, e kwama tutuaina wayahina katone‑pote. Iuna kaleko vovouna bagibagina, ka munia kaleko tutuaina nꞌ‑am‑yehi‑vainei. \v 22 Kadu deina, eha nau‑wawanika waina\em V\em* a pai aiwaha tutuaina nihenina waina\em V\em* vovouna kana‑iwahi. Iuna apaina waina\em V\em* vovouna punopuno nau‑vevewanei, e waina\em V\em* a pai aiwaha na‑nau‑vi‑pwaini, kadu pai aiwaha nꞌ‑am‑guani, e waina\em V\em* na‑iwaha, e ainua igoyo deina. Eha kadedewe deina. Itoka nau‑wawanika waina\em V\em* a pai aiwaha vovouna nihenina waina\em V\em* vovouna kana‑iwahi.” \s1 Iesu Auyewa Tapanono Veimeyei \r (Mateu 12:1-8; Luke 6:1-5) \p \v 23 Ka aitam auyewa tapanono wayahina, tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui baguna witi\em V\em* nihenina ineine, ka a tau vi‑muni‑waiwai witi\em V\em* uana iaiponuponui. \v 24 Wayahina, Parisi yoko tauna ivonei, ivona, “Ia! Edueyei! Aviani idedewei aka veimea vito‑potei auyewa tapanono wayahina. Aviani wayahina idedewei deina?”\x + \xo 2:24 \xt V.V 23:25.\x* \p \v 25 Ka Iesu vonei, “Kaiwadi, itomi avaha Kini\em V\em* Davida yana dewa wayahina uaiaiava, a? Tutana tauna taui nui eha ai maꞌ, ka am inavovo, medeina dewei?\x + \xo 2:25 \xt 1Sa 21:1-6.\x* \v 26 Tauna Yaubada ya manua inui, e palaua vitovito‑potana ania. Vona ahiahina, aitam veimea mamaei, e veimeana tau vi‑nomu ai heta awaehei palauana ianiania, ka tomotau kavokavovo vito‑potei. Ka udueyei. Davida eha aitam tau vi‑nomu, kate tauna ania, ka taui nui vene‑neiei, ka kadu iania. Tutana dewana vinꞌ‑omo, Abiata tau vi‑nomu ananina.”\x + \xo 2:26 \xt Lev 24:5-9.\x* \v 27 Iakwa, e pai mini ananina vonei, ivona, “Yaubada auyewa tapanono vevewanei iuna ya nuanua tomotau ividoha wayahina. Eha tomotau ta‑vevewane auyewa tapanono a vidoha wayahina.\x + \xo 2:27 \xt V.V 5:14.\x* \v 28 Wayahina, yauke, Tauna Vi‑tomotau, auyewa tapanono aveimeyei.” \c 3 \s1 Onoto Na Nima Begabegana Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 12:9-14; Luke 6:6-11) \p \v 1 Ka kadu aitam tuta wayahina Iesu pai nau‑hohona inui, ka aitam onoto na nima begabegana nihenina mamaei. \v 2 Ka tupwai tomotau imamaei, ka taui Iesu idune‑vi‑avini. Aituhu auyewa tapanono wayahina tauna tomotau vo‑vi‑aiaiei, taui yai nuanua ivitevitei. Iuna inuanua dewana vivane paisewa, ka paisewa habuhabuna vito‑potana auyewa tapanono wayahina. \v 3 Ka tauna onotona na nima begabegana vonei, ivona, “Emini yoko mataia.” \p \v 4 Ka yoko wayahia vi‑tanai, ivona, “Auyewa tapanono wayahina nau‑wawanika dewa ahiahina kadedewei, o kadi dewa goyona? Kaiwadi, kavo‑vi‑aiai o kanau‑vi‑aniga?” Kate imohi‑patei.\x + \xo 3:4 \xt Luk 14:3.\x* \p \v 5 Ka Iesu magana bawe, ka dune‑nau‑nene wayahia. Ka tauna nua‑vita ani‑vainena, iuna taui eha ai pata inꞌ‑ate‑nuanuai. E onoto‑nana vonei, “Nimam etunei!” Ka tunei, ka nimana vidoha‑havine. \v 6 Akaka Parisi yoko inua‑goyo. Wayahina, ini‑ubau iopu, e ivo‑kwayavoni ine Erodi yaiana nui wayahia, e ipuipupu wayahia medeina Iesu ina‑nau‑vi‑anigi. (Tuta nonova wayahina Erodi yaiana vivane Parisi ai havia.)\x + \xo 3:6 \xt Mat 22:15-16.\x* \p \v 7 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui iopu tania ka aitam yoko ananina papani Galili wayahina ivi‑muniei. \v 8 Ka kadu mani tomotau, avaha ya dewaia habuhabui vaneana inononi, nui iomomo. Ka taui vivane papani Iudea wayahina, ka meagai Ierusalem wayahina, ka papani Idumea wayahina, ka Daudau Ioridani papanina wayahina, ka kadu meagai Taia ka meagai Sidoni wayahia. Yoko tunina tunina, ka habuhabui. \v 9 Ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei wae aya‑ketuna aitamoata ivo‑vi‑aiaia, potepotei, ana pata vi‑ata, iuna eha ya nuanua yoko tania ivi‑tunu‑havihavine. \v 10 Iuna tauna avaha tomotau habuhabui vo‑vi‑aiai‑neiei. Wayahina, tau kwanakwanaha‑naia igwagwaheyei, iuna yai nuanua ininina ivo‑dadani, ividoha.\x + \xo 3:10 \xt Mat 14:36.\x* \v 11 Ka aituhu avi tomotau nua gawagawami nihenia imamaei, tutana tomotaui habuhabui Iesu idudueyei, taui matana ipeupeu, na konuai ivonavona, “Wamke Yaubada Natuna.”\x + \xo 3:11 \xt Luk 4:41.\x* \v 12 Ka tauna vona panina wayahina vito‑potei. Eha ya nuanua taui koiaka tauna isi‑vinꞌ‑omane.\x + \xo 3:12 \xt Mar 1:34.\x* \s1 Iesu Tauna A Tau Hae Anani Vi‑nua‑dadanei \r (Mateu 10:1-4; Luke 6:12-16) \p \v 13 Ka Iesu ivane oya, ka aituhu aviyaivia ya nuanua, taui vi‑nua‑dadanei ka honei, e taui wayahina iomo. \v 14 Ka wayahia ononotoi ai yau 12 vi‑nua‑dadanei, e vi‑wahani a tau hae anani. Ka ya nuanua taui nui ina‑maei, ka munia vi‑tunei inaunau‑wahe. \v 15 Ka tauna ai awaeha venei nua gawagawami tomotau nihenia inꞌ‑epa‑yavunei. \v 16 Ka taui habuhabui ai wava taina. Aitam Simoni vi‑wahani Pita,\x + \xo 3:16 \xt Ioni 1:42.\x* \v 17 ka Sebedi natuna ana wava Iamesa, ka Iamesa vaneina ana wava Ioni, ainua vi‑wahani Boaneregesi (a vo‑vina “Anitana Natunatuna”),\x + \xo 3:17 \xt Luk 9:54.\x* \v 18 ka Aniduru, ka Pilipi, ka Baritolomeu, ka Mateu, ka Tomasi, ka Alipaeusi natuna ana wava Iamesa, ka Tadaeusi, ka Simoni aitam Kananai yai tomotau (taui manimanini ka me Rom yai veimea ivihahaiei), \v 19 ka Iudasa me Kariota, tauna Iesu vauyei. \p \v 20 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui manua inui, kate yoko ananina inau‑hohona‑havine. Wayahina, Iesu yaiana nui eha ai pata ivi‑yawai, ka eha ai pata inꞌ‑am. \v 21 Ka avaha Iesu yana yoko vaneana inononi, ivinꞌ‑omo ka yai nuanua idune‑vi‑avini. Iuna matataui ivonavona, “Vona ahiahina, tauna vi‑kwavakwava.” \s1 Tau Ginuma Iesu Imana‑giboei \r (Mateu 12:24-32; Luke 11:15-23; 12:10) \p \v 22 Ka tau ginuma Ierusalem wayahina iopu‑me, ka ivonavona, “Beelesebubi\f a \fr 3:22 \fk Beelesebubi kadu aitam wava Satana wayahina. Satana kadu \fqa nua gawagawami ai tau veimea.\f* tauna nihenina mamaei. Ka tauna ya bagibagi vinꞌ‑omo nua gawagawami ai tau veimea wayahina, e bagibagi‑nana wayahina nua gawagawami epa‑yavunei.”\x + \xo 3:22 \xt Mat 9:34; 10:25.\x* \p \v 23 Ka Iesu taui hone‑hohoni, e vona tana‑minikuneyei, ivona, “Medeina Satana ana heta Satana epa‑yavunei? \v 24 Aituhu aitam pai veimea ana heta wayahina vi‑naua, pai veimeana eha ana pata mimini. \v 25 O aituhu aitam yoko ana heta wayahina vi‑naua, yokoia eha ana pata mimini. \v 26 O aituhu Satana tauna yana yoko wayahia vi‑naua, tauna ana heta ya pai veimea tana‑vewani, ka eha ana pata mimini, kate ya pai veimea na‑iakwa‑vavaha. \v 27 Pai dune taina avenemi. Onoto bagibagina ya manua Satana ya manua deina. Ka eha memeanina aitam koiaka na‑nui, e ya gugua vainaui, iuna tauna bagibagina. Kate aituhu naona aitam onoto yavunaia tau bagibagi‑nana nimana ka aena na‑yohoni, munia tauna ana pata gugua‑naia na‑vainaui. \p \v 28 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia yai dewa goyona wayahia inua‑vinana, dewa goyo‑naia anua‑piahi. Ka aituhu aviyaivia Yaubada imana‑giboei, kate munia inua‑vinana, akanai vonaia anua‑piahi. \v 29 Kate aituhu aviyaivia Nuana Ahihinata imana‑giboei, eha ana pata goyo‑nana na‑iakwa. Avaha goyona‑vavaha idedewei.” \p \v 30 Iesu ivona deina, iuna tupwai ivonavona nua gawagawamina nihenina mamaei, ka vonana anꞌ anamana vivane Iesu Nuana gawagawamina. \s1 Iesu Ayona Kadu Vavaneina \r (Mateu 12:46-50; Luke 8:19-21) \p \v 31 Ka dewaia iakwa, tauna ayona vavaneina nui iomo, ka imimini manua upuna, ka aitam tau mataeda ivi‑tunei, na‑honei.\x + \xo 3:31 \xt Mar 6:3; Ioni 2:12; Dew 1:14.\x* \v 32 Wayahina, yoko imaꞌ‑gwaugwaui imataedei, ivona, “Edu! Ayom ka vavaneim vuvunaha inenenem.” \p \v 33 Kate Iesu tomotaui vi‑tanaiei, ivona, “Koiaka ayou, ka aviyaivia vavaneiu?” \p \v 34 Ka Iesu taui imaꞌ‑gwaugwaui wayahia dune‑nau‑nene, e ivona, “Udu. Baina ayou ka vavaneiu imamaei! \v 35 Iuna aituhu aviyaivia Yaubada ya nuanua idedewei, tomotaui vivane vavaneiu, ka novunovu, ka ayoyou.” \c 4 \s1 Vona Tana‑minikuna Tau Si‑yavuyavunena Wayahina \r (Mateu 13:1-9; Luke 8:4-8) \p \v 1 Ka Iesu viwavenena‑havine Navu Galili taniana. Ka yoko ani‑vainena inau‑hohona. Wayahina, tauna waea vi‑ata‑havine ka manuena, ka yoko habuhabuna navu taniana imamaei.\x + \xo 4:1 \xt Mar 3:7-9; Luk 5:1-3.\x* \v 2 Ka nua‑uya habuhabui viwavenei vona tana‑minikuna wayahia, ivona,\x + \xo 4:2 \xt Mat 13:34; Mar 4:33-34.\x* \pi1 \v 3 “Unononi! Aitam tau si‑yavuyavunena ine utuna na‑si‑yavuyavunei. \v 4 Ka si‑yavuyavunei ka utuia tupwai ipeu etawana, ka manua iyaveha iomoi iania. \v 5 Ka utuia tupwai ipeu hanuhanuna, wayahina eha tanopi ananina. E itabo‑kwayavoni iuna tanopi eha badobadona. \v 6 Kate avaha babau ivana‑weavi, e iwenono, iuna utuia wanohi tanopi eha ita‑vo‑vi‑avini ahiahina. \v 7 Ka utuia tupwai mata‑duduna wayahina ipeu ka mata‑duduna itabo si‑guani ka eha ita‑ua. \v 8 Kate utuia tupwai tanopi ahiahina wayahina ipeu, ka itabo, inata, iuaua. Tupwai 30, ka tupwai 60, ka tupwai 100.” \p \v 9 E Iesu ivona, “Aituhu aviyaivia yai nuanua vonana inononi, akanai yau nuanua ina‑nua‑haui.” \p \v 10 Ka tutana Iesu ana heta mamaei, tauna a tau hae anani ai yau 12, ka kadu tupwai tomotau nui, iviamei, ivona, “Ana pata evo‑vi‑mahetei wayahiaia?” \v 11 Ka vonei, ivona, “Yaubada tauna ya pai veimea a viwavenena hivahivana avaha si‑vinꞌ‑omanei wayahimia, kate taui upuna imamaei, vona tana‑minikuna ai heta wayahia aipuipupuei. \v 12 Wayahina, nonova Yaubada a tau apa‑taputapu aitam ginumi deina, ivona, \b \q1 ‘Tuta habuhabuna idunedune kate eha ita‑dueye, \q2 ka ivanevaneneha kate eha ita‑nononi. \q1 Wayahina eha ita‑nua‑hau, ka eha ita‑magigino. \q2 Iuna aituhu inua‑vinana, \q3 Yaubada yai goyona na‑nua‑tavuni!’”\x + \xo 4:12 \xt Isa 6:9-10; Dew 28:26-27.\x* \s1 Iesu Vona Tana‑minikuna Vo‑vi‑mahetei \r (Mateu 13:18-23; Luke 8:11-15) \p \v 13 E Iesu ya nua‑vita wayahina vonei, ivona, \pi1 “Ia! Vona tana‑minikunana memeanina, ka nuami eha tꞌ‑am‑hau, a? Kaiwadi, medeina mani vona tana‑minikuna una‑nua‑uye? \v 14 Tau si‑yavuyavunena Yaubada yana vona si‑yavuyavunei. \v 15 Ka tupwai tomotau utuia etawana imamaei deina, ka Yaubada ya vonana inononi. Ka avaha inononi, Satana nau‑manini omo ka avi vona avaha nuai nihenina si‑yavuyavunei, tauna epei neiei. \pi1 \v 16 Ka mani tomotau utuia hanuhanuna imamaei deina, ka taui, avaha vonana inononi, yai dewa‑haiawa nui iawaehei, ivitumahanei. \v 17 Kate taui eha wanohi. Wayahina, avi tuta vita ivaniahei, o avi tuta mani tomotau imana‑giboei iuna vonana ivitumahanei, eha ai pata itoha‑vi‑anai, ka vo‑kwayavonina yai vitumahana ivo‑haini. \pi1 \v 18 Ka mani tomotau utuia mata‑duduna nihenina imamaei deina, ka taui vonana inononi, \v 19 ka munia yai nua‑vita nui yawai wayahi inuanua toyoina, kadu ivitumahana‑wayohe aituhu kaikaiwabo habuhabui igwaugwaui, munia idewa‑haiawa deina, kadu yai nuanua mani dewa wayahi vinꞌ‑omo aitamoata deina. Ka dewaia habuhabui vonana isi‑guani, mata‑duduna aniani isi‑guani deina, ka taui eha ina‑ua.\x + \xo 4:19 \xt Mat 19:23-24.\x* \pi1 \v 20 Ka mani tomotau utuia tanopi ahiahina imamaei deina, ka taui vonana inononi, inua‑vi‑avini, idedewei, e iuaua. Tupwai 30, ka tupwai 60, ka tupwai 100.” \s1 Maheta Wayahina \r (Luke 8:16-18) \p \v 21 Kadue vonei, ivona, “Yaka dewa medeina? Kunia kaomanei, e maheta kabou‑potei wayahina? Eha. Maheta a pai vi‑ai wayahina kaboui, e kavidoha deina.\x + \xo 4:21 \xt Mat 5:15; Luk 11:33.\x* \v 22 Avonemi deina iuna avi dewa hivahivana tomotau idedewei ataina, apaina maheta nihenina kadudueyei.\x + \xo 4:22 \xt Mat 10:26; Luk 12:2.\x* \v 23 Aituhu aviyaivia yai nuanua vonana inononi, akanai yau nuanua ina‑nua‑haui.” \p \v 24 Ka vonei, ivona, “Udu! Vonaia avaha unononi nau‑wawanimi unua‑vi‑avini ahiahina. Iuna aituhu yami vitumahana ananina, ami nau‑pata ananina uvaniahei, kadu hetana.\x + \xo 4:24 \xt Mat 7:2.\x* \v 25 Ika, Yaubada ya nuanua aituhu aviyaivia tauna ya vonana ivitumahanei, yai nua‑uya na‑nata. Wayahina, si‑vinꞌ‑omanei, inꞌ‑anamanei. Kate aituhu aviyaivia Yaubada ya vonana ivihahaiei, avi nua‑uya nonova wayahia mamaei tauna nꞌ‑epa‑yavunei.”\x + \xo 4:25 \xt Mat 13:12; 25:29; Luk 19:26.\x* \s1 Kadu Aitam Tau Si‑yavuyavunena \p \v 26 Kadu ivona, “Yaubada ya pai veimea deina. Aitam onoto aniani utuna tanopia si‑yavuyavunei. \v 27 Ka munia, auyewa ka ioyoma utuia ai heta itabotabo kadu inatanata. Ka aituhu onotona daudauva o aituhu tauna mini ni‑awana, tauna yana dewa eha aitam aviani utuia wayahia. Akanai taui ai heta ai pata inatanata, ka onotona eha tꞌ‑anamane medeina yai nata. \v 28 Tanopi ana heta ana pata utuia vo‑vi‑natei. Naona gabuna, e munia yawaina, e sisina, e uana. \v 29 Ka avi tuta uana na‑hou, onotona na‑tutu‑ponuponui, iuna avaha aihana ana tuta vinꞌ‑omo.”\x + \xo 4:29 \xt Ioe 3:13; SiV 14:15.\x* \s1 Mata‑sinisinina Utuna Wayahina \r (Mateu 13:31-32; Luke 13:18-19) \p \v 30 Kadu ivona, “Aviani wayahina Yaubada ya pai veimea abou‑viwavei avo‑vi‑mahetemi, o kadi avi vona tana‑minikuna wayahina aviwavenemi? \v 31 Yaubada ya pai veimea mata‑sinisinina utuna deina. Mani utuna habuhabui anani, ka mata‑sinisinina utuna kikitu‑vainena. \v 32 Ka avaha kabaguni, na‑tabo, e wetau habuhabuna nata‑tawanei. Ka nahana ananina boui, wayahina memeanina manua inꞌ‑omo, e nahana ai hiu iyoneyonei.” \p \v 33 Ka vona tana‑minikuna habuhabuna deina wayahia tauna Yaubada yana vona naunau‑waheyei a itoava taui ai pata wayahina. \v 34 Ka ya viwavenena tomotau wayahia vona tana‑minikuna ana noe. Ka munia, avi tuta tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui ai heta imamaei, taui wayahia vona tana‑minikunaia habuhabui vo‑vi‑mahetei. \s1 Iesu Wedinia Awa‑tania \r (Mateu 8:23-27; Luke 8:22-25) \p \v 35 Ka auyewana, avaha vinanavi, ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai honei, e vonei, ivona, “Mani papania kaubo‑tamani.” \v 36 Wayahina, a tau vi‑muni‑waiwai yokoia ini‑tawanei ka waena avaha Iesu manuena nihenina, igenu, ine, ka mani waꞌ tupwai nui. \v 37 Ka tuta kutakutana iakwa, e wedinia ananina hunahuna omo ka nupuna wae iwa‑tavutavuni, wayahina waena eha ani‑hoina na‑nau‑vi‑anai. \v 38 Tauna wae munina mamaei kunuhana hetana ino‑ainei. Wayahina, inau‑vi‑dagudagui ka ivonei, “Tau Viwavenena, eha ani‑hoina kagavivina! Kaiwadi, dewana eha aitam aviani wayahima?” \p \v 39 Ka tauna mini, e yahina awa‑tania, e nupuna vonei, ivona, “Unꞌ‑am‑paipaimi!” e yahina iakwa, mana gomana.\fig “Unꞌ‑am‑paipaimi!”|alt="Jesus Calms the Sea" src="GS-IB04122.tif" size="span" loc="MRK 4:37-39" ref="4:39" \fig* \p \v 40 E tauna a tau vi‑muni‑waiwai vi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina umatamatauta deina? Kaiwadi, nonova a itoava ataina wayahina itomi eha yami vitumahana, a?” \p \v 41 Kate taui imatamatauta ani‑vainena, ka matataui ivonavona, “Koiaka tauna? Yahina kadu nupuna veimeyei, e movina inononi!” \c 5 \s1 Onoto Gerasene Wayahina Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 8:28-34; Luke 8:26-39) \p \v 1 Ka Navu Galili iona‑tamanei ka papani Gerasene anꞌ awa‑navua inu‑me. \v 2 Ka Iesu iopu tania. Ka papani‑nana wayahina aitam onoto guba wayahina ni‑ubau omo Iesu wayahina. Ka guba‑naia nihenia tomotau ai unuvovo.\fig Onoto guba wayahina ni‑ubau omo Iesu wayahina|alt="Gadarene Demoniac 1" src="GS-IB04124.tif" size="span" loc="MRK 5:2-5" ref="5:2" \fig* \v 3 Ka onotona nihenina nua gawagawamina aitam mamaei, ka onoto‑nana ya pai maꞌ vivane guba‑naia. Nonova tomotau iyohoni manawa kainumu wayahina, kate eha ai pata. \v 4 Iuna tuta habuhabuna manawa kainumu wayahina nimana kadu aena iyohoyohoni, kate tauna dobwedobwei. Kadu avi kainumu vitana wayahia aena ihavini, tauna tutu‑paipaia. Onoto‑nana tomotau habuhabui bagibagi‑tawanei, ka eha ai pata iveimeye. \v 5 Ioyoma kadu auyewa, unuvovo gubaia kadu oyea konukonua kadu tauna ana heta wagana dabedabei hanu wayahia. \p \v 6 Onoto‑nana avaha enoma Iesu dueyei, nau‑bwanunua Iesu matana, e aena vi‑tupa‑gumi. \v 7-8 Ka Iesu vonei, ivona, “Nua gawagawamim, onoto taina wayahina eopu‑me!” Wayahina, nua gawagawamina konua ananina, ivona, “Iesu, wamke Yaubada‑heta‑hoina Natuna. Aviani yam nuanua edewei wayahiua? Evona‑dabadaba Yaubada a wavea eha edewa‑yaiyaieu!”\x + \xo 5:7-8 \xt Mar 1:24.\x* \p \v 9 Ka Iesu nua‑nana vi‑tanaiei, ivona, “Medeina am wava?” Ka nua‑nana vona‑nau‑pata, ivona, “Ama wava Legioni\em V\em*, iuna habuhabuai onoto taina nihenina amamaei.” \v 10 Ka nua‑nana Iesu viama‑havihavinei, ivona, “Eha evi‑tuneai ana‑ne mani papani wayahina. Yama nuanua papani taina nihenina amamaei.” \p \v 11 Ka oyaoyana nepena pono habuhabui yai pai duana. \v 12 Wayahina, nua gawagawami Iesu iviamei, ivona, “Evi‑tuneai ana‑ne ponoia, kadu eawaeheai ana‑nu nihenia.” \v 13 Ka Iesu awaehei. Wayahina nua gawagawami habuhabui onoto‑nana wayahina iopu‑me, e ponoia inui. Ka ponoia habuhabui, ai yau 2000 deina, ivisi‑bwahana, e kemana inau‑bwanubwanunua ini‑ubau navua, igavivina. \p \v 14 Dewana iakwa, ponoia ai tau dune‑vi‑avina inovo ine meagai ananina a tau maꞌ wayahia kadu meagai kikitui ai tau maꞌ wayahia, e vaneana imataedai. Wayahina, tau vi‑meagai‑naia iomo ai pata taui mataia aviani avaha vinꞌ‑omo idudueyei. \v 15 Ka tutana iomo Iesu wayahina, onoto‑nana idudueyei. Nonova nua gawagawami nihenina imamaei, kate tauna ya nuanua avaha tunuha, ka ana kwama weteni, mamaei ahiahina. Ka tau vi‑meagai‑naia habuhabui imatamatauta. \v 16 Ka tomotaui mataia dewana idueyei yaiai wayahia iaipuipupu medeina onoto‑nana vidoha, ka medeina ponoia iainahe. \v 17 Wayahina, tau vi‑meagai‑naia ivi‑putu Iesu ihidehidei yai papani na‑ni‑tawanei. \p \v 18 Ka Iesu opuopu waea vi‑ata. Ka onoto‑nana avaha nua gawagawami ini‑tawanei Iesu wayahina viama‑bagibagi, ivona, “Tau Veimea, yau nuanua ananina nui kani‑tawanei.” \fig “Tau Veimea, yau nuanua ananina nui kani‑tawanei.”|alt="Gadarene Demoniac 2" src="GS-IB04123.tif" size="col" loc="MRK 5:15-20" ref="5:18" \fig* \v 19 Kate Iesu eha tꞌ‑awaehe, ka ivona, “Eha. Wamke nau‑wawanim emavi‑havine yam megeia, ka yam yoko wayahia. Ka dewaia anani Yaubada dewei wayahim, kadu tauna yanꞌ ate‑nuanuai wayahima emataedai inononi.” \v 20 Wayahina, onoto‑nana inei papani ana wava Dekapolisi\f a \fr 5:20 \fk Dekapolisi a vo‑vina \fqa meagai ai yau 10.\f*, e tauna tau vi‑meagai‑naia nau‑viviwavei. Ka tomotau‑naia, avaha Iesu ya vevewana bagibagina tauna wayahina idueyei, kadu avaha onoto‑nana ya vidoha vaneana inononi, taui nuai vi‑tupatupa. \s1 Ahabana Ka Vavine Ainua Kwanakwanahi \r (Mateu 9:18-26; Luke 8:40-56) \p \v 21 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui iona‑tamane‑havine papani Galili anꞌ awa‑navua. Ka yoko ananina tauna awaniana inau‑hohona tania. \v 22 Ka aitam onoto omo, ana wava Iairusa. Tauna aitam manua pai nau‑hohona a tau dune‑vi‑avina. Ka onotona Iesu vaniahei, ka ya nua‑opu nui matana iwaodu \v 23 ka viama‑bagibagi, ivona, “Kauvea, natu ahabana a kwanaha ivita, ka tauna anianiga. Nuanuau enꞌ‑omo evo‑dadani, vidoha.” \v 24 Ka Iesu awaehei, e tauna nui ivi‑putu ineine Iairusa ya manua wayahina. \p Ka avaha ineine, e yoko ananina ivi‑muniei etawana ka ivi‑tunu‑havihavinei. \v 25 Ka yokoia nihenina aitam vavine kwanakwanahina mamaei, ka a kwanaha vivane dayahina itaina auyewa aitamoata aitamoata wayahina ponimana ai yau 12 nihenia. Kadu apaina taitaina. \v 26 Nonova a itoava auyewana wayahina vavine‑nana dokita\em V\em* habuhabui wayahia yana kina vꞌ‑iakwani kate eha ta‑vidoha. Vona ahiahina, a kwanahana nata. \v 27-28 Ka vavine‑nana Iesu vi‑muniei, iuna nonova tomotau ipuipupuei Iesu wayahina, e nononi. Wayahina, vavinena nuana nihenina vonavona, “Aituhu tauna ana kwama ana heta avo‑dadani, akanai yau vidoha avaniahei deina.” Wayahina, ine tauna nepena, e ana kwama vo‑dadani. \v 29 E dayahina si‑dabana‑kwayavoni, ka vavine‑nana ininina nihenina ayaunei avaha vidoha. \p \v 30 Ka Iesu kadu ayaunei vivane ininina wayahina bagibagina iopu. Wayahina, magigino, e yokoia vi‑tanaiei, ivona, “Koiaka au kwama vo‑dadani?”\x + \xo 5:30 \xt Luk 6:19.\x* \p \v 31 Ka a tau vi‑muni‑waiwai yai nua‑tupatupa nui ivi‑tanaiei, ivona, “Ia! Bada, avaha edueyei yoko ivi‑tunu‑havihavinem. Wayahina, aviani iuna evi‑tanai, ‘Koiaka vo‑dadaniu?’” \v 32 Ka Iesu dune‑nau‑nene yoko niwanina, iuna ya nuanua koiaka dewei dueyei. \v 33 Vavine‑nana, avaha ana heta ya vidoha anamanei, Iesu wayahina omo, ya tatava kadu ya matauta nui. E vavine‑nana Iesu matana ipeu, wayahina iwaodu deina, ka yana dewa iuna haeyei ahiahina. \v 34 Ka Iesu ivona, “Natu, yam vidoha taina evaniahei iuna evitumahaneu. Emini, ka nua gomagomanina nui ena‑ne, ka yam vidoha taina wayahina edewa‑haiawa, iuna yam dewa hidahida avaha iakwa.”\x + \xo 5:34 \xt Mar 10:52; Luk 7:50; 17:19.\x* \p \v 35 Ka tutana Iesu vonavona vavine‑nana wayahina, tupwai tomotau Iairusa ya manua wayahina mataeda iomanei, ivona, “Bada, natum yawaina avaha iakwa. Wayahina, eha tau viwavenena yana tuta eoneonei. Ataina eha ana pata na‑ivaitem.” \p \v 36 Kate Iesu kadu mataedana nononi, ka eha ya nuanua. Wayahina, tauna Iairusa vonei, ivona, “Eha ematamatauta. Evitumahaneu akanai.” \p \v 37 Ka Iesu yoko habuhabui vito‑potai, iuna eha ya nuanua ivi‑munie manua wayahina. Akanai a tau hae anani aitonu nui, aina Pita, Iamesa, ka Iamesa taina Ioni. \v 38 Ka ine Iairusa ya manua wayahina, ka tutana iomoi vi‑mohai ananina inononi. \v 39 E Iesu manua inui, e tau vi‑mohai vonei, ivona, “Aviani wayahina uvi‑mohai ka uvitana‑wahewahe? Ahabana eha tꞌ‑aniga. Ino‑ainei akanai.” Ka Iesu avaha anamanei aviani na‑vevewanei. \p \v 40 Ka tau vi‑mohai‑naia ivi‑nepei. Wayahina, Iesu tomotau habuhabui vo‑tahoi iopu, kate ahabana amana kadu ayona kadu a tau hae anani aitonu nui bubuna‑honota aveta ahabana daudauva nihenina inui. \v 41 E Iesu ahabana nimana vo‑vi‑avini, e movina ivona, “Talita kumi!” ka a vo‑vina vivane “Ahabam, avonem emini!”\x + \xo 5:41 \xt Luk 7:14.\x* \v 42 Ka vo‑kwayavoni ahabana mini ka ni‑awana (tauna avaha a ponimana 12 vaniahei). Ka taui Iesu nui nuai vi‑tupatupa ani‑vainena. \v 43 Ka Iesu vona panina wayahina nau‑vi‑avini, ivona, “Eha aitam koiaka wayahina uhae yau dewana wayahina.” Kadu ivona, “Ahabana anꞌ am uvo‑vi‑aiaia, uvenei, nꞌ‑am.” \c 6 \s1 Me Nasareta Iesu Ivihahaiei \r (Mateu 13:53-58; Luke 4:16-30) \p \v 1 Ka Iesu papanina ni‑tawanei, e mavi‑havine tauna ya megeia Nasareta, ka a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑muniei. \v 2 Ka avaha auyewa tapanono vinꞌ‑omo, tauna ine yai manua pai nau‑hohona wayahina, e vi‑putu viwavenena. Ka habuhabui yokoia nihenia inononi nuai vi‑tupatupa. \p Wayahina, tomotaui matataui ivonavona, “Koiaka onoto taina nua‑uya taina anꞌ awaeha venei? Ka avi nua‑uya taina, tauna ana pata dewa‑bagibagi habuhabui dedewei?”\x + \xo 6:2 \xt Ioni 7:15.\x* \v 3 Kadu tomotaui matataui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Tauna aitam tau yona, vivane Mari natui, a? Kadue vavaneina Iamesa, ka Iosese, ka Iudasa, ka Simoni baina imamaei anamanei. Kadu novunovuna tauka nui kamamaei. Medeina tauna vane‑tawaneka?” Wayahina, tomotaui inua‑goyoei kadu ivihahaiei. \p \v 4 Ka Iesu taui vonei, ivona, \b \qm1 “Papani habuhabui wayahia mani tomotau \qm2 aitam tau apa‑taputapu iapa‑vidovidohei, \qm1 kate vona ahiahina, \qm2 tauna ya meagai nihenina, ka yana yoko nihenina, \qm3 ka ya manua nihenina imana‑giboei.”\x + \xo 6:4 \xt Ioni 4:44.\x* \b \m \v 5 Ka tauna ya meagai nihenina tomotau eha yai vitumahana. Wayahina, eha memeanina dewa‑bagibagi habuhabui paipaisewe tenoke. Tau kwanakwanaha aitonuata wayahia nimana bouni, e vo‑vi‑aiaiei ividoha. \v 6 Ka Iesu nuana venau‑tupatupa, iuna me Nasareta eha ita‑vitumahane. \s1 Iesu Tauna A Tau Hae Anani Ai Yau 12 Vi‑tunei \r (Mateu 10:5-15; Luke 9:1-6) \p Ka tauna mani meagai wayahia ni‑keyekeyei ka viwavenena. \v 7 Ka Iesu tauna a tau hae anani ai yau 12 hone‑hohoni, e ai awaeha venei, e taui nua goyogoyoi isi‑yavunei, e tomotau ividoha. \v 8 Ka tauna ai veimea yai nae wayahina venei. Ivona ina‑ne, eha aitam aviani nimaia, eha palaua, eha kode, kadu eha kina. Guna ana heta nimaia akanai.\x + \xo 6:8 \xt Luk 10:4-11.\x* \v 9 Ka ae‑yapayapai ai pai yohonata iweteni, ka eha kwama ainua. \p \v 10 Kadu vonei, ivona, “Papani tanoi wayahia, aituhu avi meagai inau‑kaiwemi, e una‑nu manua aitamoata, e manua‑nana nihenina umamaei. Eha uaubo‑tamanemi mani manua mani manua wayahia meagai‑nana nihenina. \v 11 Ka papani tanoi wayahia aituhu avi meagai eha inau‑kaiwemi, ka aituhu tomotaui eha itainimi unꞌ‑omo yai manua nihenia, o aituhu eha yami nau‑wahe inononi, akanai meagai‑nana ai apunava aemia unau‑vutuvutuha‑yavunei idudueyei, e uni‑tawanei. Ka pai dune wayahi uvenei deina vivane ai dewa‑yaiyai Yaubada wayahina omomo.”\x + \xo 6:11 \xt Dew 13:51.\x* \p \v 12 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ainua ainua vi‑tunei, e itutu‑vivini meagai habuhabui wayahia, e tau vi‑meagai‑naia inaunau‑waheyei vivane taui nau‑wawani inua‑vinana yai dewa goyona wayahia. \v 13 Ka nua goyogoyoi tomotau wayahia isi‑yavunei, kadu tau kwanakwanaha iawa‑tunutunui wetona wayahina, e ividoha.\x + \xo 6:13 \xt Iam 5:14.\x* \s1 Ioni Tau Vi‑bapitaiso Yanꞌ Aniga \r (Mateu 14:1-12; Luke 9:7-9) \p \v 14 Ka Kini Erodi dewaia vaneana nononi, iuna tomotau habuhabui Iesu ana wava isi‑nai, ka tauna anꞌ anamana avaha nata. Ka tupwai tomotau ivonavona, “Ioni Tau Vi‑bapitaiso anigea mini‑havine. Wayahina, tauna ana pata dewa‑bagibagi‑naia dedewei.”\x + \xo 6:14 \xt Mat 16:14; Mar 8:28; Luk 9:19-20.\x* \p \v 15 Ka tupwai ivonavona, “Tauna Elidia.” \p Kadu tupwai ivonavona, “Tauna aitam tau apa‑taputapu, tau apa‑taputapu nonova imamaei deina.” \p \v 16 Kate Erodi, avaha vaneana nononi ivona, “Ia! Ioni, tauna otona aupwei, kaiwadi anigea mini‑havine!” \p \v 17-20 Nonova Erodi yana dewa taina deina. Tauna vaneina Pilipi awana nemei, e tavinei. Vavinena ai wava Erodiasa. Ka dewana wayahina Ioni Erodi yapoyapoi, ivona, “Yam dewana dewa goyona. Eha ana pata vaneim awana enemei.” Wayahina, Ioni ya vonana wayahina, Erodiasa inua‑goyo Ioni wayahina, ka yai nuanua ananina Ioni ivunui, kate eha ai pata. Iuna Erodi avaha anamanei Ioni onoto tunuhina ka ahihinata, vivane Yaubada a tau paisewa ahiahina aitam. Wayahina, Erodi Ioni matamatautei kadu ya nuanua dewa goyona Ioni wayahina bou‑potei. Wayahina, Erodi tauna ya tau nau‑havia vi‑tunei ine, e Ioni ipoyꞌ‑avini, iomanei manua yohona wayahina, e nihenina iboui na‑maei. Ka tuta habuhabuna Erodi Ioni honehonei, iuna ya nuanua Ioni yana vona na‑nononi. Kate tuta aitamoata aitamoata wayahia avaha nononi, Erodi nuana venau‑tamatamana, kadu nua‑vita Ioni ya vonaia wayahia.\x + \xo 6:17-20 \xt Lev 18:16.\x* \p \v 21 Ka auyewa memeanina vinꞌ‑omo Erodiasa yai nuanua wayahina, vivane Erodi yanꞌ auyewa tupua wayahina. Ka tauna aniani ananina nau‑vevewanei ononotoi anani wayahi, vivane ya tau kaikaiwabo wayahi, ka havia a tau eta‑naonao wayahi, kadu Galili anꞌ ononotoi anani wayahi. \v 22 Ka Erodiasa natui ahabana ana heta nu‑me, e tavona Erodi tomotaui nui wayahi. Ka tavonana taui habuhabui vo‑vi‑dewa‑haiawi. Wayahina, Kini\em V\em* Erodi ahabana vonei, ivona, “Aviani yam nuanua avenem? Eviameu, ka avenem akanai!” \v 23 Kadue ya vona‑dabadaba bou hetana, ivona, “Aviani yam nuanua, eviama, avenem akanai. Aituhu yam nuanua, yau pai veimea atana‑vewani papani ainua wayahia, e aitam avenem eveimeyei.” \p \v 24 Ka ahabana ni‑ubau iopu ayona wayahia, e vi‑tanaiei, ivona, “Ayou, aviani wayahina aviama?” \p Ka ayona ivona, “Ena‑ne Erodi wayahina, eviamei Ioni Tau Vi‑bapitaiso unununa wayahina.” \p \v 25 Ka visi‑kwayavoni inu Kini\em V\em* Erodi wayahina, e ivona, “Yau nuanua babau taina wayahina Ioni Tau Bapitaiso unununa na nau‑kaina eveneu.” \p \v 26 Ka Erodi nua‑vita ananina, kate eha memeanina ta‑vihaihai, iuna avaha ya vona‑dabadaba boui yaiana habuhabui mataia. \v 27 Wayahina, Erodi tauna ya tau nau‑havia aitamoata vi‑tunei ine manua yohona wayahina, ka a veimea Ioni otona na‑upwei. \v 28 Iakwa, e tau nau‑haviana Ioni unununa nau‑kaia omanei, e ahabana venei. Ka ahabana epei, e neiei ayona wayahina, e venei. \v 29 Ka avaha Ioni a tau vi‑muni‑waiwai vaneana inononi, iomo, e tau matena iepei ineiei, e unuvovoa iboui. \s1 Iesu Tomotau Ai Yau 5000 Vi‑am‑neiei \r (Mateu 14:13-21; Luke 9:10-17; Ioni 6:1-14) \p \v 30 Ka Iesu a tau hae anani yai nae wayahina imavina, e inau‑hohona tauna wayahina, e taui yai dewa habuhabui kadu yai viwavenena habuhabui imataedei.\x + \xo 6:30 \xt Luk 10:17.\x* \p \v 31 Ka Iesu vonei, ivona, “Nau‑wawanika kana‑ne enoma, ka paisewa taina kaboui, e aka heta kavi‑yawai.” Iesu vonei deina iuna tomotau yoko ani‑vainena iomomo kadu ineine. Ka tuta tuta ipaipaisewa, ka eha aitam tuta ahiahina wayahi inꞌ‑am. \v 32 Wayahina, taui ai heta waea igenu ine anata. \v 33 Kate tomotau tupwai yai nae idudueyei, ka ianamanei taui aviyaivia, ka kadu avaha ianamanei aveta baina ineine. Wayahina, tau vi‑meagai meagai habuhabui wayahia aeia inau‑bwanubwanunua, e imai‑omoi tanoi anata wayahina. \v 34 Ka tutana Iesu waea iopu, tomotau yoko ananina dueyei. Ka tauna eha ta‑nua‑vita, kate ate‑nuanuaiei, iuna taui sipi\em V\em* ini‑panipani deina, ka eha aitam tau dune‑vi‑avina wayahi. Wayahina, tauna vi‑putu nua‑uya habuhabuna viwavenei.\x + \xo 6:34 \xt Yau 27:17; Mat 9:36.\x* \p \v 35 Ka tuta‑nana wayahina, babau avaha onuonu. Wayahina, a tau vi‑muni‑waiwai iomo tauna wayahina, ka ivona, “Kauvea, papani taina vivane anata, eha aitam meagai, ka babau avaha iakwa.\x + \xo 6:35 \xt Mar 8:1-9.\x* \v 36 Wayahina, nau‑wawanim yoko taina evi‑tunei ina‑ne meagai maupwani tupwai wayahia, e tenoke ai maꞌ ivi‑maiei.” \p \v 37 Kate Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vona‑nau‑patei, ivona, “Itomi aniani uvenei, inꞌ‑am.” \p Ka a tau vi‑muni‑waiwai ivona, “Ia! Bada, eha ama pata, iuna yoko ani‑vainena taina ai maꞌ patana vivane onoto aitamoata a nau‑pata wahava ai yau 8 nihenia. Kaiwadi, yam nuanua itoai ana‑ne, e ai palaua avi‑maiei, amavina, avenei?” \p \v 38 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Ai vi‑am kabwaga wayahimia? Una‑ne unau‑nene.” Ka avaha ivaniahei, ivona, “Wayahiaia palaua ai yau 5 kadu iana ainua.” \v 39 Ka Iesu ai veimea venei taui ina‑ne, e yoko habuhabui iviamei mani gwau, mani gwau, wetau ananawina hetana imanuena. \v 40 Wayahina, gwau gwau imaꞌ‑nenehi, tupwai 100, ka tupwai 50. \p \v 41 Ka tauna palaua ai yau 5 ka iana ainua epei, ka dune‑vane wahuma, e Amana nau‑kaiwei. Iakwa, e palaua gibui, e a tau vi‑muni‑waiwai venei, e tomotau mataia iboubou, kadu Iesu iana ainua gibui vo‑patei. \v 42 Ka yoko habuhabui iam‑iaua. \v 43 Ka munia, a tau vi‑muni‑waiwai ine, e kamukamumuna ikwakwei venuana ai yau 12 kadu iana. \v 44 Ka ononotoi palauana iam ai yau 5000. Ka vaivinei ka yahehei iam eha ita‑iavi. \s1 Iesu Ni‑awana Navu Hetana \r (Mateu 14:22-33; Ioni 6:15-21) \p \v 45 Ka dewaia iakwa, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai veimeyei waea ivi‑ata, e papani tanoi Betesaida wayahina vi‑tunei etawana inaoi, ka tuta aitamoata wayahina tauna yokoia vi‑tunei iyavuta. \v 46 Ka avaha vi‑tunei, ivane oya na‑viama Amana wayahina.\x + \xo 6:46 \xt Luk 5:16.\x* \p \v 47 Ka vinanavi a tau vi‑muni‑waiwai waea navu niwanina, ka tauna ana heta tanopia. \v 48 Ka Iesu dueyei yai voi wayahina iaihanua, iuna yahina tepaia omomoi. Ka mata‑hamwahamwanina wayahina Iesu omo wayahia, navu hetana ni‑awana. Ka tuta eha ani‑hoina na‑ni‑tawanei. \v 49 Kate taui waea avaha idueyei navu hetana omomo, ivona, “Ia! Unupa!”\x + \xo 6:49 \xt Luk 24:37.\x* \v 50 Habuhabui idudueyei ateatei vo‑yavuyavunena, kadu iganova. \p Wayahina, vo‑kwayavonina tauna vonei, ivona, “Eha umatauta kate nau‑wawanimi unꞌ‑ate‑vatu, iuna yauke taua Iesu.” \v 51 E Iesu waea vi‑ata, ka yahina iakwa, ka taui waea nuai venau‑tupatupa ananina.\x + \xo 6:51 \xt Mar 4:39.\x* \v 52 Iuna tutana yokoia palauana iam‑neiei, dewana ananina wayahina eha ita‑nua‑hau, iuna nuai toyoina. \s1 Iesu Tau Kwanakwanaha Genesareta Wayahina Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 14:34-36) \p \v 53 Ka avaha Navu Galili iona‑tamanei meagai Genesareta anꞌ awa‑navua ini‑ubau, e yai waꞌ iyohoni tania. \v 54 Ka tutana waea ini‑ubaubau, tomotaui Iesu ianamanei. \v 55 Wayahina, tau vi‑meagai‑naia inau‑bwanubwanunua, e papanina habuhabuna nihenina, ka aveta baina inononi Iesu mamaei, taui tau kwanakwanaha yai pai dauva hetana iavana iomanei tauna wayahina. \v 56 Ka aveta tauna ine, meagai mwatutukui o kadi meagai anani, taui tau kwanakwanaha maketia ibouni, ka Iesu iviamei awaehei ana kwama awaniana ivo‑dadani. Ka aituhu aviyaivia ivo‑dadani, ividoha. \c 7 \s1 Tomotau Yai Veimea Ka Yaubada Ya Veimea A Tana‑vewani \r (Mateu 15:1-9) \p \v 1 Ka Parisi kadu tau ginuma tupwai Iesu wayahina inau‑hohona, taui Ierusalem wayahina iomo papani Genesareta wayahina. \v 2 Ka taui Iesu a tau vi‑muni‑waiwai idudueyei ai maꞌ iamam nimai idewa‑kavokavovoei, eha ita‑nosinosi. Parisi yai dewa tunina.\x + \xo 7:2 \xt Luk 11:38.\x* \v 3 (Parisi yai yoko kadu me Iudea habuhabui yai dewa deina. Aituhu nimai eha ita‑nosi tunuhina, eha ai pata inꞌ‑am. Ka taui yai tupua‑nenenehi yai dewa tutuaina ivo‑vi‑ananai. \v 4 Ka avaha maketi wayahina imavi‑havine, aituhu yai dewa pai am‑nosi eha ita‑vi‑munie tunuhina, eha ai pata inꞌ‑am. Ka kadu mani dewa habuhabui deina ivi‑muniei, e ai veimea pai am‑nosi vei wayahi, ka kunia wayahi, ka gaeba wayahi.)\x + \xo 7:4 \xt Mat 23:25.\x* \p \v 5 Wayahina, Parisi‑naia ka tau ginuma‑naia Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani iuna am tau vi‑muni‑waiwai eha dewa tutuaina yaka tupua‑nenenehi wayahia ita‑vi‑muni‑waiwaie, kate taui iamam, ka nimai idewa‑kavokavovoei?” \p \v 6 Ka tauna vona‑nau‑patei, ivona, “Nonova Isaia apa‑taputapuemi tunuhina tutana tauna itomi tau vitupu wayahimi ginumi, ivona, \b \q1 ‘Tomotau taina tau tapanono, \q2 kate yai nuanua bana mamanaina wayahiua.\x + \xo 7:6 \xt Isa 29:13.\x* \q1 \v 7 Wayahiua iawa‑dava‑kavovo, \q2 iuna yai viwavenena vivane tomotau yai viwavenena \q1 kadu ai veimea vivane tomotau yai veimea, \q2 eha Yaubada ya veimea.’” \b \p \v 8 Kadu Iesu ivona, “Yaubada ya veimea ubou‑ohoi, ka tomotau yai dewa tutuaina uvo‑vi‑ananai.” \p \v 9 Kadu vonei, ivona, \pi1 “Itomi unuanua nua‑uya wayahimia mamaei. Ia! Yaubada ya veimea uvihahaiei iuna nuanuami yami dewa tutuaina uvo‑vi‑ananai. \v 10 Mosese tauna ya ginuma nihenina ginumi deina, ivona, \b \q1 ‘Amam ka ayom evi‑ateteyei’ \b \mi kadu ivona, \b \q1 ‘Aituhu aviyaivia amai o ayoi imana‑giboei, \q2 nau‑wawanimi unau‑vi‑anigi akanai.’\x + \xo 7:10 \xt NiT 20:12; 21:17; V.V 5:16.\x* \b \mi \v 11 Kate itomi yami viwavenena tunina. Uviwavenei aituhu aviyaivia amai o ayoi ivonei deina, ‘Nonova au pata aivaitemi, kate kina‑naia avaha awaehei Yaubada wayahina. Ka kina‑naia avaha vi‑Koribana\f a \fr 7:11 \fk Koribana a vo‑vina \fqa am‑venena‑kavovo Yaubada wayahina.\f* e vito‑potana deina. Wayahina, ataina eha au pata kina‑naia wayahia ana‑ivaitemi.’ \v 12 Ka kadu itomi ai veimea uvenei vivane tuta tepakaia wayahina taui eha nau‑wawani aitam aviani amai wayahi o ayoi wayahi idedewe. \v 13 Wayahina, yami dewa tutuaina uvi‑muniei, ka tuta aitamoata wayahina Yaubada movina udewa‑kavokavovoei. Kadu mani dewa habuhabui udedewei deina.” \p \v 14 E tauna yoko hone‑hohoni‑havinei, e vonei, ivona, “Habuhabumi, unononi, e unꞌ‑anamanei. \v 15 Aituhu tomotau aniani tunina tunina inꞌ‑ania, Yaubada eha nua‑goyo. Kate dewa goyona habuhabuna tomotau nuai wayahina ivinꞌ‑omo. Ka dewaia Yaubada ivo‑vi‑nua‑goyoi, ka dewaia tomotau yawai ivitevitei.\x + \xo 7:15 \xt Dew 10:14-15.\x* \v 16 Aituhu aviyaivia yai nuanua vonana inononi, akanai yau nuanua ina‑nua‑haui.” \p \v 17 Ka avaha tauna yokoia ni‑tawanei, e manua inui, a tau vi‑muni‑waiwai vonana wayahina ivi‑tanaiei. \v 18 Ka tauna vi‑tanaiei, “Ia! Kadu itomi? Eha yami nua‑uya nui, ka eha utꞌ‑anamane. Eha aitam aniani ana pata viteviteka. \v 19 Iuna aniani eha ana pata nuaka nihenia ta‑nu. Amo‑poaka ana heta ana pata na‑nu nihenina, e apaina na‑opu haina wayahina.” (Vonana wayahina Iesu vahitau habuhabuna awaehei tomotau inꞌ‑ania.) \p \v 20 Kadu ivona, “Avi dewa tomotau nuai wayahina ivinꞌ‑omo, dewaia ai pata tomotau ivitevitei. \v 21 Iuna nuai nihenia nuanua goyogoyoi habuhabui ivinꞌ‑omo, vivane gema, ka vainau, ka nau‑vi‑aniga, \v 22 ka awa‑neme o kenene, ka gugua a nua‑tania, ka nua‑goyo, ka vitupu, ka nau‑wana, ka vi‑bwanou, ka apa‑goyogoyo, ka nua‑vane, ka kadu dewa mwagemwagei. \v 23 Dewaia goyogoyoi habuhabui tomotau nuai wayahia ivinꞌ‑omo, ka dewai tomotau ivitevitei.” \s1 Aitam Vavine Yai Vitumahana \r (Mateu 15:21-28) \p \v 24 Ka tauna papani‑nana ni‑tawanei ka meagai Taia a papani wayahina omo, e aitam manua inui, ka eha ya nuanua tomotau inꞌ‑anamanei, kate eha ana pata ta‑hive. \v 25 Ka aitam vavine avaha Iesu vaneana inononi, ivisina iomo, e aena ipeu, me Iudea yai pai nua‑opu deina. Iomo iuna nua gawagawamina natui vavinena kikituna nihenina mamaei. Ka vavinena Iesu iviamei nua gawagawami‑nana natui nihenina nꞌ‑epa‑yavunei. \v 26 Ka vavine‑nana eha me Iudea, kate ayo‑amai me Girisi, ka yai tupua papani Siro‑Poenisia nihenina. \p \v 27 Ka Iesu vonei, ivona, “Eha nau‑wawaniu me Iudea ai palaua anꞌ‑epei, e kedewa wayahia ahaponei, e kedewa inꞌ‑ania. Me Iudea nau‑wawani naona inꞌ‑am‑iaua.” \p \v 28 Ka vavine‑nana vona inau‑patei, ivona, “Ika, Kauvea, yam vonana tunuhina. Kate me Iudea ai maꞌ kamukamumui tupwai ipeu iopu tanopia, ka kedewa‑naia ai pata kamukamumu‑naia inꞌ‑am, a?” \p \v 29 Ka Iesu vonei, ivona, “Yami vona‑nau‑patana ahihi‑vainena! Akanai, una‑ne‑kai. Yami viama avaha awaehei. Nua gawagawami‑nana avaha natumi ni‑tawanei.” \v 30 Ka vavine‑nana imavi‑havine yai manua wayahina, e natui ivaniahei avaha vidoha, ya pai dauva hetana daudauva. Ka nua gawagawami‑nana avaha ni‑tawanei. \s1 Onoto Tanihana Am‑potapotana Ka Meana Danuna Ya Vidoha \p \v 31 Ka Iesu meagai Taia a papani ni‑tawanei, e meagai Sidoni tutu‑honoi, iopu Navu Galili wayahina, e papani Dekapolisi inui. \v 32 Ka tenoke aitam onoto tanihana am‑potapotana ka meana danuna mamaei. Ka tomotau iomanei Iesu wayahina, ka iviamei vo‑dadani, vo‑vi‑aiaiei. \p \v 33 Ka Iesu onotona yoko wayahina neiei vivane ainuata. E Iesu nima‑tabona ainua tunei onoto‑nana tanihana nihenia, kadu nimana hetana iwani, e onoto‑nana meana vo‑dadani wayahina. \v 34 E wahuma wayahina dune‑vane, ka yawaina honoi, e kadu vonei, ivona “Epata!” (a vo‑vina “Uwaei!”) \v 35 Ka tanihana iam‑waewaei, meana vidoha, e ipupu ahiahina. \p \v 36 Iakwa, Iesu yokoia vona panina wayahina veimeyei eha dewana wayahina mani tomotau imataedai. Tauna vona‑havihavinei, kate taui inau‑viviwava ani‑vainena.\x + \xo 7:36 \xt Mar 1:43-45.\x* \v 37 Ka tomotaui habuhabui nuai vi‑tupatupa ananina, ka ivonavona, “Tauna dewa habuhabui dedewei ahiahina! Ika, tauna ana pata taui tanihai am‑potapotai vo‑vi‑aiaiei inononi, kadu ana pata taui meai danui vo‑vi‑aiaiei iaipupu akanai.”\x + \xo 7:37 \xt Isa 35:5.\x* \c 8 \s1 Iesu Tomotau Ai Yau 4000 Vi‑am‑neiei \r (Mateu 15:32-39) \p \v 1 Tuta tanoi wayahina kadu aitam yoko ananina inau‑hohona Iesu wayahina. Ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai hone‑hohoni‑neiei, iomo wayahina, e vonei, ivona,\x + \xo 8:1 \xt Mar 6:35-44.\x* \v 2 “Yauke tomotau taina ate‑nuanuaiei, iuna avaha auyewa aitonu nui kamamaei ka eha ai kabwaga. \v 3 Ka aituhu avi‑tunei imavi‑havine yai megeia am navovo nꞌ‑epai, apaina etawana wayahina matai nꞌ‑am‑vivivina ina‑peu. Iuna tupwai wayahia bana mamanaina wayahina iomo baina wayahiua.” \p \v 4 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑tanaiei, ivona, “Bada, medeina anata taina nihenina palaua avaniahei tomotau habuhabui taina iam‑iaua akanai?” \p \v 5 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Ami palaua ai vi‑am mamaei?” \p Ka taui vona inau‑patei, ivona, “Habuhabuna ai yau 7.” \p \v 6 Akaka tauna tomotau veimeyei tanopia imanuena, e palauaia ai yau 7 epai, ka avaha nau‑kaiwa Yaubada wayahina, gibui, e a tau vi‑muni‑waiwai venei. Ka taui tomotaui ivo‑patai. \v 7 Kadu iana mwatutukui tupwai wayahia, ka Iesu kadu epai, Yaubada nau‑kaiwei, e a tau vi‑muni‑waiwai venei. Kadu iana ivo‑patai. \v 8 Ka tomotau habuhabui iam‑iaua, ka kamukamumuna ikwakwai venuana anani ai yau 7 ivi‑nau‑vi‑anai. \v 9 Ka yoko‑naia wayahia ononotoi ai yau 4000 deina. Ka Iesu tomotau vi‑tunei imavi‑havine yai megeia. \v 10 Ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui ivo‑kwayavoni yai waꞌ igenu ivi‑ata inei papani Dalamanuta. \p \v 11 Ka tupwai Parisi iomo Iesu wayahina, ka yana vona wayahina ivito‑patapata. Taui yai nuanua ivito‑nubui, wayahina iviamei aitam iaiaya bagibagina wahuma aitam vevewanei wayahi, idueyei, inꞌ‑anamanei anꞌ awaeha vinꞌ‑omo Yaubada wayahina. \v 12 Ka Iesu ya nua‑vita ananina nui yawaina am‑honoi, ka vonei, ivona, “Aviani wayahina yoko habuhabumi ataina umamaei yami nuanua iaiaya bagibagina ududueyei? Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, eha aitam iaiaya adewe udueye.”\x + \xo 8:12 \xt Mat 12:39; Luk 11:29.\x* \p \v 13 Ka tauna ni‑tawanei, e yai waea ivi‑ata‑havine ivi‑putu iona‑tamane mani papania. \s1 Parisi Ka Erodi Ai Palaua \r (Mateu 16:5-12) \p \v 14 Ka ai palaua eha ita‑vitua‑neie, ka palaua aitamoata ana heta waea itupwa. \v 15 Ka Iesu nau‑vi‑avini, ivona, “Udune‑vivinimi! Parisi kadu Erodi ai palaua a pai vo‑vi‑nata goyona. Nau‑wawanimi uvihahaiei!”\x + \xo 8:15 \xt Luk 12:1.\x* \p \v 16 Akaka a tau vi‑muni‑waiwai matataui ivitua‑dahadaha, ka ivona, “Iesu ya vonana deina, iuna aka palaua kavi‑nua‑pania.” \p \v 17 Ka Iesu medeina inuanua avaha anamanei. Wayahina tauna vi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina uvonavona vivane eha aka palaua? Eha ata‑ipuipupu aka palaua wayahina. Nonova a itoava ataina wayahina itomi nuami eha tꞌ‑am‑hauhau, a? Kaiwadi, nuami toyoina?\x + \xo 8:17 \xt Mar 6:52.\x* \v 18 Itomi na matami, kate eha ami pata udune‑vidovidoha, ka kadu itomi na tanihami, kate eha ami pata unononi ahiahina, a? Eha yau dewa tomotau yoko wayahi uta‑nua‑vi‑avini, a? \v 19 Tutana palaua nima papani‑keana agibui tomotau ai yau 5000 wayahi, ai vi‑am venuana itupwa ukwakwei?” \p Ka ivona, “Habuhabuna ai yau 12.”\x + \xo 8:19 \xt Mar 6:41-44.\x* \p \v 20 E Iesu kadu vi‑tanaiei, ivona, “Ka tutana palaua ai yau 7 agibui tomotau ai yau 4000 wayahi, ai vi‑am venuana itupwa ukwakwei?” \p Ka ivona, “Habuhabuna ai yau 7.” \p \v 21 Kadu Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Vona ahiahina, matamia udueyei, kate nuami eha tꞌ‑am‑hauhau, a?” \s1 Tau Mata‑goyo Ya Vidoha \p \v 22 Ka meagai Betesaida wayahina iomo, e tomotau tupwai onoto tau mata‑goyo itaini ineiei Iesu wayahina, e iviamei vivane matana vo‑dadani, vo‑vi‑aiaiei. \v 23 Ka Iesu tau mata‑goyona nimana poyꞌ‑avini, e taini opuei meagaina nini‑vanina. E Iesu onoto‑nana matana ainua iwani ka nimana wayahina vo‑dadani. Ka vi‑tanaiei, “Ana pata aviani edueyei?” \p \v 24 Ka onoto‑nana dune‑nau‑nene, ka ivona, “Tomotau adueyei, kate ai dune oaoana, ai ini‑awana deina.” \p \v 25 Wayahina, Iesu onoto‑nana matana vo‑dadana‑havinei, ka mahetei, e dewa habuhabuna dudueyei ahiahina. \v 26 Iakwa, e Iesu onoto‑nana nau‑vi‑avini, ka vi‑tunei na‑nei ya manua, kadu ivona, “Eha ena‑nu meagai ananina nihenina.” \s1 Pita Iesu Anamanei Vivane Tauna Koiaka \r (Mateu 16:13-20; Luke 9:18-21) \p \v 27 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui ini‑tawanei ineine meagai‑naia imamaei meagai Sisarea Pilipi nepena, ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai vi‑tanaiei, ivona, “Medeina tomotau yai vona wayahiu, vivane yauke koiaka?” \p \v 28 Ka taui ivona, “Tomotau tupwai ivonavona wamke Ioni Tau Bapitaiso, ka tupwai ivonavona wamke Elidia, ka tupwai ivonavona wamke aitam tau apa‑taputapu.”\x + \xo 8:28 \xt Mar 6:15.\x* \p \v 29 Kadue vi‑tanai‑havinei, ivona, “Medeina unuanua, vivane yauke koiaka?” \p Ka Pita vona‑nau‑patei, ivona, “Wamke Tau Ito‑yavuha‑hoim.”\x + \xo 8:29 \xt Ioni 6:68-69.\x* \p \v 30 Ka Iesu vona panina boui, ivona, “Eha aitam koiaka wayahina uhaeyeu!”\x + \xo 8:30 \xt Mar 9:9.\x* \s1 Iesu Yanꞌ Aniga Apa‑taputapuei (Naona) \r (Mateu 16:21-28; Luke 9:22-27) \p \v 31 Kadue vi‑putu viwavenena wayahia, ivona, “Tuta omomo yauke, Tauna Vi‑tomotau, inahe ananina nꞌ‑epau. Apaina ononotoi anani, ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka Yaubada movina a tau ginuma ivimwa‑hihieu, ina‑nau‑vi‑anigiu. Kate auyewa aitonu na‑iakwa amini‑havine.” \v 32 Iesu vo‑vi‑mahetei ahiahina yanꞌ aniga wayahina. Kate Pita Iesu taini neiei, e yapoi. \v 33 Ka Iesu magigino, e tauna a tau vi‑muni‑waiwai habuhabui dudueyei, e tauna Pita yapoi, ivona, “Wamke Satana, ataina tuta eni‑tawaneu. Iuna yam nuanua tomotau yai nuanua deina, ka eha Yaubada ya nuanua deina.” \p \v 34 Ka munia, Iesu yoko‑nana, kadu a tau vi‑muni‑waiwai nui hone‑hohoni‑neiei, e ivona, \pi1 “Aituhu aviyaivia yai nuanua ivi‑muni‑waiwaieu, taui nau‑wawani yai nuanua kadu yai dewa ivihahaiei, kadu nau‑wawani iawaehei apaina ihidahida, ai nahanaha a hidahida deina, kadu nau‑wawani ivi‑muni‑waiwaieu.\x + \xo 8:34 \xt Mat 10:38-39; Luk 14:27.\x* \v 35 Vona ahiahina, aituhu aviyaivia yai nuanua taui yawai taina inua‑tania, apaina taui yawai‑vavaha itutu‑haini. Ka aituhu aviyaivia yawai taina iawaehei yauke wayahiu, o aituhu aviyaivia iawaehei Vaneana Ahiahina wayahina, apaina taui yawai‑vavaha ivaniahei. \v 36 Aituhu aviyaivia tanopia gugua ani‑vainena inau‑gwaugwaui, kadu aituhu apaina yawai‑vavaha itutu‑haini, medeina ividoha? Eha kadu aitam pai vidoha ta‑mamae wayahi. \v 37 Avi nau‑pata ana pata nuaka kahaponei akanai? Eha aitam. \v 38 Goyona kadu kenene ai tuta ataina nihenina kamamaei. Ka vona ahiahina, aituhu aviyaivia tuta ataina yauke, Tauna Vi‑tomotau, wayahiu iaini‑yauyau, o aituhu tuta ataina yau viwavenena ivihahaiei, apaina avi tuta Amau didigana nui kadu tauna yanꞌ anelose ahihiata nui amavina, tomotaui wayahi ana‑ini‑yauyau kadu avihahaiei.\x + \xo 8:38 \xt Mat 10:33.\x* \c 9 \mi \v 1 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, tupwami baina umimini eha unꞌ‑aniga a itoava Yaubada ya pai veimea a vinꞌ‑omana bagibagina udueyei wayahina. Akanai dewana na‑iakwa, munia unꞌ‑aniga.”\x + \xo 9:1 \xt Mar 13:30.\x* \s1 Iesu Ana Dune Tunina \r (Mateu 17:1-13; Luke 9:28-36) \p \v 2 Ka munia, auyewa ai yau 6 iakwa, Iesu Pita, ka Iamesa, ka Ioni taini neiei, e taui ai heta nui ivane oya ananina. Ka taui mataia tauna ininina am‑vinei tunina.\x + \xo 9:2 \xt 2Pi 1:17-18; Dew 3:22.\x* \v 3 Ka tauna ana kwama mahemahe‑vainena ka kavukavu‑vainena. Eha ana pata tau am‑nosi tanopia ivo‑vi‑kavui deinake. \v 4 Ka Elidia ka Mosese ainua iomo tauna wayahina, ka Iesu nui iaipuipupu. Ka a tau hae anani dewaia habuhabui idudueyei.\fig Elidia ka Mosese ainua Iesu nui iaipuipupu|alt="Mt of Transfiguration" src="GS-IB04115.tif" size="span" loc="MRK 9:2-6" ref="9:4" \fig* \v 5 Wayahina, Pita Iesu wayahina ivona, “Rabi\em V\em*, tuta ahiahina avaha kavaniahei. Wayahina, baina kamamae, ka vekevekeke aitonu ayonei, aitam wamke wayahim, ka aitam Mosese wayahina, ka kadu aitam Elidia wayahina.” \v 6 Pita ivona deina iuna taui imatamatauta ananina ka tauna eha tꞌ‑anamane vidoha avi vona tunuhina. \p \v 7 Ka aitam you vinꞌ‑omo, e nau‑kabubutani, ka you wayahina Yaubada movina omo, ivona, “Taina Natu adune‑nuanuaiei. Nau‑wawanimi movina unononi!” \v 8 Ka idune‑nau‑nene, ka tau apa‑taputapu‑naia ainua eha ita‑dueye. Iesu a heta‑ohota nui. \p \v 9 Ka oyea iopupu‑me, ka Iesu vona panina wayahina veimeyei, ivona, “Eha aitam koiaka dewaia udueyei wayahi umataede. Apaina yauke, Tauna Vi‑tomotau, anigea amini‑havine. Ka dewana munina ana pata una‑ipupu dewaia wayahi.” \p \v 10 Wayahina, dewaia inua‑tania, ka matataui ivi‑vonavona vonaia “mini havine anigea” ai anamana aviani. \v 11 Ka ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina tau ginuma ivona Elidia nau‑wawani mai‑omo?”\x + \xo 9:11 \xt Mal 3:1.\x* \p \v 12 Ka tauna vona‑nau‑patei, ivona, “Vona ahiahina, Elidia eta‑naoi, ka tauna dewa habuhabuna vo‑vi‑aiaia. Iginuma kadu apa‑taputapu wayahiu vivane yauke, Tauna Vi‑tomotau, viha habuhabuna avaniahei, ka tomotau imana‑giboeu. Kaiwadi, vonaia uvitumahanei, o eha?\x + \xo 9:12 \xt Mal 4:5-6; Sam 22:1-18; Isa 53:3.\x* \v 13 Ka tuta ataina wayahina avonemi, Elidia avaha omo, ka avi goyona tomotau yai nuanua idedewei tauna wayahina, vona ahiahina, avaha idewa‑yehai, apa‑taputapu‑naia Iginuma nihenina iginumi tauna wayahina aitamoata deina.”\x + \xo 9:13 \xt Mat 11:14.\x* \s1 Aitam Tevana Ya Vidoha \r (Mateu 17:14-20; Luke 9:37-43a) \p \v 14 Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ai yai 9 oya ipuna imamaei. Ka yoko ananina avaha inau‑hohona nepena imamaei. Kadu tau ginuma Iesu a tau vi‑muni‑waiwai nui ivi‑vonavona. Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 3 nui iomo, e dewana idueyei. \v 15 Ka avaha yoko habuhabuna Iesu idudueyei, taui nuai vi‑tupatupa ananina, ka tupwai wayahia inau‑bwanunua tauna wayahina, inau‑kaiwei. \v 16 Ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai vi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina taui nui uvi‑vonavona?” \p \v 17 Kate aitam onoto yokoia nihenina vona‑nau‑patei, ivona, “Tau Viwavenena, natu onotona wayahima aomanei, iuna aitam nua kwavakwavana tauna nihenina mamaei, ka meana vo‑vi‑danui. \v 18 Ka avi tuta nua‑nana inu nihenina, tauna yawaina veimeyei, ka haponei iopu tanopia, ka awana punopuno, ka nihona vi‑tana‑kikokiko, ka ininina vi‑bananaita. Ka yauke avaha am tau vi‑muni‑waiwai aviamei nua‑nana isi‑yavunei, kate taui eha ai pata.” \p \v 19 Ka Iesu wayahia ivona, “Taumi medeina? Habuhabumi awakabimi! Yami vitumahana eha! Ininiu ihanua wayahimi. Wayahiua tevana unꞌ‑omanei.” \v 20 Ka wayahina iomanei. \p Ka avaha nua‑nana Iesu dueyei, vo‑kwayavoni tevana haponei iopu tanopia ka vo‑vi‑bwatabwata‑vinei, ka tevana awana punopuno. \v 21 Ka Iesu tevana amana vi‑tanaiei, ivona, “Avi tuta nua‑nana vi‑putu omomo wayahina?” \p Ka amana ivona, “Aya‑ketuna wayahina. \v 22 Ka tuta habuhabuna nua‑nana ai ananata nihenina oneonei, ka kadu daudau nihenina oneonei. Iuna nua‑nana vitapewa natu na‑nau‑vi‑anigi. Ka aituhu memeanina aitam dewa edewe, enꞌ‑ate‑nuanuaieai, eivaiteai.” \p \v 23 Ka Iesu vonei, ivona, “‘Aituhu memeanina?’ Aituhu aviyaivia ivitumahana, dewa habuhabui taui wayahi memeanina.”\x + \xo 9:23 \xt Mat 21:21; Mar 11:23.\x* \p \v 24 Ka vo‑kwayavonina tevana amana ya nua‑vita nui vi‑hone, ivona, “Avitumahana tupwana, kate eha au pata. Yau vitumahana evo‑vi‑natei!” \p \v 25 Ka avaha Iesu yokoia habuhabui dueyei, vivane inau‑bwanunua, inau‑hohona, tauna nua goyogoyo‑nana veimeyei, ivona, “Wamke, nua taum, meana evo‑vi‑danui ka tanihana evo‑vi‑potei. Ka avonem, tauna wayahina eni‑ubau ena‑opu, ka eha tevana taina nihenina ena‑nu havine.” \p \v 26 Ka nua‑nana konua, ka tevana yueyuei ananina, e iopu ine. Ka tevana ana dune tau aniga deina. Ka yokoia habuhabui ivonavona, “Avaha aniga.”\x + \xo 9:26 \xt Mar 1:26.\x* \v 27 Kate Iesu nimana vo‑vi‑avini ka si‑vi‑mini, e tevana mini. \p \v 28 Ka avaha Iesu manua inui, a tau vi‑muni‑waiwai matataui ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina eha ama pata asi‑yavune?” \p \v 29 Ka vonei, ivona, “Avi nua nua‑nana deina eha memeanina kasi‑yavunei. Dewa aitamoata ana heta ana pata, vivane kaviama‑bagibagi Yaubada wayahina.” \s1 Iesu Yanꞌ Aniga Apa‑taputapuei (Vꞌ‑inuana) \r (Mateu 17:22-23; Luke 9:43b-45) \p \v 30 Ka papani‑nana ini‑tawanei, ka papani Galili ino‑honoi, ka Iesu eha ya nuanua tomotau inꞌ‑anamane aveta imamaei.\x + \xo 9:30 \xt Ioni 7:1.\x* \v 31 Iuna tauna a tau vi‑muni‑waiwai ai heta viwavenei. Ka vonei, ivona, “Aitam onoto yauke, Tauna Vi‑tomotau, nꞌ‑am‑veneneyeu, ka tomotau ipoyꞌ‑aviniu, ina‑nau‑vi‑anigiu. Ka avaha aniga, auyewa aitonu munia amini‑havine.”\x + \xo 9:31 \xt Mar 8:31; 10:32-34.\x* \p \v 32 Ka taui viwavenena taina eha ita‑vi‑nua‑uye, kate taui yai matauta nui. Wayahina, eha ita‑vi‑tanai wayahina.\x + \xo 9:32 \xt Luk 9:45.\x* \s1 Koiaka Ani‑vainena? \r (Mateu 18:1-5; Luke 9:46-48) \p \v 33 Ka Kapenaum wayahina iomo, ka avaha manua nihenina imamaei Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vi‑tanai‑neiei, ivona, “Aviani wayahina uvi‑vonavona etawana?” \p \v 34 Ka taui yai ini‑yauyau nui, wayahina yana vona eha ita‑nau‑pate. Iuna etawana ivi‑vonavona ananina matataui koiaka wayahia ana wava yaiana ai wava vane‑tawanei. \v 35 Ka tauna manuena, ka a tau hae anani ai yau 12 hone‑hohoni, ka vonei, ivona, “Aituhu aviyaivia yai nuanua yaiana ieta‑naoi, taui nau‑wawani iawaehei pai nau‑yehata ivinꞌ‑omo, kadu nau‑wawani ivi‑tau paisewa yaiana habuhabui wayahi.”\x + \xo 9:35 \xt Luk 22:24-26; Mat 20:25-27; Mar 10:43-44.\x* \v 36 Ka tauna aitam tevana aya‑ketuna taini, e niwania si‑vi‑mini, tana‑wapia, e a tau hae anani vonei, ivona, \v 37 “Aituhu aviyaivia aitam tevana aya‑ketuna deina au wavea inau‑kaiwei, taua inau‑kaiweu deina. Ka aituhu aviyaivia inau‑kaiweu, eha yauke au heta inau‑kaiweu, kate tuta aitamoata wayahina kadu yauke au Tau Vi‑tune inau‑kaiwei.”\x + \xo 9:37 \xt Mat 10:40.\x* \p \v 38 Ka Ioni vonei, ivona, “Tau Viwavenena, itoai aitam onoto adueyei am wavea nua goyogoyoi si‑yavuyavunei. Ka itoai avito‑potei, iuna tauna eha yaka yoko nihenina.” \p \v 39 Kate Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Eha nau‑wawanimi uvito‑pote, iuna eha memeanina tomotau aitam dewa‑bagibagina idewei au wavea. Wayahina, aituhu ai pata dewa‑bagibagina au wavea idewei, eha memeanina tuta kutakutana na‑iakwa wayahina, inꞌ‑apa‑goyogoyoeu. \v 40 Aituhu aviyaivia eha ivihahaieka, taui iaivaiteka.\x + \xo 9:40 \xt Mat 12:30; Luk 11:23.\x* \v 41 Ka memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia vei na daudauna ivenemi una‑nim iuna itomi taua Tau Ito‑yavuha yau tomotau, apaina taui ai nau‑pata dewana wayahina ivaniahei, eha itutu‑haini.\x + \xo 9:41 \xt Mat 10:42.\x* \p \v 42 Ka apaina tevana aya‑ketui tupwai ivitumahaneu, ka aituhu aviyaivia yai dewa goyona wayahia aitam tevana idewei, ka aituhu dewana wayahina, tevana ya vitumahana vo‑haini, e dewa goyona dedewei, apaina tomotaui inahe vita‑vainena ivaniahei. Ika, aituhu tuta naona wayahina tomotaui yaiai ivinꞌ‑omo, e hanu ananina otoi iyohoni, e ihaponei bebega, vona ahiahina, taui igavivina ividoha deina. Iuna aituhu avaha igavivina, eha ai pata tevana yawaina ivi‑goyo deina. \p \v 43-44 Wayahina avonemi, aituhu nimam dewa goyona dedewei, nau‑wawanim eupwa‑yavunei. Akanai ataina viha, ka aituhu yawai‑vavaha wayahina ena‑nu na nima‑upwaupwam, evidoha deina. Kate aituhu na nima‑nuanuam ai ananata ena‑nui, aioi wayahim. Iuna meagai‑nana nihenina ai‑nana eha na‑weu.\x + \xo 9:43-44 \xt Mat 5:30.\x* \v 45-46 Ka aituhu aem dewa goyona dedewei, nau‑wawanim eupwa‑yavunei. Akanai ataina viha, ka aituhu yawai‑vavaha wayahina ena‑nu na ae‑goagoam, avaha evidoha deina. Kate aituhu na ae‑nuanuam ai ananata wayahina Yaubada na‑haponem, aioi wayahim. \v 47 Ka aituhu matam dewa goyona dedewei, nau‑wawanim etupa‑yavunei. Akanai ataina viha, ka aituhu na matam aitamoata Yaubada ya pai veimea nihenina ena‑nu, evidoha deina. Kate aituhu na mata nuanuam ai ananata wayahina Yaubada na‑haponem, aioi wayahim.\x + \xo 9:47 \xt Mat 5:29.\x* \v 48 Ai ananata a papani wayahina imonamonana nihenia eha inꞌ‑aniga, ka ai‑nana eha na‑weu. Viha‑vavaha akanai.\x + \xo 9:48 \xt Isa 66:24.\x* \v 49 Tomotau habuhabui nau‑dadana ivaniahei ai ananata deina, iuna Yaubada ya nuanua yawai vidoha. Ka aituhu aviyaivia nau‑dadanaia ivane‑tawanei, dewana yai dewa goyona anai deina. Ka aituhu aviyaivia taui yai goyona iepa‑yavunei, akanai ivi‑weto. \p Vona ahiahina, niuna wetona aniani dewa‑vidovidohei. \v 50 Akanai niuna ahiahina, ka aituhu wetona iakwa, avaha vi‑una. Eha ana pata vidoha‑havine. Itomi nau‑wawanimi uvi‑weto ka udewa‑vidovidohemi, ka nua gomagomanina wayahimia unua‑vi‑avini deina.”\x + \xo 9:50 \xt Mat 5:13; Luk 14:34.\x* \c 10 \s1 Vaiobu Wayahina \r (Mateu 19:1-12; Luke 16:18) \p \v 1 Ka Iesu papani‑nana ni‑tawanei, e papani Iudea inui, e Daudau Ioridani ona‑tamanei papanina. Ka kadu aitam tuta tomotau yoko inau‑hohona wayahina, ka yana dewa tuta tuta deina, viwavenei. \p \v 2 Ka Parisi tupwai iomo, e yai nuanua Iesu ivito‑nubui. Wayahina, ivi‑tanaiei, ivona, “Bada, medeina aka veimea vaiobu wayahina? Ana pata onoto awana na‑vaiobuei?” \p \v 3 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Medeina Mosese veimeyemi?” \p \v 4 Ka Parisi ivona, “Mosese awaeheka deina, aituhu avi onoto nuanuana vaiobu, naona nau‑wawani ya vihaihai ginumi awana na‑haeyei, e munia na‑vaiobu, na‑ne.”\x + \xo 10:4 \xt V.V 24:1-4; Mat 5:31.\x* \p \v 5 Ka Iesu vonei, ivona, “Mosese veimeana ginumi wayahimi, iuna nuami toyoina, eha ami pata unꞌ‑ate‑nuanuai. \v 6 Kate unuani, tutana Yaubada naona tanopi vevewanei \b \q1 ‘tomotau ainua vevewanei, \q2 onotona ka vavinena.’\x + \xo 10:6 \xt Nao 1:27; 5:2.\x* \q1 \v 7 ‘Wayahina, onoto nau‑wawani \q2 ayona amana ni‑tawanei \q1 ka awana ainua ivi‑manueni.\x + \xo 10:7 \xt Nao 2:24; Epe 5:31-33.\x* \q2 \v 8 Ka avaha ainuai inini ivi‑aitamoata.’ \b \m Nonova ainua tunina imamae, kate yai tavine munia, aitamoata imamae. \v 9 Wayahina, aituhu aviyaivia Yaubada avaha bou‑nuei, eha aitam koiaka nau‑wawani bou‑keye.” \p \v 10 Ka munia, avaha imavina manua, Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑tanaiei vaiobu wayahina. \v 11 Ka Iesu vonei, “Aituhu koiaka ya vavine vaiobuei, ka mani vavine wayahina tavine‑tamana, vona ahiahina, onoto‑nana awana tutuaina wayahina dewa goyona nau‑vevewanei, vivane kenene.\x + \xo 10:11 \xt Mat 5:32.\x* \v 12 Ka aituhu koiaka yai onoto ivaiobuei ka mani onoto wayahina itavine‑tamana, vavine‑nana avaha ikenene.” \s1 Iesu Ya Maga‑bawe Kadu Ya Nau‑iaiava \r (Mateu 19:13-15; Luke 18:15-17) \p \v 13 Ka tomotau yaheyahe iomanei Iesu wayahina, iuna yai nuanua tauna nimana bouni, na‑nau‑iaiavei. Kate a tau vi‑muni‑waiwai tomotaui yaheyahe nui ivito‑potai, iuna eha yai nuanua Kauvea ana tuta na‑one‑yavune dewa kikituna wayahina. \v 14 Ka avaha Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai yai dewa dueyei, magana bawe, e ivona, “Eha yaheyahe wayahiua uvito‑potai! Nau‑wawanimi uawaehei inꞌ‑omo wayahiua. Iuna memeanina yaheyahe ai pata Yaubada ya pai veimea nihenina ina‑nu. \v 15 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia inua‑vane, taui eha ai pata Yaubada ya pai veimea nihenina ina‑nu. Ka aituhu aviyaivia inua‑opu, tevana aya‑ketuna deina, taui ai heta ai pata ina‑nu nihenina.”\x + \xo 10:15 \xt Mat 18:3.\x* \v 16 Wayahina, Iesu yaheyahe aitamoata aitamoata tana‑wapi‑neiei, e nimana bouni, e nau‑iaiavei. \s1 Pai Veimea Ainua \r (Mateu 19:16-30; Luke 18:18-30) \p \v 17 Tutana Iesu mini na‑ne, aitam onoto nau‑bwanunua omo tauna matana, vi‑tupa‑gum, e ivona, “Tau Viwavenena, avaha anamanem vivane wamke tau viwavenena ahiahina aitam. Wayahina, yau nuanua evoneu aviani adewei apaina yawai‑vavaha avaniahei.” \p \v 18 Ka Iesu onotona vonei, ivona, “Mehenai eawa‑vidovidoheu? Iuna eha aitam koiaka ahiahina, Yaubada a heta‑ohota ahiahina. \v 19 Ka wamke Yaubada ya veimea avaha eanamanei. \b \q1 ‘Eha enau‑vi‑aniga. Eha ekenene. \q2 Eha evainau. Eha evitupu. \q1 Eha yam viam‑nonona wayahina \q2 mani tomotau yai gugua evitua‑neiei. \q3 Ayo‑amam evi‑ateteyei.’”\x + \xo 10:19 \xt NiT 20:12-17; V.V 5:16-20.\x* \b \p \v 20 Ka onotona ivona, “Tau Viwavenena, yau tuta tevana a itoava tuta ataina wayahina veimeaia avi‑ateteye‑vainei.” \p \v 21 Ka Iesu onoto‑nana dune‑vi‑anai, kadu dune‑nuanuaiei. Wayahina, vonei, ivona, “Akanai, ka dewa aitamoata nau‑wawanim. Emavi‑havine yam megeia, ka yam gugua habuhabui eimwaneyei, e ai nau‑pata tau payapayaya evo‑patai. Na‑iakwa, enꞌ‑omo wayahiua evi‑muni‑waiwaieu. Apaina yam kaikaiwabo wahuma evaniahei.” \p \v 22 Ka tutana onoto‑nana vonana nononi, nuana ivita ani‑vainena, iuna tauna ya kaikaiwabo ananina nua‑tania. Wayahina, magigino, ka ya nua‑vita nui ni‑tawanei. \fig Onoto‑nana magigino, ka ya nua‑vita nui ni‑tawanei|alt="Rich Young Ruler" src="GS-IB04117.tif" size="col" loc="MRK 10:22" ref="10:22" \fig* \p \v 23 Wayahina, Iesu dune‑nau‑nene a tau vi‑muni‑waiwai wayahia ka vonei, ivona, “Aituhu aviyaivia tau kaikaiwabo, taui yai nui Yaubada ya pai veimea nihenina vita‑vainena!” \p \v 24 Ka a tau vi‑muni‑waiwai nuai vi‑tupatupa ya vonana wayahina. Ka Iesu vonei, ivona, “Natunatu, Yaubada ya pai veimea ana nui vivane vita‑vainena. \v 25 Vona ahiahina, aituhu kameli\em V\em* (tauna vahitau ananina) ana pata haima matana na‑nui, e tau kaikaiwabo ai pata Yaubada ya pai veimea ina‑nu. Kate, vona ahiahina, dewaia ainua eha ana pata.” \p \v 26 Vonana wayahina a tau vi‑muni‑waiwai nuai venau‑tamatamani ananina, e ivi‑tanaiei, ivona, “Ia! Aituhu yam vonana tunuhina, kaiwadi, koiaka ana pata ito‑yavuha vaniahe?” \p \v 27 Wayahina, Iesu dune‑vi‑anai wayahia, e vonei, ivona, “Tomotau ai heta eha ai pata ito‑yavuha ivaniahe. Kate Yaubada wayahina, dewa habuhabuna memeanina.” \v 28 Ka Pita vonei, ivona, “Bada, itoai medeina? Iuna yama gugua habuhabuna avaha ani‑tawane‑neiei, e avi‑muni‑waiwaiem!” \p \v 29 Ka Iesu ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia yai manua, o vavanei, o novunovui, o ayoyoi, o amamai, o natunatui, o yai tano ini‑tawane‑neiei wayahiu o aituhu ini‑tawane‑neiei Vaneana Ahiahina wayahina, \v 30 akanai taui yawai taina tanopia wayahina ai nau‑pata a vo‑vi‑tupana ai yau 100 deina ivaniahei, (vivane manua, ka vavanei, ka novunovui, ka ayoyoi, ka natunatui, ka kadu tano. Kate guguaia nui kadu mana‑gibo kadu inahe ivaniahei), kadu apaina, yawai‑vavaha wahuma ivaniahei. \v 31 Ataina tomotau habuhabui mani tomotau ieta‑naoi, kate apaina taui pai nau‑yehata ivinꞌ‑omo, ka ataina tomotau habuhabui pai nau‑yehata iomomo, kate apaina ieta‑naoi.”\x + \xo 10:31 \xt Mat 20:16; Luk 13:30.\x* \s1 Iesu Yanꞌ Aniga Apa‑taputapuei (Vꞌ‑itonuna) \r (Mateu 20:17-19; Luke 18:31-34) \p \v 32 Ka taui etawana ivanevane meagai Ierusalem wayahina, ka Iesu eta‑naonaoi ka a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑muniei, e taui nuai venau‑tamatamana. Ka mani tomotau yai matauta nui etawana munia ivi‑muniei. Ka tauna a tau hae anani ai yau 12 taini‑havinei, ka taui ai heta mataedai aviani na‑omo tauna wayahina.\x + \xo 10:32 \xt Mar 8:31; 9:31.\x* \v 33 Ivona, “Tuta ataina kavanevane Ierusalem wayahina. Ka yauke, Tauna Vi‑tomotau, au tau vauya na‑vauyeu tau vi‑nomu mata‑genai wayahia, ka veimea a tau viwavenena wayahia, ka taui yau aniga iveimeyei. Ka munia, inꞌ‑am‑veneneyeu taui eha me Iudea wayahia. \v 34 Ka taui eha me Iudea ivi‑waipoeu, ka iaiwaiwaniu, ka manawea imoamoaniu. Ka munia, ina‑nau‑vi‑anigiu. Kate auyewa vꞌ‑itonuna wayahina amini‑havine.” \s1 Iamesa Ka Ioni Yai Viama Iesu Wayahina \r (Mateu 20:20-28) \p \v 35 Apaina Iamesa ka Ioni, taui Sebedi natunatuna, iomo Iesu wayahina ka ivonei, ivona, “Tau Viwavenena, ama inua aomo wayahima, e yama nuanua aviani wayahina aviamem, akanai eawaeheai.” \p \v 36 Ka Iesu ivona, “Aviani wayahimi adewei?” \p \v 37 Ka taui ivona, “Apaina, avi tuta yam pai veimea evaniahei, e didigam nui eveimeyei, itoai yama nuanua nepema amanuena, aitam ateima, aitam akenima. E, aka itonu kaveimeyei deina.” \p \v 38 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Itomi yami viamana anꞌ anamana eha utꞌ‑anamane. Itomi medeina? Viha ana vei apaina ana‑nim, kadu ami pata una‑nim? O bapitaiso vita‑vainena apaina avaniahei, kadu ami pata bapitaiso‑nana uawaehei aitamoata deina?”\x + \xo 10:38 \xt Mar 14:36; Luk 12:50.\x* \p \v 39 Ka taui ivona, “Ama pata.” \p Ka Iesu ivona, “Vona ahiahina, vei‑nana apaina ana‑nim, kadu munia itomi una‑nim, ka kadu bapitaiso‑nana apaina avaniahei, kadu munia itomi bapitaiso‑nana uvaniahei aitamoata deina.\x + \xo 10:39 \xt Dew 12:2; SiV 1:9.\x* \v 40 Kate yauke eha au pata taui apaina ateiua ka akeniua imanuena avi‑nua‑dadane. Iuna Yaubada avaha pai manuenaia ainua vo‑vi‑aiaia, ka tauna ana heta taui imanuena hetaia vi‑nua‑dadanei. Eha yauke.” \p \v 41 Ka tau vi‑muni‑waiwai ai yau 10, avaha Iamesa ka Ioni yai viamana inononi, inua‑goyoei. \v 42 Wayahina, Iesu habuhabui hone‑hohoni ka vonei, ivona, “Itomi avaha taui eha me Iudea yai dewa uanamanei. Taui ai tau veimea yai nua‑vane nui mani tomotau iveimeyei. Ka aituhu aviyaivia wayahia ai wava anani, o aituhu dewa ananina ai awaeha wayahia mamaei, taui dewa panina wayahina mani tomotau ibou‑opuei.\x + \xo 10:42 \xt Luk 22:25-26.\x* \v 43 Kate eha yau nuanua itomi wayahimia udedewe deina. Aituhu koiaka wayahimia yam nuanua am wava ananina, wamke nau‑wawanim evi‑tau paisewa yaiam wayahi.\x + \xo 10:43 \xt Mat 23:11; Mar 9:35.\x* \v 44 Ka aituhu koiaka wayahimia yam nuanua yaiam habuhabui eta‑naoi, wamke nau‑wawanim evi‑tau paisewa‑kavokavovo yaiam habuhabui wayahi. \v 45 Nau‑wawanimi yauke taua unuaniu. Aviani wayahina yauke, Tauna Vi‑tomotau, avinꞌ‑omo tanopia? Kaiwadi, avinꞌ‑omo yau nuanua mani tomotau ivi‑tau paisewa‑kavokavovo wayahiu, e aveimeye? Eha‑ohota. Avinꞌ‑omo avi‑tau paisewa‑kavokavovo tomotau wayahi, ka yau aniga awaehei nau‑pata tomotau habuhabui nuai wayahi. Ka yau nuanua ana‑ito‑yavuhi deina.” \s1 Batimaeusa Ya Vidoha \r (Mateu 20:29-34; Luke 18:35-43) \p \v 46 Ka taui iomo meagai Ieriko wayahina. Ka tutana Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui Ieriko ini‑tawanei, yoko ananina imata‑weapui, ka aitam tau mata‑goyo ana wava Batimaeusa etawana awaniana manuena. Tauna Timaeusa natuna, ka tauna nau‑gagada kina ka gugua wayahi. \v 47 Ka avaha Batimaeusa vane nononi vivane Iesu me Nasareta omo‑neine, tauna vi‑putu vi‑hone Iesu wayahina, ivona, “Iesu, wamke Davida wana, eate‑nuanuaieu!” \p \v 48 Ka tomotau habuhabui Batimaeusa awaniana imimini ivito‑potei, ivona, “Eha movim! Vi‑hone akanai!” Kate yai vonana eha aitam aviani tauna wayahina. Tauna vi‑hone nau‑vi‑didimana, ivona, “Davida wana, eate‑nuanuaieu!” \p \v 49 Ka Iesu venau‑genuana, ka ivona, “Uhonei, na‑omo baina.” \p Ka tomotau ivona, “Akanai, edewa‑haiawa! Emini, Iesu honehonem.” \v 50 Ka tauna a pai bwaꞌ hapone‑yavunei, e ni‑ubau, omo Iesu wayahina. \p \v 51 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Aviani yam nuanua adewei wayahim?” \p Ka tau mata‑goyo vonei, ivona, “Tau Viwavenena, nuanuau adunedune.” \p \v 52 Ka Iesu vonei, ivona, “Ena‑ne‑kai. Tuta ataina yam vitumahana vo‑vi‑aiaiem.” Ka vo‑kwayavonina matana vi‑hadahadana, e tauna Iesu vi‑muni‑waiwaiei etawana.\x + \xo 10:52 \xt Mar 5:34.\x* \c 11 \s1 Iesu Ya Nua‑opu Ka Tomotau Yai Dewa‑haiawa Inuinui Ierusalem \r (Mateu 21:1-11; Luke 19:28-40; Ioni 12:12-19) \p \v 1 Tutana ivanevane Ierusalem wayahina, ivinꞌ‑omo meagai kikitui Betepage ka Betani nepeia, anoi Oya Olive baimina, ka Ierusalem tepaia eha bana mamanaina. Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ainua mai‑vi‑tunei aitam meagai wayahina. \v 2 Tauna ai veimea venei, ivona, “Una‑ne meagai tenoke matamia, ka avi tuta unuinu wayahina, aitam ase\em V\em* udune‑vaniahei ai wayahina itana‑ipwei. Ase‑nana\em V\em* mata‑yauyona. Eha aitam koiaka ta‑vi‑ata‑dadana. Ka ase‑nana\em V\em* uyavuhi, e baina uomaneu. \v 3 Aituhu aitam koiaka vi‑tanaiemi, na‑vona, ‘Aviani wayahina ase\em V\em* uyavuyavuhi?’ akanai ami inua una‑vona, ‘Dewa taina Kauvea ya nuanua, e tuta eha ani‑hoina na‑iakwa na‑va‑tawane‑havinei na‑omo baina.’” \p \v 4 Ka ainuai iomo meagai‑nana wayahina ka ase\em V\em* ivaniahei etawana, manua nepena, e ai wayahina itana‑ipwei, kadu ivi‑putu iyavuhi. \v 5 Iyavuyavuhi, e tupwai tomotau nepeia ivi‑tanaiei, “Aviani wayahina ase\em V\em* uyavuyavuhi?” \p \v 6 E ainuai vona inau‑patei Iesu avaha mataedai deina, e tomotaui iawaehei. \v 7 E ase‑nana\em V\em* itaini iomanei Iesu wayahina, ka taui ai kwamea wauna iyaveni, ka Iesu vi‑ateyei. \v 8 Ka yoko habuhabui ai kwamea etawana iyaveni‑neiei, ka tupwai ai nahana na yawaina iguye‑neiei, e etawana ivaivani. \v 9 Ka yokoia wayahia tupwai Iesu ieta‑naonaoi, ka tupwai ivi‑muniei. Ka habuhabui iawa‑davadava ka ivi‑honehone, ivonavona, \b \qm1 “Osana\em V\em*!” \b \m kadu ivonavona, \b \q1 “Kaiwa ananina! \q2 Tauna Yaubada a wavea vinꞌ‑omo \q3 nau‑iaiava avaha vaniahei!”\x + \xo 11:9 \xt Sam 118:25-26; 148:1.\x* \b \m \v 10 Kadu ivonavona, \b \qm1 “Itoai wai Davida ya pai veimea omomo, \qm2 ka yama nau‑iaiava avaniahei wayahina!” \b \m kadu ivonavona, \b \qm1 “Yaubada heta‑hoina awa‑davedavem!” \b \p \v 11 Ka Iesu avaha Ierusalem inu nihenina, e omo Manua Vito‑pota wayahina, inui, ka dewa habuhabui Manua Vito‑pota nihenina dueyei. Ka auyewana wayahina avaha vinanavi. Wayahina, tauna a tau hae anani ai yau 12 nui imavina meagai Betani wayahina, idauva. \s1 Iesu Madaiba Bwanatei (Pai Vi‑putu) \r (Mateu 21:18-19) \p \v 12 Ka mana navia imini ka Betani wayahina imavimavi Ierusalem wayahina, ka Iesu am navovo, \v 13 ka enoma ai ana dune madaiba deina na yawaina dueyei. Wayahina, omo nepena, e ya nuanua uana wayahina nꞌ‑am‑patapata. Ka dueyei vivane yawainata, uaua ana tuta apaina.\x + \xo 11:13 \xt Luk 13:6.\x* \v 14 Ka Iesu ai‑nana bwanatei, ivona, “Eha ena‑ua‑havine, akanai!” Ka a tau vi‑muni‑waiwai ya vonana inononi. \s1 Iesu Manua Vito‑pota Vo‑vi‑aiaia \r (Mateu 21:12-17; Luke 19:45-48; Ioni 2:13-22) \p \v 15 Ka Ierusalem wayahina iomo, e inu Manua Vito‑pota nihenina, ka tauna tau aimwane ka tau vi‑maiena nihenina vo‑taho‑neiei. Ka kina a tau bou‑tamatamanena yai tana‑pwaina vi‑kabubu‑neiei, ka bunebune a tau aimwane yai pai maꞌ kadu vi‑kabubu‑neiei. \fig Iesu tau aimwane ka tau vi‑maiena vo‑taho‑neiei|alt="Jesus Trashes the Temple" src="GS-IB04118.tif" size="span" loc="MRK 11:15-16" ref="11:15" \fig* \v 16 Ka kadu taui habuhabui yai gugua iavanei Manua Vito‑pota nihenina itutu‑honoi, ka tauna dewana vito‑potei. \v 17 Ka tauna ya viwavenena nihenina vi‑tanaiei, ivona, “Itomi medeina? Kaiwadi, Iginuma nihenina Yaubada yana vona uanamanei o eha? Iginuma nihenina ivona, \b \q1 ‘Yau manua vivane manua pai viama \q2 tomotau habuhabui wayahi.’ \b \m Kate itomi avaha uvo‑vinei vivane \b \q1 ‘tau vainau yai pai maꞌ.’”\x + \xo 11:17 \xt Isa 56:7; Ier 7:11.\x* \b \p \v 18 Ka tau vi‑nomu mata‑genai ka veimea a tau eta‑naonao Iesu ya vonana inononi, ka inua‑goyoei. Wayahina, ivi‑putu ivi‑nua‑hauhau medeina ina‑nau‑vi‑anigi, iuna avaha ianamanei tomotau habuhabui Iesu ya viwavenena nuai epei. Wayahina, tau vi‑nomu mata‑genai ka veimea a tau eta‑naonao imatamatauta Iesu wayahina.\x + \xo 11:18 \xt Mar 14:1.\x* \p \v 19 Ka vinanavi Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui Ierusalem ini‑tawanei. \s1 Iesu Madaiba Bwanatei (Pai Nau‑yehata) Ka Viwavenena Viama Wayahina \r (Mateu 21:20-22) \p \v 20 Ka mana navia imini imavimavina Ierusalem wayahina, ka etawana ineine, ka ai‑nana Iesu bwanatei idueyei avaha yawaina habuhabui inau‑moewa, tabona ipwavu iopu wanohina. \v 21 Ka Pita Iesu ya vonana nuani, e ivona, “Tau Viwavenena, edu! Ai‑nana ebwanatei avaha ipwavu!” \p \v 22 Ka Iesu vonei, ivona, “Aituhu yami vitumahana Yaubada wayahina, itomi kadu ami pata dewa‑bagibagi udedewei. \v 23 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia eha iva‑hamwahamwana kate Yaubada ivitumahanei, taui ai pata oya tenoke iveimeyei, ina‑vona, ‘Ena‑opu, emanuena hawana.’ E oyana movi na‑nononi.\x + \xo 11:23 \xt Mat 17:20.\x* \v 24 Wayahina, ataina avonemi, aviani yami viama nihenia Yaubada uviamei, nau‑wawanimi uvitumahanei avaha uvaniahei, e munia Yaubada nꞌ‑awaehemi aitamoata deina.\x + \xo 11:24 \xt Mat 7:7.\x* \v 25-26 Ka avi tuta uviama Yaubada wayahina, aituhu yaiami yai dewa goyona wayahimia unuani, ka aituhu yami nua‑goyo wayahia mamaei, nau‑wawanimi naona unua‑piahi. Iuna, aituhu mani tomotau yai dewa goyona wayahimia unua‑piahi, Amami wahuma yami dewa goyona Tauna wayahina na‑nua‑piahi aitamoata deina.”\x + \xo 11:25-26 \xt Mat 6:14-15.\x* \s1 “Koiaka Awaehem Ededewei Deina?” \r (Mateu 21:23-27; Luke 20:1-8) \p \v 27 Ka imavi‑havine Ierusalem wayahina, ka Iesu Manua Vito‑pota a bubuna‑honota ani‑vainena nihenina ni‑awana. Ka tau vi‑nomu mata‑genai ka veimea a tau viwavenena kadu ononotoi anani iomo tauna wayahina. \v 28 E Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Taum koiaka? Avi awaeha wayahima?” Kadu ivi‑tanaiei, ivona, “Koiaka awaehem manua taina eveimeyei?” \p \v 29 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Naona vi‑tanai aitamoata avi‑tanaiemi. Ka aituhu vi‑tanai‑nana unau‑patau, yauke kadu avonemi avi awaeha wayahiua mamaei dewaia adedewei. \v 30 Yau vi‑tanai vivane Ioni Tau Bapitaiso ya bapitaiso wayahina. Koiaka Ioni awaehei tauna tomotau vi‑bapitaisoei? Yaubada awaehei, o kadi tomotau iawaehei? Uvoneu, anononi.” \p \v 31 Ka taui matataui ivi‑vonavona deina, “Ya vonana medeina kanau‑patei? Aituhu kana‑vona, ‘Yaubada wayahina,’ apaina tauna ya vi‑tanai wayahikaia vivane ‘Aviani wayahina eha Ioni uta‑vitumahane?’ \v 32 Kate aituhu kana‑vona, ‘Tomotau wayahia,’ apaina yoko inua‑goyoeka.” (Iuna tomotau habuhabui ivitumahanei vivane Ioni Yaubada a tau apa‑taputapu aitam.) \v 33 Wayahina, Iesu ya vi‑tanai‑nana eha ita‑nau‑pate ahiahina. \p Taui ivona, “Eha atꞌ‑anamane.” \p Akaka Iesu vonei, ivona, “Akanai. Eha ahaeyemi koiaka awaeheu dewaia adedewei.”\f a \fr 11:33 \ft Iesu eha yai vi‑tanai ta‑nau‑pate vona‑vuvunaha wayahina, kate ya nau‑pata vinꞌ‑omo vona tana‑minikuna nihenina. Vona tana‑minikunana vi‑putu mataina 12:1 nihenina.\f* \c 12 \s1 Vona Tana‑minikuna Baguna Waina\em V\em* Wayahina \r (Mateu 21:33-46; Luke 20:9-19) \p \v 1 Ka Iesu vona tana‑minikuna vonei, ivona, \pi1 “Aitam onoto tauna ya baguna baguni, ka bagu‑nana vivane manawa ana noe. Uana wetona ana wava waina\em V\em*. E tauna tutu‑gani, ka waina\em V\em* a pai va‑buyo kayoi hanu yanayanana nihenina, ka manua pai dune baguna nihenina yonei. Ka aituhu tau vainau iomomo, idudueyei. Avaha vo‑vi‑aiai‑yehai, e tauna tau nau‑matava tupwai awaehei taui ya baguna idune‑vi‑avini. Ka tau nau‑matava‑naia iawaehei ai‑ponuponu ana tuta wayahina, bada‑nana a nau‑pata waina\em V\em* wayahina iva‑tawanei akanai. Ka iawaehei aitamoata deina, e tau bagu‑nana ni‑tawanei ine mani papania.\x + \xo 12:1 \xt Isa 5:1-2.\x* \pi1 \v 2 Ka munia, ai‑ponuponu ana tuta vinꞌ‑omo, e tau bagu‑nana ya tau paisewa aitam vi‑tunei ine vivane tau nau‑matava‑naia waina\em V\em* a nau‑pata ivenei na‑omane‑havinei wayahina. \v 3 Kate tau nau‑matava‑naia tau paisewana ipoyꞌ‑avini, ivunui, e awakabina ivi‑tunei mavi‑havine yana bada wayahina. \pi1 \v 4 Wayahina, tau bagu‑nana ya tau paisewa vꞌ‑inuana kadu vi‑tunei ine wayahia. Ka unununa ivunui ka idewa‑yaiyaiei ananina, ka ya ini‑yauyau nui mavi‑havine yana bada wayahina. \v 5 Wayahina bada‑nana vꞌ‑itonuna vi‑tunei ine wayahia, ka tauna inau‑vi‑anigi. Ka munia, habuhabui kadu vi‑tunei ine wayahia. Ka tupwai ivunu‑neiei, ka tupwai inau‑vi‑anigi. \pi1 \v 6 Ka bada‑nana wayahina aitamoata mamaei, vivane tauna natu‑hoina, ka dune‑nuanuaiei ananina. Wayahina, tauna natuna vi‑tunei ine wayahia, iuna tauna ana heta vonavona, ‘Anamanei vivane natu movina ivi‑ateteyei.’ \v 7 Kate avaha natuna vinꞌ‑omo wayahia idueyei, tau nau‑matava‑naia matataui ivonavona, ‘Yaiau, tau bagu‑nana natuna omomo, kadu ataina nau‑wawanika kanau‑vi‑anigi. Munia baguna taina vivane yaka baguna, e kaveimeyei.’ \v 8 Wayahina ipoyꞌ‑avini, inau‑vi‑anigi, e baguna nini‑vanina ihaponei iopu.”\x + \xo 12:8 \xt Ebe 13:12.\x* \p \v 9 Ka avaha Iesu ya ipupuna iakwa, e vi‑tanaiei, ivona, “Apaina tau bagu‑nana yana dewa medeina? Vona ahiahina, tau bagu‑nana nau‑wawani mavi‑havine, e tau nau‑matava‑naia habuhabui na‑nau‑vi‑anigi! Ka munia, tauna ya baguna mani tau nau‑matava wayahia nꞌ‑awaehei idune‑vi‑avini.” \v 10 Ka Iesu kadu aitam vona tana‑minikuna Iginuma nihenina vonei, ivona, “Unuani. Iginuma nihenina ivona deina, \b \q1 ‘Ohonana tau yona ivihahaiei \q2 avaha mini ka vi‑ohona toyoina. \q1 Kadu ohonana ohona habuhabui \q2 bagibagi‑tawanei.\x + \xo 12:10 \xt Sam 118:22-23.\x* \q1 \v 11 Dewana taina Kauvea yana dewa, \q2 ka matakaia ahihi‑vainena.’” \b \p \v 12 Ka tau vi‑nomu mata‑genai ka Parisi avaha Iesu yana vona tana‑minikunana inononi, ianamanei taui vivane tau nau‑matava‑naia goyogoyoi viviwavana nihenina. Ka yai nuanua ipoyꞌ‑avini, kate eha ita‑dewe, iuna yoko wayahia imatamatauta. Wayahina, auyewa‑nana wayahina tauna ini‑tawanei ka ine. \s1 Vi‑tanai Takesi\em V\em* Wayahina \r (Mateu 22:15-22; Luke 20:20-26) \p \v 13 Ka munia, ononotoi anani yoko ainua ivi‑tunei ine Iesu wayahina. Iuna ononotoi anani yai nuanua vi‑tanai wayahina inonoi. Aitam yoko Parisi wayahia (ka taui me Rom yai veimea idewa‑vihahaiei ananina). Ka kadu aitam yoko vivane Erodi yaiana (ka taui me Rom yai veimea iawaehei, iuna me Rom ai tau veimea avaha Erodi awaehei me Iudea veimeyei).\x + \xo 12:13 \xt Luk 11:53-54.\x* \v 14 Ka yoko ainua taina ivinꞌ‑omo Iesu wayahina, e iana‑dibidibiei, ivona, “Tau Viwavenena, avaha anamanem wamke tau viwavenena ahiahina aitam. Ka taui ai wava anani eha ai pata yam vi‑nua‑dadana ivo‑vinei, iuna taui eha aitam aviani wayahima. Vona ahiahina, yam viwavenena awaehei aitamoata vona tunutunuhina wayahina, ka Yaubada ya etawana eviwavenei ahiahina. Kaiwadi, itoka me Iudea aka veimea awaeheka Sisa\em V\em* takesi\em V\em* kavenevenei, o eha? \v 15 Kaiwadi nau‑wawanika takesina\em V\em* Sisa\em V\em* kavenevenei, o eha?” \p Kate Iesu yai vito‑nubu avaha anamanei. Wayahina vonei, ivona, “Mehenai unononou? Aitam me Rom yai toea uomanei wayahiua adueyei.” \v 16 Ka aitam toeana ivenei, ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Uvoneu, toea taina wayahina koiaka mayamayauna mamaei ka medeina ana wava?” \p E ivona, “Sisa\em V\em*.” \p \v 17 Wayahina Iesu vonei, ivona, “Deina. Wayahina avonemi, aviani nau‑wawanimi Sisa\em V\em* uvenevenei, tauna uvenevenei deina. Ka aviani nau‑wawanimi Yaubada uvenevenei, tauna uvenevenei deina.” \p Ka Iesu ya nau‑patana wayahina nuai venau‑tamatamana ani‑vainena.\x + \xo 12:17 \xt Rom 13:7.\x* \s1 Viwavenena Mini‑havine Wayahina \r (Mateu 22:23-33; Luke 20:27-40) \p \v 18 Ka kadu aitam yoko, taui Sadusi wayahia, iomo Iesu wayahina. Taui eha ita‑vitumahane apaina taui aninigai imini‑havine wayahina. Ka Iesu ivi‑tanaiei, ivona,\x + \xo 12:18 \xt Dew 23:8.\x* \v 19 “Tau Viwavenena, Mosese veimea taina ginumi wayahika, ivona, ‘Aituhu aitam onoto tavine ka eha natuna, ka aituhu nꞌ‑aniga, onotona vaneina nau‑wawani wadaena na‑tavine. Ka aituhu vavinena vi‑natuna, natu‑nana vivane tau aniga yana gabu nꞌ‑epei.’”\x + \xo 12:19 \xt V.V 25:5.\x* \v 20 Kadue pai dune ivenei, ivona, “Aitam onoto vavaneina nui imamaei, ai yau 7, ka unu‑tauna tavine, ka eha natuna. Ka onotona aniga, ka kadu vaneina nepena wadaena tavine, ka kadu eha natuna, ka aniga deina. \v 21 Kadue vaneina nepena wadaena epei, ka kadu imamaei, ka eha natuna, ka onotona aniga. \v 22 Akanai ka vavaneina habuhabui wadaena itavinei ka habuhabui ianiga‑yehata, ka eha kadu natunatui. Ka munia, vavinena aniga. \v 23 Ka yama vi‑tanai taina. Apaina, mini‑havine a tutea, vavine‑nana avi onoto awana? Iuna taui ai yau 7 avaha itavinei.” \p \v 24 Ka Iesu nau‑patei, ivona, “Nuanua taina vivane yami goyona, a? Iuna Iginuma eha utꞌ‑anamane ahiahina. Ka kadu eha Yaubada ya bagibagi utꞌ‑anamane. \v 25 Udu! Mini‑havine munia, tomotau eha ai pata itavine. Iuna apaina taui anelose wahuma deina, eha onotona ka eha vavinena. \v 26 Tuta nonova wayahina Yaubada Mosese vonei mini‑havine wayahina. Aituhu Iginuma una‑iavi ahiahina, udune‑vaniahei. Aitam tuta Mosese udana neine ka ai yabeyabena tupatupa nihenina dueyei. Ka Yaubada ai yabeyabena wayahina vonei, ivona, \b \q1 ‘Yauke Abaraham ya Yaubada, \q2 kadu Isaki ya Yaubada, \q3 kadu Iakobo ya Yaubada.’\x + \xo 12:26 \xt NiT 3:2, 6.\x* \b \p \v 27 Yaubada eha tomotau aninigai yai Yaubada, kate tomotau yawayawai yai Yaubada. Tutana Yaubada Mosese vonei deina, Abaraham, ka Isaki, e Iakobo avaha inusi, ka ponimana habuhabui iakwa. Kate udu! Yaubada ivona vivane taui yawayawai. Wayahina, itomi yami viwavenena mini‑havine wayahina mwagemwage‑vainena!” \s1 Veimea Ainua Ani‑vainei \r (Mateu 22:34-40; Luke 10:25-28) \p \v 28 Ka Yaubada ya veimea a tau viwavenena aitam omo ka tauna Sadusi Iesu nui yai vito‑dahadaha nononi, kadu tauna Iesu ya nau‑pata nononi ahiahina ana noe. Wayahina, tauna Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Veimea habuhabui wayahia, avi veimea ananina?”\x + \xo 12:28 \xt Luk 10:25-28.\x* \p \v 29 Ka Iesu ivona, “Veimea ananina taina. Ka nonova Mosese vonemi deina, ivona, \b \q1 ‘Itomi me Isiraeli unononi. \q2 Yaka Yaubada, vivane Kauvea Yaubada a heta‑ohota.\x + \xo 12:29 \xt V.V 6:4-5.\x* \q1 \v 30 Nau‑wawanika Kauvea yaka Yaubada \q2 kadune‑nuanuaiei nuaka wayahina, \q1 ka ininika wayahina, \q2 ka yaka nuanua wayahina, \q1 ka kadu yaka bagibagi \q2 habuhabuna wayahina.’ \b \m \v 31 Ka kadu aitam veimea ananina taina, \b \q1 ‘Yaiami udewa‑vidovidohei \q2 itomi ami heta udewa‑vidovidohemi \q3 aitamoata deina.’ \b \m Veimea ainua veimea habuhabui ivane‑tawane‑neiei.”\x + \xo 12:31 \xt Lev 19:18.\x* \p \v 32 Ka veimea a tau viwavenena Iesu ya vona‑nau‑patana nononi ka ivona, “Tau Viwavenena, yam vonana tunuhina. Iuna Yaubada aitamoata mamaei, ka eha kadu aitam yaubada ta‑mamae. \v 33 Kadu aituhu Yaubada kadewa‑vidovidohei nuaka wayahina, kadu ininika wayahina, kadu yaka nuanua wayahina, kadu yaka bagibagi wayahina, ka aituhu yaiaka kadewa‑vidovidohei itoka aka heta kadewa‑vidovidoheka aitamoata deina, dewaia vi‑nomu habuhabui kadu am‑venena awawaehina habuhabui vane‑tawane‑neiei.”\x + \xo 12:33 \xt 1Sa 15:22; Ose 6:6.\x* \p \v 34 Ka Iesu onoto‑nana ya nua‑uya nononi ya nau‑pata nihenina. Wayahina, vonei, ivona, “Wamke Yaubada ya pai veimea avaha eva‑vi‑maupwani.” \p Ka tauna ya ipupu‑nana iakwa, ka munia eha aitam koiaka Iesu ta‑vito‑nubu‑dadana vi‑tanai wayahina. \s1 Vi‑tanai Tau Ito‑yavuha‑nana Wayahina \r (Mateu 22:41-46; Luke 20:41-44) \p \v 35 Ka Iesu Manua Vito‑pota nihenina mamaei, ka tomotau viwavenei. Ka tauna vi‑tanaiei, ivona, “Medeina Yaubada ya veimea a tau viwavenena ivonavona Tau Ito‑yavuha‑nana Davida ya dedea vinꞌ‑omo? \v 36 Tuta nonova wayahina Nuana Ahihinata Davida nua‑uya venei. Ka Davida Tau Ito‑yavuha‑nana wayahina apa‑taputapuei, ivona, \b \q1 ‘Yaubada yau Kauvea vonei, ivona, \q2 “Ateiua emanuena a itoava am havia habuhabui \q3 abou‑opuei aem ipuna wayahina.” ’\x + \xo 12:36 \xt Sam 110:1.\x* \b \p \v 37 Davida Tau Ito‑yavuha‑nana vi‑wahani ‘yau Kauvea’, wayahina medeina munia ana pata Tau Ito‑yavuha‑nana Davida ya dedea vinꞌ‑omo?” \p Ka yoko habuhabui Iesu ya viwavene‑nana nuai epei. \s1 Pai Dune Goyona Vivane Veimea A Tau Viwavenena \r (Mateu 23:1-36; Luke 20:45-47) \p \v 38 Iesu ya viwavenena nihenina ivona, “Udune‑vivinimi! Eha veimea a tau viwavenena yai dewa uvi‑muniei. Yai dewa taina deina. Tuta habuhabuna yai nuanua ai heta ai kwama mamanaina iweteweteni, ka yai nuanua maketia tomotau inau‑kaiwei kadu ai wava isi‑nai. \v 39 Kadue yai nuanua pai manuena ahiahina manua tapanono nihenia ivaniahei, e tomotau mataia imanuena. Kadue kanibutu ai tutea yai nuanua tana‑pwaina imanuena. \v 40 Ka kadu tuta habuhabuna tomotau mataia yai viama ivi‑manamana‑vaine. Ka yai viama‑naia vivane viama vitupu, iuna nuai nihenina inuanua medeina apaina wadawadae inonoi, e yai manua ivainaui. Wayahina, apaina taui kadu mani onoto deina ai dewa‑yaiyai ananina ivaniahei Yaubada wayahina.” \s1 Pai Dune Ahiahina Vivane Aitam Wadae \r (Luke 21:1-4) \p \v 41 Ka Iesu ine am‑venena‑kavovo a pai vi‑ai wayahina, e mahi‑naona manuena, ka tomotau habuhabui yai am‑venena‑kavovo ivivi‑ai ka Iesu mata‑wapuwapu. Ka kaikaiwabo habuhabui iomomo, e yai am‑venena‑kavovo ananina ibouboui pai vi‑ai nihenina. \v 42 Ka wadae naunau‑yoguna dudueyei ka yai am‑venena‑kavovo toea ainuata ibouni.\fig Wadae naunau‑yoguna toea ainuata ibouni|alt="Widow putting in two mites" src="GS-IB04114.tif" size="span" loc="MRK 12:41-44" ref="12:42" \fig* \p \v 43 E Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai hone‑hohoni, e vonei, ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, wadaena yai am‑venena‑kavovo tomotau habuhabui yai am‑venena‑kavovo vane‑tawane‑neiei.\x + \xo 12:43 \xt 2Ko 8:12.\x* \v 44 Iuna tomotaui habuhabui yai tupwa ananina mamaei. Kate wadaena naunau‑yoguna, e yai vitumahana nui avaha yai toea habuhabuna ibou‑yehai. Ka eha aitam yai tupwa ta‑mamae.” \c 13 \s1 - Iesu Tuta Pai Nau‑yehata A Iaiaya Apa‑taputapuei \s2 - Apaina Manua Vito‑pota Ivita‑vovoni \r (Mateu 24:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Tutana Manua Vito‑pota wayahina opu‑me, a tau vi‑muni‑waiwai aitam ivona, “Tau Viwavenena, edu! Hanu pai yona taina yai nata ani‑vainei, kadu manua taina habuhabui ai dune ahihi‑vainei!” \p \v 2 Ka Iesu nau‑patei, ivona, “Manua taina anani habuhabui edudueyei, a? Ataina hanu habuhabui ivi‑popoi deina, kate apaina eha aitam popona na‑mae. Iuna aitamoata aitamoata wayahia itutu‑guaguani ipeupeu iopuopu.”\x + \xo 13:2 \xt Luk 19:44.\x* \s2 Dewa Vitana Ka Dewa‑yaiyai \r (Mateu 24:3-14; Luke 21:7-19) \p \v 3 Ka Iesu ivane Oya Olive, e manuena Manua Vito‑pota mahi‑naona, ka Pita, ka Iamesa, ka Ioni ka Aniduru iomo wayahina, ka matataui iviamei, ivona, \v 4 “Ehaeyeai avi tuta dewaia ivi‑putu. Kadu yama nuanua emai‑voneai avi iaiaya adueyei anꞌ‑anamanei tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina dewaia ivi‑putu.” \p \v 5 Ka Iesu ya vo‑vi‑maheta mamanaina vi‑putui aitam vona panina wayahina, ivona, \pi1 “Udune‑vivinimi! Eha nau‑wawanimi aitam koiaka unꞌ‑awaehe na‑nonomi. \v 6 Iuna apaina tomotau habuhabui au wava ivainaui, ka ivonevonemi, ina‑vona, ‘Yauke au heta‑ohota Tau Ito‑yavuha‑nana!’ Ka taui ai pata tomotau habuhabui inonoi. \pi1 \v 7 Ka avi tuta havia vaneai unononi, o aituhu tomotau inuanua apaina havia ivi‑putu, eha nau‑wawanimi umatamatauta vaneai wayahia. Iuna Yaubada dewaia nꞌ‑awaehei ivinꞌ‑omo, ka tuta pai nau‑yehata wayahina dewaia munia na‑omo. \v 8 Vona ahiahina, mani papani mani papani wayahia ivi‑naua, kadu mani pai veimea mani pai veimea wayahia ivi‑naua. Ka yoyoyo isi‑putuputu papani tunina tunina nihenia, kadu am navovo papani tunina tunina nihenia ivinꞌ‑omo. Dewaia habuhabui viha tutana vaivine ivi‑putu ivi‑natuna deina. \pi1 \v 9-11 Udune‑vivinimi dewa aitamoata aitamoata wayahia. Tomotau ina‑mana‑giboemi iuna uvitumahaneu. Ka inꞌ‑am‑veneneyemi meagai ai tau veimea gabemani\em V\em* nimaia, ka manua tapanono nihenia imoamoanimi. Ka tomotaui ivihahaieu itainimi umimini papani ai tau veimea mataia, kadu kini\em V\em* mataia. Ka taui wayahia uhaehaeyeu. Kate avi tuta inꞌ‑epami inꞌ‑am‑veneneyemi, eha umai‑nuanua toyoina medeina una‑ipupu. Iuna avi tuta nau‑wawanimi uhae wayahiu, babau‑nana nihenina Nuana Ahihinata yami vona na‑venemi, e vonaia una‑ipupu. Ana pata deina, iuna vonaia eha itomi wayahimia ivinꞌ‑omo, kate vonaia ivinꞌ‑omo Nuana Ahihinata ana heta wayahina. Ka tau veimea‑naia ka kini‑naia\em V\em* Vaneana Ahiahina unau‑waheyei. Vona ahiahina, yoko habuhabui nau‑wawani naona Vaneana Ahiahina inononi. Ka munia, tuta na‑iakwa.\x + \xo 13:9-11 \xt Mat 10:17-20.\x* \pi1 \v 12 Ka vavanei taui vavanei inꞌ‑am‑veneneyei aniga wayahina, ka amamai taui natunatui inꞌ‑am‑veneneyei aniga wayahina, kadu yaheyahe ai veimea amamai ka ayoyoi wayahia ivihahaiei, ka inꞌ‑am‑veneneyei aniga wayahina.\x + \xo 13:12 \xt Mat 10:21.\x* \v 13 Ka tomotau habuhabui inua‑goyo‑vainemi iuna yauke au wava usi‑nai. Kate aituhu aviyaivia itoha‑vi‑anai a itoava tuta pai nau‑yehata wayahina, taui ana‑ito‑yavuhi.\x + \xo 13:13 \xt Mat 10:22; Ioni 15:21.\x* \s2 Gugua Gaugaunununa Ka Dewa Vi‑aioi \r (Mateu 24:15-21; Luke 21:20-24) \pi1 \v 14 Apaina tomotau aitam amane goyogoyona ivi‑au‑mini papani vito‑potana nihenina. Ka Yaubada amane‑nana nau‑nikonikoiei, ka Ierusalem a nau‑kinakinago vinꞌ‑omo amane‑nana wayahina. Ka dewana munia aioi habuhabui inꞌ‑omo. (Aituhu aviyaivia vona taina iaiaiavi, yau nuanua nuai nꞌ‑am‑haui.) Ka avi tuta me Iudea amane‑nana idudueyei papani vito‑pota‑vainena nihenina, taui nau‑wawani ina‑novo atu‑oyaoyana wayahia.\x + \xo 13:14 \xt Dan 9:27; 11:31; 12:11.\x* \v 15 Ka tuta‑nana wayahina, aituhu aviyaivia mataeta imamaei, eha ana pata ina‑nui yai manua, e yai gugua inꞌ‑epei, kate taui nau‑wawani ini‑ubau ina‑novo.\x + \xo 13:15 \xt Luk 17:31.\x* \v 16 Ka tuta‑nana wayahina, aituhu aviyaivia yai baguna nihenina imamaei, eha ana pata imavi‑havine yai megeia, e ai kwama inꞌ‑epei, kate taui nau‑wawani ini‑ubau ina‑novo. \v 17 Aioi! tau amwanainahe wayahia kadu tau vi‑nunu wayahia tuta tanoi wayahina!\x + \xo 13:17 \xt Luk 23:29.\x* \v 18 Nau‑wawanimi uviama dewaia ai vinꞌ‑omana eha kwadudu ana tuta nihenina ivinꞌ‑omo. \v 19 Iuna auyewaia vivane vita ana tuta. Nonova, tutana Yaubada tanopi vevewanei a itoava tuta ataina wayahina, eha kadu aitam tuta vitana deina ta‑vinꞌ‑omo. Ka munia, avi vita ivinꞌ‑omo tuta tepakaia, eha vita‑naia ivane‑tawane.\x + \xo 13:19 \xt Dan 12:1; SiV 7:14.\x* \v 20 Ka Yaubada ya vi‑nua‑hauhau vivane auyewai vo‑vi‑kutei. Aituhu tauna eha ta‑vo‑vi‑kute deina, eha aitam koiaka ana pata vitai itupwa. Ka Yaubada tomotau vi‑nua‑dadanei ito‑yavuha ivaniahei. Wayahina, tauna auyewai vo‑vi‑kutei tomotaui wayahi. \pi1 \v 21 Ka auyewaia nihenina, aituhu aitam koiaka vonemi, ‘Udueyei, yaka Tau Ito‑yavuha baina’, o aituhu aitam vonemi, ‘Udu! Tanoi mamaei’, eha yai vona uvitumahane. \v 22 Iuna tau ito‑yavuha vitupu kadu tau apa‑taputapu vitupu ivinꞌ‑omo‑nananena. Ka taui iaiaya kadu dewa‑bagibagi habuhabui ivevewanei, iuna yai nuanua Yaubada ya tomotau inonoi. Kate taui eha ai pata tomotau‑naia avaha Yaubada vi‑nua‑dadanei inono.\x + \xo 13:22 \xt SiV 13:13.\x* \v 23 Kate itomi nau‑wawanimi udune‑vivinimi! Akanai, yauke avaha dewai habuhabui iomomo apa‑taputapu‑yehai wayahimia. \s2 Tauna Vi‑tomotau Ya Mavi‑havine \r (Mateu 24:29-31; Luke 21:25-28) \mi \v 24 Ka vita‑naia munia \b \q1 ‘babau ya maheta na‑weu, \q2 ka wahava ya maheta eha. \q1 \v 25 Ka wadima wahuma imemeavuna, \q2 ka aviani wahuma ivenavenau ivenau‑tupatupa.’\x + \xo 13:25 \xt Isa 13:10; Ioe 2:10, 31; 3:15; SiV 6:12-13.\x* \b \pi1 \v 26 Tuta‑nana wayahina yauke, Tauna Vi‑tomotau, wahuma aopu‑me you nihenina, ka tomotau yauke yau bagibagi ani‑vainena kadu didigau nui idudueyeu.\x + \xo 13:26 \xt SiV 1:7.\x* \v 27 Ka yauke yau anelose avi‑tunei ine papani aitamoata aitamoata wayahia, ka papani‑naia wayahia taui Yaubada vi‑nua‑dadanei inau‑hohoni iomanei wayahiua. \s2 Viwavenena Ai Madaiba Wayahina \r (Mateu 24:32-35; Luke 21:29-33) \pi1 \v 28 Aitam pai dune ai madaiba wayahina atana‑minikunemi. Avaha madaiba yawaina itabotabo, avaha uanamanei nau‑sisi ana tuta omomo. \v 29-31 Wayahina, avi tuta dewa‑naia habuhabui iomomo ududueyei, unꞌ‑anamanei dewa‑naia vivane tuta pai nau‑yehata a iaiaya. Wayahina, unꞌ‑anamanei tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, e amavi‑havine tanopia. Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi taina deina. Apaina wahuma ka tanopi ina‑iakwa, kate yauke yau vona eha ina‑iakwa. Kadu tau maꞌ tanopi imamaei a itoava dewaia habuhabui ina‑nau‑yehai wayahina. \s2 Eha Aitam Koiaka Auyewana Tꞌ‑anamane \r (Mateu 24:36-44) \pi1 \v 32 Ka yauke yau mavi‑havine anꞌ auyewa eha aitam koiaka tꞌ‑anamane. Eha aitam anelose tꞌ‑anamane, kadu yauke taua eha atꞌ‑anamane! Akanai Amaka ana heta auyewana anamanei. \v 33-34 Nau‑wawanimi udune‑vivinimi, kadu nau‑wawanimi umini‑potepotemi. Iuna auyewana eha utꞌ‑anamane. Aitam pai dune avenemi. Aitam tau veimea ya nuanua yana nae. Wayahina, tauna ya tau paisewa habuhabui hone‑hohoni‑neiei, e aitamoata aitamoata wayahia ai veimea venei, vivane medeina ipaipaisewa a itoava tauna ya mavi‑havine anꞌ auyewa wayahina. Kadu tauna ya manua awana a tau dune‑vi‑avina haeyei, ivona, ‘Nau‑wawanim edune‑vi‑avini ahiahina!’ Ya vo‑vi‑aiai habuhabui iakwa, e ya meagai ni‑tawanei ine mani papani wayahina. \pi1 \v 35 Ka itomi nau‑wawanimi udune‑vivinimi aitamoata deina. Iuna eha utꞌ‑anamane avi tuta yauke, manua a tau veimea, amavi‑havine. Kaiwadi, vinanavi, o kadi ioyoma pouna, o kadi kamkam yana tou wayahina, o kadi mana‑putua.\x + \xo 13:35 \xt Luk 12:38.\x* \v 36 Kaiwadi, aituhu yauke amavi‑havine‑kwayavoni, itomi nau‑wawanimi umimini udunedune, iuna aituhu amavi‑havine, ka aituhu itomi uaino‑ainemi, apaina ini‑yauyau uvaniahei deina. Wayahina, avona‑havinemi, udune‑vivinimi! \v 37 Yau mataedana itomi wayahimia. Kate tomotau habuhabui anau‑vi‑avini aitamoata deina. Taui kadu nau‑wawani yawai idune‑vi‑avini!” \c 14 \s1 Tomotau Yai Vi‑nua‑hauhau Iesu Wayahina \r (Mateu 26:1-5; Luke 22:1-2; Ioni 11:45-53) \p \v 1 Mana navia me Iudea yai auyewa ananina aitam, vivane aitam tonei ana wava Itouvuha Toneina, ka taui yai dewa palauata iamam, eha a pai nata nihenina. Ka tau vi‑nomu mata‑genai ka tau ginuma matataui inaunau‑nene medeina Iesu ipoyꞌ‑avini, iuna yai nuanua ina‑nau‑vi‑anigi. \v 2 Ka ivona deina, “Itouvuha Toneina ana tuta eha tuta ahiahina yaka vi‑nua‑hauhau wayahina. Iuna apaina, avi tuta tomotau avaha yaka dewa ianamanei, akanai, inua‑goyoeka kadu ivitana‑wahewahe ananina. Ka aituhu tomotau yai dewa deina, apaina me Rom ai tau veimea baina vunuka akanai.” \s1 Vavine Iesu Iwa‑tunutunui Yanꞌ Aniga Wayahina \r (Mateu 26:6-13; Ioni 12:1-8) \p \v 3 Ka Iesu meagai Betani mamaei, ka omo Simoni Lepero ya manua, ka manuena, e amam. Ka vavine aitam omo Iesu wayahina ka aitam gam omanei. Ka gam‑nana inau‑vevewanei aitam hanu ana wava alabasitera\em V\em* wayahina, ka nihenina daudau na manina ani‑vainena ana wava narida\em V\em*, vivane naridata\em V\em*. Daudau‑nana patana ani‑vainena. Ka vavine‑nana gam‑nana otona dobwei, e Iesu unununa wayahina ito‑iwahi.\x + \xo 14:3 \xt Luk 7:37-38.\x* \p \v 4 Ka tupwai imamaei, avaha dewana idueyei, magai bawe, ka matataui ivonavona, “Ia! Aviani wayahina daudau‑nana dewa‑kavokavovoei deina? \v 5 Daudau‑nana patana ani‑vainena! Onoto a nau‑pata ponimana aitamoata nihenina vivane eha ana pata. Memeanina kaimwaneyei, e patana tau payapayaya kavene kaivaite deina.” Ka vavine‑nana inau‑vonuvonuei deina. \p \v 6 Kate Iesu ivona, “Itomi ugenuana! Aviani iuna uvona‑yaiyaiei? Vavine taina avaha dewa ahiahina wayahiua dewei. Nau‑wawanika kapa‑vidovidohei wayahina. \v 7 Iuna tuta tuta tau payapayaya nui umamaei. Ka avi tuta yami nuanua una‑ivaitei, ami pata udedewei deina. Kate itomi eha yauke nui kamaꞌ‑vavaha.\x + \xo 14:7 \xt V.V 15:11.\x* \v 8 Aviani ananina vavine‑nana wayahina, tauna avaha awaehei, e wayahiua dewei deina, vivane ininiu maꞌ‑iwa‑tunutunui au itavuna wayahina.\x + \xo 14:8 \xt Ioni 19:40.\x* \v 9 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, papani aitamoata aitamoata wayahina, tanopi taina wayahina, aveta tomotau Vaneana Ahiahina inaunau‑waheyei, tomotau vavine‑nana ya dewana inononi, e vavine‑nana inuanuani.” \s1 Iudasa Iesu Vauyei \r (Mateu 26:14-16; Luke 22:3-6) \p \v 10 Ka Iesu a tau hae anani ai yau 12 wayahia, aitam ana wava Iudasa me Kariota. Tauna omo tau vi‑nomu mata‑genai wayahia, vivane Iesu na‑vauyei wayahia. \v 11 Ka taui, avaha ya vonana inononi, idewa‑haiawa, ka ivona‑dabadaba Iudasa wayahina kina ivenei. Ka tauna awaehei naunau‑nene medeina kadi memeanina na‑vauyei. \s1 Ivo‑vi‑aiai Itouvuha Toneina Wayahina \r (Mateu 26:17-25; Luke 22:7-14, 21-23; Ioni 13:21-30) \p \v 12 Ka palaua eha a pai nata toneina anꞌ auyewa naona wayahina, me Iudea yai dewa Itouvuha Toneina a vahitau sipi\em V\em* ivunui, ivi‑nomui. Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai iomo tauna wayahina, e ivi‑tanaiei, ivona, “Aveta yam nuanua ana‑ne, e Itouvuha Toneina avo‑vi‑aiai enꞌ‑am?”\x + \xo 14:12 \xt NiT 12:6.\x* \p \v 13 Wayahina, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ainua ai veimea venei, ivona, “Ierusalem una‑nei, ka tenoke aitam onoto pai goi na daudauna avavanei na‑vaniahami. Nau‑wawanimi uvi‑muniei. \v 14 Ka avi manua tauna inui, tau vi‑manua‑nana uvonei, ‘Tau Viwavenena ivona, “Yau tutu‑honota bwanibwani aveta? Iuna au tau vi‑muni‑waiwai nui Itouvuha Toneina anꞌ‑am?” ’ \v 15 Ka tauna aitam tutu‑honota ananina hetana na‑viwavenemi, ka avaha itauni‑yehai, tenoke nau‑wawanimi aka maꞌ uvo‑vi‑aiaia, uboui.” Ka ya vonana iakwa, tauna ainua vi‑tunei ine Ierusalem wayahina. \p \v 16 Ka tau vi‑muni‑waiwai‑naia ine, ka Ierusalem inui, ka dewa habuhabui ivaniahei Iesu ya vonana aitamoata deina. Ka Itouvuha Toneina amna iboui, e munia inꞌ‑am. \s1 Itouvuha Toneina Iamam \p \v 17 Ka avaha vinanavi, e tauna a tau hae anani ai yau 12 nui iomo manua‑nana wayahina. \v 18 Ka me Iudea yai dewa deina, iam‑daudauva. Ka Iesu ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aitam wayahimia na‑vauyeu. Ika, tauna nui kamam.”\x + \xo 14:18 \xt Sam 41:9.\x* \p \v 19 Ka a tau hae nuai ivita, ka aitamoata aitamoata wayahia ivi‑tanatanaiei, ivona, “Kaiwadi, yauke, o kadu aitam?” \p \v 20 Ka tauna vonei, ivona, “Itomi ami yau 12. Ka au tau vauya vivane aitam wayahimia. Ika, tauna ama inua ama palaua nau‑kaia asi‑utuvi. \v 21 Vona ahiahina, yauke, Tauna Vi‑tomotau, nau‑wawaniu anꞌ‑aniga Iginuma ana vona wayahiu deina, kate aioi tauna au tau vauya wayahina! Aituhu tauna eha ta‑tupua, tauna vidoha deina.” \s1 Awaeha Vovouna \r (Mateu 26:26-30; Luke 22:14-20; 1 Korinita 11:23-25) \p \v 22 Ka habuhabui iamam, ka tauna palaua eha a pai nata epei ka ya viama wayahina Yaubada nau‑kaiwei. Iakwa, palauana pakeui, e vo‑patai, ka ivona, “Unꞌ‑epei, ininiu taina.” \p \v 23 E vei na waina\em V\em* epei, Yaubada nau‑kaiwei, e venei, e habuhabui inimi. \p \v 24 E vonei, ivona “Dayahiu taina. Yaubada tauna yanꞌ awaeha vovouna vona‑dabedabei, ka dayahiu aito‑iwahi awaehana ana pata vi‑putu.\x + \xo 14:24 \xt NiT 24:8; Sek 9:11; Ier 31:31-34; 1Ko 10:16; Ebe 9:20.\x* \v 25 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, eha kadu aitam tuta tanopia waina\em V\em* ana‑nim. Apaina, tuta tepakaia wayahina, waina\em V\em* ana‑nim‑havinei Yaubada ya pai veimea nihenina.” \p \v 26 Ka taui Yaubada inau‑kaiwei yai nau‑senasena wayahina, e ini‑ubau iopu, ivane Oya Olive wayahina. \s1 Iesu Pita Ya Vi‑ebua Apa‑taputapuei \r (Mateu 26:31-35; Luke 22:31-34; Ioni 13:36-38) \p \v 27 Ka Iesu vonei, ivona, “Apaiku habuhabumi unovo‑tawaneu. Yaubada Iginuma nihenina avaha ivona deina, ivona, \b \q1 ‘Sipi\em V\em* A Tau Dune‑vi‑avina avunui, \q2 ka sipi\em V\em* habuhabui iyavuta.’\x + \xo 14:27 \xt Sek 13:7.\x* \b \m \v 28 Ka apaina, yau mini‑havine munia, papani Galili nihenina apotapotami.”\x + \xo 14:28 \xt Mat 28:16; Mar 16:7.\x* \p \v 29 Ka Pita vonei, ivona, “Aituhu habuhabui inovo‑tawanem, yauke eha.” \p \v 30 Kate Iesu vonei, ivona, “Memeanina nuam vi‑tupatupa, kate avonem, ioyoma taina wamke etana‑tavuneu tuta vꞌ‑itonuna wayahina, ka munia, kamkam onotona yana tou vꞌ‑inuana kanononi.” \p \v 31 Ka Pita vona panina wayahina vona‑vanevane, ivona, “Aituhu tomotau inau‑vi‑anigika, eha avi‑ebuem, akanai nui kanꞌ‑aniga.” Ka tau hae anani habuhabui ivonavona aitamoata deina.\x + \xo 14:31 \xt Ioni 11:16.\x* \s1 Iesu Viama Baguna Gedisemane Nihenina \r (Mateu 26:36-46; Luke 22:39-46) \p \v 32 Ka iomo baguna ana wava Gedisemane wayahina, e tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Baina itomi umanuena upotapotau, ka aviama.”\x + \xo 14:32 \xt Ioni 18:1.\x* \v 33 Ka tauna Pita, ka Iamesa, ka Ioni hone‑hohoni‑neiei, e na nau‑punina inei enoma. Ka nua‑vita ani‑vainena Iesu nuana epei, ka vitana wayahina tauna nuanua ananina. \v 34 Ka tauna vonei, ivona, “Aioi! Nuau ivita ani‑vainena, eha ani‑hoina vita‑nana wayahina anꞌ‑aniga. Baina umamaei, ka uduedue aka havia wayahia.”\x + \xo 14:34 \xt Ioni 12:27.\x* \p \v 35 Ka Iesu ana heta ine enoma, e tanopia ipeu, ka viama, ivona, “Amau, aituhu ana pata, hidahida ana tuta taina ebou‑potei wayahiu.”\fig Iesu ana heta ine enoma, e tanopia ipeu, ka viama|alt="Jesus in Gethsemane" src="GS-IB04155.tif" size="col" loc="MRK 14:32-36" ref="14:35" \fig* \v 36 E ivona, “Aba\em V\em* (a vo‑vina ‘Amau’), dewa habuhabuna memeanina wayahima. Ka aituhu ana pata, dewa hidahida ana vei taina wayahiua enꞌ‑epei. Kate aituhu yam nuanua ana‑nim, akanai, yau nuanua deina.”\x + \xo 14:36 \xt Mar 10:38; Ioni 6:38.\x* \p \v 37 Ya viamana iakwa, e mini, mavina aitonu wayahia, ka dueyei taui iaino‑ainei. Wayahina, tauna Pita vonei, ivona, “Simoni, eino‑ainem! Babau aitamoata wayahina aviamem, kate wamke eha am pata, a? \v 38 Ami itonu nau‑wawanimi udune‑vivinimi ka uviama nau‑dadana taina eha vane‑tawanemi. Nuaka nihenina yaka nuanua Yaubada kavi‑ateteyei, kate ininika ihanua.” \p \v 39 Ka tauna ni‑tawanei, ine enoma, e viama‑havine. Ka ya viama vꞌ‑inuana a venavenau ya viama naona a venavenau aitamoata deina. \v 40 Iakwa, e mavi‑havine, ka aitonu dueyei taui iaino‑aine‑havinei, iuna matai huna‑dududuna ka eha ai pata ita‑dunedune. Ka avaha imimini, taui eha itꞌ‑anamane medeina ya vonana inau‑pate. \p \v 41-42 Ka tauna ine, e ya viama vꞌ‑itonuna boui. Iakwa, mavi‑havine, ka vonei, ivona, “Ia! Itomi medeina? Udaudauva, uvi‑yawai, uaino‑ainemi, a? Goyona a babau avaha vinꞌ‑omo. Umini! Udueyei! Yauke, Tauna Vi‑tomotau, au tau vauya tomotau goyogoyoi nui iomomo wayahiu.” \s1 Iesu Ipoyꞌ‑avini \r (Mateu 26:47-56; Luke 22:47-53; Ioni 18:3-12) \p \v 43 Ka Iesu ipuipupu, ka tuta aitamoata wayahina Iudasa vinꞌ‑omo. Tauna tau hae anani ai yau 12 wayahia aitam. Ka tauna nui tupwai tomotau iomo. Ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka tau ginuma, ka ononotoi anani tomotau‑naia ivi‑nua‑dadanei, ka na inamai kadu na punumai ivi‑tunei Iesu ipoyꞌ‑avini. \p \v 44 Iudasa, a tau vauya, tomotaui iaiaya mai‑venei, ivona, “Tauna amaoi, tauna upoyꞌ‑avini ka utaini uneiei ononotoi anani wayahia.” \v 45 Ka tutana vinꞌ‑omo Iesu wayahina ivona, “Tau Viwavenena,” ka maoi. \v 46 Wayahina, taui Iesu ipoyꞌ‑avini ivo‑vi‑anai. \v 47 Ka Iesu a tau hae imimini nepena, ka wayahia aitam yana inama si‑waia ka tau vi‑nomu ananina ya tau paisewa tanihana upwa‑yavunei. \p \v 48 Ka Iesu tomotaui vonei, ivona, “Kaiwadi, itomi nau‑wawanimi uvinꞌ‑omo na inamami ka na punumaimi, e yauke tau vainau deina upoyꞌ‑aviniu, a? \v 49 Auyewa habuhabui nihenia Manua Vito‑pota nihenina nui kamamaei, ka tenoke aviwavenena, kate eha uta‑poyꞌ‑aviniu. Kate yami dewa taina ivinꞌ‑omo, e apa‑taputapu tupwai Iginuma nihenina inau‑yehai.”\x + \xo 14:49 \xt Luk 19:47; 21:37; Ioni 18:20.\x* \p \v 50 Ka Iesu a tau hae anani habuhabui inovo‑tawanei.\x + \xo 14:50 \xt Sam 31:11.\x* \p \v 51 Ka aitam tupunata Iesu vi‑muniei, ka tauna ana kwama eha, kate pai bwaꞌ lineni\em V\em* ana heta. Ka tomotau‑naia yai nuanua kadu tauna ipoyꞌ‑avini, \v 52 kate tauna a pai bwaena lineni\em V\em* venau‑tawanei, ka nagonegonena novo‑tawanei. \s1 Ononotoi Anani Iesu Ya Vitana Matana Iveimeyei \r (Mateu 26:57-68; Luke 22:54-55, 63-71; Ioni 18:13-14, 19-24) \p \v 53 Ka Iesu itaini ineiei tau vi‑nomu ananina ya manua wayahina, ka tenoke tau vi‑nomu mata‑genai habuhabui, ka ononotoi anani, ka tau ginuma inau‑hohoni. \v 54 Ka Pita enoma vi‑muniei, e manua‑nana a tutu‑gana awana wayahina inu, e omo atubou wayahina. Ka tau nau‑havia tupwai imamaei, ka ai yabeyabena wayahina ivivi‑vana. Wayahina, Pita omo, manuena, e vivi‑vana. \p \v 55 Ka manua nihenina tau vi‑nomu mata‑genai, ka tau nau‑hohona habuhabui yai vitana‑dibidibi inene‑dadani. Ka me Iudea yai dewa aituhu tau ipupu ainua yai vona aitamoata, ana pata Iesu ina‑nau‑vi‑anigi. Kate eha aitam aviani goyona ita‑vaniahe. \v 56 Iuna tau ipupu habuhabui ivitupu tauna wayahina, kate taui yai vitupu tunina tunina. Wayahina, eha itꞌ‑awaeha aitamoata. \p \v 57 Tupwai imini ka ivitupu deina, ivona, \v 58 “Ya vonana anononi, tauna ivona, ‘Manua Vito‑pota taina tomotau nimaia iyonei avita‑vovoni, ka auyewa aitonu nihenia au pata kadu aitam manua ayonei, ka manua‑nana eha tomotau nimaia ita‑yone.’”\x + \xo 14:58 \xt Ioni 2:19-21.\x* \v 59 Kate taui yai vitupu eha itꞌ‑awaeha aitamoata. \p \v 60 Wayahina, tau vi‑nomu ananina yoko niwania mini, e tauna Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Medeina? Am pata tomotau taina movi enau‑patai, o eha? Ivitevitem ananina. Enononi, o eha?” \v 61 Kate Iesu genuana, eha ta‑ipupu. \p Ka tau vi‑nomu ananina vi‑tanai‑havinei, ivona, “Kaiwadi, wamke Tau Ito‑yavuha‑nana, Tau Nau‑iaiava‑vavaha Natuna, o eha?” \p \v 62 Ka Iesu ivona, “Ika, yauke. Ka apaina itomi habuhabumi yauke, Tauna Vi‑tomotau, ududueyeu Tau Bagibagi‑vavaha ateina amanuena, ka you nihenina amavi‑havine.” \p \v 63 Ka avaha tau vi‑nomu ananina vonaia nononi, tauna, ya maga‑bawe ananina nui, ana kwama si‑yehia, ka ivona, “Ana pata deina! Eha nau‑wawanika kadu aitam tau hae kanononi. \v 64 Itomi avaha tauna movina unononi. Tauna Yaubada apa‑goyogoyoei. Medeina yami vi‑nua‑dadana?” \p Ka habuhabui iawaehei aitamoata tauna nau‑wawani nꞌ‑aniga.\x + \xo 14:64 \xt Lev 24:16; Ioni 19:7.\x* \v 65 Ka tupwai wayahia iomo, e iaiwaiwani, ka tauna matana ivo‑potepotei, e ipwaipwaikia, ka ivonevonei, ivona, “O, tau apa‑taputapu! Koiaka vunum? Evoneai!” Ka tau nau‑havia itaini ineiei, e ivunuvunui. \s1 Pita Iesu Vi‑ebuei \r (Mateu 26:69-75; Luke 22:56-62; Ioni 18:15-18, 25-27) \p \v 66 Ka Pita manua‑nana upuna mamaei, manua a tutu‑gana nihenina, kate eha manua anꞌ awa‑pota nihenina. Ka ahabana aitam, tau vi‑nomu ananina yanꞌ ahahaba wayahia, omo. \v 67 Ka avaha Pita vivi‑vana dueyei, dune‑vi‑anai, e ivona, “Taum Iesu onoto Nasareta nui umamaei.”\fig “Taum Iesu onoto Nasareta nui umamaei.”|alt="Peter Accused by Girl" src="GS-IB04158.tif" size="col" loc="MRK 14:66-68" ref="14:67" \fig* \p \v 68 Kate Pita tana‑tavuna, ivona, “Eha atꞌ‑anamane aviani wayahina eipuipupu.” Ka tauna mini, e tutu‑gana awana wayahina ine. Ka kamkam onotona itou. \p \v 69 Ka ahabanana dune‑havinei, e taui imimini nepena wayahia ivona, “Tauna aitam wayahia.” \v 70 Ka Pita tana‑tavuna‑havine. \p Ka tuta eha ani‑hoina iakwa, ka taui tauna nepena imimini ivona‑havinei, “Vona ahiahina, anamanem wamke aitam wayahia. Iuna wamke me Galili aitam!” \p \v 71 Ka Pita vona‑dabadaba wayahia ivona, “Onoto taina wayahina uaipuipupu eha atꞌ‑anamane!” Kadu tauna a bwanata bou hetana, ivona, “Aituhu ataina avitupu, yau nuanua Yaubada dewa‑yaiyaieu!” \p \v 72 Ka tuta‑nana wayahina kamkam onotona yana tou vꞌ‑inuei. Ka Pita Iesu yanꞌ apa‑taputapu nuani, ivona “Etana‑tavuneu tuta vꞌ‑itonuna wayahina, ka munia, kamkam onotona yana tou vꞌ‑inuana kanononi.” E Pita nuana am‑haui, ka nua‑vita ananina, e vi‑putu toutou, ka vi‑mohai. \c 15 \s1 Iesu Pilate Matana \r (Mateu 27:1-2, 11-14; Luke 23:1-5; Ioni 18:28-38) \p \v 1 Ka mata‑hamwahamwanina tau vi‑nomu mata‑genai, ka ononotoi anani, ka tau ginuma, ka tau nau‑hohona habuhabui nui inau‑hohona ivi‑nua‑hauhau medeina Iesu inau‑vi‑anigi. Wayahina, nimana iyohoyohoni ka itaini ineiei Pilate wayahina, inꞌ‑am‑veneneyei.\x + \xo 15:1 \xt Luk 22:66.\x* \p \v 2 Ka Pilate Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Kaiwadi, wamke me Iudea yai kini\em V\em*?” \p Ka Iesu ivona, “Yam vona deina.” \p \v 3 Ka tau vi‑nomu mata‑genai Iesu ivitevitei dewa goyogoyoi habuhabui wayahia. \v 4 Wayahina, Pilate Iesu vi‑tanai‑havinei, ivona, “Am vita taina enononi? Medeina yai ipupuna eha etana‑pote?” \p \v 5 Kate Iesu eha aitam vona ta‑nau‑pata wayahina. Wayahina, Pilate nuana vi‑tupatupa.\x + \xo 15:5 \xt Isa 53:7; Mar 14:61.\x* \s1 Pilate Iesu A Tutu‑pwata Awaehei \r (Mateu 27:15-26; Luke 23:13-25; Ioni 18:39–19:16) \p \v 6 Ka ponimana aitamoata aitamoata wayahina, Itouvuha Toneina ana tuta wayahina, Pilate manua yohona wayahina aitam onoto yavuhi, nꞌ‑awaehei na‑ni‑ubau, koiaka me Iudea ivi‑nua‑dadanei. \v 7 Ka tuta tanoi wayahina me Iudea tupwai me Rom yai veimea ivihahaiei, kadu taui me Rom inau‑haviei. Ka aitam wayahia ana wava Barabasa, ka tauna tomotau nau‑vi‑anigi haviana nihenina. Wayahina, me Rom Barabasa yaiana nui ipoyꞌ‑avini, ka manua yohona nihenina ibouni. \v 8 Ka yokoia omo Pilate matana, ka taui ihidehidei, ivonavona, “Ataina ana pata aitam onoto eyavuhi wayahiaia, yam dewa ponimana aitamoata aitamoata wayahina deina?” \p \v 9 Ka Pilate vona‑nau‑patei, ivona, “Ika. Kaiwadi, yami nuanua itomi me Iudea yami kini\em V\em* ayavuhi wayahimi, a?” \v 10 Pilate dewa‑dadana Iesu na‑yavuhi. Iuna avaha anamanei tau vi‑nomu mata‑genai ivi‑bwanou Iesu wayahina, e yai nuanua ina‑nau‑vi‑anigi. \v 11 Kate tau vi‑nomu mata‑genai yokoia inau‑vi‑nehanehai vivane nuai ivo‑vi‑vatui Barabasa wayahina. Akaka yokoia Iesu ivihahaiei, ka Barabasa ana heta ana wava itomatomani.\x + \xo 15:11 \xt Dew 3:13-14.\x* \p \v 12 Wayahina, Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Aituhu Barabasa ayavuhi, medeina adewei tauna itomi me Iudea uvi‑wahani yami kini\em V\em* wayahina?” \p \v 13 Kate yokoia ivi‑hone‑havihavine, ivona, “Ai nahanaha wayahina etutu‑pwatei, nꞌ‑aniga.” \p \v 14 Ka Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Mehenai? Tauna ya goyona aviani?” \p Kate taui mainini ivi‑honehone, ivona, “Ai nahanaha wayahina etutu‑pwatei.” \p \v 15 Ka Pilate ya nuanua yokoia vo‑vi‑dewa‑haiawi. Wayahina, Barabasa yavuhi wayahia, ka ya tau nau‑havia veimeyei yavunai wayahina Iesu imoamoani. Ka munia, ai nahanaha wayahina itutu‑pwatei. \s1 Me Rom Yai Tau Nau‑havia Iesu Ivi‑waipoei \r (Mateu 27:27-31; Ioni 19:2-3) \p \v 16 Ka Pilate ya tau nau‑havia Iesu itaini ineiei Pilate ya manua ananina a tutu‑gana nihenina (manuana ana wava Paraetorium) ka tau nau‑havia yai yoko habuhabui ihone‑hohoni. \v 17 Ka tau kaikaiwabo ana kwama yabebeni‑vainena wayahina Iesu ivi‑weteni, ka a kunu‑nabanaba mata‑duduna wayahina imetani, unununa iboui. Mata‑dudu‑nana tonatonana mamanaina, komokuku deina. \v 18 Ka ivi‑au‑mini, ka vi‑waipo wayahina ivona, “Kaiwa ananina! Wamke me Iudea yai kini\em V\em*!” \v 19 Ka kadu guna wayahina unununa ivunu‑havihavinei ka iaiwaiwani. Ka iomo matana, ivi‑tupa‑gum, iaiwaodu vitupu wayahina. Taui ivi‑waipoei deina. \v 20 Ka ivi‑waipoei iakwa, e kwamana yabebeni‑vainena iepa‑yavunei, e tauna ana kwama ivi‑weteni‑havinei, ka itaini ineiei iopu, e ai nahenahea itutu‑pwatei. \s1 Iesu Ai Nahenahea Itutu‑pwatei \r (Mateu 27:32-44; Luke 23:26-43; Ioni 19:17-27) \p \v 21 Ka tutana etawana ineine aitam onoto me Sirene novi wayahina omomoi. E tauna ipoyꞌ‑avini ka inau‑vi‑nehenehei Iesu anꞌ ai nahanaha nꞌ‑avanei. Onotona ana wava Simoni, ka natunatuna ai wava Alekisanidera ka Rupusa.\x + \xo 15:21 \xt Rom 16:13.\x* \v 22 Ka tau nau‑havia itaini ineiei papani ana wava Goligota wayahina, (Goligota a vo‑vina “Ununu‑kabwa”, iuna ana dune deina). \v 23 Ka waina\em V\em* na munamunana aitam, ana wava muro\em V\em*, iaunu‑vinevinei, ivenei, vivane viha eha vi‑pae ananina, kate Iesu vihahaiei. \v 24 Akaka ai nahanaha tanopia iboui, ka Iesu itutu‑pwatei, e ivi‑au‑mini, igumi. Ka munia, tau nau‑havia‑naia yai nuanua Iesu ana kwama ivo‑patei. Akaka taui matataui ana kwama wayahina iviam‑wanene‑havihavine.\x + \xo 15:24 \xt Sam 22:18.\x* \p \v 25 Mana‑putu ka auyewa a niwanina wayahina, Iesu ai nahenahea itutu‑pwatei. \v 26 Ka me Rom yai dewa aituhu aviyaivia itutu‑pwatei, taui nau‑wawani yai goyona iginumi aitam pai iaiava wayahina. Ka Iesu a pai iaiava ivona, “\sc me iudea yai kini\sc*\em V\em*.” Ka pai iaiava‑nana ai nahenahea itutu‑pwatei. \v 27-28 Ka kadu tau vainau ainua nui itutu‑pwatei, aitam Iesu ateina ka aitam akenina.\x + \xo 15:27-28 \xt Isa 53:12.\x* \v 29 Ka tomotau tupwai etawana wayahina iomomo ka ineine. Ka taui Iesu wayahina ununui inau‑waiwainoi, ivi‑waipoei, ka imana‑giboei, ivi‑honehone, “Ia! Taum enuanua am pata Manua Vito‑pota evita‑vovoni, e auyewa aitonu nihenia eyone‑havinei, a?\x + \xo 15:29 \xt Sam 22:7; 109:25; Mar 14:58.\x* \v 30 Ataina ai nahenahea ena‑opu‑me, eito‑yavuhim!” \v 31 Ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka veimea a tau ginuma kadu Iesu ivi‑waipoei, e matataui mainini ivonavona, “Mani tomotau ito‑yavuhi, kate tauna eha ana pata ana heta na‑ito‑yavuhi. \v 32 Aituhu tauna yaka Tau Ito‑yavuha, ka aituhu tauna me Isiraeli yaka Kini\em V\em*, tauna nau‑wawani ai nahanahana wayahina na‑opu‑me kadueyei, e kavitumahanei.” Ka tau vainau ainua ai ai nahanaha wayahia kadu imana‑giboei. \s1 Iesu Yanꞌ Aniga \r (Mateu 27:45-56; Luke 23:44-49; Ioni 19:28-30) \p \v 33 Ka auyewa pouna wayahina, papani habuhabuna vi‑novanei a itoava babau aitonu iakwa wayahina. \v 34 Ka vinanavi Iesu movina ani‑vainena wayahina vi‑hone, ivona, \b \q1 “Eloi, Eloi, lama sabakatani?” \b \m ka a vo‑vina “Yau Yaubada, Yau Yaubada, aviani iuna evihahaieu?”\x + \xo 15:34 \xt Sam 22:1.\x* \p \v 35 Ka tupwai tomotau nepena imimini ya vi‑honena inononi, ka taui ivona, “Unononi, tauna Elidia honehonei.” \p \v 36 Ka aitam wayahia nau‑bwanunua ine, e banou epei, e waina\em V\em* honahonana nihenina si‑utuvi. Ka guna tabona wayahina tupa‑tonei, e tunei Iesu awana na‑kukui. Ka onotona ivona, “Akanai, kapotapota. Kaiwadi, Elidia na‑omoi ai nahanahana wayahina na‑opu‑meiei, o eha? Kadueyei.”\x + \xo 15:36 \xt Sam 69:21.\x* \p \v 37 Ka Iesu maininina vi‑hone, e yawaina iakwa. \p \v 38 Ka awa‑potana Manua Vito‑pota awana wayahina kwaikwaioyo am‑yehi‑nuei, hetana wayahina iopu ipuna. \v 39 Ka tau nau‑havia ai tau eta‑naonao ai nahanahana matana mimini. Ka tauna avaha Iesu ya vi‑hone nononi, kadu yanꞌ aniga dueyei, ivona, “Vona ahiahina, onoto‑nana vivane Yaubada Natu‑hoina!” \p \v 40 Ka vaivine tupwai bana mamanaina imimini iduedue. Aitonu wayahia ai wava taina, aitam Mari me Magidala, ka vꞌ‑inuana Mari wahai, taui Iosese ka taina Iamesa ayoi, ka vꞌ‑itonuna Salome.\x + \xo 15:40 \xt Luk 8:2-3.\x* \v 41 Taui aitonu nonova Iesu ivi‑muni‑waiwaiei, ka ana maꞌ inau‑vevewanei tutana papani Galili itutu‑vivina, kadu vaivine habuhabui, taui Iesu nui nonova ivane‑me Ierusalem wayahina, taui imimini iduedue. \s1 Iesu A Pai Vi‑ai Wayahina Iboui \r (Mateu 27:57-61; Luke 23:50-56; Ioni 19:38-42) \p \v 42 Me Iudea yai dewa auyewa aitamoata aitamoata iaiaiavi deina. Avi tuta babau onuonu, taui yai auyewa a pai vi‑putu. Ka auyewana Iesu aniga vivane auyewa pai vo‑vi‑aiai taui yai Sabata\em V\em* wayahina, ka avaha vinanavi. Wayahina, Iesu yaiana nau‑wawani ivo‑kwayavoni tau matena ivi‑opuei ai nahenahea, iuna Sabata\em V\em* wayahina ai veimea paisewana ivito‑potei. \v 43 Akaka aitam onoto, ana wava Iosepa, tauna me Arimatea, omoi. Ka tauna me Iudea yai tau nau‑hohona ka yai tau eta‑naonao aitam, ka ya vitumahana nui potapota avi tuta Yaubada ya pai veimea tanopia vi‑putu. Ka Iosepa yanꞌ ate‑vatu nui omo Pilate matana, ka ya viama boui vivane Pilate Iesu tau matena awaehei unuvovoa na‑boui. \v 44 Ka Pilate yauna inovo, ivona, “Ia! Vona ahiahina, avaha aniga?” Akaka tau nau‑havia ai tau eta‑naonao honei. Tauna omo, e Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Medeina, Iesu avaha aniga?” \v 45 Ka tauna ivona, “Ika, avaha aniga.” Wayahina, Pilate Iosepa ya viamana awaehei Iesu tau matena nꞌ‑epei. \v 46 Ka Iosepa kaleko lineni\em V\em* kavukavuna vi‑maiei omanei, e Iesu tau matena ai nahenahea opu‑meiei, e kalekona lineni\em V\em* wayahina umei. Iakwa, unuvovoa boui. Ka unuvovona nonova ihana‑nibei hanu nihenina, ka hanu ani‑vainena ka yanayanana vo‑bwatabwata‑vinei, e unuvovona awana ibou‑potei deina. \fig Unuvovona awana ibou‑potei|alt="Sealing the Tomb" src="GS-IB04168.tif" size="span" loc="MRK 15:46" ref="15:46" \fig* \v 47 Ka Mari me Magidala ka wahana Mari (Iosese ayona) unuvovona idudueyei. \c 16 \s1 Iesu Ya Mini‑havine \r (Mateu 28:1-8; Luke 24:1-12; Ioni 20:1-10) \p \v 1 Ka avaha Sabata\em V\em* iakwa, Mari me Magidala, ka Iamesa ayona ai wava Mari, ka Salome, aitonu gugua ivi‑maiei mutumutu deina, e taui yai nuanua ina‑ne, e Iesu tau matena iaiwa‑tunutunui. \v 2 Ka mana‑putua tutana babau vinꞌ‑omo wiki anꞌ auyewa naona wayahina taui ineine unuvovoa. \v 3 Ka aitonu matataui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Koiaka ana pata unuvovona awana hanu‑nana ani‑vainena vo‑bwatabwata‑vinei wayahika?” \p \v 4 Ka ivenavenau, kadu ivonavona deina, e idune‑vane, ka hanu‑nana ani‑vainena idueyei avaha unuvovona awaniana mamaei. \v 5 Ka unuvovona inui, ka tupunaina aitamoata nihenina idueyei, ka tauna Iesu tau matena a pai vi‑ai ateina manuena, ka ana kwama kavukavuna. Ka taui nuai vi‑tupatupa ananina, kadu imatamatauta. \p \v 6 Ka tauna wayahia vonei, ivona, “Eha umatamatauta. Iesu onoto Nasareta, itutu‑vi‑nahenahei, ka tauna unenenei. Kate tauna avaha mini‑havine. Eha baina ta‑mamae. Udu, a pai vi‑ai awakabina! \v 7 Ka una‑ne, e a tau vi‑muni‑waiwai kadu Pita uvonei, ‘Iesu papani Galili wayahina eta‑naonaoemi. E tanoi wayahina udueyei, nonova ya vonana wayahimia aitamoata deina.’”\x + \xo 16:7 \xt Mat 26:32; Mar 14:28.\x* \v 8 Ka unuvovo‑nana wayahina ini‑ubau, ka yai nua‑tupatupa nui itatatava ka inovo ine. Ka eha aitam koiaka wayahina ita‑mataede, iuna imatamatauta ananina. \ms1 Vaneana Ahiahina Marika Wayahina A Pai Nau‑yehata Vꞌ‑inuana \s1 Mari Me Magidala Iesu Dueyei \r (Mateu 28:9-10; Ioni 20:11-18) \p \v 9 Iesu mini‑havine mana‑putua wiki anꞌ auyewa naona wayahina, ka naona tauna omo Mari me Magidala wayahina, e ivi‑tepa‑duedue. Nonova Iesu nua goyogoyoi ai yau 7 Mari me Magidala nihenina epa‑yavunei.\fig Naona tauna omo Mari me Magidala wayahina|alt="Jesus With Mary Magdalene" src="GS-IB04173.tif" size="span" loc="MRK 16:9" ref="16:9" \fig* \v 10 Ka Mari, avaha tauna dueyei, ine taui nonova Iesu nui imamaei. Taui yai nua‑vita ananina nui ivi‑mohai. Ka Mari vonei, ivona, “Iesu mini‑havine kadu avaha adueyei!” \v 11 Ka avaha Mari ya vonana inononi, vivane Iesu yawayawaina kadu Mari avaha dueyei, eha ai pata ivitumahane. \s1 Onoto Ainua Iesu Idueyei \r (Luke 24:13-35) \p \v 12 Ka munia, onoto ainua udana a etawana ineine, ka Iesu omo wayahia. Ininina ana dune tunina. \v 13 Wayahina, ainua imavi‑havine Iesu a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, e ihaeyei. Kate a tau vi‑muni‑waiwai eha kadu taui yai mataeda ita‑vitumahane. \s1 A Tau Hae Ai Yau 11 Idueyei \r (Mateu 28:16-20; Luke 24:36-49; Ioni 20:19-23; Dewa 1:6-8) \p \v 14 Ka munia, Iesu a tau hae anani ai yau 11 matataui imanuena ka iamam, e Iesu vinꞌ‑omo wayahia. Ka Iesu vona panina wayahina yapoi, iuna aituhu aviyaivia ya mini‑havine avaha idueyei imataedai, mataeda habuhabui ivihahaiei. Ka kadu Iesu yapoi iuna taui nuai toyoina.\x + \xo 16:14 \xt 1Ko 15:5.\x* \p \v 15 Ka tauna ai veimea venei, ivona, “Papani aitamoata aitamoata wayahina tanopi habuhabuna wayahina una‑ne, ka Vaneana Ahiahina unaunau‑waheyei tomotau habuhabui wayahia.\x + \xo 16:15 \xt Dew 1:8.\x* \v 16 Ka aituhu aviyaivia ivitumahanei, ka kadu aituhu yai bapitaiso ivaniahei, ana‑ito‑yavuhi. Kate aituhu aviyaivia eha ita‑vitumahane, taui dewa goyona idedewei. Wayahina, apaina ai dewa‑yaiyai ivaniahei Yaubada wayahina.\x + \xo 16:16 \xt Dew 2:38.\x* \v 17 Ka aituhu aviyaivia ivitumahaneu, yai awaeha ivaniahei iaiaya taina idedewei, e tomotau idudueyei. Taui ai pata au wavea nua goyogoyoi iepa‑yavunei, kadu ai pata movi vovoui wayahia ivonavona.\x + \xo 16:17 \xt Dew 2:4; 8:7.\x* \v 18 Kadu ai pata mwata honahonana nimaia iepepei, ka aituhu daudau honahonana inimi, eha na‑honai, kadu ai pata nimai tau kwanakwanaha wayahia ibouni, e ividoha.”\x + \xo 16:18 \xt Luk 10:19; Dew 28:3-6.\x* \s1 Iesu Ivane Wahuma \r (Luke 24:50-53; Dewa 1:9-11) \p \v 19 Ka avaha Kauvea Iesu vonana ipupu‑yehai, Yaubada tauna si‑nai wahuma, ka tauna Yaubada ateina manuena.\f a \fr 16:19 \ft Vona taina aitam vona baimina me Ebereu movia. Aituhu taui ivona, “tauna Yaubada ateina manuena”, anꞌ anamana Yaubada ya pai veimea kadu tauna ya pai veimea vivane aitamoata.\f* \x + \xo 16:19 \xt Dew 1:9-11; 2:33-34.\x* \v 20 Ka a tau vi‑muni‑waiwai papani aitamoata aitamoata nihenina ini‑keyekeyei, inaunau‑wahe, ka Kauvea Nuana nui imamaei, ka kadu Kauvea taui nui ipaipaisewa. Ka tauna awaehei iaiaya idedewei, ka iaiaya‑naia wayahia tauna vo‑vi‑meani tau maꞌ tanopi a tau hae yai nau‑wahe ivitumahanei. \m Ana pata deina. \m \sig Yauke Marika\sig*\x + \xo 16:20 \xt Dew 14:3; Ebe 2:3-4.\x*