\id MAT - Minaveha NT [mvn] -Papua New Guinea 2008 (DBL 2017) \h Mateu \toc1 Iesu Vaneana Ahiahina Mateu Wayahina \toc2 Mateu \toc3 Mat \mt2 Iesu Vaneana Ahiahina \mt1 Mateu \mt2 Wayahina \is1 Buki Taina Wayahina \ip Buki taina a tau ginuma vivane Mateu. Ka tauna kadu aitam wava Levi, ka amana ana wava Alipaeusi. Levi ya paisewa naona takesi\em V\em* a tau nau‑hohona. Ka Iesu vi‑honei, e vi‑muni‑waiwaiei. Viviwava taina kavaniahei Marika ya iginuma mataina 2:13-14 wayahina. Munia Iesu omo Levi ya manua wayahina, e tenoke tau goyogoyona yoko nui iamam. \ip Dewa tunutunuhina aitam pai mini ananina Mateu yana buki taina nihenina. Tutana Iesu naunau‑wahe oya wayahina, tauna aka veimea veneka (mataina 5:6, ka 5:10, ka 5:20, ka 6:1 ka kadu 6:33 nihenia). Mateu ya iginuma nihenina Iesu vonevoneka medeina Yaubada kavi‑ateteyei. \ip Ka kadu aitam pai mini ananina Mateu wayahina vivane Iginuma. (Kadu aitam wava Iginuma wayahina vivane \bk Awaeha Tutuaina\bk* o kadi \bk Awaeha Naona\bk*.) Mateu anamanei Iginuma nihenina apa‑taputapu habuhabui imamaei, e apa‑taputapu‑naia Tau Ito‑yavuha yana dewa imai‑voneka. Ka Mateu ya nuanua aituhu aviyaivia yana buki taina ina‑iavi, e taui nuai na‑nua‑haui, e inꞌ‑anamanei Iesu dewaia aitamoata aitamoata apa‑taputapu‑naia nihenia dewa‑yehai. Wayahina, Iesu vivane Tau Ito‑yavuha‑nana. \ip Me Isiraeli habuhabui ivitumahana Iginuma vona tunutunuhina ana noe. Kate taui wayahia, tomotau habuhabui Iesu ivihahaiei. Ka Mateu ya nuanua na‑viwavenei Iesu yana dewa apa‑taputapu aitamoata aitamoata Tau Ito‑yavuha wayahina nau‑yehai. Ka aituhu taui Mateu ya vonana ivitumahanei, taui kadu Iesu iawaehei tauna yai Tau Ito‑yavuha deina. \c 1 \s1 Iesu Wanowanohina \r (Luke 3:23-38) \m \v 1 Iginuma taina Iesu Tau Ito‑yavuha wanowanohina wayahi. Iesu wana vovouna Davida ka naona wana Abaraham.\x + \xo 1:1 \xt 1Va 17:11; Nao 22:18.\x* \v 2 Ka Iesu wanowanohina ai wava deina. \p Abaraham natuna Isaki, ka Isaki natuna Iakobo, ka Iakobo natuna Iuda na vavaneina. \v 3 Iuda‑nana natunatuna ainua Peresi ka Sera, ka ayoi ai wava Tama. Peresi natuna Esironi, ka Esironi natuna Ram.\x + \xo 1:3 \xt Nao 38:29-30; Rut 4:18-22.\x* \v 4 Ka Ram natuna Aminadaba, ka Aminadaba natuna Nasoni, ka Nasoni natuna Salimoni, \v 5 ka Salimoni awana Rahaba, e natui Boasa, ka Boasa awana Ruta, e Ruta natui Obedi, ka Obedi natuna Iese.\x + \xo 1:5 \xt Rut 4:13-17.\x* \p \v 6 Iese natuna Davida, tauna kini\em V\em* ka Davida‑nana Uria awana iwadae, e tavinei ka natui Solomoni.\x + \xo 1:6 \xt 2Sa 12:24.\x* \v 7 Solomoni natuna Reoboam, ka Reoboam natuna Abia, ka Abia natuna Asa. \v 8 Asa natuna Ieosapata, ka Ieosapata natuna Ieoram, ka Ieoram natuna Usia. \v 9 Usia natuna Iotam, ka Iotam natuna Ahasi, ka Ahasi natuna Esekia. \v 10 Esekia natuna Manase, ka Manase natuna Amoni, ka Amoni natuna Iosia. \v 11 Iosia natuna Iekonia\f a \fr 1:11 \ft Iekonia ana wava kadu Ieoiakin.\f* na vavaneina ka yai tutea me Babiloni iomo, e me Iudea ivo‑vivini, ineiei, ihohoni yai papani Babiloni wayahina.\x + \xo 1:11 \xt 2Ki 22–24; 2Va 36:10; Ier 27:20.\x* \p \v 12 Tutana Babiloni nihenina imamaei Iekonia natuna Sealitieli, ka Sealitieli natuna Serubabela.\x + \xo 1:12 \xt Esir 3:2.\x* \v 13 Serubabela natuna Abiuda, ka Abiuda natuna Eliakim, ka Eliakim natuna Asori. \v 14 Asori natuna Sadoka, ka Sadoka natuna Akim, ka Akim natuna Eliuda. \v 15 Eliuda natuna Eleasari, ka Eleasari natuna Matani, ka Matani natuna Iakobo. \v 16 Iakobo natuna Iosepa, ka tauna Mari awai ka Mari natui vivane Iesu, ka Iesu‑nana ivi‑wahani Tau Ito‑yavuha. \p \v 17 Iesu wanowanohina kaiaiavi deina. Aituhu kavi‑putu Abaraham wayahina, ka aituhu kaiaiavi a itoava Davida wayahina, taui ai yau 14. Ka aituhu kavi‑putu Davida wayahina, ka aituhu kaiaiavi a itoava me Babiloni me Iudea ineiei papani Babiloni wayahina, taui ai yau 14 deina. Ka aituhu kavi‑putu yai nae Babiloni wayahina, ka aituhu kaiaiavi a itoava Tau Ito‑yavuha ya tupua wayahina, taui ai yau 14 deina. \s1 Iesu Ya Tupua \r (Luke 2:1-7) \p \v 18 Ka Iesu Tau Ito‑yavuha ya tupua taina deina. Iesu ayona Mari ivi‑awa‑kanakanapiei Iosepa wayahina, ka ainua eha ita‑vavanua, ka Mari mamaei, ka yanꞌ amwanainaha vinꞌ‑omo Nuana Ahihinata wayahina.\x + \xo 1:18 \xt Luk 1:27, 35.\x* \v 19 Ka Iosepa avaha vaneana nononi deina, tauna ya nuanua vihahaiei, ka nuanuana hivahivana dewei, iuna tauna yana dewa tunutunuhina, ka eha ya nuanua Mari ini‑yauyau ananina na‑vaniahe tomotau mataia. \p \v 20 Ka tauna nuanua deina, e dauva ka avea Kauvea yanꞌ anelose aitam omo, e vonei, ivona, “Iosepa, wamke Davida wana, eha enua‑vita Mari yanꞌ amwanainahana wayahina. Iuna dewana Nuana Ahihinata wayahina vinꞌ‑omo. Wayahina, akanai etaini yam manua, awam. \v 21 Ka apaina natuna onotona vi‑natunei, e ana wava evi‑wahani Iesu, iuna tauna ya tomotau yai goyona wayahi na‑ito‑yavuhi.”\x + \xo 1:21 \xt Luk 1:31; 2:21.\x* \p \v 22 Dewaia habuhabui ivinꞌ‑omo deina, ka nonova tau apa‑taputapu aitam Kauvea yana vona mai‑haeyei, e Iginuma nihenina ginumi ivona, \b \q1 \v 23 “Ahabana mata‑yauyona nꞌ‑amwanainahei, \q2 e natuna onotona vi‑natunei, \q3 ka ana wava ivi‑wahani Emanuela” \b \m (ka wava‑nana a vo‑vina “Yaubada nui kamamaei”).\x + \xo 1:23 \xt Isa 7:14.\x* \p \v 24 Wayahina, Iosepa dauvea mini, e anelose‑nana ya vonana nua‑vi‑avini, e Mari tavinei. \v 25 Ka ainua eha ita‑dauva a itoava tevana onotona vi‑natunei wayahina. Ka Iosepa tevanana vi‑wahani Iesu.\x + \xo 1:25 \xt Luk 2:21.\x* \c 2 \s1 Tau Nua‑uya Wayahi \p \v 1 Tutana Iesu tupua meagai Betelehem nihenina, Kini\em V\em* Erodi papani Iudea veimeyei. Ka tuta‑nana wayahina tau nua‑uya tupwai yai papani ponimanea ini‑tawanei iomo meagai Ierusalem wayahina, e taui me Ierusalem ivi‑tanatanaiei, \v 2 ivona, “Itomi me Iudea yami kini\em V\em* vovouna aveta? Anamanei avaha tupua, iuna tauna a wadima vinꞌ‑omo adueyei papani ponimanea. Wayahina, aomo ana‑iwaodu wayahina.”\x + \xo 2:2 \xt Yau 24:17.\x*\fig Tau nua‑uya iomo meagai Ierusalem wayahina|alt="Wise Men on Camels" src="GS-IB04104.tif" size="span" loc="MAT 2:1-2" ref="2:1" \fig* \p \v 3 Ka Kini\em V\em* Erodi yai vonaia nononi, e ateatena viviha, ka kadu me Ierusalem yoko ateatei viviha vonaia wayahia. \v 4 Wayahina, Erodi me Iudea yai tau vi‑nomu mata‑genai, kadu veimea a tau viwavenena hone‑hohoni, e wayahia vi‑tanai, ivona, “Aveta baina Tau Ito‑yavuha‑nana ya tupua?” \v 5 Ka taui ivona, “Meagai Betelehem nihenina, aina papani Iudea nihenina, ka tau apa‑taputapu yana hae Iginuma nihenina deina, ivona, \b \q1 \v 6 ‘Apaina, Betelehem wayahina me Isiraeli \q2 ai tau veimea vinꞌ‑omo. \q1 Tauna yau tomotau ai tau dune‑vi‑avina, \q2 sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina deina. \q1 Aina wayahina, Betelehem meagai kaikaiwabona \q2 ka ana wava eha kikituna papani Iudea \q3 meagaina habuhabui wayahia.’”\x + \xo 2:6 \xt Mik 5:2; Ioni 7:42.\x* \b \p \v 7 Wayahina, Erodi tau nua‑uya‑naia hone‑hivahivai, e vi‑tanaiei avi tuta wadima‑nana vinꞌ‑omana vovou. \v 8 Ka Erodi, avaha yai nau‑pata nononi, veimeyei, ivona, “Una‑ne Betelehem wayahina, e tevana taina unene‑vidovidohei. Ka avi tuta uvaniahei, umavina umataedau, e yauke kadu ana‑ne, ana‑iwaodu wayahina.” \p \v 9 Ka kini‑nana\em V\em* ya vonana tau nua‑uya‑naia wayahia iakwa, e taui ine. Ka wadima‑nana, nonova ponimanea idudueyei mataia, ivi‑muniei, e papanina wadima‑nana ivane vꞌ‑ito‑matani, ka tenoke ine, e tevanana ivaniahei mamaei. \v 10 Ka wadima‑nana wayahina tau nua‑uya‑naia idewa‑haiawa ani‑vainena. \v 11 Ka manua inui, e tevanana ayona Mari nui idueyei, e aei ivi‑tupa‑gumi tevanana wayahina, e iaiwaodu wayahina. Ka yai pai vi‑ai iwaei, e am‑venena‑kavovo patana ani‑vainena ivitua‑neiei, iomanei, e tevanina venei, aina goula\em V\em*, ka pai mau ahiahina ana wava libanosi\em V\em*, ka kadu aitam pai mau ahiahina ana wava muro\em V\em*.\x + \xo 2:11 \xt Sam 72:10-15; Isa 60:6.\x* \p \v 12 Ka munia, avea Yaubada tau nua‑uya‑naia mataedai eha Erodi wayahina imavina. Wayahina, imini, ka mani etawana wayahina imavina yai papani wayahina. \s1 Inovo Papani Egipita Wayahina \p \v 13 Ka avaha tau nua‑uya‑naia ini‑tawanei, akanai aitam anelose Kauvea wayahina avea Iosepa wayahina vinꞌ‑omo, e mataedei ivona, “Emini, ka tevana ayona nui etaini enovoei papani Egipita wayahina, e tenoke umamaei a itoava amataedam baina umavina wayahina. Yami novo taina nau‑wawanimi, iuna mosikuna Erodi tevana taina nenei na‑nau‑vi‑anigi.” \p \v 14 Akaka ioyoma‑nana nihenina Iosepa mini, e tevana ayona nui taini neiei papani Egipita wayahina. \v 15 Ka Egipita nihenina imamaei a itoava Erodi aniga wayahina. Iakwa, e imavina ka yai mavina vinꞌ‑omo Kauvea yana vona Iginuma nihenina deina. Aitam tau apa‑taputapu mai‑haeyei ivona, \b \q1 “Egipita wayahina natu ahone‑taitaini.”\x + \xo 2:15 \xt Ose 11:1.\x* \s1 Erodi Yaheyahe Nau‑vi‑anigi‑neiei \p \v 16 Ka Erodi tau nua‑uya‑naia pota‑wayohei. Ka tutana anamanei taui eha imavina, iuna yai nua‑uya tauna ya vitupu vane‑tawanei, tauna nua‑goyo ani‑vainena. Ka ya veimea boui, e tau vi‑naua vi‑tunei ine meagai Betelehem wayahina, ka kadu ine meagai aitamoata aitamoata Betelehem awaniana wayahia, ka yaheyahe ononotoi taui ai ponimana ainua wayahina opu‑me ina‑nau‑vi‑anigi‑neiei. Erodi ya veimea boui deina, iuna tau nua‑uya‑naia yai vona wayahina Tau Ito‑yavuha ya tupua wayahina. \v 17 Ka dewana vinꞌ‑omo tau apa‑taputapu ana wava Ieremia nonova mai‑haeyei deina, ivona, \b \q1 \v 18 “Vi‑vonavona‑vaine kanononi \q2 meagai Rama wayahina vinꞌ‑omo, \q1 vivane ivi‑mohai ananina \q2 kadu na mata‑inui ivi‑vonevoneyei. \q1 Rakeli yai tete ivi‑mohai \q2 ka yai vi‑mohai eha ta‑biga, \q3 iuna natunatui avaha ianiga.”\x + \xo 2:18 \xt Ier 31:15; Nao 35:19.\x* \s1 Egipita Ini‑tawanei, Imavina Yai Papani Wayahina \p \v 19 Erodi yanꞌ aniga munina, Kauvea yanꞌ anelose vinꞌ‑omo Iosepa wayahina tutana tauna Egipita nihenina mamaei, ka avea vonei, \v 20 ivona, “Iosepa, emini, ka tevana ayona nui etaini, umavina papani Isiraeli wayahina. Iuna tevana a ginibaina avaha aniga.” \v 21 Wayahina, Iosepa mini, e tevana ayona nui taini, imavina ine Isiraeli. \v 22 Ka tutana imavina iomo, Iosepa aitam vane nononi vivane Erodi natuna, ana wava Arekelausi, amana vi‑nau‑seani, e vi‑tau veimea papani Iudea nihenina. Akaka Iosepa matauta, ka eha nuanuana na‑vane papani Iudea wayahina. Ka Yaubada anamana venei avea, e Iosepa tutu‑vivina, ka ine papani Galili wayahina. \v 23 Ka meagai Nasareta nihenina vi‑meagaiei. Ka dewana tau apa‑taputapu yai hae nau‑yehai, vivane, “Tauna ivi‑wahani me Nasareta aitam.”\f a \fr 2:23 \ft Tuta ataina avi iginuma o avi apa‑taputapu Mateu nuanua wayahina tutana tauna mataina taina ginumi eha katꞌ‑anamane‑vidoha. Kate vona Nasareta me Ebereu movia a nonona vona wahana deina.\f* \x + \xo 2:23 \xt Isa 11:1; 53:2; Luk 2:39; Ioni 1:45.\x* \c 3 \s1 Ioni Tau Bapitaiso Ya Nau‑wahe \r (Marika 1:1-8; Luke 3:1-18; Ioni 1:19-28) \p \v 1 Ka tuta tanoi wayahina Ioni Tau Bapitaiso vinꞌ‑omo, ka papani Iudea anata nihenina naunau‑wahe, vonavona, \v 2 “Yami dewa goyona wayahi unua‑vinana, iuna Yaubada ya pai veimea vi‑maupwani.”\x + \xo 3:2 \xt Mat 4:17; Mar 1:15.\x* \v 3 Nonova tau apa‑taputapu Isaia Ioni‑nana wayahina apa‑taputapuei, ivona, \b \q1 “Tau vi‑hone aitam meagai anata nihenina \q2 movina ananina wayahina si‑vinꞌ‑omanei \q3 ka vonavona, \q1 ‘Kauvea yana etawana uvo‑vi‑aiaia! \q2 Kadu uvo‑vi‑tunutunuhi!’”\x + \xo 3:3 \xt Isa 40:3.\x* \b \m \v 4 Ka Ioni‑nana ana kwama moimoiana a nau‑vevewana vahitau kameli\em V\em* vutuvutuna wayahina deina, ka a haiona bulumakau\em V\em* wagana, ka ana maꞌ digwai kadu mamau a daudau.\x + \xo 3:4 \xt 2Ki 1:8.\x* \v 5 Ka Ioni‑nana meagai anata naunau‑wahe. Ka meagai Ierusalem a tau maꞌ, kadu papani Iudea a tau maꞌ, kadue Daudau Ioridani baimina a tau maꞌ habuhabui iomomo Ioni‑nana wayahina. \v 6 Ka avaha yai dewa goyona ihaeyei, akanai tauna vi‑bapitaisoei Daudau Ioridani nihenina. \p \v 7 Ka taui Parisi yai yoko wayahia kadu taui Sadusi yai yoko wayahia habuhabui aveta tauna bapitaiso wayahina iomomoi. Ka tutana Ioni dueyei ivona, \pi1 “Itomi tau vitupu, mwata deina. Unuanua apaina Yaubada ya nua‑goyo wayahimia una‑novo ami bapitaiso ana heta wayahina, ika?\x + \xo 3:7 \xt Mat 12:34; 23:33.\x* \v 8 Kate avonemi eha. Nau‑wawanimi yami nua‑vinana tunuhina uviwaveneka yami dewa ahiahina wayahina. \v 9 Abaraham vivane Yaubada a niam, ka aituhu itomi unuanua taumi Abaraham a tupua‑nenenehi, ka aituhu unuanua kadu itomi Yaubada yaiana deina, yami nuanua taina eha tunuhina. Itomi eha ami pata una‑novo dewa‑yaiyai Yaubada wayahina deinake. Udueyei. Yaubada ya bagibagi ani‑vainena, ka tauna ana pata hanu taina wayahina Abaraham a tupua‑nenenehi vevewane‑neiei. Wayahina, yaka dede eha aitam aviani Yaubada matana.\x + \xo 3:9 \xt Ioni 8:33, 39; Rom 4:12.\x* \v 10 Unononi avonemi. Aituhu yami dewa eha ahiahina, akanai yawaimi aitam ai deina, ka eha uana ahiahina. Wayahina, tomotau ai‑nana iguhani, ihaponei nꞌ‑anai. Wayahina, apaina Yaubada na‑dewa‑yaiyaiemi, na‑haponemi ai ananata nihenina deina.\x + \xo 3:10 \xt Mat 7:19; Luk 13:6-9.\x* \pi1 \v 11 Tuta ataina yau paisewa taina. Aituhu aviyaivia inua‑vinana, taui avi‑bapitaisoei daudaua. Ka aitam onoto muniua omomo, ka tauna vane‑tawaneu. Eha nau‑wawaniu tauna anꞌ ae‑yapayapana ayavuhi, iuna tauna ananina ka yauke kikitu. Ka onoto‑nana ya paisewa vinꞌ‑omo Nuana Ahihinata wayahina. Ka aituhu aviyaivia ivitumahanei, taui Nuana Ahihinata ivaniahei onoto‑nana wayahina, kate aituhu aviyaivia ivihahaiei, taui ai ananata ivaniahei onoto‑nana wayahina.\x + \xo 3:11 \xt Ioni 1:26-27, 33; Dew 1:5.\x* \pi1 \v 12 Ka onoto‑nana ya paisewa aitam tau baguna deina. Ka tauna na pai tana‑vewana nimana omomo. Ka apaina aituhu aviyaivia yai dewa ahiahina, taui aniani ahiahina deina. Ka aituhu aviyaivia yai dewa goyona, taui aniani mavununa deina. Ka tauna aniani ahiahina ka aniani mavununa na‑tana‑vewani, e ahiahina yanꞌ anana nihenina na‑totohi, kate goyona ai ananata‑vavaha nihenina na‑haponei.” \s1 Iesu Ya Nuanua A Bapitaiso Vaniahei \r (Marika 1:9-11; Luke 3:21-22) \p \v 13 Ka munia, Iesu papani Galili ni‑tawanei, e omo Daudau Ioridani wayahina, ka tauna nuanua deina, “Yau nuanua vivane Ioni daudau wayahina vi‑bapitaisoeu.” \p \v 14 Kate Ioni, avaha Iesu ya nuanuana nononi, nuanuana vihahaiei. Wayahina, Ioni ivona, “Nau‑wawaniu wamke evi‑bapitaisoeu, iuna evane‑tawaneu. Ka aviani wayahina eomo wayahiua, e yauke avi‑bapitaisoem?” \p \v 15 Ka Iesu Ioni ya vonana vi‑mavinei, ivona, “Tuta ataina wayahina yau nuanua akanai. Iuna aviani Yaubada ya nuanua aitamoata aitamoata, nau‑wawanika kadedewei deina.” \p \v 16 Wayahina, Ioni awaehei, e tauna Iesu vi‑bapitaisoei daudaua. Ka tutana Iesu daudaua igayo omo, wahuma am‑waei, e Iesu Nuana Ahihinata dueyei, ana dune bunebune deina, e opu‑me hetana itoha.\x + \xo 3:16 \xt Ioni 1:32.\x* \v 17 Ka aitam movi wahuma wayahina tomotau‑naia vonei, ivona, “Aina Natu‑hoiu, e tauna adune‑nuanuaiei ananina, kadu tauna wayahina adewa‑haiawa ananina.”\x + \xo 3:17 \xt Sam 2:7; Isa 42:1; Mat 12:18; 17:5; Luk 9:35.\x* \c 4 \s1 Iesu Ka Satana \r (Marika 1:12-13; Luke 4:1-13) \p \v 1 Dewaia iakwa, Nuana Ahihinata Iesu taini neiei meagai anata wayahina. Iuna tenoke nau‑wawani nua goyogoyoi ai tau veimea ana‑dibidibiei goyona wayahina.\f a \fr 4:1 \ft Me Isiraeli Satana ivi‑wahani \fk nua goyogoyoi ai tau veimea kadu ivi‑wahani \fqa tau vito‑nubu.\f* \x + \xo 4:1 \xt Ebe 2:18; 4:15.\x* \v 2 Ka auyewa ai yau 40 ka ioyoma ai yau 40 nihenia, Iesu eha tꞌ‑amam, wayahina am navovo ananina.\x + \xo 4:2 \xt NiT 34:28.\x* \v 3 Ka tau vito‑nubu vinꞌ‑omo, ivona, “Aituhu wamke Yaubada natuna, am pata hanu taina eveimeyei ivi‑aniani.” \p \v 4 Ka Iesu ivona, “Iginuma nihenina veimea mamaei vivane, \b \q1 ‘Tomotau yawai eha aniani ana heta \q2 wayahina ta‑vinꞌ‑omo, \q1 kate tomotau yawai Yaubada yana vona \q2 aitamoata aitamoata wayahia ivinꞌ‑omo.’”\x + \xo 4:4 \xt V.V 8:3.\x* \b \p \v 5 Iakwa, e nua goyogoyoi ai tau veimea Iesu taini neiei meagai ahihinata wayahina, vivane Ierusalem, e Manua Vito‑pota hetana vaneyei. \v 6 E wayahina vonei, ivona, “Aituhu wamke Yaubada natuna, akanai nau‑wawanim taina wayahina eni‑ubau, ka eha enꞌ‑aniga, iuna Iginuma nihenina ivona, \b \q1 ‘Yaubada tauna yanꞌ anelose veimeyei \q2 inau‑matavem ka taui nimaia ivaneyem, \q3 eha aem evi‑tupe hanu wayahina.’”\x + \xo 4:6 \xt Sam 91:11-12.\x* \b \p \v 7 Ka Iesu ivona, “Kadu aitam vona Iginuma nihenina mamaei ivona, \b \q1 ‘Eha yam Kauvea Yaubada evito‑nubu.’”\x + \xo 4:7 \xt V.V 6:16.\x* \b \p \v 8 Ka nua goyogoyoi ai tau veimea Iesu taini‑havinei oya ananina hetana, ka tanoi wayahina tauna pai veimea kaikaiwabo tanopi habuhabuna nihenina viwavenei Iesu dueyei. Kadu pai veimea‑naia ai tau veimea didigai viwavenei. \v 9 Ka kadu vito‑nubu‑havinei, ivona, “Aituhu ena‑iwaodu wayahiua, pai veimea tanoi habuhabuna avenem, eveimeyei, kadu didigana aitamoata aitamoata wayahia avenem, vivane didigam.” \p \v 10 Wayahina, Iesu yapoi, ivona, “Satana, eni‑tawaneu! Iginuma nihenina veimea mamaei, ivona, \b \q1 ‘Yam Kauvea Yaubada wayahina ena‑iwaodu, \q2 ka tauna ana heta yana vona evi‑ateteyei.’”\x + \xo 4:10 \xt V.V 6:13.\x* \b \p \v 11 Iakwa, nua goyogoyoi ai tau veimea Iesu ni‑tawanei, ka munia, anelose Yaubada wayahina ivinꞌ‑omo iaivaitei. \s1 Iesu Ya Paisewa Vi‑putu \r (Marika 1:14-15; Luke 4:14-15) \p \v 12 Ka munia, avaha Iesu vane nononi vivane Ioni manua yohona nihenina iboui, akanai tauna mavina ine papani Galili wayahina.\x + \xo 4:12 \xt Mat 14:3; Mar 6:17; Luk 3:19-20.\x* \v 13 Ka tauna ya meagai naona Nasareta ni‑tawanei ka omo meagai Kapenaum wayahina, e tenoke mamaei, ya meagai vovouna. Meagai‑nana Navu Galili maupwanina, papani taina vivane me Sebuluni ka me Napitali yai papani. \v 14 Nonova tau apa‑taputapu Isaia dewana mai‑haeyei Iginuma nihenina, ka dewaia ivinꞌ‑omo deina, ivona, \b \q1 \v 15 “Me Sebuluni kadu me Napitali yai papani, \q2 aina etawana navu wayahina \q3 ka Daudau Ioridani niwanina. \q1 Papani taina vivane taui eha me Iudea \q2 yai papani Galili. \q1 \v 16 Taui novanovana a meagai \q2 nihenina imamaei, \q1 kate ataina tuta wayahina \q2 avaha maheta ananina idueyei. \q1 Nonova aniga iwaunina a meagai \q2 nihenina imamaei, \q1 kate ataina tuta wayahina \q2 aitam maheta avaha ivane idueyei.”\x + \xo 4:16 \xt Isa 9:1-2.\x* \b \p \v 17 Ka avaha Iesu ubo‑tamana meagai Kapenaum wayahina, tauna ya nau‑wahe vi‑putu, ivona, “Yami dewa goyona wayahina unua‑vinana, iuna Yaubada ya pai veimea vi‑maupwani.”\x + \xo 4:17 \xt Mat 3:2; 19:27.\x* \s1 Iesu Tau Nau‑agida Vi‑nua‑dadanei \r (Marika 1:16-20; Luke 5:1-11) \p \v 18 Aitam tuta Iesu Navu Galili tania ni‑awana, e tau nau‑agida ainua dueyei inau‑agida navua. Aitam ana wava Simoni, tauna kadu ivi‑wahani Pita, ka vaneina ana wava Aniduru. \v 19 Ka Iesu honei, ivona, “Uvi‑munieu, e aviwavenemi medeina tomotau uvi‑onai.” \v 20 Ka ivo‑kwayavoni, ka yai agida ini‑tawanei, ka ivi‑putu Iesu ivi‑muniei. \p \v 21 Ka Iesu neine, e tau nau‑agida aitonu waea yai agida iauya‑numa vaniahai, taui Iamesa ka vaneina Ioni ka amai tauna ana wava Sebedi. Ka Iesu Iamesa taina ainua honei. \v 22 Ka imini, ivo‑kwayavoni, e amai waea ini‑tawanei, ivi‑putu Iesu ivi‑muniei. \s1 Iesu Yana Dewa \r (Luke 6:17-19) \p \v 23 Iesu papani Galili habuhabuna tutu‑vivina, ka meagai aitamoata aitamoata yai manua tapanono nihenia viwavenei, ka Vaneana Ahiahina Yaubada ya pai veimea wayahina naunau‑waheyei, kadu tomotau ai kwanaha aitamoata aitamoata kadu muya aitamoata aitamoata vo‑vi‑aiaia.\x + \xo 4:23 \xt Mat 9:35; Mar 1:39; Dew 10:38.\x* \v 24 Wayahina, Iesu yana dewa vaneana neine papani Siria meagaina habuhabuna wayahia, e inononi. Akaka papani Siria a tau maꞌ ine, e tau kwanakwanaha habuhabui iomanei Iesu wayahina. Taui tupwai ivi‑kwanaha ananina, ka tupwai inini viviha, kadu tupwai nua goyogoyoi iveimeyei inaunau‑wanana, e tupwai ai kwanaha wayahina inini si‑bananaitena, kadue tupwai tau penapena. Ka Iesu habuhabui vo‑vi‑aiaiei ividoha.\x + \xo 4:24 \xt Mar 6:55.\x* \v 25 Wayahina, yoko ananina ivi‑putu Iesu ivi‑muniei. Tomotaui tau maꞌ papani Galili wayahina, ka papani Dekapolisi wayahina, kadue tau maꞌ Ierusalem wayahina, ka papani Iudea wayahina, ka kadu taui Daudau Ioridani papanina wayahina.\x + \xo 4:25 \xt Mar 3:7-8.\x* \c 5 \s1 Iesu Ya Nau‑wahe Oya Wayahina \p \v 1 Ka Iesu avaha yoko‑naia ananina inau‑hohona iakwa dueyei, e tauna ivane oya, e tanoi wayahina manuena. Ka a tau vi‑muni‑waiwai kadu ivane‑me iomo wayahina. \s2 Iesu Ya Viwavenena Nau‑iaiava Wayahina \r (Luke 6:20-23) \p \v 2 Ka Iesu vi‑putu viwavenena wayahia, vonavona, \b \qm1 \v 3 “Aituhu aviyaivia avaha ianamanei taui awakabi Yaubada matana, ka eha aitam aviani yai dewa wayahia Yaubada nꞌ‑apa‑vidovidohe, \qm2 akanai taui avaha nau‑iaiava ivaniahei. \qm3 Iuna taui ai pata Yaubada ya pai veimea ivaniahei.\x + \xo 5:3 \xt Isa 57:15.\x* \qm1 \v 4 Aituhu aviyaivia ataina ivi‑mohai, \qm2 akanai taui avaha nau‑iaiava ivaniahei. \qm3 Iuna apaina Yaubada nuai vo‑vi‑tunuhi ividoha.\x + \xo 5:4 \xt Isa 61:2-3; SiV 7:17.\x* \qm1 \v 5 Aituhu aviyaivia eha ita‑nua‑vane, ka taui ai wava eha ananina tomotau mataia, \qm2 akanai taui avaha nau‑iaiava ivaniahei. \qm3 Iuna apaina Yaubada tanopi habuhabuna venei iveimeyei.\x + \xo 5:5 \xt Sam 37:11.\x* \qm1 \v 6 Aituhu aviyaivia yai nuanua ananina Yaubada ya nuanua ivi‑ateteyei, \qm2 akanai, taui avaha nau‑iaiava ivaniahei. \qm3 Iuna apaina Yaubada yai nuanuana ananina nꞌ‑awaehei deina.\x + \xo 5:6 \xt Isa 55:1-2.\x* \qm1 \v 7 Aituhu aviyaivia mani tomotau iate‑nuanuaiei, \qm2 akanai taui avaha nau‑iaiava ivaniahei. \qm3 Iuna apaina Yaubada kadu taui nꞌ‑ate‑nuanuaiei aitamoata deina. \qm1 \v 8 Aituhu aviyaivia yai nuanua eha tana‑vewanina, kate tuta tuta yai nuanua maheta nuai vo‑vi‑mahetei, \qm2 akanai, taui avaha nau‑iaiava ivaniahei. \qm3 Iuna apaina taui Yaubada idudueyei. \qm1 \v 9 Aituhu aviyaivia havia ivo‑vi‑gomani ivi‑yaiana, \qm2 akanai, taui avaha nau‑iaiava ivaniahei. \qm3 Iuna apaina Yaubada nꞌ‑awaeha wayahi, ‘Taui natunatu.’ \qm1 \v 10 Aituhu aviyaivia Yaubada yana vona ivi‑ateteyei, kate inahe ivaniahei yai dewa tunutunuhina wayahina, \qm2 akanai, taui avaha nau‑iaiava ivaniahei. \qm3 Iuna taui Yaubada ya pai veimea ivaniahei.\x + \xo 5:10 \xt 1Pi 3:14.\x* \b \mi \v 11 Ka aituhu aviyaivia itomi wayahimia uvi‑muni‑waiwaieu, ka aituhu mani tomotau inau‑vonuvonuemi, kadu ivi‑ginibaiemi, kadue yai vitupu wayahina iapa‑goyogoyoemi yauke taua wayahiu, akanai, taumi avaha nau‑iaiava uvaniahei deina.\x + \xo 5:11 \xt 1Pi 4:14.\x* \v 12 Avaha uanamanei tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina, Yaubada ya tau apa‑taputapu inahe ivaniahei tomotau wayahia aitamoata deinake. Wayahina, vona ahiahina, nau‑wawanimi udewa‑haiawa ani‑vainena. Iuna Yaubada ami nau‑pata ahiahina poyꞌ‑avini wahuma, ka apaina uvaniahei.\x + \xo 5:12 \xt 2Va 36:16; Dew 7:52.\x* \s2 Wetona Ka Maheta \r (Marika 9:50; Luke 14:34-35) \pi1 \v 13 Itomi au tau vi‑muni‑waiwai tau maꞌ tanopi una‑ivaitei, niuna aniani na‑ivaitei deina. Aituhu niuna wetona iopu iakwa, unana eha ana pata vidoha‑havine. Akanai, tomotau ivihahaiei, iepa‑yavunei etawana wayahina, ka tomotau iva‑taunei tanopia. \pi1 \v 14 Ka kadu itomi lampa\em V\em* a maheta tau maꞌ tanopi wayahi deina. Aituhu aitam meagai atu‑oyaoyana hetana mamaei, eha ana pata tomotau meagai‑nana ihive.\x + \xo 5:14 \xt Ioni 8:12; 9:5.\x* \v 15 Kadu deinake, avi tuta lampa\em V\em* katunu, eha kunia kata‑tana‑kabubu lampa\em V\em* hetana. Eha yaka dewa deina. Kate yaka dewa lampa\em V\em* a pai vi‑ai hetana kaboui, e manua habuhabuna na‑mahetei, e lampana\em V\em* tomotau habuhabuna manuana nihenina ivaitei deina.\x + \xo 5:15 \xt Mar 4:21; Luk 8:16; 11:33.\x* \v 16 Itomi kadu lampa\em V\em* deinake. Nau‑wawanimi yami maheta unꞌ‑awaehei na‑mahetei tomotau mataia, e taui yami dewa ahiahina idueyei deina, ka apaina taui Amami wahuma inꞌ‑awa‑davei.\x + \xo 5:16 \xt Epe 5:8-9; 1Pi 2:12.\x* \s2 Mosese Ya Veimea \pi1 \v 17 Kaiwadi, tupwami unuanua yau paisewa wayahina yauke aomo iuna Mosese ya veimea anꞌ‑epa‑yavunei, o kaiwadi, unuanua aviani Yaubada vonemi tau apa‑taputapu yaꞌ iginuma nihenina anꞌ‑epa‑yavunei. Kate yau paisewa eha deina. Yau paisewa vivane Yaubada yana vona habuhabuna anꞌ anamana aviwavenemi, unꞌ‑anamane‑vidoha.\x + \xo 5:17 \xt Rom 3:31.\x* \v 18 Ka memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, mani viwavenena eha ana pata Yaubada yana vona na‑nau‑seani. Ka Iginuma habuhabuna akanai mamaei bana mamanaina a itoava apa‑taputapu aitamoata aitamoata ivinꞌ‑omo ina‑iakwa wayahina. Apaina wahuma kadu tanopi imaiova, kate Iginuma maꞌ‑vavaha.\x + \xo 5:18 \xt Luk 16:17; 21:33.\x* \v 19 Ka aituhu aviyaivia aitam veimea kikitu‑vainena Yaubada ya Veimea nihenina ivihahaiei, itana‑bwegebwegei, kadu aituhu taui mani tomotau iviwavenei itana‑bwegebwegei aitamoata deina, apaina taui ai wava ipu‑hoina Yaubada ya pai veimea nihenina. Kate aituhu aviyaivia Yaubada ya Veimea idewa‑nubunubui, kadu aituhu taui mani tomotau iviwavenei ivi‑ateteyei, apaina taui ai wava ani‑vainena Yaubada ya pai veimea nihenina.\x + \xo 5:19 \xt Iam 2:10.\x* \v 20 Aituhu Parisi yai dewa yami dewa vane‑tawanei, o aituhu veimea a tau viwavenena yai dewa yami dewa vane‑tawanei, itomi eha ami pata Yaubada ya pai veimea uvaniahe. Iuna Parisi kadu veimea a tau viwavenena iviwavenena tunuhina, kate taui eha ita‑dewa‑nubunubu. \s2 Nua‑goyo Wayahina \pi1 \v 21 Unononi avo‑vi‑mahetemi. Avaha uanamanei tuta nonova wayahina Yaubada ya veimea yaka tupua‑nenenehi veimeyei, ivona, \b \q1 ‘Eha enau‑vi‑aniga’, \b \mi ka \b \q1 ‘kadu aituhu aviyaivia inau‑vi‑aniga, \q2 akanai dewa‑yaiyai ivaniahei.’\x + \xo 5:21 \xt NiT 20:13; V.V 5:17.\x* \b \pi1 \v 22 Kate ataina avonemi tunina. Aituhu koiaka nua‑goyo a niam wayahina, apaina dewana wayahina Yaubada na‑nau‑yanahi, ka a dewa‑yaiyai vaniahei. Kadue aituhu koiaka a niam apa‑goyogoyoei, aka veimea veimeyei vivane Sanederini yoko tauna a dewa‑yaiyai ivi‑nua‑dadani. Kate ataina avonemi tunina. Aituhu koiaka a niam vonei, ‘Taum kwavakwavam,’ apaina Yaubada tauna a dewa‑yaiyai vi‑nua‑dadani, ka kaiwadi, tauna na‑nu ai ananata nihenina.\x + \xo 5:22 \xt 1Io 3:15.\x* \pi1 \v 23 O aituhu avaha yam am‑venena‑kavovo eomaomanei pai am‑venena wayahina, e enꞌ‑am‑venena Yaubada wayahina, ka aituhu yam dewana niwanina enuani, ‘Ia! Au niau ya nua‑vita mamaei. Iuna yauke yau goyona wayahina.’\x + \xo 5:23 \xt Mar 11:25.\x* \v 24 Aituhu enuani deina, nau‑wawanim yam am‑venena‑kavovo eboui pai am‑venena nepena, ka naona emavina am niam wayahina, e nui uvi‑niana‑havine. Iakwa, akanai emavina, e yam am‑venena‑kavovona Yaubada wayahina enꞌ‑am‑venena. \pi1 \v 25 O aituhu yam goyona wayahina aitam onoto epam, e neiem tau vaneneha matana wayahina, e apa‑goyogoyoem, yauke avonem tutana etawana nui uneine, aituhu evo‑vi‑tunutunuhi‑kwayavoni, evidoha deina. Iuna aituhu vitana matana a manua uvaniahei, kaiwadi, tau vanenehana aitam tau nau‑havia veimeyei poyꞌ‑avinim, neiem manua yohona nihenina. \v 26 Memeanina nuam vi‑tupatupa, kate avonem, eha am pata manua yohonana eni‑tawane a itoava am aga habuhabuna enau‑pata‑yehai wayahina. \s2 Tavine Wayahina \pi1 \v 27 Avaha uanamanei nonova Yaubada ya veimea yaka tupua‑nenenehi veimeyei, ivona, \b \q1 ‘Eha ekenene.’\x + \xo 5:27 \xt NiT 20:14; V.V 5:18.\x* \b \pi1 \v 28 Kate aveimeyemi tunina. Aituhu avi onoto vavine wayahina nuanua‑hivahiva, tauna nuana nihenina avaha kenene vavinena wayahina. \v 29 Wayahina, aituhu goyona vinꞌ‑omo matam ateim ya dunea, e vo‑vi‑peum, nau‑wawanim matam emoi‑yavunei. Viha‑nana eha ananina, ka tupwana. Ahiahina wayahim aituhu hutam aitamoata evo‑haini deina. Iuna aituhu goyona vi‑peum, apaina Yaubada yam dewa‑yaiyai vi‑nua‑dadani, e kaiwadi, tauna veimeyem vivane ininim habuhabuna ihaponei ena‑opu ai ananata nihenina. Aina viha‑vavaha.\x + \xo 5:29 \xt Mat 18:9; Mar 9:47.\x* \v 30 Ka kadu aituhu goyona vinꞌ‑omo nimam ateim ya dewea, e vo‑vi‑peum, nau‑wawanim nimam eupwa‑yavunei. Viha‑nana eha ananina, ka tupwana. Ahiahina wayahim aituhu hutam aitamoata evo‑haini deina. Iuna aituhu goyona vi‑peum, apaina Yaubada yam dewa‑yaiyai vi‑nua‑dadani, e kaiwadi, tauna veimeyem vivane ininim habuhabuna ihaponei ena‑opu ai ananata nihenina. Aina viha‑vavaha.\x + \xo 5:30 \xt Mat 18:8; Mar 9:43.\x* \s2 Vaiobu Wayahina \r (Mateu 19:9; Marika 10:11-12; Luke 16:18) \pi1 \v 31 Avaha uanamanei nonova Yaubada ya veimea yaka tupua‑nenenehi veimeyei, ivona, \b \q1 ‘Aituhu onoto aitam nuanuana \q2 apaina awana na‑vaiobuei, \q1 naona onotona nau‑wawani \q2 yana leta ginumi, awanana venei, \q3 ka munia, ainua ivaiobu.’\x + \xo 5:31 \xt V.V 24:1-4; Mar 10:4.\x* \b \pi1 \v 32 Kate ataina aviwavenemi tunina. Aituhu aitam vavine eha ta‑kenene, ka aituhu awana ya nuanua na‑vaiobuei, onotona ya nuanuana vivane goyona. Apaina, kaiwadi, vavinena tavine‑tamana mani onoto wayahina. Aituhu deina, vavinena avaha kenene. Kate iuna kenene‑nana wayahina vivane vavinena awana naona yana dewa goyona. Ka aituhu onoto vꞌ‑inuana vavinena tavine, tauna kadu kenene deina. Iuna Yaubada matana nihenina vaiobu‑nana tavine naona eha ta‑kweui, akanai mamaei.\x + \xo 5:32 \xt 1Ko 7:10-11.\x* \s2 Vona‑dabadaba Wayahi \pi1 \v 33 Kadu avaha uanamanei nonova aitam Mosese ya veimea yaka tupua‑nenenehi wayahia ivona, \b \q1 ‘Avi tuta evona‑dabadaba Kauvea wayahina, \q2 aituhu tauna ana wava etomani, \q1 eha am pata yam vona‑dabadabana evo‑vine, \q2 kate nau‑wawanim enau‑yehai.’\x + \xo 5:33 \xt V.V 23:21; Lev 19:12; Yau 30:2.\x* \b \pi1 \v 34 Kate ataina aviwavenemi tunina. Vona‑dabadaba aitamoata aitamoata ivinꞌ‑omo Yaubada matana. Wayahina, eha evona‑dabadaba. Eha evona, ‘Avona‑dabadaba Kauvea a wavea.’ Kadu eha evona, ‘Avona‑dabadaba wahuma wayahina,’ iuna Yaubada ya pai manuena ahihi‑vainena wahuma nihenina mamaei, ka avaha Kauvea ana wava etomani deina.\x + \xo 5:34 \xt Isa 66:1; Iam 5:12; Mat 23:22.\x* \v 35 Kadu eha evona, ‘Avona‑dabadaba tanopi wayahina,’ iuna Yaubada aena a pai vi‑ai ahihi‑vainena vivane tanopi, ka avaha Kauvea ana wava etomani deina. Kadu eha evona, ‘Avona‑dabadaba meagai Ierusalem wayahina,’ iuna Ierusalem vivane Yaubada ya meagai, tauna Kini\em V\em* Bagibagi‑vainena.\x + \xo 5:35 \xt Sam 48:2; Isa 66:1.\x* \v 36 Kadue eha evona, ‘Avona‑dabadaba taua ununu wayahina,’ iuna wamke eha am pata apanam aitamoata eveimeye na‑vo‑vi‑kavui o na‑vo‑vi‑nigei, a? \v 37 Wayahina, akanai ena‑vona, ‘Ika, apaina adewei deina,’ o kadi ena‑vona, ‘Eha, apaina eha adewe deina.’ Aituhu kadu aitam vona ebou yam vona hetana, vonana hetana vinꞌ‑omo Satana wayahina. \s2 Nau‑pata Goyona Wayahina \r (Luke 6:29-30) \pi1 \v 38 Avaha uanamanei nonova, avi tuta aitam tomotau gonia vaniahei a niam wayahina, Yaubada ya veimea yaka tupua‑nenenehi veimeyei, ivona, \b \q1 ‘Mata aitamoata a nau‑pata \q2 mata aitamoata, \q1 kadu niho aitamoata a nau‑pata \q2 niho aitamoata.’\x + \xo 5:38 \xt NiT 21:24; Lev 24:20; V.V 19:21.\x* \b \pi1 \v 39 Kate ataina aviwavenemi tunina. Aituhu tomotau goyogoyona vi‑goyom, eha enau‑pata goyo‑nana wayahina. Aituhu koiaka awayaem ateim piahi, akanai awayaem akenim enꞌ‑awaehei kadu na‑piahi. \v 40 O aituhu koiaka ya nuanua vitana matana wayahina am kwama nꞌ‑epei, kadu yam sita hetana evenei. \v 41 O aituhu koiaka (tau nau‑havia deina) veimeyem ya gugua ehunia aitam meagai wayahina (deina me Rom yai veimea tauna awaehei, meagai aitamoata akanai), nau‑wawanim eawaehei kadu meagai vꞌ‑inuana wayahina ehunia ena‑ne. \v 42 Kadu aituhu koiaka vinꞌ‑omo wayahima, e viama aitam amane wayahima, amanena evenei, ka eha yam gugua enua‑tania. O aituhu koiaka vinꞌ‑omo wayahima, e ya nuanua aitam amane evenei, ka aituhu tauna vonem, ‘Apaina amanena anau‑patam,’ eha evihahaie. \s2 Dewa‑vidovidoha Wayahina \r (Luke 6:27-28, 32-36) \pi1 \v 43 Avaha uanamanei nonova Yaubada ya veimea yaka tupua‑nenenehi veimeyei, ivona, \b \q1 ‘Yaiami udewa‑vidovidohei, \q2 kate ami havia unau‑nikonikoiei.’\x + \xo 5:43 \xt Lev 19:18.\x* \b \pi1 \v 44 Kate ataina aviwavenemi tunina. Ami havia kadu udewa‑vidovidohei! Ka aituhu aviyaivia ivo‑vi‑vihami, nau‑wawanimi uviama wayahi Yaubada na‑ivaitei.\x + \xo 5:44 \xt NiT 23:4-5; Luk 23:34; Dew 7:60; Rom 12:14, 20.\x* \v 45 E aituhu yami dewa deina, akanai Yaubada wahuma ivona wayahimi, ‘Taui natunatu‑hoiu.’ Iuna tauna babau a maheta awaehei vanavana tau goyogoyona wayahi ka kadu tau ahiahina wayahi. Kadu deinake, yana wei awaehei atuatuna tau tunutunuhi wayahi ka kadu tau goyogoyoi wayahi. \v 46 Udueyei. Aituhu yaiami ai heta udewa‑vidovidohei, dewana eha aitam aviani ahiahina Yaubada matana. Iuna tau goyogoyona, takesi\em V\em* a tau vitua deina, yaiai idewa‑vidovidohei. \v 47 O aituhu vavaneimi ai heta unau‑kaiwei, ka eha mani tomotau, medeina yami dewana ahiahina Yaubada matana? Iuna taui eha Yaubada itꞌ‑anamane vavanei inau‑kaiwei deinake. \v 48 Ka taumi nau‑wawanimi uvi‑muni‑waiwaieu, ka nau‑wawanimi tomotau habuhabui udewa‑vidovidohei, Amami wahuma yana dewa deina.”\x + \xo 5:48 \xt Lev 19:2; V.V 18:13.\x* \c 6 \s2 Am‑venena‑kavovo Wayahina \p \v 1 Iesu ya viwavenena auyewana neine deina, ivona, \pi1 “Avi tuta nuanuami taui payapayaya wayahia unꞌ‑am‑venena‑kavovo, eha tomotau mataia udewadewa. Aituhu udewadewa deina, apaina eha ami nau‑pata uvaniahe Amami wahuma wayahina.\x + \xo 6:1 \xt Mat 23:5.\x* \pi1 \v 2 Ka avi tuta unꞌ‑am‑venena‑kavovo payapayayai wayahia, eha udedewe tau viam‑nonona yai dewa deina. Avi tuta tau viam‑nonona iam‑venena‑kavovo payapayayai wayahia manua tapanono nihenina, o kaiwadi etawana wayahina, naona taui bwegigi ivaivaini. Iuna yai nuanua tomotau matai inꞌ‑onei idudueyei, e tomotau‑naia inꞌ‑apa‑vidovidohei. Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, taui ai nau‑pata habuhabuna avaha ivaniahei tuta ataina‑ohota wayahina ka baina tanopia. Eha kadu aitam aviani potapotai wahuma. \v 3 Kate itomi avi tuta unꞌ‑am‑venena‑kavovo, akanai nau‑wawanimi ugenuana, ka eha una‑ipupu yami dewa wayahina. \v 4 Ka unꞌ‑am‑venena‑hivahiva deinake. Aituhu udedewei deina, akanai tomotau eha idudueyemi, kate Amami dewa hivahivana aitamoata aitamoata dudueyei, kadu tauna ana heta yami am‑venena‑kavovo hivahivana dudueyei, ka munia, tauna nau‑pata ahiahina venemi uvaniahei. \s2 Viama Wayahina \r (Luke 11:2-4) \pi1 \v 5 Ka avi tuta uviama Yaubada wayahina, eha udedewe tau viam‑nonona yai dewa deina. Avi tuta tau viam‑nonona iviama, taui yai nuanua ananina imimini manua tapanono nihenina, o kaiwadi imimini etawana mutuna wayahina, e iviama. Yai dewa deina, iuna yai nuanua ananina tomotau matai inꞌ‑onei idudueyei, inꞌ‑apa‑vidovidohei. Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, taui ai nau‑pata habuhabuna avaha ivaniahei, vivane tomotau iawa‑davei.\x + \xo 6:5 \xt Mat 23:5; Luk 18:10-14.\x* \v 6 Kate taumi, avi tuta uviama, akanai naona yami bubuna‑honota unui nihenina, ka avaha awana ugudui, akanai Amami nui uviama‑hivahiva wayahina deina. Ka Amami avaha dewa hivahivana aitamoata aitamoata anamane‑yehai, ka munia, tauna ana heta na‑nau‑patami. \pi1 \v 7 Kadu avi tuta itomi uviama, eha uvona‑havihavine. Tau maꞌ novanovana igwenigweni deina, ka ivitumahana yai viama ai nau‑pata ivaniahei iuna itomani‑havihavine.\x + \xo 6:7 \xt 1Ki 18:26-29.\x* \v 8 Eha uviama taui deina. Iuna aviani nau‑wawanimi, akanai Amami mai‑anamanei munia amane‑naia wayahi uviama.\x + \xo 6:8 \xt Mat 6:32.\x* \s2 Yaka Viama A Pai Dune Kauvea Wayahina \mi \v 9 Wayahina, avi tuta uviama, viama taina yami pai dune. \b \qm1 Amai wahuma, \qm2 yama nuanua am wava ahihinata asi‑nai. \qm1 \v 10 Ka yama nuanua eveimeyeai. \qm2 Kadu yama nuanua yam vona \qm3 avi‑ateteyei tanopia, \qm2 tau maꞌ wahuma ivi‑ateteyei \qm3 aitamoata deina.\x + \xo 6:10 \xt Luk 22:42.\x* \qm2 \v 11 Ka ama maꞌ ataina wayahina eveneai. \qm1 \v 12 Ka yamꞌ aga wayahima enua‑piahi, \qm2 mani tomotau yai aga wayahiaia \qm3 anua‑piahi aitamoata deina.\x + \xo 6:12 \xt Mat 6:14-15; 18:21-35.\x* \qm1 \v 13 Ka kadu eha enau‑dadaneai ananina, \qm2 ka tau vito‑nubu yanꞌ ana‑dibidibi wayahia \qm3 eito‑yavuhiai.\x + \xo 6:13 \xt Luk 22:40; Iam 1:13; Ioni 17:15; 2Te 3:3.\x* \b \mi \v 14 Aituhu yaiam yai goyona wayahima enua‑piahi, munia Amam wahuma kadu na‑nua‑piahim yam goyona wayahina.\x + \xo 6:14 \xt Mar 11:25-26.\x* \v 15 Ka aituhu eha yaiam yai goyona enua‑piahi, munia Amam eha na‑nua‑piahim yam goyona wayahina. \s2 Dewa‑didiguna Wayahina \pi1 \v 16 Kadu avi tuta yami tapanono wayahina am uvihahaiei dewa‑didiguna wayahina, eha unua‑vita tepamia tau viam‑nonona yai dewa deina. Tau viam‑nonona inua‑vita tepaia, iuna yai nuanua tomotau tepai idueyei, inꞌ‑anamanei vivane idewa‑didiguna, e dewana wayahina inꞌ‑apa‑vidovidohei. Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, taui ai nau‑pata habuhabuna avaha ivaniahei, vivane tau maꞌ tanopi iawa‑davei.\x + \xo 6:16 \xt Isa 58:5-9.\x* \v 17 Kate avi tuta am evihahaiei dewa‑didiguna wayahina, tepam enau‑vunahi kadue evꞌ‑imta. \v 18 Ka aituhu yam dewa deina, eha memeanina tomotau inꞌ‑anamanei edewa‑didiguna. Wayahina, yam dewa‑hivahiva taina Amam wahuma ana heta dueyei. Ka apaina am nau‑pata ahiahina evaniahei tauna wayahina. \s2 Kaikaiwabo Wahuma Wayahina \r (Luke 12:33-34) \pi1 \v 19 Eha yami kaikaiwabo baina tanopia ugwaugwaui. Iuna kaikaiwabo tanopia imavunu, ka itoi, ka igoyo deina, kadu baina tanopia tau vainau yami manua inuinui, ivainaui.\x + \xo 6:19 \xt Iam 5:1-3.\x* \v 20 Kate taumi nau‑wawanimi yami kaikaiwabo ugwaugwaui wahuma nihenina. Iuna kaikaiwabo wahuma eha imavunu, ka eha itoi, ka tau vainau eha ai pata ivainaui.\x + \xo 6:20 \xt Mat 19:21; Luk 18:22.\x* \v 21 Avonemi deina iuna aituhu aviani kaikaiwabona matamia o kadi aviani uvitumahanei ananina nuami nihenina, akanai tuta tuta dewaia o guguaia wayahina unuanua. \s2 Maheta \r (Luke 11:34-36) \pi1 \v 22 Mataka vivane ininika a lampa\em V\em* deina. Aituhu eha aitam goyona matakaia, maheta ana pata nuinu nuaka nihenina. E dewa tunutunuhina natanata nihenikaia deina. \v 23 Ka aituhu mataka goyogoyona, maheta eha ana pata na‑nu nuaka nihenina. Wayahina, dewa goyona natanata ininikaia deina. Kaiwadi, wamke evitumahanei, ‘O ahiahina. Maheta nuinu nuau nihenina,’ kate aituhu maheta‑nana vivane maheta vitupu, yawaim novanovana ani‑vainena mamaei! \s2 Kina \r (Luke 16:13) \pi1 \v 24 Ka kadu avo‑vi‑mahete‑havinemi deina. Eha ami pata tuta aitamoata nihenina kauvea ainua wayahi uvi‑tau paisewa. Apaina aitam kauvea unau‑nikonikoiei, ka aitam udune‑nuanuaiei, o kadi aitam kauvea unꞌ‑apa‑vidovidohei, kate aitam unꞌ‑apa‑goyogoyoei. Wayahina, eha ami pata tuta aitamoata nihenina Yaubada wayahina kadu kina tanopia wayahina uvi‑tau paisewa. \s2 Nuanua Toyoina Wayahina \r (Luke 12:22-31) \pi1 \v 25 Wayahina, pai mini ananina taina avonemi. Eha unuanua toyoina yami maꞌ tanopia wayahina, vivane ami maꞌ ana pata o eha, o ami daudau ana pata o eha, o kadi ami kwama ana pata o eha. Iuna yawaika dewa ananina wayahikaia, kate guguaia ininika wayahina eha aitam dewa ananina.\x + \xo 6:25 \xt Pili 4:6; 1Ti 6:6-8; 1Pi 5:7.\x* \v 26 Taina aitam pai dune avenemi. Manua yaveyaveha wayahia udunedune, ka unuanua wayahi. Eha aitam tuta manua‑naia ita‑bagubaguna, kadu eha itꞌ‑aihana, kadu eha yai anana ita‑totohi. Iuna Amami wahuma ai maꞌ venevenei. Yaubada manua‑naia dewa‑vidovidohei, kate tauna itomi tomotau dewa‑vidovidohemi ani‑vainena.\x + \xo 6:26 \xt Mat 10:29-31; Luk 12:6-7.\x* \v 27 Ka aituhu unuanua toyoina yami maꞌ wayahina, aviani ta‑vinꞌ‑omo? Ami pata yawaimi uvo‑vi‑manamanaia deina? Eha ami pata. \pi1 \v 28 Wayahina, aviani wayahina unuanua toyoina ami kwama wayahi? Ka buyeta wayahia udunedune, ka unuanua wayahi. Taui eha ita‑paipaisewa ananina ai kwama wayahina, kadu eha ita‑mai‑nuanua medeina ai kwama inau‑vevewanei. \v 29 Kate vona ahiahina, tuta nonova wayahina Kini\em V\em* Solomoni kaikaiwabo ananina, kadu tauna ana kwama kadu a vaivana ahiahina, kate avonemi buyeta ana dune ahihi‑vainena.\x + \xo 6:29 \xt 1Ki 10:4-7; 2Va 9:3-6.\x* \v 30 Unuanua. Ataina buyeta itapatapa, ka ma‑putua ipeu, ka tomotau ihaponei ai ananata nihenina. Kate Yaubada buyeta ana kwama ahihi‑vainena vevewanei. Yaubada ya dewana vivane ahiahina buyeta wayahina, ka buyeta eha aitam aviani. Wayahina, nau‑wawanimi uvitumahana tunuhina Yaubada yana dewa wayahimi vivane ahiahina. Iuna itomi tomotau buyeta uvidoha‑tawanei. Ataina yami vitumahana kikituna, kate nau‑wawanimi Yaubada uvitumahana‑vavahi. \v 31 Wayahina, eha nau‑wawanimi uvi‑putu unuanua toyoina ka ami heta uvonevonemi, ‘Aviani anꞌ‑ani? Aviani ana‑nim? Aviani aweteni?’ \v 32 Taui eha Yaubada itꞌ‑anamane inuanua toyoina guguaia wayahia deinake. Kate Amami wahuma avaha anamanei itomi nau‑wawanimi ami maꞌ, ka ami daudau, kadue ami kwama, ka tauna guguaia venevenemi akanai.\x + \xo 6:32 \xt Mat 6:8.\x* \v 33 Kate itomi nau‑wawanimi naona Yaubada ya pai veimea, kadu yana etawana tunutunuhina unaunau‑nene wayahia, uvaniahei. Aituhu yana etawana uvi‑muniei deina, akanai tauna ami maꞌ, kadu ami kwama venevenemi akanai.\x + \xo 6:33 \xt 1Ki 3:11-14; Sam 37:4, 25; Rom 14:17.\x* \v 34 Wayahina, eha unuanua toyoina aviani ta‑vinꞌ‑omo ma‑putua wayahina. Iuna auyewa aitamoata aitamoata ana vita iomomo, ka vita‑naia akanai ataina wayahina. Eha nau‑wawanimi auyewa ataina ana vita ma‑putua ana vita nui uvi‑popoi.” \c 7 \s2 Eha Mani Tomotau Uapa‑goyogoyoei \r (Luke 6:37-38, 41-42) \p \v 1 Iesu ya viwavenena auyewana wayahina neine deina, ivona, \pi1 “Eha mani tomotau uapa‑goyogoyoe. Aituhu tomotau uapa‑goyogoyoe, apaina Yaubada nꞌ‑apa‑goyogoyoemi.\x + \xo 7:1 \xt Rom 2:1; 1Ko 4:5; Iam 4:11-12.\x* \v 2 Avi apa‑goyogoyo yami nuanua mani tomotau wayahi, apaina apa‑goyogoyo‑nana uvaniahei Yaubada wayahina deinake. Yami itoava mani tomotau wayahi vivane ami itoava Yaubada wayahina.\x + \xo 7:2 \xt Mar 4:24.\x* \v 3 Ka wamke medeina? Wamke matama idebona deina mamaei ka eha eta‑dudueye. Wayahina, medeina vaneim matana nihenina ai kamukamumuna wayahina edunedune? \v 4 O aviani wayahina vaneim wayahina ena‑vona, ‘Ena‑pota. Ai kamukamumuna matama anꞌ‑epa‑yavunei,’ kate eha am pata, iuna idebona matama mamaei? \v 5 Vona ahiahina, wamke aitam tau vitupu. Nau‑wawanim naona idebona matama enꞌ‑epa‑yavunei. Na‑iakwa, edune‑vidoha, ka munia, am pata vaneim matana ai kamukamumuna enꞌ‑epa‑yavunei. \pi1 \v 6 Eha Yaubada yana vona ahihinata tomotaui yai dewa kedewa deina enꞌ‑am‑venena‑kavovo. Iuna kedewa eha dewa ahihinata itꞌ‑anamane. Apaina vonana ivihahaiei ka wamke avaha edewa‑wayohei wayahia deina. Kadu eha nau‑wawanim tomotaui yai dewa pono yai dewa deina eviwavenei. Iuna yami viwavenena taitainene deina, kate pono eha itꞌ‑anamane taitainene aviani. Wayahina, apaina iva‑vi‑gawagawami. Ka imavina wayahima, ihovam, kadu ivita‑vovonim. \s2 Eviama, Enaunau‑nene, Kadu Etutu‑keakeana \r (Luke 11:9-13) \pi1 \v 7 Aituhu eviama Yaubada wayahina, akanai apaina yam viama evaniahei tauna wayahina. Kadu aituhu enaunau‑nene, apaina evaniahei. Ka aituhu etutu‑keakeana, apaina tauna awa‑pota na‑waei wayahim.\x + \xo 7:7 \xt Mar 11:24; Ioni 14:13; 15:7; 16:23-24.\x* \v 8 Iuna, aituhu aviyaivia iviama Yaubada wayahina, apaina taui nau‑pata ivaniahei. Ka aituhu aviyaivia inaunau‑nene, apaina kadu ivaniahei. Kaduke aituhu aviyaivia itutu‑keakeana, apaina taui wayahi gani na‑waei.\x + \xo 7:8 \xt 1Io 3:22; 5:14-15.\x* \v 9 Udueyei. Aituhu aitam tevana wayahimia am navovo, ka aituhu tauna viamemi palaua uvenei, itomi yami dewa medeina? Eha memeanina natunatumi hanu uvenei. \v 10 O kaiwadi, aituhu natunatumi iana wayahina iviamemi, eha memeanina mwata uvenei. \v 11 Vona ahiahina, itomi tau goyogoyomi, kate taumi avaha uanamanei am‑venena ahiahina natunatumi uvenevenei. Wayahina unuani. Amami wahuma tauna ahihinata, ka tauna ya nuanua ananina, aituhu aviyaivia iviamei, akanai dewa ahiahina na‑venei.\x + \xo 7:11 \xt Iam 1:17.\x* \pi1 \v 12 Wayahina, vona ananina avonemi ataina. Aviani yami nuanua tomotau idedewei wayahimi, akanai nau‑wawanimi udedewei taui wayahi aitamoata deina. Vonana vivane pai mini ananina Mosese ya veimea nihenina kadue pai mini taina tau apa‑taputapu yai iginuma a nau‑itava.\x + \xo 7:12 \xt Mat 22:39-40; Luk 6:31; Rom 13:8-10.\x* \s2 Awa Wayowayona \r (Luke 13:24) \pi1 \v 13 Itomi nau‑wawanimi awa wayowayona wayahina una‑nui, e yawai ahiahina uvaniahei deina. Iuna vita‑vovona anꞌ awa bababana, ka memeanina tomotau etawanana ivaniahei. Ka tomotau habuhabui etawanana ivi‑muniei deina, ka apaina Yaubada na‑vita‑vovona‑vavahi. \v 14 Kate yawai ahiahina anꞌ awa vivane wayawayo‑vainena, kadue eha memeanina tomotau etawanana ivaniahe, ka vitana wayahi ivi‑muniei. Vona ahiahina, tomotau aitonuata ivaniahei kadu ivi‑muni‑waiwaiei. \s2 Tau Apa‑taputapu Vitupu Yai Dewa \r (Luke 6:43-45) \pi1 \v 15 Itomi udune‑vivinimi, ka eha tau apa‑taputapu vitupu unꞌ‑awaehe inonomi. Iuna apaina tau vitupu tupwai iomomo wayahimia, ka ai dune inua‑opu deina, sipi\em V\em* deina. Kate nuai nihenina taui kedewa manimanini deina, ka yai nuanua vivane ivita‑vovonimi.\x + \xo 7:15 \xt Mat 24:24; Dew 20:29; 2Pi 2:1.\x* \v 16 Ka apaina taui yai dewa wayahina unꞌ‑anamanei. Unononi. Mata‑duduna wayahina eha aka pata uana dibidibina kaponui. Iuna mata‑duduna eha ana pata vi‑madaiba.\x + \xo 7:16 \xt Gal 5:19-22; Iam 3:12.\x* \v 17 Avaha uanamanei, aituhu ai ahiahina, akanai uana ahiahina. Ka aituhu ai goyona, akanai uana kadu goyona. \v 18 Vona ahiahina, aituhu ai ahiahina, eha ana pata uana goyona ta‑vinꞌ‑omo wayahina. Ka kadu deina, aituhu ai goyona, eha ana pata uana ahiahina ta‑vinꞌ‑omo ai‑nana wayahina. \v 19 Wayahina, unuani. Aituhu aitam ai eha ta‑ua ahiahina, katana‑yavunei, katunu nꞌ‑anai.\x + \xo 7:19 \xt Mat 3:10; Luk 3:9; Ioni 15:6.\x* \v 20 Avona‑havinemi, itomi ami pata tau apa‑taputapu vitupu unꞌ‑anamanei yai dewa bwagona wayahia.\x + \xo 7:20 \xt Mat 12:33.\x* \s2 Vona Panina \r (Luke 13:25-27) \pi1 \v 21 Tomotau habuhabui iapa‑vi‑kauveau, kate ataina avonemi, aitamoata aitamoata wayahia eha ai pata inunu‑me Yaubada ya pai veimea nihenina. Kate aituhu aviyaivia ai pata Yaubada ya pai veimea ina‑nu‑me, akanai taui Amau wahuma ya nuanua idedewei.\x + \xo 7:21 \xt Luk 6:46; Iam 1:25.\x* \v 22 Tuta omomo wayahina, aitam auyewa wayahina yauke yau tomotau avi‑nua‑dadanei. Ka apaina auyewana wayahina, tomotau habuhabui wayahiua ina‑vona, ‘O Kauvea, kaiwa ananina. Nonova apaipaisewa wayahim, kadu am wava anaunau‑waheyei, kadu nua gawagawami tomotau wayahia asi‑vi‑ni‑ubauei, kaduke dewa pai nua‑tupatupa adedewei am wavea.’ \v 23 Kate tomotau habuhabui mataia yauke tau vona‑naia avonei, ana‑vona, ‘Tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina, eha atꞌ‑anamanemi aviyaivia. Taumi tau goyogoyomi. Wayahina, una‑opu wayahiua!’\x + \xo 7:23 \xt Sam 6:8; 2Ti 2:19.\x* \s2 Tau Yona Ainua \r (Luke 6:47-49) \pi1 \v 24 Aituhu aviyaivia yau vonana inononi kadu aituhu ivi‑ateteyei, taui aitam tau yona manua nuanua‑uyana deina, e ya manua hanu hetana yonei. \v 25 Munia wei ananina atuatuna, kadu diwaya itaina iopu, kaduke yahina ananina hunahuna. Kate dewaia habuhabui eha ai pata. Apaina ya manua mimini. Iuna tauna ya manua hanu hetana yonei. \pi1 \v 26 Kate aituhu aviyaivia yau vonana inononi, kate aituhu eha ita‑vi‑ateteye, taui aitam tau yona manua kwavakwavana deina, e ya manua magama hetana yonei. \v 27 Munia wei ananina atuatuna, kadu diwaya itaina iopu, kaduke yahina ananina hunahuna. Akaka manuana am‑bwata‑vinei kadu am‑bwege‑vainei.” \p \v 28 Ka avaha Iesu ya nau‑wahena nau‑yehai deina, yoko‑nana nuai vi‑tupatupa ananina ya viwavenena wayahina. \v 29 Ka taui ivonavona, “Yaubada tauna ya nua‑uya ananina venei. Wayahina, ya viwavenena vivane tunutunuhina ka bagibagina, eha Mosese ya veimea a tau viwavenena yai viwavenena ihanuana deina.”\x + \xo 7:29 \xt Mar 1:22; Luk 4:32.\x* \c 8 \s1 Iesu Aitam Onoto Vo‑vi‑aiaiei \r (Marika 1:40-45; Luke 5:12-16) \p \v 1 Ya nau‑wahena iakwa, e Iesu oyea opu‑me, ka yoko ananina ivi‑muniei. \v 2 Ka aitam onoto wayahia ininina igoyo ananina aitam muya wayahina, vivane lepero. Ka Mosese yai veimea nihenina ivona deina, aituhu aviyaivia muyana epei, taui eha ai pata mani tomotau nui itapanono, ka mani tomotau eha ai pata ivo‑dadana. Ka tau leperona omo Iesu wayahina, vi‑tupa‑gum, ka viamei, ivona, “Kauvea, avaha anamanem, ka aituhu yam nuanua, memeanina wayahim evo‑vi‑aiaieu, avidoha.” \p \v 3 Akaka Iesu nimana tunei, e onotona ininina vo‑dadani, e ivona, “O ahiahina, yau nuanua deina. Evidoha!” Ka onotona a lepero iakwa‑kwayavoni ka ininina vi‑vovouna. \p \v 4 Ka Iesu vonei, ivona, “Ena‑ne, kate eha aitam koiaka kaduke dewana wayahina emataede. Ka ena‑ne tunutunuhina tau vi‑nomu wayahina, e tauna eviwavenem vivane avaha evidoha. Kadu aviani Mosese ya veimea veimeyeka vidohana wayahina, evi‑nomu Yaubada wayahina deina. Dewana na‑iakwa, e akanai tomotau habuhabui inꞌ‑anamanem avaha evi‑vovouna.”\x + \xo 8:4 \xt Lev 14:1-32; Mat 9:30; Luk 17:14.\x* \s1 Iesu Aitam Tau Nau‑havia A Tau Paisewa Vo‑vi‑aiaiei \r (Luke 7:1-10; Ioni 4:43-54) \p \v 5 Ka Iesu omomo meagai Kapenaum wayahina, ka me Rom yai tau nau‑havia ai tau eta‑naonao aitam omo ka viama Iesu wayahina. \v 6 Ka tauna ivona, “Kauvea, yau tau paisewa ana viha ani‑vainena wayahina bebebewa. Tauna yau manua nihenina dauva‑ohota.” \p \v 7 Akaka Iesu ivona, “Nui kana‑nei yam manua, e tenoke avo‑vi‑aiaiei.” \p \v 8 Ka tau eta‑naonaona Iesu ya vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Kauvea, wamke ananim, ka yauke kikitu. Wayahina, eha nau‑wawaniu paisewa ananina avenem, eomo yau manua wayahina. Akanai baina evona‑ohota, e yam veimeata wayahina ana pata yau tau paisewa vidoha akanai. \v 9 Iuna yauke avaha veimea a venavenau anamane‑yehai. Iuna, yauke au tau veimea mamaei, ka tuta tuta iveimeyeu, avi‑ateteyei. Kaduke tau nau‑havia tupwai aveimeyei, ka tuta tuta ivi‑ateteyeu aitamoata deina. Aitam aveimeyei, avona, ‘Ena‑nei!’ e tauna neine. E kadu aitam aveimeyei, avona, ‘Enꞌ‑omoi!’ e tauna omomo. Kaduke yau tau paisewa aveimeyei, avona, ‘Ataina edewei!’ e tauna dedewei deina.” \p \v 10 Ka avaha Iesu onotona ya vonana nononi, tauna nuana vi‑tupatupa dewa‑haiawa ananina wayahina. Akaka, magigino ka yokoia ivi‑muniei vonei, ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi. Onoto taina ya vitumahana ani‑vainena! Eha kadu aitam koiaka ata‑vaniahe me Isiraeli wayahimia ya vitumahana deina. \v 11 Apaina, tomotau habuhabuna papani ponimanea kadu aunupua wayahia vivane papani aitamoata aitamoata wayahia iomomo wayahiua, ka Abaraham, ka Isaki, ka Iakobo nui inꞌ‑am, nau‑hohona ananina nihenina Yaubada ya pai veimea nihenina.\x + \xo 8:11 \xt Luk 13:29.\x* \v 12 Ka tupwai wayahimia naona didikuna uvaniahei, kate nau‑hohonana uvihahaiei. Wayahina, apaina Yaubada na‑hapone‑yavunemi novanovana nihenina, e tenoke utou‑navonavovo, iuna viha‑vavaha wayahimia.”\x + \xo 8:12 \xt Mat 22:13; 25:30; Luk 13:28.\x* \p \v 13 Vonana iakwa, e Iesu tau nau‑havia ai tau eta‑naonao‑nana vonei, ivona, “Ana pata deina. Emavina yam manua wayahina. Yam viama avaha vinꞌ‑omo, iuna evitumahaneu au pata.” \p Ka babau‑nana wayahina ya tau paisewa vidoha‑yehai. \s1 Iesu Tomotau Habuhabui Vo‑vi‑aiaiei \r (Marika 1:29-34; Luke 4:38-41) \p \v 14 Ka Iesu Pita ya manua inui ka Pita nawana dueyei ivi‑kwanaha. Inini nau‑genanava. \v 15 Wayahina, tauna ine, e nimai vo‑dadani, e ai kwanaha am‑niniei, iopu iakwa. Ka vavinena imini, e aniani Iesu ivenei. \p \v 16 Ka avaha babau ionu, tau maꞌ meagai yaiai tupwai iomaomanei, ka nua gawagawamina tomotau‑naia nihenia imamaei, yawai iveimeyei. Ka Iesu ya vonea nua‑naia si‑vi‑ni‑ubauei, ka tau kwanakwanaha habuhabui vo‑vi‑aiaiei ividoha. \v 17 Dewana vinꞌ‑omo tau apa‑taputapu Isaia ya iginuma deina, ivona, \b \q1 “Tauna aka viha kadu aka kwanaha vitua‑yavunei.”\x + \xo 8:17 \xt Isa 53:4.\x* \s1 Tupwai Inuanua Iesu Ivi‑muniei \r (Luke 9:57-62) \p \v 18 Ka munia, Iesu avaha yoko ananina dueyei imavimavinei, e a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Kaubo‑tamana mani papania navua.” \p \v 19 Ka eha ani‑hoina ini‑tawanei, ka veimea a tau viwavenena aitam omo ka vonei, ivona, “Tau Viwavenena, nuanuau avi‑muni‑waiwaiem, ka avi papania ena‑ne, yauke avi‑muni‑waiwaiem.” \v 20 Ka Iesu onotona yana vona nau‑patei vona tana‑minikuna wayahina, ivona, \b \qm1 “Kedewa udaudana yai pai dauva \qm2 vivane guba nihenina, \qm1 kadu manua yai pai dauva \qm2 vivane hiu nihenina. \qm1 Kate yauke, Tauna Vi‑tomotau, \qm2 eha yau manua, \qm3 ka eha yau pai dauva. \b \m Wayahina, aituhu evi‑muni‑waiwaieu, eha yam pai dauva, yauke deina.”\x + \xo 8:20 \xt 2Ko 8:9.\x* \p \v 21 Ka kadu aitam tau vi‑muni omo, ka Iesu viamei, ivona, “Kauvea, yau nuanua avi‑muni‑waiwaiem. Ka aituhu memeanina wayahima, naona eawaeheu amavina amau wayahina. Ka tauna yana tuta na‑iakwa, atavuni, e munia avinꞌ‑omo wayahima, ka auyewana avi‑putu avi‑muni‑waiwaiem.”\x + \xo 8:21 \xt 1Ki 19:20.\x* \p \v 22 Ka Iesu ivona, “Avi tuta amam inusi, taui eha itꞌ‑anamaneu ai pata itavuni unuvovoa. Kate wamke avaha eanamaneu. Wayahina, ataina nau‑wawanim evi‑putu evi‑muni‑waiwaieu.” \s1 Wedinia Vinꞌ‑omo Navu Wayahina \r (Marika 4:35-41; Luke 8:22-25) \p \v 23 Ipupu‑naia iakwa, e tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui igenu, ivi‑ata waea. \p \v 24 Ka tutana iaubo‑tamana mani papania, Iesu wae nihenina dauva ino‑ainei. Ka eha aitam pai iaiaya nui, wedinia ananina vi‑putu hunahuna, ka nupuna iaiwa‑tavutavuni waea, ka tuta eha ananina na‑iakwa wayahina igavivina. Ka a tau vi‑muni‑waiwai imatamatauta.\x + \xo 8:24 \xt Sam 4:8.\x* \v 25 Wayahina, taui Iesu inau‑vi‑dagui, ka ivona, “Kauvea, eito‑yavuhika! Kagavivina!” \p \v 26 Ka tauna vonei, “Aviani wayahina umatamatauta? Yami vitumahana vivane kikituna, a?” E tauna mini, e yahina ka nupuna vonei, ivona, “Ugenuana!” Ka ana habuhabuna mana gomana.\x + \xo 8:26 \xt Mat 14:31; Sam 89:9.\x* \p \v 27 Ka avaha a tau vi‑muni‑waiwai dewana idueyei, nuai vi‑tupatupa, ka matataui ivonavona, “Ia! Yahina kadue nupuna movina inononi! Avi onoto tauna?” \s1 Nua Gawagawami Onoto Ainua Iveimeyei \r (Marika 5:1-20; Luke 8:26-39) \p \v 28 Ka avaha iaubo‑tamana, me Gadara yai papani iduduna, e onoto ainua na nua gawagawami ivinꞌ‑omo wayahina. Taui unuvovo gubana nihenia imamaei, ka yai dewa manimanini‑vainena. Wayahina, me Gadara eha ai pata etawanana wayahina ivenavenau. \v 29 Ka onoto‑naia Iesu idueyei ka ivi‑hone, “Ia! Wamke Yaubada Natuna. Aviani wayahina eomoi baina wayahiaia? Kaiwadi, yam nuanua edewa‑yaiyaieai ataina, a? Vona ahiahina, auyewana vivane apaina.”\x + \xo 8:29 \xt Mar 1:24; Luk 4:41.\x* \p \v 30 Ka nepeia pono habuhabui iduaduana, ka tau dune‑vi‑avina tupwai idune‑vivini. \v 31 Wayahina, nua‑naia gawagawami Iesu wayahina iviama, ivona, “Aituhu esi‑vinꞌ‑omaneai, memeanina pono tanoi nihenia eva‑tawaneai?” \p \v 32 Akaka tauna awaehei, e vonei, “Una‑nei!” Wayahina, nua‑naia onoto‑naia ainua ini‑tawanei ine ponoia wayahia, ka inui. Ka vo‑kwayavonina, ponoia habuhabui inau‑bwanunua kemana ananina wayahina ipeu navua, igavivina. \v 33 Wayahina, ponoia ai tau dune‑vi‑avinai yai matauta nui, inovo ine yai megeia, ka aviani tau vi‑nau‑wana wayahia vinꞌ‑omo idueyei, akanai dewaia habuhabui tau vi‑meagai‑naia imataedai. \v 34 Ka avaha inononi, tau vi‑meagai‑naia yai nuanua Iesu yai papani na‑ni‑tawanei. Wayahina, habuhabui ivinꞌ‑omo Iesu wayahina, ka avaha ivaniahei, iviama wayahina deina. \c 9 \s1 Iesu Aitam Tau Penapena Vo‑vi‑aiaiei \r (Marika 2:1-12; Luke 5:17-26) \p \v 1 Wayahina Iesu igenu, ka waea ivi‑ata, ione‑tamane tauna ya megeia Kapenaum.\x + \xo 9:1 \xt Mat 4:13.\x* \v 2 Ka onoto tupwai iomo wayahina, e taui tau penapena aitam ya pai dauva hetana iavanei, iomanei Iesu wayahina. Ka Iesu avaha onoto‑naia yai vitumahana anamanei, tau penapenana vonei, ivona, “Au niau, enꞌ‑ate‑vatu ka edewa‑haiawa. Iuna yam dewa goyona avaha anua‑piahi.” \p \v 3 Ka veimea a tau viwavenena tupwai Iesu ya vonana inononi, ka imaga‑bawei, ka matataui ivonavona, “Onoto taina vivane Yaubada ana wava vainaui! Iuna vona ahiahina, baina tanopia Yaubada ana heta‑ohota ana pata dewa goyona na‑nua‑piahi.” \p \v 4 Ka Iesu yai nuanua avaha anamanei, wayahina vonei, ivona, “Aviani wayahina nuami nihenina unua‑goyo wayahiua? Yami nuanuana eha tunuhina.\x + \xo 9:4 \xt Luk 9:47; Ioni 2:25.\x* \v 5 Unuanua tutana avona, ‘Yam dewa goyona avaha anua‑piahi’ vonana vivane vonata. Iuna eha aitam aviani uta‑dueye, a? \v 6 Wayahina, au veimea tanopia aviwavenemi, unꞌ‑anamanei vivane yauke, Tauna Vi‑tomotau, au pata tomotau yai dewa goyona anua‑piahi‑neiei.” Akaka tauna tau penapenana vonei, ivona, “Emini, e yam pai dauva eavanei, e emavina yam megeia.”\x + \xo 9:6 \xt Ioni 17:2.\x* \v 7 Ka tau penapenana mini, e mavina ya megeia. \v 8 Ka yoko‑nana avaha paisewana idueyei, nuai vi‑tupatupa ananina, ka ivona, “Yaubada, kaiwa ananina! Yam veimea avaha tomotau wayahia eawaehei.” \s1 Iesu Mateu Vi‑nua‑dadanei \r (Marika 2:13-17; Luke 5:27-32) \p \v 9 Ka Iesu papani‑nana ni‑tawanei, ka neine, e aitam onoto dueyei ana wava Mateu\f a \fr 9:9 \ft Mateu taina vivane buki taina a tau ginuma. Tuta nonova buki ai tau ginuma yai dewa aituhu ai wava itomani yai viviwava nihenina, eha ita‑voneka, “Wava taina vivane yauke au wava.”\f* takesi\em V\em* a manua nihenina manuena, paipaisewa, ka vonei, ivona, “Evi‑muni‑waiwaieu.” Wayahina, Mateu mini, e Iesu vi‑muni‑waiwaiei. \p \v 10 Ka aitam tuta munia, Mateu aniani vo‑vi‑aiaia ya manua wayahina, e didikuna vi‑tunei omo Iesu kadu a tau vi‑muni‑waiwai nui wayahia, e taui iomoi. Ka Mateu kadu didikuna vi‑tunei iomo yaiana tupwai wayahia, ka taui vivane takesi\em V\em* a tau vitue, ka kadu mani tomotau Parisi inuanua vivane tau goyogoyona. Ka taui iomoi, e habuhabui nui imanuena ka iamam. \v 11 Akaka tupwai Parisi, avaha dewana idueyei, iomo Iesu a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, e ivi‑tanaiei, ivona, “Yami tau viwavenena takesi\em V\em* a tau vitue, kadue tau goyogoyona tupwai nui iamam nau‑tamoata, a? Ka ya dewana viwaveneai vivane tauna aitam tau goyogoyona, taui deina.”\x + \xo 9:11 \xt Luk 15:2.\x* \p \v 12 Kate Iesu yai vonana nononi, wayahina tauna vona‑nau‑patei vona tana‑minikuna wayahina, ivona, “Aituhu aviyaivia yawai ahiahina, taui eha nau‑wawani dokita\em V\em* ihone na‑omo na‑ivaite, kate tau kwanakwanaha nau‑wawani idedewei deina, ika? \v 13 Kate nau‑wawanimi Yaubada yana vona Iginuma nihenina unua‑haui, ivona, \b \q1 ‘Yauke yau nuanua udune‑nuanuaiemi, \q2 ka eha yau nuanua uvi‑nomu wayahiua.’ \b \m Eha yau paisewa tau tunutunuhina avi‑hone ana‑ivaite, kate yau paisewa vivane tau goyogoyona avi‑honei ana‑ivaitei.”\x + \xo 9:13 \xt Ose 6:6.\x* \s1 Tomotau Ivi‑tanaiei Dewa‑didiguna Wayahina \r (Marika 2:18-22; Luke 5:33-39) \p \v 14 Ka munia, Ioni Tau Bapitaiso a tau vi‑muni‑waiwai iomo, e Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Itoai yama yoko kadu Parisi yai yoko am wayahina adewa‑didiguna yama tapanono wayahi. Kate medeina wamke am tau vi‑muni‑waiwai eha idewa‑didiguna?”\x + \xo 9:14 \xt Luk 18:12.\x* \p \v 15 Ka Iesu vona‑nau‑patei vona tana‑minikuna wayahina, ivona, “Eha memeanina tau tavine yaiana ivi‑mohai tauna matana. Iuna taui nau‑wawani nui idewa‑haiawa. Kate tuta tepakaia tau tavinena nau‑wawani ni‑tawanei. Ka auyewana wayahina yaiana idewa‑didiguna akanai.” \p \v 16 Ka kadu aitam vona tana‑minikuna wayahia vo‑vi‑mahetei, ivona, “Aituhu aitam kwama am‑yehia tupwana, eha nau‑wawanika kaleko vovouna kanꞌ‑epe, e kwama tutuaina kabwadi wayahina. Apaina kwamana nꞌ‑am‑yehia ananina. Iuna vovouna bagibagina, ka tutuaina ihanuana. \v 17 Ka aituhu waina\em V\em* vovouna kanau‑vevewanei, eha nau‑wawanika kana‑iwaha pai iwaha tutuaina nihenina. Iuna wainana\em V\em* punopunono bagibagina, ka pai iwaha tutuaina ihanuana. Apaina pai iwaha wagana nꞌ‑am‑yehia, kadue wainana\em V\em* na‑iwaha na‑opu na‑iakwa. Kate nau‑wawanika waina\em V\em* vovouna kana‑iwahi pai iwaha vovouna nihenina, e ainua ahiahina deinake.” \p Iesu ya vonana wayahina viwavenei eha ana pata ya viwavenena vovouna viwavenena tutuaina nui inau‑tamoia. \s1 Ahabana Ka Vavine Ainua Kwanakwanahi \r (Marika 5:21-43; Luke 8:40-56) \p \v 18 Ka Iesu vonana vonavona, ka aitam tau veimea omo, e Iesu matana aena vi‑tupa‑gum, e ivona, “Kauvea, ataina natu vavinena aniga, kate nuanuau enꞌ‑omo, e ininina evo‑dadani na‑mini‑havine.” \v 19 Ka Iesu mini, e tau veimeana nui ivi‑putu ineine, ka kadu Iesu a tau vi‑muni‑waiwai nui ineine. \v 20 E ineine ka aitam vavine, dayahi ponimana ai yau 12 nihenia taitaina, munia iomomo, e vavinena Iesu ana kwama ivo‑dadani. \v 21 Vavinena idewei deina iuna nuai nihenina ivonavona, “Aituhu Iesu ana kwama upuna avo‑dadani, akanai, avidoha.”\x + \xo 9:21 \xt Mat 14:36.\x* \p \v 22 Ka Iesu magigino, e vavinena dueyei ka ivona, “Kaiwa ananina, Natu, kadu unꞌ‑ate‑vatu. Yami vitumahana wayahina avaha uvidoha.” Ka vavine‑nana avaha ividoha‑yehai. \p \v 23 Dewana iakwa, e Iesu tau veimeana ya manua vaniahei, e tau vi‑mohai ivi‑mohai dueyei, ka tumo a tau vaina tumo ivaivaina, e movi nata‑vaine. \v 24 Ka Iesu vonei, ivona, “Ugenuana, una‑opu. Iuna tevana taina eha tꞌ‑aniga, kate ino‑ainei.” Ka tomotaui ivinepei. \v 25 Ka avaha yokoia ini‑ubau iakwa, e Iesu inui, e tevanina nimana vo‑epei, e tevanina na yawaina mini. \v 26 Ka munia, tau vi‑meagai habuhabui papani‑nana nihenina vaneana inononi. \s1 Iesu Tau Mata‑goyo Ainua Vo‑vi‑aiaiei \p \v 27 Ka Iesu papani tanoi ni‑tawanei, e neine, ka tau mata‑goyo ainua ivi‑muniei, e ivi‑honehone movi ananina wayahina, ivonavona, “Davida wana, edune‑nuanuaieai.”\x + \xo 9:27 \xt Mat 20:29-34.\x* \p \v 28 Ka Iesu aitam manua inui, e tau mata‑goyoi iomo wayahina, e Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Itomi medeina? Uvitumahaneu vivane au pata matami avo‑vi‑aiaia, a?” Ka, taui ivona, “Kauvea, ika, am pata.” \p \v 29 Akaka matai vo‑dadani, e vonei, ivona, “Akanai, ataina yami vidoha vinꞌ‑omo yami vitumahana aitamoata deinake.” \v 30 E ivi‑putu idunedune. Kate Iesu ai veimea toyoina venei, ivona, “Eha aitam koiaka umataede.”\x + \xo 9:30 \xt Mat 8:4.\x* \v 31 Kate taui ine, ka Iesu ya veimea toyoina ibwegei, ka tauna vaneana iaipupuei papani habuhabuna wayahina. \p \v 32 Ka tutana Iesu a tau vi‑muni‑waiwai nui manuana ini‑tawanei, tupwai tomotau aitam onoto iomanei Iesu wayahina. Ka nua gawagawamina onotona veimeyei, ka eha ana pata na‑ipupu. \v 33 Ka avaha Iesu nua gawagawamina one‑yavunei, e onotona vidoha, e vi‑putu ipuipupu. Ka yokoia nuai vi‑tupatupa ananina, ka idewa‑haiawa, ivona, “Nonova a itoava ataina wayahina, eha aitam koiaka ya paisewana deina kata‑dueye papani Isiraeli nihenina.”\x + \xo 9:33 \xt Mar 2:12.\x* \p \v 34 Kate Parisi yoko ivona, “Tauna nua gawagawami one‑yavunei nua gawagawami yai kauvea ya bagibagi wayahina, eha Yaubada ya bagibagi wayahina.”\x + \xo 9:34 \xt Mat 12:24; Mar 3:22; Luk 11:15.\x* \s1 Iesu Tomotau Ate‑nuanuaiei \p \v 35 Ka Iesu meagai anani kadue mwatutukui wayahia tutu‑vivina, ka yai manua tapanono nihenia viwavenena, ka Vaneana Ahiahina Yaubada ya pai veimea wayahina naunau‑waheyei, ka kadu kwanaha aitamoata aitamoata wayahia tomotau vo‑vi‑aiai‑neiei.\x + \xo 9:35 \xt Mat 4:23; Mar 1:39.\x* \v 36 Ka avi tuta tauna yoko dudueyei, e ate‑nuanuaiei. Iuna taui ai vita habuhabui, ka eha aitam koiaka ta‑ivaite. Taui vivane sipi\em V\em* nini‑vi‑pani deina, iuna eha ai tau dune‑vi‑avina.\x + \xo 9:36 \xt Sek 10:2; Yau 27:17; 1Ki 22:17; Mat 14:14; Mar 6:34.\x* \v 37 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Tomotau taina aihana ananina, kate tau aihana eha yoko.\x + \xo 9:37 \xt Luk 10:2.\x* \v 38 Wayahina, Tau Vi‑baguna uviamei tauna tau aihana tupwai na‑va‑tawanei ina‑nu ya baguna nihenina, inꞌ‑aikayo.” \c 10 \s1 Iesu Tauna A Tau Hae Ai Yau 12 Vi‑nua‑dadanei \r (Marika 3:13-19; Luke 6:12-16) \p \v 1 Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 honei, iomo wayahina, e bagibagi venei taui ai pata nua gawagawami tomotau nihenia ione‑yavunei, kadu kwanaha, ka muya aitamoata aitamoata tomotau wayahia ivo‑vi‑aiaiei.\x + \xo 10:1 \xt Mar 6:7; Luk 9:1.\x* \p \v 2 Ka a tau hae anani ai yau 12 ai wava taina. Naona Simoni, (Iesu vi‑wahani Pita), ka vaneina Aniduru, kadue Iamesa ka vaneina Ioni, taui amai Sebedi. \v 3 Ka Pilipi ka Baritolomeu, kadue Tomasi ka Mateu, tauna takesi\em V\em* a tau vitue. Kadu aitam Iamesa Alipaeusi natuna, ka Tadaeusi. \v 4 Ka kadu aitam Simoni, tauna aitam Kananai yai tomotau (taui manimanini ka me Rom yai veimea ivihahaiei), ka Iudasa me Kariota, tauna apaina Iesu na‑vauyei. \s1 Iesu Tauna A Tau Hae Viwavenei \r (Marika 6:7-13; Luke 9:1-6) \p \v 5 Ka Iesu taui ai yau 12‑naia vi‑tunei. Ka naona tauna ai veimea venei, ya viwavenena mamanaina wayahina. Viwavenena vi‑putu deina, ivona, \pi1 “Eha uneine taui eha me Iudea wayahia, kadu eha Samaria meagaina nihenia unuinu. \v 6 Kate uneine yaka yoko me Isiraeli wayahia. Taui sipi\em V\em* ini‑tupatupa deina.\x + \xo 10:6 \xt Ier 50:6.\x* \v 7 E tomotau‑naia unaunau‑wahei deina, ‘Yaubada ya pai veimea vi‑maupwani.’\x + \xo 10:7 \xt Mat 3:2; 4:17; Luk 10:9, 11.\x* \v 8 Tau kwanakwanaha uvo‑vi‑aiaiei, kadue tau mate usi‑vi‑mini‑havine yawayawaina, kadue tau lepero uvo‑vi‑aiaiei, kadue nua gawagawami tomotau nihenia unꞌ‑one‑yavunei. \b \qm1 Yaubada tauna yanꞌ am‑venena awawaehina \qm2 avaha vene‑kavovomi. \qm1 Wayahina, itomi kadue nau‑wawanimi \qm2 unꞌ‑am‑venena‑kavovo tomotau \qm3 wayahia deina. \b \mi \v 9 Ka yami tutu‑vivina wayahina eha kina, o toea ami kode nihenina utotohi kabwaga wayahina.\x + \xo 10:9 \xt Luk 10:4.\x* \v 10 Eha kadue kubukubu unꞌ‑epe, ka eha kadue ami kwama ainua, ka eha kadue ami ae‑yapayapa ainua, ka eha yami guna ainua unꞌ‑epe. Iuna aviani tau paisewa nau‑wawani yai paisewa wayahina, dewaia habuhabui ivaniahei tomotaui ina‑ivaitei wayahia.\x + \xo 10:10 \xt Luk 10:7; 1Ko 9:14.\x* \pi1 \v 11 Ka avi meagai unuinui, aituhu anani o mwatutukui, naona koiaka yana dewa tunutunuhina unene wayahina, e tauna nui ya manua nihenina umamaei a itoava meagai‑nana uni‑tawanei wayahina. \v 12 Ka avi tuta ya manua unui, naona unau‑kaiwa wayahina, ka unau‑iaiavei.\x + \xo 10:12 \xt Luk 10:5-6.\x* \v 13 Aituhu taui manuana nihenina imamaei yai dewa udueyei vivane tunuhina, akanai uawaehei yami nau‑iaiava mamaei akanai. Kate aituhu yai dewa udueyei vivane goyona, akanai yami nau‑iaiava unꞌ‑epa‑havine wayahimia. \v 14 Ka aituhu aviyaivia eha itainimi yai manua, o aituhu aviyaivia eha yai nuanua yami mataeda inononi, manua‑nana o meagai‑nana uni‑tawanei, kadue aemia genahihi ututu‑putu‑yavunei yai papania. Dewana pai dune tau vi‑meagai‑naia wayahia, vivane munia taui dewa‑yaiyai ivaniahei.\x + \xo 10:14 \xt Luk 10:10-12; Dew 13:51.\x* \v 15 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate taina deina avonemi. Apaina vitana matana anꞌ auyewa wayahina, tau vi‑meagai Sodom ka tau vi‑meagai Gomora ai dewa‑yaiyai tupwana ivaniahei, kate aituhu aviyaivia habuhabui ivihahaiemi, taui ai dewa‑yaiyai ananina ivaniahei.\x + \xo 10:15 \xt Mat 11:24; Iud 7.\x* \s2 Vona Panina Vitana Wayahina \r (Marika 13:9-13; Luke 21:12-17) \pi1 \v 16 Ataina avi‑tunemi uneine tomotau wayahia. Itomi sipi\em V\em* deina, kate taui kedewa manimanini deina. Wayahina, nau‑wawanimi yami nua‑uya vivane wayo ya nua‑uya deina, ka udune‑vivinimi ahiahina, kadue nau‑wawanimi yami dewa vivane bunebune yai dewa deina, ka eha mani tomotau uvo‑vi‑nua‑goyo.\x + \xo 10:16 \xt Luk 10:3; Rom 16:19.\x* \pi1 \v 17 Udune‑vivinimi ahiahina! Iuna apaina tomotau tupwai manimanini ipoyꞌ‑avinimi, e ineiemi me Isiraeli aka tau veimea wayahia, e ipiahimi. Ka yai manua tapanono nihenia imoamoanimi, iuna inuanua itomi yai vitumahana uvi‑goyoi.\x + \xo 10:17 \xt Mar 13:9-11; Luk 12:11-12; 21:12-15.\x* \v 18 Ka taua wayahiu ineiemi ai tau veimea anani mataia, kadue yai kini\em V\em* mataia, e ivitavitami. Ka tau veimea‑naia wayahia uhaehae taua wayahiu, kadu uhaehae taui eha me Isiraeli wayahia. \v 19 Ka avi tuta avaha ipoyꞌ‑avinimi, e mataia umimini, eha umatamatauta, kadue eha unuanua vitana medeina una‑vona. Iuna apaina, tuta‑naia wayahia, Yaubada yami vona na‑venemi. \v 20 Wayahina auyewaia, yami vona eha na‑omo itomi ami heta wayahimia, kate yami vona na‑omo Yaubada Amami Nuana Ahihinata wayahina.\x + \xo 10:20 \xt Ioni 14:26.\x* \pi1 \v 21 Tuta omomo wayahina, tomotau ai havia vivane taui yai yoko nihenina. Ka tupwai vavanei ivauyei mani tomotau wayahia, e inau‑vi‑anigi. Ka tomotau tupwai natunatui ivauyei mani tomotau wayahia, e inau‑vi‑anigi deina, kadue yaheyahe tupwai ayo‑amai ivauyei mani tomotau wayahia, e inau‑vi‑anigi deina.\x + \xo 10:21 \xt Mik 7:6; Mat 10:35; Mar 13:12; Luk 21:16.\x* \v 22 Ka kadu tomotau yoko habuhabui inau‑haviemi. Iuna taumi au tau vitumahana. Kate aituhu aviyaivia itoha‑vi‑anai, e imimini toyoina, apaina tuta a pai nau‑yehata wayahina taui ana‑ito‑yavuhi. \v 23 Wayahina, avi tuta ivunuvunumi aitam papani wayahina, nau‑wawanimi una‑novo mani megeia. Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, apaina meagai habuhabuna papani Isiraeli nihenina unaunau‑wahei, kate yami paisewana eha unau‑yehai. Iuna yauke, Tauna Vi‑tomotau, amavina yami paisewana niwanina. \pi1 \v 24 Vona tana‑minikuna ivona, \b \qm1 ‘Tau vi‑muni‑waiwai eha ai pata \qm2 yai tau viwavenena inata‑tawane. \qm1 Kadu deina, tau paisewa eha ai pata \qm2 ai tau veimea ivane‑tawane.’\x + \xo 10:24 \xt Luk 6:40; Ioni 13:16; 15:20.\x* \b \pi1 \v 25 Avaha uanamanei, tomotau yai dewa wayahiua vivane manimaninina. Wayahina, eha nau‑wawanimi unuanua apaina tomotau yai dewa wayahimia bigana. Akanai, ahiahina wayahimi aituhu apaina itomi au tau vi‑muni‑waiwai dewa aitamoata uvaniahei, yauke deina. Tomotau avaha ivi‑wahaniu Beelesebubi, ka wava‑nana kadu aitam wava Satana wayahina. Wayahina, apaina inꞌ‑apa‑goyogoyo‑vainemi aitamoata deina.\x + \xo 10:25 \xt Mat 9:34; 12:24; Mar 3:22; Luk 11:15.\x* \s2 Nau‑wawanika Aitam Kamatamatautei \r (Luke 12:2-7) \pi1 \v 26 Wayahina, eha nau‑wawanimi umatamatauta taui yai dewa‑naia wayahi. Apaina Yaubada dewa‑hivahiva aitamoata aitamoata na‑si‑vinꞌ‑omanei kadueyei, kanꞌ‑anamanei.\x + \xo 10:26 \xt Mar 4:22; Luk 8:17.\x* \v 27 Akaka aviani novanovana nihenina ahaeyei wayahimia, apaina nua‑uyana auyewa nihenina uhaeyei tomotau yoko wayahia. Kadu aviani avi‑awa‑yayaei wayahimia, apaina unau‑waheyei vuvunaha. \v 28 Ka eha taui ininimi inau‑vi‑anigi umatamataute. Iuna apaina taui eha ai pata nuami inau‑vi‑anigi. Kate avonemi, nau‑wawanimi Yaubada umatamatautei. Iuna tauna ininimi nuami ainua veimeyei. E tauna ana pata ainua na‑vita‑vovoni meagai ai ananata nihenina.\x + \xo 10:28 \xt Iam 4:12; Rom 8:31.\x* \v 29 Pai dune taina avenemi unononi. Manua yaveyaveha kikituna ainua kaimwaneyei ai nau‑pata toea aitamoata, ka Yaubada manua aitamoata aitamoata dune‑vi‑avini. E aituhu aitam wayahia na‑peu nꞌ‑aniga, Amami wahuma avaha anamanei, kadu tauna nuani deina. \v 30 Ka tauna avaha dewa aitamoata aitamoata anamane‑yehai. Ika, tauna avaha apanami ai yau anamane‑yehai. \v 31 Wayahina, eha umatamatauta. Iuna Yaubada aitamoata aitamoata wayahimia dune‑nuanuaiemi ani‑vainena, eha manua yaveyaveha kikituna habuhabui deina.\x + \xo 10:31 \xt Mat 6:26.\x* \s2 Nau‑wawanika Mani Tomotau Kahaeyei Iesu Wayahina \r (Luke 12:8-9) \pi1 \v 32 Ka aituhu aviyaivia ihaehaeyeu tomotau mataia, apaina wahuma yauke kadu taui ahaeyei Amau matana. \v 33 Kate aituhu aviyaivia itana‑tavuniu tomotau mataia, apaina yauke kadu wahuma Amau matana atana‑tavuni deina.\x + \xo 10:33 \xt Mar 8:38; Luk 9:26; 2Ti 2:12.\x* \s2 Vitana Ka Eha Nua Gomagomanina \r (Luke 12:51-53; 14:26-27) \pi1 \v 34 Eha unuanua aomo tanopia, iuna nua gomagomanina avenemi uvaniahei. Eha‑ohota. Yau pai mini ananina inama aomanei tanopia. Wayahina, havia vinꞌ‑omo. Iuna yau viwavenena tomotau tana‑vewani akanai. Tomotau ivitumahaneu o ivihahaieu. \v 35 Vona ahiahina, yau omana wayahina vivane, \b \q1 ‘Onoto amana ainua inau‑haviei, \q2 Ka vavine ayona ainua ivi‑nauei, \q1 Ka vavine nawana ainua ivi‑nauei.\x + \xo 10:35 \xt Mik 7:6.\x* \q2 \v 36 Ka onoto a havia vivane yana yoko.’ \b \pi1 \v 37 Ka aituhu koiaka ya dune‑nuanuai amana o ayona wayahi ananina, ka aituhu ya dune‑nuanuai wayahiu kikituna, eha nau‑wawaniu anꞌ‑awaehe tauna vivane au tau vi‑muni‑waiwai aitam. Kadu deinake, aituhu koiaka ya dune‑nuanuai natunatuna wayahi ananina, kate aituhu ya dune‑nuanuai wayahiu kikituna, eha nau‑wawaniu anꞌ‑awaehe tauna vivane au tau vi‑muni‑waiwai aitam. \v 38 Ka aituhu koiaka eha yawaina nꞌ‑awaeheu vivane nꞌ‑aniga wayahiu, taui ai nahenahea ianiga deina, eha nau‑wawaniu anꞌ‑awaehe tauna vivane au tau vi‑muni‑waiwai aitam.\x + \xo 10:38 \xt Mat 16:24-25; Mar 8:34-35; Luk 9:23-24; 17:33; Ioni 12:25.\x* \v 39 Ka vona ahiahina taina. Aituhu aviyaivia yawai taina ipoyꞌ‑avini, inua‑tania, apaina yawai‑vavaha itutu‑haini. Kate aituhu aviyaivia yawai taina ivo‑haini wayahiu, apaina yawai‑vavaha ivaniahei. \s2 Nau‑pata Yaubada Wayahina \r (Marika 9:41) \pi1 \v 40 Aituhu aviyaivia itainimi yai manua ka ivaniahami, akanai taui ivaniahau deinake. Kadue aituhu aviyaivia ivaniahau, akanai taui kadu au tau vi‑tune ivaniahei.\f a \fr 10:40 \ft Iesu a tau vi‑tune vivane Yaubada.\f* \x + \xo 10:40 \xt Mar 9:37; Luk 10:16; Ioni 13:20.\x* \v 41 Ka aituhu aviyaivia tau apa‑taputapu itaini, ivaniahei, akanai taui tau apa‑taputapu a nau‑pata ivaniahei. Ka aituhu aviyaivia onoto tunutunuhina itaini, ivaniahei iuna tauna onoto tunutunuhina, akanai taui onoto tunutunuhina a nau‑pata ivaniahei. \v 42 Kadu aituhu aviyaivia dewa ahiahina idewei wayahimi iuna itomi au tau vi‑muni‑waiwai, apaina taui ai nau‑pata ahiahina dewana wayahina ivaniahei. Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi taina deina. Aituhu dewana kikituna, vei na daudauna kwekwekwena aitam wayahimia am wava kikituna ivenem, ina‑ivaitem deina, akanai dewana kikituna a nau‑pata ahiahina potapotai ivaniahei.” \p Iesu ya viwavene‑nana mamanaina iakwa, e a tau vi‑muni‑waiwai vi‑tunei ine, e yai paisewa ivi‑putu. \c 11 \s1 Ioni Tau Bapitaiso \r (Luke 7:18-35) \p \v 1 Ka avaha Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 ai veimeana nau‑yehai, e papani tanoi ni‑tawanei, omo papani Galili a meagai wayahia, e inuinu, e tau vi‑meagai‑naia viwavenena ka naunau‑wahei. \p \v 2 Ka Ioni Tau Bapitaiso manua yohona nihenina mamaei. Ka Ioni avaha Tau Ito‑yavuha vaneana nononi, e tauna a tau vi‑muni‑waiwai vi‑tunei iomo Iesu wayahina, \v 3 e ivi‑tanaiei, ivona, “Yama tau viwavenena ya vi‑tanai taina, ‘Wamke vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, nonova a itoava ataina wayahina apotapotam, o kaiwadi, mani onoto Tau Ito‑yavuha‑nana, e nau‑wawaniai tauna apotepotei?’” \p \v 4 Ka Iesu yai vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Una‑nei, e dewa‑naia avaha unononi kadu dewa‑naia avaha udueyei unau‑viviwavei Ioni wayahina. \v 5 Yau dewaia vivane tau mata‑goyogoyo iduedue, ka tau penapena ini‑awana, kadu tau lepero ividoha, ka taui tanihai am‑potapotana inononona, kadu tau mate imimini, ka taui eha kaikaiwabo Vaneana Ahiahina inonononi. Dewaia iviwavenemi taua koiaka.\x + \xo 11:5 \xt Isa 35:5-6; 61:1.\x* \v 6 Ka aituhu aviyaivia yau viwavenena inononi, ka aituhu eha yai vitumahana ivo‑haini, taui avaha nau‑iaiava ivaniahei.” \p \v 7 Ka Ioni Tau Bapitaiso a tau vi‑muni‑waiwai ineine, e Iesu yokoia habuhabui vo‑vi‑mahetei Ioni wayahina, ivona, \pi1 “Tutana unei anata, e Ioni ya nau‑wahe unononi, tauna avi onoto? Kaiwadi, tauna vivane ihanuana, vekuvekuna na yahinina nau‑yueyue? Eha. \v 8 Ka tutana unei anata, e Ioni udueyei, avi onoto udueyei? Kaiwadi, tauna vivane kaikaiwabo aitam, onoto na kwama bigana vovouna? Eha. Iuna taui ai kwama bigana kadu vovouna iweteweteni vivane kini\em V\em*, kadu taui kini\em V\em* yai manua nihenia imamaei. \v 9 Ka Ioni medeina? Tauna avi onoto? Tauna aitam tau apa‑taputapu, a? Vona ahiahina avonemi, tauna tau apa‑taputapu aitamoata aitamoata vane‑tawanei. \v 10 Iuna nonova iginuma tauna wayahina deina, \b \q1 ‘Apaina yau tau mataeda avi‑tunei, na‑eta‑naoem. \q2 Ka naona tauna yam etawana na‑hadani, \q3 e yam paisewa vo‑vi‑meani.’\x + \xo 11:10 \xt Mal 3:1; Luk 1:76.\x* \b \pi1 \v 11 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, nonova a itoava Ioni Tau Bapitaiso ya tupua wayahina, eha kadu aitam onoto tauna deina. Tauna habuhabui vane‑tawanei. Kate vona ahiahina taina, aituhu aviyaivia inuinu Yaubada ya pai veimea nihenina, taui Ioni inata‑tawanei. \v 12-13 Tau apa‑taputapu yai iginuma Iginuma nihenina, kadu Yaubada ya veimea Iginuma nihenina, ainua iapa‑taputapu tomotau wayahia a itoava Ioni ana tuta wayahina, e Ioni Tau Bapitaiso ya paisewa vi‑putui. Kate auyewana wayahina a itoava tuta ataina wayahina, Yaubada ya pai veimea na bagibagina omomoi, tau nau‑havia bagibagina deina. Ka aituhu aviyaivia ibagibagi, akanai taui ipoyꞌ‑avini.\x + \xo 11:12-13 \xt Luk 16:16.\x* \v 14 Ka aituhu yami nuanua uvitumahaneu, avonemi Ioni‑nana aitam mataina Iginuma nihenina nau‑yehai, vivane ivona, ‘Apaina Elidia na‑omo.’\x + \xo 11:14 \xt Mal 4:5; Mat 17:10-13; Mar 9:11-13.\x* \v 15 Aituhu aviyaivia yai nuanua vonana inononi, akanai yau nuanua ina‑nua‑haui. \pi1 \v 16 Tomotau ataina imamaei yai dewa medeina? Ka aviani wayahina abou‑viwavei? Aitam pai dune avenemi taina. Taui yai dewa yaheyahe imanuena maketia deina, e ivivi‑hone mani tomotau wayahia, ivonavona, \b \qm1 \v 17 ‘Itoai inava ainaua, \qm2 kate eha yami nuanua nui katavona. \qm1 Wayahina, itoai avi‑mohai, \qm2 kate eha yami nuanua nui kavi‑mohai.’ \b \mi \v 18 Pai dune‑nana avenemi iuna tutana Ioni omo, tauna yana dewa deina. Eha na dewa‑haiawana tꞌ‑amam, ka eha na dewa‑haiawana ta‑nimnim, ka tomotau ivonavona, ‘Tauna yana dewa deina iuna nua gawagawamina yawaina veimeyei.’ \v 19 Kate tutana yauke, Tauna Vi‑tomotau, aomo, yauke yau dewa tunina. Yauke na dewa‑haiawiu amam kadu na dewa‑haiawiu animnim, kate tomotaui ivonavona, ‘Udueyei, tau am aitam kadu waina\em V\em* a tau nim. Tauna eha onoto ahiahina iuna yaiana vivane takesi\em V\em* a tau vitue kadu tau goyogoyona!’ Taui ivonavona deina, kate avonemi, \b \qm1 ‘Yaubada ya tau nua‑uya kanꞌ‑anamanei \qm2 taui yai dewa sinasinapuna wayahina.’”\x + \xo 11:19 \xt Mat 9:14.\x* \s1 Tau Vi‑meagai Tupwai Eha Ita‑vitumahane \r (Luke 10:13-15) \p \v 20 Vonana iakwa, e Iesu vi‑putu tomotau tupwai apa‑goyogoyoei. Tau vi‑meagai‑naia imamaei aveta tauna avaha ya dewa‑bagibagi habuhabui dedewei, kate taui eha ita‑vitumahane, kadu eha ita‑nua‑vinana. Wayahina, ivona, \pi1 \v 21 “Aioi, meagai Korasini! Goyona wayahimia! Aioi, meagai Betesaida! Goyona wayahimia! Iuna dewa‑bagibagi habuhabui avaha adedewei wayahimi, kate eha uta‑nua‑vinana yami dewa goyona wayahia. Aituhu nonova dewa‑bagibagi‑naia ata‑dewe meagai Taia nihenina, o kadi meagai Sidoni nihenina, avaha anamanei nonova tau vi‑meagai‑naia ita‑nua‑vinana, kwama moimoiana kadu hanavua, e yai nua‑vita ananina iviwavenei deina.\x + \xo 11:21 \xt Isa 23; Ese 26–28; Ioe 3:4-8; Amo 1:9-10; Sek 9:2-4.\x* \v 22 Ka avonemi, vitana matana anꞌ auyewa na‑omo, ka auyewana wayahina, tau vi‑meagai Taia kadu tau vi‑meagai Sidoni ai dewa‑yaiyai ivaniahei, kate itomi ami dewa‑yaiyai ananina uvaniahei. \v 23 Ka aioi, meagai Kapenaum! Goyona wayahimia! Itomi unuanua apaina wahuma wayahina una‑vane, a? Kate avonemi eha. Apaina una‑opu ai ananata a papani Hadesi\em V\em* nihenina. Iuna dewa‑bagibagi habuhabui avaha adedewei wayahimi, kate eha uta‑nua‑vinana yami dewa goyona wayahia. Aituhu nonova dewa‑bagibagi‑naia ata‑dewe meagai Sodom nihenina, avaha anamanei nonova tau vi‑meagai‑naia ita‑nua‑vinana, ka ataina yai meagai ta‑mimini.\x + \xo 11:23 \xt Isa 14:13-15; Nao 19:24-28.\x* \v 24 Ka avonemi, vitana matana anꞌ auyewa wayahina, tau vi‑meagai Sodom ai dewa‑yaiyai ivaniahei, kate itomi ami dewa‑yaiyai ananina uvaniahei.”\x + \xo 11:24 \xt Mat 10:15; Luk 10:12.\x* \s1 Unꞌ‑omo Wayahiua Uvi‑yawai \r (Luke 10:21-22) \p \v 25 Vonana iakwa, e Iesu viama, ivona, \pi1 “Amau, wamke wahuma ka tanopi ai Kauvea, awa‑davem, iuna dewaia tau nua‑uya kadu tau anamana wayahia ehivehivei. Kate taui eha yai nua‑uya, meameai deina, taui wayahia esi‑vinꞌ‑omanei.\x + \xo 11:25 \xt 1Ko 1:26-29.\x* \v 26 Ika, Amau, yam dewana deina, iuna dewana vo‑vi‑dewa‑haiawim.” \p \v 27 Ka Iesu ivona, \pi1 “Amau avaha dewa habuhabuna awaeheu aveimeyei. Ka eha kadu aitam koiaka tꞌ‑anamaneu, Amau ana heta akanai. Ka eha kadu aitam koiaka Amau tꞌ‑anamane, kate Natuna au heta akanai. Ka aituhu aviyaivia yau nuanua, akanai Amau asi‑vinꞌ‑omanei inꞌ‑anamanei aitamoata deina.\x + \xo 11:27 \xt Mat 28:18; Ioni 3:35; 17:2; Ioni 1:18; 10:15.\x* \pi1 \v 28 Wayahina, aituhu aviyaivia habuhabumi uaihanua, o aituhu ami vita ananina, akanai wayahiua unꞌ‑omo, e avo‑vi‑aiaiemi, uvidoha, uvi‑yawai.\x + \xo 11:28 \xt Ier 31:25.\x* \v 29 Itomi nau‑wawanimi unꞌ‑awaeheu aveimeyemi, kadu nua‑uya wayahiua unꞌ‑epei. Iuna yauke yau dewa vivane bigana kadu nuau nihenina anua‑opu. Wayahina, aituhu uvinꞌ‑omo wayahiua, vona ahiahina, nua gomagomanina uvaniahei. \v 30 Iuna aviani aveimeyemi eha vitana, kadu avi pai avana avenemi aina memeanina.”\x + \xo 11:30 \xt 1Io 5:3.\x* \c 12 \s1 Vi‑tanai Auyewa Tapanono Wayahina \r (Marika 2:23-28; Luke 6:1-5) \p \v 1 Ka munia, auyewa tapanono wayahina, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui baguna nihenina ineine, ka a tau vi‑muni‑waiwai am inavovo. Wayahina, witi\em V\em* uana iaiponuponu ka iamam.\x + \xo 12:1 \xt V.V 23:25.\x* \v 2 Ka tupwai Parisi avaha idueyei, e Iesu wayahina ivona, “Edueyei! Am tau vi‑muni‑waiwai aka veimea tapanono wayahina ibwegebwegei yai dewa taina wayahina. Eveimeyei igenuana!”\x + \xo 12:2 \xt NiT 20:10.\x* \p \v 3 Ka Iesu ivona, “Nonova Davida yana dewa deinake, tutana yaiana nui am inavovo. Viviwava‑nana Iginuma nihenina. Avaha uaiavi, ika?\x + \xo 12:3 \xt 1Sa 21:1-6.\x* \v 4 Tauna Yaubada ya manua inui, e palaua vito‑potana, pai due ana heta, iam. Ka aitam veimea mamaei, e palauana mani tomotau wayahi vito‑potei, tau vi‑nomu ai heta akanai. Kate tau vi‑nomuana awaehei iania. Dewana unuani o eha?\x + \xo 12:4 \xt Lev 24:5-9.\x* \v 5 Ka kadu aitam pai dune taina. Auyewa tapanono aitamoata aitamoata wayahina tau vi‑nomu ipaipaisewa Manua Vito‑pota nihenina. Wayahina, veimea auyewa tapanono wayahina ibwegebwegei deina, kate Yaubada matana yai dewa eha goyona. Unua‑haui o eha?\x + \xo 12:5 \xt Yau 28:9-10.\x* \v 6 Ka yauke avonemi, Manua Vito‑pota vivane dewa ananina, kate ataina aitam mamaei, ka tauna Manua Vito‑pota vane‑tawanei.\x + \xo 12:6 \xt Mat 12:41-42.\x* \v 7 Kate itomi eha vona taina Yaubada wayahina anꞌ anamana utꞌ‑anamane vidoha, \b \q1 ‘Yauke yau nuanua unꞌ‑ate‑nuanuaiemi, \q2 ka eha yau nuanua uvi‑nomu wayahiua.’ \b \m Aituhu vonana wayahina uta‑nua‑hau, eha nau‑wawanimi tomotau tunutunuhi taina uapa‑goyogoyoe.\x + \xo 12:7 \xt Ose 6:6; Mat 9:13.\x* \v 8 Iuna yauke, Tauna Vi‑tomotau, kadu auyewa tapanono aveimeyei. Ka taua avaha yai dewa taina awaehei.” \s1 Aitam Onoto Na Nima‑begabegana \r (Marika 3:1-6; Luke 6:6-11) \p \v 9 Ka Iesu papani tanoi ni‑tawanei ka yai manua tapanono inui. \v 10 Ka aitam onoto nihenina mamaei na nima‑begabegana. Ka tupwai tomotau yai nuanua aitam goyona ivaniahei Iesu yana dewa nihenina, e munia taui ai pata ivitevitei dewana wayahina. Akaka tomotaui Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Aituhu tau kwanakwanaha kavo‑vi‑aiaiei auyewa tapanono wayahina, dewana dewa ahiahina o dewa goyona?”\x + \xo 12:10 \xt Luk 14:3.\x* \p \v 11 Ka Iesu yai vi‑tanai nau‑patei pai dune wayahina, ivona, “Aituhu aitam sipi\em V\em* ipeu iopu guba auyewa tapanono wayahina, akanai, aitamoata aitamoata wayahimia, aituhu yam sipi\em V\em*, nau‑wawanim epoyꞌ‑avini, etaini, ka evane‑meiei. Ka dewa ahiahina edewei sipi‑nana\em V\em* wayahina deina.\x + \xo 12:11 \xt Luk 14:5.\x* \v 12 Ka Yaubada ya nuanua sipi\em V\em* kaivaitei, ka ya nuanua ananina tomotau kaivaitei. Wayahina, nau‑wawanika dewa ahiahina kadedewei tomotau wayahi auyewa tapanono wayahia. Ka avi tuta dewaia ahiahina kadedewei, eha aka veimea kata‑bwegebwege.” \p \v 13 Akaka Iesu onotona vonei, ivona, “Nimam etunei.” E tunei, akanai ka vidoha habuhabuna, papanina ahiahina deinake. \v 14 Ka Parisi ini‑ubau, e ivi‑putu ivi‑nua‑hauhau medeina Iesu inau‑vi‑anigi. Iuna taui ivitumahanei vivane Iesu avaha ai veimea bwegebwegei ya dewana wayahina.\x + \xo 12:14 \xt Ioni 5:16.\x* \s1 Yaubada Tauna Ya Tau Paisewa Vi‑nua‑dadanei \p \v 15 Ka Iesu avaha yai nuanuana anamanei, wayahina manua tapanono‑nana ni‑tawanei ka ine. Ka yoko habuhabui ivi‑muniei, ka tauna habuhabui wayahia ivi‑kwanaha vo‑vi‑aiaiei ividoha. \v 16 Ka vona panina wayahina vonavona wayahia deina, ivona, “Eha mani tomotau wayahia uhaeyeu taua koiaka.”\x + \xo 12:16 \xt Mat 8:4; Mar 3:12.\x* \v 17 Ka yana dewa taina vinꞌ‑omo tau apa‑taputapu Isaia ya iginuma deina. Iginumana nihenina Yaubada ivona, \b \q1 \v 18 “Yau tau paisewa udueyei, \q2 Tauna avi‑nua‑dadanei. \q1 Ka adune‑nuanuaiei, kadu nuau nihenina \q2 adewa‑haiawa tauna wayahina. \q1 Nuau Ahihinata avenei mamaei, \q2 e tauna ya paisewa vo‑vi‑meani. \q1 Ka tau vi‑meagai papani \q2 aitamoata aitamoata nihenina \q1 tauna wayahina yau vi‑nua‑dadana \q2 kadu yau dewa tunutunuhina inononi.\x + \xo 12:18 \xt Isa 42:1-4.\x* \x + \xo 12:18 \xt Mat 3:17.\x* \q1 \v 19 Ka tauna eha vito‑patapata, \q2 kadu eha vi‑honehone movina ananina wayahina. \q1 Kadu eha aitam koiaka \q2 tauna movina ananina inononi \q1 etawana tutana tauna vi‑heyoheyo, \q2 iuna yana dewa eha deinake. \q1 \v 20 Ka tauna eha taui yai vitumahana \q2 ihanuana nꞌ‑apa‑goyogoyoe. \q1 Iuna ya nuanua yai vitumahana na‑nata. \q2 Ka tauna eha odama davunina na‑hapone deina, \q1 ka ya nuanua taui eha yai ate‑vatu \q2 dune‑nuanuaiei, kadu na‑ivaitei. \q1 Ka dewa tunutunuhina vivane \q2 dewa goyona vane‑tawanei \q3 tauna ya paisewa wayahina. \q1 \v 21 Ka tau maꞌ tanopi habuhabui ivitumahanei \q2 tauna na‑ito‑yavuhi‑neiei.” \s1 Iesu Ka Nua Gawagawami Yai Kauvea \r (Marika 3:20-30; Luke 11:14-23; 12:10) \p \v 22 Ka munia tupwai tomotau aitam onoto Iesu wayahina iomanei. Ka onotona matana goyona, kadu tauna eha ana pata na‑ipupu, iuna aitam nua gawagawamina onotona veimeyei deina. Ka Iesu vo‑vi‑aiaiei ka onoto‑nana vidoha. Iakwa, e ana pata ipuipupu kadu matana duedue. \v 23 Ka yoko habuhabui nuai venau‑tupatupa dewa‑bagibagina wayahina, ka ivonavona, “Kaiwadi, onoto taina Davida Natuna, vivane yaka Tau Ito‑yavuha‑nana, o eha?” \p \v 24 Ka Parisi avaha yoko‑naia yai vonana inononi, akaka ivona, “Onoto taina ana pata nua gawagawami veimeyei kadue one‑yavunei, iuna tauna ya bagibagi vinꞌ‑omo Beelesebubi wayahina.\f a \fr 12:24 \fk Beelesebubi kadu aitam wava Satana wayahina. (Edu kadu 10:25.)\f* Tauna nua gawagawami yai kauvea, kadu tauna awaehei onoto taina dewaia dedewei deina.”\x + \xo 12:24 \xt Mat 9:34; 10:25.\x* \p \v 25 Ka Iesu yai nuanua avaha anamanei, ka vona tana‑minikuna wayahina vonei, ivona, \pi1 “Aituhu tau maꞌ aitamoata aitamoata pai veimea nihenina ai heta wayahia ivi‑naua, apaina pai veimeana na‑goyo, na‑iakwa. Kadu deinake, aituhu tau vi‑meagai o tomotau yoko nihenina aitamoata aitamoata ivi‑naua, apaina meagai‑nana o yoko‑nana na‑goyo, na‑iakwa. \v 26 Kadue aituhu Satana tauna ya nua gawagawami one‑yavunei, akanai tauna ya bagibagi tana‑vewani deina, e apaina ya pai veimea na‑peu na‑iakwa. \v 27 Itomi uvonavona yau bagibagi Beelesebubi wayahina vinꞌ‑omo, e nua gawagawami aone‑yavunei deina. Ka ami tau vi‑muni‑waiwai tupwai ai pata kadu ione‑yavunei. Wayahina, yau vi‑tanai wayahimia taina. Aituhu yauke yau bagibagi vinꞌ‑omo Beelesebubi wayahina, kaiwadi ami tau vi‑muni‑waiwai yai bagibagi koiaka wayahina vinꞌ‑omo? Aituhu uvonavona deina, apaina ami tau vi‑muni‑waiwai inꞌ‑apa‑goyogoyomi. \v 28 Kate aituhu yau bagibagi vinꞌ‑omo Yaubada Nuana Ahihinata wayahina, kadue aituhu nua gawagawami aone‑yavunei deina, vona ahiahina avonemi, Yaubada ya pai veimea avaha si‑vo‑tanimi.\x + \xo 12:28 \xt Dew 10:38; 1Io 3:8.\x* \pi1 \v 29 Kadu aitam pai dune avenemi, unononi. Aituhu tau bagibagi tauna ya manua dune‑vi‑avini ahiahina, tau vainau eha ana pata ya gugua na‑vainau. Kate aituhu aitam tau vainau vinꞌ‑omo, e naona tau bagibagi‑nana na‑yohoni, akanai munia, tauna ana pata ya manua na‑nui, e memeanina ya gugua na‑vainaui. Wayahina, avi tuta nua gawagawami aone‑yavuhei, unꞌ‑anamanei yau bagibagi eha ta‑vinꞌ‑omo Satana wayahina, kate yauke avaha Satana ayohoni. \pi1 \v 30 Ka aituhu aviyaivia eha ina‑ivaiteu, taui au havia. Kadu aituhu aviyaivia eha yauke nui mani tomotau kakwakwakwei, akanai taui mani tomotau ivo‑tahoi ini‑tawaneu.\x + \xo 12:30 \xt Mar 9:40; Luk 9:50.\x* \pi1 \v 31 Wayahina, aituhu aviyaivia wayahimia yami nuanua nua‑piaha uvaniahei, avonemi ana pata yami goyona aitamoata aitamoata wayahi nua‑piaha uvaniahei, kadu ana pata yami apa‑goyogoyo aitamoata aitamoata Yaubada wayahina nua‑piaha uvaniahei. Kate udu! Aituhu Nuana Ahihinata uapa‑goyogoyoei, eha ana pata dewana goyona wayahina nua‑piaha uvaniahe.\x + \xo 12:31 \xt Ebe 6:4-6.\x* \v 32 O aituhu aviyaivia Tauna Vi‑tomotau iapa‑goyogoyoeu, ana pata dewana goyona wayahina nua‑piaha ivaniahei. Kate aituhu aviyaivia Nuana Ahihinata iapa‑goyogoyoei, eha ana pata dewana goyona wayahina nua‑piaha ivaniahe. Tanopi taina hetana eha ivaniahe, ka kadu apaina tuta tepakaia omomo wayahina eha ivaniahe. Iuna Nuana Ahihinata eta‑naoemi unua‑vinana goyona habuhabui wayahi. \s1 Tomotau Kadu Yai Dewa \r (Luke 6:43-45) \pi1 \v 33 Aituhu ai ahiahina, apaina uana ahiahina, ka aituhu ai goyona, apaina uana kadu goyona. Wayahina, aituhu uana kadueyei, ai kanꞌ‑anamanei ahiahina o kadi goyona deinake.\x + \xo 12:33 \xt Mat 7:16-20.\x* \v 34 Ka itomi ai goyona deina o mwata natunatuna deina. Ika, nuami goyona. Wayahina, eha ami pata vona ahiahina uvonavona. Iuna avi nuanua nuaka nihenina mamaei, apaina nuanua‑nana na‑iwahi awakaia.\x + \xo 12:34 \xt Mat 3:7; 15:18; Luk 3:7; 6:45.\x* \v 35 Wayahina, dewa ahiahina ivinꞌ‑omo tomotau ahiahina wayahia, kadu dewa goyona ivinꞌ‑omo tomotau goyona wayahia. \v 36 Ka vona‑vavaha avonemi, apaina aitam auyewa omomo, ka auyewana wayahina Yaubada tomotau aitamoata aitamoata nꞌ‑apa‑vidovidohei o kadi nꞌ‑apa‑goyogoyoei yai dewa wayahi kadu yai vona wayahi. Ka auyewana wayahina tomotau habuhabui nau‑wawani yai vona‑kavokavovo aitamoata aitamoata wayahina ivona‑nau‑pata Yaubada wayahina, e Yaubada na‑nononi, e ai dewa‑yaiyai wayahi vi‑nua‑dadani. \v 37 Wayahina, avonemi, apaina Yaubada nꞌ‑apa‑vidovidohemi yami vona wayahi, o kadi tauna nꞌ‑apa‑goyogoyoemi yami vona wayahi.” \s1 Tupwai Yai Nuanua Iaiaya Wahuma \r (Marika 8:11-12; Luke 11:29-32) \p \v 38 Ka tau ginuma anani ka Parisi tupwai iviamei, ivona, “Tau Viwavenena, itoai nuanuai iaiaya aitam evevewanei, adueyei. Aina ana pata anꞌ‑anamanem yam vona tunuhina.”\x + \xo 12:38 \xt Mat 16:1; Luk 11:16; Ioni 6:30.\x* \p \v 39 Ka Iesu nau‑pata ivona, \pi1 “Itomi tau goyogoyomi kadu itomi tau kenekenenemi. Yami nuanuana iaiaya avevewanei wayahimi vivane dewa goyona. Wayahina, iaiaya aitamoata akanai uvaniahei, ka iaiayana vivane tau apa‑taputapu Iona a iaiaya deina.\x + \xo 12:39 \xt Mat 16:4; Mar 8:12.\x* \v 40 Tuta nonova Iona iana ananina nihenina mamaei auyewa aitonu kadu ioyoma aitonu wayahina, e munia vinꞌ‑omo. Ka apaina Tauna Vi‑tomotau itavuniu tanopi nihenina amamaei auyewa aitonu kadu ioyoma aitonu, e munia avinꞌ‑omo deina.\x + \xo 12:40 \xt Iona 1:17.\x* \v 41 Apaina, vitana matana anꞌ auyewana wayahina, tau vi‑meagai Nineve itomi nui umimini Yaubada matana, kate taui imana‑giboemi. Iuna tutana Iona nau‑wahe wayahia, taui inononi inua‑vinana. Kate tuta ataina aitam mamaei, ka tauna Iona vane‑tawanei.\x + \xo 12:41 \xt Iona 3:5.\x* \v 42 Ka kadu deinake, auyewana wayahina, papani Seba ana kwini\em V\em* itomi nui umimini Yaubada matana, ka kadu vavinena mana‑giboemi. Iuna nonova tauna ya papani ni‑tawanei ine bana mamanaina, e Kini\em V\em* Solomoni ya nua‑uya na‑nononi. Kate udueyei. Tuta ataina aitam mamaei, ka tauna Solomoni vane‑tawanei. Wayahina, kadueyei Yaubada am‑venena ani‑vainena venemi, kate eha uta‑nononi, ka eha uta‑nua‑vinana yami dewa goyona wayahi.\x + \xo 12:42 \xt 1Ki 10:1-10.\x* \s1 Nua Gawagawamina Ya Mavina \r (Luke 11:24-26) \pi1 \v 43 Unononi, e pai dune aviwavenemi. Aituhu nua gawagawamina onoto na‑ni‑tawanei, nua‑nana na‑ni‑awana‑kavovo anata nihenina, iuna tauna kadu aitam pai vi‑yawai wayahina naunau‑nene. Ka munia, aituhu eha kadu aitam ta‑vaniahe, akanai \v 44 ana heta ivona, ‘Ia! Onoto‑nana avaha ani‑tawanei amavina wayahina, kadu anu‑havine nihenina, e amamaei, vivane yau manua.’ Ka nua‑nana avaha onoto‑nana vaniahei, akaka ya manua tutuaina taina vaniahei inau‑hinia, ka ivaivanei, kate awakabina. \v 45 Wayahina, nua‑nana ine, e mani nua gawagawami‑vainei ai yau 7 vaniahai, omanei, e nui imavina onoto‑nana wayahina, ka habuhabui inui ka imaꞌ‑vavaha. Ka tuta naona onoto‑nana yawaina goyona, iuna nua gawagawamina aitamoata yawaina veimeyei. Kate munia, yawaina goyo‑vainena, iuna nua gawagawami ai yau 8 iveimeyei. Ka itomi tomotau goyogoyomi, ka aituhu Nuana Ahihinata eha nihenimia, apaina yawaimi goyo‑vainena onoto‑nana deinake.”\x + \xo 12:45 \xt 2Pi 2:20.\x* \s1 Iesu Ayona Ka Taitaina \r (Marika 3:31-35; Luke 8:19-21) \p \v 46 Ka Iesu manua nihenina yokoia wayahia vonavona, eha ya vonana ta‑nau‑yehai, e ayona ka vavaneina iomo, e manuana upuna imimini, ka inaunau‑nene, ina‑ipupu wayahina. \v 47 Ka aitam koiaka Iesu vonei, “Edu, ayom ka vavaneim upuna imimini, ka inenenem ivonem.” \p \v 48 Ka Iesu ya vonana nau‑patei, ivona, “Ayou koiaka? Ka vavaneiu aviyaivia?” \v 49 Ka nimana vi‑yoyoei a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, ka ivona, “Udueyei! Taui taina ayou kadu vavaneiu! \v 50 Iuna aituhu aviyaivia Amau wahuma ivi‑ateteyei, taui vivane vavaneiu, ka novunovu ka ayoyou.”\x + \xo 12:50 \xt Rom 8:29.\x* \c 13 \s1 Vona Tana‑minikuna Tau Baguna Wayahina \r (Marika 4:1-9; Luke 8:4-8) \p \v 1 Ka auyewana wayahina Iesu manua‑nana ni‑tawanei, iopu Navu Galili tania, e manuena. Ya nuanua yoko inꞌ‑omo wayahina, e viwavenena. \v 2 Ka yoko ananina inau‑hohona wayahina, akaka tauna aitam wae wayahina igenu, manuena, ka yoko‑nana tania imimini.\x + \xo 13:2 \xt Luk 5:1-3.\x* \v 3 E nua‑uya habuhabuna viwavenei vona tana‑minikuna nihenina, ivona, \pi1 “Tau baguna aitam inei ya baguna, e witi\em V\em* utuna si‑yavuyavunei. \v 4 Ka tupwai utuia etawana ipeu. Wayahina, manua idueyei, e iyaveha iopu iam‑neiei.\fig Tau baguna utuna si‑yavuyavunei|alt="Sower" src="GS-IB04136.tif" size="span" loc="MAT 13:3-9" ref="13:3" \fig* \v 5 Ka tupwai utuia tanopi hanuhanuna wayahina ipeu. Ka munia, inau‑tabo‑kwayavoni, iuna tanopi‑nana avavana. \v 6 Ka apaina babau apu‑gabwani, e nau‑moewa, iuna wanohi eha tanopi kwekwekwena ita‑vaniahe. \v 7 Ka tupwai utuia mata‑dududuna nepena ipeu, e nui inau‑tabo tamotamota. Ka mata‑dududuna bagibagi, e isi‑vi‑anai, e witi\em V\em* aniga. \v 8 Ka tupwai utuia tanopi ahiahina wayahina ipeu, e inau‑tabo, inatanata. Ka iuaua, ka tupwai utuia uai ai yau 100, ka tupwai 60, ka kadu tupwai 30. \v 9 Aituhu aviyaivia yai nuanua vonana inononi, akanai yau nuanua ina‑nua‑haui.” \s1 Iesu Ya Viwavenena Vinꞌ‑omo Vona Tana‑minikuna Wayahia \r (Marika 4:10-12; Luke 8:9-10) \p \v 10 Vonana iakwa, e a tau vi‑muni‑waiwai ivinꞌ‑omo, e Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina vona tana‑minikuna ana heta wayahina yokoia wayahia eviwavenena?” \p \v 11 Ka Iesu ivona, \pi1 “Yaubada avaha awaehemi nua‑uya hivahivana ya pai veimea wayahina unꞌ‑anamanei, kate yokoia eha. \v 12 Nua‑uya Yaubada wayahina deina. Aituhu aviyaivia yai anamana wayahia mamaei, ka aituhu idewa‑nubunubui, apaina yai nua‑uya ani‑vainena ivaniahei. Ka aituhu aviyaivia eha ita‑dewa‑nubunubu, avi anamana ataina wayahia mamaei, apaina ivo‑haini.\x + \xo 13:12 \xt Mat 25:29; Mar 4:25; Luk 8:18; 19:26.\x* \b \qm1 \v 13 Taui idunedune, kate eha itꞌ‑anamane, \qm2 ka ivanevaneneha, kate eha ita‑nononi \qm3 kadu eha ita‑nua‑hau. \b \pi1 Wayahina, vona tana‑minikuna wayahia aviwavenei, iuna eha yai nuanua ananina Yaubada inꞌ‑anamane. \v 14 Wayahina, nonova tau apa‑taputapu Isaia mai‑haeyei deina, ivona, \b \q1 ‘Tuta tuta uvanevaneneha \q2 ka nuami eha tꞌ‑am‑hauhau. \q1 Ka kadu udunedune, ka eha ami pata \q2 unꞌ‑anamane ahiahina.\x + \xo 13:14 \xt Isa 6:9-10; Ioni 12:40; Dew 28:26-27.\x* \q1 \v 15 Iuna tomotau taina ununui ivi‑toyoa, \q2 ka tanihai itupa‑potei, \q3 kadue matai ivo‑potei. \q1 Aituhu yai dewa eha deina, \q2 kaiwadi ai pata mataia idunedune, \q3 ka tanihaia inononi, kadue inua‑haui. \q1 Ka aituhu inua‑haui, \q2 imavina wayahiua, e adewa‑vidovidohei.’ \b \pi1 Tuta ataina tomotau yai dewa tomotaui nonova yai dewa aitamoata deina. \v 16 Kate taumi au tau vi‑muni‑waiwai tunimi. Yaubada avaha nau‑iaiavemi. Wayahina, ami pata matamia udunedune, e avaha uanamane, ka kadu tanihamia unononi, e avaha unua‑haui.\x + \xo 13:16 \xt Luk 10:23-24.\x* \v 17 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, ataina dewaia ududueyei ka unonononi, ka avonemi, tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina tau apa‑taputapu habuhabui kadu tau tunutunuhi habuhabui nuanuai ananina dewaia idudueye kadu nuanuai vonaia inonononi, kate eha ita‑vaniahe. \s1 Iesu Ya Vona Tana‑minikuna Vo‑vi‑mahetei \r (Marika 4:13-20; Luke 8:11-15) \pi1 \v 18 Wayahina, itomi unononi, e utu a si‑yavuyavunena anꞌ anamana avo‑vi‑mahetemi, unꞌ‑anamanei. \pi1 \v 19 Aituhu aviyaivia Yaubada ya pai veimea ipuipupuna inonona‑ohoi, ka eha ita‑nua‑hau, apaina Tau Vi‑goyo‑nana na‑omo, e vonaia nuai wayahia vainaui. Ka utuia ipeu etawana ai anamana deina. \v 20 Ka kadu utuia tupwai tanopi hanuhanuna wayahina ipeu. Ka tomotau tupwai ipupu ahiahina inononi, kadu yai dewa‑haiawa nui iawaehei. \v 21 Kate wanohi eha ta‑toyotoyoa, ka imamaei tuta eha ani‑hoina wayahina. Iuna aituhu avi tuta Vaneana Ahiahina a vitumahana wayahina bebewa o kadi vita ivaniahei, taui ipeu‑kwayavoni, ka yai vitumahana ivo‑haini. \v 22 Ka utuia tupwai mata‑dududuna nepena ipeu. Ka tomotau tupwai Vaneana Ahiahina inononi, kate aviani nau‑wawani tanopi taina wayahina, taui dewaia ivi‑putu inuanua ananina wayahi. Kadu inuanua ananina kaikaiwabo yai gugua wayahina, ka guguaia inonoi. E yai nuanua‑naia Vaneana Ahiahina si‑guani aniga deina. Wayahina, taui eha ai pata ina‑ua.\x + \xo 13:22 \xt Luk 12:16-21; 1Ti 6:9-10, 17.\x* \v 23 Ka utuia tupwai tanopi ahiahina wayahina ipeu. Ka tomotau tupwai Vaneana Ahiahina inononi kadu anꞌ anamana wayahia mamaei, e aihana ahiahi ivinꞌ‑omo wayahia. Tupwai uai 100, ka tupwai uai 60, ka tupwai uai 30.” \s1 Witi\em V\em* Ka Mata‑duduna \p \v 24 Kadu aitam vona tana‑minikuna Iesu venei, ivona, \pi1 “Yaubada ya pai veimea deina. Aitam tau baguna witi\em V\em* uana ahiahina epei, e ya baguna nihenina si‑yavuyavunei. \v 25 Ka aitam ioyoma tauna ino‑ainei, e a havia aitam omo, e baguna inui, e mata‑duduna nau‑yavuyavunei witi‑hoina\em V\em* nihenia, e munia ine. \v 26 Wayahina, ainua itabo ivane tuta aitamoata wayahina, e ainua ivi‑putu iua vivane witi\em V\em* kadu mata‑duduna. \pi1 \v 27 Ka avaha tau vi‑bagunana ya tau dune‑vi‑avina tupwai idueyei, imavina wayahina, imataedei, ivona, ‘Bada, yam baguna witi\em V\em* ahiahina avaha igoyo. Kaiwadi, medeina mata‑duduna habuhabuna nui itabotabo?’ \pi1 \v 28 Ka tau vi‑bagunana ivona, ‘Ia! Au havia aitam omo dewei.’ \pi1 Wayahina, ya tau paisewa‑naia ivi‑tanaiei, ivona, ‘Medeina yam nuanua? Ana‑nei, e mata‑dudu‑naia asi‑apui?’ \pi1 \v 29 Ka bada‑nana ivona, ‘Eha. Aituhu mata‑dudu‑naia usi‑apui, tuta aitamoata wayahina witi\em V\em* wanohi uvi‑goyoi deina. \v 30 Akanai, nui itabotabo a itoava tuta aihana wayahina. Apaina yau tau aihana avonei deina, “Naona mata‑dudu‑naia unau‑hohoni, unau‑itavi. Apaina utunu‑yavunei. Ka witi\em V\em* unau‑hohoni, e yau anana nihenina utotohi.” ’”\fig Tuta aihana wayahina|alt="Reapers" src="GS-IB04137.tif" size="span" loc="MAT 13:30" ref="13:30" \fig* \s1 Mata‑sinisinina Utuna Ka Palaua A Pai Vo‑vi‑nata \r (Marika 4:30-32; Luke 13:18-21) \p \v 31 Ka kadu aitam vona tana‑minikuna venei, ivona, “Yaubada ya pai veimea mata‑sinisinina utuna deina. Ka onoto utuna aitamoata epei, e ya baguna nihenina baguni. \v 32 Ka mata‑sinisinina utuna kikitu‑vainena, ka yana tabo munina vi‑ai. Wayahina, manua iomomo, e nahana wayahia ai hiu iyoneyone‑neiei.” \p \v 33 Ka kadu aitam vona tana‑minikuna venei, ivona, “Yaubada ya pai veimea palaua a pai vo‑vi‑nata deina. Ka vavine pai vo‑vi‑nata aya‑kituna iepei, e palaua ananina nui ivinei. Pai vo‑vi‑nata aya‑kituna, kate bagibagina, e ana pata palaua ananina habuhabuna vo‑vi‑natei.” \s1 Iesu Ya Vona Tana‑minikuna Wayahia \r (Marika 4:33-34) \p \v 34 Ka Iesu nua‑uya habuhabuna yokoia viwavenei, kate tuta habuhabuna wayahina vona tana‑minikuna ai heta wayahia viwavenena tomotau wayahia. \v 35 Dewana wayahina tau apa‑taputapu ya vona‑dabadaba mamaei. Tanoi nonova mai‑haeyei, ivona, \b \q1 “Vona tana‑minikuna wayahina ahaeyei. \q2 Ka aviani Yaubada hivehivei \q1 nonova tanopi a vevewana ana tuta \q2 a itoava tuta ataina wayahina avo‑vi‑mahetei.”\x + \xo 13:35 \xt Sam 78:2.\x* \s1 Vona Tana‑minikuna Mata‑duduna Wayahina Anꞌ Anamana \p \v 36 Ipupu taina iakwa, e Iesu yokoia ni‑tawanei, mavina manua‑nana wayahina, e inui. Ka munia a tau vi‑muni‑waiwai iomo wayahina, e iviamei, ivona, “Itoai yama nuanua vona tana‑minikuna mata‑duduna ka witi\em V\em* ainua wayahina anꞌ anamana evo‑vi‑maheteai anua‑haui.” \p \v 37 Wayahina Iesu ivona, \pi1 “Witi\em V\em* utuna a tau si‑yavuyavunena tanoi vivane Tauna Vi‑tomotau, \v 38 ka baguna tanoi vivane tanopi habuhabuna, ka witi\em V\em* utuna ahiahina tanoi taui Yaubada ya pai veimea a tau vi‑muni‑waiwai, ka mata‑duduna tanoi taui Tau Vi‑goyo a tau vi‑muni‑waiwai, \v 39 ka mata‑duduna a tau si‑yavuyavunena tanoi vivane Satana. Ka aihana ana tuta tanoi vivane tuta a pai nau‑yehata, ka tau aihana tanoi vivane Yaubada yanꞌ anelose. \pi1 \v 40 Ka tau aihana‑naia iomo, e mata‑dudu‑naia inau‑hohoni, inau‑itavi, itunu‑yavunei. Ka apaina, tuta a pai nau‑yehata wayahina, deina.\x + \xo 13:40 \xt Ioni 15:6.\x* \v 41 Apaina auyewana wayahina yauke, Tauna Vi‑tomotau, yau anelose avi‑tunei iomo, e dewa goyona aitamoata aitamoata kadue tau goyogoyona aitamoata aitamoata inau‑hohoni, inau‑itavi, ka yau pai veimea wayahina ivitua‑yavunei.\x + \xo 13:41 \xt Mat 24:31; 25:31; Mar 13:27.\x* \v 42 Iakwa, e ai ananata nihenina ihaponei, ka tanoi papani‑nana wayahina tomotau ivi‑mohai kadue ivi‑mahi‑nununa, iuna viha ani‑vainena wayahia.\x + \xo 13:42 \xt Mat 8:12.\x* \pi1 \v 43 Ka auyewana wayahina tau tunutunuhi Yaubada matana kanꞌ‑anamanei ahiahina, iuna amai tauna didigana venei ya pai veimea nihenina. Wayahina, itunu‑mahetei, babau deina. Aituhu aviyaivia yai nuanua vonana inononi, akanai yau nuanua ina‑nua‑haui.\x + \xo 13:43 \xt Dan 12:3.\x* \s1 Vona Tana‑minikuna Aitonu Yaubada Ya Pai Veimea Wayahina \pi1 \v 44 Yaubada ya pai veimea vivane kaikaiwabo ya gugua vi‑maiena ani‑vainena deina. Nonova kaikaiwabona epei, e omo aitam tano wayahina, e guguana a pai vi‑ai ikayo, hivei. Ka munia, aitam onoto omo, vaniahei, e tauna ya dewa‑haiawa ananina. Wayahina, hive‑havinei, e mavina ya manua wayahina. Ka ya dewa‑haiawa nui ya gugua habuhabui vituei, imwaneyei. Ka ai nau‑pata epei, ine, e tano‑nana vi‑maiei, yana tano. E tauna kaikaiwabo ya gugua a nau‑pata ani‑vainena poyꞌ‑avini deina. \pi1 \v 45 Ka kadu Yaubada ya pai veimea tau aimwane aitam, e mwani ahiahina wayahina naunau‑nene deina. \v 46 Ka aitam auyewa, tauna mwani ahihi‑vainena vaniahei. Wayahina, ine, e ya gugua habuhabuna imwaneyei, e ai nau‑pata wayahina mwani‑nana ahihi‑vainena vi‑maiei, yana mwani. \pi1 \v 47 Ka kadu Yaubada ya pai veimea aitam agida deina, e tomotau inenehi hawana. Ka mani iana mani iana ivi‑onai, \v 48 e avaha agida‑nana nau‑vi‑anata, e itaini ivane tania. Ka tomotau imanuena, e iana habuhabui itana‑vewani. Ka iana ahiahi nau‑kai nihenia ivi‑aia, ka iana goyogoyoi iyavunei. \v 49 Ka tuta a pai nau‑yehata ana dewa deina. Auyewana wayahina anelose inꞌ‑omo, e tau goyogoyona itana‑vewani tau ahiahina wayahia. \v 50 Ka tau goyogoyona ivituei, ione‑neiei ana ai ananata nihenina, e tanoi ivi‑mohai ka ihidahida ananina.”\x + \xo 13:50 \xt Mat 13:42; Luk 13:28.\x* \s1 Gugua Kaikaiwabo Vovoui Ka Tutuai \p \v 51 Wayahina, Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Itomi medeina? Vona tana‑minikuna tanoi habuhabui avaha uanamanei o eha?” \p Ka a tau vi‑muni‑waiwai ivona, “Ika, avaha.” \p \v 52 Wayahina, vonei, ivona, “Vona ahiahina, tupwai tau viwavenena Yaubada ya veimea tutuaina ianamanei ahiahina. Ka aituhu aviyaivia wayahia kadu avaha Yaubada ya pai maꞌ vaneana ianamanei ahiahina, taui aitam kaikaiwabo deina. E taui ai pata yai manua inui, e gugua tutuai ai nau‑pata ananina kadu gugua vovoui ai nau‑pata ananina isi‑vinꞌ‑omanei.” \s1 Me Nasareta Iesu Ivihahaiei \r (Marika 6:1-6; Luke 4:16-30) \p \v 53 Ka Iesu avaha ya vona tana‑minikuna tanoi nau‑yehai, e papani tanoi ni‑tawanei. \v 54 E mavi‑havine ya megeia, ka omo yai manua tapanono wayahina, inui, e vi‑putu tomotau viwavenei. Ka tomotaui nuai vi‑tupatupa, e ivona, “Koiaka onoto taina ya nua‑uya venei, ka koiaka awaehei tauna dewa‑bagibagina dedewei?”\x + \xo 13:54 \xt Ioni 7:15.\x* \v 55 Kadu ivona, “Kaiwadi, onoto taina vivane tau yona manua ana wava Iosepa natuna, a? Ka ayona vivane Mari, ka vavaneina Iamesa ka Iosepa ka Simoni ka Iudasa kanamanei,\x + \xo 13:55 \xt Ioni 6:42.\x* \v 56 ka kadu novunovuna nui kamamaei. Tauna itoka aitamoata deina. Wayahina, onoto taina ya nua‑uya aveta baina wayahina vinꞌ‑omo? Tauna koiaka?” \v 57 Wayahina, inua‑goyo ka ivihahaiei. \p Ka Iesu vonei, ivona, “Tau apa‑taputapu apa‑vidovidoha ivaniahei tomotau habuhabuna wayahia. Kate tau vi‑meagai yai megeia, kadu yai yoko yai manua imana‑giboei.”\x + \xo 13:57 \xt Ioni 4:44.\x* \p \v 58 Wayahina, Iesu tauna ya megeia eha dewa‑bagibagina habuhabuna ta‑dewe, iuna taui eha ita‑vitumahane. \c 14 \s1 Ioni Tau Bapitaiso Yanꞌ Aniga \r (Marika 6:14-29; Luke 9:7-9) \p \v 1 Tuta tanoi wayahina Erodi, tauna Galili a tau veimea, Iesu yana dewa vaneana nononi, \v 2 e Erodi tauna ya tau paisewa wayahia Iesu ya dewaia voneyei, ivona, “Onoto‑nana vivane Ioni Tau Bapitaiso, ka tauna avaha anigea mini‑havine! Wayahina ya bagibagi ananina nui dewadewa.” \p \v 3 Erodi ipuipupu Ioni Tau Bapitaiso yanꞌ aniga wayahina deina, iuna nonova tauna Ioni poyꞌ‑avini, ka yohoni, ka manua yohona nihenina boui. Ka dewaia ivinꞌ‑omo Ioni wayahina, iuna aitam vavine ai wava Erodiasa wayahi. Naona Erodiasa Erodi vaneina ana wava Pilipi awana,\x + \xo 14:3 \xt Lev 18:16; 20:21; Luk 3:19-20.\x* \v 4 kate Erodi ya nuanua namoiana. Wayahina, epei, tavinei. Iakwa, e Ioni Tau Bapitaiso omo Erodi wayahina, haeyei, ivona, “Yam dewa taina eha dewa ahiahina. Avaha vaneim awana etavinei, ka dewana vivane kenene.” \v 5 Wayahina, Erodi nua‑goyo ka nuanuana Ioni na‑nau‑vi‑anigi, kate tomotau habuhabui iawaehei Ioni vivane tau apa‑taputapu aitam. Wayahina, Erodi matamatauta, ka eha Ioni ta‑nau‑vi‑anigi.\x + \xo 14:5 \xt Mat 21:26.\x* \p \v 6 Ka munia, Erodi yanꞌ auyewa tupua a pai nua‑vi‑avina toneina wayahina, yoko inau‑hohona, ka Erodiasa natuna vavinena yoko mataia tavona, e Erodi vo‑vi‑dewa‑haiawi. \v 7 Ka tavona iakwa, e Erodi ahabanana wayahina vona‑nua‑kabubu. Ivona, “Aviani yam nuanua, avenem. Avona‑dabadaba wayahima.” \p \v 8 Ka ahabanana omo ayona wayahina, e ainua iaipupu. Iakwa, e ahabanana mavina, e Erodi vonei, ivona, “Nuanuau Ioni Tau Bapitaiso unununa nau‑kai nihenina ena‑uani, eveneu adueyei.” \v 9 Ka Erodi avaha ahabanana ya viamana nononi, e nuana ivita ananina. Ka akanai ya vona‑dabadaba nuani, kadu yaiana inau‑hohona matana avaha yana vona inononi, wayahina awaehei. \v 10 Ka ya tau paisewa aitam manua yohona vi‑tunei, e Ioni magana upwei, \v 11 e unununa nau‑kaia uani, omanei, e ahabanana venei. Ka ahabanana epei, e neiei ayona wayahia. \p \v 12 Ka Ioni a tau vi‑muni‑waiwai iomo, e Ioni tau matena iepei, ka ineiei itavuni. Ka munia, iomo Iesu wayahina, e dewana ihaeyei. \s1 Iesu Tomotau Ai Yau 5000 Vi‑am‑neiei \r (Marika 6:30-44; Luke 9:10-17; Ioni 6:1-14) \p \v 13 Ka avaha Iesu dewana nononi, aitam wae igenu, inei aitam papani eha meagai, vivane anata. Ka yoko Iesu yana nae vaneana inononi, wayahina yai meagai ini‑tawanei, e etawana iomo Iesu wayahina. \v 14 Ka tutana Iesu waea iopu tania, yoko ananina dueyei, e ate‑nuanuaiei, e tau kwanakwanaha wayahia vo‑vi‑aiaiei. \p \v 15 Ka vinanavi a tau vi‑muni‑waiwai iomo, e Iesu ivonei, ivona, “Kauvea, papani taina anata, ka eha ani‑hoina vi‑novane. Wayahina, nau‑wawanim yoko taina evi‑tunei, imavina, e ai maꞌ ivi‑maiei meagai nepeia wayahia.” \p \v 16 Ka Iesu vonei, ivona, “Taui eha nau‑wawani ini‑tawaneka. Akanai, itomi uvenei inꞌ‑am.” \p \v 17 Ka ivonei, ivona, “Ia! Medeina adewe? Ama maꞌ eha habuhabuna, vivane palaua nima papanina, ka iana ainuata.” \p \v 18 Ka Iesu vonei, ivona, “Palaua ka iana uomaneu.” \v 19 Ka tauna yoko vonei, ivona, “Wetau wayahina umanuena,” e imanuena. Ka palaua nima papania ka iana ainua epei, ka dune‑vane wahuma, nau‑kaiwei. Ka munia, gibui, e a tau vi‑muni‑waiwai venei, e tomotau ivo‑patai.\x + \xo 14:19 \xt Mat 15:35-39; Mar 8:6-10.\x* \v 20 Ka habuhabui iam‑iaua, ka aniani kamukamumuna inau‑gwaugwaui venuana ai yau 12 ivi‑nau‑vi‑anai. \v 21 Ka taui iam‑iaua ononotoi ai heta ai yau 5000 deina, ka kadu vaivine ka yahehei habuhabui eha ai yau ita‑iavi. \s1 Iesu Navu Hetana Ni‑awana \r (Marika 6:45-52; Ioni 6:15-21) \p \v 22 Ka vo‑kwayavoni tauna a tau vi‑muni‑waiwai veimeyei wae igenu ivi‑ata, ieta‑naoi mani papania, ka tuta aitamoata wayahina tauna tomotau yoko nui mamaei, ka habuhabui vonei iyavuta, imavina yai megeia. \v 23 Ka avaha yoko iyavuta deina, Iesu ana heta ivane oya na‑viama Yaubada wayahina. Ka avaha ioyoma, ka Iesu ana heta mamaei.\x + \xo 14:23 \xt Luk 6:12; 9:28.\x* \v 24 Ka a tau vi‑muni‑waiwai avaha yai waꞌ ivoiei, itana‑opu ana, ka yahina ananina ivaniahei. Ka yai waꞌ nau‑vinevinei, kadu ibebebewa, iuna yahina tepaia hunahuna. \p \v 25 Ka mata‑hamwahamwanina Iesu navu hetana omomo, e a tau vi‑muni‑waiwai nepeia vinꞌ‑omo. \v 26 Ka tanoi wayahina a tau vi‑muni‑waiwai Iesu idueyei hawana hetana omomo, ka avaha idueyei imatamatauta ananina, e igagada. Ka ivona, “Aioi! Unupa!”\x + \xo 14:26 \xt Luk 24:37.\x* \fig Iesu navu hetana omomo|alt="Jesus Walks On The Water" src="GS-IB04126.tif" size="span" loc="MAT 14:22-27" ref="14:25" \fig* \p \v 27 Akaka Iesu vonei, “Eha umatamatauta. Unꞌ‑ate‑vatu. Iuna yauke taua.” \p \v 28 Wayahina, Pita ivona, “Kauvea, aituhu vona ahiahina wamke, akanai evoneu hawana hetana aopu, anꞌ‑omo wayahima.” \p \v 29 Akaka Iesu ivona, “Ahiahina. Ena‑opu, enꞌ‑omoi.” \p Ka Pita waea iopu, e hawana hetana omomo Iesu wayahina. \v 30 Kate tutana venavenau, yahina ananina tepana dudueyei, e matamatauta, e hawana gavivina, e vi‑hone, “Kauvea, eivaiteu!” \p \v 31 Ka Iesu vo‑kwayavoni Pita vo‑vi‑avini, akaka ivona, “Yam vitumahana aya‑kituna. Aviani iuna eva‑hamwahamwana?”\x + \xo 14:31 \xt Mat 8:26; Mar 4:39.\x* \p \v 32 Ka tutana ainua waea igenu, yahina iakwa ka mana gomana. \v 33 Ka taui wae a tau maꞌ iaiwaodu Iesu wayahina, akaka ivona, “Vona ahiahina, wamke Yaubada Natu‑hoina.” \s1 Iesu Tau Kwanakwanaha Papani Genesareta Wayahina Vo‑vi‑aiaiei \r (Marika 6:53-56) \p \v 34 Iakwa, iaubo‑tamana papani Genesareta wayahina, e iduduna tania. \v 35 Ka papani‑nana a tau maꞌ avaha Iesu ianamanei, ka tuyeha ivi‑tunei iomo yai meagai habuhabui wayahia, e yai tau kwanakwanaha habuhabui Iesu wayahina iomanei. \v 36 Ka iviamei, ivona, “Kauvea, memeanina tau kwanakwanaha taina am kwama awaniana ivo‑dadana‑ohoi? Aina ana pata ividoha.” \p Ka Iesu awaeha, e aviyaivia yokoia wayahia ana kwama ivo‑dadani, habuhabui ividoha.\x + \xo 14:36 \xt Mat 9:20-21.\x* \c 15 \s1 Viwavenena Tutuaina \r (Marika 7:1-13) \p \v 1 Ka munia, Parisi tupwai kadu veimea a tau viwavenena tupwai Ierusalem wayahina iomo Iesu wayahina, ka ivona, \v 2 “Aviani iuna am tau vi‑muni‑waiwai eha nimai inosinosi, kate iamam? Yai dewana yaka tupua‑nenenehi yai dewa am‑nosi habuhabuka nau‑wawanika bwegebwegei, ka wamke eawaehei, a?” \v 3 Ka vonei, ivona, \pi1 “Yami tupua‑nenenehi yai dewa uvi‑muniei, ka itomi Yaubada ya veimea ubwegebwegei deina. \v 4 Iuna Yaubada ya veimea ainua mamaei. Aitam ivona, \b \q1 ‘Amam kadu ayom evi‑ateteyei,’ \b \mi ka vꞌ‑inuana kadu ivona, \b \q1 ‘Aituhu koiaka amana o kadi ayona apa‑goyoei, \q2 nau‑wawanimi tomotauna unau‑vi‑anigi.’\x + \xo 15:4 \xt NiT 20:12; 21:17; V.V 5:16.\x* \b \pi1 \v 5 Kate itomi yami viwavenena vitupu wayahina uvonavona, ‘Aituhu koiaka amana ka ayona vonei, “Yau gugua avaha awaehei Yaubada wayahina. Eha au pata ana‑ivaitemi guguana wayahina,” tauna onoto ahiahina. \v 6 Ka aituhu tauna eha amana na‑ivaite, dewana eha aitam aviani matamia, iuna unuanua tauna avaha Yaubada ivaitei.’ Yami dewa tutuaina uvi‑muniei deina, kate dewana wayahina Yaubada ya veimea udewa‑kavokavovoei. \v 7 Vona ahiahina, itomi tau vitupu! Nonova tau apa‑taputapu Isaia apa‑taputapu tunuhina wayahimi tutana Yaubada yana vona haeyei, ivona, \b \q1 \v 8 ‘Tomotau taina awaia iapa‑vidovidoheu, \q2 kate nuai wayahina eha ivi‑ateteyeu.\x + \xo 15:8 \xt Isa 29:13.\x* \q1 \v 9 Ka itapanono‑wayoheu, \q2 iuna yai tapanono vinꞌ‑omo \q3 tomotau yai nuenuea.’” \s1 Tomotau Yawai Igoyo Iuna \r (Marika 7:14-23) \p \v 10 Kadu Iesu yoko honei, ka vonei, ivona, “Vona taina unononi, unua‑haui. \v 11 Yaubada ya veimea voneka, aituhu nuaka ivi‑gawama Yaubada matana dewana eha ahiahina. Ka avonemi, aituhu aviyaivia aniani awaia iboui, anianina eha ana pata tomotaui nuai na‑vo‑vi‑gawami Yaubada matana. Kate vona goyona tomotau awaia ivinꞌ‑omo, vonaia ana pata tomotaui nuai ivo‑vi‑gawami Yaubada matana.”\x + \xo 15:11 \xt Mat 12:34.\x* \p \v 12 Iesu ya vonana iakwa, ka a tau vi‑muni‑waiwai iomo wayahina, e ivonei, ivona, “Kauvea, enononi. Parisi yoko avaha inua‑goyo, iuna yam vonana wayahi.” \p \v 13 Ka Iesu ivona, “Aviani ataina tabotabo, ka aituhu Amau eha ta‑baguna, Parisi deina, apaina aitamoata aitamoata na‑si‑apu‑yavunei. \v 14 Akanai. Eha Parisi yai viwavenena unononi. Taui tau eta‑naonao kadu tau mata‑goyo deina. Aituhu aviyaivia tau mata‑goyo, o kadi Parisi ivi‑muniei, apaina ainua ina‑peu kemana ina‑opu.”\x + \xo 15:14 \xt Luk 6:39; Rom 2:19.\x* \p \v 15 Ka Pita viamei, ivona, “Vona tana‑minikuna tanoi anꞌ anamana evo‑vi‑mahetei wayahiaia.” \p \v 16 Ka Iesu ivona, \pi1 “Ia! Eha uta‑nua‑hau, a? \v 17 Unononi. Aviani awamia na‑nu madimia, haina wayahina na‑opu, na‑ne, na‑iakwa. \v 18 Ka aviani awamia vinꞌ‑omo, aina vinꞌ‑omo nuami wayahina. Ka aituhu nuami goyona, apaina yami vona yawaimi na‑vo‑vi‑gawami. \v 19 Nua‑goyo, nau‑vi‑aniga, kenene, ni‑awana‑kavokavovo, vainau, vona vitupu, awa‑viaoha, kadu mabonu. Dewaia habuhabui ivinꞌ‑omo tomotau nuai wayahia. \v 20 Ka dewaia tomotau nuai ivo‑vi‑gawami Yaubada matana. Kate aituhu nimaka eha kata‑nosi, ka aituhu apaina kanꞌ‑am, dewana eha ana pata nuaka na‑vo‑vi‑gawami Yaubada matana.” \s1 Aitam Vavine Yai Vitumahana \r (Marika 7:24-30) \p \v 21 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui papani tanoi ini‑tawanei, iomo meagai Taia kadu meagai Sidoni ai papani wayahina. \v 22 Ka papani‑nana nihenina vavine aitam papani Kanaani wayahina ivinꞌ‑omo, ka ivi‑hone Iesu wayahina, ivona, “Kauvea, wamke Davida yana yoko, edune‑nuanuaieai! Natuai vavinena yawaina igoyo‑vaine, iuna nua gawagawamina veimeyei, ka vitevitei ka nua‑nana yana dewa wayahina natuai vi‑kwavakwava.” \p \v 23 Kate Iesu eha Kanaani vavinena yai vi‑hone ta‑nau‑pate, ka genuana. Ka munia, a tau vi‑muni‑waiwai iomo wayahina, ka ihidei, ivona, “Vavinena avaha ivi‑honehone wayahima, ka ataina taui ivi‑munieai, ka ivi‑honehone ananina. Wayahina, nau‑wawanim evihahaiei, evi‑tunei ina‑opu.” \p \v 24 Ka Iesu ivona, “Yaubada vi‑tuneu aomo me Isiraeli ini‑tupatupai wayahia, iuna taui sipi\em V\em* ini‑tupatupai deina. Ka nau‑wawaniu taui ai heta aivaitei, eha mani tomotau.”\x + \xo 15:24 \xt Mat 10:6.\x* \p \v 25 Ka vavinena iomo Iesu matana, aei ivi‑tupa‑gumi, e ivona, “Kauvea, eivaiteai!” \p \v 26 Ka Iesu ivona, “Eha nau‑wawaniu yaheyahe ai maꞌ anꞌ‑epei avenei kedewa wayahia.” \p \v 27 Ka vavinena ivona, “Kauvea, yam vonana vona tunuhina. Ka edueyei. Aniani kamukamumuna ipeupeu kaikaiwabo ya pai am wayahina. Ka vona ahiahina, ya kedewa nau‑wawani kamukamumu‑naia iamam, a?” \p \v 28 Kadu Iesu vavinena yai vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Wamike tau vitumahana bagibagimi akanai. Wayahina, avaha yami viamana awaehei.” E babau‑nana wayahina vavinena natui vidoha. \s1 Iesu Tomotau Habuhabui Vo‑vi‑aiaiei \p \v 29 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui papani Taia ka Sidoni ini‑tawanei iomo Navu Galili, ka tania ini‑awana. Ka tauna oya kikituna ivane, manuena. \v 30 Ka yoko ani‑vainena iomo wayahina, ka yai tau kwanakwanaha iomanei, ka Iesu nepena ibouni. Taui aei goyona, ka matai goyona, ka tau penapena, ka taui meai danui, kadu mani tau kwanakwanaha nui. Ka Iesu habuhabui vo‑vi‑aiaiei, ividoha. \v 31 Ka yokoia idudueyei vivane taui meai danui ipuipupu, ka tau penapena ividoha, ka taui aei goyona ini‑tunutunuha, ka kadu taui matai goyona idunedune ahiahina. Wayahina, yokoia nuai vi‑tupatupa ananina, ka me Isiraeli yai Yaubada iawa‑davedavei.\x + \xo 15:31 \xt Mar 7:37.\x* \s1 Iesu Tomotau Ai Yau 4000 Vi‑am‑neiei \r (Marika 8:1-10) \p \v 32 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai hone‑hohoni, iomo, e vonei, ivona, “Yauke yoko taina ate‑nuanuaiei. Iuna avaha auyewa aitonu baina nui kamamaei, ka eha ai maꞌ. Wayahina, eha nuanuau am inavovo avi‑tune imavina yai megeia. Iuna apaina etawana matai nꞌ‑am‑honohonoi.”\x + \xo 15:32 \xt Mat 14:14.\x* \p \v 33 Akaka a tau vi‑muni‑waiwai nuai vi‑tupatupa, ka ivonei, ivona, “Papani taina eha meagai, kate ana. Kaiwadi, yoko taina ananina, ka medeina aniani ana pata wayahi kavaniahe?” \p \v 34 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Ami palaua ai vi‑am mamae?” \p Ka taui ivona, “Wayahiaia palaua ai yau 7, kadu iana kikituna aitonuata.” \p \v 35 Ka yoko veimeyei tanopia imanuena. \v 36 Iakwa, e palaua ai yau 7 iana nui epei, ka wayahi vona nau‑kaiwa Yaubada wayahina, ka gibui, e a tau vi‑muni‑waiwai venei, e taui yokoia ivo‑patai. \v 37 Ka habuhabui iam‑iaua, ka kamukamumuna ikwakwei venuana ai yau 7 ivi‑nau‑vi‑anai. \v 38 Ka tau am ononotoata ai yau vivane 4000, ka yaheyahe vaivine habuhabui eha ita‑iavi. \v 39 Ka avaha iam‑iaua, e Iesu yokoia vonei, ivona, “Kaiwa ananina. Ataina nau‑wawanimi umavina yami megeia.” Wayahina, imavina. \p Ka tauna waea igenu, ka a tau vi‑muni‑waiwai nui ivi‑ata, iomo meagai Magadani ya papani wayahina. \c 16 \s1 Tomotau Yai Nuanua Iaiaya Wayahina \r (Marika 8:11-13; Luke 12:54-56) \p \v 1 Ka aitam tuta wayahina Parisi yoko tupwai kadu Sadusi yoko tupwai iomo Iesu wayahina, ka yai nuanua inau‑dadani yai viama wayahina, ka ivonei, “Aituhu iaiaya aitam evevewane adueyei, akanai anꞌ‑anamanem vivane Yaubada vi‑tunem eomoi baina.”\x + \xo 16:1 \xt Mat 12:38; Luk 11:16.\x* \p \v 2 Ka Iesu ivona, \pi1 “Aituhu babau onuonu, ka aituhu wahuma udueyei yabebenina, akaka una‑vona, ‘O, ahiahina. Ma‑putua mana‑gomana.’ \v 3 O aituhu mana‑putua umini ka aituhu wahuma udueyei yabebenina ka novanovanina, akaka una‑vona, ‘Ia! Wei yahina nui ivinꞌ‑omo ataina.’ \pi1 Itomi ami pata nua‑uya uvaniahei wahuma ana dune wayahina deina. Kate eha ami pata nua‑uya uvaniahe iaiaya‑naia ivinꞌ‑omo tuta ataina wayahia. \v 4 Aituhu aviyaivia yai nuanua naona aitam iaiaya idueyei, e munia ivitumahaneu, taui ai hum vivane goyogoyona kadu taui tau kenekenene Yaubada matana deina. Iuna taui yai vitumahana Yaubada wayahina ini‑tawanei. Tomotaui iaiaya aitamoata ivaniahei, ana heta iaiayana vinꞌ‑omo tau apa‑taputapu Iona wayahina deina.” \p Ka Iesu ya vonana iakwa, e ni‑tawanei ine.\x + \xo 16:4 \xt Mat 12:39; Luk 11:29.\x* \s1 Parisi Ka Sadusi Ai Palaua A Pai Vo‑vi‑nata Goyona \r (Marika 8:14-21) \p \v 5 Ka munia, Navu Galili iona‑tamanei mani papania, ka a tau vi‑muni‑waiwai ai kabwaga ivi‑nua‑pania, eha itꞌ‑epe. \v 6 Ka Iesu vonei, ivona, “Parisi ka Sadusi ai palaua a pai vo‑vi‑nata vivane goyona. Udune‑vivinimi.”\x + \xo 16:6 \xt Luk 12:1.\x* \p \v 7 Ka a tau vi‑muni‑waiwai matataui ivonavona, “Iesu ya vonana wayahiaia vinꞌ‑omo, iuna aka kabwaga kavi‑nua‑pania.” \p \v 8 Ka Iesu avaha yai nuanua anamanei, vonei, ivona, \pi1 “Aviani wayahina uvonavona vivane, ‘Eha aka kabwaga’? Eha ata‑nuanua aka kabwaga wayahina. Uvonavona deina iuna yami vitumahana eha bagibagina. \v 9 Unuani. Tutana palaua ai yau 5 aepei, e tomotau ai yau 5000 uvenei, munia kamukamumuna itupwa, ka venuana ai vi‑am ukwakwe? Habuhabuna, a?\x + \xo 16:9 \xt Mat 14:17-21.\x* \v 10 Ka kadu tutana palaua ai yau 7 aepei, e tomotau ai yau 4000 uvenei, munia kamukamumuna itupwa, ka venuana ai vi‑am ukwakwe? Habuhabuna, a?\x + \xo 16:10 \xt Mat 15:34-38.\x* \v 11 Aviani wayahina nuami eha tꞌ‑am‑hau. Eha aniani wayahina ata‑vonavona, kate avonavona wayahimia, ‘Parisi ka Sadusi ai palaua a pai vo‑vi‑nata vivane goyona. Udune‑vivinimi.’” \p \v 12 Vonana wayahina a tau vi‑muni‑waiwai nuai am‑haui, ka eha palauata a pai vo‑vi‑nata wayahina vonavona, kate Iesu vonavona Parisi ka Sadusi yai viwavenena wayahina. Yai viwavenena goyona, ka aituhu inononi, munia yawai igoyo. Wayahina, nau‑wawani idune‑vi‑avini. \s1 Koiaka Iesu Deina? \r (Marika 8:27-30; Luke 9:18-21) \p \v 13 Ka Iesu Sisarea Pilipi a papani omoi, ka vi‑tanai tauna a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, ivona, “Medeina tomotau ivonavona yauke, Tauna Vi‑tomotau, wayahiu? Taui inuanua yauke koiaka?” \p \v 14 Ka taui ivona, “Tupwai tomotau ivonavona wamke Ioni Tau Bapitaiso, ka tupwai ivonavona wamke Elidia, ka tupwai ivonavona wamke Ieremia, o kaiwadi kadu aitam tau apa‑taputapu.”\x + \xo 16:14 \xt Mat 14:1-2; Mar 6:14-15; Luk 9:7-8.\x* \p \v 15 Ka Iesu vi‑tanai‑havinei, ivona, “Itomi medeina? Unuanua yauke koiaka?” \p \v 16 Ka Simoni Pita ivona, “Wamke Tau Ito‑yavuha‑hoim, Yaubada Maꞌ‑vavaha Natuna.”\x + \xo 16:16 \xt Ioni 6:69.\x* \p \v 17 Ka Iesu vonei, ivona, “Simoni, Iona natuna, kaiwa ananina. Avaha nau‑iaiava evaniahei. Nua‑uyana wayahima, ka eha ta‑vinꞌ‑omo tomotau wayahia, kate Amau Yaubada wahuma vi‑nua‑dadanem, e viwavenem.\x + \xo 16:17 \xt Gal 1:15-16.\x* \v 18 Kadu ataina avi‑putu avi‑wahanim Pita\em V\em*. Ka apaina yau ekalesia ayonei hanu taina hetana, ka papani Hadesi\em V\em* a bagibagi eha ana pata yau ekalesia na‑bagibagi‑tawane.\x + \xo 16:18 \xt Ioni 1:42; Epe 2:20.\x* \v 19 Kadu yau bagibagi pai veimea wahuma wayahina awaehem. Ka apaina avi dewa tanopia evito‑potei, munia dewana kadu vito‑potana wahuma. Ka avi dewa tanopia eyavuhi, munia dewana kadu wahuma yavuyavuhina.”\x + \xo 16:19 \xt Mat 18:18; Ioni 20:23.\x* \p \v 20 Vonana Pita wayahina iakwa, e tauna vona panina wayahina aitam dewa vito‑potei a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, ivona, “Eha aitam koiaka uhaeye yauke vivane Tau Ito‑yavuha‑nana.” \s1 Iesu Ana Inahe Kadu Yanꞌ Aniga Apa‑taputapuei \r (Marika 8:31–9:1; Luke 9:22-27) \p \v 21 Ka auyewana wayahina Iesu vi‑putu a tau vi‑muni‑waiwai vo‑vi‑mahetei inꞌ‑anamanei aviani na‑omo tauna wayahina. Ivona, “Yauke nau‑wawaniu ana‑ne Ierusalem wayahina, ka tenoke viha ananina avaniahei dewa habuhabuna wayahina ononotoi anani wayahia, kadu tau vi‑nomu wayahia, kadu veimea a tau viwavenena wayahia. Ka ina‑nau‑vi‑anigiu. Ka munia, auyewa aitonu na‑iakwa, e Yaubada na‑si‑vi‑mini‑havineu.” \p \v 22 Ka avaha Pita vonana nononi, tauna Iesu taini‑tawanei, ka vonei, ivona, “Ia! Eha ana pata! Kauvea, eha nau‑wawanim dewana wayahima na‑vinꞌ‑omo.” \p \v 23 Ka Iesu magigino, ka Pita wayahina ivona, “Wamke Satana! Eni‑tawaneu! Eha evito‑potau! Yam nuanua tomotau yai nuanua deina, ka eha Yaubada ya nuanua deina.” \p \v 24 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \pi1 “Aituhu aviyaivia inuanua ivi‑munieu, taui nau‑wawani yai nuanua ibou‑ohoi, ivihahaiei. Ka kadu yau nuanua iawaehei idedewei, kadue taui nau‑wawani ai ai nahanahana inꞌ‑epei, e ai pata ivi‑muni‑waiwaieu deinake.\x + \xo 16:24 \xt Mat 10:38; Luk 14:27.\x* \v 25 Iuna aituhu aviyaivia yai nuanua inua‑tania, taui yawai‑hoi itutu‑haini. Kate aituhu aviyaivia yai nuanua ibou‑ohoi ka ivihahaiei, iuna idune‑nuanuaieu, akanai taui yawai‑hoi ivaniahei kadu ipoyꞌ‑avini.\x + \xo 16:25 \xt Mat 10:39; Luk 17:33; Ioni 12:25.\x* \v 26 Unononi. Aituhu ataina kaikaiwabo yai gugua ani‑vainena tanopia evaniahei, kate aituhu apaina tuta a pai nau‑yehata wayahina nuam evo‑haini, medeina evidoha? Avaha yawai‑vavaha evo‑haini deina. O apaina, vitana matana anꞌ auyewa wayahina, medeina nuam a nau‑pata evaniahe Yaubada evene? Eha am pata. Avi nau‑pata nau‑wawani nuam wayahina? Eha aitam.\x + \xo 16:26 \xt Mat 4:8-9.\x* \v 27 Apaina yauke, Tauna Vi‑tomotau, Amau didigana nui kadu Amau yanꞌ anelose nui amavina. Ka auyewana wayahina, tomotau aitamoata aitamoata anau‑patai taui nau‑wawani yai dewa wayahi deina.\x + \xo 16:27 \xt Mat 25:31; Sam 62:12; V.T 24:12; Rom 2:6; SiV 22:12.\x* \v 28 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, tupwami umamaei a itoava yauke, Tauna Vi‑tomotau, amavina wayahina. Ka auyewana wayahina udune‑havineu, kadu yau pai veimea udueyei.” \c 17 \s1 Iesu Didigana Medeina? \r (Marika 9:2-13; Luke 9:28-36) \p \v 1 Ka auyewa ai yau 6 munia, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai aitonu epai, e nui ivane aitam oya ananina wayahina. Ka a tau vi‑muni‑waiwaia vivane Pita, ka Iamesa, kadu Iamesa vaneina Ioni. \v 2 Tutana yai maꞌ oyana wayahina, Iesu tepana idueyei tapa‑yayai babau ana dune deina, ka ana kwama kavukavuata, maheta mahemaheina deina.\x + \xo 17:2 \xt 2Pi 1:16-18.\x* \v 3 Ka tuta aitamoata wayahina Mosese, Elidia ainua ivinꞌ‑omo Iesu wayahina, e nui iaipuipupu. \p \v 4 Ka Pita Iesu vonei, ivona, “Kauvea, yaka maꞌ papani taina ahiahina. Wayahina, aituhu yam nuanua, vekevekeke aitonu ayonei, aitam wamke wayahim, ka aitam Mosese wayahina, ka aitam Elidia wayahina, ka …” \p \v 5 Pita ya ipupuna eha ta‑nau‑yehai, ka you mahetana habuhabui tana‑kabubui, ka you‑nana wayahina movi aitam vinꞌ‑omo inononi, ivona, “Taina Natu‑hoiu, adune‑nuanuaiei, ka tauna wayahina adewa‑haiawa ananina. Nau‑wawanimi yana vona unononi.”\x + \xo 17:5 \xt Sam 2:7; Isa 42:1; Mat 3:17; Mar 1:11; Luk 3:22; V.V 18:15.\x* \p \v 6 Ka tau vi‑muni‑waiwai, avaha vonana inononi, yai matauta nui ipeu, ivi‑kabubu. \v 7 Ka Iesu omo, vo‑dadani, ka ivona, “Umini, eha umatamatauta.” \v 8 Ka idune‑vane, ka Iesu a heta‑ohota mimini idueyei. \p \v 9 Ka tutana oyea iopupu‑me, Iesu veimeyei, ivona, “Dewaia avaha udueyei eha mani tomotau umataedai. Ugenuana a itoava yauke, Tauna Vi‑tomotau, anigea amini‑havine wayahina.” \p \v 10 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina veimea a tau viwavenena ivonavona Elidia mai‑omo, e munia, Tau Ito‑yavuha‑nana na‑omo?”\x + \xo 17:10 \xt Mal 4:5.\x* \p \v 11 Ka Iesu ivona, “Ika. Vonana tunuhina. Elidia ya paisewa taina deina. Tauna mai‑omo, e dewa habuhabuna vo‑vi‑aiaia. \v 12 Ka unononi avonemi. Elidiana avaha omo, kate tomotau taina eha itꞌ‑anamane koiaka. Wayahina, aviani yai nuanua goyona, akanai taui avaha tauna wayahina idewei. Apaina kadue yauke, Tauna Vi‑tomotau, ivi‑goyou deinake.”\x + \xo 17:12 \xt Mat 11:14.\x* \v 13 Vonana wayahina a tau vi‑muni‑waiwaia nuai am‑haui, e ianamanei Elidia‑nana vivane Ioni Tau Bapitaiso.\x + \xo 17:13 \xt Luk 1:17.\x* \s1 Iesu Aitam Tupunaina Vo‑vi‑aiaiei \r (Marika 9:14-29; Luke 9:37-43a) \p \v 14 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai aitonu nui iopu yoko wayahia, ka aitam onoto omo, vi‑tupa‑gum Iesu matana. \v 15 Ka viamei, ivona, “Kauvea, natu onotona eate‑nuanuaiei, evo‑vi‑aiaiei. Iuna tuta habuhabuna mani nua epepei, veimeyei, ka ininina si‑bananaitena, wayahina ininina viviha ananina. Ka tupwai tuta tauna ai yabeyabena nihenina peupeu, ka tupwai tuta daudaua peupeu. \v 16 Ka am tau vi‑muni‑waiwai wayahia aomanei, kate taui eha ai pata ivo‑vi‑aiaie.” \p \v 17 Wayahina Iesu ivona, “Ia! Itomi medeina? Kaiwadi, tepami toyoina, ka eha uta‑vitumahaneu, a? Aioi! Avaha tepami a toyoa wayahina ininiu yoina! Ai vi‑am wahava nau‑wawanimi nui kamamaei, e apaina unꞌ‑anamaneu, o kaiwadi, ai vi‑am tuta nau‑wawanimi aviwavenemi, e apaina ami pata? Tevanina uomanei baina wayahiua.” \v 18 Ka Iesu nua gawagawamina veimeyei tevanina wayahina na‑opu, na‑ni‑tawanei. Iakwa, e tevanina vidoha. \p \v 19 Ka munia, a tau vi‑muni‑waiwai yokoia ini‑tawanei, e iomo Iesu wayahina. Ka avaha ai heta Iesu nui, ivi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, medeina itoai eha ama pata nua gawagawamina atꞌ‑epa‑yavune?”\x + \xo 17:19 \xt Mat 10:1.\x* \p \v 20 E Iesu ivona, “Itomi eha ami pata, iuna yami vitumahana ihanuana. Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, vitumahana kikituna a bagibagi ani‑vainena. Aituhu yami vitumahana ya nata mata‑sinisinina utuna deina, apaina oya tanoi uveimeyei, una‑vona, ‘Ena‑novo tenoke wayahina!’ ka dewana vinꞌ‑omo‑kwayavoni. Ka aviani yami nuanua, avi dewa‑bagibagina, ami pata wayahia.”\x + \xo 17:20 \xt Mat 21:21; Mar 11:23; Luk 17:6; 1Ko 13:2.\x* \v 21 \f a \fr 17:21 \ft Nonova mataina 21 ivo‑vinei, ivona, “Ka nua gawagawamina taina vivane bagibagina. Aituhu eha naona udewa‑didiguna, kadu aituhu eha naona uviama toyoina, eha ami pata nua gawagawamina deinake uveimeye ivi‑ateteyemi.” Kate tuta ataina wayahina tau sinasinapu ivitumahanei mataina taina eha Mateu ya iginuma. Ivitumahanei munia mani tomotau vi‑nuia Mateu ya ginuma wayahina. Wayahina, tuta ataina wayahina kani‑tawanei.\f* \s1 Iesu Yanꞌ Aniga Apa‑taputapu‑havinei \r (Marika 9:30-32; Luke 9:43b-45) \p \v 22 Ka munia, papani Galili nihenina ini‑keyekeyei, ka Iesu mataedai, ivona, “Yauke Tauna Vi‑tomotau, ka apaina au tau vi‑nua‑hauhau am‑veneneyeu au havia wayahia.\x + \xo 17:22 \xt Mat 16:21.\x* \v 23 Ka taui ina‑nau‑vi‑anigiu, ka auyewa vꞌ‑itonuna munina wayahina, Yaubada na‑si‑vi‑mini‑havineu.” Ka a tau vi‑muni‑waiwai, avaha Iesu ya hae‑nana inononi, inua‑vita ananina. \s1 Manua Vito‑pota A Takesi \p \v 24 Ka munia, meagai Kapenaum inui, ka takesi\em V\em* Manua Vito‑pota wayahina a tau vitue iomo, e Pita ivaniahei, ivi‑tanaiei, ivona, “Yami tau viwavenena medeina? Tauna Manua Vito‑pota a takesi\em V\em* awaehei veneai, o eha?”\x + \xo 17:24 \xt NiT 30:13; 38:26.\x* \p \v 25 Ka Pita ivona, “Ika! Tauna yana dewa deina.” \p Ka avaha imavina yai manua wayahina, Iesu Pita vonei, ivona, “Simoni, yau vi‑tanai aitam wayahim. Tau veimea tanopi taina wayahina yai dewa medeina? Koiaka yai tomotau wayahia yai takesi\em V\em* vivitua? Kaiwadi, taui natunatui wayahia, o kadi mani tomotau wayahia?” \p \v 26 Wayahina, Pita vona‑nau‑patei, ivona, “Mani tomotau wayahia, eha natunatui wayahia.” \p Ka Iesu kadue vona‑havine, ivona, “Vona ahiahina, mani tomotau wayahia. Wayahina, natunatui eha nau‑wawani takesi\em V\em* ivenevene, a? Ka avonem, Yaubada yana dewa aitamoata deinake. Wayahina, aituhu aviyaivia Yaubada natunatuna, taui eha nau‑wawani Manua Vito‑pota a takesi\em V\em* ivenevene. \v 27 Kate eha yau nuanua taui yaka dewa wayahina inua‑goyo. Wayahina, yaka takesi\em V\em* evaniahei deina. Ataina tuta bani enꞌ‑epe, ena‑opu tania, ka avi iana naona etaini, ianana awana esi‑tanai, ka nihenina kinana enꞌ‑epei eomanei takesi\em V\em* a tau vitue wayahia, evenei. Aina ana pata wamke yauke aka inua wayahika deina.” \c 18 \s1 Koiaka Ana Wava Ani‑vainena? \r (Marika 9:33-37; Luke 9:46-48) \p \v 1 Ka auyewana wayahina Iesu a tau vi‑muni‑waiwai iomo wayahina, ivi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, koiaka ana wava mani wava vane‑tawanei Yaubada ya pai veimea wahuma nihenina?”\x + \xo 18:1 \xt Luk 22:24.\x* \p \v 2 Ka Iesu tevana kikituna aitam honei, e tevanina niwania vi‑au‑mini, \v 3-4 ka a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \pi1 “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia wayahimia yami nua‑opu, tevana taina deina, akanai itomi heta‑hoina Yaubada ya pai veimea nihenina. Iuna nau‑wawanimi unua‑vinana, ka unua‑opu tevana mwatutukui deina. Aituhu eha unua‑opu, eha ami pata una‑nu Yaubada ya pai veimea nihenina.\x + \xo 18:3-4 \xt Mat 19:14; Mar 10:15; Luk 18:17.\x* \pi1 \v 5 Ka aituhu aviyaivia tevana taina deina inau‑kaiwei, iuna tevanana vitumahaneu, vona ahiahina, tomotaui kadu taua inau‑kaiweu deina.\x + \xo 18:5 \xt Mat 10:40; Luk 10:16; Ioni 13:20.\x* \s1 Ana‑dibidibi Goyona Wayahina \r (Marika 9:42-48; Luke 17:1-2) \pi1 \v 6 Kate aituhu wamke evi‑tau vi‑peuna, akanai taum evidoha aituhu naona hanu ananina itana‑ipwe otom wayahina, e bebega ihaponem ena‑opu egavivina deina. Iuna aituhu aitam tevana taina deina vitumahaneu evo‑vi‑peui, ka aituhu apaina tevanana goyona dedewei, akanai munia, dewa‑yaiyai ananina evaniahei Yaubada wayahina. \pi1 \v 7 Aioi! Aituhu mani tomotau goyona idedewei, ka aituhu iuna wamke yam dewa goyona, vona ahiahina, apaina dewa‑yaiyai ananina evaniahei. Eha aka pata dewa goyona aitamoata aitamoata kavito‑pote, kate aioi tau maꞌ tanopi wayahia, iuna taui inahe ananina ivaniahei. \v 8 Wayahina, aituhu nimam, o aem vo‑vi‑peum edewa‑goyona, nau‑wawanim ena‑upwa‑ohoi, ka enꞌ‑one‑yavunei. Eha aitam aviani aituhu na nimam kukukuna, o penapenam yawai‑vavaha evaniahei. Kate aituhu na nimam, o na aem dewa goyona edewa‑nubunubui, apaina nima‑nuanuam, o ae‑nuanuam ai ananata‑vavaha nihenina ihaponem.\x + \xo 18:8 \xt Mat 5:29-30.\x* \v 9 Kadu deina, aituhu matam vo‑vi‑peum edewa‑goyona, nau‑wawanim emoi‑yavunei. Eha aitam aviani aituhu na matam papani‑keana yawai‑vavaha evaniahei. Kate aituhu na matam goyona edewa‑nubunubui, apaina mata‑nuanuam ai ananata‑vavaha nihenina ihaponem. \s1 Sipi\em V\em* Ni‑panipanina \r (Luke 15:3-7) \pi1 \v 10 Eha aitam tevana taina deina utana‑wavini. Tuta habuhabuna tevana yai anelose wahuma imamaei, ka tuta tuta Amau matana idudueyei.\x + \xo 18:10 \xt Ebe 1:14.\x* \v 11 \f a \fr 18:11 \ft Tau sinasinapu ivitumahanei mataina 11 eha Mateu ya iginuma. Mataina taina ivona, “Yauke, Tauna Vi‑tomotau, aomo tanopia iuna yau paisewa tau goyogoyona avaniahei, kadu ana‑ito‑yavuhi.”\f* \x + \xo 18:11 \xt Luk 19:10.\x* \pi1 \v 12 Medeina unuanua? Aituhu aitam onoto yana sipi\em V\em* ai yau 100, ka aituhu aitamoata wayahia ni‑pani, e maiova, onotona medeina yana dewa? Tauna 99‑naia oya bouni, e aitam maimaiovina na‑nenei, a?\fig Sipi maimaiovina|alt="Lost Sheep, Leave 99" src="GS-IB04138.tif" size="span" loc="MAT 18:12-14" ref="18:12" \fig* \v 13 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, tauna 99‑naia wayahi dewa‑haiawa, kate aituhu maimaiovina vaniahe‑havinei, apaina ya dewa‑haiawa wayahina ani‑vainena. \v 14 Ka dewana deina, Amami wahuma ya nuanua eha aitam tevana taina deina na‑ni‑pani. \s1 Aituhu Koiaka Goyona Deweyem \r (Luke 17:3) \pi1 \v 15 Ka aituhu vaneim vi‑goyom yana dewa goyona wayahina, wamke am heta nau‑wawanim enꞌ‑omo tauna ana heta wayahina, ka ami inua ya goyona evo‑vi‑mahetei. Aituhu tauna movim nononi, yawaina avaha vidoha Yaubada matana yam dewana wayahina.\x + \xo 18:15 \xt Luk 17:3; Gal 6:1.\x* \v 16 Kate aituhu tauna eha nuanuana movim na‑nononi, eni‑tawanei ena‑ne, e tomotau aitamoata o ainua kadu etaini nui, ka mataia vaneimna ya goyona evo‑vi‑mahetei. Ka itomi habuhabumi nau‑wawanimi Yaubada ya veimea taina uvi‑muniei, ivona, \b \q1 ‘Vitana matana wayahina, nau‑wawanimi \q2 tau hae ainua o aitonu mataia \q3 dewa habuhabuna uvo‑vi‑mahetei.’\x + \xo 18:16 \xt V.V 19:15; Ioni 8:17.\x* \b \pi1 \v 17 Ka aituhu tauna eha nuanuana movimi na‑nononi, akanai uvona‑opuei tau ekalesia habuhabui wayahia. Ka aituhu tauna eha nuanuana kadue tau ekalesia habuhabui yai vona na‑nononi, akanai uvihahaiei. Tauna nau‑wawani na‑opu ekalesia wayahina, taui eha yai vitumahana deina o kadi takesi\em V\em* a tau vitue deina. \pi1 \v 18 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, unononi. Aituhu avi dewa tanopia uvito‑pote deina, avaha dewaia kadu wahuma vito‑potana. Ka kadue aituhu avi dewa tanopia uyavuhi, avaha dewaia kadu wahuma yavuyavuhina.\x + \xo 18:18 \xt Mat 16:19; Ioni 20:23.\x* \pi1 \v 19 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avona‑havinemi, unononi. Aituhu aviyaivia ainua o aitonu wayahimia tanopia uawaeha aitam dewa wayahina, kadue aituhu dewana wayahina uviama Amau wahuma wayahina, akanai tauna yami viamana nꞌ‑awaehei.\x + \xo 18:19 \xt Mar 11:24; Ioni 15:7.\x* \v 20 Iuna aituhu avi papani tomotau ainua o aitonu au wavea inau‑hohona, iviama, yauke kadue nui amamaei.” \s1 Aitam Onoto Eha Ya Nuanua Nua‑piaha \p \v 21 Ka viwavenena tanoi iakwa, e Pita omo Iesu wayahina, vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, aituhu tuta habuhabuna wayahina au niau vi‑goyou, ai vi‑am tuta wayahina nau‑wawaniu ya goyona anua‑piahi? Akanai tuta ai yau 7?” \p \v 22 Ka Iesu vonei, ivona, \pi1 “Eha. Tuta ai yau 7 eha ana pata, kate avonem tuta ai yau 490 deina. Iuna avi tuta tauna nua‑vinana, nau‑wawanim enua‑piahi.\x + \xo 18:22 \xt Luk 17:4.\x* \v 23 Nau‑wawanim ededewei deina iuna Yaubada ya pai veimea pai dune taina deina. Aitam kini\em V\em* ya nuanua ya tau paisewa ai aga inau‑patei. \v 24 Wayahina kini‑nana\em V\em* vi‑putu, e tau paisewa aitam iomanei anꞌ aga talenita\f a \fr 18:24 \fk Talenita me Girisi movia, ka aitam vona pai iaiava. Dewa tutuaina nihenina \+sls talenita\+sls* vi‑maiena \+sls dirakima\+sls* ai yau 4,320 deina. Tuta ataina aituhu onoto aitam K20 vaniahei a nau‑pata ya paisewa auyewa aitamoata wayahina, e \+sls talenita\+sls* aitamoata vi‑maiena vivane K86,400 deina. Ka Iesu ya viviwava nihenina aitam onoto yanꞌ aga vivane \+sls talenita\+sls* ai yau 10,000. Wayahina, tuta ataina yanꞌ aga K864,000,000 deina. (Dimdim ivona 864 million kina.) Edu \+sls dirakima\+sls* \fqa Vona nihenina.\f* ai yau 10,000, \v 25 ka onotona eha ana pata na‑nau‑pate. Wayahina, kini‑nana\em V\em* veimeyei onotona, tauna awana, natunatui nui kadue yai gugua habuhabui iaimwaneyei, e kini‑nana\em V\em* nau‑pata tupwana vaniahei deina. \pi1 \v 26 Kate tau paisewana, ya nua‑vita kadu yanꞌ ate‑viviha nui, viama wayahina ivona, ‘Aioi! Kauvea, enꞌ‑ate‑nuanuaieu. Apaina au aga habuhabuna anau‑patam.’ \v 27 Akaka kini‑nana\em V\em* ate‑nuanuaiei, e anꞌ aga habuhabuna nua‑piahi, e tau paisewa‑nana iopu. \pi1 \v 28 Iopu ka a niam aitam vaniahei, ka a niamna anꞌ aga wayahina mamaei, vivane 10 kina ana heta. Ka tau paisewa‑nana a niam otona vo‑vi‑avini, e veimeyei, ‘Ataina tuta am aga wayahiua enau‑patei.’ \fig “Ataina tuta am aga wayahiua enau‑patei.”|alt="Mistreat His Fellowservant" src="GS-IB04139.tif" size="span" loc="MAT 18:23-35" ref="18:28" \fig* \pi1 \v 29 Wayahina, a niamna ate‑viviha, e wayahina viama, ivona, ‘Aioi! Au niau, enꞌ‑ate‑nuanuaieu. Apaina au aga habuhabuna anau‑patam.’ \pi1 \v 30 Kate tau paisewa‑nana a niamna ya viama vihahaiei, ka manua yohona nihenina boui, e veimeyei tenoke mamae a itoava anꞌ aga habuhabuna na‑nau‑patei. \v 31 Ka kini‑nana\em V\em* ya tau paisewa tupwai dewana idueyei, ka inua‑vita ananina wayahina. Akaka iomo yai kauvea wayahina, e imataedei. \pi1 \v 32 Ka kini‑nana\em V\em* avaha vaneana nononi, ya tau paisewa‑nana hone‑havinei, omo, e vonei, ivona, ‘Wamke aitam tau paisewa goyo‑vainem! Wamke am aga ani‑vainena wayahiua anua‑piahi. Iuna eviameu, e ate‑nuanuaiem. \v 33 Wamke kadue nau‑wawanim am niamna enꞌ‑ate‑nuanuaie, e kadu anꞌ aga ena‑nua‑piahi deinake.’ \v 34 Ka kini‑nana\em V\em* nua‑goyo ananina. Wayahina, tauna a tau dune‑vi‑avina veimeyei manua yohona tau paisewa‑nana ivunuvunui a itoava anꞌ aga habuhabuna na‑nau‑pata‑yehai wayahina.\x + \xo 18:34 \xt Mat 5:25-26.\x* \pi1 \v 35 Unononi ahiahina. Amau wahuma kadue dedeweyemi deina. Aituhu eha vavaneimi yai goyona wayahimia una‑nua‑piahi, apaina Amau eha yami goyona na‑nua‑piahi.”\x + \xo 18:35 \xt Mat 6:15; Mar 11:25; Epe 4:32; Kol 3:13.\x* \c 19 \s1 Iesu Ya Viwavenena Vaiobu Wayahina \r (Marika 10:1-12) \p \v 1 Iesu ya viwavenena tanoi nau‑yehai, e papani Galili ini‑tawanei, e papani Iudea inui, e Daudau Ioridani iaubo‑tamani. \v 2 Ka yoko ananina Iesu ivi‑muni‑waiwaiei, ka tenoke tauna yai tau kwanakwanaha vo‑vi‑aiaiei ividoha. \p \v 3 Kadu Parisi tupwai iomo tauna wayahina, ka yai nuanua Iesu inau‑dadani yai vi‑tanai wayahina, e yai nuanua ya goyona ivaniahei deina. Ka ivi‑tanaiei, ivona, “Evoneai, Mosese ya veimea awaeheka aituhu yaka nuanua, akanai awawaka kavaiobuei, a?” \p \v 4 Ka Iesu ivona, “Itomi avaha Iginuma uanamanei o eha? Iginuma voneka vivane naona, \b \q1 ‘Yaubada tomotau vevewane‑neiei, \q2 vivane onotona kadu vavinena’\x + \xo 19:4 \xt Nao 1:27; 5:2.\x* \b \m \v 5 kadu Yaubada ivona, \b \q1 ‘Wayahina, onoto nau‑wawani \q2 ayo‑amana na‑ni‑tawanei, \q1 ka awana tavinei, ka taui ainua \q2 akanai yoko vovouna, \q3 inini aitamoata.’\x + \xo 19:5 \xt Nao 2:24; Epe 5:31.\x* \b \m \v 6 Nonova ainua imaꞌ‑keyekeyei, ka ataina avaha aitamoata. Yaubada avaha yai tavine wayahina vi‑manueni. Wayahina, eha aitam tomotau nau‑wawani yai tavine na‑tana‑vewani.” \p \v 7 Wayahina ivi‑tanaiei, ivona, “Aituhu yam vonana tunuhina, aviani wayahina Mosese awaeheka onoto nau‑wawani naona vaiobu ana leta awana venei, e munia akanai vihahaiei, vi‑tunei, e yai tavine vꞌ‑iakwani deinake?”\x + \xo 19:7 \xt V.V 24:1-4; Mat 5:31.\x* \p \v 8 Ka Iesu ivona, “Mosese awaehemi deina, iuna tepami toyoina, kadu eha yami nuanua Yaubada yana vona uvi‑ateteye. Kate tuta naona wayahina, eha Yaubada ya nuanua awawami uvaiobue. Tauna ya nuanua vivane aituhu utavine, akanai umamaei deina. \v 9 Wayahina, ataina yauke awaehemi awawami uvaiobuei, iuna aitamoata wayahina, vivane kenene ana heta. Kate aituhu awami eha ita‑kenene, ka aituhu evaiobuei, kadu aituhu etavine‑tamane, wamke avaha evi‑tau kenekenene.”\x + \xo 19:9 \xt Mat 5:32; 1Ko 7:10-11.\x* \p \v 10 Ka a tau vi‑muni‑waiwai inau‑patei, ivona, “Aituhu onoto awana ai veimea vitana deina, dewa tavine eha ahiahina, kadue tubuao imamaei akanai.” \p \v 11 Ka Iesu ivona, “Tomotau habuhabui eha ai pata viwavenena tanoi iawaehe tunuhina, idewedewe. Ka aituhu aviyaivia ai pata, akanai taui iawaehei vonana vona ahiahina kadu ivi‑ateteyei. \v 12 Onoto tupwai yai tupua wayahina eha ai pata itavine, iuna ivi‑tau poapoana. Ka onoto tupwai apaina ivi‑tau poapoana, ka eha ai pata itavine, iuna mani onoto dabai. Kadue onoto tupwai yai nuanua tavine ivihahaiei Yaubada ya pai veimea wayahina. Ka aituhu aviyaivia ai pata viwavenena tanoi iawaehei, ivi‑ateteyei, akanai yawai ividoha deina.” \s1 Iesu Tevana Kikitui Nau‑iaiavei \r (Marika 10:13-16; Luke 18:15-17) \p \v 13 Ka munia, tupwai tomotau iomomo, e yaheyahe iomaomanei Iesu wayahina. Ka yai nuanua tauna nimana bouni, nau‑iaiavei, ka kadu viama wayahi Yaubada wayahina. Kate Iesu a tau vi‑muni‑waiwai avaha tomotaui idudueyei, ivihahaiei, ivito‑potai. \p \v 14 Akaka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Eha yaheyahe uvito‑potai deina, kate nau‑wawanimi uawaehei wayahiua iomomo. Iuna Yaubada ya nuanua yaheyahe taina deina wayahi vivane taui ya pai veimea wahuma inuinu.”\x + \xo 19:14 \xt Mat 18:2-3.\x* \v 15 Wayahina, Iesu yaheyahe‑naia nimana bouni, nau‑iaiavai. Iakwa, papani‑nana ni‑tawanei. \s1 Tau Kaikaiwabo Ana Wava Ananina \r (Marika 10:17-31; Luke 18:18-30) \p \v 16 Ka tupunaina aitam omo Iesu wayahina, ka ivona, “Tau Viwavenena, yau nuanua yawai‑vavaha avaniahei. Wayahina, avi dewa ahiahina nau‑wawaniu adewei avaniahei?” \p \v 17 Ka Iesu ivona, “Aviani wayahina dewa ahiahina wayahina evi‑tanatanaieu? Iuna, aitamoata mamaei, ka Tauna ana heta ahiahina. Aituhu yam nuanua yawai‑vavaha evaniahei, akanai Yaubada ya veimea evi‑ateteyei.”\x + \xo 19:17 \xt Lev 18:5; Luk 10:28.\x* \p \v 18 Ka tupunaina vi‑tanaiei, ivona, “Avi veimea?” \p Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, \b \q1 “‘Eha enau‑vi‑aniga, \q2 eha ekenene, \q3 eha evainau, \q2 eha evitupu,\x + \xo 19:18 \xt NiT 20:13-16; V.V 5:17-20.\x* \q3 \v 19 ka amam ka ayom evi‑ateteyei’ \b \m ka kadue, \b \q1 ‘yaiam edewa‑vidovidohei \q2 taum edewa‑vidovidohem deina.’”\x + \xo 19:19 \xt NiT 20:12; Lev 19:18.\x* \b \p \v 20 Ka tupunaina ivona, “Nonova a itoava ataina wayahina veimeaia habuhabui avi‑muniei ahiahina. Ka aviani kadue nau‑wawaniu adewei?” \p \v 21 Ka Iesu ivona, “Aituhu nuanuam yam dewa habuhabuna tunutunuhina Yaubada matana, akanai nau‑wawanim emavina yam megeia, e yam gugua habuhabuna eimwaneyei, e ai nau‑pata tau payapayaya evo‑pata‑neiei. Na‑iakwa, emavi‑havine evi‑munieu. Aituhu edewei deinake, apaina am nau‑pata ahiahina wahuma evaniahei.” \p \v 22 Ka tupunaina, avaha Iesu ya vonana nononi, ya nua‑vita nui ni‑tawanei. Iuna tauna avaha tau kaikaiwabo tanopia, ka ya gugua habuhabuna nua‑tania, ka eha ya nuanua nꞌ‑am‑venena‑kavovo. \p \v 23 Wayahina, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, tau kaikaiwabo yai nui Yaubada ya pai veimea wahuma nihenina vita‑vainena. \v 24 Ka kadue avonemi, vahitau kameli\em V\em* yai nui haima matana vitana, kate tau kaikaiwaboi yai nui Yaubada ya pai veimea wahuma vita‑vainena.” \p \v 25 Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ya vonana inononi, ka nuai venau‑tupatupa ani‑vainena. Wayahina taui ivona, “Aioi! Aituhu tau kaikaiwaboi wayahi deina, medeina mani tomotau ito‑yavuha ivaniahe?” \p \v 26 Ka Iesu dunedune wayahia, ka ivona, “Tomotau ai heta eha ai pata ito‑yavuha ivaniahe. Kate aituhu Yaubada ya bagibagi mamaei wayahi, dewa habuhabuna memeanina.”\x + \xo 19:26 \xt Iob 42:2.\x* \p \v 27 Wayahina, Pita vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, itoai medeina? Iuna avaha yama gugua habuhabui ani‑tawanei, e avi‑muni‑waiwaiem?” \p \v 28 Ka Iesu habuhabui vonei, ivona, \pi1 “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, ami nau‑pata potapotami. Apaina auyewana wayahina, tanopi vovouna wayahina, yauke, Tauna Vi‑tomotau, didigau nui yau pai manuena ahihi‑vainena hetana amanuena, ka itomi au tau vi‑muni‑waiwai kadue yami pai manuena ahiahina ai yau 12 hetaia umanuena, e me Isiraeli yai yoko ai yau 12 una‑nau‑yanahi.\x + \xo 19:28 \xt Mat 25:31; Luk 22:30; SiV 3:21.\x* \v 29 Ka eha itomi ami heta. Ka tuta tepakaia, aituhu aviyaivia yai manua, o vavanei, o novunovui, o amamai, o ayoyoi, o natunatui, o yai tano ini‑tawanei, iuna yai nuanua ananina ivi‑muni‑waiwaieu, akanai, taui ai nau‑pata a vo‑vi‑tupana 100 ivaniahei deina, kadue yawai‑vavaha nui ivaniahei. \v 30 Kate taui habuhabui ataina tuta wayahina ai wava anani tanopia, apaina ai wava kikitui wahuma. Ka taui habuhabui ataina tuta wayahina ai wava kikitui tanopia, apaina ai wava anani wahuma.”\x + \xo 19:30 \xt Mat 20:16; Luk 13:30.\x* \c 20 \s1 Baguna Waina\em V\em* A Tau Paisewa \p \v 1 Ka Iesu avaha ya vonana ipuipupuei, e vo‑vi‑mahetei vona tana‑minikuna aitam wayahina, ivona, \mi “Yaubada ya pai veimea wahuma aitam tau vi‑baguna waina\em V\em* deina, ka aitam auyewa mata‑hamwahamwanina wayahina mini, omo megeia, e tau paisewa wayahia naunau‑nene, ya baguna ipaisewei. \v 2 Ka avaha tupwai vaniahai, nui iawaehei ai nau‑pata auyewana wayahina vivane kina aitamoata. Ipupu iakwa, e vi‑tune‑neiei inei ya baguna, ivi‑putu ipaipaisewa. \pi1 \v 3 Ka babau avaha ivane mana‑putu a niwanina wayahina, e tau vi‑bagunana omo‑havine meagai‑nana wayahina, e kadu tomotau tupwai vaniahai maketia imaꞌ‑kavokavovo. \v 4 Wayahina, hone‑neiei, ivona, ‘Itomi kadue una‑nei yau baguna, e upaisewa. Ka apaiku yami paisewa a nau‑pata tunuhina avenemi.’ Akaka iawaehei ine ya baguna wayahina, e taui kadue ivi‑putu ipaipaisewa. \pi1 \v 5 Ka auyewa pouna wayahina, ka kadu vinanavi wayahina, tau vi‑bagunana yana dewa aitamoata deina, ka tomotau tupwai vaniahai, e vi‑tune‑neiei inei ya baguna ipaipaisewa. \pi1 \v 6 Ka pai nau‑yehata wayahina, eha ani‑hoina babau na‑onu, tauna omo‑havine megeia, e tomotau tupwai vaniahai, e vi‑tanaiei, ivona, ‘Aviani wayahina auyewa habuhabuna umaꞌ‑kavokavovo?’ \pi1 \v 7 Ka taui ivona, ‘Eha aitam koiaka ta‑honeai, nꞌ‑awaeheai apaisewa.’ \pi1 Ka tau vi‑bagunana ivona, ‘Itomi kadu una‑nei yau baguna, upaisewa.’ \pi1 \v 8 Akaka, babau onuonu ana tuta wayahina, tau vi‑bagunana tauna a tau dune‑vi‑avina honei, ivona, ‘Tau paisewa habuhabui ehone‑neiei, e ai nau‑pata evenei. Taui vovoui wayahia evi‑putu, e naona taui ai nau‑pata evenei. Ka edewei deina a itoava taui mata‑hamwahamwanina ivi‑putu evaniahei wayahina, e pai nau‑yehata taui ai nau‑pata evenei.’\x + \xo 20:8 \xt Lev 19:13; V.V 24:15.\x* \pi1 \v 9 Ka taui vinanavi ana heta wayahina ipaisewa iomo, e aitamoata aitamoata wayahia a nau‑pata kina aitamoata epei. \v 10 Ka munia, habuhabui iomo, e aitamoata aitamoata wayahia a nau‑pata kina aitamoata epei deina. Ka pai nau‑yehata wayahina, taui naona ivi‑putu iomo. Ka taui inuanua nau‑wawani ai nau‑pata ananina, iuna yai paisewa tuta mamanaina wayahina. Kate taui kadue kina aitamoata ivaniahei yaiai habuhabui deina. \v 11 Wayahina, avaha yai kina iepei, taui tau vi‑bagunana wayahina inau‑vonuvonu. \v 12 E ivonavona, ‘Ia! Taui vovoui yai paisewa ana tuta vivane babau aitamoata, kate itoai yama paisewa ana tuta mamanaina wayahina. Ika, auyewa habuhabuna babau nihenina apaipaisewa, ka wamke avaha ai nau‑pata evenei itoai aitamoata deina. Yam dewana eha tunuhina!’ \pi1 \v 13 Ka tau vi‑bagunana aitam wayahia vonei, ivona, ‘Au niau, yau dewana vivane tunuhina. Enuani. Yaka awaeha medeina? Kawaehei yam paisewa ataina wayahina a nau‑pata vivane kina aitamoata, a? \v 14 Wayahina, yam kina taina enꞌ‑epei, ena‑ne. Yauke yau nuanua vivane taui vovoui ai nau‑pata avenei wamke am nau‑pata aitamoata deina. \v 15 Edu! Yau kina habuhabuna aveimeyei. Aituhu yau nuanua anau‑patai deina, dewana eha aitam aviani wayahima, a? O medeina? Avaha yau am‑venena awawaehina tomotau wayahia edueyei, ka evi‑bwanou, a?’” \p \v 16 Vona tana‑minikuna tanoi iakwa, e Iesu vonei, ivona, “Wayahina, avona‑havinemi, taui habuhabui ataina tuta wayahina ai wava anani tanopia, apaina ai wava kikitui wahuma, ka taui habuhabui ataina tuta wayahina ai wava kikitui tanopia, apaina ai wava anani wahuma.”\x + \xo 20:16 \xt Mat 19:30; Mar 10:31.\x* \s1 Iesu Yanꞌ Aniga Apa‑taputapu‑havinei \r (Marika 10:32-34; Luke 18:31-34) \p \v 17 Ka munia, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui ivanevane Ierusalem wayahina etawana, ka Iesu taui ai yau 12 hone‑hohoni etawana wayahina vivane taui ai heta, e vonei, ivona, \v 18 “Ataina tuta kavanevane Ierusalem wayahina. Ka apaina yauke, Tauna Vi‑tomotau, au tau vi‑nua‑hauhau vi‑nua‑hauhaueu tau vi‑nomu mata‑genai wayahia, ka veimea a tau viwavenena wayahia. Ka munia, taui iveimeyeu anꞌ‑aniga.\x + \xo 20:18 \xt Mat 16:21; 17:22-23.\x* \v 19 Ka taui ineieu me Rom wayahia, e me Rom ivi‑waipoeu, e yavunaia imoamoaniu, e ai nahenahea itutu‑pwatau, anꞌ‑aniga. Ka auyewa aitonu na‑iakwa, Yaubada na‑si‑vi‑mini‑havineu.” \s1 Aitam Vavine Yai Nuanua \r (Marika 10:35-45) \p \v 20 Ipupu tanoi iakwa, e Sebedi awana natunatui ainua nui iomo\f a \fr 20:20 \ft Sebedi natunatuna onotona ainua, ananina ana wava Iamesa, ka taina ana wava Ioni. Ainua Iesu a tau vi‑muni‑waiwai.\f*, e ayoi Iesu wayahina ivi‑tupa‑gum ka ivona, “Yama nuanua aitam mamaei.” \p \v 21 Ka Iesu ivona, “Aviani nuanuami?” \p Ka vavine‑nana ivona, “Apaina, avi tuta evi‑tau veimea, taum yam pai manuena ahihi‑vainena emanueni. Ka ataina nuanuai natunatuai eawaehei nepema imanuena, aitam ateima, aitam akenima, e ai wava ananina deinake, wamke am wava ananina deina.”\x + \xo 20:21 \xt Mat 19:28; Luk 22:30.\x* \p \v 22 Wayahina, Iesu ononotoi vonei, ivona, “Itomi eha yami viamana anꞌ anamana utꞌ‑anamane. Apaina viha ana vei wayahina ana‑nim, ka inahe ananina avaniahei. Itomi medeina? Memeanina itomi kadu vei‑nana wayahina inahe una‑nim?” \p Ka ivona, “Ama pata.”\x + \xo 20:22 \xt Mat 26:39; Ioni 18:11.\x* \p \v 23 Ka Iesu ivona, “Vona ahiahina, nau‑wawanimi vei‑nana wayahina inahe una‑nim. Ka eha nau‑wawaniu taui apaina yau pai veimea nihenina ateiua ka akeniua imanuena avi‑nua‑dadanei. Iuna Amau wahuma ana heta avaha pai vi‑ai‑naia vo‑vi‑aiaia, kadu avaha tomotaui vi‑nua‑dadanei.” \p \v 24 Ka mani tau vi‑muni‑waiwai ai yau 10 avaha Iamesa ka taina Ioni yai viamana tanoi inononi, inua‑goyoei. \v 25 Wayahina, Iesu habuhabui hone‑hohoni, e vonei, ivona, \pi1 “Itomi uanamanei kauvea tanopia taui yai tomotau iveimeyei yai bagibagi wayahina.\x + \xo 20:25 \xt Luk 22:25-26.\x* \v 26 Kate itomi eha nau‑wawanimi taui deina udedewe. Aituhu koiaka wayahimia nuanuana anꞌ anamana na‑nata, tauna nau‑wawani naona na‑nua‑opu, e yaiana wayahi vi‑tau paisewa.\x + \xo 20:26 \xt Mat 23:11; Mar 9:35.\x* \v 27 Ka kadu aituhu koiaka wayahimia nuanuana vi‑tau eta‑naonao wayahimia, tauna nau‑wawani naona yaiana wayahi vi‑tau paisewa‑kavokavovo \v 28 yauke, Tauna Vi‑tomotau, deina. Yauke aomo tanopia, iuna yau nuanua avi‑tau paisewa tomotau habuhabumi wayahimi. Eha yau nuanua tomotau ivi‑tau paisewa wayahiu. Itomi nau‑wawanimi yami goyona wayahi Yaubada unau‑pate, kate eha ami pata. Wayahina, yauke awaehei avi‑tau nau‑seana itomi wayahimi kadu mani tomotau habuhabui wayahi, kadu anꞌ‑aniga tomotau habuhabui ai ito‑yavuha wayahina.”\x + \xo 20:28 \xt Luk 22:27; Pili 2:7.\x* \s1 Iesu Tau Mata‑goyo Ainua Vo‑vi‑aiaiei \r (Marika 10:46-52; Luke 18:35-43) \p \v 29 Vonana iakwa, e Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui meagai Ieriko ini‑tawanei, ivenavenau, ka yoko ananina Iesu ivi‑muniei. \v 30 Ka tau mata‑goyogoyo ainua etawana nepena imanuena, ka avaha Iesu ya tutu‑vivina vaneana inononi, e Iesu wayahina ivi‑putu ivi‑honehone movi ananina wayahina, “Kauvea, Davida wana, edune‑nuanuaieai!” \p \v 31 Ka yoko imimini ononotoi ainua awaniaia iapa‑goyogoyoei, ivito‑potepotei, ivona, “Ia! Ami inua ugenuana! Akanai vi‑hone!” \p Kate ainuaia movi ani‑vainena wayahina ivi‑hone‑havihavine, ivonavona, “Kauvea, Davida wana, edune‑nuanuaieai!” \p \v 32 Wayahina, Iesu mini, e ainuaia honei, ivona, “Aviani nuanuami wayahimi adewei?” \p \v 33 Ka ivona, “Kauvea, memeanina matai edewa‑vidovidohei, adunedune?” \p \v 34 E Iesu ate‑nuanuaiei, e matai vo‑dadani. Ka vo‑kwayavonina ividoha, idunedune, ka taui kadu ivi‑putu Iesu ivi‑muniei. \c 21 \s1 Iesu Meagai Ierusalem Inui \r (Marika 11:1-11; Luke 19:28-38; Ioni 12:12-19) \p \v 1 Ka Iesu yokoia nui ivanevane Ierusalem wayahina, ka iomomo meagai Betepage wayahina, meagaina Oya Olive baimina. Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ainua vi‑nua‑dadanei, e vi‑tunei, ieta‑naoi. \v 2 Ka vonei, ivona, “Ami inua una‑ne tunutunuhimi megeia, ka aitam ase\em V\em* udueyei ai wayahina itana‑ipwei, natui ayona ainua imamaei. Ainua uyavuhi, uomanei wayahiua. \v 3 Aituhu aitam koiaka vi‑tanaiemi yami dewana wayahina, uvona‑nau‑patei, ‘Kauvea ya nuanua,’ e vo‑kwayavonina nꞌ‑awaehemi unꞌ‑omanei.” \p \v 4 Dewana vinꞌ‑omo, iuna nonova tau apa‑taputapu mai‑voneka deina, ivona, \b \q1 \v 5 “Sioni natuna vavinena, vivane tau maꞌ Ierusalem, \q2 umataedai, una‑vona, \q1 ‘Udueyei! Yami kini\em V\em* omomo wayahimia, \q2 ka tauna tau nua‑opu, ka vahitau hetana vi‑ata. \q1 Ka kadu a pai vi‑ata nua‑opuna, \q2 vahitauna aitam ase\em V\em* natui.’”\x + \xo 21:5 \xt Sek 9:9.\x* \b \p \v 6 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ainua ine, e yana vona ivi‑ateteyei. \v 7 E vahitau‑nana na natui ivaniahei, e iomanei. Ka ai pai bwaꞌ badobadona wayahina vahitau waui iyaveni, akaka Iesu manuena, vi‑ata. \v 8 Ka yoko ani‑vainena kadue ai kwama wayahina etawana iyaveni, ka tupwai tomotau ai nahanahai na yawayawai itana‑guyeguyei etawana a vaivana wayahina. \v 9 Ka yokoia tupwai Iesu ieta‑naoei, ka tupwai ivi‑muniei, e habuhabui iawa‑davadava, ka ivi‑honehone, ivonavona, \b \q1 “Davida natuna, awa‑davem. \q2 Eito‑yavuhiai!” \q1 “Kaiwa ananina wayahima! \q2 Kauvea a wavea eomomoi!” \q1 “Kaiwa ananina Tauna Heta‑hoina \q2 wahuma wayahina.”\x + \xo 21:9 \xt Sam 118:25-26; 148:1.\x* \b \p \v 10 Ka tutana Iesu inu Ierusalem wayahina, tau vi‑meagai habuhabui nuai venau‑tamatamana, ka matataui ivi‑tanatanai, ivonavona, “Koiaka tauna?” \p \v 11 Ka yokoia ivona‑nau‑patei, “Tauna tau apa‑taputapu ana wava Iesu, ka meagai Nasareta wayahina papani Galili nihenina omo baina.” \s1 Iesu Manua Vito‑pota Nihenina \r (Marika 11:15-19; Luke 19:45-48; Ioni 2:13-22) \p \v 12 Ka Iesu inu Manua Vito‑pota nihenina, e tau aimwane habuhabui, ka tau vi‑maiena habuhabui vo‑tahoi ini‑ubaubau, ka kina a tau si‑vi‑tamatamana yai tana‑pwaina vi‑kabubui, ka bunebune ai tau aimwane yai pai maꞌ va‑bwegebwegei, \v 13 e vonei, ivona, “Iginuma nihenina ivona, \b \q1 ‘Yau manua ivi‑wahani “Viama A Manua” ’ \b \m kate itomi uvo‑vinei ka ataina vivane \b \q1 ‘vainau a manua.’”\x + \xo 21:13 \xt Isa 56:7; Ier 7:11.\x* \b \p \v 14 Ka tau mata‑goyogoyona ka tau kopekope iomo Iesu wayahina Manua Vito‑pota nihenina, e tauna vo‑vi‑aiaiei, ividoha. \v 15 Kate tau vi‑nomu mata‑genai, ka veimea a tau viwavenena Iesu ya dewa‑bagibagi paipaisewa idudueyei, kadu yaheyahe movi inononi. Yaheyahe Iesu wayahina ivi‑honehone Manua Vito‑pota nihenina, ivonavona, “Davida natuna, eito‑yavuhiai”. Wayahina, tau vi‑nomu mata‑genai, ka veimea a tau viwavenena inua‑goyoei. Iuna eha ita‑vitumahane, ka inuanua yaheyahe yai vonana vivane vitupu. \p \v 16 Akaka taui Iesu wayahina ivona, “Yaheyahe taina yai vona enononi?” \p Ka Iesu ivona, “Ika. Avaha anononi. Kate itomi medeina? Kaiwadi, Iginuma ana vona nuami ipani, a? Vivane ivona, \b \q1 ‘Yaheyahe mwatutukui awaia \q2 am awa‑dava ahiahina evaniahei.’”\x + \xo 21:16 \xt Sam 8:2.\x* \b \p \v 17 Ka Iesu ni‑tawanei, iopu Ierusalem wayahina, e omo meagai Betani wayahina, e dauva ioyoma. \s1 Iesu Madaiba Bwanatei \r (Marika 11:12-14, 20-24) \p \v 18 Mana navia, mana‑putua, Iesu mini, ka mavi‑havine Ierusalem wayahina, ka am navovo. \v 19 Ka etawana nepena ai ana dune madaiba deina na yawaina dueyei, e omo wayahina. Kate eha aitam uana ta‑dueye, yawaina ana noe mamaei. Ka Iesu ai‑nana wayahina ivona, “Tuta omomo, eha ena‑ua‑havine.” Ka ya bwanata iakwa, e ai‑nana yawaina habuhabui inau‑moewa. \p \v 20 Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ai‑nana idueyei, ka nuai vi‑tupatupa, e taui ivi‑tanaiei, ivona, “Medeina edewei, e vo‑kwayavonina ai‑nana avaha nau‑putu ipwavu deina?” \p \v 21 Ka Iesu vonei, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu yami vitumahana nui, ka aituhu eha uva‑hamwahamwana, dewa tanoi ai‑nana wayahina avevewanei ataina vivane dewa kikituna. Itomi kadue ami pata uvevewanei deina. Kadue aituhu yami vitumahana nui, itomi ami pata oya tanoi uveimeyei, una‑vona, ‘Ena‑opu hawana,’ e oyana vi‑ateteyemi.\x + \xo 21:21 \xt Mat 17:20; Luk 17:6; 1Ko 13:2; Ioni 14:12.\x* \v 22 Aituhu yami vitumahana nui Yaubada wayahina uviama, apaina aviani uviama wayahina uvaniahei aitamoata deina.”\x + \xo 21:22 \xt Mat 7:7-11; 18:19.\x* \s1 Iva‑hamwahamwana Iesu Ya Veimea Wayahina \r (Marika 11:27-33; Luke 20:1-8) \p \v 23 Ka Iesu mavina omo Manua Vito‑pota wayahina, ka vi‑putu viwavenena, ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka tau eta‑naonao iomo wayahina, e ivi‑tanaiei, ivona, “Koiaka ana wava ananina awaehem yam dewa taina ededewei? Kadu koiaka yam bagibagi venem?” \p \v 24 Ka Iesu vonei, ivona, “Naona amai‑vi‑tanaiemi, ka aituhu unau‑patau, akanai, yauke kadue amataedami au veimea wayahina. \v 25 Yau vi‑tanai taina. Koiaka ana wava ananina Ioni Tau Bapitaiso awaehei tauna tomotau vi‑bapitaisoei? Kadi Yaubada o tomotau?” \p Ka taui matataui ivitana‑heyoheyo, ivonavona, “Medeina ya vi‑tanai tanoi kanau‑pate? Aituhu kana‑vona, ‘Yaubada wayahina’, apaina tauna vi‑tanai‑havineka, na‑vona, ‘Aituhu deina, aviani wayahina Ioni ya nau‑wahena eha uta‑vitumahane?’ \v 26 Kate aituhu kana‑vona, ‘Tomotau wayahia’, akanai yokoia inononi, e apaina ivunuka, iuna taui habuhabui iawaehei Ioni aitam tau apa‑taputapu Yaubada wayahina.”\x + \xo 21:26 \xt Mat 14:5.\x* \p \v 27 Wayahina, Iesu ya vi‑tanai tanoi eha ita‑nau‑pata‑vidohe, ka ivona, “Kaiwadi, itoai eha atꞌ‑anamane.” \p Akaka tauna vonei, ivona, “Wayahina, eha yau nuanua amataedami koiaka awaeheu dewaia adedewei. \s1 Vona Tana‑minikuna Aitam Onoto Natunatuna Ononotoi Ainua Wayahia \p \v 28 Kate vona tana‑minikuna taina unononi, e avi‑tanaiemi. \pi1 Onoto aitam natunatuna ainua ononotoi imamaei. Ka aitam auyewa onoto‑nana mai‑tupuina wayahina ivona, ‘Natu, ataina ena‑ne yaka baguna, e epaisewa.’ \pi1 \v 29 Ka mai‑tupuina ivona, ‘Eha yau nuanua. Yauke ikoi.’ Kate munia nua‑vinana, e ine baguna, e paisewei. \pi1 \v 30 Munia onoto‑nana natuna vꞌ‑inuana kadue vonei deina, ivona, ‘Natu, ataina ena‑ne yaka baguna, e epaisewa.’ \pi1 Ka vꞌ‑inuana ivona, ‘O, ahiahina. Apaina ana‑ne.’ Kate eha ta‑ne. \m \v 31 Ka ataina avi‑tanaiemi, natunatuna ainua wayahia, koiaka amana ya nuanua dewei?” \p Ka ivona, “Unu‑tauna.” \p Wayahina, Iesu vonei, ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, unononi. Tau goyogoyona, ka takesi\em V\em* a tau vitue, ka kenene a tau aimwane, kadue mani tomotau goyona deina inuinu Yaubada ya pai veimea nihenina, kate itomi eha. \v 32 Iuna nonova, Ioni etawana tunuhina viwavenemi, kate itomi eha uta‑vitumahane. Takesi a tau vitue, kadue kenene a tau aimwane ivitumahanei. Ka matamia taui yai nua‑vinana udueyei, kate dewana eha ana pata wayahimi. Itomi eha ya nau‑wahena uta‑vitumahane, kadu eha uta‑nua‑vinana.\x + \xo 21:32 \xt Luk 3:12; 7:29-30.\x* \s1 Tomotau Baguna Waina\em V\em* Idune‑vi‑avini \r (Marika 12:1-12; Luke 20:9-19) \p \v 33 Uvanevaneneha, e kadu aitam vona tana‑minikuna wayahina avonemi. \pi1 Aitam tau vi‑tano baguna waina\em V\em* baguni yana tano nihenina, e tutu‑gani‑vivini, e waina\em V\em* a pai pipi kadue nau‑vevewanei nihenina, kadu pai dune‑vi‑avina a manua mamanaina baguna nihenina yonei. Iakwa, e tau dune‑vi‑avina tupwai nui iawaehei bagunana idune‑vi‑avini, ka aihana ana tuta wayahina taui ai vo‑pata ivaniahei, kadu tau vi‑tano tauna a vo‑pata ivenei. Iuna tauna ya baguna. Ka tau vi‑tano‑nana tauya ine mani meagai tupwana bana wayahina.\x + \xo 21:33 \xt Isa 5:1-2.\x* \pi1 \v 34 Ka aihana ana tuta vinꞌ‑omo, e tau vi‑tano‑nana ya tau paisewa tupwai vi‑tunei imavina, ya nuanua vivane waina\em V\em* uana iepei bagunana a tau dune‑vi‑avina wayahia, vivane a vo‑pata. \v 35 Kate tau dune‑vi‑avina‑naia ya tau paisewa ipoyꞌ‑avini. Ka aitam ivunui, ka vꞌ‑inuana inau‑vi‑anigi, ka vꞌ‑itonuna itutu‑hanuhanui. \pi1 \v 36 Munia tau vi‑tano‑nana mani tau paisewa vi‑tunei, ine wayahia, ka tau paisewaia ai yau habuhabui. Kate tau dune‑vi‑avina‑naia yai dewa aitamoata, vivane habuhabui ivunu‑neiei. \pi1 \v 37 Ka tuta pai nau‑yehata wayahina natuna onotona vi‑tunei ine wayahia. Ka tau vi‑tano‑nana ana heta wayahina vonavona, ‘Akanai, natu ivi‑ateteyei.’ \pi1 \v 38 Ka natu‑nana omomo, e aitam tau dune‑vi‑avina wayahia ivona, ‘Yaiau, aina natuna aitamoata‑hoina kavunui! Na‑iakwa, itoka tauna yana gabu kaveimeyei, a?’\x + \xo 21:38 \xt Mat 27:18.\x* \v 39 Wayahina ipoyꞌ‑avini baguna nihenina, e itaini iopu inau‑vi‑anigi.\x + \xo 21:39 \xt Ebe 13:12.\x* \m \v 40 Ka yau vi‑tanai wayahimia taina. Avi tuta tau vi‑tano‑nana na‑mavi‑havine yana tano wayahina, medeina yana dewa tau dune‑vi‑avina‑naia wayahia?” \p \v 41 Ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka tau eta‑naonao ivona, “Tauna nau‑wawani tau goyogoyo‑naia na‑nau‑vi‑anigi dewa‑yaiyai ananina wayahina. Iakwa, e tau dune‑vi‑avina vovoui kadu ahiahi vaniahei, e apaina aihana ana tuta wayahina taui a nau‑pata ivenei tunuhina, avaha iawaehei deina.” \p \v 42 E Iesu kadue vonei, ivona, “Ika, deinake. Kate medeina itomi mwagemwagemi? Kaiwadi Iginuma ana vona taina Tau Ito‑yavuha‑nana wayahina eha uta‑nua‑vi‑avini? Ivona, \b \q1 ‘Ohonana nonova manua a tau yona ivihahaiei, \q2 ka ataina tuta wayahina mimini, \q3 ka avaha vi‑ohona naona, \q2 kadue tauna ohona habuhabuna \q3 bagibagi‑tawanei, e veimeyei.’ \q1 ‘Dewana Kauvea ya paisewa, \q2 kadu matakaia ahihi‑vainena.’\x + \xo 21:42 \xt Sam 118:22-23; Rom 9:33; 1Pi 2:6-8.\x* \b \m \v 43 Wayahina, avonemi, tuta naona Yaubada ya pai veimea wayahimia mamaei. Kate tauna ya pai veimea nꞌ‑epei wayahimia, ka nꞌ‑am‑veneneyei mani tomotau wayahia. Iuna taui ya pai veimea uana ahiahina iuaua. \v 44 Aituhu aviyaivia ina‑peu ohona taina hetana, apaina idobwedobwe‑neiei. Kate aituhu ohonana na‑peu tomotau hetaia, akanai ohonana na‑mukumukui.” \p \v 45 Ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka Parisi nui Iesu ya vona tana‑minikuna tanoi inononi, ka avaha ianamanei tau dune‑vi‑avina‑naia goyogoyoi viviwavea vivane taui. Wayahina, inua‑goyoei. \v 46 E taui yai nuanua Iesu ipoyꞌ‑avini, kate eha ita‑dewe. Iuna yokoia ivitumahanei Iesu tau apa‑taputapu aitam, ka iawa‑vidovidohei. Wayahina, tau vi‑nomu kadu Parisi yokoia imatamatautei. \c 22 \s1 Anianina Ananina \r (Luke 14:15-24) \p \v 1 Iesu kadu aitam vona tana‑minikuna wayahina tomotau ipupuei. \v 2 Ivona, \pi1 “Yaubada ya pai veimea taina deina. Aitam kini\em V\em* mamaei, ka natuna onotona anianina nau‑vevewanei ya tavine wayahina. \v 3 Ka kini‑nana\em V\em* tauna ya tau paisewa vi‑tune‑neiei, ine aviyaivia ya nuanua mataedai vi‑aniani wayahina. E ya tau paisewa itauya iomo tomotau‑naia wayahia, kate tomotaui, avaha kini‑nana\em V\em* ya tuyeha inononi, didikuna ivihahaiei. \pi1 \v 4 Ka kini‑nana\em V\em*, avaha yai dewaia anamanei, tau paisewa tupwai kadu vi‑tunei, ine, e imataedai havine deina. ‘Yami kini\em V\em* anꞌ aniani avaha vo‑vi‑aiaia, potapotami, kadu ya bulumakau\em V\em* anani ka bulumakau\em V\em* binabinai avaha vunu‑neiei, ka vahitau habuhabuna deina. Ka tauna vonevonemi, “Unꞌ‑omo natu ya tavine anianina wayahina, kanꞌ‑am, e kadewa‑haiawa.” ’ \pi1 \v 5 Kate tomotaui kadu mataedana ivihahaiei, eha itꞌ‑omo. Ka tupwai imaꞌ‑kavokavovo, ka tupwai ine yai baguna wayahia, kadu tupwai mani paisewa idedewei, aviani taui yai nuanua. \v 6 Ka tomotaui tupwai kini‑nana\em V\em* ya tau paisewa ipoyꞌ‑avini, ivunu‑neiei, inau‑vi‑anigi.\x + \xo 22:6 \xt Mat 21:35.\x* \pi1 \v 7 Ka tutana kini‑nana\em V\em* dewaia tanoi vaneana nononi, tauna nua‑goyo ani‑vainena, ka ya tau nau‑havia vi‑tune‑neiei ine, e taui tau nau‑vi‑aniga‑naia imutu‑neiei, ka yai meagai itunu‑anai akanai. \pi1 \v 8 Ka kini‑nana\em V\em* ya tau paisewa honei iomo, e vonei, ivona, ‘Tavine anianina avaha vo‑vi‑aiaina mamaei, kate tomotau‑naia naona amataedai, taui eha nau‑wawani inꞌ‑omo. \v 9 Wayahina, uneine etawana wayahia, ka avi tomotau uvaniahai uvonei inꞌ‑omo tavine anianina wayahina, inꞌ‑ania.’ \pi1 \v 10 E tau paisewa‑naia ine tomotau habuhabui ivaniahai, ivahautei, tupwai goyogoyoi, ka tupwai ahiahi. Ka tavine a manua ivi‑nau‑vi‑anai. \pi1 \v 11 Ka kini‑nana\em V\em* omo manuana, inui, e ya nuanua tau bwanibwani dudueyei. Ka tauna onoto aitam dueyei, ka onotona eha tavine kwamana ta‑weteni. \v 12 Wayahina kini‑nana\em V\em* vi‑tanaiei, ivona, ‘Au niau, tavine kwamana eha eta‑weteni, wayahina koiaka awaehem baina enu‑mei?’ \pi1 Ka onoto‑nana matauta nui eha ana pata kini‑nana\em V\em* ya vi‑tanai na‑nau‑pate. \pi1 \v 13 Wayahina, kini‑nana\em V\em* tauna ya tau paisewa vonei, ivona, ‘Onoto taina upoyꞌ‑avini, e nimana ka aena uyohoyohoni, e uhaponei na‑opu novanovana nihenina, e tanoi wayahina na‑tou, na‑nua‑vita inahe wayahina.’\x + \xo 22:13 \xt Mat 8:12; 25:30; Luk 13:28.\x* \m \v 14 Unononi. Tomotau habuhabui Yaubada ya mataeda inononi, kate ai vi‑am wayahia nau‑wawani tauna vi‑nua‑dadanei? Eha habuhabui.” \s1 Takesi Wayahina \r (Marika 12:13-17; Luke 20:20-26) \p \v 15 Ka Parisi ine, e yai vi‑nua‑hauhau ivo‑vi‑aiaia medeina Iesu ipoyꞌ‑avini, ka ivona, “Kavi‑tanatanaiei, ka ya nau‑pata nihenina ya goyona kavaniahei.”\x + \xo 22:15 \xt Mar 3:6.\x* \v 16 Ka taui wayahia ai tau vi‑muni‑waiwai tupwai ivi‑nua‑dadanei, kadue Erodi yaiana nui ivi‑tunei iomo Iesu wayahina, e ivona, “Tau Viwavenena, avaha anamanem wamke ahiahim, kadu wamke Yaubada ya nuanua eviwavenei tunutunuhina tomotau wayahia. Kadue wamke eha tomotau yai nuanua wayahina eta‑matamatauta, iuna taui ai wava anani eha aitam aviani wayahima. \v 17 Wayahina, yama vi‑tanai taina enau‑pata wayahiai. Nau‑wawanika Sisa\em V\em* wayahina takesi\em V\em* kaboui o eha?” \p \v 18 Ka Iesu avaha yai nua‑goyo anamanei, wayahina ivona, “Itomi tau vitupu. Aviani wayahina udewa‑dadana unau‑daeu? \v 19 Akanai, aitam kina takesina\em V\em* wayahina uomanei wayahiua adueyei.” \p Ka kinana aitamoata iepe, ivenei dueyei. \v 20 Kadu Iesu vonei, ivona, “Kina taina hetana, koiaka mayamayauna iginumi mamaei, ka koiaka ana wava iginumi mamaei?”\fig “Koiaka mayamayauna iginumi mamaei?”|alt="Whose Inscription?" src="GS-IB04121.tif" size="span" loc="MAT 22:15-21" ref="22:20" \fig* \p \v 21 Ka ivona, “Sisa\em V\em*.” \p Ka Iesu nau‑patei, ivona, “Deina. Wayahina, aituhu aviani Sisa\em V\em* ya gugua, akanai Sisa\em V\em* uvenevenei, ka aituhu aviani Yaubada ya gugua, akanai Yaubada uvenevenei.”\x + \xo 22:21 \xt Rom 13:7.\x* \p \v 22 Ka Iesu yana vona na nua‑uyana inononi, wayahina nuai venau‑tamatamana, ka ini‑tawanei. \s1 Yawai‑vavaha Wayahina \r (Marika 12:18-27; Luke 20:27-40) \p \v 23 Ka auyewana wayahina, tupwai Sadusi iomo Iesu wayahina. Taui eha mini‑havine ita‑vitumahane, kate mini‑havine wayahina ivi‑tanaiei,\x + \xo 22:23 \xt Dew 23:8.\x* \v 24 ivona, \pi1 “Tau Viwavenena, Mosese ivona aituhu onoto awana ka eha natunatui, ka aituhu onoto‑nana aniga, munia wadaena nau‑wawani namoiana tavine, e aituhu vavinena vi‑natuna, tevanina vivane onoto aninigana natuna.\x + \xo 22:24 \xt V.V 25:5.\x* \v 25 Ka aitam onoto vavaneina ai yau 6 nui imamae, ka unu‑tauna tavine, e aniga, ka eha aitam natuna. Ka taina nepena vaneina wadaena tavinei. \v 26 Ka vꞌ‑inuana kadue deina, ka vꞌ‑itonuna deina ineine, e pai nau‑yehata vi‑7‑na. \v 27 Ka pai nau‑yehata wayahina, vavinena kadue aniga. \v 28 Ka mini‑havine anꞌ auyewa wayahina, yawai vovouna wayahina, ononotoi ai yau 7 wayahia, koiaka tauna awana? Iuna habuhabui itavinei.” \p \v 29 Ka Iesu ivona, \pi1 “Itomi unuanua bwagona. Iuna eha Iginuma utꞌ‑anamane, kadue eha Yaubada ya bagibagi utꞌ‑anamane. \v 30 Mini‑havine munia, tomotau eha itavine. Ka taui imini‑havine, yai dewa anelose wahuma aitamoata deina. \v 31 Ika, tau anianiga yai mini‑havine wayahina mwagemwagemi. Iuna eha Iginuma uta‑iaiava ahiahina. Unononi, Yaubada yana vona wayahimia, ivona, \b \q1 \v 32 ‘Yauke Abaraham ya Yaubada \q2 kadu Isaki ya Yaubada \q3 kadue Iakobo ya Yaubada.’ \b \mi Ka Yaubada eha tau anianiga yai Yaubada. Tauna taui yawayawai yai Yaubada.”\x + \xo 22:32 \xt NiT 3:6; Mat 8:11.\x* \p \v 33 Ka tomotaui yoko nihenia ya vonana inononi, ka nuai vi‑tupatupa ya viwavenena wayahina. \s1 Avi Veimea Ananina? \r (Marika 12:28-34; Luke 10:25-28) \p \v 34 Ka Parisi yoko, avaha inononi vivane Iesu Sadusi yoko yai vi‑tanai nau‑patei ahiahina ka vane‑tawanei tomotau mataia deina, taui inau‑hohona‑havine, ka iomo Iesu wayahina. \v 35 Ka taui wayahia veimea a tau nua‑uya aitam omo Iesu wayahina, nuanuana aitam vi‑tanai wayahina na‑nau‑dadani. \v 36 Ivona, “Tau Viwavenena, veimea habuhabui wayahia, avi veimea ananina?” \p \v 37 Ka Iesu ivona, “Veimea ananina taina, \b \q1 ‘Yam Kauvea Yaubada evi‑ateteyei \q2 nuam habuhabuna wayahina, \q1 kadu ininim habuhabuna wayahina, \q2 kadue yam nuanua habuhabuna wayahina.’\x + \xo 22:37 \xt V.V 6:5.\x* \b \m \v 38 Vonana vona ananina, kadu veimea naona. \v 39 Ka kadu vꞌ‑inuana taina deina, vivane, \b \q1 ‘Tomotau habuhabui edewa‑vidovidohei \q2 taum nuanuam deina.’\x + \xo 22:39 \xt Lev 19:18; Mat 7:12.\x* \b \m \v 40 Veimea habuhabui ai pai mini, kadu tau apa‑taputapu yai iginuma habuhabui ai pai mini ivinꞌ‑omo veimeaia wayahina.”\x + \xo 22:40 \xt Rom 13:10; Gal 5:14.\x* \s1 Davida Natuna Wayahina \r (Marika 12:35-37; Luke 20:41-44) \p \v 41 Ka Parisi‑naia imimini, ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, \v 42 “Medeina unuanua Tau Ito‑yavuha‑nana wayahina? Avi dede yana dede?” \p Ka taui ivona, “Davida yana dede wayahina na‑omo.”\x + \xo 22:42 \xt Ioni 7:42.\x* \p \v 43 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Aituhu deina, aviani wayahina Davida apa‑taputapuei Nuana Ahihinata ya bagibagi wayahina, kadue apa‑Kauveyei deina? Ivona, \b \q1 \v 44 ‘Yaubada ivona yau Kauvea wayahina, ivona, \q2 “Ateiua emanuena a itoava am havia \q3 aem iwaunina abouni, eveimeyei wayahina.” ’\x + \xo 22:44 \xt Sam 110:1; Mat 26:64.\x* \b \m \v 45 Aituhu Tau Ito‑yavuha vivane Davida ya Kauvea, medeina Tau Ito‑yavuha ana pata Davida yana dede wayahina \m na‑omo?”\f a \fr 22:45 \ft Iesu ya vi‑tanai taina vitana iuna aituhu koiaka ya tupua naona, tauna ana wava ananina. Aituhu Davida mai‑tupua, tauna ananina, o aituhu Tau Ito‑yavuha mai‑tupua, tauna ananina. Iesu ya pai mini ananina vivane Tau Ito‑yavuha maꞌ‑vavaha. Wayahina, tauna avaha mamaei tutana Davida tupua. Wayahina, Tau Ito‑yavuha ana wava ananina, ka Davida awaehei deina, e apa‑Kauveyei. Munia Tau Ito‑yavuha vi‑tomotau, vivane Iesu.\f* \v 46 Ka eha aitam koiaka ana pata Iesu ya vi‑tanai taina na‑nau‑pate. Ka auyewana wayahina a itoava Iesu yanꞌ aniga wayahina, tomotau imatamatautei. Wayahina, eha aitam koiaka kadue Iesu ta‑vi‑tanatanai‑havine. \c 23 \s1 Iesu Parisi Kadu Veimea A Tau Viwavenei Apa‑goyogoyoi \r (Marika 12:38-40; Luke 11:37-52; 20:45-47) \p \v 1 Vonaia iakwa, e Iesu yoko‑naia wayahia kadu a tau vi‑muni‑waiwai wayahia ivona, \pi1 \v 2 “Nonova Mosese me Isiraeli veimeyei, ka ataina veimea a tau viwavenena kadue Parisi yoko iveimeyemi deina. \v 3 Wayahina, aviani iviwavenemi, akanai nau‑wawanimi uvi‑muniei deina. Kate eha nau‑wawanimi yai dewa udewa‑vꞌ‑iune. Iuna taui eha yai viwavenena ita‑dewa‑nubunubu.\x + \xo 23:3 \xt Mal 2:7-8.\x* \v 4 Taui pai avana vitai tomotau ivenevenei, ka eha pai avana‑naia wayahia ina‑ivaite. \pi1 \v 5 Yai dewa habuhabuna idedewei, iuna yai nuanua tomotau idudueyei, e munia dewaia wayahi inꞌ‑awa‑davedavei. Iginuma a pai vi‑ai tepai ka nimai wayahi badobadona inau‑vevewanei, kadu ivaivana mamanaina ai kwama wayahi iweteweteni. Ka idedewei deina, iuna yai nuanua ivo‑vi‑memeani mani tomotau idudueyei, e munia inuanua Yaubada ivi‑ateteyei bagibagina.\x + \xo 23:5 \xt Mat 6:1; NiT 13:9; V.V 6:8; Yau 15:38-39.\x* \v 6 Ka kadu inava ana tuta wayahina, taui nuanuai tana‑pwaina imanuena, ka kadu manua tapanono nihenia yai nuanua ananina pai manuena ahiahina ivaniahei. \v 7 Ka avi tuta maketia ini‑awana, yai nuanua tomotau inau‑kaiwei mani tomotau mataia, kadu yai nuanua tomotaui ivi‑wahani ‘tau viwavenena’, e ai wava isi‑nai mani tomotau mataia deina. \pi1 \v 8 Ka apaina itomi eha nau‑wawanimi tomotau ivi‑wahanimi Rabi\em V\em*. Iuna, habuhabumi yami Kauvea vivane aitamoata‑hoina, ka habuhabumi vavaneimi. \v 9 Kadu eha nau‑wawanimi aitam koiaka tanopia vi‑wahani ‘Amau’. Iuna Amami aitamoata‑hoina wahuma mamaei. \v 10 Kadu eha nau‑wawanimi tomotau ivi‑wahanimi ‘tau viwavenena’. Iuna Tau Ito‑yavuha taua au heta‑ohota yami tau viwavenena. \v 11 Ka aituhu koiaka wayahimia eta‑naonaoemi, tauna nau‑wawani vi‑tau paisewa‑kavokavovo wayahimi.\x + \xo 23:11 \xt Mat 20:26; Mar 9:35; Luk 22:26.\x* \v 12 Ka aituhu koiaka wayahimia nua‑vane, apaina Yaubada onotona na‑dewei, na‑nua‑opu. Ka aituhu koiaka nua‑opu, apaina Yaubada onotona ana wava na‑si‑nai.\x + \xo 23:12 \xt Iob 22:29; V.T 29:23; Luk 14:11; 18:14.\x* \pi1 \v 13 Aioi, itomi veimea a tau viwavenena wayahimi, kadue itomi Parisi yoko wayahimi! Itomi tau vitupu! Iuna itomi eha Yaubada ya pai veimea wahuma uta‑nuinu, kadu mani tomotau uvito‑potapotai, ka uvonevonei taui eha ai pata ina‑nu. \pi1 \v 14 \f a \fr 23:14 \ft Tomotau sinasinapui ivona mataina 14 eha Mateu ya iginuma, kate ivitumahanei avaha Mateu ya iginuma ginumi‑yehai, akanai munia mani tomotau mataina 14 vi‑nuia buki taina wayahina. Mataina 14 ivona, “Aioi, itomi veimea a tau viwavenena wayahimi kadu aioi itomi Parisi yoko wayahimi! Itomi tau vitupu! Iuna wadawadaei yai pai maꞌ uvainaui. Ka kadu yami viama unau‑vi‑manamanaia tomotau mataia iuna yami nuanua iapa‑vidovidohemi. Wayahina, apaina itomi dewa‑yaiyai ani‑vainena uvaniahei Yaubada wayahina.”\f* \pi1 \v 15 Aioi, itomi veimea a tau viwavenena wayahimi, kadue itomi Parisi yoko wayahimi! Itomi tau vitupu! Iuna tuta habuhabuna wayahina meagai habuhabui wayahia ututu‑vivina, iuna yami nuanua onoto aitamoata uvaniahei, uviwavenei, vivane ami tau vi‑muni‑waiwai. Ka munia, onoto‑nana vi‑putu itomi yami dewa na‑dewa‑nubunubu, ka tauna vi‑muniemi. Ka avonemi, itomi Satana ya tau paisewa, ka munia, onoto‑nana vane‑tawanemi paisewa goyona wayahina. Ka apaina ami dewa‑yaiyai uvaniahei yami dewa goyona wayahi, kate tauna a dewa‑yaiyai ainua na‑vaniahei ya dewa goyona wayahi. \pi1 \v 16 Aioi wayahimi! Itomi vivane tau mata‑goyogoyo, kate mani tomotau ueta‑naonaoe! Iuna itomi uvonavona, ‘Aituhu aviyaivia ivona‑dabadaba Manua Vito‑pota a wavea, taui yai vona‑dabadabana eha aitam aviani. Eha nau‑wawani munia idewa‑yehai. Kate aituhu aviyaivia ivona‑dabadaba Manua Vito‑pota a goula\em V\em* wayahina, eha nau‑wawani vona‑dabadabana itana‑bwege.’\x + \xo 23:16 \xt Mat 15:14.\x* \v 17 Vona ahiahina, itomi mwagemwagemi kadu mata‑goyogoyomi! Aviani hetana? Manua Vito‑pota a goula\em V\em*, o kadi Manua Vito‑pota ana heta? Avonemi goulana\em V\em* ana wava ananina iuna Manua Vito‑pota ana heta ana wava ani‑vainena. \v 18 Ka kadu uvonavona, ‘Aituhu aviyaivia ivona‑dabadaba pai vi‑nomu a wavea, taui yai vona‑dabadabana eha aitam aviani. Eha nau‑wawani idewa‑yehai. Kate aituhu aviyaivia ivona‑dabadaba am‑venena‑kavovo‑nana pai vi‑nomu hetana wayahina, eha nau‑wawani vona‑dabadabana itana‑bwege.’ \v 19 Itomi mwagemwagemi! Aviani ananina? Tomotau yai am‑venena pai vi‑nomu hetana, o kadi pai vi‑nomuna ana heta? Vona tunuhina, pai vi‑nomuna vivane am‑venena‑kavovo‑naia vito‑potepotei. \v 20 Wayahina unononi. Aituhu aviyaivia ivona‑dabadaba pai vi‑nomu a wavea, taui kadu ivona‑dabadaba pai vi‑nomu wayahina, kadu avi gugua habuhabuna hetana imamaei wayahina. \v 21 Kadue aituhu aviyaivia ivona‑dabadaba Manua Vito‑pota a wavea, taui kadu ivona‑dabadaba Manua Vito‑pota wayahina, kadu Tauna Manua Vito‑pota nihenina mamaei wayahina. \v 22 Ka aituhu aviyaivia ivona‑dabadaba wahuma wayahina, taui ivona‑dabadaba Yaubada ya pai manuena ahihi‑vainena wayahina, kadue Tauna pai manuenana hetana manuena wayahina.\x + \xo 23:22 \xt Isa 66:1; Mat 5:34.\x* \pi1 \v 23 Aioi, itomi veimea a tau viwavenena wayahimi, kadue itomi Parisi yoko wayahimi! Itomi tau vitupu! Iuna Mosese ya veimea kikitui udewa‑nubunubui, ka udune‑vivinimi udedewei tunuhina. Wayahina, yami mata‑sinisinina ana wava miniti\em V\em*, kadu yami pai tunina tunina utana‑vewani gwau ai yau 10 wayahia, ka gwau ai yau 9 upoyꞌ‑avini, ka gwau aitamoata uam‑veneneyei Yaubada wayahina. Dewana akanai, iuna veimea veimeyeka kadewei deina. Kate avi veimea anani, itomi dewaia udewa‑kavokavovoei, ka eha uta‑dune‑vivinimi. Dewaia anani vivane dewa tunutunuhina mani tomotau wayahi, ka ate‑nuanuai mani tomotau wayahi, kadue vi‑ateate Yaubada wayahina. Dewaia habuhabui uvi‑nua‑pania. Ka avonemi nau‑wawanimi veimeaia anani kadu veimeaia kikitui udewa‑nubunubui.\x + \xo 23:23 \xt Lev 27:30; Mik 6:8.\x* \v 24 Itomi vivane tau eta‑naonao, kate mata‑goyogoyomi. Yami dewa taina deina. Ami buyavi uvo‑vi‑aiaia, e namo‑sihisihi uepa‑yavunei, kate vahitau ananina kameli\em V\em* deina utonotononi. \pi1 \v 25 Aioi, itomi veimea a tau viwavenena wayahimi, kadue itomi Parisi yoko wayahimi! Itomi tau vitupu! Iuna yawaimi yami dewa taina deina. Vei ka gaeba vuvunaha unosinosia, unau‑wohi, uvo‑vi‑aiaia ahiahina, kate nihenina gawagawamina, ka vainau ka nua‑tani inau‑vi‑anai.\x + \xo 23:25 \xt Mar 7:4.\x* \v 26 Itomi Parisi yoko mwagemwagemi! Nau‑wawanimi naona vei nihenina ka gaeba nihenina uvo‑vi‑aiaia Yaubada matana. Ka aituhu nihenina tunutunuhina, akanai vuvunaha kadue tunutunuhina Yaubada matana. \pi1 \v 27 Aioi, itomi veimea a tau viwavenena wayahimi, kadue itomi Parisi yoko wayahimi! Itomi tau vitupu! Iuna yawaimi unuvovo deina. Upuna pai vo‑vi‑kavui wayahina uvaivani, e ana dune ahiahina tomotau mataia. Kate nihenina tau mate numanumai, kadue dewa habuhabuna mavununa imamaei.\x + \xo 23:27 \xt Dew 23:3.\x* \v 28 Tomotau yawaimi idudueyei, ka inuanua itomi tau tunutunuhimi, kate nihenimia vitupu, kadu dewa goyona inau‑vi‑anaimi.\x + \xo 23:28 \xt Luk 16:15.\x* \pi1 \v 29 Aioi, itomi veimea a tau viwavenena wayahimi, kadue itomi Parisi yoko wayahimi! Itomi tau vitupu! Iuna ataina tau apa‑taputapu ai unuvovo uaikayokayoi, uvo‑vi‑aiaia, kadu tau tunutunuhi ai unuvovo uvaivani. Ka yami dewaia tanoi ana dune vivane Yaubada ya nuanua uvi‑ateteyei deina. \v 30 Kadu uvonavona, ‘Aituhu nonova kamamaei wawaka yai tutea, tutana tau apa‑taputapu‑naia inau‑vi‑anigi, itoai eha kata‑ivaite nau‑vi‑aniga‑naia wayahia.’ \v 31 Kate yami vonana wayahina uhaeyeka vivane itomi tau apa‑taputapu‑naia ai tau nau‑vi‑aniga‑naia yai tupua‑nenenehi.\x + \xo 23:31 \xt Dew 7:52.\x* \v 32 Ka apaina, tau nau‑vi‑aniga‑naia yai paisewa unau‑yehai, e tau apa‑taputapu aitam una‑nau‑vi‑anigi taui deina. \pi1 \v 33 Itomi mwata natunatuna ka manimaninimi! Eha ami pata meagai ai ananata una‑novo‑tawane! Nau‑wawanimi uvaniahei!\x + \xo 23:33 \xt Mat 3:7; 12:34; Luk 3:7.\x* \v 34 Unononi. Tuta tepakaia wayahina, yauke tau apa‑taputapu tupwai avi‑tunei, inꞌ‑omo wayahimia, ka kadu tau nua‑uya tupwai, ka kadu tau viwavenena tupwai nui. Kate apaina, tupwai unau‑vi‑anigi, ka tupwai ai nahenahea ututu‑pwatei, kadue tupwai yami manua tapanono nihenia uyavuyavunai, ka meagai aitamoata aitamoata wayahia uvo‑tahoi. \v 35 Wayahina, dewa‑yaiyai uvaniahei vivane ami nau‑pata tau tunutunuhi ai aniga habuhabui wayahi. Tuta pai vi‑putu wayahina, onoto tunutunuhina ana wava Abeli dayahina iopu nau‑vi‑aniga wayahina. Ka onoto tunutunuhi habuhabui dayahi iopuopu a itoava tau vi‑nomu ana wava Sekaria, tauna Berekia natuna unau‑vi‑anigi Manua Vito‑pota awana ka pai vi‑nomu niwania wayahina.\x + \xo 23:35 \xt Nao 4:8; 2Va 24:20-21.\x* \v 36 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, dewa‑yaiyai nau‑vi‑aniga habuhabuna tanoi wayahina taumi uvaniahei. \s1 Iesu Ya Nua‑vita Meagai Ierusalem Wayahina \r (Luke 13:34-35) \pi1 \v 37 Aioi Ierusalem! Aioi tau maꞌ Ierusalem wayahimia! Iuna tuta tuta tau apa‑taputapu‑naia unau‑vi‑anigi, kadu Yaubada a tau vi‑muni‑waiwai ututu‑hanuhanui. Kate tuta habuhabuna wayahina yau nuanua ahonemi unau‑hohoni wayahiua. Ka adune‑vivinimi kamkam vavinena natunatui papeia itana‑kabubui deina. Kate eha yami nuanua. Tuta tuta uvihahaieu. \v 38 Udueyei. Apaina Yaubada na‑ni‑tawanemi, ka yami goyona nui umamaei, uvi‑goyomi.\x + \xo 23:38 \xt 1Ki 9:7-8; Ier 22:5.\x* \v 39 Ka ataina avonemi, apaina eha udune‑havineu a itoava wayahiua uawaeha aitamoata wayahina. Ika, nau‑wawanimi naona uvonavona, \b \q1 ‘Tauna Kauvea a wavea omomoi kanꞌ‑awa‑davei.’ \b \pi1 Ka avi auyewa uvonavona deinake, akanai udune‑havineu.”\x + \xo 23:39 \xt Sam 118:26.\x* \c 24 \s1 Manua Vito‑pota A Vita‑vovona \r (Marika 13:1-2; Luke 21:5-6) \p \v 1 Vonana iakwa, e Iesu Manua Vito‑pota ni‑tawanei, ka tutana tauna nepena, a tau vi‑muni‑waiwai iomo wayahina, ka manua habuhabuna Manua Vito‑pota papena ananina imamaei iapa‑vidovidohei. \v 2 Ka Iesu ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, ataina manua‑naia habuhabui ududueyei, kate apaina habuhabui ibwege‑yavunei, ka hanu manua‑naia wayahia, kadu hanu manua ai tutu‑gana wayahia imamaei tanopia, eha aitam hanu‑naia wayahia mani hanu hetana.”\x + \xo 24:2 \xt Luk 19:44.\x* \s1 Iesu Dewa Vitana Apa‑taputapuei \r (Marika 13:3-13; Luke 21:7-19) \p \v 3 Munia tauna omo Oya Olive wayahina ka manuena, ka a tau vi‑muni‑waiwai iomo wayahina ka taui ai heta nui imamaei, ka iviamei, ivona, “Kauvea, evoneai avi tuta wayahina Manua Vito‑pota ibwegei, ka yam tuta mavina, ka kadu tuta pai nau‑yehata wayahina ai iaiaya emataedai anꞌ‑anamanei.” \p \v 4 Ka Iesu ya vona‑nau‑pata mamanaina vi‑putu deina, ivona, \pi1 “Udune‑vivinimi. Apaina tomotau inꞌ‑omo, ka yai nuanua inonomi. \v 5 Wayahina, habuhabui au wavea inꞌ‑omo, iviwavene‑paniemi. Ka aitamoata aitamoata wayahia ina‑vona, ‘Yauke Tau Ito‑yavuha‑nana.’ E taui tomotau habuhabui inonoi deina, ka aituhu aviyaivia taui ivitumahanei, ivi‑muniei.\x + \xo 24:5 \xt Mat 24:23-24; 1Io 2:18.\x* \v 6 Kadu apaina, vanevane haviai wayahia unononi, tupwai avaha ivi‑putu, ka tupwai, kaiwadi, apaina ivi‑putu. Kate itomi nau‑wawanimi udune‑vivinimi ahiahina, ka eha unꞌ‑awaehemi ateatemi viviha wayahina. Iuna Yaubada avaha dewaia tanoi veimeyei naona inꞌ‑omo, ka munia tanopi ana tuta pai nau‑yehata na‑omo. \v 7 Wayahina, apaina tau maꞌ papani tau maꞌ mani papani wayahia ivi‑naua, ka kini\em V\em* yai yoko mani kini\em V\em* yai yoko wayahia ivi‑naua. Kadue am navovo ananina ka yoyoyo inꞌ‑omo meagai habuhabui wayahia. \v 8 Ka dewaia tanoi vivane tuta vitaia ai pai vi‑putu ana heta. \pi1 \v 9 Apaina tomotau ipoyꞌ‑avinimi, e mani tomotau wayahia ivenemi, ivo‑vihavihami, o ina‑nau‑vi‑anigimi. Ka tau vi‑meagai papani habuhabui nihenia inau‑nikonikoiemi, iuna taumi vivane au tau vitumahana.\x + \xo 24:9 \xt Mat 10:22.\x* \v 10 Ka auyewaia nihenia au tau vitumahana habuhabui yai vitumahana ivihahaiei ini‑tawaneu, ka ivi‑putu vavanei ivauyei, ka inau‑nikonikoiei, ka kadu inau‑haviei. \v 11 Ka tau apa‑taputapu vitupu habuhabui inꞌ‑omo, e tomotau habuhabui ieta‑naonao‑paniei.\x + \xo 24:11 \xt Mat 24:5, 24; 1Io 4:1.\x* \v 12 Ka auyewaia nihenia dewa goyona na‑nata. Wayahina, tomotau habuhabui yai dune‑nuanuai mani tomotau wayahia na‑ihanua. \v 13 Kate aituhu aviyaivia itoha‑vi‑anai, imimini toyoina a itoava tuta a pai nau‑yehata wayahina, akanai taui dewa‑haiawa‑vavaha ivaniahei.\x + \xo 24:13 \xt Mat 10:22.\x* \v 14 Naona au tau nau‑wahe nau‑wawani ineine meagai habuhabui wayahia, ka Yaubada ya pai veimea Vaneana Ahiahina inaunau‑waheyei tau vi‑meagai‑naia wayahia. Na‑iakwa, ana pata tuta pai nau‑yehata na‑omo.\x + \xo 24:14 \xt Mat 28:19.\x* \s1 Dewa Goyona Ani‑vainena Kadu Dewa Vi‑aioi \r (Marika 13:14-23; Luke 21:20-24) \pi1 \v 15 Nonova tau apa‑taputapu Daniela dewa goyona ani‑vainena apa‑taputapuei vivane apaina na‑omo pai vi‑ai vito‑potana wayahina. Ka Yaubada dewana goyona nau‑nikonikoiei. Iuna dewana pai vi‑ai vito‑potana na‑vo‑vi‑gawagawami. Ka dewana a vinꞌ‑omana aitam iaiaya wayahimi. Ka avi auyewa iaiayana udueyei meagai vito‑potana nihenina mimini (aituhu aviyaivia vona taina iaiaiavi, yau nuanua nuai nꞌ‑am‑haui),\x + \xo 24:15 \xt Dan 9:27; 11:31; 12:11.\x* \v 16 auyewana wayahina, Iudea a tau maꞌ nau‑wawani ineine oya wayahia, ina‑novo. \v 17 Ka aituhu aviyaivia nau‑peuna yai manua hetana wayahina imamaei, taui nau‑wawani ina‑opu ina‑novo‑kwayavoni. Eha nau‑wawani yai manua ina‑nu‑havinei yai gugua ivitue.\x + \xo 24:17 \xt Luk 17:31.\x* \v 18 Ka auyewana wayahina, aituhu aviyaivia baguna nihenina ipaipaisewa, eha nau‑wawani imavina yai megeia, e ai kwama badobadona inꞌ‑epe. \v 19 Aioi! Iuna auyewana wayahina taui iamwanainahe kadue taui vi‑nunu vitana ananina ivaniahei! \v 20 Nau‑wawanimi uviama auyewa ahiahina Yaubada na‑venemi yami tuta novo wayahina, ka eha kwadudu ana tuta nihenina, ka eha auyewa tapanono wayahina. \v 21 Vona tunutunuhina, auyewana wayahina inahe ani‑vainena na‑omo, eha aitam deina tanopi a vevewana wayahina a itoava tuta ataina wayahina, ka apaina eha kadu aitam na‑vinꞌ‑omo deina.\x + \xo 24:21 \xt Dan 12:1.\x* \v 22 Vitaia auyewaia vivane vita‑vainena. Ka Yaubada tupwai tomotau vi‑nua‑dadanei vivane ya tomotau. Ka tauna taui wayahi auyewaia na‑vo‑vi‑kutekutei. Aituhu eha, tomotau habuhabui inꞌ‑aniga, eha aitam na‑tupwa. \v 23 Auyewaia nihenia, aituhu koiaka na‑vonemi, ‘Tau Ito‑yavuha taina’ o ‘Tau Ito‑yavuha tanoi’ eha uvitumahane.\x + \xo 24:23 \xt Mat 24:5.\x* \v 24 Iuna, tau ito‑yavuha vitupu kadue tau apa‑taputapu vitupu inꞌ‑omo, ka taui ai pata iaiaya bagibagi kadu dewa‑bagibagi idedewei. Ka dewaia ivevewanei, e tomotau habuhabui inonoi deina. Tupwai tomotau, taui avaha Yaubada vi‑nua‑dadanei ya tomotau, taui ai heta nuai nꞌ‑am‑haui nono‑naia wayahi.\x + \xo 24:24 \xt V.V 13:1-3; 2Te 2:8-9; SiV 13:13-14.\x* \v 25 Unuani. Ataina avaha dewaia wayahi amataedami. \pi1 \v 26 Wayahina, aituhu aviyaivia ivonemi, ‘Tau Ito‑yavuha meagai anata mamaei,’ eha una‑ne anata wayahina. O aituhu aviyaivia ivonemi, ‘Tau Ito‑yavuha manua taina nihenina mamaei,’ eha yai vona uvitumahane.\x + \xo 24:26 \xt Luk 17:23-24.\x* \v 27 Avaha uanamanei, avi tuta vonaina tapa‑yayai babau a papani pai vane wayahina, ana pata kadueyei babau a papani pai onu wayahina. Ka yauke, Tauna Vi‑tomotau, yau mavi‑havine deinake. Vo‑kwayavonina avinꞌ‑omo, ka tomotau habuhabui idudueyeu.\x + \xo 24:27 \xt Mat 24:37-39.\x* \v 28 Aitam vona tana‑minikuna taina unononi. \b \qm1 ‘Aveta wayahina aitam tau mate mamaei, \qm2 akanai eha ani‑hoina \qm1 papani‑nana nihenina \qm2 bwayobwayo inau‑hohona.’ \b \pi1 Wayahina, avi tuta iaiaya tanoi ivinꞌ‑omo udueyei, akanai unꞌ‑anamanei vivane vi‑aioi ana tuta vi‑maupwani.\x + \xo 24:28 \xt Luk 17:37.\x* \s1 Tauna Vi‑tomotau Ya Mavi‑havine \r (Marika 13:24-27; Luke 21:25-28) \pi1 \v 29 Ka tuta vitana tanoi na‑iakwa, e vo‑kwayavonina \b \q1 ‘Babau vi‑novane, \q2 e kadu wahava ya maheta na‑weu. \q1 Ka wadima wahuma imaumaua, \q2 ka dewa habuhabui wahuma imamaei \q3 yai bagibagi ina‑ihanua.’\x + \xo 24:29 \xt Isa 13:10; 34:4; Ese 32:7; Ioe 2:10, 31; 2Pi 3:10; SiV 6:12-13.\x* \b \pi1 \v 30 Munia tomotau yauke, Tauna Vi‑tomotau, au iaiaya wahuma na‑omo idudueyei, kadu yoko habuhabui tanopia idudueyeu you tepana yau bagibagi kadu didigau ani‑vainena nui aomomo. Wayahina, taui ivi‑mohai, iuna yai ini‑yauyau ananina.\x + \xo 24:30 \xt Sek 12:10; SiV 1:7; Dan 7:13.\x* \v 31 Ka bwegigi putuna ananina wayahina yau anelose avi‑tunei ine papani aitamoata aitamoata wayahia tanopi wayahina kadue wahuma wayahina. Ka aituhu aviyaivia avaha avi‑nua‑dadanei, taui ivi‑ateteyeu, akanai anelose‑naia inau‑hohoni iomanei wayahiua.\x + \xo 24:31 \xt 1Ko 15:52; 1Te 4:16.\x* \s1 Viwavenena Ai Madaiba Wayahina \r (Marika 13:28-31; Luke 21:29-33) \pi1 \v 32 Aitam pai dune madaiba wayahina aviwavenemi unononi. Avi tuta madaiba yawaina vovouna ivi‑putu itabo‑havine, uanamanei nau‑sisi ana tuta vi‑maupwani. \v 33 Wayahina deinake, aituhu avi tuta iaiaya‑naia udune‑vaniahei, akanai unꞌ‑anamanei yau tuta mavi‑havine wayahina avaha vi‑maupwani, tuta eha ani‑hoina na‑iakwa, e udune‑havineu. \v 34 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, hum taina eha na‑iakwa a itoava dewai habuhabui ivinꞌ‑omo wayahina.\x + \xo 24:34 \xt Mat 16:28.\x* \v 35 Apaina wahuma taina kadu tanopi taina ina‑iakwa, kate yau vona eha ina‑iakwa.\x + \xo 24:35 \xt Mat 5:18.\x* \s1 Eha Aitam Koiaka Auyewana Tꞌ‑anamane \r (Marika 13:32-37; Luke 17:26-30, 34-36) \pi1 \v 36 Unononi ahiahina. Eha aitam koiaka tanopia mamae yau mavi‑havine ana tuta, o kadi anꞌ auyewa tꞌ‑anamane. Anelose wahuma eha itꞌ‑anamane, kadu yauke, Tauna Vi‑tomotau, eha atꞌ‑anamane. Amau a heta‑ohota anamanei.\x + \xo 24:36 \xt Dew 1:7; 1Te 5:1-2.\x* \v 37 Nonova Noa yana tuta wayahina, tomotau taui yai dewa ivi‑muniei. Ka yauke, Tauna Vi‑tomotau, yau mavi‑havine ana tuta deina.\x + \xo 24:37 \xt Nao 6:5-8.\x* \v 38 Iuna, Noa yana tuta wayahina, naona tomotau iamam, ka inimnim, ka ivi‑awa‑kanakanapi, kadu itavitavine a itoava auyewana Noa yana yoko nui ya waea igenu wayahina. Iakwa, e diwaya ananina vinꞌ‑omoi. \v 39 Ka tomotau‑naia mwagemwagei, ka eha itꞌ‑anamane vivane diwaya omomo, na‑tua‑hunuvi, ka tomotaui habuhabui igavivina. Ka yauke, Tauna Vi‑tomotau yau mavi‑havinena anꞌ auyewa deinake.\x + \xo 24:39 \xt Nao 7:21-23.\x* \v 40 Auyewana wayahina, aituhu onoto ainua ibagubaguna, anelose‑naia aitamoata wayahia inꞌ‑epei, ka a niam ivihahaiei na‑mae. \v 41 Ka kadu aituhu vaivine ainua iam‑gidoma, anelose‑naia aitamoata wayahia inꞌ‑epei, ka a niam ivihahaiei na‑mae. \pi1 \v 42 Wayahina, itomi udune‑vivinimi, kadu udunedune ahiahina. Yauke yami Kauvea, kate eha yau mavi‑havinena ana tuta utꞌ‑anamane ahiahina.\x + \xo 24:42 \xt Mat 25:13.\x* \v 43 Ka vona tana‑minikuna taina unononi, ka unuani. Aituhu tau vi‑manua tau vainau ya nuanua nꞌ‑anamane, vivane nuanuana ioyoma pouna na‑omo, e ya manua na‑bwegei, tau vi‑manuana nau‑wawani ya manua na‑dune‑vi‑anai.\x + \xo 24:43 \xt Luk 12:39-40; SiV 16:15.\x* \v 44 Ka itomi nau‑wawanimi udune‑vivinimi deina, kadu udunedune ahiahina. Iuna yauke, Tauna Vi‑tomotau, amavina aitam tau vainau deina. Eha yau mavi‑havinena a babau amai‑vonemi. \s1 Tau Paisewa Ahiahina Kadu Tau Paisewa Goyona \r (Luke 12:41-48) \pi1 \v 45 Wayahina, kadu aitam vona tana‑minikuna avonemi, e tau nua‑uya yai dewa unꞌ‑anamanei. Yauke aitam tau vi‑manua deina, ka itomi yau tau dune‑vi‑avina. Yau manua nihenina tau paisewa habuhabui imamaei. Ka ataina yami paisewa avenemi. Ka avi tuta nau‑wawani yau tau paisewa‑naia wayahi, akanai itomi ai maꞌ uvenevenei. \v 46 Aituhu itomi yami nua‑uya nui, nau‑wawanimi yami paisewana udedewei a itoava amavina wayahina. Aituhu udedewei deina, apaina auyewana wayahina ududueyeu, dewa‑haiawa‑vavaha uvaniahei. \v 47 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi vivane yau gugua habuhabuna avenemi uveimeyei.\x + \xo 24:47 \xt Mat 25:21, 23.\x* \v 48 Kate aituhu unuanua goyona, ami heta una‑vona, ‘Ia! Tuta bana mamanaina wayahina yau kauvea papani‑nana mamaei. Tuta mamanaina nau‑wawaniu apotapota, e tauna na‑mavina. \v 49 Wayahina, nau‑wawaniu yau nuanua avi‑putu adedewei.’ Aituhu uvi‑putu yaiami upiahi, o aituhu uamam‑didiga, o kadi daudau bagibagina unimnim‑didiga tau goyona nui, \v 50 apaina yauke, yami Kauvea, amavina aitam auyewa wayahina, kate eha auyewana unꞌ‑anamane, ka eha babau‑nana unꞌ‑anamane. \v 51 Ka aituhu yami goyona avaniahei deina, avita‑vovonimi yau inama wayahina, kadu avo‑tahomi una‑ne ami pai vi‑ai wayahina. Pai vi‑ai‑nana vivane tau vitupu yai papani wayahina, ka papani tanoi wayahina taui na vihai itoutou, kadue na vihai nihoi ina‑utaiei.” \c 25 \s1 Vona Tana‑minikuna Ahahaba Ai Yau 10 Wayahi \p \v 1 Iesu yana vona mamanaina eha ta‑iakwa, ka neine, ivona, \pi1 “Auyewaia nihenia Yaubada ya pai veimea wahuma taina deina. Ahahaba ai yau 10 imamaei, ka aitamoata aitamoata wayahia yai lampa\em V\em* iepei, e ini‑ubau iopu tau tavine ipotepotei.\x + \xo 25:1 \xt SiV 19:7; Luk 12:35.\x* \v 2 Ka taui wayahia ahahaba ai yau 5 yai nua‑uya nui, ka ahahaba ai yau 5 mwagemwagei. \v 3 Ka taui mwagemwagei yai lampa\em V\em* iepei, kate eha daudau wayahi itꞌ‑epe. \v 4 Kate taui yai nua‑uya nui yai lampa\em V\em* kadue daudau na gamna nui iepei. \v 5 Ka habuhabui tau tavine‑nana ipotapota‑wayohei, ka tauna eha ta‑vo‑kwayavoni. Wayahina, habuhabui idauva iaino‑ainei. \pi1 \v 6 Ka ioyoma pouna movina ananina inononi, ivona, ‘Tau tavine omomoi! Unꞌ‑omo unau‑vi‑taui!’ \pi1 \v 7 Ka ahahaba‑naia habuhabui imini, e yai lampa\em V\em* ivo‑vi‑aiaia. \v 8 Ka taui mwagemwagei yaiai iviamei, ivona, ‘Aioi! Itoai yama daudau avaha iakwa. Wayahina, yami daudau uvo‑patai. Iuna yama lampa\em V\em* iweuweu.’ \pi1 \v 9 Ka taui yai nua‑uya nui inau‑patei, ivona, ‘Eha ama pata aivaitemi. Iuna ama daudau eha ana pata habuhabuka wayahika. Itomi uvisina una‑ne tau aimwane daudau wayahina, ka yami daudau uvi‑maiei.’ \pi1 \v 10 Wayahina, taui mwagemwagei yaiai ini‑tawanei, e ineine etawana, ka tuta aitamoata wayahina tau tavine‑nana vinꞌ‑omo. Taui yai nua‑uya nui ai yau 5 avaha ivo‑vi‑aiai. Wayahina, tau tavine‑nana nui manua inui, ka manuana a tau paisewa awana gudu‑potei. Iakwa, e tavine anianina ivi‑putu, idewa‑haiawa. \fig Taui mwagemwagei ineine, ka tau tavine vinꞌ‑omoi|alt="Foolish Virgins" src="GS-IB04141.tif" size="span" loc="MAT 25:10" ref="25:10" \fig* \pi1 \v 11 Ka munia, taui mwagemwagei imavina, e awana wayahina imimini, itutu‑keakeana, ivi‑honehone, iviama, ivonavona, ‘Bada, Bada! Kaiwa ananina. Memeanina awana ewaei wayahiai?’\x + \xo 25:11 \xt Luk 13:25-27.\x* \pi1 \v 12 Ka tau tavine‑nana vona‑nau‑patei, ivona, ‘Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, eha atꞌ‑anamanemi.’\x + \xo 25:12 \xt Mat 7:23.\x* \pi1 \v 13 Wayahina, viviwavana unuani, ka udune‑vivinimi. Iuna itomi eha yau mavina anꞌ auyewa utꞌ‑anamane, kadu eha yau mavi‑havine a babau utꞌ‑anamane.\x + \xo 25:13 \xt Mat 24:42.\x* \s1 Vona Tana‑minikuna Tau Paisewa Aitonu Wayahi \r (Luke 19:11-27) \pi1 \v 14 Ka kadu aitam vona tana‑minikuna avenemi, e Yaubada ya pai veimea wahuma wayahina unꞌ‑anamanei. Aitam tuta onoto kaikaiwabona mamaei. Ka tauna kadu tau vi‑manua aitam. Ka tauna ya tau paisewa aitonu hone‑hohoni, e ivona, ‘Yauke yau nae ana tuta avaha omoi. Ka ataina yau gugua kadu yau kina atana‑vewani avenemi, e itomi udune‑vi‑avini ataina a itoava amavina wayahina.’ \v 15 Ka tau paisewa naona honei, e talenita ai yau 5 venei, e vꞌ‑inuana talenita ai yau 2 venei, e vꞌ‑itonuna talenita aitamoata venei, aitonu ai pata deina. Iakwa, e kaikaiwabona ni‑tawanei ine mani papani wayahina.\x + \xo 25:15 \xt Rom 12:6.\x* \v 16 Ka vo‑kwayavonina, tau paisewa naona ya talenita epei, ine, e vi‑putu paipaisewa. Ka munia ya paisewa wayahina kadue talenita ai yau 5 hetana vaniahei. \v 17 Ka deinake, tau paisewa vꞌ‑inuana ya talenita epei, ine, e vi‑putu paipaisewa. Ka munia ya paisewa wayahina kadue talenita ai yau 2 hetana vaniahei. \v 18 Kate tau paisewa vꞌ‑itonuna ya talenita epei, ine, e guba tanopia ikayo, e ya talenita na kodena pai vi‑ai tanopia tavuni. \pi1 \v 19 Ka tuta mamanaina munia, kaikaiwabo‑nana mavina. Ka ya tau paisewa hone‑hohoni, e medeina yai dewa nꞌ‑anamanei. \v 20 Ka tau paisewa naona vinꞌ‑omoi, e ivona, ‘Kauvea, kaiwa ananina. Nonova evitumahaneu, e talenita ai yau 5 eveneu adune‑vi‑avini wayahim. Ka yau paisewa wayahina kadue talenita ai yau 5 hetana avaniahei. Wayahina, ataina habuhabuna talenita ai yau 10 avene‑havinem.’ \pi1 \v 21 Ka tau paisewana ya kauvea ivona, ‘Kaiwa ananina. Taum yam dewa ahiahina kadu tunuhina. Nonova gugua tupwai avenem edune‑vi‑avini, ka avaha edune‑vi‑avini ahiahina. Wayahina, ataina gugua habuhabuna avenem eveimeyei. Enꞌ‑omoi, e nui kadewa‑haiawa!’\x + \xo 25:21 \xt Mat 24:45-47; Luk 16:10.\x* \pi1 \v 22 Ka tau paisewa vꞌ‑inuana vinꞌ‑omoi, e ivona, ‘Kauvea, kaiwa ananina. Nonova evitumahaneu, e talenita ai yau 2 eveneu adune‑vi‑avini wayahim. Ka yau paisewa wayahina kadue talenita ai yau 2 hetana avaniahei. Wayahina, ataina habuhabuna talenita ai yau 4 avene‑havinem.’ \pi1 \v 23 Ka tau paisewana ya kauvea ivona, ‘Kaiwa ananina. Taum yam dewa ahiahina kadu tunuhina. Nonova gugua tupwai avenem edune‑vi‑avini, ka avaha edune‑vi‑avini ahiahina. Wayahina, ataina gugua habuhabuna avenem eveimeyei. Enꞌ‑omoi, e nui kadewa‑haiawa!’ \pi1 \v 24 Ka pai nau‑yehata wayahina, tau paisewa vꞌ‑itonuna vinꞌ‑omoi, e ivona, ‘Kauvea, avaha anamanem, wamke yam dewa eha tunuhina. Iuna tuta tuta baguna eaiaihana, kate bagunaia eha eta‑baguna. Ka manimaninim deinake. \v 25 Wayahina, amatamatautem. Akaka, ane, e guba tanopia aikayoi, e yam talenita atavuni tanopia. Ataina yam talenita avene‑havinem.’ \pi1 \v 26 Ka tau paisewana ya kauvea magana bawe wayahina, ka ivona, ‘Ia! Taum goyogoyom, kadu eupu‑tonetonem! Avaha eanamaneu yauke baguna aiaihana, kate eha bagunaia ata‑baguna, a? \v 27 Aituhu avaha enuanua deina, wamke nau‑wawanim nonova yau talenita enꞌ‑epe, e mani tomotau ena‑vo‑patai, e ataina ina‑vene‑havinem ka tupwana hetana nui.’ \pi1 \v 28 Ka kaikaiwabo‑nana mani tau paisewa honei ka veimeyei, ivona, ‘Onoto taina ya talenita uvitua‑yavunei, e una‑ne, e tauna avaha talenita ai yau 10 wayahina uvenei.’ \v 29 Iuna aituhu aviyaivia kikituna nimaia mamaei, ka aituhu yai dewa tunutunuhina, apaina taui ahiahina ivaniahei hetana. Kate aituhu aviyaivia kikituna nimaia mamaei, ka aituhu yai dewa eha tunutunuhina, apaina aviani kikituna nonova nimaia mamaei avitua‑yavunei.\x + \xo 25:29 \xt Mat 13:12; Mar 4:25; Luk 8:18.\x* \v 30 Akanai, tau paisewana goyogoyona yau manua upuna uhaponei. Papani‑nana novanovanina, ka papani‑nana wayahina tomotau na inahei itoutou, kadu na inahei nihoi ina‑utaiei.\x + \xo 25:30 \xt Mat 8:12; Luk 13:28.\x* \s1 Vitana Matana Pai Nau‑yehata \pi1 \v 31 Auyewana wayahina yauke, Tauna Vi‑tomotau, amavi‑havine, avinꞌ‑omo yau anelose nui kadu didigau nui. Ka didigau wahuma wayahina nui yau pai manuena ahihi‑vainena hetana amanuena, e avi‑putu aveimeyei.\x + \xo 25:31 \xt Mat 16:27; 19:28.\x* \v 32 Ka tau maꞌ tanopi habuhabui inau‑hohona wayahiua. E habuhabui atana‑vewani, sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina yai dewa deina, tutana taui yai sipi\em V\em* itana‑vewani vahitau ana wava goti\em V\em* wayahia.\x + \xo 25:32 \xt Ese 34:17; SiV 20:11-13.\x* \v 33 E yau sipi\em V\em* ateiua abouni, ka goti\em V\em* akeniua abouni. \pi1 \v 34 Na‑iakwa, e yauke, yai kini\em V\em*, taui ateiua avonei, ana‑vona, ‘Itomi avaha nau‑iaiava Amau wayahina uvaniahei. Unꞌ‑omoi, e yami gabu unꞌ‑epei. Nonova, tutana Yaubada dewa habuhabuna vevewanei, tauna kadue pai maꞌ vo‑vi‑aiaia wayahimi. Ka natunatuna aitamoata aitamoata nau‑wawani pai maꞌ‑nana ivaniahei. \v 35 Iuna tutana yauke am navovo, aniani uveneveneu. Ka tutana magau ayaya, pai nim uveneveneu. Ka tutana yauke abwanibwani, eha yau manua, uvaniahau, e uvoneu, “Evane‑mei, baina emamaei.”\x + \xo 25:35 \xt Isa 58:7.\x* \v 36 Ka tutana yauke eha au kwama, ami kwama uvo‑patau. Ka tutana avi‑kwanaha, udune‑nuanuaieu, udune‑viviniu. Ka tutana yauke manua yohona nihenina yohoyohoniu amamaei, uomomo wayahiua unau‑vi‑tau.’ \pi1 \v 37 Ka taui tunutunuhi vona inau‑patau, ina‑vona, ‘Kauvea, kaiwadi, avi tuta wayahina adueyem am enavovo, e aniani avenem, o kadi magam ayaya, e pai nim avenem? \v 38 Kaiwadi, avi tuta wayahina adueyem evi‑tau bwanibwani, avonem, “Evane‑mei, baina emamaei,” o avi tuta wayahina adueyem eha am kwama, e ama kwama avo‑patam? \v 39 Ka kaiwadi, avi tuta wayahina adueyem evi‑kwanaha, o manua yohona nihenina yohoyohonim emamaei, e anau‑vi‑taum?’ \pi1 \v 40 Ka yauke, yai kini\em V\em*, ana‑vona, ‘Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, nonova avi dewa ahiahina udedewei vavaneiu ai wava kikitui wayahi, akanai dewaia udedewei taua wayahiu deinake.’\x + \xo 25:40 \xt V.T 19:17; Mat 10:42; Mar 9:41.\x* \pi1 \v 41 Na‑iakwa, e taui akeniua ana‑vona, ‘Itomi uni‑tawaneu! Itomi nau‑iaiava Amau wayahina uvihahaiei. Wayahina, avaha bwanata taina uvaniahei. Akanai una‑ne ai ananata‑vavaha nihenina. Yaubada yami pai maꞌ vo‑vi‑aiaia Satana tauna yanꞌ anelose nui wayahi.\x + \xo 25:41 \xt Mat 7:23.\x* \v 42 Iuna yauke am navovo, ka eha aitam aviani uta‑veneu anꞌ‑am. Ka magau ayaya, ka eha aitam aviani uta‑veneu ana‑nim. \v 43 Ka yauke abwanibwani, ka eha uta‑voneu, “Evane‑mei, baina emamaei.” Ka yauke eha au kwama, kate eha ami kwama uta‑nau‑patau. Ka yauke avi‑kwanaha, kadu yauke manua yohona nihenina yohoyohoniu amamaei, kate itomi eha uta‑dune‑viviniu.’ \pi1 \v 44 Ka taui ina‑vona, ‘Kauvea, kaiwadi, avi tuta wayahina adueyem am enavovo, o magam ayaya? O avi tuta wayahina adueyem ebwanibwani, o eha am kwama? O avi tuta wayahina adueyem evi‑kwanaha, o manua yohona nihenina emamaei?’ \pi1 \v 45 Ka yauke ana‑vona, ‘Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, nonova avi dewa ahiahina nau‑wawanimi udedewe vavaneiu ai wava kikitui wayahi, ka uvihahaiei, eha uta‑dewe, akanai uvihahaieu deinake, eha uta‑dewe wayahiu.’ \pi1 \v 46 Ka taui goyogoyoi ai nau‑pata dewa‑yaiyai‑vavaha ivaniahei deina. Ka taui tunutunuhi ai nau‑pata yawai‑vavaha ivaniahei deina.”\x + \xo 25:46 \xt Dan 12:2; Ioni 5:29.\x* \c 26 \s1 Tomotau Yai Nuanua Iesu Ina‑nau‑vi‑anigi \r (Marika 14:1-2; Luke 22:1-2; Ioni 11:45-53) \p \v 1 Ka ya vona mamanaina tanoi iakwa, e Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \v 2 “Avaha uanamanei auyewa ainua na‑iakwa, e Itouvuha Toneina vinꞌ‑omo. Ka tuta‑nana wayahina yauke, Tauna Vi‑tomotau, inꞌ‑am‑veneneyeu, e ai nahenahea itutu‑pwatau.”\x + \xo 26:2 \xt NiT 12:1-27; Mat 20:18.\x* \p \v 3 Ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka me Isiraeli yai tau eta‑naonao iomo tau vi‑nomu ananina, ana wava Kaiapasi, ya manua ani‑vainena wayahina, ka inau‑hohona, \v 4 ka ivi‑nua‑hauhau medeina yai vitupu wayahina Iesu ipoyꞌ‑avini ina‑nau‑vi‑anigi. Kadu yai etawana ivo‑vi‑aiai deina. \v 5 Ka iawaeha, e ivona, “Eha tonei ana tuta nihenina kavunui. Aituhu kadewei deina, apaina tomotau inua‑goyo, ka ivitana‑wahewahe ananina, ka vitana ananina inau‑vevewanei wayahika.” \s1 Meagai Betani Wayahina \r (Marika 14:3-9; Ioni 12:1-8) \p \v 6 Ka Iesu meagai Betani wayahina mamaei. Ka meagai‑nana wayahina aitam onoto ana wava Simoni mamaei, ka yaiana ivi‑wahani “Simoni Tau Lepero” iuna nonova muya lepero ininina epei, kate a lepero avaha iakwa. Ka Iesu tauna nui imamaei ya manua nihenina. \v 7 Ka Iesu yaiana nui iamam. Ka aitam vavine omo manua‑nana wayahina, ka aitam gam omanei, ka gamna vivane hanu ana wava alabasitera\em V\em* wayahina inau‑vevewanei, ka nihenina daudau manina ahiahina mamaei, ka patana ani‑vainena. Akaka vavinena omo Iesu wayahina, e daudauna Iesu unununa wayahina ito‑iwaha‑yehai.\x + \xo 26:7 \xt Luk 7:37-38.\x* \p \v 8 Ka avaha a tau vi‑muni‑waiwai dewana idueyei, taui inua‑goyo vavinena wayahina, ka taui matataui ivonavona, “Ia! Daudauna patana ani‑vainena, ka vavinena daudauna habuhabuna ito‑iwaha‑kavokavovo iakwa. \v 9 Aituhu daudauna katꞌ‑aimwaneye, patana ani‑vainena kata‑vaniahe, e tau payapayaya kata‑vene. Dewana vidoha deina.” \p \v 10 Ka Iesu avaha yai nuanua tanoi anamanei, ka vi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina vavine taina uapa‑goyogoyoei? Ya dewana wayahiu vinꞌ‑omo ya dune‑nuanuai wayahina, ka yauke anau‑kaiwei dewana wayahina. \v 11 Tuta tepakaia wayahina tau payapayaya nui umamaei auyewa aitamoata aitamoata wayahia. Kate yauke eha deina. Tuta kutakutana ana heta wayahina nui kamamaei.\x + \xo 26:11 \xt V.V 15:11.\x* \v 12 Ka tutana daudauna ininiua ito‑iwahi, tauna ininiu vo‑vi‑aiaia au unuvovo wayahina deina. \v 13 Ka memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, tuta tepakaia wayahina, aveta baina wayahina tomotau vaneau ahiahina inau‑waheyei, vavine taina ya dewana itomatomani, ka vavine taina anꞌ anamana ivo‑vi‑natei deina.” \s1 Iudasa Ka Tau Vi‑nomu Mata‑genai \r (Marika 14:10-11; Luke 22:3-6) \p \v 14 Iakwa, e aitam a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 wayahia ni‑tawanei, e omo tau vi‑nomu mata‑genai wayahia. Tauna ana wava Iudasa me Kariota. \v 15 Ka Iudasa vi‑tanaiei, ivona, “Aituhu Iesu avi‑nua-hauhauei, e aituhu anꞌ‑am‑veneneyei nimamia, ai vi‑am kina au nau‑pata wayahina uveneu?” Ka taui iawaehei a nau‑pata vivane 30 kina siliva\em V\em* wayahina, ka auyewana iaiavi nimana.\x + \xo 26:15 \xt Sek 11:12; Ioni 11:57.\x* \fig “Aituhu Iesu avi‑nua‑hauhauei, ai vi‑am kina uveneu?”|alt="Judas Agrees to Betray Jesus" src="GS-IB04154.tif" size="col" loc="MAT 26:14-16" ref="26:15" \fig* \v 16 Ka babau‑nana wayahina Iudasa vi‑putu dunedune tuta ahiahina na‑vaniahei, e vi‑nua‑hauhauei nimaia. \s1 Iesu Tauna A Tau Hae Nui Itouvuha Toneina Iamam \r (Marika 14:12-21; Luke 22:7-13; Ioni 13:21-30) \p \v 17 Itouvuha Toneina a vi‑manamana vivane auyewa ai yau 8. Ka auyewa naona wayahina, Iesu a tau vi‑muni‑waiwai iomo wayahina, e ivi‑tanaiei, ivona, “Medeina yam nuanua Itouvuha Toneina amna wayahina? Aveta baina avo‑vi‑aiaia kanꞌ‑ania?”\x + \xo 26:17 \xt NiT 12:14-20.\x* \p \v 18 Ka Iesu aitam onoto ana wava tomani, ka vonei, “Una‑ne Ierusalem wayahina, ka onotona umataedei deina, una‑vona, ‘Yama tau viwavenena ivona, “Yau tuta ananina avaha vinꞌ‑omo. Wayahina, yau nuanua yauke au tau vi‑muni‑waiwai nui anꞌ‑omo wayahima, e Itouvuha Toneina anꞌ‑am yam manua nihenina.” ’” \v 19 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ine, e ya vonana ivi‑ateteyei, e Itouvuha Toneina anꞌ am ivo‑vi‑aiaia. \p \v 20 Munia babau avaha ionu iakwa, e Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 nui avaha inau‑hohona manua‑nana nihenina, e aniani awaniana idaudauva.\f a \fr 26:20 \ft Tuta nonova me Isiraeli yai dewa deina. Tutana iamam, aniani ibou niwania, ka tomotau awaniana idaudauva baimia, ka iamam deina.\f* \v 21 Ka iamam, e Iesu vonei, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aitam wayahimia evi‑nua‑hauhau.” \p \v 22 Ka taui avaha inononi, inua‑vita ananina. Ka aitamoata aitamoata wayahia ivi‑tanatanaiei, ivona, “Kauvea, kaiwadi, yauke?” \p \v 23 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Tauna au niau aitam, ka nui amam biahoi aitamoata wayahina, kate apaina vi‑nua‑hauhau au havia wayahia.\x + \xo 26:23 \xt Sam 41:9.\x* \v 24 Nonova Iginuma nihenina tau apa‑taputapu Tauna Vi‑tomotau yanꞌ aniga iapa‑taputapuei. Ka yauke, Tauna Vi‑tomotau, anꞌ‑aniga apa‑taputapu‑naia deinake. Kate aioi tauna vi‑nua‑hauhau wayahina! Iuna tauna a dewa‑yaiyai ananina, kadu ya ini‑yauyau ananina na‑vaniahei. Aituhu eha ta‑tupua, tauna ta‑vidoha deina.” \p \v 25 Ka Iudasa, tauna vi‑nua‑hauhauei, ivona, “Tau Viwavenena, vona tunuhina, eha yauke?” \p Ka Iesu ivona, “Ika, wamke. Iuna avaha eawaehei deina, a?” \s1 Sakarameni\em V\em* \r (Marika 14:22-26; Luke 22:14-23; 1 Korinita 11:23-25) \p \v 26 Ka iamam, ka Iesu palaua aitam epei, nau‑kaiwa Yaubada wayahina, pakeua, e a tau vi‑muni‑waiwai venei. Ka vonei, “Unꞌ‑epei, unꞌ‑ania. Taina ininiu.” \p \v 27 Iakwa, e tauna aitam vei na waina\em V\em* epei, nau‑kaiwa Yaubada wayahina, e venei. Ka ivona, “Habuhabumi vei taina wayahina una‑nim. \v 28 Taina dayahiu. Yauke aito‑iwahi, ka awaeha vovouna avevewanei tomotau habuhabui wayahi. E taui yai goyona a nua‑piahi avi‑maiei deina.\x + \xo 26:28 \xt Sek 9:11; NiT 24:8; Ier 31:31-34; 1Ko 10:16.\x* \v 29 Vona ahiahina avonemi, auyewa ataina na‑iakwa, e waina\em V\em* habuhabuna avihahaiei a itoava auyewana waina\em V\em* vovouna kana‑nim Amau ya pai veimea nihenina wayahina.” \fig Am pai nau‑yehata|alt="Last Supper" src="GS-IB04149.tif" size="span" loc="MAT 26:26-29" ref="26:27" \fig* \p \v 30 Dewana munina, aitam ahe pai awa‑dava Yaubada wayahina iahei. Iakwa, e manua‑nana ini‑tawanei, ine Oya Olive wayahina.\x + \xo 26:30 \xt Luk 22:39; Ioni 18:1.\x* \s1 Pita Ya Vona‑dabadaba \r (Marika 14:27-31; Luke 22:31-34; Ioni 13:36-38) \p \v 31 Ka Iesu vonei, ivona, “Ioyoma taina habuhabumi yami vitumahana na‑ihanua, iuna dewaia ivinꞌ‑omo yauke taua wayahiua, ka uni‑tawaneu una‑novo. Dewaia ivinꞌ‑omo wayahiua deinake, iuna apa‑taputapu dewaia wayahia Iginuma nihenina mamaei. Yaubada ivona, \b \q1 ‘Sipi\em V\em* a tau dune‑vi‑avina avunui, \q2 Ka sipi\em V\em* habuhabui iyavuyavuta ina‑novo.’\x + \xo 26:31 \xt Sek 13:7; Ioni 16:32.\x* \b \m \v 32 Ka yau mini‑havine munina, yauke ana‑ne papani Galili wayahina, ka tenoke apotapotami unꞌ‑omo wayahiua.”\x + \xo 26:32 \xt Mat 28:7, 16.\x* \p \v 33 Ka Pita ivona, “Kaiwadi, taui habuhabui ini‑tawanem, kate yauke eha. Eha aitam tuta tepakaia wayahina ana‑dewe deina!” \p \v 34 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Memeanina nuam vi‑tupatupa, kate avonem, ioyoma taina wamke ena‑vona, ‘Eha Iesu atꞌ‑anamane.’ Ka yam dewa taina ededewei tuta aitonu wayahia, ka munia kamkam onotona yana tou kanononi.”\x + \xo 26:34 \xt Mat 26:69-75.\x* \p \v 35 Kate Pita ivona, “Eha ana‑dewe deina. Aituhu inau‑vi‑anigiu, eha ani‑tawanem deinake.” Ka tau vi‑muni‑waiwai habuhabui ivonavona aitamoata deina. \s1 Iesu Viama Amana Wayahina \r (Marika 14:32-42; Luke 22:39-46) \p \v 36 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui iomo aitam baguna ana wava Gedisemane wayahina, ka vonei, ivona, “Itomi ami yau 8 umanuena baina, ka yauke ana‑nei tenoke aviama.” \v 37 Ka nui a tau vi‑muni‑waiwai aitonu vituei, vivane Pita, ka Sebedi natunatuna ainua. Ka tauna ana inahe vi‑putu, ka tauna nua‑vita, ka nuanua ananina dewa vitana tepana wayahina mamaei. \v 38 Akaka tauna aitonu vonei, “Yauke nuau ivita ani‑vainena. Eha ani‑hoina anꞌ‑aniga vihana wayahina. Ami itonu nau‑wawanimi baina umamaei, e nui kadune‑vivinika.”\x + \xo 26:38 \xt Ioni 12:27.\x* \p \v 39 Ka tauna ni‑tawanei ine eha bana, ka vi‑kabubu tepana tanopia, ka viama, “Amau, aituhu ana pata, aviamem viha ana vei taina evituei wayahiua, e apaina eha avaniahe. Kate yau nuanua ananina vivane yam nuanua adedewei, ka eha nuanuau yau nuanua adewe.” \p \v 40 Ka tuta eha ani‑hoina iakwa, e tauna mavina a tau vi‑muni‑waiwai aitonu wayahia, ka taui iaino‑ainei. Wayahina, tauna vi‑tanaiei, ivona, “Pita, medeina? Ami itonu eha ami pata udunedune wayahiu babau aitamoata wayahina, a? \v 41 Itomi nau‑wawanimi udune‑vivinimi, kadue uviama. Aituhu eha uviama, apaina memeanina Satana na‑nonomi, e dewa goyona udewei! Nuami wayahina uawaeha aitamoata wayahiua, kate ininimi iaihanua.” \p \v 42 Ka tauna ni‑tawanei tuta vꞌ‑inuana wayahina, e viama. Ivona, “Amau, aituhu nau‑wawaniu viha ana vei taina ana‑nim, akanai deina. Iuna yau nuanua ananina yam nuanua avi‑ateteyei.” \p \v 43 Ka tutana mavi‑havine, taui iaino‑aine‑havinei vaniahai. Iuna matai dududuna. \v 44 Wayahina, ni‑tawane‑havine tuta vꞌ‑itonuna wayahina, e viama. Ka ya viama aitamoata. \p \v 45 Ka viamana iakwa, mavina a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, ka vi‑tanaiei, ivona, “Ia! Kaiwadi, itomi kadue udaudauva uaino‑ainemi, ka uvi‑yawai a itoava ataina wayahina? Udu! Babau‑nana omomoi. Eha ani‑hoina tau goyogoyona iomomo, e yauke, Tauna Vi‑tomotau, ipoyꞌ‑aviniu. \v 46 Umini kana‑ne. Iuna au tau vi‑nua‑hauhau avaha omomo tenoke.”\x + \xo 26:46 \xt Ioni 14:31.\x* \s1 Tomotau Iesu Ipoyꞌ‑avini \r (Marika 14:43-50; Luke 22:47-53; Ioni 18:3-12) \p \v 47 Iesu vonana vonavona, ka Iudasa omo. Tauna aitam ai yau 12 wayahia. Ka yoko ananina na inamaia ka na waipaia nui iomomo. Tau vi‑nomu mata‑genai, ka me Isiraeli yai tau eta‑naonao yokoia ivi‑tunei, e Iesu ipoyꞌ‑avini. \v 48 Ka Iesu a tau vi‑nua‑hauhau avaha iaiaya venei. Ivona, “Tauna amaoi vivane Iesu. Onoto‑nana upoyꞌ‑avini.” \v 49 Ka Iudasa omo tunuhina Iesu wayahina, ka ivona, “Tau Viwavenena, ioyoma ahiahina!” E Iudasa Iesu maoi. \p \v 50 Ka Iesu vonei, “Au niau, yam dewa ededewei, a?” Wayahina, ononotoi tupwai ivo‑kwayavoni, e Iesu ipoyꞌ‑avini. \v 51 Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai aitam avaha dewana dueyei, yana inama epei, e tau vi‑nomu ananina ya tau paisewa aitam vunui, e tanihana upwa‑ohoi.\x + \xo 26:51 \xt Ioni 18:26.\x* \p \v 52 Kate Iesu vonei, “Yam inama a pai vi‑ai nihenina ebou‑havinei. Iuna aituhu aviyaivia yai inama iepei, apaina mani tomotau na inamaia iomo ivunui, ina‑nau‑vi‑anigi.\x + \xo 26:52 \xt Nao 9:6; SiV 13:10.\x* \v 53 Ataina, aituhu yau nuanua, au pata Amau aviamei, e tauna anelose yoko ai yau 72,000 vi‑tune inꞌ‑omo wayahiua ivi‑naua wayahiu.\f a \fr 26:53 \ft Iesu yana vona vivane \+sls legioni\+sls* ai yau 12. Wayahina, aituhu \+sls legioni\+sls* ai yau 12 kaiaiavi, habuhabui ai yau 72,000. Ka Iesu yana vona anꞌ anamana taina. Aituhu tauna ya nuanua, akanai Amana anelose habu‑vainei vi‑tunei iaivaitei. Kate eha ya nuanua deina, iuna tauna avaha awaehei tomotau ina‑nau‑vi‑anigi. (Edu \+sls legioni\+sls* \fqa Vona nihenina.)\f* \v 54 Kate aituhu aviama deina, eha ana pata apa‑taputapu‑naia Iginuma nihenina inꞌ‑omo inau‑yehai. Iuna Iginuma nihenina apa‑taputapu‑naia imamaei, e imai‑voneka aviani ataina idedeweyeu akanai deina.” \p \v 55 Ka Iesu yokoia vi‑tanaiei, ivona, “Itomi medeina na inamaia ka na waipaia uvinꞌ‑omo wayahiua upoyꞌ‑aviniu? Kaiwadi, unuanua yau tau nau‑havia habuhabui aeta‑naoi? Eha. Itomi avaha uanamaneu. Auyewa aitamoata aitamoata nihenina Manua Vito‑pota nihenina nui kamanuena, e aviwavenemi, ka eha uta‑poyꞌ‑aviniu.\x + \xo 26:55 \xt Luk 19:47; 21:37.\x* \v 56 Kate dewaia habuhabui ivinꞌ‑omoi iuna tau apa‑taputapu yai apa‑taputapu wayahiu nau‑wawani ivinꞌ‑omo deina.” \p Ka ya vonana iakwa, e a tau vi‑muni‑waiwai habuhabui inovo‑tawanei. \s1 Iesu Ivi‑tanatanaiei \r (Marika 14:53-65; Luke 22:54-55, 63-71; Ioni 18:13-14, 19-24) \p \v 57 Ka yokoia Iesu ipoyꞌ‑avini ineiei tau vi‑nomu ananina ana wava Kaiapasi ya manua wayahina. Iuna veimea a tau viwavenena, kadu me Isiraeli yai tau eta‑naonao avaha manua‑nana nihenina inau‑hohoni, ipotapota. \v 58 Ka Pita tupwana bana mamanaina wayahina vi‑muniei, ka omo manua‑nana a tutu‑gana wayahina. Ka munia inu, e tau nau‑havia nui imanuena, iuna ya nuanua vitana matana a vi‑nua‑dadana na‑nononi. \p \v 59 Ka tau vi‑nomu mata‑genai, kadu Sanederini yoko habuhabui inaunau‑nene tau vitupu wayahia, iuna yai nuanua tau vitupu inꞌ‑omo ivitupu Iesu wayahina, e yai hae‑nana ana pata Iesu ina‑nau‑vi‑anigi. \v 60 Ka tau vitupu habuhabui iomomo, ka ihaehaeyei, kate eha Iesu ya goyona ita‑vaniahe yai hae‑naia nihenia. Pai nau‑yehata wayahina, onoto ainua ivinꞌ‑omo, \v 61 ka ivona, “Onoto taina ivona, ‘Yauke au pata Yaubada ya Manua Vito‑pota avita‑vovoni, ka auyewa aitonu ai heta nihenia ayone‑havinei.’”\x + \xo 26:61 \xt Ioni 2:19-21.\x* \p \v 62 Ka tau vi‑nomu ananina mini, ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Medeina? Hae taina enononi? Aviani anꞌ anamana?” \v 63 Ka Iesu eha ya vi‑tanai ta‑nau‑pata. \p Wayahina, tau vi‑nomu ananina vonei, ivona, “Aveimeyem Yaubada Yawayawaina a wavea, e yau vi‑tanai taina enau‑patei. Taum vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, Yaubada Natu‑hoina, o eha?”\x + \xo 26:63 \xt Isa 53:7; Mat 27:12.\x* \fig “Taum vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, o eha?”|alt="I Adjure You" src="GS-IB04160.tif" size="span" loc="MAT 26:63" ref="26:63" \fig* \p \v 64 Ka Iesu vona‑nau‑pata, ivona, “Ika. Yam vonana deinake. Kate habuhabumi ataina unau‑hohoni baina avonemi unononi. Tuta tepakaia wayahina Tauna Vi‑tomotau ududueyeu Tauna Bagibagi‑vavaha ateina amanuena, kadu ududueyeu you nihenina amavimavina.”\x + \xo 26:64 \xt Sam 110:1; Dan 7:13; Mat 24:30.\x* \p \v 65 Ka tau vi‑nomu ananina avaha vonana nononi, tauna ana heta ana kwama si‑yehia pai dune ya nua‑goyo wayahina, ka ivona, “Ia! Onotona ana heta avaha goyona Yaubada wayahina voneka. Eha nau‑wawanika mani hae kanononi. Akanai ataina kavi‑nua‑dadani, a?\x + \xo 26:65 \xt Mat 9:3; Ioni 10:33.\x* \v 66 Itomi medeina unuanua?” \p Ka taui inau‑hohoni ivona, “Tauna nau‑wawani nꞌ‑aniga ya vonana wayahina!”\x + \xo 26:66 \xt Lev 24:16; Ioni 19:7.\x* \p \v 67 Ka iomo, imimini‑vivini, ka iaiwani tepana, ka nimaia ivunuvunui. Ka tupwai ipiapiahi,\x + \xo 26:67 \xt Isa 50:6; 53:5.\x* \v 68 ka yai viam‑nonona wayahina ivinepei, ivona, “O Tau Ito‑yavuha. Enꞌ‑apa‑taputapueai. Koiaka vunum?” \s1 Pita Iesu Vi‑ebuei \r (Marika 14:66-72; Luke 22:56-62; Ioni 18:15-18, 25-27) \p \v 69 Ka Pita atuboua manuena, ka aitam tau paisewa ahabana omo wayahina ka ivona, “Taum kadue Iesu me Galili nui adueyemi.” \p \v 70 Kate Pita tomotaui habuhabui mataia tana‑tavuna, ivona, “Kaiwadi. Aviani wayahina eipuipupu? Eha atꞌ‑anamane.” \p \v 71 Ka Pita mini, e ine tutu‑gana awana wayahina, e kadu aitam ahabana dueyei, e yaiana vonei, “Udueyei. Onoto taina Iesu me Nasareta nui ini‑awana.” \p \v 72 Ka Pita tana‑tavuna‑havine, kadu vona‑vanevane. Ivona, “Ataina Yaubada matana avona tunutunuhina wayahimia. Eha onotona atꞌ‑anamane!” \p \v 73 Tuta eha ani‑hoina munia wayahina, taui nui imimini iomo Pita wayahina, ka ivonei, ivona, “Vona tunutunuhina, avaha anamanem wamke aitam wayahia! Iuna yam ponaitu aitamoata papani‑nana wayahina.” \p \v 74 Akaka tauna ivona, “Eha onotona atꞌ‑anamane! Aituhu avitupu, nau‑wawaniu Yaubada dewa‑yaiyaieu ananina!” Ka vo‑kwayavonina kamkam onotona toutou. \v 75 Iakwa, e Pita Iesu yana vona wayahina nuani, vivane, “Ioyoma taina wamke ena‑vona, ‘Eha Iesu atꞌ‑anamane.’ Ka yam dewana edewei tuta aitonu wayahia, ka munia, kamkam onotona yana tou kanononi.” Ka Pita ine tutu‑gana upuna, ka vi‑mohai, ka na ini‑yauyauna toutou ani‑vainena.\x + \xo 26:75 \xt Mat 26:34.\x* \c 27 \s1 Iesu Ineiei Pilate Wayahina \r (Marika 15:1; Luke 23:1-2; Ioni 18:28-32) \p \v 1 Mana navia ka mata‑hamwahamwanina wayahina, tau vi‑nomu mata‑genai habuhabui, ka me Isiraeli yai tau eta‑naonao habuhabui iawaeha aitamoata vivane Iesu inau‑vi‑anigi. \v 2 Wayahina, Iesu nimana iyohoni, e ineiei me Rom ai tau veimea ananina papani‑nana wayahina ana wava Pilate wayahina. Iuna yai nuanua Pilate‑nana a dewa‑yaiyai veimeyei. \s1 Iudasa Yanꞌ Aniga \r (Dewa 1:18-19) \p \v 3 Ka Iudasa, avaha anamanei mosikuna Iesu inau‑vi‑anigi, nua‑vita ya vi‑nua‑hauhau wayahina epei, e mavina tau vi‑nomu mata‑genai, ka me Isiraeli yai tau eta‑naonao wayahia, ka ya nuanua kinaia ai yau 30 na‑vene‑havinei. \v 4 E ivona, “Avaha goyona adewei. Iuna onoto maihina wayahimia avi‑nua‑hauhauei.” \p Ka taui ivona, “Dewana eha aitam aviani wayahiaia. Akanai dewana yam dewa. Enuanua wayahina.” Ka kinaia ai yau 30 ivihahaiei deinake. \p \v 5 Wayahina, Iudasa omo Manua Vito‑pota wayahina, e kinaia haponei nihenina, e ni‑tawanei. Ka ine, e yavunaia magana tauna si‑guani, e aniga.\x + \xo 27:5 \xt Dew 1:18-19; Mat 26:14-15.\x* \p \v 6 Ka tau vi‑nomu mata‑genai‑naia kinaia ikwakwei, ka ivona, “Eha aka pata Yaubada yanꞌ am‑venena‑kavovo a pai vi‑ai nihenina kabou, iuna kina taina tomotau a nau‑vi‑aniga a nau‑pata, ka aka veimea dewana vito‑potei.” \v 7 Wayahina, matataui ivi‑nua‑dadani kinaia wayahina aitam tau voa kunia yana tano ivi‑maiei. E tano‑nana nihenina vivane tau bwanibwani ai unuvovo itavutavuni. \v 8 Wayahina, tano‑nana ivi‑wahani, “Dayaha Tanopina” ka wava‑nana mamaei a itoava tuta ataina wayahina. \v 9 Dewana wayahina taui tau apa‑taputapu ana wava Ieremia yanꞌ apa‑taputapu inau‑yehai. Nonova Ieremia ginumi deina, \b \q1 “Ka me Isiraeli tauna a nau‑pata iawaehei \q2 vivane kina hanu ai yau 30.\x + \xo 27:9 \xt Sek 11:12-13.\x* \q1 \v 10 Ka kinaia iepei, e wayahia \q2 tau voa kunia yana tano ivi‑maiei. \q3 Yau Kauvea veimeyeu deina.” \s1 Pilate Iesu Vi‑tanatanaiei \r (Marika 15:2-5; Luke 23:3-5; Ioni 18:33-38) \p \v 11 Wayahina, Iesu Pilate matana ivi‑au‑mini, ka Pilate tau veimea ananina papani‑nana wayahina. Ka Pilate Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Kaiwadi, wamke vivane me Iudea yai kini\em V\em*, ika?” \p Ka Iesu vona‑nau‑patei, “Taum evonavona deinake.” \p \v 12 Ka munia, tau vi‑nomu mata‑genai, ka me Isiraeli yai tau eta‑naonao ivitevitei Pilate matana, kate Iesu eha aitam aviani ta‑nau‑pate.\x + \xo 27:12 \xt Isa 53:7.\x* \p \v 13 Wayahina, Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Medeina egenuana? Hae taina am tau apa‑goyogoyo wayahia enononi. Evona‑nau‑pata o eha?” \p \v 14 Ka Iesu eha kadu vona ta‑nau‑pate, ka vaneneha‑ohota. Wayahina, Pilate nuana vi‑tupatupa ananina. \s1 Pilate Iesu Yanꞌ Aniga Awaehei \r (Marika 15:6-15; Luke 23:13-25; Ioni 18:39–19:16) \p \v 15 Ka ponimana aitamoata aitamoata wayahina Itouvuha Toneina ana tuta niwanina wayahina, me Rom ai tau veimea‑naia me Isiraeli iaivaitei aitam dewa awawaehina wayahina. Ka me Isiraeli yai dewa, e yoko inau‑hohona, e aitam yaiana manua yohona nihenina mamaei ivi‑nua‑dadanei, e me Rom ai tau veimea onoto‑nana na‑yavuhi wayahi. \v 16 Ka tuta tanoi wayahina aitam onoto manua yohona nihenina mamaei ana wava Barabasa. Ka tomotau habuhabui ianamanei tauna tau goyona ananina. \v 17 Wayahina, tutana tomotau yoko avaha inau‑hohoni iomo Pilate wayahina, e Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Avi onoto nuanuami ataina wayahimi ayavuhi? Barabasa o Iesu, tauna ivi‑wahani Tau Ito‑yavuha?” \v 18 Pilate avaha anamanei vi‑bwanoua iana‑dibidibiei vivane Iesu na‑nau‑vi‑anigi. Wayahina, Pilate dewa‑dadani Iesu na‑yavuhi deinake.\x + \xo 27:18 \xt Ioni 11:47-48; 12:19.\x* \p \v 19 Ka Pilate manuena tau vaneneha a pai manuena hetana, ka tuta aitamoata wayahina, Pilate awana tuyeha iva‑tawanei omo wayahina, ivona, “Eha aitam aviani goyona evi‑nua‑dadani onoto maihina taina wayahina. Iuna auyewa taina avaha ama ava aepei, e onoto‑nana wayahina pai matauta ananina nihenina avaniahei.” \p \v 20 Kate tau vi‑nomu mata‑genai habuhabui, kadu me Isiraeli yai tau eta‑naonao habuhabui yokoia inau‑vi‑nehanehai Pilate iviamei Barabasa na‑yavuhi wayahia, ka Iesu na‑nau‑vi‑anigi. Ka yokoia iawaehei deina. \p \v 21 Ka Pilate vi‑tanai‑havinei, ivona, “Ainua wayahia koiaka nuanuami wayahimi ayavuhi?” \p Ka taui ivona, “Barabasa!” \p \v 22 Akaka Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Aituhu deina, medeina adewei Iesu wayahina, tauna ivi‑wahani Tau Ito‑yavuha?” \p Wayahina habuhabui ikonukonua, “Ai nahenahea etutu‑pwatei!” \p \v 23 Kate Pilate vona‑nau‑patei, vi‑tanaiei, “Aviani tauna ya goyona? Avi veimea tana‑bwegei?” \p Ka yokoia movi natanata, ka ikonukonua, ivonavona, “Ai nahenahea etutu‑pwatei!” \p \v 24 Wayahina, Pilate nuana am‑haui, ka anamanei eha ana pata yokoia nuai na‑vo‑vine. Kadu tauna dueyei avaha ivi‑putu ivi‑naua. Wayahina, daudaua nimana nosia yokoia mataia, iaiaya wayahia, ka ivona, “Dewa‑yaiyai omomo onoto taina dayahina wayahina. Ka yauke maihiu. Yanꞌ aniga eha yau nuanua, kate itomi yami nuanua.”\x + \xo 27:24 \xt V.V 21:6-9.\x* \p \v 25 Ka yoko habuhabui ivona, “Akanai! Ahiahina aituhu dayahina patana avaniahei, ka aituhu dewa‑yaiyai dewa taina wayahina vinꞌ‑omo, akanai, itoai kadu natunatuai avaniahei!”\x + \xo 27:25 \xt Dew 5:28.\x* \p \v 26 Ka Pilate avaha yai vonana nononi, e Barabasa yavuhi wayahia, e kadu ya tau nau‑havia veimeyei Iesu yavunaia ipiapiahi. Kadu awaehei munia itutu‑pwatei ai nahenahea. \s1 Tau Nau‑havia Iesu Ivi‑waipoei \r (Marika 15:16-20; Ioni 19:2-3) \p \v 27 Akaka tau nau‑havia‑naia Iesu ineiei yai manua ananina nihenina, ana wava Paraetorium, ka yai yoko habuhabui ihone‑hohoni iomomo Iesu wayahina imimini‑vi‑avini. \v 28 Ka ana kwama imwai‑neiei, e kwama kaikaiwabona yabebenina wayahina ivi‑kwamei, aitam kini\em V\em* deina, akaka ivi‑waipoei.\x + \xo 27:28 \xt Luk 23:11.\x* \v 29 Ka kunu‑nabanaba manawa na tonana wayahina imetani, ka tonana komokuku tonana a vi‑manamana deina, e unununa iboui. Ka ai iepei, e nima ateina nihenina iboui, kini\em V\em* ya pai veimea ana guna deina, e kadu iomomo matana, aei ivi‑tupa‑gum, ka ivi‑waipoei, ivonavona, “Kaiwa ananina! Wamke me Iudea yai kini\em V\em*!” \v 30 Ka kadu iaiwani, ka ai‑nana iepei, e wayahina unununa ipiahi‑havihavinei.\x + \xo 27:30 \xt Isa 50:6.\x* \s1 Iesu Ai Nahenahea Itutu‑pwatei \r (Marika 15:21-32; Luke 23:27-43; Ioni 19:17-27) \p \v 31 Ka yai vi‑waipo iakwa, e kwama kaikaiwabona wayahina imwaia, ka tauna a kwamea ivi‑weteni‑havinei, e itaini ineie. Iuna yai nuanua ai nahenahea itutu‑pwatei. \p \v 32 Ka etawana wayahina tau nau‑havia‑naia aitam onoto me Sirene, ana wava Simoni, ivaniahei, ka inau‑vi‑nehenehei Iesu anꞌ ai nahanahana nꞌ‑avanei. \v 33 Ka Simoni‑nana avanei a itoava ivinꞌ‑omo papani Goligota wayahina. (Goligota anꞌ anamana vivane “Ununu‑kabwa” meagaina.) \p \v 34 Ka waina\em V\em* ka apasiuma ivinei, ka ivene vivane viha eha vi‑pae ananina, kate Iesu, avaha nim‑dadana, wainana\em V\em* vihahaiei.\x + \xo 27:34 \xt Sam 69:21.\x* \v 35 Ka ai nahanahana tanopia iboui, ka avaha ana kwama imwaia, Iesu ai‑nana hetana itutu‑pwatei, e ivi‑au‑mini. Iakwa, e tau nau‑havia‑naia Iesu ana kwama ivituei, e iawaehei ivimwa‑nene, ka aituhu koiaka eta‑naoi, tauna Iesu ana kwama na‑poyꞌ‑avini, vivane ana kwama.\x + \xo 27:35 \xt Sam 22:18.\x* \v 36 Ka yai vimwa‑nene iakwa, imanuena, e idune‑potapota. \v 37 Ka anꞌ ai nahanaha unununa wayahina pai iaiava itutu‑pwatei. Ka pai iaiava‑nana yanꞌ aniga iuna viwavenei, ivona, “\sc iesu, me iudea yai kini\sc*\em V\em*.” \v 38 Ka kadu tau vainau ainua nui ai nahenahea itutu‑pwatei, aitam ateina, ka aitam akenina.\x + \xo 27:38 \xt Isa 53:12.\x* \v 39 Ka tomotau tupwai etawana Iesu ai nahenahea ivi‑waipoei, ka ivinepei.\x + \xo 27:39 \xt Sam 22:7; 109:25.\x* \v 40 Ivonavona, “Ia! Ka taum am pata Manua Vito‑pota evita‑vovoni, kadu auyewa aitonu nihenia am pata eyone‑havine, a? Aituhu deina, akanai, eito‑yavuhim! Aituhu wamke Yaubada Natu‑hoina, akanai eviwaveneai deina. Ai nahenahea enꞌ‑opu‑mei.”\x + \xo 27:40 \xt Mat 26:61; Ioni 2:19.\x* \p \v 41 Kadu tau vi‑nomu mata‑genai, ka veimea a tau viwavenena, ka me Isiraeli a tau eta‑naonao Iesu ivinepei deinake, ivona‑opuopuei ka ivonavona, \v 42 “Ia! Onoto taina medeina? Tauna mani tomotau ito‑yavuhi, kate eha ana pata tauna ana heta na‑ito‑yavuhi. Ka tauna vivane papani Isiraeli ana kini\em V\em*, a? Aituhu ai nahenahea na‑opu‑mei, akanai, kavitumahanei. \v 43 Tauna Yaubada vitumahanei, ka potepotei, kadue ivona, ‘Yauke Yaubada natuna.’ Wayahina, aituhu Yaubada awaeha aitamoata deina, tauna na‑ito‑yavuhi, a?”\x + \xo 27:43 \xt Sam 22:8.\x* \v 44 Ka tau vainaui Iesu nui itutu‑pwatei, taui ai ai nahenahea kadue iapa‑goyogoyoei aitamoata deina. \s1 Iesu Yanꞌ Aniga \r (Marika 15:33-41; Luke 23:44-49; Ioni 19:28-30) \p \v 45 Auyewa pouna wayahina a itoava vinanavi niwanina wayahina papani‑nana habuhabuna vi‑novanei. \v 46 Ka vinanavi niwanina wayahina Iesu movina ananina wayahina vi‑hone, ivona, \b \q1 “Oi! Eli, Eli! Lama sabakatani.” \b \m Ka a vo‑vina vivane, “Aioi! Yau Yaubada, Yau Yaubada! Aviani wayahina evihahaieu?”\x + \xo 27:46 \xt Sam 22:1.\x* \p \v 47 Ka tupwai tomotau nepena imimini ya vi‑hone tanoi inononi, e ivona, “Unononi. Onoto taina tau apa‑taputapu Elidia honehonei.” \p \v 48 Wayahina, aitamoata wayahia visina ine banou epei, e waina\em V\em* yuyuna wayahina si‑utuvi. E aitam ai wayahina nihona tupa‑tonei, e vi‑yoyoe ivane Iesu awana, vivane ana nunui.\x + \xo 27:48 \xt Sam 69:21.\x* \v 49 Ka onoto‑nana yaiana ivonei, ivona, “Egenuana. Kaiwadi, mosikuna Elidia na‑omo na‑ito‑yavuhi, o eha? Akanai. Kapotapota, kadueyei.” \p \v 50 Ka Iesu movina ananina wayahina vi‑hone‑havine, e nuana yavuhi, yawaina iakwa. \p \v 51 Ka tuta aitamoata wayahina bubuna‑honota vito‑potana a pai bwaꞌ Manua Vito‑pota nihenina am‑yehi‑nuei, vi‑putu hetana ka iopu ipuna. Ka yoyoyo si‑putu, ka hanu anani iam‑vidaha‑neiei.\x + \xo 27:51 \xt NiT 26:31-33; Ebe 10:19-20.\x* \v 52 Ka kadu unuvovo habuhabui awai iam‑wae‑neiei, ka tau vitumahana habuhabui nonova inusi, imini‑havine. \v 53 Ka taui unuvovoa iopu ivinꞌ‑omo. Ka Iesu ya mini‑havine munina taui kadu ini‑awana, e meagai Ierusalem inuinui, ka tomotau yoko ananina idudueyei. \p \v 54 Ka tau nau‑havia‑naia yai tau eta‑naonao nui Iesu idune‑vi‑avini. Ka yoyoyo idueyei, kadue dewaia habuhabuna ivinꞌ‑omo idueyei. Iakwa, e imatamatauta ananina, e ivona, “Vona ahiahina, onoto taina vivane Yaubada Natu‑hoina!” \p \v 55 Ka meagaina wayahina vaivine habuhabui idune‑potapota, ka eha nepena, kate tupwana bana wayahina. Nonova taui Iesu nui iomo papani Galili wayahina, iuna Iesu ivi‑muniei, ka ana maꞌ inau‑vevewanei.\x + \xo 27:55 \xt Luk 8:2-3.\x* \v 56 Ka vaivine wayahia aitonu mamae. Aitam ana wava Mari me Magidala, ka aitam wahana tauna Iamesa ka Iosepa ayoi, e kadu aitam Sebedi natunatuna ayoi. \s1 Iesu Tau Matena Unuvovoa Iboui \r (Marika 15:42-47; Luke 23:50-56; Ioni 19:38-42) \p \v 57 Ka vinanavi wayahina, babau eha ani‑hoina na‑onu, e tau kaikaiwabo aitam, me Arimatea, omoi. Tauna Iesu a tau vi‑muni aitam, ana wava Iosepa. \fig Iosepa me Arimatea omo Pilate wayahina, e Iesu tau matena viamei|alt="Joseph of Arimathea Begs the Body from Pilate" src="GS-IB04167.tif" size="span" loc="MAT 27:57-58" ref="27:57" \fig* \v 58 Ka tauna omo Pilate wayahina, e Iesu tau matena viamei. Ka Pilate awaehei, e ya tau paisewa veimeyei vivane ivenei.\x + \xo 27:58 \xt V.V 21:22-23.\x* \v 59 Wayahina, Iosepa yaiana nui iomo, e Iesu tau matena iepei, e kwama lineni\em V\em* kavukavuna kadu kaikaiwabona wayahina iaumei. \v 60 E taui tau matena Iosepa a unuvovo vovouna nihenina iboui. Ka nonova Iosepa ya tau paisewa unuvovo‑nana iaikayoi, guba oya nihenina deina. Ka pai nau‑yehata wayahina hanu ananina ka am‑vivinina wayahina unuvovo awana ibou‑potei. Iakwa, e Iosepa unuvovo‑nana ni‑tawanei.\x + \xo 27:60 \xt Isa 53:9.\x* \v 61 Ka Mari me Magidala wahana nui ainua unuvovo nepena imanuena, ka ivi‑kovekovei. \p \v 62 Ka Iesu itutu‑pwatei me Isiraeli yai auyewa pai vo‑vi‑aiai wayahina.\f a \fr 27:62 \ft Me Isiraeli yai auyewa aitamoata aitamoata ivi‑putu babau ana onu wayahina. Akaka taui yai \+sls Saturday\+sls* vi‑putu itoka yaka \+sls Friday\+sls* vinanavi wayahina. Ka Iesu itutu‑pwatei \+sls Friday\+sls* auyewa pouna deina. Wayahina, mana navia \+sls Saturday\+sls*. Aina me Isiraeli yai \+sls Sabata\+sls*. Ka \+sls Friday\+sls* wayahina ivo‑vi‑aiai \+sls Sabata\+sls* wayahina. Akanai ka, \+sls Friday\+sls* ivi‑wahani \fqa auyewa pai vo‑vi‑aiai wayahina. (Edu \sls Sabata\sls* \fqa Vona nihenina.)\f* Ka mana navia yai auyewa tapanono wayahina, tau vi‑nomu mata‑genai, ka Parisi yoko habuhabui nui iomo Pilate wayahina. \v 63 E ivona, “Bada, tau vitupu‑nana, nonova yawayawaina mamaei, ka yana vona anuani, ivona, ‘Auyewa aitonu iakwa, e anigea amini‑havine.’\x + \xo 27:63 \xt Mat 12:40; 16:21; Mar 9:31; 10:33-34; Luk 9:22; 18:31-33; Ioni 2:19-21.\x* \v 64 Wayahina, aituhu memeanina wayahima, eveimeyei tauna a unuvovo a tau dune‑vi‑avina idune‑potepotei a itoava auyewa aitonu na‑iakwa wayahina. Aituhu eha, apaina a tau vi‑muni‑waiwai inꞌ‑omo, e tau matena inꞌ‑avanei, ina‑novoei, ka tomotau ina‑nonoi vivane anigea avaha mini‑havine. Ka deinake vitupu vꞌ‑inuana vitupu naona goyo‑tawanei.” \p \v 65 Ka Pilate vonei, ivona, “Akanai. Tau dune‑vi‑avina uveimeyei ina‑ne, e unuvovo‑nana idune‑pota‑vidovidohei.” \v 66 Akaka onoto‑naia iomo unuvovo‑nana wayahina, ka hanu‑nana awana bou‑potei hetana yai pai ainana iaiwaiwahi, vi‑toyoa. Kadu tau dune‑vi‑avina‑naia iveimeyei idune‑vi‑avini ahiahina. \c 28 \s1 Iesu Yawaina Epa‑havinei \r (Marika 16:1-8; Luke 24:1-12; Ioni 20:1-10) \p \v 1 Auyewa tapanono‑nana iakwa, e mana navia, wiki vovouna anꞌ auyewa naona wayahina, ka Mari me Magidala wahana nui iomo unuvovoa tau matena inau‑vi‑taui. \p \v 2 Ka yoyoyo ani‑vainena si‑putu, iuna Kauvea yanꞌ anelose aitam wahuma opu‑me, e tauna hanu‑nana unuvovo awana buge‑mavinei, ka hetana manuena. \v 3 Ka anelose‑nana ana due vonaina deina, ka ana kwama kavukavu‑hoina. \v 4 Ka unuvovo a tau dune‑vi‑avina‑naia, avaha anelose‑nana idueyei, akaka imatamatauta ananina ya bagibagi wayahina, ka itatatava, ipeu tanopia, habuhabui tau mate deina. \p \v 5 Ka anelose‑nana vaivine‑naia vonei, ivona, “Eha umatamatauta. Avaha anamanei uomo Iesu tauna avaha inau‑vi‑anigi unenenei. \v 6 Kate tauna eha baina. Iuna avaha anigea mini‑havine, nonova mai‑vonemi deina. Unꞌ‑omoi, ka ya pai dauva awakabina udueyei.\x + \xo 28:6 \xt Mat 12:40; 16:21.\x* \v 7 Na‑iakwa, uvisina una‑ne, e a tau vi‑muni‑waiwai umataedai, uvonei, una‑vona, ‘Tauna avaha anigea mini‑havine, ka mai‑neine papani Galili wayahina. Tanoi una‑nei udune‑havinei.’ Ana pata deina. Avaha amataedami.” \p \v 8 Wayahina, vaivine‑naia yai matauta nui kadue yai dewa‑haiawa nui unuvovo ini‑tawanei, ka ivisi‑kwayavoni imavine Iesu a tau vi‑muni‑waiwai wayahia imataedai. \v 9 Ka etawana inau‑bwanunua, ka Iesu vaniahai, e tauna vonei, “Mana‑putu ahiahina.” \p Ka taui iomo, e ivi‑tupa‑gum, ka aena ivo‑dadani, ka iaiwaodu wayahina. \v 10 Ka Iesu vonei, ivona, “Eha umatamatauta. Una‑ne, e yaiau umataedai ina‑ne papani Galili wayahina, e tanoi idueyeu.”\x + \xo 28:10 \xt Mat 26:32.\x* \s1 Tau Dune‑vi‑avina Tau Vi‑nomu Mata‑genai Imataedai \p \v 11 Vaivine‑naia etawana ineine, ka tuta aitamoata wayahina unuvovo a tau dune‑vi‑avina‑naia tupwai ine meagai Ierusalem wayahina. Ka aviani vinꞌ‑omoi ihaeyei tau vi‑nomu mata‑genai wayahia deina. \v 12 Wayahina, tau vi‑nomu‑naia, ka me Isiraeli yai tau eta‑naonao inau‑hohona. Ka yai vi‑nua‑hauhau ivo‑vi‑aiaia, e imavina tau nau‑havia‑naia wayahia, e iana‑dibidibiei, ka kina habuhabuna ivenei. \v 13 Ka iveimeyei ivitupu. Ivona, “Aituhu tomotau ivi‑tanatanaiemi aviani vinꞌ‑omo wayahina, nau‑wawanimi una‑vona, ‘Ioyoma pouna itoai aino‑aineai, ka a tau vi‑muni‑waiwai iomo, e tau matena ivainaui.’ \v 14 Una‑vona deinake, ka aituhu Pilate vaneana taina nononi, akanai itoai aivaitemi, anonoi, e tauna vitumahaneai. Apaina tauna eha dewa‑yaiyaiemi.” \v 15 Akaka tau nau‑havia‑naia iawaehei kinaia iepe, e ivitupu deinake. Ka me Iudea habuhabui vitupu taina inononi, ka auyewana wayahina a itoava tuta ataina wayahina viviwava‑nana ivitumahanei, kadue inau‑viviwavei. \fig Tau nau‑havia dewaia tau vi‑nomu mata‑genai imataedai|alt="High Priest Deals With Fallout" src="GS-IB04172.tif" size="span" loc="MAT 28:11-15" ref="28:15" \fig* \s1 Aviani Iesu A Tau Vi‑muni‑waiwai Nau‑wawani \r (Marika 16:14-18; Luke 24:36-49; Ioni 20:19-23; Dewa 1:6-8) \p \v 16 Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 11 iomo papani Galili wayahina. E ivane oya‑nana Iesu haeyei wayahina.\x + \xo 28:16 \xt Mat 26:32.\x* \v 17 Ka Iesu idueyei, e wayahina iaiwaodu, kate tupwai wayahia iva‑hamwahamwana. \v 18 Ka Iesu omo wayahia, e vonei, ivona, “Amau avaha veimea habuhabuna wahuma kadu tanopia veneu aveimeyei.\x + \xo 28:18 \xt Ioni 13:3; Epe 1:20-22.\x* \v 19 Wayahina, una‑ne, e papani habuhabui wayahia unaunau‑wahe, ka tomotau uviwavenei taui nau‑wawani ivitumahaneu, kadu ivi‑muni‑waiwaieu. Ka kadue uvi‑bapitaisoei Amau a wavea, ka Natuna a wavea, ka kadu Nuana Ahihinata a wavea.\x + \xo 28:19 \xt Mar 16:15-16; Dew 1:8.\x* \v 20 Ka nua‑uya habuhabuna avaha avenemi, uviwavenei taui kadu nau‑wawani ivi‑ateteyeu. Vona ahiahina, tuta habuhabuna yauke nui kamamaei, ataina wayahina a itoava tanopi anꞌ auyewa pai nau‑yehata wayahina.” \m Ana pata deina. \m \sig Yauke Mateu\sig*