\id LUK - Minaveha NT [mvn] -Papua New Guinea 2008 (DBL 2017) \h Luke \toc1 Iesu Vaneana Ahiahina Luke Wayahina \toc2 Luke \toc3 Luk \mt2 Iesu Vaneana Ahiahina \mt1 Luke \mt2 Wayahina \is1 Buki Taina Wayahina \ip Buki taina a tau ginuma vivane Luke. \bk Awaeha Vovouna\bk* nihenina buki habuhabui ai tau ginuma me Iudea, kate Luke ana heta eha me Iudea. Ya iginuma ainua, buki taina, kadu buki \bk Dewa\bk*. Luke ya paisewa naona dokita\em V\em*, ka avaha Paulo ainua ivi‑vaniaha, tauna vi‑tau ivaita Paulo wayahina. \ip Luke ya nuanua Iesu kadueyei vivane tomotau habuhabuka yaka Tau Ito‑yavuha, taui me Iudea wayahi kadu taui eha me Iudea wayahika. Luke voneka Yaubada Nuana Ahihinata Iesu honei, e tauna vaneana ahiahina omanei tau payapayaya wayahia. Ka aituhu aviyaivia ivi‑kwanaha, o aituhu aviyaivia begabegai, Luke tomotaui ate‑nuanuaiei. Wayahina, ya iginuma nihenina viviwava habuhabui kana‑iavi vivane Iesu tomotau‑naia vo‑vi‑aiai‑neiei ividoha. \ip Mani dewa kana‑iavi ana heta Luke ya iginuma nihenina, vivane Iesu ya tupua wayahina anelose ivinꞌ‑omo, ka sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina iomo Iesu inau‑vi‑taui, ka Iesu tevana Manua Vito‑pota nihenina, ka vona tana‑minikuna onoto ahiahina Samaria wayahina, ka kadu vona tana‑minikuna kauvea natuna aitamoata maiova. \ip Luke ya pai mini ananina tupwai vivane viama, ka Nuana Ahihinata, ka vaivinei Iesu ivi‑muni‑waiwaiei, ka kadu dewa goyona a nua‑piaha omo Yaubada wayahina. \c 1 \s1 Pai Vi‑putu \m \v 1-3 Bada, Teopilusi, am wava ananina, ka anau‑kaiwem. Ataina amataedam vivane yaka Tau Ito‑yavuha avaha vinꞌ‑omoi, ka tauna ana wava Iesu. Tomotau dewai habuhabui idedewei Iesu wayahina, ka tauna dewa‑bagibagi habuhabui dedewei tanopia. Tupwai tomotau dewaia habuhabui idueyei mataia, vivane dewai naona a itoava dewaia pai nau‑yehata wayahina, ka tau dune‑naia ivi‑tau paisewa Yaubada wayahina, ka avaha dewaia tomotau habuhabui imataedai, inononi. Ka tau dune‑naia tupwai avaha Iesu vaneana iginumi‑yehai, ka iginumaia tunuhina taui mataia deina. Ka taui yai iginuma ka kadu itoka yaka vitumahana vivane aitamoata. Ka kadu yauke dewaia habuhabui, tuta nonova omomo tuta ataina wayahina, anamane‑vidohei, kate yauke eha mataua ata‑dueye. Wayahina, nuanuau dewaia habuhabui aipupu‑vidohem.\x + \xo 1:1-3 \xt Dew 1:1.\x* \v 4 Avaha dewaia vaneana enononi, kate yau nuanua dewaia aitamoata aitamoata amataedam dewaia ivinꞌ‑omo deina. Na‑iakwa, enꞌ‑anamanei dewaia habuhabui eha vitupu, kate vona tunutunuhina. \s1 Anelose Aitam Ioni Ya Tupua Apa‑taputapuei \p \v 5 Yau ipupu taina vi‑putu tutana Kini\em V\em* Erodi papani Iudea veimeyei. Ka tau vi‑nomu aitam ana wava Sekaria mamaei, ka tauna yana dede vivane Aroni, ka wanohina ana wava Abia. Ka Sekaria ya vavine ana wava Elisabeti, ka Elisabeti kadu yana dede vivane Aroni. \v 6 Ainuai yai dewa habuhabuna tunuhina Yaubada matana, ka ainuai Yaubada ya veimea iaupu‑moimoihei ahiahina. \v 7 Kate taui eha natui, iuna Elisabeti gagana, ka ainuai avaha ivi‑nainai. \p \v 8 Ka aitam tuta wayahina Sekaria yana yoko yai tuta vinꞌ‑omo vi‑nomu inau‑vevewana me Iudea habuhabui wayahi. Ka aitam auyewa wayahina Sekaria ana heta vi‑nomu nau‑vevewanei Yaubada matana. \v 9 Ka tau vi‑nomu yai dewa deina. Taui inau‑hohona, e aitam yaiai wayahia ivi‑nua‑dadana amane wayahia. Ka amane‑naia ionei tanopia, idueyei, e inꞌ‑anamanei koiaka wayahia Yaubada vi‑nua‑dadanei Kauvea ya Manua Vito‑pota na‑nui, e manina hunahunana pai vi‑nomu wayahina na‑tunu.\x + \xo 1:9 \xt NiT 30:7.\x* \v 10 Ka auyewana wayahina, tutana vi‑nomu ana tuta vinꞌ‑omo, tau tapanono habuhabui inau‑hohona Manua Vito‑pota mataetana, e iviama. \p \v 11 Ka Yaubada yanꞌ anelose aitam omo Sekaria wayahina, ka Sekaria dueyei vivane vi‑nomu a pai vi‑ai ateina wayahina mimini. \v 12 Ka tutana Sekaria dueyei, nuana dadana kadu matauta ananina epei. \v 13 Ka anelose‑nana ivona, \pi1 “Sekaria, eha ematauta. Yaubada avaha yam viama nononi, ka apaina awam Elisabeti natum onotona vi‑natunei, ka am veimea Yaubada wayahina mamaei, vivane evi‑wahani Ioni. \v 14 Ka tauna wayahina udewa‑haiawa, kadu tomotau habuhabui idewa‑haiawa yam tevana ya tupua wayahina. \v 15 Iuna apaina Yaubada nꞌ‑awaehei natum ana wava ananina. Ka tauna a veimea Yaubada wayahina mamaei, vivane waina\em V\em* vito‑potana tauna wayahina, ka kadu daudau bagibagina aitamoata aitamoata vito‑potana tauna wayahina. Eha ana pata tauna daudau‑nana na‑nim. Ka apaina, tauna ya tupua ana tuta wayahina, Yaubada Nuana Ahihinata ininina nau‑vi‑anai.\x + \xo 1:15 \xt Yau 6:2-3.\x* \v 16 Ka tauna ya paisewa wayahina me Isiraeli habuhabui na‑eta‑naoi imavina Kauvea yai Yaubada wayahina. \v 17 Ka naona tauna na‑omo, e ya paisewa paipaisewei. Ka munia, Kauvea na‑omo. Ka apaina, natum ya paisewa bagibagina ka ate‑vatuna ananina nui, tau apa‑taputapu Elidia ya paisewa nonova deina. Ka natum ya nau‑wahe wayahina ononotoi nuai na‑si‑mavinei natunatui wayahia, e inuanua‑havinei. Ka kadu ya nau‑wahe wayahina taui ununui toyoina, e Yaubada ya veimea itana‑bwegebwegei na‑si‑magiginoei etawana tunutunuhina wayahina. E Kauvea tauna ya tomotau na‑vo‑vi‑aiaiei Tau Ito‑yavuha yanꞌ omana wayahina deina.”\x + \xo 1:17 \xt Mal 3:1; 4:5-6; Mat 17:11-13.\x* \p \v 18 Ka Sekaria anelose‑nana vonei, ivona, “Yam vonaia nua‑tupatupana wayahiua, iuna yauke avaha avi‑onoto ananiu ka yau vavine kadu vi‑vavine ananina.” \p \v 19 Ka anelose‑nana ivona, “Ia! Yauke au wava Gabarieli! Ka tuta habuhabuna Yaubada matana amimini, ka ataina tuta tauna vi‑tuneu aomo vane ahiahina ahaeyei wayahima.\x + \xo 1:19 \xt Dan 8:16; 9:21.\x* \v 20 Ka wamke yau vane wayahima eha eta‑vitumahane. Wayahina, ataina meam na‑danu awam hetana wayahina, ka wamke eha am pata ena‑ipupu a itoava yau vane anꞌ anamana ahiahina vinꞌ‑omo wayahina. Ika, naona yau vane taina na‑omo, ka munia, wamke am pata ena‑ipupu‑havine.” \p \v 21 Ka tomotau habuhabui Manua Vito‑pota mataetana ipotapota tuta mamanaina Sekaria ya mavina wayahina, kadu inuanua aviani iuna Sekaria vi‑kiwada nihenina. \v 22 Ka munia, tutana Sekaria ni‑ubau iopu, tauna eha ana pata na‑ipupu wayahia, ka meana ivita. Dewana wayahina ianamanei avaha Manua Vito‑pota nihenina yana dune dueyei vivane iaiaya. Tauna nimana vi‑yoyoei, iuna eha ana pata na‑ipupu wayahia. \p \v 23 Ka avaha Sekaria ya vi‑nomu anꞌ auyewa tupwai iakwa, tauna Ierusalem ni‑tawanei, e mavi‑havine ya megeia. \v 24 Tuta tanoi munia, ya vavine Elisabeti amwanainahe. Ka wahava ai yau 5 nihenia Elisabeti eha ta‑ni‑awana, kate manua nihenina mamaei. \v 25 Ka Elisabeti ivona, “Au yava taina Yaubada wayahina. Nonova gaganiu, wayahina aini‑yauyau, ka ataina tuta ini‑yauyau‑nana avaha iakwa.” \s1 Anelose Aitam Iesu Ya Tupua Apa‑taputapuei \p \v 26 Ka avaha Elisabeti a wahava vi‑6‑na iakwa, Yaubada tauna yanꞌ anelose Gabarieli vi‑tunei opu‑me papani Galili wayahina, aitam meagai ana wava Nasareta wayahina. \v 27 Ka Gabarieli omo aitam ahabana nuanua‑hanina wayahina ana wava Mari. Ahabana tauna Iosepa wayahina ivi‑awa‑kanakanapiei, ka onotona Kini\em V\em* Davida ya tupua‑nenenehi aitam.\x + \xo 1:27 \xt Mat 1:16, 18.\x* \v 28 Ka anelose‑nana omo, vonei, ivona, “Kaiwa ananina, Mari! Kauvea ya dune‑nuanuai ananina wayahima! Tauna ya nuanua na‑nau‑iaiavam.” \p \v 29 Ka Mari nuana imwage, ka nuanua ananina vonana anꞌ anamana wayahina. \v 30 Ka anelose‑nana ivona, \pi1 “Mari, eha ematauta. Yaubada ya dune‑nuanuai ananina wayahima mamaei. \v 31 Ka apaina enꞌ‑amwanainahe ka natum onotona evi‑natunei, ana wava uvi‑wahani Iesu.\x + \xo 1:31 \xt Isa 7:14; Mat 1:21-23.\x* \v 32 Apaina tauna ana wava ani‑vainena, ka tomotau inꞌ‑awaehei tauna vivane Yaubada Natu‑hoina. Ka Kauvea Yaubada nꞌ‑awaehei natum ya veimea bagibagina vaniahei, tauna wana Davida ya veimea aitamoata deina.\x + \xo 1:32 \xt 2Sa 7:12, 13, 16; Isa 9:7.\x* \v 33 Ka tauna Iakobo yana dede na‑veimeyei, ka ya veimea vivane maꞌ‑vavaha, eha ana pata na‑iakwa.” \p \v 34 Ka Mari vi‑tanai anelose‑nana wayahina, ivona, “Medeina yauke natu avi‑natune? Iuna ataina eha ata‑tavine.” \p \v 35 Ka anelose‑nana ivona, \pi1 “Apaina Nuana Ahihinata na‑opu‑me wayahima, ka Yaubada na‑vo‑vi‑bagibagim, e am pata natum evi‑natunei. Ka tevanina vivane Yaubada Heta‑hoina Natuna, ka kadu tauna Ahihinata. \v 36 Ka vaneim Elisabeti avaha vi‑vavine ananina, ka nonova gagana, kate ataina tauna kadu amwanainahe, ka avaha a wahava vi‑6‑na vaniahei. \v 37 Dewaia ivinꞌ‑omo deina, iuna Yaubada ana pata dewa habuhabuna wayahina. Eha aitam aviani vitana tauna wayahina.”\x + \xo 1:37 \xt Nao 18:14.\x* \p \v 38 Vonana iakwa, e Mari ivona, “Yauke Yaubada ya tau paisewa vavinena. Aviani yam vona wayahiua, akanai yau nuanua na‑omo deina.” Ka anelose‑nana Mari ni‑tawanei, ine. \s1 Mari Vaneina Elisabeti Nau‑vi‑taui \p \v 39 Ka dewaia munia Mari mini, vo‑vi‑aiai, e ya meagai ni‑tawanei, e vo‑kwayavonina omo vaneina Elisabeti ya meagai wayahina. Ka meagai‑nana atu‑oyaoyana mamaei papani Iudea nihenina. \v 40 Ka Mari Sekaria ya manua inui, ka vaneina Elisabeti nau‑kaiwei. \v 41 Ka tutana Elisabeti nau‑kaiwa‑nana vaneina wayahina nononi, e tevana madina haihaiawa, ka Nuana Ahihinata Elisabeti nau‑vi‑anai. \v 42 Ka movina ananina wayahina Elisabeti vi‑hone ivona, \pi1 “Vaneiu, Yaubada dune‑nuanuaiem ananina. Eha kadu aitam ahabana wamke deina, iuna wamke habuhabui evane‑tawanei. Apaina natum evi‑natunei, ka Yaubada kadu tauna na‑dune‑nuanuaiei ananina! \v 43 Ka medeina wamke yau Kauvea ayona eomo enau‑vi‑tau? Yauke au wava kikituna, kate dewana ededewei wayahiu vivane dewa ananina. Wayahina, adewa‑haiawa. \v 44 Iuna tutana yam nau‑kaiwa anononi, e tevana madiua haihaiawa ananina. \v 45 Ka wamke Kauvea yanꞌ apa‑taputapu wayahim evitumahanei akanai. Wayahina, apaina yam dewa‑haiawa ananina evaniahei.” \s1 Mari Tauna Yanꞌ Ahe Wayahina Yaubada Awa‑davedavei \p \v 46 Ka Mari ivona, \b \qm1 “Nuau wayahina Kauvea awa‑davedavei.\x + \xo 1:46 \xt 1Sa 2:1-10.\x* \qm2 \v 47 Ka nuau nihenina adewa‑haiawa, \qm3 iuna Yaubada yau Tau Ito‑yavuha wayahina. \qm1 \v 48 Iuna yauke ya tau paisewa aitam, \qm2 ka au wava kikitu‑vainena. \qm3 Ka tauna nuaniu kadu dune‑nuanuaieu. \qm1 Wayahina, tuta ataina a itoava \qm2 tuta pai nau‑yehata wayahina, \qm3 tomotau habuhabui inꞌ‑awaehei \qm2 yauke nau‑iaiava ananina \qm3 Yaubada wayahina avaniahei, \qm2 ka dewana au wava \qm3 na‑vo‑vi‑natei deina. \qm1 \v 49 Iuna Yaubada, Tauna Bagibagi‑vavaha, \qm2 dewaia ananina dewei wayahiu. \qm1 Tauna ana wava ahihinata, \qm2 iuna tauna ahihinata. \qm1 \v 50 Tauna tomotaui imatamatautei ate‑nuanuaiei. \qm2 Ka tauna yana dewa deina \qm1 itoai yama tupua avaha wayahiaia, \qm2 ka kadu taui yai tupua na‑omo \qm3 tuta tepakaia wayahia.\x + \xo 1:50 \xt Sam 103:13, 17.\x* \qm1 \v 51 Ka tauna nimana bagibagina tunei, \qm2 ka aituhu aviyaivia inua‑vane, \qm3 tauna tomotaui vitu‑voi‑onei.\x + \xo 1:51 \xt 2Sa 22:28.\x* \qm1 \v 52 Tauna avaha tau veimea ai wava ananina \qm2 bou‑opuei yai pai manuena ahiahina wayahia, \qm3 ka kadu tauna avaha tau nua‑opu si‑nai.\x + \xo 1:52 \xt Iob 12:19; 5:11; Sam 147:6.\x* \qm1 \v 53 Kadu tauna tau am navovo vi‑ani iam‑iaua \qm2 kadu tauna tau kaikaiwabo \qm3 vi‑tunei imavina nimaiata.\x + \xo 1:53 \xt Sam 34:10.\x* \qm1 \v 54 Ka tauna avaha ya vona‑dabadaba \qm2 ya tau paisewa ana wava Isiraeli wayahina \qm3 nuani, e ivaitei. \qm2 Kadu tuta tuta tauna yanꞌ ate‑nuanuai \qm3 wayahiaia mamaei.\x + \xo 1:54 \xt Sam 98:3.\x* \qm1 \v 55 Ika, Yaubada avaha Abaraham nuani, \qm2 vivane Abaraham \qm1 kadu itoai Abaraham ya tupua‑nenenehi \qm2 ate‑nuanuai avaniahei. \qm1 Iuna Yaubada vona‑dabadaba \qm2 Abaraham wayahina \qm3 nꞌ‑ate‑nuanuai‑vavahai.”\x + \xo 1:55 \xt Mik 7:20; Nao 17:7.\x* \b \m \v 56 Ka Mari yanꞌ ahe tanoi nau‑yehai. Ka tauna Elisabeti ainua nui imamaei a itoava wahava aitonu iakwa wayahina deina. Ka munia, Mari mavina ya megeia. \s1 Ioni Tau Bapitaiso Ya Tupua \p \v 57 Ka tutana Elisabeti vi‑natuna tevana vivane onotona. \v 58 Ka yai yoko ka kadu yaiai Yaubada yanꞌ ate‑nuanuai ani‑vainena Elisabeti wayahia inononi kadu habuhabui nui idewa‑haiawa. \p \v 59 Ka tevana yana tuta tupua munia, auyewa ai yau 7 iakwa, e yana yoko inau‑hohona, e tevana ininina idabei. Ka tomotau yai nuanua amana ana wava Sekaria wayahina ivi‑wahani, vivane wahana.\x + \xo 1:59 \xt Nao 17:12; Lev 12:3; Luk 2:21.\x* \v 60 Kate ayona dewana ivito‑potei, ivona, “Eha. Tevana taina ana wava Ioni.” \p \v 61 Ka tomotau‑naia ivona, “Wava taina eha itomi ami wava! Eha aitam onoto ana wava Ioni itomi ami dede nihenina.” \v 62 Wayahina, taui nimaia ivi‑yoyoei amana wayahina, e ivi‑tanatanaiei medeina tevana ana wava tunuhina. \p \v 63 Ka Sekaria pai ginuma viamei, e tevana ana wava ginumi, ivona, “Ana wava Ioni.” Ka yokoia habuhabui avaha idueyei, nuai vi‑tupatupa! \v 64 Ka dewana iakwa, e Sekaria meana vidoha, e tauna ana pata na‑ipupu‑havine, ka ivona, “Yaubada awa‑davedavei!” \v 65 Ka Sekaria yaiana habuhabui imatamatauta, ka dewana vaneana tutu‑vivina papani Iudea atu‑oyaoyana habuhabui wayahia. \v 66 Ka aviyaivia viviwavana inononi, taui matataui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Tevana tanoi koiaka? Medeina ya paisewa?” Ka tomotau habuhabui ianamane‑yehai, e Yaubada ya bagibagi tevana wayahina mamaei. \s1 Sekaria Kauvea Awa‑davedavei \p \v 67 Ka Nuana Ahihinata omo Ioni amana Sekaria wayahina, e nau‑vi‑anai, e tauna apa‑taputapu taina deina, \b \qm1 \v 68 “Nau‑wawanika Kauvea kawa‑davedavei! \qm2 Tauna itoka me Isiraeli yaka Yaubada. \qm1 Kawa‑davedavei iuna tauna avaha nau‑vi‑tauka, \qm2 ka ya nuanua yaka maꞌ vitana wayahina na‑yavuhika.\x + \xo 1:68 \xt Sam 72:18.\x* \qm1 \v 69 Ka tauna yaka Tau Ito‑yavuha veneka, \qm2 tauna ya tau paisewa Davida yana dede wayahina.\x + \xo 1:69 \xt Sam 18:2.\x* \qm1 \v 70 Nonova Yaubada tauna yana vona haeyei \qm2 a tau apa‑taputapu wayahia. \qm1 Ka vona‑dabadaba‑naia wayahikaia \qm2 \v 71 tauna aka havia bou‑potei wayahikaia, \qm1 ka kadu taui inau‑nikonikoieka \qm2 bou‑potei wayahikaia.\x + \xo 1:71 \xt Sam 106:10.\x* \qm1 \v 72 Ka kadu nonova tauna vona‑dabadaba \qm2 yaka tupua‑nenenehi wayahia, ka kadu ate‑nuanuaiei, \qm1 ka kadu ya vona‑dabadabana ahihinata tanoi \qm2 eha ta‑nua‑pani, kate nua‑vi‑avini.\x + \xo 1:72 \xt Nao 17:7; Sam 105:8-9.\x* \qm1 \v 73 Tauna ya vona‑dabadabana boui \qm2 waka Abaraham wayahina, ka kadu vona hetana boui.\x + \xo 1:73 \xt Nao 22:16-17.\x* \qm1 \v 74 Ka vona‑dabadaba‑nana vivane \qm2 na‑ito‑yavuhika aka havia wayahia, \qm1 ka kadu na‑ivaiteka vivane \qm2 eha yaka matauta nui kanꞌ‑awa‑davedavei. \qm1 \v 75 Ka nau‑wawanika kapaipaisewa \qm2 tauna wayahina yaka dewa ahihinata wayahina, \qm1 kadu yaka dewa tunutunuhina wayahina, \qm2 a itoava yaka tuta na‑iakwa wayahina.\x + \xo 1:75 \xt Tit 2:12-14.\x* \qm1 \v 76 Ka wamke, natu, apaina ivi‑wahanim \qm2 Yaubada Heta‑hoina a tau apa‑taputapu aitam. \qm1 Iuna wamke etawana enaoi, \qm2 ka yaka Kauvea ya etawana evo‑vi‑aiaia.\x + \xo 1:76 \xt Isa 40:3.\x* \qm1 \v 77 Ka kadu wamke tauna ya tomotau ehaeyei, \qm2 inꞌ‑anamanei ai pata nua‑piaha \qm1 yai dewa goyona wayahia ivaniahei, \qm2 ka kadu ito‑yavuha ivaniahei deina.\x + \xo 1:77 \xt Ier 31:34.\x* \qm1 \v 78 Yaka Yaubada dewei deina \qm2 iuna tauna ate‑nuanuaieka, \qm1 ka kadu yana dewa vivane \qm2 dewa bigana wayahikaia. \qm1 Wayahina, yaka ito‑yavuha na‑omo wayahikaia \qm2 babau vanevane a maheta deina.\x + \xo 1:78 \xt Isa 60:1-2.\x* \qm1 \v 79 Ka ito‑yavuha‑nana na‑vana taui \qm2 novanovana nihenina imamaei wayahia \qm1 kadu na‑vana taui \qm2 aniga ya papani nihenina imamaei wayahia. \qm1 E Yaubada na‑vo‑vi‑maheteka \qm2 nua gomagomanina a etawana wayahina deina.” \b \p \v 80 Ka tevanina nata, ka nuana bagibagina. Ka tauna ya meagai ni‑tawanei, e ana heta mamaei papani anata nihenina a itoava ya paisewa nau‑wahe vi‑putui me Isiraeli mataia wayahina. \c 2 \s1 Iesu Ya Tupua \r (Mateu 1:18-25) \p \v 1 Ka Ioni yana tuta tevana wayahina, me Rom ai tau veimea ananina ana wava Sisa\em V\em* Augusitusi. Ka tauna ya veimea boui, e meagai aitamoata aitamoata a tomotau ai wava iginumi, e ina‑iaiavi. Iuna sisa‑nana ya nuanua ya pai veimea Rom a tomotau ai yau nꞌ‑anamanei, ka kadu ya nuanua yoko‑naia aitamoata aitamoata yai takesi\em V\em* ivituei tunuhina deina. \v 2 (Iaiava taina vivane iaiava naona tutana Kuiriniusi papani Siria veimeyei.) \v 3 Wayahina, tomotau habuhabui nau‑wawani imavimavine amamai yai meagai wayahia, e tenoke ai wava iginumi. \p \v 4 Wayahina, Iosepa meagai Nasareta papani Galili nihenina ni‑tawanei, ka omo meagai Betelehem wayahina papani Iudea nihenina. Tauna nau‑wawani dewei deina, iuna meagai Betelehem Davida ya meagai, ka Iosepa yana dede vivane Davida yana dede. \v 5 Ka tauna Mari ainua iomo, e ai wava iginumi, iuna Mari tauna a vi‑awa‑kanakanapi, ka Mari avaha amwanainahe. \v 6 Ka tutana Betelehem nihenina imamaei, avaha a wahava vaniahei vi‑natuna. \v 7 Ka Mari natuna mai‑tupuina vi‑natunei, ka tevanina kwama wayahina umei, ka vahitau yai pai am nihenina boui, iuna tomotau manua bwanibwani inau‑vi‑anai, ka eha kadu aitam pai maꞌ ta‑mamae wayahi.\fig Tevanina kwama wayahina umei|alt="Jesus in the Stable" src="GS-IB04102.tif" size="span" loc="LUK 2:1-7" ref="2:7" \fig* \s1 Sipi\em V\em* Ai Tau Dune‑vi‑avina \p \v 8 Ka papani‑nana nihenina atu‑oyaoyana sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina yai sipi\em V\em* idune‑vivini ioyomana wayahina. \v 9 Ka Kauvea yanꞌ anelose aitam ya vinꞌ‑omana vi‑au‑novoi, ka Kauvea didigana tunu‑mahemahei, e sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina‑naia habuhabui imatamatauta ananina. \v 10 Ka anelose‑nana vonei, ivona, \pi1 “Eha umatauta, kate udewa‑haiawa! Iuna vane ahiahina aomanei wayahimia. Ka vane taina tomotau habuhabumi yami pai dewa‑haiawa. \v 11 Ka ioyoma taina Davida ya meagai nihenina, yami Tau Ito‑yavuha avaha tupua, tauna yami Kauvea. \v 12 Ka iaiaya wayahimi taina. Tevanina na iumana kwama wayahina, ka vahitau yai pai am nihenina daudauva. Avi tuta tevanina uvaniahei, udueyei deinake.” \p \v 13 Ka vo‑kwayavonina anelose habuhabui iomo ka Yaubada iawa‑davedavei, ivonavona, \b \qm1 \v 14 “Yaubada wahuma hetana awa‑davedavei! \qm2 Ka tau maꞌ tanopi ahaeyemi, \qm1 tauna ya nuanua apa‑vidovidohemi, \qm2 ka kadu ami pata nua gomagomanina \qm3 uvaniahei tauna wayahina!”\x + \xo 2:14 \xt Luk 19:38.\x* \b \p \v 15 Ka avaha anelose‑naia imavi‑havine wahuma, sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina‑naia matataui ivonavona, “Kana‑nei Betelehem, e dewa tanoi Kauvea haeyeka kadueyei.” \p \v 16 Wayahina, ivisina, ine, e Mari ka Iosepa ivaniahai, kadu tevanina vahitau yai pai am nihenina daudauva idueyei. \v 17 Ka avaha tevanina idueyei, ivi‑putu anelose‑nana ya vonana tevanina wayahina imataedai mani tomotau wayahia. \v 18 Ka avi tomotau vaneana inononi, akanai habuhabui nuai vi‑tupatupa sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina‑naia yai vonaia wayahina. \v 19 Ka Mari yai vonaia habuhabuna nua‑vi‑avini, ka nuanua ananina wayahi.\x + \xo 2:19 \xt Luk 2:51.\x* \v 20 Ka sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina‑naia ini‑tawanei, imavina yai sipi\em V\em* wayahia, ka tutana etawana ivenavenau Yaubada iawa‑davedavei. Iuna dewaia idueyei kadu dewaia inononi habuhabui anelose‑nana ya vonana aitamoata. Wayahina, idewa‑haiawa. \p \v 21 Ka tevanina ya tupua munia, auyewa ai yau 7 iakwa, e wagana idabei, e ivi‑wahani Iesu. Nonova anelose‑nana wavana tomani Mari wayahia tutana eha itꞌ‑amwanainahe.\x + \xo 2:21 \xt Luk 1:31.\x* \s1 Simeoni Kauvea Awa‑davedavei \p \v 22 Ka tuta tupwana munia, aitam auyewa omo, ka Iosepa Mari ainua ai veimea ainua mamaei. Veimea ainua Mosese ya veimea nihenina mamaei. Aitam veimea vonei dewa pai vidoha idewei Mari wayahi. Ka kadu aitam veimea vonei tevanina iam‑veneneyei Kauvea matana. Wayahina, taui tevanina ihuni, ivane Ierusalem wayahina, ka Yaubada iam‑veneneyei Mosese ya veimea veimeyei aitamoata deina.\x + \xo 2:22 \xt Lev 12:1-8.\x* \v 23 Ka Kauvea ya veimea taina Iginuma nihenina mamaei, ivona, \b \q1 “Nau‑wawanimi yaheyahe imai‑tupua \q2 aitamoata aitamoata ubou‑keyei Kauvea wayahina.”\x + \xo 2:23 \xt NiT 13:2, 12.\x* \b \p \v 24 Ka taui ine, e yai pai vi‑nomu Yaubada wayahina ivenei. Iuna Yaubada ya veimea nihenina ivona, \b \q1 “Yami vi‑nomu vivane bunebune ainua, \q2 o kadi gabu‑tutuna ainua.”\x + \xo 2:24 \xt Lev 12:8.\x* \b \p \v 25 Ka tuta‑nana wayahina Ierusalem nihenina aitam onoto ana wava Simeoni mamaei. Tauna onoto ahiahina, ka yawaina tunutunuhina, ka tuta habuhabuna wayahina tauna Kauvea vi‑ateteyei. Tauna toha‑vi‑anai, ka me Isiraeli yai Tau Ito‑yavuha potepotei. Ka Nuana Ahihinata omo wayahina, e nau‑vi‑anai. \v 26 Ka tuta nonova Nuana Ahihinata apa‑taputapuei ka avaha nua‑uya si‑vinꞌ‑omanei vivane eha ana pata na‑nusi a itoava tauna Tau Ito‑yavuha Kauvea wayahina na‑dueyei matana wayahina. \v 27 Ka auyewana wayahina Nuana Ahihinata eta‑naoei, na‑omo Manua Vito‑pota a pai ni‑awana wayahina, e inui ka nihenina mamaei. Ka Iesu ayo‑amana tauna iomanei, e veimea ivi‑ateteyei. \v 28 Ka tutana Simeoni dueyei, tevanina epei nimana, e Yaubada nau‑kaiwei kadu awa‑davei, ivona, \b \qm1 \v 29 “Kauvea, wamke am heta‑ohota eveimeyeai. \qm2 Kaiwa ananina! \qm1 Yam vona‑dabadaba nonova wayahiua \qm2 ataina avaha avaniahei. \qm1 Wayahina, eawaeheu \qm2 yau nua gomagomanina nui \qm3 anꞌ‑aniga akanai. \qm1 \v 30 Iuna taina mata‑hoiua \qm2 avaha Tau Ito‑yavuha \qm3 wayahima adueyei.\x + \xo 2:30 \xt Isa 52:10; Luk 3:6; Tit 2:11.\x* \qm1 \v 31 Nonova yam vi‑nua‑hauhau \qm2 tomotau habuhabui ena‑ito‑yavuhi, \qm3 ka avaha tauna evi‑tunei adueyei. \qm1 \v 32 Wayahina, tauna vivane maheta \qm2 taui eha me Isiraeli wayahi, \qm1 ka kadu tauna yam nuanua \qm3 na‑si‑vinꞌ‑omanei inꞌ‑anamanei. \qm2 Ka kadu tauna yam tomotau, \qm3 itoai me Isiraeli, tauai didigai.”\x + \xo 2:32 \xt Isa 42:6; 49:6; 52:10.\x* \b \p \v 33 Ka ayo‑amana nuai vi‑tupatupa Simeoni ya vonana wayahina. \v 34 Ka Simeoni taui aitonu nau‑iaiavei. Ka kadu ayona Mari vonei, ivona, \b \qm1 “Yaubada avaha tevana taina \qm2 vi‑nua‑dadanei, e apaina \qm1 tauna me Isiraeli habuhabui na‑ito‑yavuhi, \qm2 kate me Isiraeli habuhabui ivihahaiei, ina‑peu. \qm1 Ka munia, tauna aitam iaiaya \qm2 Yaubada wayahina, \qm1 kate tupwai tomotau iaiayana \qm2 inꞌ‑apa‑goyogoyoei.\x + \xo 2:34 \xt Isa 8:14; Mat 21:42; 1Pi 2:8.\x* \qm1 \v 35 Ka taui yai ipupu wayahina \qm2 yai nuanua maimaiovina isi‑vinꞌ‑omanei. \qm1 Kadu wamike, Mari, \qm2 apaina yami nua‑vita nuami na‑tonei \qm3 apia manimaninina deina.” \s1 Ana Tevana Iesu Wayahina Ipuipupu \p \v 36 Ka aitam tau apa‑taputapu vavinena ana wava Ana mamaei. Tauna Panuela natuna kadu yana dede vivane Asera. Ka vavinena avaha vi‑nainai. \v 37 Nonova tavine, ka ponimana ai yau 7 iakwa awana inusi, ka vavinena avaha wadae mamaei a itoava a ponimana ai yau 84 vaniahei wayahina. Ka tuta tuta Manua Vito‑pota nihenina mamaei, eha ta‑ni‑tawane. Auyewa kadu ioyoma wayahia vavinena Yaubada vi‑ateteyei ya viama wayahia, kadu dewa‑didiguna am navovo wayahina. \v 38 Ka babau‑nana wayahina vavine‑nana omo Manua Vito‑pota a pai ni‑awana wayahina, ka avaha tevana vaniahei, Yaubada nau‑kaiwei. Ka me Isiraeli tupwai yai nuanua ananina vivane Ierusalem a Tau Ito‑yavuha na‑omo idueyei, wayahina ipotepotei. Ka auyewana wayahina vavinena vi‑putu tomotau habuhabui mataedai yai Tau Ito‑yavuha avaha omoi, vivane Iesu. \s1 Imavina Meagai Nasareta Wayahina \p \v 39 Ka Iesu ayo‑amana avaha Yaubada ya veimea ana dewa habuhabuna inau‑yehai meagai Ierusalem nihenina, akanai taui papani Iudea ini‑tawanei, imavina papani Galili wayahina, ka iomo taui yai meagai ana wava Nasareta wayahina, ka imamaei.\x + \xo 2:39 \xt Mat 2:23.\x* \v 40 Ka tevana nata ka ininina bagibagina, ka kadu nua‑uya nau‑vi‑anai. Ka Yaubada tevanina nau‑iaiavei. \s1 Iesu Tupunaina Manua Vito‑pota Nihenina \p \v 41 Ka ponimana aitamoata aitamoata nihenina Iesu ayo‑amana ivanevane Ierusalem wayahina, e Itouvuha Toneina idedewei.\x + \xo 2:41 \xt NiT 12:24-27; 23:14-17; V.V 16:1-8.\x* \v 42 Ka tutana Iesu a ponimana 12 vaniahei, nui ivane toneina wayahina. \v 43 Ka avaha toneina iakwa, tomotau habuhabui imavimavina yai megeia, ka tevanina Ierusalem nihenina mamaei, kate ayo‑amana eha itꞌ‑anamane. \v 44 Taui eha ita‑dueye, kate inuanua tauna yoko ananina nui imavimavina yai megeia. Ka avaha ioyoma naona iakwa, e taui iomo yai dede wayahia, kadu iomo yaiai wayahia inaunau‑nenei kadu ivi‑tanatanaiei. \v 45 Kate eha aitam koiaka wayahia ta‑dueye, e taui inau‑nene‑wayohe. Wayahina, ayo‑amana imagigino imavi Ierusalem wayahina, e tenoke inaunau‑nenei. \v 46 Ka avaha auyewa vꞌ‑itonuna iakwa, ivaniahei Manua Vito‑pota a pai nau‑hohona nihenina. Ka tauna me Iudea yai tau viwavenena nui imamaei, e tauna yai vona wayahia vanevaneneha ka kadu vi‑tanatanaiei. \v 47 Ka taui habuhabui avaha ya nua‑uya inononi, nuai vi‑tupatupa ananina, iuna ya vona‑nau‑pata tunutunuhina, ka kadu yanꞌ anamana ito‑niuna. \fig Avaha ya nua‑uya inononi, nuai vi‑tupatupa ananina|alt="Boy Jesus in the Temple" src="GS-IB04106.tif" size="span" loc="LUK 2:46-47" ref="2:47" \fig* \v 48 Ka tutana ayo‑amana ivaniahei idueyei, nuai imwage. Ka ayona yapoi, ka vonei, ivona, “Ia! Natuai, aviani wayahina edeweyeai deinake? Amam ama inua yama nua‑vita ananina nui anaunau‑nene‑wayohem.” \p \v 49 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Kaiwadi, aviani wayahina uneneu? Eha utꞌ‑anamane vivane yauke nau‑wawaniu Amau ya manua nihenina amamaei? Nau‑wawanimi unꞌ‑anamane deina.” \v 50 Ka ayo‑amana nuai eha tꞌ‑am‑hau tauna ya vonana wayahina. \p \v 51 Akanai ka, Iesu nui imavina Nasareta wayahina, ka tauna yai vona habuhabuna vi‑ateteyei. Kate ayona dewaia habuhabui inuanuani.\x + \xo 2:51 \xt Luk 2:19.\x* \v 52 Ka Iesu ya nua‑uya nata, ka kadu ininina bagibagina, ka Yaubada kadu tomotau idewa‑haiawa ya dewaia wayahina.\x + \xo 2:52 \xt 1Sa 2:26; V.T 3:4.\x* \c 3 \s1 Ioni Tau Bapitaiso Ya Nau‑wahe \r (Mateu 3:1-12; Marika 1:1-8; Ioni 1:19-28) \p \v 1 Ka munia aitam ponimana omo, ka tau veimea ai wava tupwai deina. Me Rom ai tau veimea (o kadi yai sisa\em V\em*) ana wava Tiberiusi, ka tauna avaha vi‑sisa\em V\em* ponimana ai yau 15 iakwa. Ka papani Iudea a tau veimea Rom wayahina ana wava Ponitiusi Pilate. Ka papani Galili a tau veimea ana wava Erodi, ka tauna vaneina ana wava Pilipi papani Iturea kadu papani Tarakonitisi veimeyei. Ka papani Abilene a tau veimea ana wava Lisaniasi. \v 2 Ka Anasi kadu Kaiapasi ainua tau vi‑nomu anani. Ka ponimana tanoi nihenina Yaubada yana vona omo Sekaria natuna ana wava Ioni wayahina. Ka tauna papani anata mamaei. \v 3 Wayahina, Ioni udanata ni‑tawanei, omo Daudau Ioridani a papani wayahina, e tomotau tenoke naunau‑wahei, ivona, “Itomi nau‑wawanimi yami dewa goyona uvihahaiei, e avi‑bapitaisoemi, e Yaubada yami goyona na‑nua‑piahi deina.”\x + \xo 3:3 \xt Dew 13:24.\x* \v 4 Nonova tau apa‑taputapu ana wava Isaia yana buki nihenina ginumi deina, ka Isaia Ioni yana dewa apa‑taputapuei, ivona, \b \q1 “Tau vi‑hone aitam udanata movina ananina \q2 vi‑honehone, ivona, \q1 ‘Nau‑wawanimi Kauvea ya etawana uvunahi \q2 kadu uvo‑vi‑tunutunuhi, \q3 ka ya paisewa uvo‑vi‑meani deina!\x + \xo 3:4 \xt Isa 40:3-5.\x* \q1 \v 5 Nau‑wawanimi avi awa‑haha ataina imamaei \q2 uvi‑nau‑vi‑anai nau‑peuna, \q1 kadu avi oya o avi atu‑oyaoyana ataina imamaei \q2 utana‑yaveni. \q1 Ka nau‑wawanimi avi etawana bwagobwagona \q2 uvo‑vi‑tunuhi, \q1 kadu avi etawana vitana \q2 uvo‑vi‑meani. \q1 \v 6 Iakwa, e tomotau habuhabui \q2 ito‑yavuha Yaubada wayahina idueyei!’” \b \p \v 7 Ka tomotau habuhabui iomomo Ioni wayahina, iuna yai nuanua tauna vi‑bapitaisoei, ka Ioni naunau‑wahei, ivona, \pi1 “Ia! Taumi tau vitupu, mwata deina! Avaha uanamanei Yaubada ya nua‑goyo kadu ya dewa‑yaiyai inꞌ‑omo, ka ataina yami nuanua dewaia ainua una‑novo‑tawanei, a?\x + \xo 3:7 \xt Mat 12:34; 23:33.\x* \v 8 Akanai ka, nau‑wawanimi yami nua‑vinana ahiahina Yaubada uviwavenei yami dewa ahiahina wayahia. Eha uvonavona wayahimia, ‘Itoai Abaraham ya tupua‑nenenehi. Wayahina, vona ahiahina, Yaubada dune‑nuanuaieai.’ Ataina avonemi eha ana pata! Memeanina Yaubada wayahina hanu taina wayahia tauna Abaraham ya tupua‑nenenehi vovoui vevewane‑neiei.\x + \xo 3:8 \xt Ioni 8:33, 39.\x* \v 9 Udune‑vivinimi! Aituhu yami dewa eha ahiahina, tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina Yaubada na‑tana‑yavunemi, tomotau ai eha uana ahiahina itana‑yavunei aitamoata deina. Ka Yaubada ai ananata nihenina na‑onemi nꞌ‑anaimi.”\x + \xo 3:9 \xt Mat 7:19.\x* \p \v 10 Ka yokoia Ioni ivi‑tanaiei, ivona, “Aituhu yam vonana tunuhina, aviani nau‑wawaniai adedewei, e avidoha Yaubada matana?” \p \v 11 Ka Ioni vona‑nau‑pata, ivona, “Aituhu aviyaivia wayahimia ami kwama ainua, ka aituhu koiaka eha ana kwama, akanai tauna aitam uvenei. O aituhu aviyaivia wayahimia ami maꞌ anani, akanai tau am navovo uvo‑patai.” \p \v 12 Ka takesi\em V\em* a tau vitue tupwai iomo ai bapitaiso wayahina, ka taui Ioni ivi‑tanaiei, ivona, “Tau Viwavenena, medeina eveimeyeai?”\x + \xo 3:12 \xt Luk 7:29.\x* \p \v 13 Ka Ioni ivona, “Nau‑wawanimi takesi\em V\em* uvivitue takesi\em V\em* a veimea aitamoata deina, ka eha yami nuanua uboubou hetana.” \p \v 14 Ka tau nau‑havia tupwai ivi‑tanaiei, ivona, “Ka itoai medeina ama veimea?” \p Ka Ioni ivona, “Eha tomotau uvo‑vi‑matautei, e taui yai kina ivenevenemi, ka eha uvitupu‑kavokavovo tomotau wayahia. Ka nau‑wawanimi ami nau‑pata ataina wayahina udewa‑haiawa. Eha tuta tuta unau‑vonuvonu ami nau‑pata wayahina.” \p \v 15 Ka tomotau habuhabui Tau Ito‑yavuha yana omana ipotepotei, ka tupwai inuanua‑mwagemwage tauna vivane Ioni. \v 16 Wayahina Ioni vonei, ivona, \p “Yauke daudaua avi‑bapitaisoemi. Ka aitam onoto muniua omomoi, ka tauna vi‑bapitaisoemi dewa ainua wayahia, vivane Nuana Ahihinata wayahina, ka kadu ai ananata wayahina. Ka tauna bagibagi‑tawaneu deina. Eha nau‑wawaniu aena anꞌ ae‑yapayapa a manawa ayavuhi, iuna tauna ananina, ka yauke kikitu.\x + \xo 3:16 \xt Dew 13:25.\x* \v 17 Ka onoto‑nana yana ipea witi\em V\em* na‑yueyue, e uana imaumaua. Ka munia, tauna uana ahiahi na‑totohi yanꞌ anana nihenina, ka hainina ai ananata‑vavaha nihenina na‑tunui.” \p \v 18 Ka Ioni tomotau naunau‑wahei vona habuhabuna ka tunina tunina wayahia, ka Vaneana Ahiahina naunau‑waheyei. \p \v 19 Kate Ioni Kini\em V\em* Erodi yapoyapoi, iuna Erodi avaha vaneina awana ai wava Erodiasa awa‑nemei ka tavine‑tamanei, ka Ioni kadu Erodi ya goyona tunina tunina haehaeyei.\x + \xo 3:19 \xt Mat 14:3-4; Mar 6:17-18.\x* \v 20 Ka aitam auyewa Erodi Ioni poyꞌ‑avini, e manua yohona nihenina boui. Ka dewana wayahina Erodi tauna ya dewa goyona vo‑vi‑natei. \s1 Ioni Iesu Vi‑bapitaisoei \r (Mateu 3:13-17; Marika 1:9-11) \p \v 21 Ka tuta tanoi wayahina, tutana Ioni ni‑awana ka paipaisewa, tauna yoko habuhabui vi‑bapitaisoei. Ka munia, kadu Iesu omo wayahina, e Ioni kadu Iesu vi‑bapitaisoei. Ka Iesu Yaubada wayahina viama, ka wahuma am‑waei, \v 22 ka Nuana Ahihinata opu‑me Iesu wayahina aitam bunebune deina. Ka aitam movi wahuma wayahina Iesu vonei, ivona, “Wamke Natu‑hoiu adune‑nuanuaiem, ka wayahim adewa‑haiawa ananina.”\x + \xo 3:22 \xt Ioni 1:32.\x* \s1 Iesu Ya Tupua‑nenenehi \r (Mateu 1:1-17) \p \v 23 Ka tutana Iesu a ponimana ai yau 30 vaniahei, tauna ya paisewa tomotau wayahia vi‑putu. Ka tomotau habuhabui ivitumahana‑kavokavovo vivane tauna amana Iosepa. \li1 Ka Iosepa amana Eli\x + \xo 3:23 \xt Luk 4:22; Ioni 6:42.\x* \li1 \v 24 ka Eli amana Matati \li1 ka Matati amana Levi \li1 ka Levi amana Meliki \li1 ka Meliki amana Ianai \li1 ka Ianai amana Iosepa. \li1 \v 25 Ka Iosepa amana Matatiasi \li1 ka Matatiasi amana Amosa \li1 ka Amosa amana Nahum \li1 ka Nahum amana Esili \li1 ka Esili amana Nagai. \li1 \v 26 Ka Nagai amana Maati \li1 ka Maati amana Matatiasi \li1 ka Matatiasi amana Semeini \li1 ka Semeini amana Ioseki \li1 ka Ioseki amana Ioda. \li1 \v 27 Ka Ioda amana Ioanani \li1 ka Ioanani amana Resa \li1 ka Resa amana Serubabela \li1 ka Serubabela amana Sealitieli \li1 ka Sealitieli amana Neri. \li1 \v 28 Ka Neri amana Meliki \li1 ka Meliki amana Adi \li1 ka Adi amana Kosam \li1 ka Kosam amana Elimadam \li1 ka Elimadam amana Eri. \li1 \v 29 Eri amana Iosua \li1 ka Iosua amana Elieseri \li1 ka Elieseri amana Iorim \li1 ka Iorim amana Matati \li1 ka Matati amana Levi. \li1 \v 30 Ka Levi amana Simeoni \li1 ka Simeoni amana Iuda \li1 ka Iuda amana Iosepa \li1 ka Iosepa amana Ionam \li1 ka Ionam amana Eliakim. \li1 \v 31 Ka Eliakim amana Melea \li1 ka Melea amana Mena \li1 ka Mena amana Matata \li1 ka Matata amana Natani \li1 ka Natani amana Davida. \li1 \v 32 Ka Davida amana Iese \li1 ka Iese amana Obedi \li1 ka Obedi amana Boasa \li1 ka Boasa amana Salimoni \li1 ka Salimoni amana Nasoni.\x + \xo 3:32 \xt Rut 4:17-22.\x* \li1 \v 33 Ka Nasoni amana Aminadaba \li1 ka Aminadaba amana Adamini \li1 ka Adamini amana Arani \li1 ka Arani amana Esironi \li1 ka Esironi amana Peresi \li1 ka Peresi amana Iuda. \li1 \v 34 Ka Iuda amana Iakobo \li1 ka Iakobo amana Isaki \li1 ka Isaki amana Abaraham \li1 ka Abaraham amana Tera \li1 ka Tera amana Naori. \li1 \v 35 Ka Naori amana Seruge \li1 ka Seruge amana Reu \li1 ka Reu amana Pelegi \li1 ka Pelegi amana Eberi \li1 ka Eberi amana Sela. \li1 \v 36 Ka Sela amana Kainani \li1 ka Kainani amana Arapakisadi \li1 ka Arapakisadi amana Semi \li1 ka Semi amana Noa \li1 ka Noa amana Lameki.\x + \xo 3:36 \xt Nao 11:10-26.\x* \li1 \v 37 Ka Lameki amana Metusela \li1 ka Metusela amana Enoki \li1 ka Enoki amana Iaredi \li1 ka Iaredi amana Mahalaleli \li1 ka Mahalaleli amana Kenani. \li1 \v 38 Ka Kenani amana Enosi \li1 ka Enosi amana Seti \li1 ka Seti amana Adam \li1 ka Adam amana Yaubada.\x + \xo 3:38 \xt Nao 4:25-26.\x* \c 4 \s1 Satana Iesu Nau‑dadana‑wayohei \r (Mateu 4:1-11; Marika 1:12-13) \p \v 1 Ka Iesu a bapitaiso Daudau Ioridani iakwa, e Nuana Ahihinata nau‑vi‑anai, e papani udanata wayahina taini neiei. \v 2 Ka auyewa ai yau 40 nihenia Satana dewa‑dadani Iesu na‑vo‑vi‑peu nau‑dadana wayahina. Ka auyewaia nihenia Iesu eha tꞌ‑amam, wayahina am navovo‑vaine. \p \v 3 Ka Satana Iesu vonei, ivona, “Wamke Yaubada natuna akanai. Wayahina, am pata hanu taina eveimeyei ivi‑palaua, enꞌ‑am.” \p \v 4 Ka Iesu ivona, “Iginuma nihenina veimea mamaei, ivona, \b \q1 ‘Tomotau eha ividoha aniani ana heta wayahina.’”\x + \xo 4:4 \xt V.V 8:3.\x* \b \p \v 5 Ka dewana iakwa, e Satana Iesu taini‑vaneyei oya tabona, e vo‑kwayavonina Satana amane vevewanei mayamayau deina, ka tauna tanopi a pai veimea aitamoata aitamoata Iesu viwavenei, ka vonei, ivona, \v 6 “Edueyei! Pai veimea habuhabui taina yauke yau pai veimea. Ka koiaka avi‑nua‑dadanei, akanai tauna avenei vivane ya pai veimea. \v 7 Aituhu wamke wayahiua ena‑iwaodu, akanai avenem, eveimeyei. Ka kadu ai gugua habuhabuna vivane yam gugua, kadu didigam.” \p \v 8 Ka Iesu ivona, “Iginuma nihenina veimea mamaei, ivona, \b \q1 ‘Yam Kauvea Yaubada a heta‑ohota wayahina ena‑iwaodu, \q2 ka nau‑wawanim tauna yana vona evi‑ateteyei.’”\x + \xo 4:8 \xt V.V 6:13-14.\x* \b \p \v 9 Ka dewana iakwa, e Satana Iesu taini neiei meagai Ierusalem wayahina, e Manua Vito‑pota heta‑hoina vaneyei, ka vonei, ivona, “Wamke Yaubada natuna akanai. Wayahina, aituhu eni‑ubau, eha aitam inahe evaniahe. \v 10 Iuna Iginuma nihenina ivona deina, \b \q1 ‘Yaubada tauna yanꞌ anelose na‑veimeyei, \q2 e taui idune‑vivinim.\x + \xo 4:10 \xt Sam 91:11-12.\x* \q1 \v 11 Wayahina, taui ikamom nimaia, ivo‑epam. \q2 Ka eha aem inahe hanu wayahia.’” \b \p \v 12 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Vona aitam mamaei Iginuma nihenina, ivona, \b \q1 ‘Eha yam Kauvea Yaubada enau‑dadani.’”\x + \xo 4:12 \xt V.V 6:16; 1Ko 10:9.\x* \b \p \v 13 Ka avaha Satana ya nau‑dadana habuhabuna tanoi Iesu wayahina nau‑yehai, e ni‑tawanei. Ka munia, avi tuta vitana Iesu wayahina kadi memeanina Satana wayahina, akanai Satana mavina, e nau‑dadana‑havinei.\x + \xo 4:13 \xt Ebe 2:18; 4:15.\x* \s1 Iesu Ya Paisewa Papani Galili Nihenina Vi‑putui \r (Mateu 4:12-17; Marika 1:14-15) \p \v 14 Ka Iesu mavina papani Galili wayahina, ka Nuana Ahihinata ya bagibagi nihenina mamaei. Ka me Galili habuhabui vaneana inononi. \v 15 Ka tauna omomo yai manua tapanono wayahia, e naunau‑wahei, ka taui habuhabui iapa‑vidovidohei. \s1 Tau Vi‑meagai Nasareta Iesu Ivihahaiei \r (Mateu 13:53-58; Marika 6:1-6) \p \v 16 Ka munia, Iesu omo meagai Nasareta wayahina. Ponimana habuhabuna iakwa, e tauna meagai‑nana nihenina natanata, ka tanoi ayo‑amana inau‑matava. Ka aitam auyewa tapanono wayahina Iesu manua tapanono inui, yana dewa deina, e mini, Iginuma na‑iaiavi. \fig Isaia ya iginuma ivenei, e tauna si‑yamwayamwani|alt="Jesus Reads Scroll in Nazareth" src="GS-IB04109.tif" size="col" loc="LUK 4:17-18" ref="4:17" \fig* \v 17 Ka tau apa‑taputapu Isaia ya iginuma ivenei, e tauna si‑yamwayamwani, e upwa taina vaniahei, e iaiavi, ivona, \b \q1 \v 18 “Kauvea Nuana wayahiua mamaei, \q2 Iuna tauna vi‑nua‑dadaneu \q1 Vaneana Ahiahina tau payapayaya \q2 anaunau‑wahei. \q1 Ka kadu vi‑tuneu aomo taui \q2 Satana yohoyohoni wayahia, \q3 ai ito‑yavuha ahaehaeyei. \q1 Ka kadu taui matai goyogoyona wayahia \q2 yai vidoha‑havine ahaehaeyei. \q1 Ka kadu tau maꞌ vita \q2 ai havia nimaia ana‑ito‑yavuhi.\x + \xo 4:18 \xt Isa 61:1-2; 58:6.\x* \q1 \v 19 Ka kadu amataedami, \q2 aitam ponimana mamaei, \q1 ka ponimanana nihenina \q2 Kauvea tauna ya tomotau \q3 na‑nau‑iaiavei.” \b \p \v 20 Ka Iesu avaha Iginumana iaiavi‑yehai, nunumi, e Iginuma‑nana a tau dune‑vi‑avina vene‑havinei, e manuena. Ka tauna tau vaneneha habuhabui nuai epei, ka idune‑vi‑anai. \v 21 Ka tauna vonei, ivona, “Apa‑taputapu tanoi avaha aiaiavi unononi ataina tuta anꞌ anamana vaniahei.” \p \v 22 Ka taui habuhabui nuai vi‑tupatupa ya vonana ahiahina wayahina, ka iapa‑vidovidohei, ivona, “Kaiwadi, onoto taina vivane Iosepa natuna, a? Ka ya nua‑uyana aveta baina wayahina vaniahei?”\x + \xo 4:22 \xt Luk 3:23; Ioni 6:42.\x* \p \v 23 Ka tauna vonei, ivona, “Avaha anamanemi, apaina vona tana‑minikuna taina uvoneu, una‑vona, \b \qm1 ‘Wamke aitam tau dewa‑vidovidoha, \qm2 wayahina nau‑wawanim taum edewa‑vidovidohem! \qm1 Ika, yama nuanua yam dewa‑bagibagi \qm2 avaha edewei meagai Kapenaum wayahina \qm1 kadu baina yam meagai naona wayahina \qm2 ededewei aitamoata deina.’” \b \p \v 24 Ka tauna vonei, ivona, \pi1 “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, tau apa‑taputapu habuhabuai dewa taina avaniahei. Yama meagai nihenina tomotau eha yama hae ita‑nononi, kadu eha ita‑vi‑ateteye.\x + \xo 4:24 \xt Ioni 4:44.\x* \v 25 Nonova tau apa‑taputapu Elidia yana tuta nihenina wadawadae habuhabui papani Isiraeli nihenina imamaei. Ka am navovo ananina vinꞌ‑omo ponimana aitonu ka tupwana nihenia, ka wei eha tꞌ‑atuatuna.\x + \xo 4:25 \xt 1Ki 17:1, 7.\x* \v 26 Kate Yaubada eha aitam Isiraeli vavinena ta‑vi‑nua‑dadane, e Elidia vi‑tune na‑omo wayahia. Yaubada aitam wadae meagai Sarepati wayahina vi‑nua‑dadanei, e taui Elidia dune‑vi‑avini. Taui imamaei meagai ananina Sidoni maupwanina.\x + \xo 4:26 \xt 1Ki 17:8-16.\x* \v 27 Ka kadu tuta nonova tau apa‑taputapu Elisa yana tuta nihenina deina. Tau lepero habuhabui papani Isiraeli nihenina imamaei, ka eha aitam koiaka wayahia ya vidoha ta‑vaniahe. Onoto aitamoata‑hoina ya vidoha vaniahei, ka tauna ana wava Naamani, ka ya papani vivane Siria, eha Isiraeli.”\x + \xo 4:27 \xt 2Ki 5:1-14.\x* \p \v 28 Ka tutana taui manua tapanono nihenina Iesu ya vonana inononi, taui imaga‑bawei ani‑vainena. Iuna yana vona baimina tanoi taui wayahi inua‑haui. \v 29 Wayahina, imini, e Iesu ipoyꞌ‑avini, e megeia itaini iopuei ineiei yai meagai oyana wayahina. Ka oya‑nana hetana ivi‑au‑mini vivane yai nuanua ivitu‑voi‑one kemana, na‑opu nꞌ‑aniga. \v 30 Kate tauna yokoia tutu‑vewani ka aveta ya nuanua wayahina ine akanai. \s1 Aitam Onoto Na Nua Gawagawamina \r (Marika 1:21-28) \p \v 31 Ka dewaia iakwa, tauna meagai Nasareta ni‑tawanei, iopu meagai Kapenaum wayahina. Meagai‑nana papani Galili nihenina mamaei. Ka meagai‑nana nihenina auyewa tapanono wayahina tauna vi‑putu tomotau viwavenei. \v 32 Ka tomotaui habuhabui nuai vi‑tupatupa ananina ya nau‑wahe wayahina. Iuna ya viwavenena eha ihanuana, kate tunutunuhina kadu bagibagina.\x + \xo 4:32 \xt Mat 7:28-29.\x* \p \v 33 Ka manua tapanono‑nana nihenina aitam onoto mamaei, ka onotona nihenina aitam nua gawagawamina mamaei. Nonova nua‑nana inui, ka ininina veimeyei. Ka onotona movina ananina vi‑hone, ivona, \v 34 “Aioi! Iesu, wamke onoto Nasareta, aviani iuna eomo baina wayahiaia? Kaiwadi, yam nuanua evita‑vovoniai, a? Yauke avaha anamanem koiaka. Akanai, taum vivane Yaubada Natuna Ahihimata!” \p \v 35 Ka Iesu nua‑nana veimeyei, ivona, “Egenuana! Onoto taina eni‑tawanei!” \p Ka vo‑kwayavonina yokoia mataia, nua‑nana gawagawamina onotona onei iopu tanopia. Ka munia, nua‑nana iopu ni‑tawanei, ka onotona eha aitam inahe ta‑vaniahe. Tauna ahiahina ana noe. \p \v 36 Ka tomotaui habuhabui yaui inovo, ka taui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Ia! Onoto taina vonata ya bagibagi wayahina nua gawagawamina veimeyei ivi‑ateteyei, ini‑ubau iopu!” \v 37 Ka Iesu vaneana ine papani Galili habuhabuna nihenina, kadu papania awaniana imamaei nihenia. \s1 Iesu Tomotau Yoko Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 8:14-17; Marika 1:29-34) \p \v 38 Dewana iakwa, e Iesu manua tapanono‑nana ni‑tawanei, iopu Simoni ya manua wayahina. Ka manua‑nana nihenina Simoni nawana vavinena inini nau‑genanava ivi‑kwanaha. Wayahina, Simoni yana yoko Iesu ihidei na‑dewa‑vidohei. \v 39 Ka Iesu inu, ka vavinena pai dauva nepena mini, e ai kwanaha veimeyei na‑genuana. E kwanahana ni‑tawanei, ine. Ka vavinena imini, e ai maꞌ ivo‑vi‑aiaia. \p \v 40 Ka munia, tutana babau onuonu, tomotau yai tau kwanakwanaha ai kwanaha tunina tunina wayahi itaini iomanei Iesu wayahina. Ka tauna aitamoata aitamoata wayahia vo‑dadani, ividoha. \v 41 Ka tomotau habuhabui nihenia nua gawagawamina imamaei. Ka nua‑naia tupwai tomotau wayahia ini‑ubau iopu, ivi‑honehone, ivonavona, “Akanai, taum Yaubada Natu‑hoina!” Kate Iesu eha ya nuanua ina‑vona deinake, iuna nua‑naia avaha ianamanei tauna koiaka. Wayahina, tauna vito‑potai, ivona, “Ugenuana! Eha una‑ipupu!”\x + \xo 4:41 \xt Mat 8:29; Mar 3:11-12.\x* \p \v 42 Ka avaha mana navi, Iesu meagai‑nana ni‑tawanei, ka ana heta omo papani anata wayahina. Ka tomotaui inaunau‑nene wayahina, ka munia ivaniahei. Ka taui yai nuanua inꞌ‑ana‑dibidibiei yai meagai nihenina nui imamaei. Iuna eha yai nuanua tauna na‑ni‑tawanei. \v 43 Kate tauna vonei, ivona, “Nau‑wawaniu Vaneana Ahiahina Yaubada ya pai veimea wayahina anaunau‑waheyei mani meagai nihenia. Iuna Yaubada vi‑tuneu aomo paisewana apaipaisewei.” \v 44 Wayahina, tauna omo papani Iudea a meagai wayahia, ka manua tapanono habuhabuna nihenia naunau‑wahe.\x + \xo 4:44 \xt Mat 4:23.\x* \c 5 \s1 Iesu Tauna A Tau Vi‑muni‑waiwai Naona Vi‑nua‑dadanei \r (Mateu 4:18-22; Marika 1:16-20) \p \v 1 Ka aitam tuta Iesu mimini Navu Genesareta baimina, ka yoko iomomo imini‑potepotei, iuna yai nuanua ya nau‑wahe Yaubada yana vona wayahina inononi.\x + \xo 5:1 \xt Mat 13:1-2; Mar 3:9-10.\x* \v 2 Ka tauna matana onei tania wayahina, ka tau nau‑mwaneha yai waꞌ ainua dueyei. Taui avaha iopu wae‑naia wayahia, ka yai agida inosinosia. \v 3 Ka Iesu aitam wae ainua wayahia igenu, wae‑nana Simoni yana waꞌ, ka tauna Simoni viamei, ivona, “Aituhu memeanina, kana‑opu tupwana evavai?” E Simoni awaehei, e Iesu manuena wae nihenina ka viwavenena yoko wayahia. \p \v 4 Ka avaha ya viwavenena tanoi iakwa, tauna Simoni vonei, ivona, “Simoni, kana‑vane bebega, e yam agida enenehi.” \p \v 5 Ka Simoni ivona, “Kauvea, ioyoma a itoava mana‑putua wayahina anau‑agida, ka eha iana ata‑vi‑one. Kate, aituhu yam nuanua deina, akanai agida anenehi.”\x + \xo 5:5 \xt Ioni 21:3-8.\x* \p \v 6 Inenehi, ka iana habuhabui ivi‑onai, ka agida eha ani‑hoina nꞌ‑am‑yehia. \v 7 Wayahina, yaiai mani waea inaunau‑waiei inꞌ‑omo ina‑ivaitei. Ka taui iomo, e wae ainua ivi‑nau‑vi‑anai, ka ainua ivi‑putu igavigavivina. \p \v 8 Ka Simoni Pita, avaha iana habuhabuna dueyei, Iesu aena iwaodu. E Pita ivona, “Kauvea, eni‑tawaneu. Iuna wamke onoto ahiahim, kate yauke tau goyona.” \v 9 Simoni ivona deina iuna tauna yaiana ya waea nui nuai vi‑tupatupa iana ivi‑onai wayahi. \v 10 Ka kadu yaiana mani waea Iamesa ka Ioni ainua nuai vi‑tupatupa dewa‑bagibagina tanoi wayahina. Taui ainua Sebedi natunatuna. \p Ka Iesu Pita vonei, ivona, “Eha ateatem viviha dewana wayahina. Ataina a itoava tuta tepakaia wayahina tomotau evi‑onai.” \v 11 Wayahina, habuhabui ivane tania, e yai waꞌ ka dewa habuhabuna ini‑tawanei, e Iesu ivi‑muniei.\x + \xo 5:11 \xt Mat 19:27.\x* \s1 Iesu Aitam Tau Lepero Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 8:1-4; Marika 1:40-45) \p \v 12 Ka aitam tuta Iesu mamaei aitam meagai nihenina. Ka meagai‑nana nihenina aitam onoto mamaei, ka ininina habuhabuna lepero epei, ka onoto‑nana Iesu dueyei, iwaodu tanopia, ka ihida, ivona, “Kauvea, avaha anamanem, ka aituhu yam nuanua, memeanina edewau avidoha.” \p \v 13 Ka Iesu nimana tunei, e onoto‑nana ininina vo‑dadani, ka ivona, “O, ahiahina. Yau nuanua deina. Evidoha!” Ka vo‑kwayavonina onoto‑nana a lepero ni‑tawanei iakwa. \p \v 14 Ka Iesu onoto‑nana veimeyei, ivona, “Ena‑ne, ka eha aitam koiaka dewana wayahina ehaeye. Kate ena‑omo tunuhina tau vi‑nomu wayahina, e tauna ana pata na‑dueyem vivane am kwanaha iakwa, ka kadu yam vi‑nomu evenei. Yaubada veimeana vi‑nomu‑nana wayahina Mosese vonei, e tauna ginumi ya veimea nihenina mamaei. Ka yam vi‑nomu tanoi evenei, e tomotau inꞌ‑anamanem avaha evidoha.”\x + \xo 5:14 \xt Lev 14:1-32.\x* \p \v 15 Ka dewana iakwa, e Iesu vaneana ine papani tunina tunina wayahia, iuna tomotau habuhabui iaipuipupu wayahina. Wayahina, tomotau habuhabui inau‑hohona, yai nuanua ya nau‑wahe inononi, kadu yai nuanua ai kwanaha wayahia ividoha. \v 16 Kate tauna yana dewa deina. Tuta habuhabuna wayahina tauna yoko‑naia ni‑tawanei, ka ana heta neine anata wayahina, e tanoi viama Yaubada wayahina. \s1 Iesu Aitam Tau Penapena Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 9:1-8; Marika 2:1-12) \p \v 17 Ka aitam auyewa wayahina Iesu aitam manua nihenina mamaei, e yoko viwavenei. Ka Parisi tupwai, kadu Mosese ya veimea a tau viwavenena tupwai avaha iomo papani Galili wayahina. Taui yai meagai papani Galili nihenina, ka papani Iudea nihenina, ka kadu meagai Ierusalem wayahina. Ka taui yoko nui imamaei manua‑nana nihenina, e ivanevaneneha. Ka auyewana wayahina Yaubada ya bagibagi mamaei, e Iesu ana pata tau kwanakwanaha na‑vo‑vi‑aiaiei ividoha. \v 18 Ka ononoto tupwai iomo, e tau kwanakwanaha aitam ya pai dauva hetana iavanei. Ka tau kwanakwanahana a kwanaha taina deina. Tauna eha ana pata aena o nimana na‑tune, ka kadu eha ana pata na‑mini. Ka a tau avana yai nuanua manua‑nana ina‑nu, e ai niai Iesu aena iboui. \v 19 Kate yoko ananina awa imaꞌ‑potepotei, ka tau avanai idewa‑wayohei. Wayahina, tau kwanakwanaha ya pai dauva nui ivaneyei manua hetana. Ka manua‑nana papena nau‑peuna iboui, ka papena tupwana iepei, awana inau‑vevewanei, ka ai niam ivi‑kukei manawa wayahina manua niwanina, e Iesu matana iboui deina. \p \v 20 Ka Iesu tau kwanakwanaha yaiana yai vitumahana dueyei. Wayahina, tauna tau kwanakwanaha vonei, ivona, “Au niau, yam dewa goyona habuhabuna anua‑piahi‑neiei.”\x + \xo 5:20 \xt Luk 7:48; Isa 43:25.\x* \p \v 21 Ka Parisi habuhabui kadu veimea a tau viwavenena habuhabui ivi‑putu inuanua taina deina, “Onoto taina vonavona goyona Yaubada wayahina, e tauna Yaubada ya bagibagi vainaui deina. Iuna Yaubada a heta‑ohota ana pata dewa goyona na‑nua‑piahi. Eha kadu aitam.” \p \v 22 Ka Iesu avaha yai nuanua tanoi anamane‑yehai. Wayahina tauna vonei, ivona, “Aviani wayahina nuami nihenina unuanua deinake yau vonana wayahina? \v 23 Aviani memeanina wayahiua, ka aviani vitana wayahiua? Memeanina ana‑vona, ‘Yam dewa goyona anua‑piahi,’ o kaiwadi memeanina ana‑vona, ‘Emini, eni‑awana’? \v 24 Iaiaya aitam avenemi unꞌ‑anamaneu yauke, Tauna Vi‑tomotau, au awaeha mamaei tomotau yai goyona ana‑nua‑piahi tanopia akanai.” Wayahina, tauna magigino, e tau kwanakwanaha vonei, ivona, “Aveimeyem, emini, e yam pai dauva eavanei, ena‑ne yam megeia.”\x + \xo 5:24 \xt Ioni 5:8.\x* \v 25 Ka onotona vo‑kwayavonina mini yoko mataia, ka ya pai dauva avanei, ine ya megeia. Ka neine ya dewa‑haiawa nui Yaubada awa‑davedavei. \v 26 Ka yokoia manua nihenina idudueyei, ka habuhabui nuai vi‑tupatupa ananina, ka yai matauta nui Yaubada iawa‑davedavei, ka ivonavona, “Ataina avaha pai nua‑tupatupa ananina kadueyei!” \s1 Iesu Onoto Ana Wava Levi Vi‑nua‑dadanei \r (Mateu 9:9-13; Marika 2:13-17) \p \v 27 Ka munia, Iesu ni‑awana ka aitam takesi\em V\em* a tau vitue ana wava Levi dueyei. Tauna takesi\em V\em* a vekevekeke kikituna nihenina manuena. Ka Iesu vonei, ivona, “Evi‑munieu.” \v 28 E Levi mini, e dewa habuhabuna ni‑tawanei, e Iesu vi‑muniei. \p \v 29 Ka munia, Levi aniani ananina Iesu wayahina nau‑vevewanei ya manua nihenina. Ka yoko ananina iomo, kadu takesi\em V\em* a tau vitue habuhabui nui imanuena iamam. \v 30 Ka Parisi tupwai, kadu veimea a tau viwavenena tupwai Parisi yai yoko wayahina imamaei. Ka taui inau‑vonuvonu Iesu a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, ivona, “Yoko taina tomotau goyona, vivane takesi\em V\em* a tau vitue, kadu tau goyogoyona habuhabuna. Ka itomi nui unau‑hohona, kadu nui uamam, kadu nui unimnim. Aviani iuna udedewei deina?”\x + \xo 5:30 \xt Luk 15:1-2.\x* \p \v 31 Kate Iesu yai vonana nononi, ka nau‑patei vona tana‑minikuna wayahina, ivona, \b \qm1 “‘Aituhu aviyaivia imamaei ahiahi, \qm2 taui eha nau‑wawani dokita\em V\em* ihone na‑vo‑vi‑aiaiei. \qm1 Ka aituhu aviyaivia ivi‑kwanaha, \qm2 taui nau‑wawani dokita\em V\em* ihonei na‑ivaitei.’ \b \m \v 32 Yauke aomo tanopia, ka yau paisewa taina deina. Aituhu aviyaivia tau goyogoyona, taui ahonei inua‑vinana, e ividoha Yaubada matana. Kate aituhu aviyaivia yawai ahiahi, eha ahonehone. Iuna eha aitam aviani wayahina taui nau‑wawani inua‑vinana, a?” \s1 Tomotau Iesu Ivi‑tanaiei Am Navovoi Wayahina \r (Mateu 9:14-17; Marika 2:18-22) \p \v 33 Ka munia, tupwai tomotau iomo Iesu wayahina, ka ivi‑tanaiei, ivona, “Tuta tuta Ioni (Tau Bapitaiso) a tau vi‑muni‑waiwai idewa‑didiguna, ka am inavovo, ka tuta tuta iviama Yaubada wayahina. Kadu tuta tuta Parisi a tau vi‑muni‑waiwai idewa‑didiguna deinake. Kate wamke am tau vi‑muni‑waiwai eha dewa‑didiguna ita‑vi‑munie. Taui iam‑kavokavovo kadu inim‑kavokavovo. Medeina?” \p \v 34 Ka Iesu ivona, “Medeina nau‑wawanika kadedewei tavine ana tuta wayahina? Aituhu tau tavine onotona mamaei ya tavine wayahina, eha nau‑wawanika aniani kavito‑potei yaiana wayahia, iuna habuhabui idewa‑haiawa ai niam wayahina.\x + \xo 5:34 \xt Ioni 3:29.\x* \v 35 Kate avonemi, tuta tepakaia aitam tuta omomoi, ka auyewana wayahina tau tavine onotona yaiana na‑ni‑tawanei. Ka munia, auyewa‑naia nihenia yaiana inua‑vita kadu am inavovo.” \p \v 36 Ka kadu aitam vona tana‑minikuna vonei, ivona, “Aituhu kwama tutuaina am‑yehia, eha nau‑wawanika kwama vovouna kasi‑yehia, e tutuaina kauya‑numi. Aituhu kadewei deina, kwama vovouna kavi‑goyoi. Ka kadu aviani kasi‑yehia vovouna wayahina ana dune eha aitamoata tutuaina wayahina.” \p \v 37 Ka kadu aitam vona tana‑minikuna taina vonei, ivona, “Aituhu waina\em V\em* vovouna mamaei, eha nau‑wawanika pai iwaha tutuaina nihenina kana‑iwahi. Iuna apaina waina\em V\em* vovouna a punopuno bagibagina, ka pai iwaha tutuaina nꞌ‑am‑haui, ka waina\em V\em* na‑taini na‑opu tanopia. Dewa ainua ina‑goyo deina. \v 38 Dewana vivane mwagemwagena. Nau‑wawanika waina\em V\em* vovouna kana‑iwahi pai iwaha vovouna ana heta nihenina. \p \v 39 Unononi. Habuhabuka avaha kanamanei, aituhu waina\em V\em* tutuaina avaha unim‑dadana, eha yami nuanua waina\em V\em* vovouna unim‑dadana. Eha. Iuna una‑vona, ‘Tutuaina dibidibina, ka vovouna gibwana.’ Ka kadu aitamoata deina, tomotau yai nuanua yai dewa tutuaina, eha yai nuanua yau viwavenena vovouna. Kate yai nuanua tanoi eha ta‑vinꞌ‑omo nua‑uya wayahina.” \c 6 \s1 Iesu A Tau Vi‑muni‑waiwai Witi Uana Iponuponui \r (Mateu 12:1-8; Marika 2:23-28) \p \v 1 Aitam tapanono wayahina Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui aitam baguna witi\em V\em* nihenina ineine, e a tau vi‑muni‑waiwai witi\em V\em* uana iponuponui, imutumutui nimaia, e iamam.\x + \xo 6:1 \xt V.V 23:25.\x* \v 2 Ka tupwai Parisi avaha dewana idueyei, Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Ia! Am tau vi‑muni‑waiwai utuna iponuponui auyewa tapanono wayahina. Taui ipaipaisewa deina, ka yai dewana aka veimea tana‑bwegebwegei! Medeina eawaehei?”\x + \xo 6:2 \xt Ioni 5:10.\x* \p \v 3 Ka Iesu Parisi‑naia yai vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Iginuma uaiaiavi ahiahina o eha? Nonova aitam tuta Kini\em V\em* Davida tauna a tau nau‑havia nui am inavovo. Ka yana dewa medeina? Viviwava tanoi unuani o eha?\x + \xo 6:3 \xt 1Sa 21:1-6.\x* \v 4 Tauna Yaubada ya manua inui, ka palaua vitovito‑potana epei. Aitam veimea mamaei palaua‑nana wayahina, vivane tau vi‑nomu ai heta ai pata ianiania. Mani tomotau ai awaeha eha ta‑mamae. Kate Davida yaiana nui am inavovo. Wayahina, tauna epei, e yaiana venei, e ianiania akanai.”\x + \xo 6:4 \xt Lev 24:5-9.\x* \p \v 5 Wayahina, Iesu kadu vonei, ivona, “Yauke, Tauna Vi‑tomotau, vivane auyewa tapanono a Kauvea akanai.” \s1 Iesu Tau Nima‑bega Vo‑vi‑aiaiei Vidoha \r (Mateu 12:9-14; Marika 3:1-6) \p \v 6 Ka kadu aitam auyewa tapanono wayahina Iesu inu aitam manua tapanono nihenina, e taui imamaei viwavenei. Ka manua‑nana nihenina aitam onoto mamaei, ka nimana ateina begabegana. \v 7 Ka veimea a tau viwavenena tupwai, ka Parisi tupwai imamaei, ka yai nuanua Iesu yana dewa goyona ivaniahei, e munia, taui ai pata ya goyona wayahina iyapoyapoi kadu idewa‑yaiyaiei. Wayahina, taui yana dewa habuhabuna idune‑vi‑anai. Aituhu tauna aitam tomotau na‑vo‑vi‑aiaiei auyewa tapanono wayahina, taui inuanua dewana vivane dewa goyona, iuna paipaisewa auyewa tapanono wayahina deina. \v 8 Ka Iesu avaha yai nuanua anamanei. Wayahina, onotona vonei, ivona, “Emini, e evane‑mei baina matakaia.” E onotona mini, e ivane tomotau habuhabui mataia. \p \v 9 Ka Iesu veimea a tau viwavenena wayahia, ka Parisi wayahia vi‑tanatanaiei, ivona, “Aka veimea auyewa tapanono wayahina medeina? Uvoneu. Aka veimea vivane tomotau kaivaitei, o kadi kavo‑vihavihai? Uvoneu. Aka veimea vivane tomotau yawai kana‑ito‑yavuhi, o kadi yawai kavita‑vovoni?” \p \v 10 Ka tauna dunedune habuhabui wayahia, kate taui eha ya vonana wayahina ita‑nau‑pata. Wayahina, tauna onotona vonei, ivona, “Nimam etunei.” E onotona nimana tunei, e vo‑kwayavonina nimana vidoha. \p \v 11 Ka veimea a tau viwavenena, kadu Parisi‑naia imaga‑bawei ananina Iesu ya dewana wayahina, ka taui matataui ivi‑putu iawaehei medeina yana dewa habuhabui inꞌ‑awa‑tani. \s1 Iesu A Tau Vi‑muni‑waiwai Vi‑nua‑dadanei \r (Mateu 10:1-4; Marika 3:13-19) \p \v 12 Tuta tanoi wayahina Iesu ivane oyaoyana aitam, e tenoke ioyomana wayahina viama Yaubada wayahina a itoava ioyomana iakwa wayahina. \v 13 Ka mana navia, tauna a tau vi‑muni‑waiwai habuhabui honei, ka ai yoko wayahia ononotoi ai yau 12 vi‑nua‑dadanei ivi‑tau hae anani. \v 14 Ka tau hae‑naia ai wava taina, Simoni, tauna kadu vi‑wahani Pita, ka taina Aniduru, ka kadu Iamesa ka Ioni, ka kadu Pilipi ka Baritolomeu, ka kadu \v 15 Mateu ka Tomasi, ka kadu mani Iamesa, tauna Alipaeusi natuna, ka kadu mani Simoni, (tauna manimaninina, ka me Rom yai veimea vihahaiei), \v 16 ka kadu Iudasa, tauna Iamesa natuna, ka kadu Iudasa me Kariota, tauna munia Iesu vi‑nua‑hauhauei. \s1 Iesu Tau Kwanakwanaha Habuhabui Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 4:23-25) \p \v 17 Ka Iesu tauna a tau hae nui oyaoyana wayahina iopu‑me, ka a tau vi‑muni‑waiwai habuhabui nui inau‑hohona‑havine aitam papani nau‑peuna wayahina. Ka yoko‑nana ani‑vainena, iuna tomotau‑naia yai meagai ini‑tawanei inau‑hohona papani‑nana wayahina. Ka tupwai yai meagai papani Iudea nihenina imamaei, kadu tupwai yai meagai vivane Ierusalem, ka tupwai yai meagai tania imamaei, vivane Taia ka Sidoni. \v 18 Ka iomo iuna yai nuanua Iesu ya nau‑wahe ina‑nononi, kadu yai nuanua tauna ai kwanaha wayahia na‑vo‑vi‑aiaiei, ividoha. Ka tupwai wayahia yawai igoyo nua gawagawami wayahia, ka iomo, e tauna na‑vo‑vi‑aiaiei, ividoha. \v 19 Ka tomotau habuhabui yokoia nihenina yai nuanua Iesu ivo‑dadani nimaia, iuna bagibagi omomo tauna ininina wayahina ka bagibagi‑nana ai kwanaha aitamoata aitamoata vo‑vi‑aiaia. \s1 Nua‑vita A Nau‑pata Dewa‑haiawa \r (Mateu 5:1-12) \p \v 20 Wayahina, Iesu matana onei a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, e ivona, \b \qm1 “Ataina itomi tau payapayaya, eha yami gugua. \qm2 Kate ami nau‑iaiava wayahimia mamaei, \qm3 iuna avaha Yaubada ya pai veimea uvaniahei. \qm1 \v 21 Ka ataina itomi am unavovo. \qm2 Kate ami nau‑iaiava wayahimia mamaei, \qm3 iuna apaina Yaubada vi‑nau‑vi‑anaimi. \qm1 Ka ataina itomi uvi‑mohai. \qm2 Kate ami nau‑iaiava wayahimia mamaei, \qm3 iuna apaina uvinepa.\x + \xo 6:21 \xt SiV 7:16-17; Sam 126:5-6; Isa 61:3.\x* \b \mi \v 22 Ka avi tuta tomotau inau‑nikonikoiemi, o ivihahaiemi, o imana‑giboemi, o inꞌ‑apa‑goyogoyoemi iuna itomi yauke, Tauna Vi‑tomotau, yau tomotau, akanai ami nau‑iaiava wayahimia mamaei.\x + \xo 6:22 \xt Ioni 15:19; 16:2; 1Pi 4:14.\x* \pi1 \v 23 Avona‑havinemi, avi tuta dewaia inꞌ‑omo wayahimia uvaniahei, akanai nau‑wawanimi udewa‑haiawa ananina. Iuna ami nau‑pata ahiahina potapotami wahuma. Nonova ami havia yai tupua‑nenenehi tau apa‑taputapu idedeweyei aitamoata deina.” \p Ka mani tomotau wayahia vona panina boui deina, ivona, \b \qm1 \v 24 “Ataina tupwami uvi‑tau kaikaiwabo. \qm2 Kate apaina vita‑vainena uvaniahei, \qm1 iuna auyewana wayahina \qm2 yami gugua ahiahina na‑iakwa. \qm1 \v 25 Ataina tupwami uamam‑iaua. \qm2 Ka apaina vita‑vainena uvaniahei, \qm3 iuna am unavovo. \qm1 Ataina tupwami uvinepa. \qm2 Ka apaina vita‑vainena uvaniahei, \qm3 iuna uvi‑mohai kadu utoutou. \b \mi \v 26 Ka avi tuta tomotau habuhabui inꞌ‑apa‑vidovidohemi, nau‑wawanimi udune‑vivinimi. Iuna nonova tomotau‑naia yai tupua‑nenenehi tau apa‑taputapu vitupu iapa‑vidovidohei aitamoata deina.” \s1 Ami Veimea Nau‑wawanimi Ami Havia Udewa‑vidovidohei \r (Mateu 5:38-48; 7:12a) \p \v 27 Ka Iesu ya viwavenena vo‑vi‑tupanei, ivona, \pi1 “Aituhu aviyaivia wayahimia yami nuanua yau vonana unononi, aitamoata aitamoata wayahimia avonemi, nau‑wawanimi ami havia udewa‑vidovidohei. Ka aituhu tomotau inau‑nikonikoiemi, nau‑wawanimi dewa ahiahina udedewei taui wayahi, e una‑ivaitei. \v 28 Ka aituhu tomotau inꞌ‑apa‑goyogoyoemi, nau‑wawanimi unꞌ‑apa‑vidovidohei. Ka aituhu tomotau ivi‑goyomi, nau‑wawanimi uviama Yaubada wayahina, e tauna yai goyona na‑nua‑piahi. \v 29 Ka aituhu koiaka nevanuami ateina vinanahi, nau‑wawanimi nevanuami akenina unꞌ‑awaehei tauna ana pata kadu vinanahi. Ka aituhu aviyaivia yami sita ivainaui, nau‑wawanimi kadue ami kwama unꞌ‑awaehei inꞌ‑epei. \v 30 Ka aituhu aviyaivia yami gugua iviamemi, nau‑wawanimi uvenei. Ka aituhu tomotau yami gugua ivainaui, akanai, nau‑wawanimi ugenuana. Eha unuanuani, e ivene‑havinemi. \v 31 Ataina ami veimea avenemi. Aviani yami nuanua tomotau wayahimi idedewei, akanai nau‑wawanimi mani tomotau udedeweyei aitamoata deina.\x + \xo 6:31 \xt Mat 7:12.\x* \pi1 \v 32 Aituhu tomotau idune‑nuanuaiemi, ka aituhu itomi kadu taui udune‑nuanuaiei, dewana wayahina eha aitam nau‑pata ahiahina uvaniahe Yaubada wayahina, iuna dewana memeanina. Vona ahiahina, tuta tuta tau goyogoyoi idedewei deina. \v 33 Ka aituhu tomotau idewa‑vidovidohemi, ka aituhu itomi unau‑pata udewa‑vidovidohei, dewana wayahina eha aitam nau‑pata ahiahina uvaniahe Yaubada wayahina, iuna dewana memeanina. Vona ahiahina, memeanina kadu tau goyogoyoi idedewei deina, a? \v 34 Ka aituhu yami kina yaiami ai pata inau‑pata‑havinemi uvenevenei, dewana wayahina eha aitam nau‑pata ahiahina uvaniahe Yaubada wayahina, iuna dewana memeanina. Vona ahiahina, memeanina kadu tau goyogoyoi yai kina yaiai ivenevenei, iuna inuanua apaina kina‑naia ai nau‑pata ivaniahe‑havinei. \pi1 \v 35 Habuhabumi avonemi taina deina, nau‑wawanimi dewa‑naia uvane‑tawanei. Nau‑wawanimi ami havia udewa‑vidovidohei dewa ahiahina wayahina. Kadu yami kina uvene‑kavokavovo mani tomotau wayahia, ka eha ami nau‑pata wayahia upotapota. Ka aituhu dewaia habuhabui udedewei deina, apaina ami nau‑pata ananina uvaniahei Yaubada Heta‑hoina wayahina, ka tauna vi‑wahanimi, ‘Natunatu!’ Nau‑wawanimi udedewei deina, iuna tuta tuta tauna taui eha Yaubada ita‑nau‑kaiwe kadu tau goyogoyoi dewa‑bigebigei. \v 36 Wayahina, itomi nau‑wawanimi mani tomotau unꞌ‑ate‑nuanuaiei Amami ate‑nuanuaiemi aitamoata deina.” \s1 Eha Yaiami Uvona‑yaiyaiei \r (Mateu 7:1-5) \p \v 37 Ka Iesu ya viwavenena vo‑vi‑tupanei, ivona, \pi1 “Eha nau‑wawanimi mani tomotau uvona‑yaiyaiei. Aituhu dewana uvihahaiei, apaina Yaubada eha na‑vona‑yaiyaiemi. Kadu eha nau‑wawanimi yaiami ubwanatei yai goyona wayahi. Aituhu dewana uvihahaiei, apaina Yaubada eha na‑bwanatami yami goyona wayahi. Nau‑wawanimi yaiami yai dewa goyona wayahimia unua‑piahi. Aituhu udedewei deina, apaina Yaubada yami dewa goyona tauna wayahina na‑nua‑piahi‑neiei.\x + \xo 6:37 \xt Mat 6:14.\x* \v 38 Ka kadu aitamoata aitamoata wayahimia avonemi, aituhu yami gugua ahiahina mani tomotau uvo‑patai, apaina Yaubada tauna ya gugua ahiahina na‑vo‑patami. Ka ami pata‑nana uvaniahei eha kikituna, kate nimami ainua vi‑nau‑vi‑anai kadu hetana. Avi dewa uvi‑muniei yaiami wayahia, akanai Yaubada na‑vo‑patami aitamoata deinake. Iuna tauna yami pai vo‑pata mani tomotau wayahi na‑epei, ka pai vo‑pata‑nana wayahina ami vo‑pata na‑vo‑vi‑aiaia wayahimia.”\x + \xo 6:38 \xt Mar 4:24.\x* \p \v 39 Ka Iesu vona tana‑minikuna taina vonei, ivona, \pi1 “Aituhu aitam tau mata‑goyo tauna a niam matana goyona eta‑naonaoei, apaina ainuai guba nihenina ina‑peu.\x + \xo 6:39 \xt Mat 15:14.\x* \v 40 Ka kadu aitamoata deina, tau vi‑muni‑waiwai ai wava eha taui ai tau viwavenena ana wava ivane‑tawane. Ka avi tau vi‑muni‑waiwai avaha inua‑hau‑yehai, akanai munia, taui yai nua‑uya ka ai tau viwavenena ya nua‑uya vivane aitamoata.\x + \xo 6:40 \xt Mat 10:24-25.\x* \pi1 \v 41 Memeanina itomi vaneimi ya goyona kikituna udueyei, e wayahina uvi‑vonavona, ka yami goyona ananina mamaei, kate eha utꞌ‑anamane. Yami dewa taina avo‑vi‑mahetemi. Vaneimi matana ai kamukamumuna mamaei, kate itomi matamia idebona mamaei deinake. Ai kamukamumuna ami pata ududueyei, kate idebona eha ami pata ududueye, a? \v 42 Aituhu aitam wayahimia vaneim evonei, ‘O vaneiu, nau‑wawanim eawaeheu ai kamukamumuna matama anꞌ‑epa‑yavunei evidoha,’ dewana eha ana pata. Iuna idebona ananina matamia mamaei. Nau‑wawanimi naona idebona matamia unꞌ‑epei. Ka munia, uvidoha udunedune ahiahina, e ami pata vaneimi una‑ivaitei, e ai kamukamumuna matana unꞌ‑epa‑yavunei tunuhina.” \s1 Tomotau Yai Dewa Ai Uana Deina \r (Mateu 7:17-20; 12:34b-35) \p \v 43 Ka Iesu yana vona vo‑vi‑tupanei, ka ivona, \pi1 “Aituhu aitam ai ahiahina, akanai ai‑nana kadu uana ahiahina na‑ua. Eha ana pata ai‑nana uana goyona na‑ua. Ka kadu aituhu aitam ai goyona, ai‑nana uana goyona na‑ua. Eha ana pata ai‑nana uana ahiahina na‑ua. \v 44 Ka aituhu ai uana aitam kadueyei, akanai avaha avi ai wayahina ua‑nana vinꞌ‑omo kanamanei. Iuna eha aka pata madaiba uana kai‑ponuponu mata‑duduna wayahina. Ka kadue eha aka pata waina\em V\em* uana kai‑ponuponu inaina wayahina. \v 45 Wayahina, aituhu aitam onoto ahiahina, tauna nuanua ahiahina, ka kadu tauna dewa ahiahina nua‑vi‑avini nuana nihenina, e munia, dewaia ahiahina ivinꞌ‑omo‑nananena nuana wayahina. Ka aituhu aitam onoto goyona, tauna nuanua goyona, ka kadu tauna dewa goyona nua‑vi‑avini nuana nihenina, e munia, dewaia goyona ivinꞌ‑omo‑nananena nuana wayahina. Wayahina, aviani kanua‑vi‑avini nuaka nihenina, apaina nuanua‑naia ina‑iwaiwahi yaka vona nihenina. \s1 Tau Yona Manua Ainua \r (Mateu 7:24-27) \pi1 \v 46 Ka medeina itomi uapa‑kauveau, kate ami veimea avenevenemi utana‑bwegebwegei?\x + \xo 6:46 \xt Mat 7:21.\x* \v 47 Aitam vona tana‑minikuna avenemi avo‑vi‑mahetemi. Aituhu aviyaivia iomo wayahiua, ka aituhu yau vona inononi, kadu aituhu ivi‑putu yau vona ivi‑ateteyei, taui tau yona manua ahiahina deina. \v 48 Ka tau yona manua ahiahina ya paisewa taina deina. Naona tauna yanꞌ avutu toyoina vaniahei hanuhanuna wayahina, e ya manua hanuhanuna hetana na‑yonei. Munia, wei ananina atuatuna, ka diwaya bagibagina taitaina, ka manua‑nana vi‑nanahi, kate eha ta‑vi‑goyo. Iuna tau yona manua‑nana ya paisewa tunuhina. \v 49 Kate aituhu aviyaivia iomo wayahiua, ka yau vona inononi, kate aituhu eha yau vona ivi‑ateteye, taui vivane tau yona manua mwagemwagena deina. Iuna tau yona manua mwagemwagena ya manua yonei magamata wayahina, eha yanꞌ avutu. Ka tutana diwaya‑nana manua‑nana vi‑nanahi, vo‑kwayavonina am‑vinei, ka diwaya‑nana tutu‑bwege‑yehai, ka manua‑nana iakwa.” \c 7 \s1 Iesu Aitam Tau Nau‑havia Ya Tau Paisewa Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 8:5-13; Ioni 4:43-54) \p \v 1 Ka Iesu tauna ya viwavenena tomotau wayahia nau‑yehai, e omo meagai Kapenaum wayahina. \v 2 Ka meagai‑nana nihenina aitam me Rom yai tau nau‑havia ai yau 100 ai tau eta‑naonao mamaei. Ka tau eta‑naonaona tauna ya tau paisewa aitam apa‑vidovidohei ananina, kate tau paisewana vi‑kwanaha ananina, ka tuta eha ani‑hoina na‑iakwa nꞌ‑aniga. \v 3 Ka tau eta‑naonao‑nana Iesu yana omana vaneana nononi, ka ya nuanua Iesu na‑omo, e ya tau paisewa na‑vo‑vi‑aiaiei, vidoha. Wayahina, tauna me Iudea yai ononotoi anani tupwai viamei aituhu memeanina ina‑ne Iesu wayahina, e taui imataedei deina. Ka taui tauna ya nuanuana iawaehei. \v 4 E ononotoi anani‑naia iomo Iesu wayahina, e ihidahida bagibagina, ivona, “Kauvea, yama nuanua ananina mamaei. Tau eta‑naonao tanoi vivane ama niam aitam, ka tauna onoto ahiahina, wayahina nau‑wawanim ena‑ivaitei. Tauna ya tau paisewa aitam vi‑kwanaha, ka yama nuanua kana‑ne, e evo‑vi‑aiaiei. \v 5 Onotona vivane me Rom aitam, kate tauna tunina, iuna tauna itoka me Iudea dewa‑vidovidoheka. Kadu tauna ana heta avaha yana kina awaehei yaka manua tapanono aitam ana yona wayahina.” \p \v 6 Wayahina, Iesu awaehei nui ineine tau eta‑naonao ya manua wayahina. Ka eha ani‑hoina manuana ivaniahe, ka tau eta‑naonao‑nana tauna yaiana tupwai vi‑tunei iomo Iesu wayahina. Ka yaiana Iesu ivaniahei etawana, e ivona, “Ama niam ivona deina, ‘Bada, taum am wava ananina, ka yauke au wava kikituna. Wayahina, eha nau‑wawanim avitavitam, e bana mamanaina eomo wayahiua. Kadu eha nau‑wawanim yau manua ena‑nu, iuna am wava ananina. \v 7 Ka kadue eha nau‑wawanim anꞌ‑omo wayahima, e etawana aviamem matama, iuna wamke am wava ananina. Aituhu memeanina wayahima, akanai yam vonata ana pata yau tau paisewa ya vidoha wayahina. \v 8 Iuna avaha itoka tomotau aka awaeha a venavenau anua‑hau‑yehai. Yauke au tau veimea anani imamaei, ka taui iveimeyeu, avi‑ateteyei. Ka kadu yauke vivane tau veimea aitam, e yau tau nau‑havia aveimeyei, ivi‑ateteyeu. Aitam aveimeyei, avona, “Ena‑nei!” e tauna neine. Ka kadu aitam aveimeyei, avona, “Enꞌ‑omoi!” e tauna omomo. Ka kadu yau tau paisewa‑kavokavovo aveimeyei, avona, “Edewei!” e tauna dedewei deina. Avaha anamanem vivane am awaeha mamaei akanai.’” \p \v 9 Ka Iesu, avaha vonana nononi, nuana vi‑tupatupa ananina. Wayahina magigino, e yoko ivi‑muniei vonei, ivona, “Vona ahiahina, nonova a itoava ataina wayahina, eha aitam koiaka ya vitumahana ananina deina ata‑vaniahe. Eha aitam me Isiraeli ya vitumahana deinake!” \p \v 10 Ka vonana iakwa, e tau mataeda‑naia imavi‑havine tau eta‑naonao‑nana ya manua wayahina, ka tau paisewana ivaniahei avaha vidoha. \s1 Iesu Aitam Wadae Natui Vo‑vi‑aiaiei \p \v 11 Ka tuta eha ani‑hoina iakwa, e Iesu omo aitam meagai ana wava Naini wayahina. Ka a tau vi‑muni‑waiwai kadu yoko ananina nui iomomo. \v 12 Ka iomo meagai a tutu‑gana wayahina, ka eha ani‑hoina ina‑nu, ka tau aniga a tau avana idudueyei meagai‑nana ini‑tawanei, e ineine itavuni meagai‑nana upuna. Ka tau anigana tanoi wadaena natuna aitamoata‑hoina. Ka yoko ananina wadaena nui ineine etawana, e itavuni. \v 13 Ka tutana Iesu wadaena dueyei, tauna ate‑nuanuaiei ananina. Wayahina, tauna vavinena vonei, ivona, “Eha nau‑wawanimi uvi‑mohai.” \p \v 14 E tauna omo tau anigana ana iuma wayahina, vo‑dadani, ka tau avanai imimini, ipotapota. Ka Iesu tau matena vonei, ivona, “Tupunaim, aveimeyem emini!” \v 15 Ka onotona mini, e vi‑putu ipuipupu. Wayahina, Iesu onotona taini omanei ayona wayahia.\x + \xo 7:15 \xt 1Ki 17:23; 2Ki 4:36.\x* \p \v 16 Ka papani‑nana nihenina tomotau habuhabui imatamatauta, kadue Yaubada iawa‑davedavei, ivona, “Tau apa‑taputapu ananina aitam avaha omoi baina!” Kadu ivonavona, “Yaubada avaha omoi, ka ya nuanua itoka ya tomotau na‑ivaiteka.”\x + \xo 7:16 \xt Luk 1:68.\x* \v 17 Ka Iesu vaneana tanoi ine papani Iudea habuhabuna nihenina, ka kadu ine meagai habuhabui papani Iudea nepena wayahia. \s1 Ioni Tau Bapitaiso \r (Mateu 11:1-19) \p \v 18 Ka munia, Ioni Tau Bapitaiso a tau vi‑muni‑waiwai iomo Ioni wayahina, e dewaia habuhabui vanena imataedei, e tauna nononi. Iakwa, tauna ainua wayahia honei. \v 19 E tauna ainuai vi‑tunei ine Iesu wayahina, iuna Ioni ya nuanua ivi‑tanaiei, “Bada, vona tunuhina medeina? Taum vivane onotona nonova Ioni vonavona wayahina vivane apaina na‑omo wayahiaia, na‑ito‑yavuhiai, o kadi nau‑wawaniai mani onoto apotepotei?”\x + \xo 7:19 \xt Sam 40:7; Mal 3:1; SiV 1:8.\x* \p \v 20 Ka ainuaia iomo Iesu wayahina, e ivona, “Bada, Ioni Tau Bapitaiso vi‑tuneai, aomo avi‑tanaiem, ‘Vona tunuhina medeina? Taum vivane onotona, e nonova taui ivona wayahina apaina na‑omo wayahiaia, e na‑ito‑yavuhiai, o kadi nau‑wawaniai mani onoto apotepotei?’” \p \v 21 Ka auyewana wayahina, ka kadu babau‑nana nihenina Iesu tau kwanakwanaha habuhabui ai kwanaha kadue ai muya ito‑yavuhi ividoha. Ka nua gawagawamina tupwai tomotau ivitavitai, kadue Iesu tomotaui vo‑vi‑aiaiei ividoha. Ka kadu tau mata‑goyo habuhabui matai vo‑vi‑aiaia idunedune. \v 22 Ka dewa‑bagibagi‑naia iakwa, e Iesu Ioni a tau mataeda ainuai yai vi‑tanai nau‑patei, ivona, \pi1 “Itomi avaha dewaia habuhabui ududueyei matamia, kadu avaha unonononi tanihamia. Wayahina, ami inua umavina, e Ioni umataedei deinake, vivane ataina tau mata‑goyo matai avaha ividoha idunedune, ka kadu tau penapena aei ividoha ini‑awana, ka kadu tau lepero avaha avo‑vi‑aiaiei ividoha, ka kadu taui tanihai am‑potapotana avaha ividoha inonononi, ka kadu tau aniga imini‑havine, ka kadu Vaneana Ahiahina Yaubada wayahina tau payapayaya anaunau‑wahei, ka avaha inononi.\x + \xo 7:22 \xt Isa 35:5-6; 61:1; Luk 4:18.\x* \v 23 Wayahina, avonemi, aituhu aviyaivia eha wayahiu iva‑hamwahamwana, kate ivitumahaneu ahiahina, akanai taui ai nau‑iaiava mamaei.” \p \v 24 Ka avaha Ioni a tau mataeda imavina, Iesu vi‑putu yokoia haeyei Ioni wayahina, ivona, \pi1 “Nonova itomi uomomo anata wayahina, e Ioni ya nau‑wahe unononi. Ka tutana udedewei deina, avi onoto unuanua tenoke uvaniahei? Kaiwadi unuanua tauna aitam onoto wetau ihanuana yahina nihenina nau‑yueyue uvaniahe deina? Eha. \v 25 O avi onoto unuanua uvaniahei? Kaiwadi unuanua aitam tau kaikaiwabo ana kwama ahihi‑vainena uvaniahe anata wayahina? Eha. Iuna tau kaikaiwabo eha ita‑mamae anata nihenina, kate taui na guguai ahiahina imamaei yai manua ananina nihenina, a? \v 26 Uvoneu. Avi onoto unuanua uvaniahei tenoke? Kaiwadi unuanua tau apa‑taputapu aitam uvaniahei, a? Ika! Ka ataina avonemi, Ioni mani tau apa‑taputapu vane‑tawanei.\x + \xo 7:26 \xt Luk 1:76.\x* \v 27 Iuna Iginuma nihenina aitam apa‑taputapu Ioni Tau Bapitaiso wayahina mamaei, ivona, \b \q1 ‘Yaubada tauna Natu‑hoina vonei, ivona, \q2 “Onoto taina vivane yau tau mataeda. \q1 Ka naona tauna avi‑tunei ine tepama, \q2 e tauna ya paisewa wayahina \q1 wamke yam etawana na‑hadani, \q2 ka yam paisewa na‑vo‑vi‑meani wayahim.” ’\x + \xo 7:27 \xt Mal 3:1.\x* \b \pi1 \v 28 Vona ahiahina, Ioni tau maꞌ tanopi habuhabui vane‑tawanei. Ika, tauna taui yai tupua nonova wayahina a itoava taui yai tupua ataina wayahina vane‑tawanei. Kate unononiu! Vona ahiahina, aituhu aviyaivia Yaubada ya pai veimea ivaniahei, kadu aituhu ina‑nu nihenina, ka aituhu imamaei, akanai tomotaui Ioni Tau Bapitaiso ivane‑tawanei. Aituhu taui ai wava kikitui, dewana eha aitam aviani. Taui Ioni ivane‑tawanei.” \p \v 29 Nonova yokoia, kadu takesi\em V\em* a tau vitue Ioni ya nau‑wahena inononi, kadu iawaehei nau‑wahena tunutunuhina. Wayahina, taui habuhabui Ioni iviamei tauna vi‑bapitaisoei, ka ai bapitaiso wayahina dewa tunuhina idedewei deina. Wayahina, tutana taui Iesu ya vonaia inononi, Yaubada iawa‑davedavei, iuna avaha ianamanei Yaubada ya etawana vivane etawana tunutunuhina.\x + \xo 7:29 \xt Luk 3:12.\x* \v 30 Kate Parisi habuhabui, kadu Mosese ya veimea a tau viwavenena habuhabui Ioni ya nau‑wahena ivihahaiei, ka taui kadu Yaubada ya nuanua ahiahina wayahi ivihahaiei aitamoata deina.\x + \xo 7:30 \xt Mat 21:32.\x* \p \v 31 Ka Iesu ya nuanua Parisi yai dewa yokoia na‑mataedai. Wayahina ivona, \pi1 “Medeina ana‑vona tomotaui tuta ataina imamaei wayahi? Taui yai dewa medeina? Kaiwadi, aviani wayahina abou‑viwavei una‑nua‑haui? \v 32 Taui yai dewa yaheyahe imanuena maketi wayahina yai dewa deina. Yaheyahe‑naia ai yau ainua, ka aitam yau yaiai wayahia ivivi‑hone, ivonavona, \b \qm1 ‘Yaiai, itoai inava asi‑nai, \qm2 kate eha uta‑tavona. \qm3 Eha yami nuanua. \qm1 Wayahina, inava abou‑ohoi, \qm2 ka avi‑putu avi‑mohai, kate eha uta‑tou. \qm3 Eha yami nuanua.’ \b \pi1 \v 33 Vona ahiahina, Ioni Tau Bapitaiso omo wayahimia, ka tuta tuta yana dewa aniani ahiahina vihahaiei, kate dewa‑didiguna dedewei, kadue eha aitam tuta Ioni waina\em V\em* ta‑nim. Ka tomotau tupwai inau‑vonuvonu wayahina, ivona, ‘Udueyei! Onoto taina yana dewa kwavakwavana! Nua gawagawamina veimeyei akanai!’ \v 34 Ka munia, yauke, Tauna Vi‑tomotau, aomo wayahimia, ka yau dewa tunina. Yauke aniani amam kadu waina\em V\em* animnim. Ka tomotau tupwai inau‑vonuvonu wayahiu, ivona, ‘Udueyei! Onoto taina yana dewa goyona! Tuta tuta aniani‑mei amam, kadu tuta tuta waina‑mei nimnim. Ka yaiana udueyei! Taui vivane tau goyogoyona takesi\em V\em* a tau vitue, kadue taui itoai avihahaiei deina!’\x + \xo 7:34 \xt Luk 15:2.\x* \v 35 Ka avonemi, aka pata nua‑uya tunutunuhina kanꞌ‑anamanei taina deina. Tau nua‑uya yai nua‑uya iviwaveneka taui yai dewa tunutunuhina wayahina.” \s1 Aitam Parisi Ana Wava Simoni \p \v 36 Aitam tuta Parisi aitam, ana wava Simoni, Iesu honei, e nui inꞌ‑am. Ka Iesu awaehei, omo, ka Parisi‑nana ya manua inui ka daudauva amam.\f a \fr 7:36 \ft Nonova me Iudea yai dewa deina. Idaudauva baimia iamam, eha ita‑manuena.\f* \v 37 Ka meagai‑nana nihenina aitam vavine tau kenekenene mamaei. Ka vavinena avaha anamanei Iesu Parisi‑nana ya manua nihenina amam. Wayahina, vavinena bunama manina ahiahina na gamna omanei,\x + \xo 7:37 \xt Mat 26:7; Mar 14:3; Ioni 12:3.\x* \v 38 ka manua‑nana inui, ka omo Iesu munina, ka aena nepena mini ka vi‑putu toutou ka mata‑inuna Iesu aena si‑vi‑niginigia. Ka apanana mamanaina wayahina aena nau‑wohi, kadu vi‑putu Iesu aena maoi, ka bunama iwaiwahi Iesu aena wayahina. \p \v 39 Ka Parisi‑nana (Simoni), ana heta nihenina nuanua, “Ia! Onoto taina eha aitam tau apa‑taputapu ahiahina. Aituhu tauna tau apa‑taputapu ahiahina, akanai tauna nꞌ‑anamane vavine taina vo‑dadani vivane tau goyogoyona. Ka aituhu tauna anamane deina, vavine taina yana dewa ta‑vihahaie kadu ta‑vito‑pote akanai.” \p \v 40 Ka Iesu Simoni wayahina ivona, “Simoni, yau nuanua aitam vona tana‑minikuna avonem.” Ka Simoni ivona, “Kauvea, ahiahina. Evoneu.” \p \v 41 Wayahina Iesu ivona, \p “Aitam tau kaikaiwabo mamaei, ka nonova onoto ainua ai aga iboui tau kaikaiwabona wayahina. Aitam onoto anꞌ aga 500 kina ka a niam anꞌ aga 50 kina. \v 42 Ka munia ainuai eha ai pata bada‑nana inau‑pate. Wayahina, bada‑nana ainuai ai aga nua‑tavuni. \p Akanai yau vi‑tanai wayahima taina. Ainuai wayahia, koiaka ya dune‑nuanuai yana bada wayahina ananina?” \p \v 43 Ka Simoni Iesu ya vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Kaiwadi, onotona anꞌ aga ananina nua‑tavuni. Tauna yana bada na‑nau‑kaiweyei ananina.” \p Ka Iesu ivona, “Ika, vona ahiahina.” \v 44 Wayahina, Iesu magigino vavinena wayahina, kate Simoni wayahina vonavona, \pi1 “Simoni, nau‑wawanim vavine taina yana dewa edueyei ahiahina. Naona yam manua anu‑mei, ka eha daudau pai toa eta‑veneu. Ka vavine taina mata‑inuna aeu nosia ka apanana wayahina nau‑wohi. \v 45 Kadu wamke pai nau‑kaiwa ana mao eha eta‑veneu. Ka vavine taina yau omana naona wayahina a itoava ataina wayahina aeu maomaoi. \v 46 Eha kadu bunamea ununu eta‑buyou. Ka vavinena taina akanai ya bunamea aeu ito‑iwahi. \v 47 Wayahina, avonem, tauna yana dewa goyona habuhabui avaha anua‑tavuni, wayahina tauna dune‑nuanuaieu ananina. Kate aituhu aviyaivia yai goyona aitonuata anua‑tavuni, taui yai dune‑nuanuai wayahiua vivane kikituna.” \p \v 48 Ka Iesu vavinena vonei, ivona, “Avaha yam goyona anua‑tavuni.” \p \v 49 Ka ononotoi taui nui iamam Iesu ya vonana inononi, ka taui matataui ivona, “Onoto taina koiaka? Tauna vonavona vivane tauna ana pata dewa goyona na‑nua‑tavuni! Kaiwadi, tauna koiaka?” \p \v 50 Kate Iesu vavinena wayahina ivona, “Avaha yam ito‑yavuha evaniahei, iuna yam vitumahana mamaei. Wayahina, yam nua gomagomanina nui ena‑ne‑kai.”\x + \xo 7:50 \xt Luk 8:48; 18:42.\x* \c 8 \s1 Iesu A Tau Ivaita Vaivinei \p \v 1 Ka tuta munia, Iesu tutu‑vivini meagai anani wayahia kadu meagai kikitui wayahia, ka tauna Yaubada ya pai veimea ana ipupu ahiahina naunau‑waheyei. Ka a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 nui ineine, \v 2 ka vaivine tupwai kadu nui ineine. Nonova Iesu nua gawagawamina epa‑yavunei vaivine‑naia wayahia, kadu taui ai kwanaha vo‑vi‑aiaia ividoha. Vaivine‑naia wayahia tupwai ai wava taina. Aitam ana wava Mari (ivi‑wahani “me Magidala”), ka nonova tauna nihenina Iesu nua gawagawamina ai yau 7 epa‑yavunei,\x + \xo 8:2 \xt Mat 27:55-56; Mar 15:40-41; Luk 23:49.\x* \v 3 kadu aitam ai wava Ioana, taui Kusa awana, ka Kusa taina vivane Kini\em V\em* Erodi ya tau paisewa ananina aitam, ka kadu aitam ai wava Susana. Ka mani vaivine habuhabui nui ineine ini‑keyekeyei, ka taui yai gugua wayahina Iesu tauna yaiana nui iaivaitei. \s1 Vona Tana‑minikuna Aitam Tau Baguna Wayahina \r (Mateu 13:1-9; Marika 4:1-9) \p \v 4 Ka aitam tuta tomotau yoko meagai habuhabuna wayahia iomomo, inau‑hohona Iesu wayahina, ka Iesu vona tana‑minikuna taina vonei, ivona, \pi1 \v 5 “Tau baguna aitam omo ya baguna wayahina, ka witi\em V\em* utuna si‑yavuyavunena, ka tupwai utu etawana ipeu, ka tomotau iva‑taunei ivi‑goyoi, kadu manua iyaveyaveha idueyei iopu iania. \v 6 Ka tupwai utu ipeu hanuhanuna wayahina, ka munia itabo, e iwenono, iuna tanopi‑nana nihenina eha daudau. \v 7 Ka tupwai utu mata‑duduna nihenina ipeu, ka mata‑duduna itabo si‑guani, wayahina utu‑naia eha ita‑ua. \v 8 Ka tupwai utu tanopi ahiahina wayahina ipeu, itabotabo, inatanata, e iuaua. Ka aihana ana tuta wayahina tau aihana utu ai yau 100 ivaniahei utu‑naia aitamoata aitamoata wayahia.” \p Ka Iesu yokoia vonei, ivona, “Aituhu aviyaivia yai nuanua vonana inononi, akanai yau nuanua ina‑nua‑haui.” \s1 Vona Tana‑minikuna Wayahi \r (Mateu 13:10-17; Marika 4:10-12) \p \v 9 Ka munia, a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑tanaiei, ivona, “Yam vona tana‑minikuna anꞌ anamana medeina?” \p \v 10 Ka tauna ivona, \pi1 “Yaubada avaha awaehemi ya pai veimea a nua‑uya hivahivana unononi unꞌ‑anamanei, kate tomotau yoko vona tana‑minikuna ana heta avonevonei inononi. Iuna apa‑taputapu Iginuma nihenina ivona, \b \q1 ‘taui idunedune, \q2 kate eha ai pata inꞌ‑anamane, \q1 ka taui ivanevaneneha, \q2 kate eha ai pata ina‑nua‑hau.’\x + \xo 8:10 \xt Isa 6:9-10.\x* \s1 Iesu Vona Tana‑minikuna Tau Baguna Wayahina Vo‑vi‑mahetei \r (Mateu 13:18-23; Marika 4:13-20) \pi1 \v 11 Ka vona tana‑minikunana anꞌ anamana taina. Utu‑naia vivane Yaubada yana vona deina. \v 12 Ka utu‑naia etawana ipeu vivane tomotaui vonana inononi, ka munia, Satana omo, vonana vainaui nuai wayahina deina. Ka taui eha ai pata vonana ivitumahane, kadu eha ai pata ito‑yavuha ivaniahe Yaubada wayahina. \pi1 \v 13 Ka utu‑naia ipeu tanopi hanuhanuna wayahina vivane tomotaui naona Yaubada yana vona inononi, idewa‑haiawa, kate taui nihenia eha wanohina. Wayahina, yai vitumahana mamaei a itoava vito‑nubu ana tuta wayahina, e ipeu iopu. \pi1 \v 14 Ka utu‑naia ipeu mata‑duduna nihenina vivane tomotaui vonana inononi, e ivi‑putu ineine, kate munia eha ai pata ina‑ua. Iuna tuta tuta nua‑vita yawai tanopia epepei, ka kadu yai nuanua ananina kaikaiwabo yai gugua tanopia ivaniahei, ka kadu yai nuanua ananina idewa‑haiawa tanopia. Wayahina, eha ina‑ua. \pi1 \v 15 Ka utu‑naia ipeu tanopi ahiahina wayahina vivane tomotaui nuai ahiahina nihenina vonana inononi, inua‑vi‑avini, igwagwaheyei, e munia iuaua ahiahina. \s1 Maheta Wayahina \r (Marika 4:21-25) \pi1 \v 16 Eha aitam koiaka wayahikaia lampa\em V\em* na‑tunu, e munia na‑hive kunia nihenina, o na‑bwae sita wayahina. Eha. Yaka dewa lampa\em V\em* vuvunaha kabouboui, e ana pata manua a tau maꞌ na‑mahetei deina.\x + \xo 8:16 \xt Mat 5:15; Luk 11:33.\x* \v 17 Vona ahiahina, avi nua‑uya ataina vitana wayahimi, apaina Yaubada nua‑uya‑naia na‑si‑vinꞌ‑omanei kadueyei. Ka kadu avi nua‑uya ataina hivahivana, apaina habuhabuka nua‑uya‑naia kanꞌ‑anamanei.\x + \xo 8:17 \xt Mat 10:26; Luk 12:2.\x* \pi1 \v 18 Wayahina, avi tuta Yaubada yana vona wayahina uvanevaneneha, nau‑wawanimi udune‑vivinimi kadu unononi ahiahina. Iuna aituhu aviyaivia ataina ivanevaneneha ahiahina, inononi, vona ahiahina, taui nua‑uya ivaniahei, ka apaina yai nua‑uya na‑nata deina. Kate aituhu aviyaivia ataina inuanua vivane yai nua‑uya mamaei, ka aituhu eha ivanevaneneha ahiahina, apaina aviani inuanua ataina wayahia mamaei, nua‑uyana ivo‑haini na‑iakwa akanai.”\x + \xo 8:18 \xt Mat 25:29; Luk 19:26.\x* \s1 Iesu Ayona Kadu Vavaneina \r (Mateu 12:46-50; Marika 3:31-35) \p \v 19 Ka munia, Iesu ayona kadu vavaneina iomo papani‑nana wayahina, ka yai nuanua idueyei. Ka yoko ananina manua‑nana imaꞌ‑potei, wayahina taui eha ai pata ina‑nu Iesu wayahina. \v 20 Ka aitam koiaka tauna mataedei, ivona, “Kauvea, ayom kadu vavaneim tanevava vuvunaha imimini, ka taui nuanuai wamke.” \p \v 21 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Vona ahiahina, aituhu aviyaivia Yaubada yana vona inononi, ka aituhu idewa‑nubunubui, taui vivane ayoyou kadu vavaneiu Yaubada matana.” \s1 Wedinia Omo \r (Mateu 8:23-27; Marika 4:35-41) \p \v 22 Aitam tuta Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Nau‑wawanika kaone‑tamaneka navu taina papanina.” Ka igenu, e ivi‑naya. \v 23 Ka ivenavenau, ka Iesu daudauva, ka ino‑ainei. Ka wedinia vi‑putu hunahuna navu‑nana, ka nupuna ananina yai waꞌ nau‑goigoia, ka eha ani‑hoina igavivina. \p \v 24 Wayahina, a tau vi‑muni‑waiwai yai matauta nui Iesu inau‑vi‑dagui, ka ivona, “Aioi! Kauvea, Kauvea emini! Kagavivina!” \p Ka Iesu mini, e yahina ka nupuna awa‑tani, ivona, “Akanai!” Akaka wedinia genuana, e gomana. \v 25 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vi‑tanaiei, ivona, “Itomi medeina? Itomi yami vitumahana aveta?” \s1 Nua Gawagawamina Habuhabui Aitam Onoto Nihenina \r (Mateu 8:28-34; Marika 5:1-20) \p Ka taui yai matauta nui, kadu nuai vi‑tupatupa ananina, ka matataui ivonavona, “Avi onoto taina? Iuna yahina kadu nupuna veimeyei, kadue movina ivi‑ateteyei.” \p \v 26 Ka Galili a papani ione‑tamanei, ka ivi‑naya, iomo inui me Gerasene yai tania. \v 27 Ka Iesu iopu taniana, ka aitam tau vi‑meagai omo. Nonova a itoava auyewana wayahina, nua gawagawamina habuhabui onotona nihenina imamaei. Wayahina, tuta mamanaina wayahina onotona eha ana kwama kadu eha ya manua, kate tauna ya pai maꞌ vivane unuvovo gubai nihenia. \v 28-29 Ka tuta tuta tomotau ipoyꞌ‑avini, ka nimana ka aena iyohoyohoni manawa kainumu wayahina, kadue tupwai tomotau idune‑vi‑anai. Kate nua gawagawamina bagibagi‑vainena, e onotona ininina epepei, e onotona vi‑kwavakwava, akaka kainumui tutu‑paipaia, ka nua‑nana veimeyei ine anata wayahina. Ka tutana Iesu onotona dueyei, akanai tauna nua gawagawamina veimeyei onotona wayahina na‑ni‑ubau na‑opu, na‑ni‑tawanei. \p Wayahina, onotona ipeu Iesu aena, ka dune‑opu ka konua, vi‑hone ananina, ivona, “Aioi! Iesu! Wamke Yaubada Tau Bagibagi Natuna! Aviani yam nuanua taua wayahiu? Aviani edewau? Aviama‑bagibagi wayahima eha edewa‑yaiyaieu!” \p \v 30 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Medeina am wava?” \p Ka tauna ivona, “Ama wava Legioni\em V\em*.” Iuna nua gawagawamina yoko ani‑vainena avaha onotona inui, e nihenina imamaei. \v 31 Ka nua‑naia ihidahida‑havihavine Iesu wayahina, ka iviama‑bagibagi, ivona, “Eha eoneai ana‑opu Guba Pai Inahe wayahina!” \p \v 32 Ka maupwanina pono yoko ananina iduaduana oyaoyana wayahina. Ka nua gawagawamina yoko iviama‑bagibagi Iesu wayahina, ivona, “Eawaeheai ponoia anu nihenia.” Ka Iesu awaehei deina. \v 33 Ka tutana nua‑naia onotona ini‑tawanei, ponoia inui, ka ponoia ivi‑kwavakwava, ka yoko inau‑bwanunua bawai ai ivina. Ka kemana wayahina ipeu, ka igavivina navua, ianiga. \p \v 34 Ka avaha ponoia ai tau dune‑vi‑avina ponoia habuhabui yai aniga idudueyei, taui inovo ine meagai ananina ka meagai kikitui wayahia, ka tau vi‑meagai vaneana imataedai. \v 35 Akaka tomotaui habuhabui iomo, yai nuanua aviani vinꞌ‑omoi idueyei. Ka iomo Iesu wayahina, ka onotona idudueyei. Nonova nua gawagawamina tauna nihenina mamaei, ka avaha vidoha, ka nuanua tunuhina, ka ana kwama weteni, ka Iesu aena manuena. Wayahina, tomotaui imatamatauta. \v 36 Ka tomotaui mataia dewana idueyei, medeina onotona ya vidoha vaniahei mani tomotau imataedai. \v 37 Iakwa, e me Gerasene habuhabui yai matauta nata ananina. Wayahina, taui Iesu ivihahaiei, ka yai nuanua tauna yai papani na‑ni‑tawanei. Wayahina, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui yai waꞌ igenu. \p \v 38 Ka onotona avaha nua‑naia gawagawami ini‑tawanei mini, iopu Iesu wayahina, e viama‑bagibagi, ivona, “Ana pata yauke nui kana‑ne?” Kate Iesu vonei, ivona, \v 39 “Eha. Wamke nau‑wawanim emavina yam megeia, ka dewa‑bagibagina Yaubada dewei wayahim emataedai.” Wayahina, onotona ine ya megeia, ka tauna Iesu ya paisewa bagibagina tau vi‑meagai yoko habuhabui mataedai. \s1 Ahabana Aitam Ka Vavine Aitam Ainua Ai Kwanaha \r (Mateu 9:18-26; Marika 5:21-43) \p \v 40 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui ione‑tamane‑havinei, ka yoko ananina yai dewa‑haiawa nui ivenau‑potepotei, iuna yai nuanua ananina tauna. \v 41 Ka aitam onoto omo, ana wava Iairusa. Tauna yai manua tapanono a tau dune‑vi‑avina. Ka omo, e Iesu aena iwaodu, e viama‑bagibagi, ivona, “Kauvea, kanꞌ‑omo yau manua wayahina. \v 42 Iuna natu tupu‑keana vavinena vi‑kwanaha ananina. Tauna a ponimana ai yau 12 ana heta vaniahei, ka tuta eha ani‑hoina na‑iakwa nꞌ‑aniga.” \p Ka Iesu ya viama awaehei, e Iairusi nui etawana ineine, ka yoko ananina ivi‑muniei, ka eha ani‑hoina ivi‑tunu‑havihavinei. \v 43 Ka yokoia nihenina aitam vavine ai kwanaha nui. Ka kwanahana vivane dayahi taitaina a itoava ponimana ai yau 12 nihenia, ka apaina neine. Tuta habuhabuna dokita\em V\em* idewa‑dadani isi‑vi‑yawai, kate eha ai pata, idewa‑wayohei. \v 44 Ka vavinena ai heta inuanua deina, “Aituhu ana kwama ana heta avo‑dadani, akanai, avidoha.” Wayahina iomo, ivo‑dadani, akaka ividoha. \p \v 45 Wayahina, Iesu yauna inovo, ka ivona, “Ia! Koiaka vo‑dadaniu?” \p Ka tomotau habuhabui yoko nihenina itana‑tavuni. Ka Pita vonei, ivona, “Kauvea, yoko taina imini‑vivinem, kadu itunu‑dadanim, a?” \p \v 46 Kate Iesu ivona, “Eha deina. Aitam koiaka au kwama vo‑dadani, ka avaha anamanei bagibagi tupwana ni‑tawaneu, ka one‑tamanei tau vo‑dadana wayahina.” \p \v 47 Ka vavinena anamanei Iesu avaha yai dewa anamanei. Wayahina iomo, ka yai tatava nui iaiwaodu Iesu aena, ka yoko mataia yai dewa iuna isi‑vinꞌ‑omanei, ivona, “Kauvea, nuanuai avidoha, wayahina am kwama avo‑dadani, ka avidoha‑kwayavoni.” \v 48 Ka Iesu vavinena vonei, ivona, “Natu, yami vitumahana nui, wayahina uvidoha‑dadana, ka avaha uvidoha. Wayahina, nua gomagomanina nui una‑ne‑kai.”\x + \xo 8:48 \xt Luk 7:50.\x* \p \v 49 Ka tutana Iesu vonavona vavinena wayahia, Iairusi ya tau paisewa aitam omo, e vane omanei ya manua wayahina, ivona, “Bada, natum yawaina avaha iakwa. Wayahina, eha tau viwavenena yana tuta eone‑kavovo.” \p \v 50 Ka avaha tuyehana Iesu nononi, tauna Iairusi vonei, ivona, “Eha ematamatauta, kate nau‑wawanim evitumahaneu apaina natum vidoha.” \p \v 51 Ka ineine, ka iomo megeia. Ka Iesu yoko ananina vito‑potai, eha manuana nihenina ina‑nu. Ka ya nuanua Pita, ka Ioni, ka Iamesa, kadu tevanina amana ka ayona nui inuinu. \v 52 Ka tuta aitamoata wayahina yoko itoutou, ka ivi‑mohai ananina tevanina wayahina. Ka Iesu yai vi‑mohai vito‑potei, ivona, “Akanai tou! Ugenuana. Iuna tevanina eha tꞌ‑aniga, kate ino‑ainei.” \p \v 53 Ka tomotaui Iesu ivi‑nepei, iuna ianamanei tevana avaha aniga akanai. \v 54 Kate Iesu tevana nimana ivoa, ka vonei, ivona, “Natu, emini.” \fig Iesu tevana nimana ivoa, ka vonei, ivona, “Natu, emini.”|alt="Jairusꞌ Daughter" src="GS-IB04125.tif" size="span" loc="LUK 8:54-55" ref="8:54" \fig* \v 55 Ka vo‑kwayavonina tevana nuana mavina, ka yawaina epei, e mini. Ka Iesu tevana ayona ka amana wayahia ivona, “Aniani uvenei, nꞌ‑am.” \v 56 Ka dewana wayahina amana kadu ayona nuai vi‑tupatupa ananina, wayahina Iesu kadu vonei, ivona, “Eha aitam koiaka yau paisewana uhaeye.” \c 9 \s1 Iesu A Tau Hae Ai Yau 12 Viwavenei \r (Mateu 10:5-15; Marika 6:7-13) \p \v 1 Ka aitam auyewa wayahina Iesu tauna a tau hae ai yau 12 hone‑hohoni, ka tauna bagibagi venei, kadu ai awaeha venei ai pata nua gawagawamina tomotau wayahia iepa‑yavunei, kadu ai pata tomotau ai kwanaha isi‑vi‑yawai. \v 2 Kadu vi‑tunei ine Yaubada ya pai veimea vaneana inaunau‑waheyei tomotau wayahia, kadu ai kwanaha isi‑vi‑yawai. \v 3 Ka tauna ai veimea yai nae wayahina venei deina, ivona, “Eha aitam aviani wayahimia uhunia. Eha ami guna, eha ami kode, eha ami aniani, ka eha ami kwama ainua.\x + \xo 9:3 \xt Luk 10:4-11.\x* \v 4 Ka avi tuta aitam meagai unui, avi manua wayahina ihonemi, akanai manuana unui, e manuana nihenina umamaei a itoava meagaina uni‑tawanei wayahina. \v 5 Ka avi tuta aitam meagai unui, aituhu eha inau‑kaiwemi, akanai meagaina a genahihi aemia ututu‑putu‑yavunei, ka uni‑tawanei. Ka tau vi‑meagai‑naia iaiaya uviwavenei deina, inꞌ‑anamanei apaina vitana ivaniahei Yaubada wayahina.” \p \v 6 Ka ya ipupuna iakwa, a tau hae ini‑tawanei ineine meagai meagai, ka itutu‑vivina, e Vaneana Ahiahina inaunau‑waheyei, kadu tau kwanakwanaha papani aitamoata aitamoata nihenia isi‑vi‑yawai ividoha. \s1 Erodi Nua‑vita Ka Nuanua Toyoina \r (Mateu 14:1-12; Marika 6:14-29) \p \v 7 Ka tuta‑nana wayahina Erodi, tauna Galili a tau veimea, dewaia tanoi habuhabui vaneai nononi, ka nuana vi‑tupatupa ananina wayahina. Iuna tupwai tomotau ivonavona, “Ioni Tau Bapitaiso avaha anigea mini‑havine.”\x + \xo 9:7 \xt Mat 16:14; Mar 8:28; Luk 9:19.\x* \v 8 Ka tupwai ivonavona, “Eha. Taina Elidia avaha omoi.” Kadu tupwai ivonavona, “Aitam tau apa‑taputapu, tuta nonova wayahina, avaha mini‑havine anigea, ka ataina paipaisewa.” \v 9 Ka Erodi kadu ivona, “Yauke yau veimea wayahina avaha Ioni magana aupwei. Ka avi onoto taina ivonevoneyei?” Wayahina, Erodi ya nuanua Iesu vaniahei, e dueyei.\x + \xo 9:9 \xt Luk 23:8.\x* \s1 Iesu Tomotau Ai Yau 5000 Vi‑am‑neiei \r (Mateu 14:13-21; Marika 6:30-44; Ioni 6:1-14) \p \v 10 Ka avaha Iesu a tau vi‑muni‑waiwai yai tutu‑vivina inau‑yehai, imavina, ka yai paisewa habuhabuna iaipupuei Iesu wayahina. Iakwa, e tauna taini, e nui iomo aitam meagai ana wava Betesaida wayahina, vivane ivi‑yawai. \v 11 Kate eha ana pata taui ai heta imamae. Iuna tutana yoko vane inononi, taui kadu Iesu wayahina iomomo ivi‑muniei. Ka Iesu nau‑kaiwei, ka Yaubada ya pai veimea wayahina viwavenei, kadu tau kwanakwanaha wayahia si‑vi‑yawai ividoha. \p \v 12 Wayahina, habuhabui imamaei a itoava babau onuonu wayahina, ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12‑naia iomo tauna wayahina, ka ivonei, ivona, “Kauvea, aituhu yoko taina evi‑tunei imavina meagai nepeia wayahia, dewana dewa ahiahina deina. Iuna taui ai maꞌ ka yai pai dauva inaunau‑nene. Iuna baina papani anata, eha aitam aviani wayahi.” \p \v 13 Ka tauna wayahia ivona, “Taumi uvi‑aniania.” \p Ka taui ivona‑nau‑pata, “Medeina? Itoai ama maꞌ eha habuhabuna. Palaua nima papani‑keana, ka iana ainua ai heta wayahiaia. Kaiwadi, yam nuanua ana‑ne aitam meagai wayahina, e yoko ai maꞌ aimwane, a?” \v 14 Ka yokoia wayahia ononotoi ai heta ai yau 5000 deina. \p Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Tomotau taina utana‑vewani, e yai yoko aitamoata aitamoata ai yau 50 deina imanuena.” \v 15 Ka taui inei, e ya vonana idewei, ka tomotau‑naia imanuena yai yoko wayahia. \v 16 Ka Iesu palaua nima papani‑keana kadu iana ainua epei, ka wahuma dune‑vane, e Yaubada nau‑kaiwei aniani wayahina. Iakwa, gibui, ka a tau vi‑muni‑waiwai venei, e taui tomotau ivo‑patai. \v 17 Wayahina, yokoia iam‑iaua, ka aniani itupwa venuana ai yau 12 nau‑vi‑anai. \s1 Iesu Koiaka? \p \v 18 Ka aitam tuta wayahina Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui imamaei, ka tauna ana heta Yaubada wayahina viama, e ya viama iakwa, tauna a tau vi‑muni‑waiwai vi‑tanaiei, ivona, “Medeina tomotau ivonavona wayahiu, vivane yauke koiaka?” \p \v 19 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ivona‑nau‑pata, “Tomotau tupwai ivonavona wamke Ioni Tau Bapitaiso, ka tupwai ivonavona wamke Elidia, ka tupwai ivonavona wamke aitam tau apa‑taputapu, tuta nonova wayahina, ka anigea emini‑havine.”\x + \xo 9:19 \xt Luk 9:7-8.\x* \p \v 20 Ka tauna kadu vi‑tanaiei, ivona, “Kate taumi, medeina yami nuanua vivane yauke koiaka?” \p Ka Pita vona‑nau‑pata, “Wamke Tau Ito‑yavuha‑hoim Yaubada wayahina.”\x + \xo 9:20 \xt Ioni 6:68-69.\x* \p \v 21 Ka Iesu nau‑patana nononi, ka awaehei vivane tunuhina, kate ai veimea ananina venei, ivona, “Nua‑uyana vito‑potana mani tomotau wayahia. Eha umataedai deina.” \s1 Iesu Yanꞌ Aniga Apa‑taputapuei \r (Mateu 16:20-28; Marika 8:30–9:1) \p \v 22 Kadu vonei, ivona, “Apaina yauke, Tauna Vi‑tomotau, inahe ka viha ananina avaniahei, ka ononotoi anani, ka tau vi‑nomu mata‑genai, kadu veimea a tau viwavenena ivihahaieu, e ina‑nau‑vi‑anigiu, kate munia, auyewa aitonu ina‑iakwa, Yaubada na‑si‑vi‑mini‑havineu.”\x + \xo 9:22 \xt Luk 9:44; 18:32-33.\x* \p \v 23 Ka munia, tauna yoko wayahia ivona, \pi1 “Aituhu aviyaivia wayahimia yami nuanua uvi‑muni‑waiwaieu, itomi nau‑wawanimi ami vita unꞌ‑awaehei, ka kadu ami ai nahanaha uavanei auyewa aitamoata aitamoata wayahina, e uvi‑muni‑waiwaieu deinake.\x + \xo 9:23 \xt Mat 10:38; Luk 14:27.\x* \v 24 Ka aituhu aviyaivia wayahimia yami nuanua yawaimi unua‑tania, apaina yawai‑vavaha ututu‑haini. Ka aituhu aviyaivia wayahimia yawaimi unꞌ‑awaeheu, e wayahiu unꞌ‑aniga, apaina taumi yawai‑vavaha uvaniahei.\x + \xo 9:24 \xt Mat 10:39; Luk 17:33; Ioni 12:25.\x* \v 25 Unononi. Aituhu aviyaivia kaikaiwabo ani‑vainena tanopia ivaniahei, ka aituhu apaina nuai ivo‑haini, o aituhu yawai‑vavaha itutu‑haini, yai dewana vivane dewa‑kavokavovo, a? \v 26 Ka tuta ataina aituhu aviyaivia wayahiu ina‑ini‑yauyau, ka aituhu yau viwavenena wayahina ina‑ini‑yauyau, ka aituhu itana‑tavuneu, apaina tomotau‑naia dewa goyona ivaniahei. Iuna apaina yauke, Tauna Vi‑tomotau, amavina tanopi taina wayahina. Ka auyewana wayahina yauke didigau wayahiua, kadu Amau didigana wayahiua, kadu yanꞌ anelose ahihinata didigai nui amavina, ka auyewana wayahina tomotau‑naia atana‑tavunei.\x + \xo 9:26 \xt Mat 10:33; Luk 12:9.\x* \v 27 Vona ahiahina, tupwai tomotau wayahimia Yaubada ya pai veimea matamia udueyei, e munia unꞌ‑aniga.” \s1 Iesu Didigana Medeina? \r (Mateu 17:1-8; Marika 9:2-8) \p \v 28 Ka Iesu ya vonana nau‑yehai, ka auyewa ai yau 8 iakwa, tauna Pita, ka Ioni, ka Iamesa vi‑nua‑dadanei, ka aitonu nui ivane aitam oya, e ya nuanua viama Yaubada wayahina. \v 29 Ka tutana Iesu viama tepana ana dune habuhabuna am‑vinei, kadu ana kwama ana dune am‑vinei vivane kavukavu‑hoina, vonaina ana dune deina. \v 30 Ka onoto ainua, vivane Mosese kadu Elidia, iomo Iesu wayahina, e nui inau‑basekwa. \v 31 Ka ainuai wayahia kadu maheta ani‑vainena vanavana. Ka Iesu nui iaipuipupu tauna yanꞌ aniga apaina Ierusalema wayahina.\x + \xo 9:31 \xt Luk 9:22.\x* \v 32 Ka Pita tauna yaiana nui avaha iaino‑ainei, ka munia, imini, ka maheta ananina vanavana Iesu didigana wayahina idudueyei, kadu yaiana ainua nui idudueyei.\x + \xo 9:32 \xt 2Pi 1:16-18.\x* \v 33 Kadu idueyei eha ani‑hoina ainuaia Iesu ina‑ni‑tawanei. Wayahina, Pita vi‑putu vonavona‑kavokavovo, ivona, “Kauvea, baina kadewa‑haiawa, iuna habuhabuka nui kamamaei. Wayahina, ama itonu vekevekeke aitonu ayonei, aitam wamke wayahim, ka kadu aitam Mosese wayahina, ka kadu aitam Elidia wayahina.” \p \v 34 Pita ya vonana eha ta‑nau‑yehai, ka tuta aitamoata hetaia aitam you vinꞌ‑omo, iopu ka tana‑kabubui. Wayahina, tau vi‑muni‑waiwai aitonu imatamatauta you‑nana nihenina. \v 35 Ka you‑nana nihenina aitam movi inononi, ivona, “Taina Natu ahihi‑hoina. Wayahina, nau‑wawanimi yana vona unononi.”\x + \xo 9:35 \xt Luk 3:22.\x* \v 36 Ka avaha movina ipupu iakwa, e Iesu ana heta mimini idueyei. Ka tuta tanoi wayahina, tau vi‑muni‑waiwai aitonuia dewana ihivehivei, eha yaiai ita‑mataedai. \s1 Iesu Aitam Tupunaina Vo‑vi‑aiaiei Vidoha \r (Mateu 17:14-18; Marika 9:14-27) \p \v 37 Ka mana navi, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui oya‑nana wayahina iopu‑me, e yoko ananina tauna ivaniahei. \v 38 Ka aitam onoto yokoia nihenina Iesu dueyei ka vi‑hone, ivona, “Tau Viwavenena, yau nuanua ananina natu onotona evo‑vi‑aiaiei, e tauna vidoha. Tauna natu tupu‑keana. \v 39 Ka tuta habuhabuna nua gawagawamina natu epepei, ka vo‑kwayavonina vi‑putu konukonua ananina, ka nua‑nana yana dewa wayahina tauna vi‑kwavakwava, ka awana wayahina punopuno vinꞌ‑omo, ka tuta habuhabuna vitevitei deina. \v 40 Ka avaha am tau vi‑muni‑waiwai taina aviamei nua gawagawamina inꞌ‑epa‑yavune, kate taui eha ai pata.” \p \v 41 Ka Iesu ivona, “Aioi, itomi! Ununumi toyoina kadu eha yami vitumahana! Kaiwadi, tuta tuta yami dewa vitavitau!” Ka onotona wayahina ivona, “Natumna eomanei baina wayahiua.” \p \v 42 Ka tutana tupunaina omomo Iesu wayahina, nua‑nana gawagawamina nihenina one‑opuei tanopia ka nau‑yueyuei. Wayahina, Iesu nua‑nana veimeyei na‑ni‑ubau na‑opu tupunaina wayahina, e vidoha. Iakwa, Iesu tupunaina epe‑neiei amana wayahina. \v 43 Ka tomotau yokoia avaha dewana idueyei, ivona, “Dewana Yaubada bagibagi‑vainena wayahina vinꞌ‑omo!” Ka nuai vi‑tupatupa ananina. \s1 Iesu A Vi‑nua‑hauhau Apa‑taputapuei \r (Mateu 17:22-23; Marika 9:30-32) \p Ka tomotaui nuai vi‑tupatupa Iesu yana dewa habuhabuna wayahina, ka tuta aitamoata wayahina Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \v 44 “Unononi ahiahina! Yau vona taina wayahimia vona ananina. Apaina aitam onoto yauke, Tauna Vi‑tomotau, nꞌ‑am‑veneneyeu au havia wayahia, e taui ai pata iveimeyeu.”\x + \xo 9:44 \xt Luk 9:22.\x* \v 45 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ya vonana eha ita‑nua‑hau. Tuta‑nana wayahina taui eha ai pata, iuna anamana vonaia wayahina vivane hivahivana. Kate eha Iesu ita‑vi‑tanai na‑vo‑vi‑mahete wayahia, iuna iaini‑yauyau.\x + \xo 9:45 \xt Luk 18:34.\x* \s1 Koiaka Ani‑vainena? \r (Mateu 18:1-5; Marika 9:33-37) \p \v 46 Ka a tau vi‑muni‑waiwai matataui ivito‑dahadaha vivane apaina koiaka wayahia ana wava ananina.\x + \xo 9:46 \xt Luk 22:24.\x* \v 47 Ka Iesu avaha yai nuanua tanoi anamanei. Wayahina, aitam tevana epei omanei, e nepena vi‑au‑mini, e taui vonei, ivona, \v 48 “Tevana kikituna taina udueyei. Aituhu aviyaivia aitam tevana kikituna taina deina inau‑kaiwei au wava wayahina, taui dewana wayahina kadu taua inau‑kaiweu. Ka aituhu aviyaivia inau‑kaiweu, dewana wayahina kadu au tau vi‑tune inau‑kaiwei. Wayahina, aituhu koiaka wayahimia na‑nua‑opu‑vaine, apaina tauna ana wava ani‑vainena Yaubada matana.”\x + \xo 9:48 \xt Mat 10:40.\x* \s1 Iesu Yaiana Kadu Tauna A Havia \r (Marika 9:38-40) \p \v 49 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ana wava Ioni vonei, ivona, “Kauvea, itoai aitam onoto adueyei, ka tauna nua gawagawamina vitua‑yavunei am wava a bagibagi wayahina. Ka itoai yana dewa avito‑potei, iuna onoto‑nana eha yaka yoko.” \p \v 50 Ka Iesu ivona, “Eha nau‑wawanimi uvito‑pote. Yami dewana eha ahiahina. Iuna aituhu aviyaivia eha ami havia, akanai taui iaivaitemi.”\x + \xo 9:50 \xt Mat 12:30; Luk 11:23.\x* \s1 Tau Vi‑meagai Samaria Iesu Ivihahaiei \p \v 51 Ka Iesu ya mavi‑havine wahuma wayahina anꞌ auyewa avaha vi‑hinahina. Wayahina, ya nuanua ananina na‑vane Ierusalem wayahina. Ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui etawana ineine. \v 52 Ineine, ka Iesu tau mataeda tupwai vi‑tunei iomo naona me Samaria yai meagai aitam wayahina, e tau vi‑meagai tauna ya vinꞌ‑omana wayahina ivo‑vi‑aiai. \v 53 Kate tau vi‑meagai‑naia eha ita‑nau‑kaiwe, kate vihahaiei. Iuna taui avaha anamanei, Iesu kadu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui ivanevane Ierusalem wayahina. \p \v 54 Ka Iamesa kadu Ioni, avaha tomotaui yai vihaihai tanoi inononi, e Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, medeina yam nuanua? Nau‑wawaniai ai ananata wahuma wayahina aveimeyei na‑opu‑me, e meagai taina avita‑vovoni?”\x + \xo 9:54 \xt 2Ki 1:9-16.\x* \v 55 Kate Iesu magigino, ka ainuai awa‑viaohei yai vonana wayahina, \v 56 ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui mani meagai wayahina iomo. \s1 Tomotau Aitonu Yai Nuanua Iesu Ivi‑muniei \r (Mateu 8:19-22) \p \v 57 Ka ineine etawana, ka aitam onoto omo, e Iesu wayahina ivona, “Yauke yau nuanua ananina tuta tuta avi‑muni‑waiwaiem. Ka yau nuanua aveta eneine, akanai yauke avi‑muniem.” \p \v 58 Ka Iesu onotona vona‑nau‑patei, ivona, “Naona enuani. \b \qm1 Kedewa udaudana ai guba mamaei, \qm2 kadu manua ai hiu mamaei. \qm1 Kate yauke, Tauna Vi‑tomotau, \qm2 eha aitam yau pai dauva tanopia.” \b \p \v 59 Ka Iesu kadu aitam onoto wayahina ivona, “Evi‑muni‑waiwaieu.” Ka onoto‑nana ivona, “Kauvea, naona eawaeheu amavina megeia, e amau yana tuta na‑iakwa wayahina apotepotei. Na‑iakwa, atavuni, akanai avi‑putu avi‑muniem.” \p \v 60 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Taui aninigai nau‑wawani tau mate itavuni, kate wamke nau‑wawanim ena‑ne evi‑putu Yaubada ya pai veimea enaunau‑waheyei.” \p \v 61 Ka onoto vꞌ‑itonuna kadu omo, e ivona, “Kauvea, yau nuanua apaina avi‑putu avi‑muniem, ka ataina yau nuanua eawaeheu amavina yau megeia, e yau yoko wayahia anau‑kapoiei. Na‑iakwa, avi‑putu avi‑muniem akanai.”\x + \xo 9:61 \xt 1Ki 19:20.\x* \p \v 62 Kate Iesu vonei, ivona, “Aituhu aviyaivia aitam paisewa ivi‑nua‑dadani, ivi‑putui, ka aituhu tuta tuta yai nuanua imagigino, e mani paisewa inuanua wayahina, taui eha nau‑wawani Yaubada ya paisewa idedewe.” \c 10 \s1 Tau Vi‑muni‑waiwai Ai Yau 72 Yai Paisewa \p \v 1 Ka dewaia munina Kauvea Iesu mani tau vi‑muni ai yau 72 vi‑nua‑dadanei, e vi‑tunei ine ainua ka ainua meagai anani kadu meagai kikitui papanina habuhabuna wayahina. Iuna ya nuanua tuta eha ani‑hoina na‑iakwa, tauna tau vi‑meagai‑naia na‑nau‑vi‑taui.\x + \xo 10:1 \xt Mar 6:7.\x* \v 2 Ka tauna a tau vi‑muni vovoui vonei, ivona, \s2 Taui Ai Veimea Yai Nae Wayahina (Pai Vi‑putu) \pi1 “Aihana taina vivane ananina, kate tau paisewa eha ai pata, aitonuata ai heta. Wayahina, nau‑wawanimi aihana taina a Kauvea wayahina uviama, e tauna kadu mani tau paisewa vi‑tunei ine yanꞌ aihana nihenina ipaipaisewa.\x + \xo 10:2 \xt Mat 9:37-38; Ioni 4:35.\x* \v 3 Una‑ne, upaisewa. Itomi lami\em V\em* deinake, ka avi‑tunemi kedewa manimanini niwania. Wayahina, nau‑wawanimi udune‑vivinimi!\x + \xo 10:3 \xt Mat 10:16.\x* \pi1 \v 4 Ka yami nae taina wayahina eha nau‑wawanimi kina o kina a pai vi‑ai unꞌ‑epe. Ika, nau‑wawanimi uneine ka eha ami kode, ka kadu eha ami ae‑yapayapa vꞌ‑inuana unꞌ‑epe. Ka avi tuta uni‑awana etawana, eha nau‑wawanimi babau uoneone vona‑kavokavovo wayahina. Wayahina, eha aitam koiaka unau‑kaiwe etawana.\x + \xo 10:4 \xt Mat 10:7-14; Mar 6:8-11; Luk 9:3-5.\x* \pi1 \v 5 Ka avi tuta aitam manua nihenina unuinu, nau‑wawanimi naona una‑vona, ‘Yau nuanua manua taina kadu taui imamaei baina nua gomagomanina ivaniahei Yaubada wayahina.’ \v 6 Ka aituhu tau vi‑manua‑naia wayahia aitam mamaei, e tauna ya nuanua ananina vivane nua gomagomanina, akanai enau‑iaiavei, e yam nua gomagomanina tauna wayahina mamaei akanai. Ka aituhu tau vi‑manua‑naia wayahia eha aitam ya nuanua nua gomagomanina na‑vaniahe, akanai nua‑vita uvaniahei, iuna yam nua gomagomanina mavi‑havinem, ka kadu nau‑wawanimi manua‑nana uni‑tawanei. \pi1 \v 7 Ka aituhu tau vi‑manua‑naia wayahia aitam yami nua gomagomanina vaniahei, akanai manua‑nana nihenina umamaei a itoava meagai‑nana uni‑tawanei wayahina. Eha mani manua mani manua wayahia uneine umamae meagai‑nana nihenina. Kate nau‑wawanimi avi manua umai‑nui, akanai manua‑nana nihenina umamaei. Ka avi pai am o avi pai nim tau vi‑manua‑naia iam‑veneneyemi, akanai uamam kadu unimnim deina. Eha anianina wayahina uvi‑tanatanaie. Iuna itomi tau paisewa nau‑wawanimi ami nau‑pata paisewana wayahina uvaniahei. Wayahina, aituhu tomotaui yai nuanua ivo‑patami, akanai, eha ami vo‑pata uvihahaie!\x + \xo 10:7 \xt 1Ko 9:6-14; 1Ti 5:18.\x* \pi1 \v 8 Ka aituhu avi meagai inau‑kaiwemi, itainimi, e nui umamaei, avi aniani matamia ibouboui akanai, aniani taina uamam.\x + \xo 10:8 \xt 1Ko 10:27.\x* \v 9 Ka avi tau kwanakwanaha tenoke imamaei uvo‑vi‑aiaiei ividoha, ka kadu unaunau‑wahei, una‑vona, ‘Yaubada ya pai veimea avaha omo nepemia.’ \v 10 Ka avi tuta aitam meagai unuinu, aituhu tau vi‑meagai‑naia ivihahaiemi, akanai itomi etawana uneine, e wayahia una‑vona, \v 11 ‘Yami meagai a genahihi aeai pwatepwatei, kate udueyei! Ataina anau‑wohi‑yavunei matamia yami iaiaya wayahina. Ka iaiaya taina anꞌ anamana vivane apaina Yaubada meagai taina na‑vita‑vovoni. Ka yama nuanua unꞌ‑anamanei Yaubada ya pai veimea avaha vi‑maupwani wayahimia.’\x + \xo 10:11 \xt Dew 13:51; 18:6.\x* \pi1 \v 12 Ataina avonemi, apaina, vita‑vovona anꞌ auyewa wayahina, tau vi‑meagai‑naia nonova Sodom nihenina ai vita‑vovona ivaniahei, akanai taui ai dewa‑yaiyai ivaniahei, kate avi meagai ivihahaiemi, taui ai dewa‑yaiyai ani‑vainena ivaniahei.\x + \xo 10:12 \xt Nao 19:24-25; Mat 10:15; 11:24.\x* \s2 Tau Vi‑meagai Tupwai Eha Ita‑vitumahane \r (Mateu 11:20-24) \pi1 \v 13 Aioi, meagai Korasini! Kadu aioi, meagai Betesaida! Aioi wayahimia! Iuna avaha dewa‑bagibagi‑vainenaia habuhabuna matamia adedewei ududueyei, kate ataina eha yami vitumahana. Ka aituhu dewa‑bagibagi‑vaine‑naia adedewe taui eha me Iudea wayahi, taui meagai Taia o kadi meagai Sidoni imamaei nihenia, vona ahiahina, tau vi‑meagai‑naia ivitumahana, ka yai dewa goyona wayahia inua‑vinana, kadu kwama moimoiana iweteweteni, kadu hanavu nihenina imanuena, iuna inua‑vita. \v 14 Ka avona‑havine. Vita‑vovona anꞌ auyewa wayahina, tau vi‑meagai Taia ka Sidoni ai viha ivaniahei, kate itomi inahe ani‑vainena uvaniahei. \v 15 Ka meagai Kapenaum, apaina wamke medeina? Ataina enuanua auyewa pai nau‑yehata wayahina wahuma evaniahei, a? Avonem eha! Apaina ena‑opu ai ananata a papani Hadesi\em V\em* wayahina. \s2 Taui Ai Veimea Yai Nae Wayahina (Pai Nau‑yehata) \pi1 \v 16 Aituhu aviyaivia movimi inononi, taui kadu moviu inononi. Ka aituhu aviyaivia ivihahaiemi, taui kadu taua ivihahaieu. Ka kadu aituhu aviyaivia ivihahaieu, taui kadu Yaubada ivihahaiei. Iuna tauna vi‑tuneu.”\x + \xo 10:16 \xt Mat 10:40; Luk 9:48; Ioni 5:23.\x* \s1 Tau Vi‑muni‑waiwai Ai Yau 72 Imavina \p \v 17 Ka ya ipupuna iakwa, e tau paisewa‑naia ai yau 72 ini‑tawanei, ine, ipaipaisewa. Ka yai paisewa iakwa, imavina iomo yai dewa‑haiawa nui, ka imataedei, ivona, “Kauvea, itoai avaha nua gawagawamina habuhabuna aveimeyei tomotau ini‑tawanei. Ka tomotau avo‑vi‑aiaiei deina, iuna am wava a bagibagi wayahina apaipaisewa.” \p \v 18 Ka tauna vonei, ivona, \pi1 “Ika. Nua habuhabui nau‑wawani yau veimea ivi‑ateteyei deina. Nonova Satana adudueyei wahuma mamaei, ka kadu tauna ipeu iopu vonaina deinake.\x + \xo 10:18 \xt Ioni 12:31; SiV 12:8-9.\x* \v 19 Ka udu! Avaha ami awaeha bagibagina avenemi, e nua gawagawamina uveimeyei, ka ataina taui mwata kadu weweda deina uva‑taunei. Ami havia yai bagibagi ubagibagi‑tawanei. Wayahina, eha aitam nua gawagawamina ana pata vi‑goyomi.\x + \xo 10:19 \xt Sam 91:13; Mar 16:18.\x* \v 20 Ka nua‑naia uveimeyei nau‑wawani ivi‑ateteyemi. Ka udewa‑haiawa dewana wayahina. Ka avonemi, kadu aitam dewa mamaei dewana vane‑tawanei. Yaubada avaha itomi ami wava ginumi wahuma, ka dewa‑nana vivane dewa ananina, ka nau‑wawanimi udewa‑haiawa ananina dewa‑nana wayahina.”\x + \xo 10:20 \xt Pili 4:3; SiV 3:5.\x* \s1 Iesu Tauna Amana Nau‑kaiwei \r (Mateu 11:25-27; 13:16-17) \p \v 21 Ka Iesu ya vonana tau paisewa‑naia wayahia iakwa, e Nuana Ahihinata dewa‑haiawa venei, ka dewa‑haiawana nau‑vi‑anai, ka Iesu tauna Amana awa‑davei, ivona, “Amau, kaiwa ananina! Wamke wahuma kadu tanopi ai Kauvea, ka awa‑davedavem! Iuna yam nua‑uya ehivehivei tanopi a tau nua‑uya wayahia kadu tanopi a tau anamana wayahia. Ka aituhu aviyaivia ivitumahanem, meameai ayo‑amai ivitumahanei deina, akanai tomotaui wayahia yam nua‑uya esi‑vinꞌ‑omanei inꞌ‑anamanei. Amau, kaiwa ananina. Iuna dewana vivane yam nuanua. \p \v 22 Amau avaha dewa habuhabuna awaeheu aveimeyei. Ka tauna ana heta anamaneu vivane yauke Natuna koiaka. Ka eha kadu aitam tꞌ‑anamaneu taua koiaka. Ka aitamoata deina, eha kadu aitam Amau tꞌ‑anamane, akanai yauke taua au heta anamanei. Ka yau nuanua Amau asi‑vinꞌ‑omanei mani tomotau wayahia, e kadu inꞌ‑anamanei.”\x + \xo 10:22 \xt Ioni 3:35; 10:15.\x* \p \v 23 Ka ya viama tanoi iakwa, e tauna magigino a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 wayahia, ka vonei, ivona, “Vona ahiahina, itomi nau‑iaiava ananina uvaniahei Yaubada wayahina! Iuna tauna awaehemi yau dewaia ududueyei! \v 24 Avonemi, tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina tau apa‑taputapu habuhabui, kadu tau veimea habuhabui yai nuanua dewaia idudueye, kate eha ai pata. Ka kadu yai nuanua vonaia inonononi, kate eha ai pata.” \s1 Onoto Ahiahina Samaria Wayahina \p \v 25 Ka aitam auyewa wayahina, Mosese ya veimea a tau nua‑uya aitam mini, ka ya nuanua Iesu a nua‑uya nau‑dadani aitam vi‑tanai wayahina. Akaka ivona, “Tau Viwavenena, avi dewa nau‑wawaniu yawai‑vavaha avaniahei?”\x + \xo 10:25 \xt Mat 22:35-40; Luk 18:18.\x* \p \v 26 Ka vona‑nau‑patei, ka vi‑tanaiei, ivona, “Aviani Iginuma voneka? Medeina enuanua wayahina?” \p \v 27 Ka tau nua‑uya‑nana ivona, “Iginuma voneka, \b \q1 ‘Nau‑wawanim Yaubada yam Kauvea \q2 edewa‑nuanuaiei nuam habuhabuna wayahina, \q1 kadu yam nuanua habuhabuna wayahina, \q2 ka kadu yam bagibagi habuhabuna wayahina’ \b \m ka kadu voneka, \b \q1 ‘Nau‑wawanim am niam \q2 edewa‑nuanuaiei wamke aitamoata deina.’”\x + \xo 10:27 \xt V.V 6:5; Lev 19:18.\x* \b \p \v 28 Akaka Iesu vonei, ivona, “Yam vona‑nau‑patana vivane tunutunuhina. Aituhu ededewei deina, akanai yawai‑vavaha evaniahei.”\x + \xo 10:28 \xt Lev 18:5.\x* \p \v 29 Ka onoto‑nana eha tupwai tomotau ta‑dewa‑nuanuaie. Kate tauna ya nuanua mani tomotau inuanua yana dewa vivane tunutunuhina ana noe. Wayahina, tauna Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Ka au niau koiaka?” \p \v 30 Ka Iesu vona‑nau‑patei aitam viviwava wayahina vivane tana‑minikuneyei, ivona, \pi1 “Aitam onoto meagai Ierusalem ni‑tawanei, opuopu meagai Ieriko wayahina. Ka etawana tau vainau tupwai ivaniahei, ipoyꞌ‑avini, ka ana kwama inau‑kakia, kadu ivunuvunui, ka eha ani‑hoina nꞌ‑aniga. Iakwa, onotona ini‑tawanei etawana wayahina, ka inovo‑tawanei. \pi1 \v 31 Ka munia, tau vi‑nomu aitam etawana tanoi wayahina opuopu. Ka avaha onoto‑nana dueyei, tauna ni‑tawanei etawana papania. \v 32 Ka munia, dede Levi onotona aitam opuopu, ka avaha onoto‑nana dueyei, tauna kadu ni‑tawanei etawana papania. \pi1 \v 33 Ka munia, aitam onoto papani Samaria wayahina etawana opuopu. Ka tutana tauna onoto‑nana dueyei, dune‑nuanuaiei. \v 34 Ka omo wayahina, ka ana bwaka wayahia bunama ka waina\em V\em* iwahi, kadu pania. Iakwa, tauna tau inahena si‑nai, omanei tauna ya vahitau wayahina, e hetana boui. Ka Samaria onotona etawana baimina aena ni‑awana, ka tau inahe‑nana vi‑ata ineine a itoava aitam manua pai dauva ivaniahei wayahina. Ka auyewana Samaria onotona dune‑vi‑avini kadu nau‑matava. \fig Me Samaria ana bwaka wayahia bunama ka waina iwahi, kadu pania|alt="Good Samaritan" src="GS-IB04143.tif" size="span" loc="LUK 10:33-34" ref="10:34" \fig* \v 35 Ka mana navia, hanu ainua ana kode wayahina epei, e tau vi‑manuana venei patana wayahina, ka ivona, ‘Onoto tanoi edune‑vi‑avini. Ka avi tuta amavina, aituhu aviani evenevenei hetana, yauke avene‑havinem.’” \p \v 36 Ka ya viviwavana iakwa, e Iesu tau nua‑uya‑nana vi‑tanaiei, ivona, “Aitonu wayahia, koiaka enuanua vivane tau inahe‑nana vi‑niana?” \p \v 37 Ka tau nua‑uya‑nana ivona, “Tauna dewa‑vidovidohei.” \p Ka Iesu vonei, “Ika. Wayahina, wamke nau‑wawanim evi‑putu ededewei deina.” \s1 Marita Ka Mari Ainua \p \v 38 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui ivi‑putu‑havine etawana ivanevane Ierusalem wayahina. Ka iomo aitam meagai kikituna wayahina, ka vavine aitam, ana wava Marita, nau‑kaiwei, ka taini neiei ya manua. \v 39 Ka Marita taina, ana wava Mari, Iesu aena manuena, ka yana ipupu wayahina vanevaneneha.\x + \xo 10:39 \xt Ioni 11:1; 12:2-3.\x* \p \v 40 Ka Marita nuana ivita, iuna dewa habuhabuna mamaei aniani ananina wayahina. Wayahina, Marita omo Iesu wayahina, e viamei, ivona, “Kauvea, medeina? Taiu yana dewa eha tunuhina. Iuna ni‑tawaneu au heta apaipaisewa. Eveimeyei mavina na‑ivaiteu!” \p \v 41 Ka Kauvea vona‑nau‑pata, ivona, “O, Marita, Marita! Dewa habuhabuna wayahina enuanua toyoina, kadu dewaia wayahina nuam ivita. \v 42 Kate avonem, dewa aitamoata vivane dewa ananina, ka Mari avaha dewana vi‑nua‑dadani. Wayahina, ataina eha nau‑wawaniu dewa tunina aveimeye.”\x + \xo 10:42 \xt Mat 6:33.\x* \c 11 \s1 Viama Wayahina \r (Mateu 6:9-13; 7:7-11) \p \v 1 Ka aitam auyewa wayahina, papani aitam wayahina Iesu viama Yaubada wayahina. Ka viama‑nana iakwa, aitam a tau vi‑muni‑waiwai wayahia omo viamei, ivona, “Kauvea, aituhu memeanina wayahima, aitam viama Yaubada wayahina eviwaveneai, anuani aviama, Ioni Tau Bapitaiso a tau vi‑muni‑waiwai aitam viama viwavenei deina.” \p \v 2 Wayahina vonei, ivona, “Avi tuta uviama Yaubada wayahina, uviama taina deina, \b \qm1 ‘Amai, \qm2 eivaiteai am wava asi‑nai, \qm3 iuna am wava ahihinata. \qm1 Ka yama nuanua eveimeyeai. \qm2 \v 3 Ka ama maꞌ ataina wayahina eveneai. \qm1 \v 4 Ka yama goyona enua‑piahi, \qm2 mani tomotau yai dewa goyona wayahiaia \qm3 anua‑piahi aitamoata deina. \qm2 Ka kadu eha enau‑dadaniai ananina.’” \b \p \v 5 Ka viamana iakwa, viviwava wayahina viwavenei viama a venavenau wayahina, ivona, \pi1 “Aituhu ioyoma pouna wayahina eomo am niam ya manua wayahina, ka aituhu evi‑honei, ena‑vona, ‘Au niau, kaiwa ananina. \v 6 Au niau aitam yana nae wayahina avaha omo wayahiua, ka eha aitam aviani wayahiua yau manua nihenina avene nꞌ‑ania. Wayahina, yau nuanua palaua aitonu eveneu, avenei.’ \pi1 \v 7 Ka am niam manua nihenina na‑vonem, ‘Ia! Edu! Avaha ioyoma pouna. Avaha manua awana awa‑pota abou‑potei, ka kadu yauke natunatu nui avaha adaudauva. Eha memeanina wayahiu amini, aivaitem.’ \pi1 \v 8 Unononi avonemi. Tauna am niam, kate eha ya nuanua na‑ivaitem, iuna ioyoma pouna wayahina eomo. Ka aituhu etutu‑keakeana, munia tauna na‑mini, ka aviani kaiwadi nuanuam na‑venem, iuna yam ate‑vatu nui egwagwaheyei. \pi1 \v 9 Wayahina, avonemi, viama Yaubada wayahina aitamoata deina. Aituhu uviama, apaina tauna na‑venemi. Aituhu unaunau‑nene, apaina uvaniahei. Kadu aituhu awana bou‑potana wayahina ututu‑keakeana, apaina awana wayahimia nꞌ‑am‑waei. \v 10 Vona ahiahina, aituhu aviyaivia iviama toyoina, apaina ivaniahei. Ka aituhu aviyaivia inaunau‑nene, apaina yai nuanua ivaniahei. Ka kadu aituhu aviyaivia itutu‑keakeana, apaina awana bou‑potana wayahia nꞌ‑am‑waei. \pi1 \v 11 Ka tupwami natunatumi imamaei. Ka aituhu natumi am navovo omo wayahimia, e ya nuanua iana uvenei, itomi medeina? Kaiwadi, mwata uvenei? Eha. \v 12 O aituhu tauna ya nuanua kamkam pouna uvenei, itomi medeina? Kaiwadi, weweda uvenei? Eha. \v 13 Avaha anamanemi, yami dewa aitamoata aitamoata eha tunutunuhina Yaubada matana, a? Kate avaha uanamanei, dewa ahiahina udedewei natunatumi wayahi. Wayahina, nau‑wawanimi unuani, Amami wahuma yana dewa ahiahina itomi tanopia yami dewa ahiahina vane‑tawanei. Ka kadu tauna ya nuanua aituhu aviyaivia yai nuanua ananina Nuana Ahihinata ivaniahei, ka aituhu iviamei wayahina deina, tauna yai viamana nꞌ‑awaehei, na‑venei!” \s1 Iesu Ka Nua Goyogoyoi Ai Kauvea \r (Mateu 12:22-30; Marika 3:20-27) \p \v 14 Ka aitam tuta Iesu aitam onoto ivaitei. Onotona eha ana pata na‑ipupu, iuna nua goyogoyona nihenina veimeyei deina. Ka Iesu nua goyogoyo‑nana veimeyei onotona wayahina na‑ni‑ubau na‑opu. Iakwa, onotona vidoha, e ipuipupu. Ka yokoia dewana idueyei nuai venau‑tupatupa, kadue idewa‑haiawa wayahina. \v 15 Kate tupwai wayahia ivonavona, “Iesu yana dewa eha ahiahina. Iuna Beelesebubi vivane nua goyogoyoi habuhabui ai tau veimea, ka tauna Iesu ya bagibagi awaehei, e bagibagi‑nana wayahina tomotau vo‑vi‑aiaiei ividoha.”\x + \xo 11:15 \xt Mat 9:34; 10:25.\x* \p \v 16 Ka tupwai yokoia wayahia yai nuanua inau‑dadani. Wayahina, iviamei aitam iaiaya wahuma wayahina na‑venei, idudueyei.\x + \xo 11:16 \xt Mat 12:38.\x* \v 17 Ka Iesu avaha yai nuanua tanoi anamanei. Wayahina vonei, ivona, \pi1 “Aituhu avi pai veimea nihenina tomotau‑naia ai heta ivi‑naua, apaina pai veimea‑nana ivita‑vovoni na‑iakwa. Kadu avi dede nihenina tomotau‑naia ai heta ivi‑vonavona ivi‑naua, apaina dede‑nana na‑goyo, ivita‑vovoni, na‑peu. \v 18 Wayahina unononi. Aituhu yami vona wayahiu tunutunuhina, Satana tauna ana heta vi‑naua. Ka medeina ya pai veimea na‑mini deinake? Eha ana pata. Itomi uvonavona yauke nua goyogoyona aveimeyei Beelesebubi ya bagibagi wayahina. \v 19 Ka unuani. Ami tau vi‑muni tupwai kadu nua goyogoyoi iveimeyei, kadi koiaka ya bagibagi wayahina iveimeyei? Aituhu taua Beelesebubi ya bagibagi wayahina adedewei, ami tau vi‑muni medeina? Apaina taui yami vonana wayahiu inau‑yanahimi. \v 20 Ka aituhu yauke nua goyogoyoi aveimeyei Yaubada ya bagibagi wayahina, dewana viwavenemi Yaubada ya pai veimea avaha vinꞌ‑omo wayahimia, a? \pi1 \v 21-22 Kadu aitam pai dune avenemi. Aituhu aitam tau vi‑manua bagibagina mamaei, Satana deinake, akanai tauna ya waipai nꞌ‑epei, e ya gugua dune‑vi‑avini ahiahina. Ka tauna nuanua vivane ya waipai bagibagina ana pata. Ka aituhu kadu aitam onoto na‑omo, ka aituhu onotona vꞌ‑inuana tau vi‑manuana bagibagi‑tawanei, onoto‑nana ana pata tau vi‑manuana ya waipai nꞌ‑epa‑tawanei. Na‑iakwa, onoto‑nana tau vi‑manuana ya gugua vainaui, ka munia guguaia yaiana wayahia vo‑patai. Ka yauke onoto vꞌ‑inuana deinake.\x + \xo 11:21-22 \xt Kol 2:15.\x* \pi1 \v 23 Udune‑vivinimi! Etawana ainua wayahimi mamaei. Kadi itomi yaiau, o kadi itomi au havia. Aituhu itomi yaiau, aihana ana tuta nihenina nui kapaipaisewa, una‑ivaiteu. Kate aituhu itomi au havia, aihana ana tuta nihenina eha nui kapaipaisewa, iuna yau paisewa uvi‑goyoi.\x + \xo 11:23 \xt Luk 9:50.\x* \s1 Nua Goyogoyona Ya Mavina \r (Mateu 12:43-45) \pi1 \v 24 Nua goyogoyona yai dewa taina. Taui tomotau nihenina inu imamaei, iveimeyei. Ka aituhu tau bagibagi aitam omo, e aituhu tauna aitam nua goyogoyona veimeyei, vivane a tomotau na‑ni‑tawanei, nua goyogoyo‑nana omomoi anata, e pai maꞌ vovouna wayahina naunau‑nene. Ka naunau‑nene‑wayohe. Wayahina, nua goyogoyo‑nana ana heta ivona, ‘Ia! Nonova amamaei ahiahina. Wayahina, ataina amavina tomotauna wayahina.’ \pi1 \v 25 Ka avaha mavina tomotau‑nana wayahina, ana dune ahiahina vaniahei aitam manua deina, avaha nihenina inau‑hinihini‑yehai, kadu avaha inau‑wohi‑yehai. \v 26 Wayahina, nua goyogoyo‑nana ine, e nua goyogoyo‑vainei ai yau 7 vaniahai, taui yai goyona goyo‑vainena. Akaka omanei tomotau‑nana wayahina, e habuhabui inu nihenina, ka imamaei. Ka nonova tomotau‑nana yawaina goyona, kate pai nau‑yehata wayahina yawaina goyo‑vainena.” \p \v 27 Ka tutana Iesu vonana ipuipupuei, vavine aitam yokoia wayahia ivi‑hone movi ananina wayahina, ivona, “Kaiwa ananina ayom wayahia. Iuna, Yaubada nau‑iaiavei, vivane taui madi vi‑natunem, kadue nunui matana wayahia enunu!”\x + \xo 11:27 \xt Luk 1:28, 42, 48.\x* \p \v 28 Ka tauna vona‑nau‑patei, ivona, “Ika, akanai. Kate unononi, avonemi. Aituhu aviyaivia Yaubada yana vona inononi, kadu aituhu idewa‑nubunubui, taui ai nau‑iaiava ahihi‑vainena ivaniahei kadu idewa‑haiawa.” \s1 Iaiaya Wahuma Wayahina \r (Mateu 12:38-42; Marika 8:12) \p \v 29 Ka tutana Iesu dueyei yoko inau‑hohona, ka ai yau natanata, tauna vonei, ivona, \pi1 “Ataina itomi tau maꞌ tanopi tomotau goyogoyomi. Iuna taumi yami nuanua naona iaiaya adewei, udueyei, e munia uawaehei uvitumahaneu. Ka apaina iaiaya aitamoata ana heta udueyei. Ka iaiayana taina. Aitam iaiaya omomo vivane tau apa‑taputapu ana wava Iona deina.\x + \xo 11:29 \xt Mat 16:4.\x* \v 30 Iuna tuta nonova Iona aitam iaiaya me Nineve wayahi. Kadu tuta eha ani‑hoina na‑iakwa yauke, Tauna Vi‑tomotau, aitam iaiaya itomi wayahimi aitamoata deina. \v 31 Ka apaina, vitana matana anꞌ auyewa wayahina, tomotau habuhabui imini‑havine. Ka auyewana wayahina me Seba yai kwini\em V\em* itomi nui umimini, ka vavinena inꞌ‑apa‑goyogoyoemi. Iuna nonova Solomoni yana tuta nihenina, taui ine bana mamanaina, iuna yai nuanua Solomoni ya nua‑uya ina‑nononi. Ka ataina Tauna Vi‑tomotau yau nua‑uya Solomoni ya nua‑uya vane‑tawanei, kate itomi eha uta‑nononiu.\x + \xo 11:31 \xt 1Ki 10:1-10.\x* \v 32 Ka kadu apaina, vitana matana anꞌ auyewa wayahina, me Nineve itomi nui umimini, ka taui inꞌ‑apa‑goyogoyoemi. Iuna tutana Iona omo wayahia, e naunau‑wahei, taui inononi kadu inua‑vinana. Ka Tauna Vi‑tomotau au wava Iona ana wava vane‑tawanei, kate eha uta‑nononiu. Wayahina kadueyei, yami dewana eha tunutunuhina.\x + \xo 11:32 \xt Iona 3:5-10.\x* \s1 Maheta \r (Mateu 5:15; 6:22-23) \pi1 \v 33 Eha nau‑wawanika lampa\em V\em* katunu‑mahete, e manua nihenina kahivei. Eha. Aituhu avaha lampa\em V\em* katunu‑mahetei, nau‑wawanika a pai vi‑ai hetana kaboui, ka taui habuhabui manua inuinu ai pata a maheta idudueyei ahiahina.\x + \xo 11:33 \xt Mar 4:21; Luk 8:16.\x* \v 34 Ka aitamoata aitamoata wayahimia nau‑wawanimi unononi. Nuami lampana\em V\em* deina, ka ininimi manua deina. Ka nuami ininimi habuhabuna vo‑vi‑mahetei, kadu veimeyei. Ka aituhu nuami tunutunuhina, ininimi habuhabuna mahemaheina. Iuna tuta tuta nuami tunutunuhina vona tunutunuhina nꞌ‑awaehei na‑nuinu nihenimia. Ka aituhu nuami goyona, ininimi habuhabuna novanovanina. Iuna tuta tuta nuami goyona vona goyona nꞌ‑awaehei na‑nuinu nihenimia. \v 35 Wayahina, anau‑vi‑avinimi udune‑vivinimi ahiahina. Eha nau‑wawanimi maheta ana vona ebou‑pote. \v 36 Aituhu maheta nihenimia nau‑vi‑anaimi, ininimi habuhabuna mahemaheina, ka eha aitam aviani novanovanina, akanai yawaimi habuhabuna tunutunuhina, lampa\em V\em* a maheta wayahimi tapa‑yayai deinake.” \s1 Iesu Parisi Kadu Veimea A Tau Viwavenei Apa‑goyogoyoi \r (Mateu 23:1-36; Marika 12:38-40; Luke 20:45-47) \p \v 37 Ka avaha ya ipupuna iakwa, aitam Parisi ya nuanua iomo ya manua, e Iesu nui inꞌ‑am. Ka Iesu awaehei deina. Wayahina, iomoi manua, e Iesu inui, e daudauva baimina, e potapota aniani wayahina. Ka Iesu eha me Iudea yai dewa tutuaina ta‑vi‑muni. Naona taui nimai inosia, e munia iamam. \v 38 Ka avaha Parisi‑nana Iesu yana dewa dueyei, e nuana venau‑tupatupa. \p \v 39 Ka Kauvea vonei, ivona, \pi1 “Itomi Parisi habuhabumi vei kadu nau‑kai upuiata unosinosia. Ka inemanema kadu goyona habuhabuna nuami nau‑vi‑anai. \v 40 Ia! Itomi naunau‑wanami! Yaubada ininimi vevewanei, ka tauna kadu nuami vevewanei. Wayahina, nau‑wawanimi kadu nuami unosinosia dewa tunutunuhina wayahina. \v 41 Aituhu yami nuanua yawaimi vidoha Yaubada matana, akanai nau‑wawanimi tomotau una‑ivaitei ka uam‑venena‑kavovo. Na‑iakwa, yami dewa habuhabuna ividoha Yaubada matana deinake. \pi1 \v 42 Itomi yami dewa taina deina. Aviani kikituna tabotabo yami baguna nihenina ana wava miniti\em V\em* kadu rue\em V\em* deina, guguaia utana‑vewani gwau ai yau 10 wayahia, ka gwau aitamoata Yaubada uvo‑patei akanai. Kate, aioi, itomi Parisi wayahimia! Dewa‑yaiyai ananina potapotami. Iuna uvitupu tomotau wayahia, kadu uvainau deina, ka kadu eha Yaubada udewa‑vidovidohe. \pi1 \v 43 Aioi, itomi Parisi wayahimia! Dewa‑yaiyai ananina potapotami. Iuna yami nuanua ananina tomotau idudueyemi. Wayahina, yami dewa vivane tuta tuta pai manuena naona pai nau‑hohona nihenina uepepei idudueyemi. Ka kadue yami nuanua maketi wayahina tomotau inau‑kaiwemi iuna ami wava ananina. \pi1 \v 44 Aioi, itomi Parisi wayahimia! Ika! Dewa‑yaiyai ananina potapotami. Itomi vivane unuvovo hivahivana deina, ka mani tomotau eha tꞌ‑anamane itomi tanopi nihenina umamaei. Wayahina, ini‑awana hetamia, ivo‑dadanimi, e ivi‑gawagawami, kate eha itꞌ‑anamane.” \p \v 45 Ka veimea a tau nua‑uya aitam vonei, ivona, “Tau Viwavenena, yam vonana wayahina kadu eapa‑goyogoyoeai!” \p \v 46 Ka Iesu vona‑nau‑pata, ivona, \pi1 “Kadu aioi, itomi veimea a tau nua‑uya wayahimia! Dewa‑yaiyai ananina kadu potapotami. Iuna dewa vitana tomotau uvi‑avanai veimea wayahina, kate vita‑naia eha una‑ivaite, eha aitam aviani udedewe wayahi. \pi1 \v 47 Aioi wayahimia! Iuna tau apa‑taputapu nonova imamaei ai unuvovo uyoneyonei tomotau mataia, kate amamami ivunu‑neiei. Ka nuami nihenina tau apa‑taputapu‑naia yai nau‑wahe wayahimia uvihahaiei. \v 48 Wayahina, yami dewana viwaveneka amamami yai dewa uawaehei vivane dewa ahiahina. Amamami tau apa‑taputapu ivunuvunui, kadu itomi yai nau‑wahe ubou‑potei yawaimi wayahina, e ai unuvovo uyoneyonei deinake. \v 49 Yaubada ya nua‑uya ani‑vainena, ka nonova tauna ivona deinake, \b \q1 ‘Yauke tau apa‑taputapu kadu tau hae avi‑tunei \q2 iomomo yau tomotau wayahia. \q1 Kate yau tomotau tupwai inau‑vi‑anigi‑neiei, \q2 kadu tupwai idewa‑yaiyai‑neiei.’\f a \fr 11:49 \ft Eha katꞌ‑anamane avi buki nihenina Yaubada ya vonana kata‑vaniahe.\f* \b \mi \v 50 Ka tanopi a vevewana ana tuta a itoava tuta ataina wayahina, tomotau Yaubada ya tau apa‑taputapu ivunu‑neiei, kadu dayahi itaina iopu. Wayahina, apaina vitana matana ana tuta wayahina, Yaubada taumi dewa‑yaiyaiemi yami dewa goyo‑naia wayahina. \v 51 Nonova Abeli dayahina itaina iopu iuna vaneina tauna vunui. Ka munia, Sekaria dayahina itaina iopu, iuna tomotau ivunui pai vi‑nomu a pai vi‑ai ka Manua Vito‑pota niwania. Ika, avona‑havinemi, apaina dewa‑yaiyai uvaniahei tau apa‑taputapu‑naia habuhabui dayahi wayahina. \pi1 \v 52 Ia! Itomi, veimea a tau nua‑uya habuhabumi, aioi wayahimia! Iuna Yaubada ya nua‑uya a pai yavuha uhivehivei tomotau wayahia. Itomi nua‑uya a etawana uvihahaiei. Ka tupwai tomotau yai nuanua nua‑uya a etawana ivaniahei, kate yami dewa vivane tomotaui ubou‑potai.” \p \v 53 Ka tutana Iesu manua‑nana ni‑tawanei, Parisi ka veimea a tau viwavenena ivi‑vonavona ananina ya vonana wayahina. Iapa‑goyogoyoei, ka ivi‑putu yai vi‑tanai wayahina inau‑dadani. \v 54 Iuna yai nuanua ya vona‑nau‑pata nihenina dewa goyona ivaniahe, e munia ipoyꞌ‑avini, idewa‑yaiyaie goyo‑nana wayahina. \c 12 \s1 Iesu Tomotau Nau‑vi‑avini \r (Mateu 16:6; Marika 8:15) \p \v 1 Ka tuta aitamoata wayahina yoko ani‑vainena inau‑hohona Iesu wayahina. Taui ai yau ani‑vainena. Aituhu katana‑vewani gwau habuhabui wayahia, gwau aitamoata aitamoata wayahia ai yau 1000. Ka taui ivitu‑voivoi‑onei, ka kadu iva‑taunei. Ka naona Iesu ipupu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 wayahia, ka ivona, \pi1 “Udune‑vivinimi ahiahina. Me Parisi yai dewa habuhabuna vivane vitupu, kadu dewa viam‑nonona! Eha udedewe deina. Yai viwavenena palaua a pai vo‑vi‑nata deina. Iuna yai viwavenena kikituna ana pata yawaimi vi‑goyoi ananina. \v 2 Tuta ataina taui yai vitupu ihivehivei, ka apaina Yaubada yai dewa aitamoata aitamoata si‑vinꞌ‑omanei matakaia kadudueyei vivane goyona.\x + \xo 12:2 \xt Luk 8:17.\x* \v 3 Kadu aituhu aviani novanovana nihenina uvoneyei, uhivehivei, apaina auyewa nihenina tomotau habuhabui yami vonana inononi, inꞌ‑anamanei. Kadu aituhu aviani wayahina uvi‑awa‑yaya yami manua nihenina, apaina ihae‑yavunei, e tomotau habuhabui inononi etawana. \s1 Nau‑wawanika Tauna Kamatamatautei \r (Mateu 10:28-31) \pi1 \v 4 Yaiau, unononi avonemi. Tupwai tomotau manimanini, e taui yai dewa ininimi ivunui, inau‑vi‑anigimi. Eha nau‑wawanimi tomotau‑naia umatamataute. Taui yai bagibagi vi‑kutakuta. Iuna taui ai pata ininimi‑henai inau‑vi‑anigi, kate eha ai pata nuami ivita‑vovoni. \v 5 Ka avonemi, nau‑wawanimi Yaubada umatamatautei. Iuna tauna ya bagibagi eha vi‑kutakuta. Ataina ana pata ininimi na‑vunui, kadu apaina ana pata nuami na‑haponei ai ananata a meagai nihenina. Vona ahiahina, nau‑wawanimi Tauna umatamatautei. \pi1 \v 6 Kwakwagonu patana aviani? Eha ananina. Kadi ai yau 5 kavi‑maiei toea ainuata deina. Manua taina kikituna, ka Yaubada eha aitam wayahia vi‑nua‑pani. \v 7 Kadu Yaubada avaha apanami aitamoata aitamoata ununumi wayahina iaiavi‑yehai kadu nuani. Iuna tauna dune‑nuanuaiemi. Wayahina, eha nau‑wawanimi tomotau umatamataute. Iuna tomotau aitamoata kwakwagonu habuhabui vane‑tawanei Yaubada matana.\x + \xo 12:7 \xt Luk 12:24; Dew 27:34.\x* \s1 Nau‑wawanika Mani Tomotau Kahaeyei Iesu Wayahina \r (Mateu 10:32-33; 12:32; 10:19-20) \pi1 \v 8 Ka aituhu aviyaivia tanopia tomotau mataia iawaehei yauke, Tauna Vi‑tomotau, vivane ai niam, apaina wahuma yauke Yaubada yanꞌ anelose mataia anꞌ‑awaehei vivane taui yaiau, ka kadu yauke anꞌ‑apa‑vidovidohei yai dewa wayahina. \v 9 Ka aituhu aviyaivia tanopia tomotau mataia itana‑tavuneu, apaina wahuma yauke Yaubada yanꞌ anelose mataia atana‑tavunei. \v 10 Ka aituhu aviyaivia tanopia taua, Tauna Vi‑tomotau, imana‑giboeu o iapa‑goyogoyoeu, apaina kadi ana pata taui yai goyona tanoi wayahina nua‑piaha ivaniahei wayahi Yaubada wayahina. Kate aituhu aviyaivia tanopia Nuana Ahihinata iapa‑goyogoyoei, apaina eha ana pata taui nua‑piaha ivaniahe dewana wayahina. \pi1 \v 11 Ka apaina aituhu tomotau iyohonimi, itainimi manua tapanono wayahina, ka aituhu inau‑dadanimi yai vi‑tanai wayahia, eha nau‑wawanimi umatamatauta yami ipupu‑tana‑pota wayahina, ka eha nau‑wawanimi umai‑nuani.\x + \xo 12:11 \xt Mar 13:11; Luk 21:12-15.\x* \v 12 Iuna apaina auyewana wayahina Nuana Ahihinata na‑ivaitemi, ka tauna yami vona viwavenemi, aviani nau‑wawanimi unau‑pata tunutunuhina wayahiu.” \s1 Tau Kaikaiwabona Aitam Vivane Mwagemwagena \p \v 13 Ka aitam onoto yokoia wayahina vi‑honei, ivona, “Tau Viwavenena, yauke ka vaneiu ama inua amai inusi, ka yau nuanua wamke vaneiu eveimeyei tauna amai yana gabu na‑tana‑vewani, e na‑vo‑patau.” \p \v 14 Ka Iesu onoto‑nana vona‑nau‑patei, ivona, “Yauke koiaka? Eha nau‑wawaniu avi‑tau vaneneha ami vo‑pata wayahina. Yau paisewa tunina.” \p \v 15 Akaka tauna yokoia habuhabui nau‑vi‑avini, ivona, “Nau‑wawanimi itomi yami nuanua ananina udune‑vi‑avini ahiahina! Eha nau‑wawanimi tau kaikaiwabo ai gugua nuami iepepe. Iuna eha aka pata yawai‑hoika kavaniahe gugua habuhabuna wayahina.”\x + \xo 12:15 \xt 1Ti 6:9-10.\x* \p \v 16 Ka Iesu aitam pai dune venei vona tana‑minikuna wayahina, ivona, \pi1 “Aitam tau kaikaiwabo ya baguna ananina mamaei, ka bagunana nihenina aniani habuhabuna tabotabo, ka kadue aikayo ananina wayahina vaniahei. \v 17 Akaka, onoto‑nana tauna ana heta nuanua, e vi‑nua‑dadana ivona, ‘Aikayo taina vivane ananina, ka yau anana eha ai pata. Aviani nau‑wawaniu adewei?’ \pi1 \v 18 Ka nuanua iakwa, e tauna ana heta vonei, ivona, ‘Avaha anamanei. Nau‑wawaniu anana kikitui kadu tutuai taina abwege‑neiei ayavunei, ka anana vovoui kadu anani ayone‑neiei. E au aniani ka kadu yau gugua habuhabuna nihenia atotohi akanai. \v 19 Na‑iakwa, yau dewa‑haiawa nui au heta ana‑vona, “Akanai sinasinapu. Aitam tau kaikaiwabo yauke. Avaha avo‑vi‑aiai‑vavaha, ka yau kaikaiwabo habuhabuna au pata ponimana ai vi‑am iomomo wayahi. Wayahina, au pata yau paisewa habuhabuna abou‑ohoi, avi‑yawai, ka adewa‑haiawa deina. Iuna avaha au maꞌ ka au daudau habuhabuna au pata.” ’ \pi1 \v 20 Ka Yaubada onoto‑nana vonei, ivona, ‘Taum mwagemwagem! Iuna ioyoma taina yawaim anꞌ‑epei, enꞌ‑aniga. Ka yam gugua‑naia avaha evi‑ai‑neiei wayahim, kaiwadi, ma‑putua koiaka ya gugua?’” \p \v 21 Ka Iesu ya vona tana‑minikuna iakwa, e pai nau‑yehata wayahina ivona, “Aituhu aviyaivia kaikaiwabo ai gugua wayahina ipaipaisewa, ka aituhu tanopia gugua‑naia igwaugwaui, kate tuta aitamoata wayahina aituhu eha yai nuanua Yaubada ya gugua igwaugwau wahuma, vona ahiahina, taui mwagemwagei!”\x + \xo 12:21 \xt Mat 6:19-20.\x* \s1 Nuanua Toyoina Wayahina \r (Mateu 6:25-34) \p \v 22 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \pi1 “Wayahina avonemi, eha nau‑wawanimi yami maꞌ tanopia unuanua toyoina! Eha nau‑wawanimi ami maꞌ o ami kwama wayahi unuanua toyoina! \v 23 Iuna yawaika aniani vane‑tawanei, kadu ininika kwama vane‑tawanei. \v 24 Aitam pai dune avenemi bwayobwayo wayahina. Unuani. Tuta habuhabuna eha ibagubaguna, ka eha iaiaikayo, ka kadu eha yai anana. Kate taui akanai. Iuna tuta habuhabuna Yaubada ai maꞌ vevewanei, ka awawaehina am‑veneneyei. Ka bwayobwayo eha aitam vevewana ananina Yaubada matana, kate itomi vevewana ananina matana. \pi1 \v 25 Ka koiaka wayahimia yami nuanua toyoina wayahina ami pata yami tuta tanopia uvo‑vi‑manamanaia? Eha aitam wayahimia, a? \v 26 Ka dewana vivane dewa kikituna ka aitamoata. Aituhu itomi eha ami pata dewa kikituna aitamoata udewe, aviani iuna unuanua ananina dewa ananina habuhabuna wayahina? Nau‑wawanimi yami nua‑vita dewa‑naia habuhabui wayahi ubou‑ohoi. \pi1 \v 27 Ka kadu aitam pai dune avenemi sisinai wayahina. Sisinai yai tabo unuani. Tuta habuhabuna eha ita‑paipaisewa, kadue eha ai kwama ita‑nau‑vevewane. Ka vona ahiahina, tuta nonova wayahina, Solomoni ana kwama kadu tauna a vaivana ai dune ahiahi, ka sisinai ai dune ahihi‑tawanei. \v 28 Yaubada ya dune‑vi‑avina ahiahina wetau wayahina deina. Ka wetau eha vevewana ananina tauna matana. Iuna ataina wetau nau‑sisi, ka ma‑putua nau‑moewa, ka tomotau isi‑apui, ka ai ananata nihenina ihaponei, na‑iakwa. Ka itomi vevewana ananina tauna matana. Wayahina, aituhu Yaubada sisinai ai kwama venevenei, vona ahiahina, kadue nau‑wawanimi uvitumahanei ami kwama na‑venevenemi. O, taumi! Yami vitumahana vivane ihanuana. \pi1 \v 29 Wayahina, tuta tuta eha nau‑wawanimi unuanua toyoina ami maꞌ, o ami daudau wayahi. Ugenuana. \v 30 Me tanopi habuhabui, taui eha Yaubada itꞌ‑anamane, gugua tanoi wayahina inuanua toyoina. Ka aviani nau‑wawanimi, vona ahiahina, Yaubada avaha anamane‑yehai. \v 31 Dewa aitamoata nau‑wawanimi, vivane Yaubada ya pai veimea wayahina unuanua. Aituhu yami nuanua ya pai veimea uvaniahei, akanai tauna gugua habuhabui baina tanopia na‑venevenemi hetana. \s1 Kaikaiwabo Ai Gugua Wahuma Wayahina \r (Mateu 6:19-21) \pi1 \v 32 Vona ahiahina, itomi Yaubada yana sipi\em V\em*. Ka tauna ya dewa‑haiawa nui ya pai veimea nꞌ‑awaehemi. Wayahina, eha nau‑wawanimi umatamatauta. \v 33 Akanai yami gugua una‑imwaneyei, e kina‑naia tau payapayaya uvo‑pata‑neiei. E yami kode uvevewanei wahuma deinake, ka kode‑naia ina‑maꞌ‑vavaha. Iuna wahuma eha aitam tau vainau ana pata yam gugua na‑vainau, ka kadu wahuma ganagana eha ita‑mamae.\x + \xo 12:33 \xt Luk 18:22.\x* \v 34 Nau‑wawanimi udedewei deina, iuna avi dewa wayahina unuanuani ananina, dewaia nuami iveimeyei. \s1 Tau Paisewa Ahiahina Ka Tau Paisewa Goyona \r (Mateu 24:45-51) \pi1 \v 35 Aituhu tuta habuhabuna uvo‑vi‑aiaimi, ka aituhu tuta habuhabuna yami Kauvea wayahina upaipaisewa, ka aituhu ami kwama paisewa wayahina uweteweteni, ka kadu aituhu yami lampa\em V\em* wayahimia upotapota, akanai itomi tau sinasinapumi.\x + \xo 12:35 \xt Mat 25:1-13.\x* \v 36 Aituhu yami dewa deina, akanai itomi vivane tau paisewa yai kauvea ipotepotei deina. Tauna ine tavine anꞌ am ananina wayahina, ka ya tau paisewa ianamanei amna na‑iakwa, tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, yai kauvea na‑mavina. Wayahina, taui ipotapota, idunedune ya mavina wayahina. Ka avi tuta tauna tutu‑keana, taui ivo‑kwayavoni, ka ya manua awana iwaei, na‑nui. \v 37 Ka avi tuta kauveana mavina, aituhu aviyaivia imimini, ipaipaisewa, taui patana ahiahina ivaniahei tauna wayahina. Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi taina deina. Apaina kauvea‑nana ana kwama ahiahina na‑boui, e paisewa ana kwama na‑weteni, e tauna ya tau paisewa nꞌ‑awaehei imanuena, e tauna vi‑tau paisewa taui wayahi, e aniani na‑omanei wayahia inꞌ‑am. \v 38 Kaiwadi, aituhu ya mavina vi‑kiwada tupwana, ya tau paisewa medeina? Avonemi, aituhu avi tau paisewa ipotapota, ipaipaisewa a itoava ya mavina wayahina, ioyoma pouna, o kaiwadi, avi tuta munia, apaina tau paisewa‑naia idewa‑haiawa tauna matana. \pi1 \v 39 Ka kadu vona tana‑minikuna taina unuani. Aituhu aitam tau vi‑manua avaha anamanei tau vainau na‑omo ya manua wayahina, vona ahiahina, tau vi‑manuana nau‑wawani potapota kadu dunedune. E avi tuta tau vainau na‑omo, tau vi‑manuana ana pata bou‑potei, eha nꞌ‑awaehe na‑nu.\x + \xo 12:39 \xt Mat 24:43-44; 1Te 5:2.\x* \v 40 Wayahina, itomi nau‑wawanimi uvo‑vi‑aiaimi ahiahina aitamoata deina yau mavina ana tuta wayahina. Iuna apaina yauke, Tauna Vi‑tomotau, amavina. Kate eha aitam koiaka tꞌ‑anamane avi babau wayahina amavina.” \p \v 41 Wayahina, Pita vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, vona tana‑minikuna tanoi itoai ama heta wayahiaia evonavona, o kadi tomotau habuhabui wayahia?” \p \v 42 Ka Iesu ivona, \pi1 “Aituhu aviyaivia tau paisewa ahiahina, apaina kauvea tomotaui vaniahai, e paisewa ananina na‑venei idedewei tauna wayahina ya manua nihenina. Ka taui yai paisewa vivane mani tau paisewa ai maꞌ ivo‑patai auyewa aitamoata aitamoata wayahina. \v 43 Apaina, avi tuta yai kauvea mavina wayahina, aituhu aviyaivia yai paisewa ipaipaisewei ahiahina, patana ahiahina ivaniahei kauveana matana. \v 44 Vona ahiahina, apaina kauveana ya gugua ahiahina habuhabuna nꞌ‑awaehei wayahia, e taui guguaia iveimeyei.\x + \xo 12:44 \xt Mat 25:21, 23.\x* \pi1 \v 45 Kate aituhu aitam tau paisewa taui wayahia tauna ana heta nuanua, ‘Yau kauvea ine bana mamanaina, kadu vi‑kiwadi ananina. Wayahina, baina yauke yau nuanua adedewei,’ kaiwadi, apaina ya paisewa ni‑tawanei, ka vi‑putu mani tau paisewa vunuvunui, ka kadu ana maꞌ vo‑vi‑natei, kadu daudau bagibagina nimnim, ka nim‑kwavakwava. \v 46 Ka munia, avi tuta ya kauvea mavina, tau paisewa‑nana eha potapota, ka eha dunedune. Iuna, tauna eha auyewana, o babauna tꞌ‑anamane ahiahina. Wayahina, yauna na‑novo. Ka kauveana na‑omo, na‑poyꞌ‑avini, e hutana na‑upwa‑honoi, ka manuana upuna dewa‑yaiyaiei taui eha yai vitumahana nui. \pi1 \v 47 Aituhu avi tau paisewa yai kauvea ya nuanua ianamanei ahiahina, kate aituhu eha ivo‑vi‑aiai, ka aituhu eha idedewe deina, apaina yai kauvea na‑dewa‑yaiyaiei ananina.\x + \xo 12:47 \xt Iam 4:17.\x* \v 48 Ka aituhu avi tau paisewa eha yai kauvea ya nuanua itꞌ‑anamane vidoha, ka aituhu taui dewa goyona idedewei, apaina yai kauvea dewa‑yaiyaiei kikituna, eha ananina. Unononi. Aituhu aviyaivia dewa habuhabuna ivaniahei Yaubada wayahina, akanai taui ai veimea tauna wayahina kadu ananina deina. Ka aituhu aviyaivia ai vo‑pata ananina Yaubada wayahina, akanai taui nau‑wawani paisewa ananina idedewei deina. \s1 Eha Nua Gomagomanina Atꞌ‑omane, Kate Dewa Vitana \r (Mateu 10:34-36) \pi1 \v 49 Yauke aomo tanopia iuna yau nuanua ai ananata atunui, ka yau nuanua ananina ai‑nana avaha atunu‑yehai, ka ataina ananata. \v 50 Ka tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, nau‑dadana vita‑vainena avaniahei, kadu viha ananina avaniahei a itoava nau‑dadana na‑iakwa wayahina.\x + \xo 12:50 \xt Mar 10:38-39.\x* \v 51 Ka itomi medeina unuanua yau paisewa wayahina? Kaiwadi, unuanua yau paisewa tanopia a pai mini ananina vivane nua gomagomanina tomotau wayahi aomane ivaniahe? Avonemi eha. Yau paisewa tanopia a pai mini ananina tau maꞌ tanopi atana‑vewani, vivane taui ivi‑nua‑dadaneu, o kadi taui ivihahaieu. \v 52 Tuta ataina a itoava auyewa pai nau‑yehata wayahina, aituhu manua aitamoata nihenina tomotau ai yau 5 imamaei, yoko tanoi atana‑vewani, ainua ka aitonu nui inau‑havia. \v 53 O kadi onoto a havia vivane natuna onotona, o kadi vavine ai havia vivane natui vavinena, o kadi vavine ai havia vivane nawai vavinena, ka havia‑naia ivi‑naua.”\x + \xo 12:53 \xt Mik 7:6; Mal 4:6.\x* \s1 Nua‑uya Yaka Dewa Wayahina \r (Mateu 16:2-3; 5:25-26) \p \v 54 Ka Iesu ya ipupuna tanoi a tau vi‑muni‑waiwai wayahia iakwa, ka tauna tomotaui yokoia wayahia ivona, \pi1 “Aituhu avi tuta you nigenigena babau onuonu a papani ududueyei, avaha uanamanei ka uvonavona, ‘Apaina wei nꞌ‑atuna,’ ka vonana vona tunuhina. \v 55 O kadi aituhu ponimanea yahina hunahuna, akaka uvonavona, ‘Ataina babau ananina kavaniahei,’ kadu vonana vona tunuhina. \v 56 Ia! Itomi tau vitupu ananina! Iuna avaha tanopi a iaiaya uanamane‑yehai. Wayahina, itomi kadu ami pata iaiaya‑naia Yaubada venevenemi unꞌ‑anamane, kate uvihahaiei. Wayahina, eha uta‑nua‑hau iaiaya‑naia wayahi. \pi1 \v 57 Kaiwadi, aviani iuna itomi eha ami pata uvi‑nua‑dadana ahiahina? \v 58 Unononi. Aituhu wamke am havia ya nuanua na‑tainim tau vaneneha matana vitana matana wayahina, wamke nau‑wawanim naona ami inua unꞌ‑awaehei uvidoha. Eha nau‑wawanim epotapota tau vanenehana ya vi‑nua‑dadana wayahina. Kaiwadi, aituhu tauna yam goyona vaniahei, apaina tauna ya tau nau‑havia veimeyei ipoyꞌ‑avinim, e manua yohona nihenina iyohonim, emamaei. \v 59 Aioi! Avaha dewana iakwa, eha aitam vona‑yavuha wayahim ta‑mamae. Am veimea manua yohona nihenina emamaei a itoava am aga habuhabuna enau‑pata‑yehai wayahina!” \c 13 \s1 Nau‑wawanimi Unua‑vinana \p \v 1 Tuta‑nana wayahina tupwai tomotau iomo, ka Iesu wayahina iaipuipupu aitam dewa goyona wayahina, ivona, “Kauvea, me Galili tupwai iomo baina, ka ivivi‑nomu Yaubada wayahina Manua Vito‑pota nihenina. Ka Pilate tauna ya tau nau‑havia veimeyei tomotaui inau‑vi‑anigi, e dayahi yai vi‑nomu nui ivi‑nomui.” \v 2 Ka Iesu vonei, \pi1 “Kaiwadi, unuanua me Galili‑naia tau goyogoyona ananina, ka dewana vivane iuna Yaubada yai aniga awaehei deina, a?\x + \xo 13:2 \xt Ioni 9:2.\x* \v 3 Kate avonemi eha. Yai aniga eha ta‑vinꞌ‑omo yai goyona wayahina! Kate vona ahiahina, aituhu itomi eha unua‑vinana yami dewa goyona wayahia, apaina kadu unꞌ‑aniga. \v 4 Ka medeina yami nuanua taui me Siloam ai yau 18 wayahia? Nonova manua mamanaina ipeu nau‑vunuvunui inusi ana noe. Kaiwadi, unuanua taui mani tomotau Ierusalem nihenina igoyo‑tawanei, ka dewana vivane iuna Yaubada yai aniga awaehei deina, a? \v 5 Kate avonemi eha. Yai aniga eha ta‑vinꞌ‑omo yai goyona wayahina! Kate vona ahiahina, aituhu itomi eha unua‑vinana yami dewa goyona wayahia, apaina kadu unꞌ‑aniga.” \s1 Madaiba Viviwavina \p \v 6 Ka kadu vona tana‑minikuna venei, ivona, \pi1 “Aitam tau baguna ya baguna nihenina madaiba aitam mamaei. Ka tuta habuhabuna omomo ai‑nana wayahina, e ya nuanua uana nꞌ‑ai‑ponu, ka eha aitam tuta uana ta‑vaniahe. \v 7 Wayahina, tau bagunana ya tau dune‑vi‑avina honei, e vonei, ivona, ‘Avaha eanamanei, ponimana aitonu nihenia aomomo, e madaiba taina uana anꞌ‑ai‑ponu, ka eha aitam uana ata‑vaniahe. Ataina nau‑wawanim etana‑yavunei. Ka tano taina nihenina mani ai kabaguni.’\x + \xo 13:7 \xt Luk 3:9.\x* \pi1 \v 8 Ka tau dune‑vi‑avina‑nana vona‑nau‑patei, ivona, ‘Bada, aituhu memeanina wayahima, ataina eha atana‑yavune. Ka ataina a itoava ponimana tepakaia wayahina adewa‑dadana adewa‑vidohei. Awaniana aikayo, kadu pai tabo wayahina abouboui, e apaina kadueyei.\x + \xo 13:8 \xt 2Pi 3:9, 15.\x* \v 9 Aituhu na‑ua, akanai mimini, o aituhu eha na‑ua, akanai, katana‑yavunei.’” \s1 Iesu Aitam Vavine Vo‑vi‑aiaiei Auyewa Tapanono Wayahina \p \v 10 Aitam auyewa tapanono wayahina, tauna inu aitam manua tapanono nihenina, e tomotau viwavenei. \v 11 Ka aitam vavine imamaei, ka ponimana ai yau 18 nihenia nua gawagawamina inini nihenina mamaei, ka nua‑nana upui vi‑goyoi, ka yai venau iwaodu‑ohota deina, ka eha ai pata ita‑tunuha. \v 12 Ka tutana Iesu vavinena dueyei, honei, ka vavinena wayahia ivona, “Ataina ami kwanaha avaha iakwa, ayavuhimi uvidoha.” \v 13 Ka nimana boui, ka vo‑kwayavonina vavinena imini tunuhina, e Yaubada iawa‑davei. \p \v 14 Ka manua tapanono‑nana a tau dune‑vi‑avina avaha Iesu ya dewana dueyei, tauna nua‑goyo ananina wayahina. Iuna tauna nuanua aituhu Iesu auyewa tapanono wayahina kwanaha dewa‑vidohei, dewana vivane paisewa. Wayahina, onoto‑nana mini, ka yoko inau‑hohona mataedai, ivona, “Vona tunutunuhina, kanamanei veimea auyewa ai yau 6 nihenia awaeheka yaka paisewa kapaipaisewei. Akanai auyewa‑naia nihenia uomomo uvidoha, ka itomi tau kwanakwanaha eha nau‑wawanimi auyewa tapanono wayahia uomomo, uvidoha!”\x + \xo 13:14 \xt NiT 20:9-10; V.V 5:13-14.\x* \p \v 15 Ka Iesu vonana nononi, ka habuhabui wayahia ivona, “Ia! Itomi tau vitupu ka tau viam‑nonona. Iuna auyewa tapanono aitamoata aitamoata wayahia itomi yami vahitau habuhabui uyavuyavuhi yai pai maꞌ wayahina, kadu uneiei vuvunaha ai daudau inimnim.\x + \xo 13:15 \xt Luk 14:5.\x* \v 16 Ka unuani. Vavine taina Abaraham yana yoko aitam, eha vahitau. Ka Satana yohoni ponimana mamanaina ai yau 18 nihenia. Ataina ayavuhi ividoha, ka dewana vivane dewa ahiahina, eha dewa goyona.” \p \v 17 Ka Iesu ya vonana iakwa, a havia habuhabui iaini‑yauyau, ka tomotau yoko idewa‑haiawa ananina tauna ya paisewa bagibagina wayahi. \s1 Mata‑sinisinina Utuna Ka Palaua A Pai Vo‑vi‑nata \r (Mateu 13:31-33; Marika 4:30-32) \p \v 18 Ka yokoia wayahia kadu ivona, “Medeina Yaubada ya pai veimea avo‑vi‑mahetemi unua‑haui? Aviani wayahina abou‑viwave? \v 19 Yaubada ya pai veimea mata‑sinisinina utuna aitam deina, ka aitam onoto epei, e ya baguna nihenina baguni. E mata‑sinisinina itabo, e nata ananina, aitam ai deinake. Ka munia, manua iomomo, ka ai hiu nahana nihenia iyoneyonei.” \p \v 20 Ka vona‑havinei, ivona, “Aviani wayahina Yaubada ya pai veimea abou‑viwave? \v 21 Yaubada ya pai veimea palaua a pai vo‑vi‑nata tupwana deina, ka aitam vavine epei, ka palaua habuhabuna nui vinei. Pai vo‑vi‑nata eha habuhabuna, kate bagibagina. Wayahina, palaua habuhabuna inata.” \s1 Awa Wayowayona \r (Mateu 7:13-14, 21-23) \p \v 22 Tuta‑nana wayahina Iesu vanevane Ierusalem wayahina, ka etawana wayahina tauna meagai anani kadu kikitui omo vaniahei, ka meagai‑naia nihenia viwavenena kadu naunau‑wahe. \v 23 Ka aitam onoto vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea medeina? Apaina tomotau aitonuata ai heta yawai‑vavaha ivaniahei, o kadi tomotau habuhabuai avaniahei?” \p Ka Iesu vona‑nau‑pata, ivona, \pi1 \v 24 “Nau‑wawanimi ubebebewa unuinu awa wayowayona wayahina. Iuna apaina tomotau habuhabui ibebebewa inuinu awa‑nana wayahina, kate eha ai pata, idewa‑wayohei. \v 25 Ka apaina aitam auyewa wayahina tau vi‑manua na‑mini, ka ya manua awana na‑gudui. Ka auyewana wayahina, pai nui ana tuta avaha iakwa, ka itomi upuna umimini. Ka ututu‑keakeana, ka kadu uviama, uvonavona, ‘Kauvea, awana ewaei, e anu‑mei.’ \pi1 Kate tauna yami vonana na‑vona‑nau‑patei, e wayahimia na‑vona, ‘Eha atꞌ‑anamanemi.’\x + \xo 13:25 \xt Mat 25:10-12.\x* \pi1 \v 26 Ka itomi unau‑patei, una‑vona, ‘Ika. Eanamaneai. Nonova nui kamam, kanimnim, kadu yama megeia eviwaveneai.’ \pi1 \v 27 Kate tauna vonemi, na‑vona, ‘Ia! Habuhabumi una‑opu! Itomi tau goyogoyona eha atꞌ‑anamanemi!’\x + \xo 13:27 \xt Sam 6:8.\x* \pi1 \v 28 Akaka vonana na‑iakwa, e udunedune, ka Abaraham, ka Isaki, ka Iakobo, ka kadu tau apa‑taputapu habuhabui taui nui ududueyei Yaubada ya pai veimea nihenina imamaei, ka itomi upuna umamaei. Wayahina, yami tou kadu yami nua‑vita ani‑vainena nui nihomi una‑uta‑vi‑anai, iuna tenoke wayahina ami viha ani‑vainena.\x + \xo 13:28 \xt Mat 8:11-12.\x* \v 29 Ka apaina tomotau iomomo meagai habuhabui wayahia, ka papani habuhabui wayahia, e yai pai maꞌ ahiahina ivaniahei Yaubada ya pai veimea nihenina.\x + \xo 13:29 \xt Sam 107:3.\x* \v 30 Ka ataina tupwai tomotau ai wava kikituna, ka apaina auyewana wayahina, taui ai wava ananina. Ka kadu ataina tupwai tomotau ai wava ananina, ka apaina auyewana wayahina, taui ai wava kikituna.”\x + \xo 13:30 \xt Mat 19:30.\x* \s1 Iesu Erodi Ainua \p \v 31 Ka ya viwavenena tanoi iakwa, e tupwai Parisi iomo, ka Iesu ivonei, ivona, “Papani taina eni‑tawanei, ena‑novo. Iuna Erodi ya nuanua ananina na‑nau‑vi‑anigim.” \p \v 32 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, \pi1 “Una‑nei kedewa‑nana wayahina, ka uvonei avona taina deina, ‘Ataina kadu ma‑putua yau paisewa apaipaisewei, vivane nua gawagawamina tomotau wayahia aepa‑yavunei, kadu tau kwanakwanaha avo‑vi‑aiaiei ividoha. Ka auyewa vꞌ‑itonuna wayahina yau paisewa anau‑yehai.’ \v 33 Ka au veimea mamaei vivane ataina kadu ma‑putua wayahina aneine Ierusalem wayahina. Iuna tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina, tau apa‑taputapu habuhabui ianianiga meagai Ierusalem nihenina. Ka kadu Ierusalem nihenina anꞌ‑aniga deinake. \s1 Iesu Yana Ipupu Ierusalem Wayahina \r (Mateu 23:37-39) \pi1 \v 34 Aioi, Ierusalem! Aioi, wayahimia! Iuna tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina tau apa‑taputapu habuhabui unau‑vi‑anigi. Ka Yaubada tauna ya tau mataeda vi‑tunei iomomo wayahimia, ka aitamoata aitamoata wayahia ututu‑hanuhanui. Ka tuta habuhabuna wayahina yauke yau nuanua ananina ahonemi, unau‑hohona wayahiua, kamkam vavinena natunatui papeia ibou‑potapotai deina, kate uvihahaieu! \v 35 Wayahina, ataina itomi payapayaya, iuna uvihahaieu. Ka vona ahiahina avonemi, apaina eha ami pata udune‑havineu. Aituhu avi tuta una‑vona, ‘Kaiwa ananina tauna ya nau‑iaiava nui Yaubada a wavea omomo wayahiaia,’ vona ahiahina, auyewana wayahina udune‑havineu.”\x + \xo 13:35 \xt Sam 118:26.\x* \c 14 \s1 Iesu Aitam Tau Kwanakwanaha Vo‑vi‑aiaiei \p \v 1 Aitam tapanono wayahina Iesu omo am wayahina aitam tau veimea ya manua nihenina. Ka tau vi‑manua‑nana aitam Parisi. Ka tupwai Parisi yai yoko nui imamaei, ka taui Iesu idune‑vi‑anai, iuna yai nuanua Iesu ya dewa goyona ivaniahei. \v 2 Ka avaha ianamanei aitam tau kwanakwanaha nui imamaei, ka nimana ka aena nononei. Ka tau kwanakwanahana Iesu matana mamaei. \v 3 Wayahina, Iesu ya vi‑tanai Parisi yai yoko wayahia, kadu veimea a tau anamana wayahia deina, ivona, “Medeina unuanua? Aka veimea awaeheka tomotau kavo‑vi‑aiaiei ividoha auyewa tapanono wayahina, o kadi veimea dewana vito‑potaka?”\x + \xo 14:3 \xt Luk 6:9.\x* \v 4 Ka taui eha ita‑nau‑pate ya vi‑tanai‑nana wayahina. Wayahina, Iesu tau kwanakwanahana tana‑wapia, ka a kwanaha vo‑vi‑aiaiei. Akaka vi‑tunei ine ya megeia. \p \v 5 Iakwa, e Iesu magigino Parisi wayahia, e vonei, ivona, “Itomi yami dewa medeina? Aituhu aitam natunatumi ipeu gubana auyewa tapanono wayahina, nau‑wawanimi uvo‑kwayavoni una‑ivaitei, utaini, a? O aituhu aitam yami vahitau, ase\em V\em* deina, o bulumakau\em V\em*, ipeu gubana auyewa tapanono wayahina, kadu nau‑wawanimi uvo‑kwayavoni una‑ivaitei, utaini, a?”\x + \xo 14:5 \xt Mat 12:11; Luk 13:15.\x* \v 6 Ka eha aitam Parisi taui yai yoko wayahia ana pata na‑nau‑pata Iesu ya vonana wayahina. Iuna avaha ianamanei yana vona vivane tunutunuhina. \s1 Dewa Nau‑wawanika Pai Am Wayahina \p \v 7 Ka am‑nana nihenina Iesu tupwai tomotau yai dewa dueyei, vivane tuta tuta yai nuanua pai manuena ahiahina wayahina imanuena, ka yaiai pai manuena goyona wayahina imanuena. Wayahina, aitam vona tana‑minikuna venei, e viwavenei, ivona, \pi1 \v 8 “Aituhu aitam koiaka honem pai am kanibutu wayahina, eha nau‑wawanim ena‑vane pai manuena ahiahina tomotau mataia wayahina, e tau toniwaga kanibutu nepena emanuena. Iuna eha etꞌ‑anamane‑vidoha. Kaiwadi, munia, aitam onoto ananina na‑omo, ka aituhu tauna ana wava wamke am wava vane‑tawanei, aviani edewei?\x + \xo 14:8 \xt V.T 25:6-7.\x* \v 9 Tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, e tau toniwagana kanibutu veimeyem ena‑novo, e tauna onoto ananina nꞌ‑awaehei nepena na‑manuena, ka taum ena‑opu pai manuena ononotoi vovoui wayahia, ka ini‑yauyau evaniahei tomotau habuhabui mataia deinake. \v 10 Wayahina, aituhu aitam koiaka honem kanibutu wayahina, nau‑wawanim pai manuena pai nau‑yehata evi‑nua‑dadani wayahim, eha pai manuena naona. Ka munia, aituhu tau toniwaga kanibutu vaniaham, e tauna vonem, ‘O, au niau, kaiwa ananina! Emini ena‑vane pai manuena ahiahina nepeua.’ Ka yam dewa‑haiawa nui awa‑vidovidoha evaniahei tomotau habuhabui mataia deinake. \v 11 Avonemi deina iuna aituhu aviyaivia inua‑vane, apaina ini‑yauyau ivaniahei mani tomotau mataia. Kate aituhu aviyaivia inua‑opu, apaina awa‑vidovidoha ivaniahei mani tomotau mataia.”\x + \xo 14:11 \xt Mat 23:12; Luk 18:14.\x* \p \v 12 Vonana iakwa, e Iesu tau vi‑manua‑nana honei, e vonei, ivona, \pi1 “Aituhu avi tuta am‑kavokavovo ananina, o am‑kavokavovo kikituna enau‑vevewanei, eha nau‑wawanim yaiam, o vavaneim, o yam tomotau, o tau kaikaiwabo ai heta ehonehone iomomo am‑naia wayahia. Iuna apaina taui ihonem ka tanopia inau‑patam na‑iakwa. \v 13 Kate avonem, aituhu avi tuta aniani enau‑vevewanei, nau‑wawanim taui payapayayai, ka tau bwanubwanui, ka tau penapena, ka kadu tau mata‑goyogoyo ehonehonei iomomo, e nui uamam. \v 14 Baina tanopia taui eha ai pata ina‑nau‑patam. Wayahina, apaina, auyewana tau tunutunuhina imini‑havine wayahina, akanai Yaubada ana heta na‑nau‑patam yam dewa ahiahina wayahina.”\x + \xo 14:14 \xt Ioni 5:29.\x* \s1 Pai Am Ananina \r (Mateu 22:1-10) \p \v 15 Ka aitam onoto nui iamam avaha Iesu ya vonana nononi, e tauna Iesu vonei, ivona, “Aituhu aviyaivia ai pata inu Yaubada ya pai veimea nihenina, ka aituhu Yaubada awaehei nui iamam, akanai tomotaui nau‑iaiava ananina ivaniahei deina.”\x + \xo 14:15 \xt Luk 13:29.\x* \p \v 16 Wayahina, Iesu onoto‑nana ya vonana vona‑nau‑patei aitam vona tana‑minikuna wayahina, e ivona, \pi1 “Aitam tuta onoto ananina aitam aniani nau‑vevewanei, e tomotau habuhabui honei inꞌ‑omo. \v 17 Ka avaha ya tau paisewa aniani ivo‑vi‑aiaia, tauna ya tau mataeda vi‑tunei ine tomotaui wayahia, e mataedai deina, ‘Unꞌ‑omo, ka aninina unꞌ‑am. Iuna avaha ivo‑vi‑aiaia, ka tauna potapotami.’ \pi1 \v 18 Kate habuhabui ivona ikoi. Wayahina, mani vona ka mani vona ivonevonei. Aitam wayahia tau mataeda‑nana vonei, ivona, ‘O, ataina yauke tano vovouna avi‑maiei, ka nau‑wawaniu ataina ana‑ne, e tano‑nana adueyei medeina. Wayahina, eha au pata aninina wayahina anꞌ‑omo.’ \pi1 \v 19 Ka kadu aitam wayahia tau mataeda‑nana vonei, ivona, ‘O, ataina yauke bulumakau\em V\em* ai yau 10 avi‑maiei, ka nau‑wawaniu ataina ana‑nei, e apaisewa‑dadani. Wayahina eha au pata anꞌ‑omo.’ \pi1 \v 20 Ka kadu aitam wayahia tau mataeda‑nana vonei, ivona, ‘O, ataina yauke vovou atavine. Wayahina eha au pata anꞌ‑omo.’\x + \xo 14:20 \xt 1Ko 7:33.\x* \pi1 \v 21 Wayahina, tau mataeda‑nana mavina ya kauvea wayahina, ka mataedei, ivona, ‘Bada, habuhabui ivona ikoi. Eha yai nuanua.’ \pi1 Ka kauvea‑nana nua‑goyo. Wayahina, tauna ya tau mataeda‑nana vonei, ivona, ‘Evisina ena‑ne meagai ananina a etawana aitamoata aitamoata wayahia, ka aituhu aviyaivia evaniahai, akanai tomotaui ehonei eomane‑neiei baina aninina wayahina, vivane tau payapayaya habuhabui, ka tau penapena habuhabui, ka tau mata‑goyogoyo habuhabui, ka kadue tau ae‑goyogoyo habuhabui ehonei inau‑hohoni inꞌ‑am.’ \pi1 \v 22 Akaka ya tau mataeda‑nana ine dewei deinake, ka munia mavina omo ka ivona, ‘Bada, avaha tomotau‑naia ahonei iomoi, ka yam manua eha ita‑nau‑vi‑anai. Pai manuena tupwai imamaei ataina.’ \pi1 \v 23 Wayahina, kauvea‑nana kadu ivona, ‘Ena‑ne meagai kikitui wayahia, ka etawana aitamoata aitamoata nihenia enaunau‑nene, ka aituhu aviyaivia edueyei, enau‑vi‑nehanehai inꞌ‑omo aninina wayahina. Iuna yau nuanua yau manua inau‑vi‑anai. \v 24 Ka vona ahiahina, tomotaui naona ahonei, eha aitam wayahia nui anꞌ‑am. Iuna taui ivihahaieu.’” \s1 Tau Vi‑muni‑waiwai Yai Dewa \r (Mateu 10:37-38) \p \v 25 Ka aitam auyewa wayahina yoko ananina ivi‑muniei. Wayahina, Iesu magigino, e yokoia vonei, ivona, \pi1 \v 26 “Aituhu aviyaivia wayahimia yami nuanua uvi‑muni‑waiwaieu, akanai taumi nau‑wawanimi yami dune‑nuanuai wayahiu yami dune‑nuanuai mani tomotau wayahi vane‑tawanei. Ka aituhu amamami, o ayoyomi, o awawami, o natunatumi, o vavaneimi, o novunovumi, o kadi itomi yawaimi udune‑nuanuaiei ananina, eha ami pata uvi‑muni‑waiwaieu. Aituhu yami nuanua uvi‑muni‑waiwaieu, akanai nau‑wawanimi taua au heta udune‑nuanuaieu ananina.\x + \xo 14:26 \xt Luk 9:23.\x* \pi1 \v 27 Ka aituhu avi vita, o avi viha avenemi uvihahaiei, taumi eha ami pata uvi‑muni‑waiwaieu. Ka aituhu yami nuanua uvi‑muni‑waiwaieu, akanai nau‑wawanimi yawaimi habuhabuna unꞌ‑awaeheu a itoava yami aniga wayahina. \pi1 \v 28 Yami vi‑nua‑dadana tanoi wayahiu abou‑viwavei deina. Aituhu aitam wayahimia yam nuanua manua mamanaina eyonei pai dune‑vi‑avini wayahina, naona nau‑wawanim emanuena, ka enuanua tunuhina yoana patana wayahina. Iuna aituhu patana eha wayahima, akanai eha nau‑wawanim evi‑putu manua‑nana eyoneyone. \v 29 Aituhu patana eha wayahima, ka aituhu evi‑putu eyoneyone, apaina tomotau ivinepam, ivi‑waipoem. Iuna wamke eha am pata yam manua enau‑yehai. \v 30 Ka tomotaui yai pai vinepa wayahina ivonavona, ‘Ia! Onoto taina udueyei vivane mwagemwagena. Iuna tauna vi‑putu ya manua yoneyone, ka eha ana pata na‑nau‑yehai.’ \pi1 \v 31 Ka aitamoata deina, aituhu aitam kini\em V\em* ya nuanua tauna a havia vi‑nauei, tauna nau‑wawani naona manuena ka nuanua tunuhina ya tau nau‑havia ai yau wayahina. Ka aituhu ya tau nau‑havia ai yau 10,000 ka aituhu a havia ya tau nau‑havia ai yau 20,000, akanai eha nau‑wawani havia‑nana vi‑putu ivi‑naua. Iuna a havia bagibagi‑tawanei. \v 32 Tauna eha ana pata na‑vane. Wayahina, tauna nau‑wawani tuyeha ya tau mataeda na‑venei, vi‑tunei ine a havia bana mamanaina wayahina. Ka nau‑wawani tuyehana nihenina a havia viamei aituhu memeanina taui wayahia, tuta gomagomanina inꞌ‑awaehei, eha ivi‑naua. \pi1 \v 33 Wayahina avonemi deina. Aituhu yami nuanua uvi‑muni‑waiwaieu, akanai taumi nau‑wawanimi naona umanuena, ka unuanua tunuhina patana wayahina. Nau‑wawanimi naona yami gugua habuhabuna, kadu yami nuanua habuhabuna uni‑tawanei, e munia ami pata uvi‑muni‑waiwaieu. Aituhu eha ami pata deina, eha nau‑wawanimi uvi‑putu uvi‑munieu. \s1 Hawana Ahiahina Ka Hawana Goyona \r (Mateu 5:13; Marika 9:50) \pi1 \v 34 Hawana a uta‑dadana ahiahina aniani wayahina. Ka aituhu hawana bagibagina iakwa, eha ana pata aniani na‑vo‑vi‑aiai. A paisewa avaha iakwa. \v 35 Ka itomi nau‑wawanimi hawana goyona uhapone‑kavokavovo tanopia, haina deina. \pi1 Aituhu aviyaivia yai nuanua vonana inononi, akanai yau nuanua ina‑nua‑haui.” \c 15 \s1 Sipi\em V\em* Aitamoata Maiova \r (Mateu 18:12-14) \p \v 1 Aitam auyewa wayahina takesi\em V\em* a tau vitua tupwai, kadu tau goyogoyona tupwai iomo Iesu wayahina, e yoko ainua yai nuanua tauna ya nau‑wahe inononi. \v 2 Ka Parisi yai yoko, kadu veimea a tau viwavenena tupwai inau‑vonuvonu dewana wayahina, ivonavona, “Ia! Onoto taina onoto goyona. Iuna tauna tau goyogoyona vi‑yaiana‑neiei, kadu nui iamam!”\x + \xo 15:2 \xt Luk 5:30.\x* \p \v 3 Wayahina, Iesu yai vonana nau‑patei aitam vona tana‑minikuna wayahina, ivona, \pi1 \v 4 “Aituhu aitam wayahimia yam sipi\em V\em* ai yau 100 imamaei, ka aituhu aitam wayahia ni‑tupa, medeina edewei? Vona ahiahina, nau‑wawanim sipi\em V\em* ai yau 99 ai pai maꞌ nihenina eni‑tawanei, ka sipina\em V\em* vivino‑panina enaunau‑nene wayahina a itoava evaniahei wayahina, a?\x + \xo 15:4 \xt Ese 34:11, 16; Luk 19:10.\x* \v 5 Ka aituhu evaniahei, yam dewa‑haiawa nui eavanei, \v 6 emavi megeia. Ka yaiam ehonei, inau‑hohoni, e evonei, ena‑vona, ‘Yaiau, nui kadewa‑haiawa! Iuna avaha sipina\em V\em* vivino‑panina avaniahei!’ \pi1 \v 7 Aituhu avi tuta tau goyogoyona aitamoata nua‑vinana, vona ahiahina, tau maꞌ wahuma idewa‑haiawa ananina dewana wayahina. Ka aituhu tomotau ahiahina ai yau 99 imamaei, ka aituhu eha nau‑wawani inua‑vinana, tau maꞌ wahuma eha idewa‑haiawa ananina dewana wayahina. \s1 Kina Aitamoata Maiova \pi1 \v 8 Kadu deinake, aituhu aitam vavine yai kina\f a \fr 15:8 \ft Vona taina kina wayahina vivane me Girisi yai kina, ka ivi‑wahani \+sls dirakima\+sls*. (Edu \+sls dirakima\+sls* \fqa Vona nihenina.)\f* ai yau 10 imamaei, ka aituhu aitamoata maiova, medeina idewei? Vavinena nau‑wawani lampa\em V\em* ina‑tunu, ka yai manua habuhabuna na‑nau‑hinihinia, kadue inaunau‑nene ahiahina wayahina a itoava ivaniahei wayahina. \v 9 Ka avi tuta ivaniahei, yai dewa‑haiawa nui yaiai kadue taui nepeia imamaei ihonei, inau‑hohona, ka wayahia ina‑vona, ‘Yaiau, nui kadewa‑haiawa. Iuna avaha yama kina maimaiovina avaniahei!’ \fig “Avaha yama kina maimaiovina avaniahei!”|alt="Woman With Lost Coin" src="GS-IB04144.tif" size="col" loc="LUK 15:8-9" ref="15:9" \fig* \pi1 \v 10 Ka vona ahiahina avonemi, aituhu tomotau aitamoata nua‑vinana, Yaubada yanꞌ anelose idewa‑haiawa ananina dewana wayahina.” \s1 Kauvea Natuna Aitamoata Maiova \p \v 11 Ka Iesu kadu aitam vona tana‑minikuna nau‑viviwavei, ivona, \mi “Aitam kauvea natunatuna ononotoi ainua nui imamaei. \v 12 Ka aitam auyewa wayahina natuna nepena omo amana wayahina, ka vonei, ivona, ‘Amau, nuanuau ataina tuta au tana‑vewana yam gugua habuhabuna, ka yam tano wayahina eveneu.’ Wayahina, kauveana ya gugua habuhabuna tana‑vewani natunatuna wayahia. \pi1 \v 13 Ka auyewa tupwai iakwa, nepena yana tano imwaneyei, ka kina‑naia habuhabui vaniahei totohi, ka ya gugua vo‑vi‑aiaia, e ni‑tawanei ine bana mamanaina mani papani wayahina. Ka tenoke dewa‑kavokavovo, ka yana kina vꞌ‑iakwani. \v 14 Ka avaha habuhabuna iakwa, awakabina mamaei. Ka tuta tanoi wayahina am navovo ananina papani‑nana wayahina vinꞌ‑omo, ka onoto‑nana eha ana maꞌ. \pi1 \v 15 Wayahina, naunau‑nene paisewa wayahina, ka aitam meagai a kauvea vaniahei, ka kauveana vi‑tunei omo yana pono na‑dune‑vi‑avini. \v 16 Ka onoto‑nana am navovo ananina, ka ya nuanua pono ai maꞌ nꞌ‑am. Iuna eha aitam koiaka papani‑nana nihenina ana maꞌ ta‑venevene. \fig Onoto‑nana am navovo ananina, ka ya nuanua pono ai maꞌ nꞌ‑am|alt="Man With Lost Son 2" src="GS-IB04146.tif" size="col" loc="LUK 15:16" ref="15:16" \fig* \pi1 \v 17 Ka aitam tuta wayahina nua‑vinana, ka ana heta wayahina ivona, ‘Aioi! Vona ahiahina, amau ya tau paisewai ai maꞌ ananina, kate yauke taua baina am navovo vunuvunu. \v 18 Wayahina, amini ana‑ne amau wayahina, ana‑vona, “Amau, avaha agoyo Yaubada wayahina, ka kadu wamke wayahima.\x + \xo 15:18 \xt Sam 51:4.\x* \v 19 Wayahina, eha nau‑wawaniu evi‑wahaniu natum. Aituhu memeanina wayahim, enꞌ‑awaeheu avi‑tau paisewa wayahim.” ’ \v 20 Ka onotona nuanua deina, wayahina mini, e amana wayahina ine. \pi1 Ka enoma amana dueyei etawana omomo. Ka yanꞌ ate‑nuanuai nui nau‑bwanunua wayahina, e tana‑wapia, ka nau‑kaiwei, e maoi. \pi1 \v 21 Wayahina, natuna amana vonei, ivona, ‘Amau, avaha agoyo Yaubada wayahina ka kadue wamke wayahima. Eha nau‑wawaniu evi‑wahaniu natum.’ \pi1 \v 22 Kate amana ya dewa‑haiawa nui ya tau paisewa honei, e wayahia ivona, ‘Uvisina, e au kwama ahiahina unꞌ‑omanei, ka natu taina uvi‑weteni, kadu mwani aitam unꞌ‑omanei, e nimana uvaivani, kadu ae‑yapayapana uvenei, na‑weteni. \v 23 Ka munia, una‑ne, e bulumakau\em V\em* tupunaina ka binabinana uvunui, kadu aniani ananina nui uvo‑vi‑aiaia. E habuhabuka nau‑wawanika nui kadewa‑haiawa. \v 24 Iuna nonova natu taina aniga deina, ka ataina yawayawaina kavaniahe‑havinei!’ Ka yai dewa‑haiawa nui ivi‑putu ikanibutu.\x + \xo 15:24 \xt Epe 2:1, 5.\x* \pi1 \v 25 Ka tuta aitamoata wayahina natuna unu‑tauna baguna nihenina paipaisewa. Ka avaha ya paisewa nau‑yehai, etawana wayahina megeia mavimavina, e inava putuna ka aheahe ainua nononi, kadu tomotau itavotavona nononi. \v 26 Wayahina, aitam yai tau paisewa honei, e vi‑tanaiei, ivona, ‘Aviani iuna ataina idewa‑haiawa deinake?’ \pi1 \v 27 Ka tau paisewana ivona, ‘Vaneim yawayawaina ka ahiahina avaha mavina, ka amam veimeyeai bulumakau\em V\em* tupunaina ka binabinana avunui, e nui kadewa‑haiawa. Iuna natu‑nana vaniahe‑havinei.’ \pi1 \v 28 Ka avaha unu‑tauna vonana nononi, tauna nua‑goyo ananina. Wayahina, eha nuanuana manua na‑nui, kate upuna mamaei. Wayahina, amana iopu natuna unu‑tauna wayahina, ka viamei vivane ainua ina‑nu manua. \pi1 \v 29 Ka unu‑tauna ivona, ‘Eha‑ohota! Ai vi‑am ponimana nihenia avaha wayahim apaipaisewa, tau paisewa‑kavokavovo deinake? Ka kadu au veimea aitamoata aitamoata wayahima avi‑muniei, avi‑ateteyei. Ka eha aitam tuta eta‑dewa‑vidovidoheu! Eha aitam goti\em V\em* kikituna etꞌ‑awaeheu, e yaiau nui ata‑dewa‑haiawa! Eha aitam. Eha‑ohota! \v 30 Kate natum taina avaha tau kenekenene vaivine nui yam gugua habuhabuna nau‑yavuyavunei. Ka ataina mavina, ka yam dewa medeina? Yaka tau paisewa eveimeyei bulumakau\em V\em* tupunaina ka binabinana ivunui wayahina, a?’ \pi1 \v 31 Ka kauveana natuna unu‑tauna wayahina ivona, ‘Natu, avaha eanamanei, tuta habuhabuna nihenina aka inua nui kamamaei, kadue avaha eanamanei, avaha yau pai veimea habuhabuna nimama aboui eveimeyei. \v 32 Kate yau dewana tunutunuhina, ka kadu nau‑wawanika kadewa‑haiawa deinake. Iuna nonova taim aniga deina, ka ataina tuta yawayawaina kavaniahe‑havinei. Nonova tauna vivino‑panina, kate ataina avaha mavina.’” \c 16 \s1 Tau Dune‑vi‑avina Sinasinapuna \p \v 1 Iesu kadu vona tana‑minikuna taina a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \pi1 “Aitam tau kaikaiwabo mamaei, ka tauna tau aimwane aitam. Ka ya tau paisewa aitamoata ya paisewa kadu yana kina habuhabuna veimeyei kadu dune‑vi‑avini. Ka aitam tuta wayahina tupwai tomotau vane iomanei tau kaikaiwabo‑nana wayahina, ivona, ‘Bada, yam tau dune‑vi‑avina‑nana yam guguaia wayahia dewa‑kavokavovoei.’ \pi1 \v 2 Wayahina, tau kaikaiwabo‑nana ya tau dune‑vi‑avina honei ka vonei, ivona, ‘Avaha dewa goyona wayahim anononi. Ka yau nuanua aviani ededewei yau kina aitamoata aitamoata wayahina anꞌ‑anamanei. Wayahina, nau‑wawanim yam dewa eginumi eveneu adueyei. Na‑iakwa, ena‑opu. Iuna yam paisewa wayahiu avaha iakwa.’ \pi1 \v 3 Akaka tau dune‑vi‑avina‑nana nuanua, ka ana heta wayahina ivona, ‘Aioi! Ataina medeina adewe avidoha? Iuna yau kauvea avaha vihahaieu. Eha yau bagibagi, wayahina eha memeanina wayahiu abagubaguna. Ka aituhu ana‑omo tomotau wayahia, e aniani aviame, ini‑yauyau avaniahe deinake. \v 4 Avaha anamanei! Taina deina adewei, e apaina avi tuta eha yau paisewa, akanai yaiau habuhabui avaniahai ina‑ivaiteu.’ \pi1 \v 5 Wayahina, tau dune‑vi‑avina‑nana ya kauvea a tau vi‑aga habuhabui honei, e aitamoata aitamoata wayahia vinꞌ‑omo wayahina. Ka tauna onoto naona vi‑tanaiei, ivona, ‘Ai vi‑am am aga yau kauvea wayahina?’ \pi1 \v 6 Ka onotona vona‑nau‑patei, ivona, ‘Au aga vivane gam bunama wayahina ai yau 100 aepei.’ \pi1 Wayahina, tau dune‑vi‑avina‑nana ivona, ‘Buki taina nihenina am aga‑nana evo‑vinei, ai yau 50 ana heta eginumi.’ \pi1 \v 7 Ka onoto vꞌ‑inuana inui, e tau dune‑vi‑avina‑nana vi‑tanaiei, ivona, ‘Ka wamke medeina, ai vi‑am am aga yau kauvea wayahina?’ \pi1 Ka vꞌ‑inuana nau‑patei, ivona, ‘Au aga vivane tegana ananina palaua wayahina ai yau 100 aepei.’ \pi1 Wayahina, tau dune‑vi‑avina‑nana kadue ivona, ‘Buki taina nihenina am aga‑nana evo‑vinei, ai yau 80 ana heta eginumi.’ \pi1 Ka tauna ya kauvea a tau vi‑aga habuhabui ai aga bou‑opuei deinake. \pi1 \v 8 Ka munina kauvea‑nana ya dewana vaneana nononi, e awa‑vidovidohei, ivona, ‘O! Tauna ya nua‑uya ananina, wayahina dewei deinake.’” \m Ka vona tana‑minikuna tanoi iakwa, e Iesu vo‑vi‑mahetei, ivona, \pi1 “Tau vi‑tanopi yai nua‑uya nui ibagibagi, idedewei ai heta wayahia deinake, kate Yaubada yana yoko eha yai nua‑uya nui deina. \v 9 Wayahina avonemi, itomi nau‑wawanimi tanopi a gugua unꞌ‑am‑veneneyei, ka tomotau una‑ivaitei, e ivi‑yaianemi deina. Iuna apaina auyewa pai nau‑yehata omomoi, ka auyewana wayahina tanopi a gugua na‑iakwa. Ka auyewana wayahina Yaubada na‑nau‑kaiwemi, e pai maꞌ‑vavaha nihenina una‑nu, e umamaei.” \p \v 10 Ka Iesu ya vo‑vi‑maheta neine, ivona, \pi1 “Aituhu aviyaivia yai dewa tunutunuhina gugua aitonuata wayahina, apaina taui yai dewa kadu tunutunuhina gugua habuhabuna wayahina. Kadu aituhu aviyaivia ivitupu gugua aitonuata wayahina, apaina taui kadu ivitupu gugua habuhabuna wayahina.\x + \xo 16:10 \xt Luk 19:17-26.\x* \v 11 Wayahina, aituhu Yaubada tanopi a gugua venemi uveimeyei tanopia, kadue aituhu yami veimea eha tunutunuhina gugua‑naia wayahina, vona ahiahina, eha Yaubada ya nuanua wahuma a gugua na‑vo‑patami. \v 12 Ka aituhu eha tauna ya gugua uveimeye ahiahina, vona ahiahina, apaina eha tauna ya nuanua itomi yami gugua na‑venemi, e ami heta uveimeye. Eha‑ohota. \pi1 \v 13 Vona ahiahina, tau paisewa eha ana pata vi‑tau paisewa kauvea ainua wayahia. Kaiwadi, apaina tauna kauvea naona vihahaiei, ka kauvea vꞌ‑inuana dune‑nuanuaiei, o kadi kauvea naona vi‑ateteyei, ka kauvea vꞌ‑inuana nau‑nikonikoiei. Wayahina, eha ami pata tuta aitamoata nihenina uvi‑tau paisewa Yaubada wayahina, kadu uvi‑tau paisewa kina wayahina. Nau‑wawanimi aitam uvi‑nua‑dadani, ka aitam uni‑tawanei.”\x + \xo 16:13 \xt Mat 6:24.\x* \s1 Iesu Parisi Yai Nuanua Kadu Yai Dewa Apa‑goyogoyoei \r (Mateu 11:12-13; 5:31-32; Marika 10:11-12) \p \v 14 Ka tutana Parisi‑naia imimini nepena yana vona habuhabuna tanoi inononi, ivi‑putu Iesu ivi‑waipoei. Iuna taui kina nuanuai ananina. \v 15 Wayahina, Iesu Parisi‑naia vonei, ivona, \pi1 “Itomi yami nuanua ananina yami dewa ana dune vivane ahiahina mani tomotau mataia. Kate Yaubada avaha yami dewa goyona ka maimaiovina nihenimia imamaei anamane‑yehai. Vona ahiahina, aviani tomotau nuai iepepei kadu iapa‑vidovidohei ananina, iuna ana dune ahiahina mataia, vona ahiahina, Yaubada dewaia nau‑nikonikoiei.\x + \xo 16:15 \xt Mat 23:28; Luk 18:9-14.\x* \pi1 \v 16 Tuta nonova a itoava Ioni Tau Bapitaiso yana tuta wayahina, Mosese ya veimea kadu tau apa‑taputapu yai iginuma yawaika iveimeyei. Ka Ioni Tau Bapitaiso yana tuta wayahina a itoava tuta ataina wayahina vane ahiahina Yaubada ya pai veimea wayahina anaunau‑wahei wayahimia, ka aituhu aviyaivia yai bagibagi, taui Yaubada ya pai veimea nihenina inu‑dadani.\x + \xo 16:16 \xt Mat 11:12-13.\x* \pi1 \v 17 Mosese ya veimea a bagibagi mamaei, kadu avonevonemi, veimeana habuhabuna vivane vona tunutunuhina, ka tuta tepakaia wayahina veimeana a bagibagi eha na‑ihanua. Ika, tuta tepakaia wayahina memeanina wahuma ka tanopi ina‑iakwa, ka Mosese ya veimea a iginuma aitamoata aitamoata eha ina‑iakwa.\x + \xo 16:17 \xt Mat 5:18.\x* \v 18 Wayahina, aituhu koiaka awana vaiobuei, e tavine‑tamana mani vavine wayahina, tauna avaha vi‑tau kenekenene, ka kadu aituhu koiaka vavine vaivaiobuna tavine, onoto‑nana kadue avaha vi‑tau kenekenene.” \s1 Lasarusi Ka Tau Nua‑tania \p \v 19 Ka Iesu kadu aitam vona tana‑minikuna vonei, ivona, \pi1 “Aitam tuta aitam tau kaikaiwabo ka aitam onoto ana wava Lasarusi ainua imamaei. Ka tau kaikaiwabo‑nana ana kwama lineni\em V\em* ahihi‑vainei, ka kadue ana maꞌ habuhabuna ahiahina. Wayahina, auyewa aitamoata aitamoata nihenina tauna dewa‑haiawa. \v 20 Ka Lasarusi payapayaya ka gonigoniana. Wayahina, yaiana iomanei, e tau kaikaiwabo ya manua mataetana iboui, e mamaei. \v 21 Ka avi tuta Lasarusi tau kaikaiwabo‑nana ana maꞌ kamukamumuna tupwana vaniahei, akanai tauna amam, e dewa‑haiawa. Ka tuta habuhabuna kedewa ivinꞌ‑omo, e Lasarusi a gonia itaumi‑neiei. \fig Kedewa ivinꞌ‑omo, e Lasarusi a gonia itaumi‑neiei|alt="Rich Man and Lazarus" src="GS-IB04148.tif" size="col" loc="LUK 16:20-21" ref="16:21" \fig* \pi1 \v 22 Ka aitam auyewa Lasarusi yana tuta iakwa, ka anelose ivinꞌ‑omo itaini iomanei Abaraham nepena iboui, vivane tau tunutunuhina yai papani wayahina. \pi1 Ka munia, tau kaikaiwabo‑nana kadue aniga, e unuvovoa iboui. Ka apaina tauna iopu tau goyogoyona yai papani wayahina. \v 23 Ka tenoke papani Hadesi\em V\em* nihenina a dewa‑yaiyai vaniahei vivane viha‑vainena. Ka dune‑vane, e bana mamanaina wayahina Abaraham dueyei, ka Lasarusi nui imamaei. \v 24 Wayahina, tau kaikaiwabo‑nana vi‑hone ananina ka viama, ivona, ‘Aioi! Amau, Abaraham! Kaiwa ananina, enꞌ‑ate‑nuanuaieu, e Lasarusi evi‑tunei na‑opu wayahiua, e nima‑tabona wayahina daudau tutumina bunuva wayahina meau vi‑bigei. Iuna papani taina wayahina ai yabeyabena nihenina viha‑vainena avaniahei.’ \pi1 \v 25 Akaka Abaraham vona‑nau‑patei, ivona, ‘Eha. Natu, enuani. Nonova tanopia yawaim habuhabuna dewa‑haiawa ana noe, ka Lasarusi eha aitam pai dewa‑haiawa ta‑vaniahe, ka tauna viviha. Ka ataina tuta tauna ya dewa‑haiawa vaniahei, mamaei, ka wamke eviviha. \v 26 Kadue niwanikaia bebega ito‑niuna mamaei, ka tana‑vewanika. Wayahina, eha ama pata wayahimia aubo‑tamana, kadue eha ami pata wayahiaia uaubo‑tamana. Akanai kamamaei deinake.’ \pi1 \v 27 Ka tau kaikaiwabo‑nana viama‑havine, ivona, ‘O, amau, aituhu deina, aviamem Lasarusi evi‑tunei na‑omo yau yoko wayahia. \v 28 Iuna vavaneiu ai yau 5 imamaei, ka yau nuanua Lasarusi mataedai nau‑vi‑avini. Aituhu tauna nau‑vi‑avini deina, apaina taui eha kadu inꞌ‑omo baina viha‑vainena a papani wayahina.’ \pi1 \v 29 Ka Abaraham vona‑nau‑patei, ivona, ‘Tuta habuhabuna taui Iginuma inononi, ka Mosese, ka kadu tau apa‑taputapu habuhabui inau‑vi‑avini viha‑vainena a papani wayahina. Vavaneim nau‑wawani vonaia inononi.’ \pi1 \v 30 Kate tau kaikaiwabo‑nana ivona, ‘Amau Abaraham, Iginuma ana vona ana heta eha ana pata. Kate aituhu aitam koiaka anigea mini‑havine, ka aituhu tauna na‑omo wayahia, avaha tauna idueyei, dewana ana pata inua‑vinana ahiahina yai dewa goyona wayahina.’ \pi1 \v 31 Ka Abaraham vona‑nau‑patei, ivona, ‘Eha. Aituhu Mosese yana vona ivihahaiei, ka aituhu tau apa‑taputapu yai vona ivihahaiei, taui eha ai pata inua‑vinana. Kadue aituhu aitam koiaka anigea mini‑havine na‑omo wayahia, e nau‑vi‑avini, taui kadue tauna ivihahaiei aitamoata deinake.’” \c 17 \s1 Vitumahana Ka Paisewa \r (Mateu 18:6-7, 21-22; Marika 9:42) \p \v 1 Ka aitam auyewa wayahina Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \pi1 “Tuta tuta pai vito‑nubu bagibagina ivinꞌ‑omo‑nananena tomotau wayahia, ka pai vito‑nubu‑naia iana‑dibidibiei, e dewa goyona idedewei. Ka aituhu koiaka pai vito‑nubu nau‑vevewanei, e mani tomotau dewa goyona idedewei, vona ahiahina, onoto‑nana a dewa‑yaiyai potepotei. \v 2 Wayahina, aituhu koiaka vi‑tau vi‑peuna, onoto‑nana vidoha aituhu naona yaiana hanu ananina itana‑ipwe otona wayahina, e bebega ihapone na‑opu gavivina deina. Iuna aituhu koiaka aitam tevana yaheyahe taina wayahia deina na‑vo‑vi‑peui, e tevanana dewa goyona dewei, apaina onoto‑nana a dewa‑yaiyai ananina vaniahei Yaubada wayahina. \v 3 Wayahina, udune‑vivinimi! \pi1 Ka aituhu vaneim wayahima goyona dewei, nau‑wawanim edewa‑dadani evo‑vi‑tunuhi. Ka aituhu vaneim yam vona nononi, ka aituhu nua‑vinana, nau‑wawanim enua‑piahi.\x + \xo 17:3 \xt Mat 18:15.\x* \v 4 Ka aituhu vaneimna goyona ai yau 7 dedewei wayahima auyewa aitamoata nihenina, ka aituhu tuta aitamoata aitamoata wayahina tauna vinꞌ‑omo wayahima, e viamem, na‑vona, ‘Wayahima anua‑vinana, ka aviamem yau goyona wayahima enua‑piahi,’ akanai wamke nau‑wawanim ya goyona habuhabuna enua‑piahi.” \p \v 5 Wayahina, Iesu a tau hae‑naia ivonei, ivona, “Kauvea, yama vitumahana evo‑vi‑bagibagia.” \p \v 6 Ka Kauvea vona‑nau‑patei, ivona, \pi1 “Aituhu yami vitumahana mata‑sinisinina utuna deina, itomi ami pata ai taina ananina uveimeyei una‑vona, ‘Esi‑apum ka ena‑ne hawana nihenina, ka tenoke ebagunim,’ e ai‑nana yami vona‑naia na‑dewei deinake.\x + \xo 17:6 \xt Mat 17:20; 21:21.\x* \pi1 \v 7 Ka aituhu aitam wayahimia evi‑tau kaikaiwabo, wamke yam dewa medeina? Aituhu yam tau paisewa‑kavokavovo ya paisewa baguna nau‑yehai, o kadi aituhu tauna yam sipi\em V\em* dune‑vi‑avini‑yehai, ka avaha mavina yam manua wayahina, kaiwadi, nau‑wawanim evonei, ena‑vona, ‘Kaiwa ananina, enꞌ‑omoi, emanuena, kadue enꞌ‑am‑kai.’ Eha‑ohota. \v 8 Nau‑wawanim naona eveimeyei, ena‑vona, ‘Enꞌ‑omoi ka au maꞌ evo‑vi‑aiaia, eveneu, anꞌ‑am kadue ana‑nim. Na‑iakwa, akanai enꞌ‑am ka ena‑nim.’ \v 9 Ka medeina? Aituhu yam tau paisewa‑nana yam veimea vi‑muniei ka dewei, apaina nau‑wawanim enau‑kaiwe ananina ya dewaia wayahina? Eha. Iuna tauna yam tau paisewa‑kavokavovo. \v 10 Ka taua taumi deinake. Wayahina, avi tuta yami paisewa habuhabuna aveimeyemi unau‑yehai, eha nau‑wawanimi uvona‑vanevane. Kate itomi nau‑wawanimi una‑vona, ‘Eha nau‑wawaniai enꞌ‑apa‑vidovidoheai. Iuna avi dewa anau‑yehai, vona ahiahina, dewaia vivane ama nau‑wawana ai heta.’” \s1 Tau Lepero Ai Yau 10 \p \v 11 Ka Iesu avaha Ierusalem wayahina vanevane, ka papani Samaria ka papani Galili niwania vinꞌ‑omo. \v 12 Ka eha ani‑hoina aitam meagai wayahina na‑nu, ka tau lepero ai yau 10 ivaniahei. Ka taui tupwana bana mamanaina wayahina imimini, ipotepotei, \v 13 ka movi ananina wayahina ivivi‑hone, ivona, “Kauvea Iesu, eate‑nuanuaieai.”\x + \xo 17:13 \xt Lev 13:45-46.\x* \p \v 14 Wayahina, magigino, e vonei, ivona, “Una‑ne, e tau vi‑nomu wayahia uviwavenemi.” Ka taui ivi‑putu ineine, ka etawana ai lepero iakwa.\x + \xo 17:14 \xt Lev 14:2-3; Mat 8:3-4.\x* \p \v 15 Ka aitam wayahia, tauna Samaria onotona, dueyei vivane avaha vidoha. Wayahina ya nau‑kaiwa nui mavi‑havine, ka tauna movina ananina wayahina Yaubada awa‑vidovidohei. \v 16 E tauna omo Iesu aena ipeu, vi‑kabubu, e nau‑kaiwei. \p \v 17 Wayahina, Iesu vi‑tanai, ivona, “Ia! Onoto ai yau 10 habuhabui avo‑vi‑aiai‑neiei, a? Kaiwadi, mani ononotoi ai yau 9 aveta? \v 18 Aviani iuna aitamoata wayahia, vivane Samaria onotona taina, ana heta mavina, e Yaubada awa‑davedavei?” \v 19 Ka Iesu Samaria onotona vonei, ivona, “Emini, ena‑ne. Yam vidoha evaniahei iuna yam vitumahana mamaei.” \s1 Yaubada Ya Pai Veimea \r (Mateu 24:23-28, 37-41) \p \v 20 Ka Parisi tupwai iomo Iesu wayahina ka ivi‑tanaiei, “Avi tuta Yaubada ya pai veimea na‑omo, kadueyei?” Ka Iesu yai vi‑tanai‑nana nau‑patei deina, ivona, “Tomotau eha ai pata taui mataia Yaubada ya pai veimea a vinꞌ‑omana idueye. Ka aituhu udune‑vi‑anai wayahina, eha ami pata udueye. \v 21 Ka kadue eha ana pata una‑vona, ‘Udueyei! Baina avaha vi‑putu,’ o ‘Tenoke papani‑nana wayahina avaha vi‑putu.’ Eha ami pata uvonavona deina, iuna Yaubada ya pai veimea vivane nihenimia mamaei.” \p \v 22 Ka munia, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai wayahia ivona, \pi1 “Apaina ani‑tawanemi, ka tuta tepakaia wayahina nuanuami ananina yauke, Tauna Vi‑tomotau, nui kamamae auyewa aitamoata ana heta wayahina, kate eha ana pata ududueyeu. \v 23 Ka aituhu tomotau ivonemi, ina‑vona, ‘Tauna Vi‑tomotau tanoi mamaei,’ o aituhu ina‑vona, ‘Baina mamaei!’ eha nau‑wawanimi yai vona uvitumahane, kadu eha yai vonaia deina uvi‑munie.\x + \xo 17:23 \xt Mar 13:21; Luk 21:8.\x* \v 24 Ka aitam auyewa tuta tepakaia wayahina amavina wayahimia, ka auyewana wayahina eha uva‑hamwahamwana wayahiu. Iuna auyewana wayahina unꞌ‑anamaneu ahiahina, ka yau vinꞌ‑omana ana dune vivane vonaina ana dune deinake, ka wahuma papanina wayahina a itoava papani‑nana wayahina venavenau. \v 25 Ka munia, dewaia ivinꞌ‑omoi, ka naona tuta taina a tomotau yauke, Tauna Vi‑tomotau, ivihahaieu, ka dewa hidahida habuhabuna avaniahei tomotau taina wayahia. \pi1 \v 26 Tau maꞌ tanopi yai dewa yau mavi‑havine ana tuta wayahina vivane tau maꞌ tanopi yai dewa Noa yana tuta wayahina deina. \v 27 Iuna nonova Noa ya tutea tomotau iamam ka inimnim, ka kadue ononotoi ka vaivinei itavitavine, kadue natunatui iawaehei itavitavine deina a itoava auyewana Noa ya waea igenu wayahina. Ka auyewana wayahina diwaya ananina vinꞌ‑omo, e tomotau‑naia habuhabui vita‑vovoni. Ka tuta tepakaia wayahina yau vinꞌ‑omana anꞌ auyewa wayahina tomotau yai dewa aitamoata tomotau‑naia yai dewa deinake. \pi1 \v 28 Ka kadue tau maꞌ tanopi yai dewa deinake Lota yana tuta nihenina. Iuna nonova Lota ya tutea tomotau iamam ka inimnim, ka ivi‑maiena ka iaimwaneyei, kadue ibagubaguna ka iyonayona.\x + \xo 17:28 \xt Nao 18:20; 19:25.\x* \v 29 Ka idedewei deinake a itoava Lota meagai Sodom ni‑tawanei wayahina. Ka auyewana wayahina ai yabeyabena hanu weweavina nui wahuma wayahina atuatuna, wei deina, ka ai‑nana tomotau‑naia habuhabui vita‑vovoni. \pi1 \v 30 Ka yau vinꞌ‑omana anꞌ auyewa taina deina. \v 31 Auyewana wayahina aituhu aviyaivia manua hetana nau‑peuna imamaei, ka aituhu yau vinꞌ‑omana idueyei, eha nau‑wawani yai manua ina‑nui, e yai gugua inꞌ‑epe. O aituhu aviyaivia baguna ipaipaisewa, eha nau‑wawani megeia imavina yai gugua wayahi.\x + \xo 17:31 \xt Mat 24:17-18.\x* \v 32 Ka nau‑wawanimi Lota awana yai dewa unua‑vi‑avini!\x + \xo 17:32 \xt Nao 19:17, 26.\x* \v 33 Aituhu aviyaivia yai nuanua taui ai heta yawai iveimeyei, taui yawai itutu‑haini. Kate aituhu aviyaivia iawaeheu yawai aveimeyei, taui yawai‑vavaha ivaniahei deina.\x + \xo 17:33 \xt Luk 9:24.\x* \v 34 Vona ahiahina, ioyomana nihenina tomotau ainua pai dauva aitamoata wayahina idaudauva, ka aitam avi‑nua‑dadanei, anꞌ‑epei, ka aitam avihahaiei, mamaei. \v 35 Ka kadu deinake vaivine ainua iam‑gidoma, ka aitam avi‑nua‑dadanei, anꞌ‑epei, ka aitam avihahaiei, imamaei.” \v 36 \f a \fr 17:36 \ft Taui yai nua‑uya ananina voneka vivane mataina 36 eha Luke ya iginuma, kate tuta munia mani tomotau vi‑nuia. Wayahina, ataina vo‑vina habuhabuna matainana ivo‑haini. Matainana ivona, “Tomotau ainua baguna, aitam avi‑nua‑dadanei anꞌ‑epei, ka aitam avihahaiei mamaei.”\f* \p \v 37 Wayahina, a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑tanaiei, ivona, “Kauvea dewaia tanoi aveta ivinꞌ‑omo?” \p Ka Iesu ya vona‑nau‑pata vivane aitam vona tana‑minikuna, ivona, \b \qm1 “‘Aveta baina waga aninigai imamae, \qm2 anai wayahina bwayobwayo inau‑hohona.’ \b \m Kadu aveta baina iaiayaia ududueyei, unꞌ‑anamanei dewaia ivinꞌ‑omo.” \c 18 \s1 Wadae Igwagwaheyei \p \v 1 Aitam auyewa wayahina Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vona tana‑minikuna aitam venei, e viwavenei vivane tuta tuta taui nau‑wawani iviama Yaubada wayahina, ka eha ina‑ihanua.\x + \xo 18:1 \xt Kol 4:2; 1Te 5:17.\x* \v 2 Ivona, \pi1 “Aitam meagai nihenina tau vaneneha aitam mamaei. Ka tauna eha ya matauta. Eha Yaubada ta‑mataute, ka kadue eha tomotau ta‑dewa‑didigune. Wayahina, yana dewa eha tunutunuhina. \v 3 Kadue meagaina nihenina aitam wadae imamaei. Ka tuta habuhabuna wadaena iomomo tau vanenehana wayahina, ka iviamei, ‘Bada, nau‑wawanim evo‑taitaieai ama havia wayahina.’ \pi1 \v 4 Auyewa aitamoata aitamoata wayahina wadae‑nana yai dewa deina, ka tau vaneneha‑nana eha nuanuana na‑ivaite. Ka aitam tuta wayahina tau vaneneha‑nana ininina yoina. Tauna ana heta wayahina ivona, ‘Ia! Akanai. Eha Yaubada amatamataute, ka kadue eha tomotau adewa‑didigune. \v 5 Kate wadae‑nana yai omana‑havihavine wayahiua, ka avaha aihanua. Wayahina, ataina ana‑ivaitei ai havia wayahina, ka apaina eha imavi‑havihavine wayahiua!’” \p \v 6 Ka Kauvea kadue vonei, ivona, \pi1 “Nau‑wawanimi tau vaneneha‑nana manimaninina tanoi yana vona unuani. Iuna tauna vivane onoto goyona, kate apaina vi‑nua‑dadani wadae‑nana na‑ivaitei. \v 7 Wayahina, vona ahiahina, Yaubada vivane ahihinata, ka tauna ya tomotau ate‑nuanuaiei. Ka aituhu ya tomotau auyewa ka ioyoma nihenia iviama‑havihavine wayahina, vona ahiahina, tauna ya nuanua ananina na‑ivaitei, kadu goyona na‑bou‑potei wayahia. Kaiwadi, tauna vi‑kiwadi? Avonemi, eha. \v 8 Tauna ya ivaita na‑va‑tawanei, e vo‑kwayavonina vinꞌ‑omo wayahia. Kate yau vi‑tanai taina wayahimia. Avi tuta yauke, Tauna Vi‑tomotau, amavina tanopia, kaiwadi, tomotau ivitumahaneu avaniahei, o eha?” \s1 Parisi Ka Takesi A Tau Vitua \p \v 9 Ka tomotau tupwai inua‑vane, ka ivitumahanei taui tunutunuhi ka mani tomotau goyogoyoi. Wayahina, Iesu vona tana‑minikuna taina venei, ivona, \pi1 \v 10 “Aitam tuta wayahina onoto ainua ivane Manua Vito‑pota inui, iuna yai nuanua iviama Yaubada wayahina. Aitam Parisi ka aitam takesi\em V\em* a tau vitua. \v 11 Ka Parisi‑nana mini, e viama, ivona, ‘O Yaubada, anau‑kaiwa wayahima, iuna yauke eha mani tomotau deina. Taui yai dewa vivane gugua inua‑tania, ka ivainau, kadu ivivitupu, kadu ikenekenene. Ka adewa‑haiawa ananina iuna yauke eha takesi\em V\em* a tau vitua tanoi deina. \v 12 Iuna wiki aitamoata aitamoata nihenina auyewa ainua wayahia au aniani habuhabuna kadu au pai nim habuhabuna avito‑potau, ka kadue tuta tuta yau gugua habuhabuna atana‑vewani gwau ai yau 10 wayahia, ka gwau aitamoata wayahia avene‑kavovo‑havinem, yam veimea veimeyeai deina.’\x + \xo 18:12 \xt Isa 58:1-4; Mat 23:23.\x* \pi1 \v 13 Ka takesi\em V\em* a tau vitua‑nana ya ini‑yauyau nui mini tupwana bana mamanaina Yaubada ya pai vi‑nomu wayahina, ka manakadana vinanahi, ka dune‑opu, e viama, ivona, ‘O Yaubada, avaha eanamaneu yauke tau goyogoyona. Wayahina, aviamem eate‑nuanuaieu!’”\x + \xo 18:13 \xt Sam 51:1.\x* \fig Onoto ainua iviama Yaubada wayahina|alt="God Be Merciful" src="GS-IB04135.tif" size="span" loc="LUK 18:9-14" ref="18:13" \fig* \p \v 14 Wayahina, Iesu kadue wayahia ivona, “Vona ahiahina, ononotoi ainuai yai viama iakwa, e imavina yai megeia, ka aitamoata tunutunuhina Yaubada matana, vivane takesi\em V\em* a tau vitua‑nana, eha Parisi‑nana. Iuna aituhu aviyaivia inua‑vane, apaina taui apa‑goyogoyo ivaniahei Yaubada wayahina. Ka aituhu aviyaivia inua‑opu, apaina taui apa‑vidovidoha ivaniahei Yaubada wayahina.”\x + \xo 18:14 \xt Mat 23:12.\x* \s1 Iesu Tevana Kikitui Nau‑iaiavai \r (Mateu 19:13-15; Marika 10:13-16) \p \v 15 Ka tupwai tomotau natunatui motutukui iomane‑neiei, e yai nuanua Iesu nimana bouni kadu nau‑iaiavai. Ka a tau vi‑muni‑waiwai, avaha tomotaui yai dewa idueyei, ivito‑potai. \v 16 Ka Iesu yaheheia honei inau‑hohoni wayahina, ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, “Eha yaheyahe uvito‑potai wayahiua. Kate nau‑wawanimi unꞌ‑awaehei wayahiua iomomo. Iuna aituhu aviyaivia ivitumahaneu yaheyahe deina, vona ahiahina, memeanina taui wayahia Yaubada ya pai veimea ivaniahei, e ina-nui. \v 17 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia eha ivitumahaneu yaheyahe yai vitumahana deina, eha kadu aitam etawana ta‑mamae wayahi. Taui eha ai pata Yaubada ya pai veimea ina‑nu.”\x + \xo 18:17 \xt Mat 18:3.\x* \s1 Tau Kaikaiwabo Ana Wava Ananina \r (Mateu 19:16-30; Marika 10:17-31) \p \v 18 Ka me Iudea yai tau eta‑naonao aitam omo, e Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Tau Viwavenena Ahiahina, aviani nau‑wawaniu adewei, e munia yawai‑vavaha avaniahei?”\x + \xo 18:18 \xt Luk 10:25.\x* \p \v 19 Ka Iesu onoto‑nana vona‑nau‑patei, ivona, “Aviani wayahina eawꞌ‑ahihieu? Iuna Yaubada a heta‑ohota vivane ahiahina, eha kadu aitam koiaka. \v 20 Ka avaha Yaubada ya veimea eanamane‑yehai, vivane \b \q1 ‘Eha ekenene, eha enau‑vi‑aniga, \q2 eha evainau, eha evitupu‑kavokavovo, \q1 ka kadue nau‑wawanim \q2 amam ka ayom evi‑ateteyei.’”\x + \xo 18:20 \xt NiT 20:12-16; V.V 5:16-20.\x* \b \p \v 21 Ka onoto‑nana ivona, “Yau tuta tevana wayahina a itoava tuta ataina wayahina veimea‑naia avi‑muniei.” \p \v 22 Ka Iesu avaha ya vonana nononi, vonei, ivona, “Kadu aitam dewa bou‑potam. Wamke nau‑wawanim yam gugua habuhabuna eimwaneyei, e ai nau‑pata tau payapayaya wayahia evo‑patai. Na‑iakwa, emavina, evi‑munieu. E apaina yam kaikaiwabo wahuma evaniahei deina.” \p \v 23 Kate tauna, avaha vonana nononi, magigino, ka ya nua‑vita nui ni‑tawanei. Iuna ya kaikaiwabo ananina mamaei, ka nua‑tania. \v 24 Ka Iesu avaha onotona ya nua‑vitana anamanei. Wayahina, tomotau nepena wayahia ivona, “Aioi! Aituhu aviyaivia yai kaikaiwabo ananina mamaei, taui yai nui Yaubada ya pai veimea nihenina vivane vita‑vainena. \v 25 Vona ahiahina, kameli\em V\em* vahitau ananina, ka aituhu haima matana wayahina inu‑dadani, dewana vitana wayahina. Ka aituhu tau kaikaiwabo Yaubada ya pai veimea nihenina inu‑dadani, taui eha ai pata.” \p \v 26 Ka yokoia Iesu nui imamaei avaha vonana inononi, nuai vi‑tupatupa, ka ivi‑tanaiei, ivona, “Aioi! Aituhu taina deina tau kaikaiwabo wayahi, koiaka ana pata ito‑yavuha Yaubada wayahina na‑vaniahe?” \p \v 27 Kadue wayahia ivona, “Avi dewa tomotau eha ai pata, dewaia vivane memeanina Yaubada wayahina.” \p \v 28 Wayahina, Pita Iesu vonei, “Kauvea, edueyei. Itoai avaha yama meagai kadu yama gugua habuhabuna ani‑tawanei, e avi‑muniem. Wayahina, medeina wayahiai?” \p \v 29 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai habuhabui vonei, ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia yai meagai, o awawai, o vavanei, o amamai, o ayoyoi, o natunatui ini‑tawane‑neiei, iuna yai nuanua Yaubada ya pai veimea ivaniahei, \v 30 tuta taina wayahina tanopia taui mani tomotau habuhabui ivaniahei yai yoko deina, ka kadue apaina yawai‑vavaha ivaniahei.” \s1 Iesu Yanꞌ Aniga Apa‑taputapu‑havinei \r (Mateu 20:17-19; Marika 10:32-34) \p \v 31 Ka Iesu tauna a tau hae ai yau 12‑naia nau‑hohoni, e nau‑niai enoi neiei, e vonei, ivona, \pi1 “Ataina tuta kana‑vanevane Ierusalem wayahina, ka avi dewa habuhabui nonova tau apa‑taputapu iginumi yauke, Tauna Vi‑tomotau, wayahiu, apaina ivinꞌ‑omo, udueyei.\x + \xo 18:31 \xt Luk 24:44.\x* \v 32 Naona iam‑veneneyeu taui eha me Iudea wayahia, e ivi‑waipoeu, e ivo‑vꞌ‑ini‑yauyau, e iaiwaniu, kadue yavunaia ivunuvunu, ka inau‑vi‑anigiu.\x + \xo 18:32 \xt Luk 9:22, 44.\x* \v 33 Ka kadue munia, auyewa vꞌ‑itonuna wayahina, anigea amini‑havine.” \p \v 34 Kate eha aitam a tau vi‑muni‑waiwai wayahia ta‑nua‑hau. Vonaia ai anamana maimaiovina wayahia, ka eha itꞌ‑anamane.\x + \xo 18:34 \xt Mar 9:32.\x* \s1 Iesu Aitam Tau Mata‑goyogoyona Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 20:29-34; Marika 10:46-52) \p \v 35 Ka meagai Ieriko wayahina ivi‑maupwani, ka aitam tau mata‑goyogoyona etawana baimina manuena, ka toea kadu gugua viama tomotau ivenavenau wayahia. \v 36 Ka tauna avaha Iesu yana yoko nui movi nononi, e vi‑tanai, “Aviyaivia ivinꞌ‑omo?” \p \v 37 Ka taui nepena ivona‑nau‑patei, ivona, “Taina Iesu, onoto Nasareta omo‑neine.” \p \v 38 Wayahina, tau mata‑goyo‑nana vi‑putu vi‑hone‑havihavine movina ananina wayahina, e vonavona, “O, Iesu, taum Davida wana, nau‑wawanim eate‑nuanuaieu!” \p \v 39 Ka tomotaui etawana ieta‑naoi, onoto‑nana ivito‑potei, ivona, “Ia! Egenuana! Akanai vi‑hone!” Akaka tauna eha ta‑genuana, kate movina ani‑vainena wayahina vi‑honehone, vonavona, “O, Davida wana, nau‑wawanim eate‑nuanuaieu.” \p \v 40 Ka tutana Iesu onotona ya pai manuena a papani wayahina vi‑maupwani, mini, e tomotaui vonei, ivona, “Onotona uomanei baina wayahiua.” Ka avaha onotona matana mimini, \v 41 e vi‑tanaiei, ivona, “Aviani nuanuam adewe wayahim?” \p Ka onotona viamei, ivona, “Kauvea, yau nuanua ananina matau evo‑vi‑aiaia adunedune!” \p \v 42 Akaka Iesu vonei, ivona, “O, ahiahina. Ataina tuta matam na‑mahete edunedune. Ataina evitumahaneu, wayahina avaha evidoha.” \p \v 43 Ka vo‑kwayavonina matana mahetei, e tauna Yaubada awa‑davedavei, kadu vi‑putu Iesu vi‑muniei. Ka yokoia dewana idueyei, e habuhabui kadu Yaubada iawa‑vidovidohei. \c 19 \s1 Onoto Ana Wava Sakaeusi \p \v 1 Ka Iesu meagai Ieriko wayahina inu ka omo‑neine. \v 2 Ka meagai‑nana nihenina aitam takesi\em V\em* a tau vitua ai tau eta‑naonao mamaei, ana wava Sakaeusi, ka tauna tau kaikaiwabo ananina. \v 3 Ka Sakaeusi nuanuana ananina Iesu dueyei, kate yoko ananina nui ivenavenau, ka Sakaeusi kutakutana, wayahina eha ana pata ta‑dueye. \v 4 Wayahina, tauna nau‑bwanunua eta‑naoi, e aitam madaiba ana wava sikamore\em V\em* ai‑vane, e vivane hetana wayahina na‑dueye, iuna Iesu etawanana omomoi. \p \v 5 Ka tutana Iesu omo ai‑nana wayahina, tauna dune‑vane, e Sakaeusi dueyei. E vonei, ivona, “Sakaeusi, eopu‑me‑kwayavoni, iuna ataina wamke yauke yam manua kamamae.” \fig “Sakaeusi, eopu‑me‑kwayavoni, iuna ataina wamke yauke yam manua kamamaei.”|alt="Zacchaeus" src="GS-IB04120.tif" size="span" loc="LUK 19:5" ref="19:5" \fig* \v 6 Wayahina, Sakaeusi vo‑kwayavoni iopu, ka ya dewa‑haiawa nui Iesu ainua ivi‑vaniaha. \p \v 7 Ka tau vi‑meagai habuhabui avaha dewana idueyei ivi‑putu ivi‑vonavona wayahina, ivonavona, “Ia! Onoto‑nana tau goyogoyona, ka Iesu inei ya manua, na‑nau‑vi‑taui! Medeina yana dewa deina?”\x + \xo 19:7 \xt Luk 15:2.\x* \p \v 8 Ka Sakaeusi mini, e Kauvea vonei, ivona, “Kauvea, edueyei. Ataina yau gugua habuhabuna atana‑vewani ainua ka ana tupwa aitamoata habuhabuna tau payapayaya avene‑neiei. Ka kadu aituhu aviyaivia nonova avitua‑pani patana aitamoata wayahina, ai vo‑vi‑tupana na nau‑punina hetana aboui.”\x + \xo 19:8 \xt NiT 22:1; Yau 5:6-7.\x* \p \v 9 Wayahina, Iesu vonei, ivona, “Ataina tuta wayahina ito‑yavuha avaha vinꞌ‑omo manua taina wayahina. Iuna onoto taina kadu aitam Abaraham wana.\x + \xo 19:9 \xt Dew 16:31; Luk 13:16.\x* \v 10 Vona ahiahina, yauke, Tauna Vi‑tomotau, yau paisewa vivane aomo tanopia, e taui tupatupai wayahia anaunau‑nene, kadu ana‑ito‑yavuhi, onoto taina deina.”\x + \xo 19:10 \xt Luk 15:4; Ioni 3:17; 1Ti 1:15.\x* \s1 Tau Paisewa Ai Yau 10 \r (Mateu 25:14-30) \p \v 11 Ka tutana tomotau‑naia imamaei Sakaeusi ya manua nihenina, Iesu aitam vona tana‑minikuna venei. Iuna avaha ivi‑maupwani Ierusalem wayahina, ka tauna avaha anamane‑yehai vivane yoko‑naia inuanua bwagona, e tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, Yaubada ya pai veimea vi‑putu. Ka kadu taui inuanua bwagona ai pata mataia idudueye. \v 12 Wayahina ivona, \mi “Aitam kini\em V\em* natuna onotona mamaei papani aitam wayahina, ka mataeda omo wayahina, e nau‑wawani na‑ne bana mamanaina mani papani wayahina, e tenoke vi‑kini\em V\em* yai papani habuhabuna wayahina. Ka dewana na‑iakwa, e tauna ya nuanua na‑mavi‑havine ya manua wayahina. Akaka ya gugua vo‑vi‑aiaia. \v 13 Ka eha ani‑hoina na‑ni‑tawane wayahina, tauna ya tau paisewa ai yau 10 honei inau‑hohoni wayahina. Ka yana kina tupwai tana‑vewani, ka aitamoata aitamoata wayahia ai vo‑pata venei, e vonei, ivona, ‘Ami vo‑pata taina avenemi, vivane kode aitamoata.\f a \fr 19:13 \ft Me Girisi movia ivona vivane kauvea‑nana ya tau paisewa aitamoata aitamoata aitam \+sls mina\+sls* venei, ka \+sls mina\+sls* aitamoata vi‑maiena onoto aitam a nau‑pata ya paisewa wahava aitonu nihenia deina.\f* Ka ani‑tawanemi, ka nau‑wawanimi uvi‑paisewei, e kina tupwana hetana uvaniahei wayahiu a itoava amavi‑havine wayahimia wayahina.’ Vonana iakwa, e ni‑tawanei ine bana mamanaina wayahina. \pi1 \v 14 Kate taui kini\em V\em* natu‑nana ya papani nihenina imamaei inau‑nikonikoiei. Wayahina, taui yai tau mataeda yoko ivi‑tunei ine papani‑nana bana mamanaina wayahina, ka ivona, ‘Itoai eha yama nuanua onoto tanoi vi‑kini\em V\em*, ka eha yama nuanua tauna veimeyeai.’ \pi1 \v 15 Kate yai vona eha aitam aviani tenoke papani‑nana bana mamanaina wayahina, ka yai kauvea vi‑kini\em V\em*, kadu mavi‑havine, yana vona wayahia aitamoata deina. Ka avaha mavina, tauna ya tau paisewa nonova yana kina vo‑patai honei inau‑hohoni wayahina. Iuna ya nuanua nꞌ‑anamane vivane ai vi‑am kina ai vo‑pata hetana ivaniahei. \pi1 \v 16 Ka aitam onoto eta‑naoi ya kauvea matana, mini, e vonei, ivona, ‘Bada, nonova yam kina wayahia au vo‑pata vivane kode aitamoata. Ka kodena wayahina avaha kode ai yau 10 avaniahei wayahim, ka ataina avene‑havinem.’ \pi1 \v 17 Ka kauvea‑nana ivona, ‘Dewa ahiahina! Wamke tau dune‑vi‑avina ahiahina aitam. Avaha eviwaveneu aituhu yau toea tupwai awaehem edune‑vi‑avini, akanai, am pata dewa tunutunuhina ededewei. Wayahina, ataina meagai ai yau 10 awaehem, evi‑tau veimea wayahi.’\x + \xo 19:17 \xt Luk 16:10.\x* \pi1 \v 18 Ka onoto vꞌ‑inuana kadu omo, e ivona, ‘Bada, nonova yam kina wayahia au vo‑pata vivane kode aitamoata. Ka kodena wayahina avaha kode ai yau 5 avaniahei wayahim, ka ataina avene‑havinem.’ \v 19 Wayahina kauvea‑nana kadu tauna vonei, ivona, ‘Ahiahina. Wayahina meagai ai yau 5 awaehem evi‑tau veimea wayahi.’ \pi1 \v 20 Ka kadu aitam tau paisewa omo, e ivona, ‘Bada, nonova yam kina wayahia au vo‑pata vivane kode aitamoata. Ka kodena taina avene‑havinem. Nonova kodena kaleko wayahina aumei, e abou‑vidovidohei ahiahina a itoava ataina wayahina. \v 21 Adewei deina iuna avaha anamanem vivane taum onoto manimaninim, ka yam dewa eha ebagubaguna, kate mani tomotau yai paisewa a nau‑pata epepei, ka kadue eha esi‑yavuyavunena, kate mani tomotau yai aihana enꞌ‑aihana. Wayahina amatamatautem.’ \pi1 \v 22 Ka ya kauvea‑nana ivona, ‘Ia! Taum tau paisewa goyom! Yam vonea anau‑yanahim, iuna avaha eanamaneu vivane yauke onoto manimaniniu, ka yau kaikaiwabo aepepei mani tomotau yai paisewa wayahia. \v 23 Wayahina, nonova nau‑wawanim yau kina banika\em V\em* nihenina ebou, e avi tuta amavina wayahina, kodena avaniahe kadu a vo‑vi‑tupana hetana.’ \pi1 \v 24 Ka tauna ya tau paisewa tupwai imimini nepena vonei, ivona, ‘Au kodena onoto taina wayahina unꞌ‑epe, e onotona naona vinꞌ‑omo kode ai yau 10 wayahina uvenei.’ \pi1 \v 25 Akaka tau paisewa‑naia nuai vi‑tupatupa, wayahina ivona, ‘Ia! Bada, yam dewana eha tunutunuhina, iuna onoto‑nana avaha kode ai yau 10 wayahina!’ \pi1 \v 26 Kate yai kauvea‑nana wayahia ivona, ‘Eha. Yau dewana vivane tunutunuhina, wayahina uvenei deina. Iuna vona‑vavaha, aituhu aviyaivia ivitumahaneu, ka iupu‑moimoiha, apaina gugua habuhabuna avenei. Ka aituhu aviyaivia eha ivitumahaneu, ka iupu‑tonetonene, apaina aviani kikituna wayahia mamaei anꞌ‑epa‑yavune, e munia, awakabi imamaei akanai.\x + \xo 19:26 \xt Mat 13:12; Luk 8:18.\x* \v 27 Ka nonova yau tomotau tupwai au havia, iuna yau veimea ivihahaiei. Wayahina, ataina tuta uomanei wayahiua, e mataua unau‑vi‑anigi.’” \s1 Iesu Vanevane Meagai Ierusalem Wayahina \r (Mateu 21:1-11; Marika 11:1-11; Ioni 12:12-19) \p \v 28 Iesu ya vonana nau‑yehai, mini, e a tau vi‑muni‑waiwai nui ivanevane Ierusalem wayahina. \v 29 Ka yai venavenau wayahina meagai Betepage kadu meagai Betani wayahia ivi‑maupwani. Ka meagai ainuai wayahia Oya Olive eha bana. Ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai ainua mai‑vi‑tunei ieta‑naoi papanina wayahina ai mataeda nui. \v 30 Ivona, “Meagaina tanoi tepakaia wayahina una‑ne, e tanoi wayahina apaina aitam vahitau udune‑vaniahei, vivane ase\em V\em* tupunaina. Eha aitam tomotau ta‑vi‑ata‑dadana. Ka vahitauna uyavuhi, unꞌ‑omane‑havinei baina wayahiua. \v 31 Ka aituhu koiaka wayahimia na‑vona, ‘Ia! Aviani wayahina tanai vahitauna uyavuyavuhi?’, onoto‑nana uvona‑nau‑patei, una‑vona, ‘Yaka Kauvea ya nuanua.’” \p \v 32 Akaka taui ineine, e dewa habuhabuna ivaniahei Iesu yana vona deina. \v 33 Ka tutana ase‑nana\em V\em* iyavuyavuhi, tau vi‑vahitau‑naia ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina yama vahitau uyavuyavuhi?” \p \v 34 Wayahina ivona, “Yaka Kauvea ya nuanua.” \p \v 35 Ka vahitauna itaini ineiei Iesu wayahina. Ka ai kwama wauna iyaveni, ka Iesu vi‑ata hetana. \v 36 Ka tutana neine etawana, tomotau habuhabui ai kwama kadu etawana iyaveni‑neiei. Iuna yai dewa‑haiawa nui ya etawana ivaivani. \p \v 37 Ka tauna yoko nui ineine Oya Olive a etawana wayahina, ka etawana iopu Ierusalem wayahina. Ka tau vi‑muni yoko habuhabui yai dewa‑haiawa nui ivi‑putu movi ananina wayahina Yaubada iawa‑vidovidohei, kadu iaheahe, iuna avaha Yaubada ya dewa‑bagibagina habuhabuna idudueyei. \p \v 38 Ivonavona, \b \q1 “Kaiwa ananina, Kauvea! \q2 Iuna kini\em V\em* taina omomo am wavea \q3 vivane kini\em V\em* ahiahina!” \b \m kadu ivonavona, \b \qm1 “Kaiwa ananina, Kauvea! \qm2 Iuna nua gomagomanina \qm3 wahuma mamaei, \qm2 wayahina taum heta‑hoina \qm3 emamaei awa‑davedavem.”\x + \xo 19:38 \xt Sam 118:26; Luk 2:14.\x* \b \p \v 39 Ka Parisi tupwai yokoia nihenina avaha vonaia inononi, Iesu ivito‑potei, ivona, “Ia! Tau Viwavenena, nau‑wawanim am tau vi‑muni‑waiwai eveimeyei awa‑dava taina wayahina igenuana!” \p \v 40 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Eha nau‑wawaniu avito‑potai. Iuna aituhu taui igenuana, vona ahiahina, hanu taina etawana baimina yai dewa‑haiawa nui ivi‑putu iawa‑davadava.” \p \v 41 Ka avaha Iesu vinꞌ‑omo Ierusalem nepena, ka meagaina ananina dueyei, e nuana ivita, e toutou. Ka meagaina wayahina ivona, \pi1 \v 42 “O Ierusalem! Aituhu ataina wamke eanamane ahiahina koiaka ana pata nua gomagomanina na‑venem, evidoha deina. Kate eha etꞌ‑anamane, iuna nua‑uya‑nana hivahivana matama. \v 43 Ka apaina, tuta tepakaia wayahina, am havia inꞌ‑omo, e havia ana yona iyonei awaniam, ka itutu‑gani‑vivinem, e ibou‑potapotam. \v 44 Ka munia, yam tutu‑gana itutu‑bwegebwegei. Na‑iakwa, tomotaui habuhabui yam tutu‑gana nihenina iva‑taunei tanopia, ka kadue manua habuhabuna ibwegebwege‑neiei deinake. Ka avaha haviana inau‑yehai, vona ahiahina, auyewana wayahina eha aitam hanu mani hanu hetana mamae nihenima. Apaina am havia idewam deinake, iuna ataina eha Yaubada yanꞌ omana wayahima etꞌ‑anamane.”\x + \xo 19:44 \xt Luk 21:6.\x* \s1 Iesu Manua Vito‑pota Nihenina \r (Mateu 21:12-17; Marika 11:15-19; Ioni 2:13-22) \p \v 45 Ka avaha meagai Ierusalem inui, tauna omo Manua Vito‑pota wayahina, ka avi tau aimwane vahitau pai vi‑nomu iaimwanei nihenina vo‑tahoi. \v 46 Ka vonei, ivona, “Iginuma nihenina Yaubada voneka deina, \b \q1 ‘Yau manua ivi‑wahani “Viama A Manua”,’ \b \m kate itomi avaha uvo‑vinei vivane \b \q1 ‘tau vainau yai manua’.”\x + \xo 19:46 \xt Isa 56:7; Ier 7:11.\x* \b \p \v 47 Ka mana navia a itoava yanꞌ auyewa pai nau‑yehata wayahina, auyewa aitamoata aitamoata wayahina, Manua Vito‑pota nihenina yoko wayahia viwavenena. Ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka veimea a tau viwavenena, ka kadue tau eta‑naonao yai nuanua ananina Iesu ina‑nau‑vi‑anigi.\x + \xo 19:47 \xt Luk 21:37.\x* \v 48 Kate yai etawana eha ai pata ita‑vaniahe, iuna auyewa aitamoata aitamoata wayahina yoko ananina Iesu ya viwavenena wayahina ivanevaneneha, kadu nuai epepei. \c 20 \s1 Iva‑hamwahamwana Iesu Ya Veimea Wayahina \r (Mateu 21:23-27; Marika 11:27-33) \p \v 1 Ka aitam auyewa wayahina Iesu tomotau wayahia viwavenena Manua Vito‑pota a pai nau‑hohona nihenina kadue Vane Ahiahina nau‑waheyei. Ka tau vi‑nomu mata‑genai, kadu veimea a tau viwavenena, ka tau eta‑naonao nui iomo. \v 2 Ka ivi‑tanaiei, ivona, “Taum koiaka? Evoneai avi awaeha wayahina dewaia ededewei, o kadi koiaka am awaeha venem.” \p \v 3 Ka vona‑nau‑patei, ivona, “Kaduke yau vi‑tanai mamaei, e avi‑tanaiemi. \v 4 Ioni Tau Bapitaiso, ya bapitaiso medeina? Kaiwadi, tauna dedewei iuna a veimea vinꞌ‑omo Yaubada wahuma wayahina, o kadi iuna a veimea vinꞌ‑omo tomotau wayahia?” \p \v 5 Ka matataui ivi‑vonavona, “Kadi aituhu kana‑vona, ‘Yaubada wahuma wayahina’, e tauna ya vi‑tanai wayahikaia ‘Aituhu deina, aviani wayahina eha uta‑vitumahane?’ \v 6 Kadi aituhu kana‑vona, ‘Tomotau wayahia’, e yoko taina habuhabui inau‑vunuka, iuna ivitumahanei Ioni Tau Bapitaiso vivane Yaubada ya tau apa‑taputapu aitam.” \v 7 Wayahina, ivona‑nau‑patei, ivona, “Kaiwadi. Itoai eha atꞌ‑anamane aveta baina wayahina a veimea vinꞌ‑omo.” \p \v 8 Ka Iesu vonei, “A. Wayahina, eha au awaeha iuna asi‑vinꞌ‑omanemi.” \s1 Tomotau Baguna Waina\em V\em* Idune‑vi‑avini \r (Mateu 21:33-46; Marika 12:1-12) \p \v 9 Ka Iesu magigino, ka vona tana‑minikuna taina venei tomotaui ivanevaneneha wayahina, ivona, \pi1 “Aitam onoto ya baguna waina\em V\em* ana noe mamaei, ka awaehei mani tomotau wayahia. Ka taui iawaehei aitamoata taina deina. Taui imamaei, e ya baguna idune‑vi‑avini. Ka apaina aihana ana tuta wayahina iaihani, e uana itana‑vewani, e tau vi‑baguna a vo‑pata ivenevenei. Iawaehei deina, e tauna ya meagai ni‑tawanei ine mani papani wayahina, ka tenoke mamaei tuta mamanaina wayahina.\x + \xo 20:9 \xt Isa 5:1.\x* \v 10 Ka avaha aihana ana tuta vinꞌ‑omo, e tau vi‑bagunana ya tau paisewa aitam vi‑tunei ine wayahia vivane a vo‑pata ivenei. Kate tomotau‑naia ya tau paisewa ivunuvunui, ka ivi‑tunei mavi‑havine nimanata. \v 11 Wayahina, tauna kadu aitam tau paisewa vi‑tunei ine wayahia, ka tauna kaduke ivunuvunui, ivi‑goyoi, e ivi‑tunei nimanata. \v 12 Ka kaduke tau paisewa vꞌ‑itonuna vi‑tunei ine wayahia, ka taui kaduke ivunui, ininina ivo‑himwani, e baguna upuna ihaponei. \pi1 \v 13 Ka tauna ana heta wayahina ivona, ‘Aviani adewe? Avaha anamanei. Yauke natu adune‑nuanuaiei avi‑tunei ine wayahia, ka tauna kadi ivi‑ateteyei!’ \pi1 \v 14 Kate tomotau‑naia avaha natuna idueyei, e matataui ivonavona, ‘O, ataina tuta yaka auyewa. Iuna onoto taina vivane unu‑tauna. Ka avi tuta amana yana tuta iakwa, vona ahiahina, baguna taina vivane ya gugua. Ka aituhu ataina kanau‑vi‑anigi, apaina tano taina yaka tano.’ \v 15 Ka tomotau‑naia baguna upuna ihaponei, kadu inau‑vi‑anigi.” \p Ka Iesu yokoia vi‑tanaiei, ivona, “Apaina, aviani tau vi‑bagunana na‑dewe tomotau‑naia wayahia? \v 16 Vona ahiahina, tau vi‑bagunana na‑mavi‑havine ya baguna wayahina, ka taui habuhabui na‑nau‑vi‑anigi, kadu ya baguna mani tomotau nꞌ‑awaehei idune‑vi‑avini tunuhina.” \p Ka yokoia ivona, “Ia! Tomotaui yam vona tana‑minikuna tanoi nihenina vivane tau goyogoyona. Kate eha ama pata itoai adedewe deina.” \p \v 17 Ka Iesu dune‑vi‑anai, e ivona, “Aituhu deina, Iginuma taina yauke, Tau Ito‑yavuha, wayahiu anꞌ anamana medeina? Ivona, \b \q1 ‘Ohonana tau yona ivihahaiei, \q2 kate ohonana vivane ohona naona, \q1 ka tauna ohona habuhabui \q2 bagibagi‑tawanei.’\x + \xo 20:17 \xt Sam 118:22.\x* \b \m \v 18 Ka vona ahiahina, aituhu aviyaivia ohonana wayahina ivito‑paine, apaina ipeu ananina, ka iam‑bwegei. Kate aituhu ohonana na‑peu hetaia, taui apaina na‑mutu‑yehai, hanavu deina.”\x + \xo 20:18 \xt Isa 8:14-15.\x* \p \v 19 Ka veimea a tau viwavenena, ka tau vi‑nomu mata‑genai avaha vona tana‑minikuna tanoi inononi, inua‑goyo. Iuna avaha ianamanei Iesu ya vonana wayahina apa‑goyogoyoei. Wayahina, auyewana wayahina inaunau‑nene aitam etawana ivaniahe vivane ipoyꞌ‑avini. Kate taui imatamatauta yoko‑naia wayahia. \s1 Takesi A Vitua \r (Mateu 22:15-22; Marika 12:13-17) \p \v 20 Akaka yai vitupu inau‑vevewanei, e mani tomotau ivi‑tunei iomo tauna wayahina. Ka taui iviam‑nonona vivane tau tunutunuhi. Ka veimea a tau viwavenena, ka tau vi‑nomu mata‑genai yai nuanua Iesu yana vona nihenina goyona ivaniahe, ka dewana wayahina iuna mamaei ipoyꞌ‑avini, ka inꞌ‑am‑veneneye me Rom ai tau veimea Ierusalem wayahina.\x + \xo 20:20 \xt Luk 11:54.\x* \v 21 Wayahina, tau vitupu‑naia ivinꞌ‑omo, e ivi‑tanaiei, kadu iana‑dibidibiei, ivona, “Tau Viwavenena, anamanem vivane tuta tuta wayahina evonavona ahiahina, kadue eviwaveneai tunutunuhina. Kadu eha aitam koiaka ananina matama, kate Yaubada ya nuanua eviwavenei tunutunuhina tomotau aitamoata aitamoata wayahia. \v 22 Wayahina, nau‑wawanika takesi\em V\em* Sisa\em V\em* wayahina kavenevenei o eha?” \p \v 23 Ka tauna avaha yai viam‑nonona anamanei, wayahina vonei, ivona, \v 24 “Me Rom yai toea aitam uveneu adueyei.” Ka avaha ivenei, vi‑tanaiei, ivona, “Koiaka mayamayauna taina kadu koiaka ana wava taina?” \p \v 25 Ka ivonei, “Ainuai vivane Sisa\em V\em* wayahina.” \p Ka tauna vona‑nau‑patei, ivona, “Ahiahina. Wayahina, aituhu aviani Sisa\em V\em* ya gugua, akanai nau‑wawanimi Sisa\em V\em* uvenevenei, kadi aituhu aviani Yaubada ya gugua, akanai nau‑wawanimi Yaubada uvenevenei.” \p \v 26 Wayahina, taui eha ai pata vonana nihenina goyona ivaniahe tomotau habuhabui mataia. Ka nuai vi‑tupatupa ananina, e igenuana. \s1 Yawai‑vavaha Wayahina \r (Mateu 22:23-33; Marika 12:18-27) \p \v 27 Dewana iakwa, e tupwai Sadusi yoko iomo Iesu wayahina, ka taui ivitumahanei tomotau ianiga, e yawai iakwa, eha imini‑havine. Ka kadu taui yai nuanua ivi‑tanaiei. Wayahina ivona, \pi1 \v 28 “Tau Viwavenena, Mosese veimea taina veneka, vivane aituhu onoto eha natuna inusi, ka aituhu wadaena mamaei, onotona vaneina nau‑wawani wadaena na‑tavine. Ka aituhu wadaena vi‑natuna, natunatui vivane onoto‑nana inusi natunatuna.\x + \xo 20:28 \xt V.V 25:5.\x* \v 29 Akaka aitam tuta wayahina vavaneina ai yau 7 imamaei, ka unu‑tauna tavine ka inusi, ka eha aitam natuna. \v 30 Ka vꞌ‑inuana wadaena tavinei, kate deinake inusi, eha aitam natuna. \v 31 Ka vꞌ‑itonuna deinake a itoava aya‑ketuna wayahina. Ka habuhabui inusi, eha aitam natui. \v 32 Ka pai nau‑yehata, wadae‑nana kadu inusi. \v 33 Wayahina, mini‑havine anꞌ auyewa wayahina, wadae‑nana koiaka awana? Iuna habuhabui itavinei awai?” \p \v 34 Ka Iesu vonei, ivona, \pi1 “Tuta taina wayahina tomotau itavitavine, kadu ayo‑amai iawaehei natunatui itavitavine deinake. \v 35 Kate apaina, aituhu aviyaivia Yaubada awaehei imini‑havine anigea, kadu Yaubada ya pai veimea ivaniahei, taui eha itavine, kadu eha aitam koiaka nꞌ‑awaehe itavine. \v 36 Kadue eha ana pata inꞌ‑aniga‑havine, iuna mini‑havine ana tuta na‑iakwa, e taui anelose deina, vivane Yaubada natunatuna, kadu mini‑havine natunatuna. \v 37 Ka nonova Mosese ya iginuma nihenina viwaveneka mini‑havine omomo. Iuna tutana ai ananata dueyei, ivona, ‘Yaubada vivane Kauvea taui yawayawai wayahi, vivane Abaraham ya Yaubada, ka Isaki ya Yaubada, kadue Iakobo ya Yaubada.’ Tuta tanoi wayahina, aitonu avaha inusi, kate Mosese ivona deinake iuna aitonu yawayawai.\x + \xo 20:37 \xt NiT 3:6.\x* \v 38 Iuna vona ahiahina, Yaubada eha aninigai yai Yaubada, kate tauna yawayawai yai Yaubada. Iuna tauna matana tomotau habuhabui yawayawai imamaei.” \p \v 39 Ka veimea a tau viwavenena tupwai ivona‑nau‑pata, ivona, “Akanai. Tau Viwavenena, yam vonana vivane vona tunutunuhina!” \p \v 40 Ka ya vonana munina eha aitam koiaka vatuna nui vi‑tanai wayahina ita‑nau‑dadana. Iuna ya nua‑uya idudueyei akanai. \s1 Davida Natuna Wayahina \r (Mateu 22:41-46; Marika 12:35-37) \p \v 41 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Medeina tomotau ivonavona Tau Ito‑yavuha‑nana vivane Davida natuna aitam? \v 42 Buki Sam nihenina Davida ya iginuma voneka, ivona, \b \q1 ‘Yaubada yau Kauvea vonei, ivona, \q2 “Nau‑wawanim ateiua emanuena\x + \xo 20:42 \xt Sam 110:1.\x* \q1 \v 43 a itoava am havia avunui wayahina, \q2 e aem a pai vi‑ai wayahina \q3 aomanei inꞌ‑awa‑davedavem.” ’ \b \m \v 44 Unononi. Davida onoto‑nana vi‑wahani ‘yau Kauvea’. Ka aituhu deina, medeina Tau Ito‑yavuha‑nana kadue Davida natuna?” \s1 Iesu Ka Mosese Ya Veimea A Tau Viwavenena \r (Mateu 23:1-36; Marika 12:38-40; Luke 11:37-54) \p \v 45 Ka yokoia habuhabui ivanevaneneha, ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai wayahia magigino, e nau‑vi‑avini, ivona, \pi1 \v 46 “Udune‑vivinimi, ka veimea a tau viwavenena yai dewa uvihahaiei. Iuna yai nuanua ai kwama mamanaina iweteweteni, e ini‑awana‑kavokavovo tomotau mataia, kadu yai nuanua tomotau inau‑kaiwei maketia, kadu yai nuanua pai manuena ahiahina wayahina imanuena manua tapanono nihenia, kadu yai nuanua aituhu tomotau ikanibutu, imanuena pai manuena naona wayahia. Yai dewa habuhabuna ivinꞌ‑omo yai nua‑vane wayahina. \v 47 Kadue taui yai vitupu wayahina wadawadae yai manua ivainaui, ka viam‑nonona wayahina tomotau mataia iviama mamanaina, e tomotau inuanua Yaubada idune‑nuanuaiei. Apaina aituhu aviyaivia yai dewa deinake, taui dewa‑yaiyai ani‑vainena ivaniahei Yaubada wayahina.” \c 21 \s1 Wadae Yai Am‑venena‑kavovo \r (Marika 12:41-44) \p \v 1 Ka Iesu mimini Manua Vito‑pota nihenina, ka dunedune tau kaikaiwabo wayahia vivane yai am‑venena‑kavovo iboubou iopu am‑venena a pai vi‑ai nihenina. \v 2 Ka munia, aitam wadae siwasiwaboai iomo, e toea ainua ai heta pai vi‑ai nihenina iboui. \p \v 3 Ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai wayahia ivona, “Vona ahiahina avonemi, wadae siwasiwaboai taina yai am‑venena‑kavovo ani‑vainena iboui, vivane am‑venena habuhabui vane‑tawanei.\x + \xo 21:3 \xt 2Ko 8:12.\x* \v 4 Iuna tau kaikaiwabo habuhabui yai natea iam‑venena ka ibouboui, kate vavinena siwasiwaboai taina avaha ai maꞌ patana habuhabuna ibou‑yehai.” \s1 Iesu Dewaia Ivinꞌ‑omo Apa‑taputapuei \s2 Manua Vito‑pota A Vita‑vovona \r (Mateu 24:1-2; Marika 13:1-2) \p \v 5 Ka a tau vi‑muni‑waiwai tupwai Manua Vito‑pota a vaivana hanu ahihi‑vainena idudueyei, kadu tomotau yai am‑venena‑kavovo Yaubada wayahina nihenina ai dune ahihi‑vainena idudueyei, ka nuai iepei, e dewaia wayahia ivonavona. Kate Iesu vonei, ivona, \v 6 “Gugua taina habuhabui ududueyei ataina ai dune ahiahina. Kate avonemi, aitam auyewa omomo, ka auyewana wayahina eha aitam hanu na‑mae mani hanu hetana, iuna meagai taina a havia inꞌ‑omo ka manua aitamoata aitamoata itutu‑bwegebwegei, kadu meagai habuhabuna ivita‑vovoni.”\x + \xo 21:6 \xt Luk 19:44.\x* \s2 Dewa Vitana Inꞌ‑omo \r (Mateu 24:3-14; Marika 13:3-13) \p \v 7 Ka ivi‑tanaiei, ivona, “Ia! Tau Viwavenena, avi tuta dewaia ivinꞌ‑omo, ka avi iaiaya adueyei anꞌ‑anamanei vivane auyewana vi‑maupwani?” \p \v 8 Ka vona‑nau‑patei, ivona, “Udune‑vivinimi, iuna apaina tau viam‑nonona habuhabui inꞌ‑omo, ka yai nuanua inonomi. Wayahina, aitamoata aitamoata wayahia ivonevonemi, ina‑vona, ‘Vona ahiahina, yauke Tau Ito‑yavuha.’ Kadu ina‑vona, ‘Auyewa pai nau‑yehata vi‑maupwani.’ Kate ataina avonemi, eha yai vona unononi, ka eha uvi‑muniei. \v 9 Ka apaina havia ka vi‑naua vaneana unononi, ka eha nau‑wawanimi umatamatauta wayahina. Iuna naona dewaia nau‑wawani ivinꞌ‑omo, kate auyewa pai nau‑yehata eha visina.” \p \v 10 Ka yana vona wayahia neine, ivona, \pi1 “Tuta tepakaia papani mani papani nui ivi‑naua, kadu pai veimea mani pai veimea nui inau‑havia. \v 11 Ka tuta tepakaia wayahina yoyoyo anani ivinꞌ‑omo, ka am navovo kadue muya tanopi habuhabuna wayahina ivinꞌ‑omo‑nananena. Kadu dewa ka iaiaya ivinꞌ‑omo wahuma wayahina, ka tomotau imatamatautei. \pi1 \v 12 Dewaia tanoi tuta munia ivinꞌ‑omo. Ka tuta naona, tomotau ipoyꞌ‑avinimi, ka idewa‑yaiyaiemi, ka manua tapanono wayahia iomanemi, ka manua yohona nihenia iyohonimi, kadu ivi‑au‑minimi kini\em V\em* mataia ka tau veimea mataia. Ka dewaia habuhabui idedeweyemi iuna uvitumahaneu. \v 13 Ka tuta‑naia nihenia itomi nau‑wawanimi tomotau‑naia umataedai wayahiu. \v 14 Ka nau‑wawanimi ataina uvi‑nua‑dadani vivane auyewana wayahina eha yami ipupu‑tana‑pota wayahina umai‑nuanua.\x + \xo 21:14 \xt Luk 12:11-12.\x* \v 15 Iuna auyewana wayahina yauke taua yami vona‑nau‑pata kadu yau nua‑uya avenemi, e itomi ami pata ami havia yai vi‑tanai ubagibagi‑tawanei, eha una‑ini‑yauyau mataia.\x + \xo 21:15 \xt Dew 6:10.\x* \v 16 Ka amamami, ka ayoyomi, ka vavaneimi, ka yami yoko, ka yaiami ivauyemi ami havia wayahia, ka tupwai wayahimia inau‑vi‑anigimi.\x + \xo 21:16 \xt Mat 10:21-22.\x* \v 17 Ka au wava wayahina tomotau habuhabui inau‑nikonikoiemi. \v 18 Ka eha aitam ununumi apanana ivi‑goyo‑vavahi. \v 19 Ka aituhu utoha‑vi‑anai, ka aituhu uvi‑ateteyeu auyewaia vitai nihenia, apaina yawai‑vavaha uvaniahei. \s2 Ierusalem A Vita‑vovona \r (Mateu 24:15-21; Marika 13:14-19) \pi1 \v 20 Ka vona ahiahina tuta tepakaia wayahina Ierusalem a havia ududueyei itutu‑vivinimi, ka imaꞌ‑potapotami, akanai dewaia vivane iaiaya wayahimia, ka tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, e Ierusalem ivita‑vovoni. \v 21 Ka avaha iaiayaia udueyei deina, aituhu aviyaivia wayahimia papani Iudea nihenina umamaei, nau‑wawanimi oya wayahia una‑novo. Ka aituhu aviyaivia wayahimia meagai Ierusalem nihenina umamaei, nau‑wawanimi meagaina uni‑tawanei. Ka aituhu aviyaivia wayahimia udana umamaei, nau‑wawanimi eha meagai Ierusalem nihenina una‑nu. \v 22 Iuna auyewana vivane dewa‑yaiyai anꞌ auyewa Ierusalem wayahina. Ka tau apa‑taputapu habuhabui, tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina, auyewana iapa‑taputapuei, ka auyewana yai iginumaia na‑nau‑yehai.\x + \xo 21:22 \xt Ier 5:29; 46:10; Ose 9:7.\x* \v 23 Aioi! Iuna auyewana wayahina aituhu avi vaivine iamwanainahe, o avi vaivine ivivi‑nunu, taui vitana ananina ivaniahei, ka taui imatamatauta ananina. Ka papani taina nihenina tomotau habuhabui inua‑vita ka imatamatauta. Iuna tau vi‑meagai taina dewa‑yaiyai ananina ivaniahei. \v 24 Ka Ierusalem a havia tupwai ivunuvunumi punumai matana wayahina, kadu tupwai iyohoyohonimi, e itainimi papani papani wayahia. Ka Yaubada taui eha me Iudea yai tuta nꞌ‑awaehei veimea manimaninina wayahina meagai Ierusalem iva‑taunei, ka iveimeyei deina a itoava yai tuta na‑iakwa wayahina.\x + \xo 21:24 \xt Sam 79:1; SiV 11:2.\x* \s2 Tauna Vi‑tomotau Ya Mavi‑havine \r (Mateu 24:29-31; Marika 13:24-27) \pi1 \v 25 Ka apaina tomotau iaiaya idudueyei babau wayahina, ka wahava wayahina, ka wadima wayahia. Ka tau maꞌ tanopi nuai vi‑tupatupa, ka imatamatauta ananina. Iuna yahina nupunina ani‑vainena idudueyei.\x + \xo 21:25 \xt Isa 13:10; Ese 32:7; Ioe 2:31; SiV 6:12-13.\x* \v 26 Kadu apaina wadima habuhabui ai venavenau wahuma ivo‑vinei venavenau tunina wayahina. Ka tupwai tomotau, avaha iaiayaia idudueyei, inꞌ‑ate‑viviha ananina, kadu nuai nihenina inꞌ‑aniga. \v 27 Ka dewaia habuhabui ina‑iakwa, e munia yauke, Tauna Vi‑tomotau, yau bagibagi kadu didigau ananina nui amavi‑havine tanopia you nihenina, ka tau maꞌ tanopi idudueyeu.\x + \xo 21:27 \xt Dan 7:13; Mat 26:64; SiV 1:7.\x* \v 28 Ka avi tuta dewaia tanoi ivi‑putu ivinꞌ‑omo, nau‑wawanimi unꞌ‑ate‑vatu, kadu nau‑wawanimi udewa‑haiawa. Iuna tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, e yami ito‑yavuha uvaniahei.” \s2 Viwavenena Madaiba Wayahina \r (Mateu 24:32-35; Marika 13:28-31) \p \v 29 Ka ya pai vo‑vi‑maheta taina iakwa, e tauna vona tana‑minikuna aitam venei, ivona, \pi1 “Madaiba unuani, o kadi ai habuhabuna unuani. \v 30 Aituhu ai avaha yawaina vovoui ivi‑putu itabo‑havine ududueyei, vona ahiahina, itomi uanamanei nau‑sisi ana tuta omomo, ka tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina uvaniahei. \v 31 Ka deinake, aituhu avi tuta iaiayaia habuhabui wahuma ududueyei, nau‑wawanimi unꞌ‑anamanei tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, Yaubada ya pai veimea vi‑mwaupwani. \pi1 \v 32 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, naona dewaia habuhabui ivinꞌ‑omo. Ka munia, tomotau yai tuta tanopia na‑iakwa. \v 33 Kadu yau vonana vivane vona‑vavaha. Aituhu wahuma kadu tanopi imaiova, eha uva‑hamwahamwana, ka yau vonana uvitumahanei, iuna yau vona na‑maꞌ‑vavaha. \s2 Udune‑vivinimi! \pi1 \v 34 Ka itomi nau‑wawanimi taumi udune‑vivinimi. Iuna memeanina yau mavi‑havine tanopia nuami na‑pania, ka uvi‑putu uamam‑didiga, kadu daudau bagibagina unimnim‑didiga, kadu tanopi ana dewa nuami nau‑vi‑anai. Aituhu udedewe deina, apaina auyewa pai nau‑yehata na‑vo‑kwayavonina vinꞌ‑omo wayahimia ami vuhata deina. \v 35 Ka auyewana na‑omo vivane tau maꞌ tanopi habuhabui ai vuhata. \v 36 Wayahina, nau‑wawanimi tuta habuhabuna wayahina udune‑vivinimi, kadu nau‑wawanimi tuta habuhabuna wayahina uhidahida Yaubada wayahina, e tauna bagibagi nꞌ‑awaehemi. Aituhu deina, avi tuta dewaia vitai habuhabui ivinꞌ‑omo eha ai pata ivi‑peumi, kate itomi utoha‑vi‑anai. Na‑iakwa, yami dewa‑haiawa nui yauke, Tauna Vi‑tomotau, mataua umimini yau vinꞌ‑omana anꞌ auyewa wayahina.” \s1 Iesu Yana Wiki Pai Nau‑yehata \p \v 37 Ka Iesu yana wiki pai nau‑yehata nihenina, auyewa aitamoata aitamoata wayahina, Manua Vito‑pota mamaei, ka tauna tomotau wayahia viwavenena. Ka babau onuonu ana tuta aitamoata aitamoata wayahina, e Ierusalem ni‑tawanei iopu Oya Olive wayahina, ka tenoke daudauva, ino‑ainei. \v 38 Ka mana‑putua aitamoata aitamoata wayahina, tomotau habuhabui iomomo Manua Vito‑pota wayahina, e ya viwavenena inonononi. \c 22 \s1 Tomotau Yai Nuanua Iesu Ina‑nau‑vi‑anigi \r (Mateu 26:1-5, 14-16; Marika 14:1-2, 10-11; Ioni 11:45-53) \p \v 1 Ka avaha Itouvuha Toneina vi‑maupwani. Ka toneina wayahina me Iudea ai palaua iapuni tunina, eha a pai vo‑vi‑nata nui ivo‑vine. \v 2 Ka tau vi‑nomu mata‑genai, kadu Mosese ya veimea a tau viwavenena yai nuanua ananina Iesu ipoyꞌ‑avini, ina‑nau‑vi‑anigi. Ka eha yai nuanua tomotau yoko inua‑goyo dewana wayahina, ka eha yai nuanua ivitana‑wahewahe.\f a \fr 22:2 \ft Iuna aituhu inau‑vonuvonu ananina, o kadi aituhu ivitana‑wahewahe ananina, apaina me Rom ai tau veimea me Iudea yai tau eta‑naonao habuhabui dewa‑yaiyaiei. Wayahina, tau vi‑nomu mata‑genai kadu Mosese ya veimea a tau viwavenena imatamatauta. Ka aitam etawana wayahina inaunau‑nene, e dewana idedewei hivahivana, eha tomotau yoko mataia.\f* \v 3 Ka tuta aitamoata wayahina Satana omo Iudasa me Kariota wayahina, ka nuana inui, e veimeyei. Iudasa aitam Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 wayahia.\x + \xo 22:3 \xt Ioni 13:2, 27.\x* \v 4 Ka Iudasa omo tau vi‑nomu mata‑genai kadu Manua Vito‑pota a tau nau‑havia wayahia, e nui iaipupu medeina memeanina tauna Iesu na‑vauyei nimaia. \v 5 Ka tau eta‑naonao‑naia idewa‑haiawa Iudasa yana vona wayahina, ka ivonei kina tupwai ivenei a nau‑pata wayahina. \v 6 Ka Iudasa taui nui iawaehei aitamoata deina. Kadu iawaehei tauna potapota ka dunedune, ka aitam auyewa o kadi ioyoma wayahina tomotau yoko eha Iesu nui, ka avi tuta tauna avaha anamanei deina, akanai na‑mataedai, e taui ipoyꞌ‑avini. \s1 Iesu Tauna A Tau Vi‑muni‑waiwai Nui Iamam \r (Mateu 26:17-25; Marika 14:12-21; Ioni 13:21-30) \p \v 7 Ka Itouvuha Toneina anꞌ auyewa vinꞌ‑omo, ka ioyomana me Iudea nau‑wawani Itouvuha vahitau sipi\em V\em* ivunuvunui, ka palaua tunina nui ianiania.\x + \xo 22:7 \xt NiT 12:1-27.\x* \v 8 Wayahina, Iesu Pita ka Ioni ainua vi‑nua‑dadanei, ka vi‑tunei, ine vivane ieta‑naoi, e yai Itouvuha Toneina inau‑vevewanei, ivo‑vi‑aiaia habuhabui wayahi. \p \v 9 Ka taui ivi‑tanaiei, ivona, “Aveta baina nuanuam wayahika avo‑vi‑aiaia?” \p \v 10 Ka vona‑nau‑patei, ivona, “Avi tuta unuinu Ierusalem nihenina, onoto aitam ya pai goi daudau avavanei vaniahami. Ka onotona uvi‑muniei, e aitam manua na‑nui. Ka itomi kadue manua‑nana nihenina una‑nu. \v 11 Ka tau vi‑manua‑nana uvonei, una‑vona, ‘Yama Tau Viwavenena vi‑tanaiem, “Bubuna‑honota taua a tau vi‑muni‑waiwai nui Itouvuha Toneina anꞌ‑ania aveta?” ’ \v 12 E tauna aitam bubuna‑honota ananina manua hetana mamaei na‑viwavenemi, ka avaha ivo‑vi‑aiaia sita kadu vei wayahia, kadu gugua habuhabui deina. Ka bubuna‑honota‑nana nihenina anianina uvo‑vi‑aiaia wayahika.” \p \v 13 Ka ainuai ine, ka dewaia aitamoata aitamoata ivaniahei Iesu yana vona wayahia deinake, ka Itouvuha Toneina anianina ivo‑vi‑aiaia wayahi. \s1 Veimea Vovouna \r (Mateu 26:26-30; Marika 14:22-26; 1 Korinita 11:23-25) \p \v 14 Ka avaha babau ionu iakwa, e Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui idaudauva, ka nui iamam. \v 15 Ka vonei, ivona, “Nuanuau ananina naona itomi nui Itouvuha Toneina anianina taina kanꞌ‑ania, e munina au viha ananina avaniahei. \v 16 Iuna, vona ahiahina, aniani taina vivane pai nau‑yehata wayahiu tanopia. Ka apaina Yaubada ya pai veimea nihenina tomotau Itouvuha Toneina anꞌ anamana tunutunuhina inꞌ‑anamanei, ka auyewana wayahina anꞌ‑ani‑havinei.” \p \v 17 Wayahina, aitam vei na wainana\em V\em* epei, ka nau‑kaiwa Yaubada wayahina, ka vonei, ivona, “Vei taina unꞌ‑epei, ka aitamoata aitamoata wayahimia uvo‑patei una‑nimi. \v 18 Ka avonemi, tuta ataina a itoava Yaubada ya pai veimea a vinꞌ‑omana wayahina, eha kadu aitam tuta waina\em V\em* ana‑nim.” \p \v 19 Ka nimna iakwa, e palaua epei, ka nau‑kaiwa Yaubada wayahina, ka pakeui, ka venei, ka vonei, ivona, “Palaua taina ininiu, ka yauke awaehei wayahimi. Dewa taina unuanuani, ka udedewei pai nuana wayahiu.” \p \v 20 Ka anianina iakwa, e kadu aitam vei na waina\em V\em* epei, ka venei, ka vonei, ivona, \pi1 “Vei taina Yaubada yanꞌ awaeha vovouna tau maꞌ tanopi wayahia, ka yauke dayahiu awaehei vivane awaehana vovouna vi‑putu. \v 21 Kate onoto‑nana apaina na‑vauyeu, ataina tuta baina wayahina nui kamam.\x + \xo 22:21 \xt Sam 41:9; Ioni 13:21-22.\x* \v 22 Apaina yauke, Tauna Vi‑tomotau, anꞌ‑aniga Iginuma apa‑taputapu wayahiu deina, kate aioi onoto‑nana na‑vauyeu wayahina.” \p \v 23 Ka a tau vi‑muni‑waiwai avaha ya vonana inononi, taui nuai vi‑tupatupa, ka matataui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Kaiwadi, koiaka wayahikaia ana pata dewana na‑dewe?” \s1 Koiaka Ana Wava Ananina? \p \v 24 Kadu, ivi‑putu inau‑vonuvonu, iuna ivi‑tanatanaiei, “Koiaka wayahikaia vivane ana wava ananina? Yauke, a?”\x + \xo 22:24 \xt Luk 9:46.\x* \v 25 Wayahina, Iesu vonei, ivona, \pi1 “Kini\em V\em* taui eha me Iudea wayahia iveimeyei veimea toyoina wayahina. Kadu taui tau kaikaiwabo tanopia ai heta wayahia ivona, ‘Itoai tomotau yai tau vo‑taitai,’ ka ai heta iapa‑vidovidohei deina.\x + \xo 22:25 \xt Mat 20:25-27; Mar 10:42-45.\x* \v 26 Ka eha nau‑wawanimi udedewe deina. Aituhu koiaka wayahimia ya nuanua apaina anꞌ anamana na‑nata, tauna nau‑wawani na‑nua‑opu aitam tevana deina. Ka kadue yami tau eta‑naonao nau‑wawani tauna vi‑tau paisewa habuhabumi wayahimi.\x + \xo 22:26 \xt Mat 23:11; Mar 9:35.\x* \v 27 Aituhu aitam onoto manuena amam, ka aituhu kadu aitam onoto paipaisewa, e aniani vo‑vi‑aiaia, koiaka ana wava ananina? Tau maꞌ tanopi medeina ivonavona? Vona ahiahina, ivoneka, ‘Tauna manuena amam ananina.’ Kate udueyeu. Yauke avinꞌ‑omo tanopia vivane avi‑tau paisewa habuhabumi wayahimi. Wayahina, yau dewa eha tau maꞌ tanopi yai kini\em V\em* yai dewa deina.\x + \xo 22:27 \xt Ioni 13:12-15.\x* \pi1 \v 28 Vona ahiahina, itomi avaha umimini toyoina wayahiua yau tuta vitaia habuhabui wayahia. \v 29 Akaka, avi tuta Amau yau pai veimea veneu, akanai avo‑patami, e nui kaveimeyei kini\em V\em* deina. \v 30 Ka yau pai veimea nihenina nui kamam kadue kanimnim. Ka kadue aitamoata aitamoata wayahimia anꞌ‑awaehemi pai maꞌ ahiahina wayahina umanuena, kadu aitamoata aitamoata wayahimia aitam me Isiraeli yai dede ai yau 12 wayahia unau‑yanahi.”\x + \xo 22:30 \xt Mat 19:28.\x* \s1 Iesu A Tau Vi‑muni‑waiwai Nau‑dadana Ananina Ivaniahei \r (Mateu 26:31-35; Marika 14:27-31; Ioni 13:36-38) \p \v 31 Ka Iesu ivona Simoni wayahina, “Simoni, Simoni enononi. Satana avaha anꞌ awaeha vaniahei Yaubada wayahina, e habuhabumi na‑nau‑dadanimi, e goyona nihenimia na‑vaniahei, aitam tau baguna witi\em V\em* utuna pouna ka utuna wagana na‑tana‑vewani deina. \v 32 Ka Simoni, yauke avaha aviama wayahima, e yam vitumahana wayahiu eha evo‑haini. Apaina ena‑ihanua, ka kadu ena‑peu. Ka munia, avi tuta wayahina emavina wayahiua, ka evi‑muni‑havineu, wamke nau‑wawanim yam bagibagi vovouna vavaneim evo‑patai.”\x + \xo 22:32 \xt Ioni 17:15.\x* \p \v 33 Ka Pita ivona, “Kauvea, yam vonana eha tunuhina, iuna ataina tuta yau ate‑vatu mamaei. Kadue aituhu ipoyꞌ‑avinim itainim manua yohona wayahina, akanai au pata itainiu manua yohona wayahina deinake, o kadi aituhu inau‑vi‑anigim, akanai yawaiu awaehem inau‑vi‑anigiu deinake.” \p \v 34 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Eha. Pita, avona ahiahina wayahima, ataina tuta a itoava mana‑putua wayahina evi‑ebueu tuta aitonu wayahia, ka ena‑vona wayahiu, ‘Eha onotona atꞌ‑anamane!’ Ka munia kamkam onotona yana tou kanononi.” \s1 Iesu Yana Vona Gugua Tupwai Wayahina \r (Mateu 10:9; Marika 6:8; Luke 9:3; 10:4) \p \v 35 Ka ya vonana Pita wayahina iakwa, e tauna a tau vi‑muni‑waiwai habuhabui vi‑tanaiei, ivona, “Nonova habuhabumi awakabimi avi‑tunemi Vane Ahiahina unaunau‑wahei. Eha yami kina, ka eha ami kode, ka eha ami ae‑yapayapami. Ka medeina? Aviani wayahina uvi‑kutakuta?” \p Ka taui ivona‑nau‑patei, ivona, “Eha aitam. Ama pata ana noe.”\x + \xo 22:35 \xt Luk 9:3; 10:4.\x* \p \v 36 Ka Iesu vonei, “Ataina tuta wayahina avonemi tunina. Ataina aituhu ami kode na kinana wayahimia, nau‑wawanimi unꞌ‑epei, ka kadue aituhu yami kubukubu wayahimia, nau‑wawanimi unꞌ‑epei. Ka aituhu eha yami inama, nau‑wawanimi ami kwama tupwai una‑imwaneyei, e inama uvi‑maiei. \v 37 Iuna nonova aitam tau apa‑taputapu wayahiu iginumi deina, ivona, \b \q1 ‘Kadu tauna tau goyogoyoi nui idewa‑yaiyaiei.’ \b \m Ka tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, iginumana wayahiu a nau‑yehai na‑vaniahei.”\x + \xo 22:37 \xt Isa 53:12.\x* \p \v 38 Ka taui ivona‑nau‑pata, ivona, “Kauvea, edueyei. Yama inama ainua taina.” \p Ka ivona, “Akanai. Ana pata deina.” \s1 Iesu Viama Amana Wayahina \r (Mateu 26:36-46; Marika 14:32-42) \p \v 39 Ka Itouvuha Toneina iakwa, tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui bubuna‑honota hetana ini‑tawanei, ka yana dewa deina omo Oya Olive wayahina. \v 40 Ka avaha ivinꞌ‑omo, wayahia ivona, “Tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, e Satana na‑nau‑dadanimi. Wayahina, nau‑wawanimi uviama Yaubada wayahina, e bagibagi na‑venemi, ami pata utoha‑vi‑anaimi.” \p \v 41 Ka vonana iakwa, e tauna a tau vi‑muni‑waiwai ni‑tawanei, ine tupwana, onoto ana pata hanu na‑one wayahina deina, ka aena vi‑tupa‑gum, e viama. Ka yana vona deina, ivona, \v 42 “Amau, aituhu yam nuanua, aviamem hidahida tepaua potapotau ebou‑potei wayahiua. Ka yau nuanua ananina yam nuanua vinꞌ‑omo, eha yauke yau nuanua.” \v 43 Ka aitam anelose wahuma opu‑me, e vo‑vi‑vatui. \v 44 Ka nuana ivita ani‑vainena, wayahina viama bagibagina, ka a mweahau opuopu tanopia dayaha bunuvina peupeu deina. \p \v 45 Ka Iesu ya viamana nau‑yehai, e mini, mavina a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, ka vaniahei vivane iaino‑ainei, iuna yai nua‑vita ananina wayahina iaihanua. \v 46 Ka vonei, ivona, “Ia! Uaino‑ainemi! Umini, ka uviama Yaubada wayahina, iuna apaina ami nau‑dadana na‑omo, ka aituhu eha uviama, apaina goyona udewei.” \s1 Tomotau Iesu Ipoyꞌ‑avini \r (Mateu 26:47-56; Marika 14:43-50; Ioni 18:3-11) \p \v 47 Ka Iesu ya vonana eha ta‑nau‑yehai, ka yoko avaha ivinꞌ‑omo, ka Iudasa eta‑naonaoi. Tauna Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 wayahia aitam. Ka Iudasa omo Iesu nepena, e nevanuana na‑maoi. \v 48 Ka Iesu vi‑tanaiei, “Iudasa, eha ena‑ini‑yauyau eomo yauke, Tauna Vi‑tomotau, wayahiua, ka evauyeu aitam mao wayahina, a?” \p \v 49 Ka avaha a tau vi‑muni‑waiwai aviani vinꞌ‑omo ianamanei, ivi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, medeina? Nau‑wawaniai inama wayahia avi‑naua?” \v 50 Ka aitam wayahia eha ta‑potapota Iesu ya vona‑nau‑pata wayahina, ka yana inama si‑naia, ka tau vi‑nomu ananina a tau paisewa aitam tanihana ateina tana‑honoi. \p \v 51 Ka Iesu ivona, “Ia! Ugenuana!” Ka Iesu onotona tanihana vo‑dadani, e vo‑vi‑aiaia. \p \v 52 Iakwa, Iesu magigino tau vi‑nomu mata‑genai, ka Manua Vito‑pota a tau nau‑havia, ka kadu ononotoi anani wayahia, taui avaha ivinꞌ‑omo ipoyꞌ‑avini, ka vi‑tanaiei, ivona, “Yau dewa medeina? Aviani unuanua? Taua vivane havia a tau vi‑putu aitam, o medeina? Aviani iuna na inamami ka na punumaimi uvinꞌ‑omo wayahiua upoyꞌ‑aviniu? \v 53 Avaha uanamanei, auyewa aitamoata aitamoata wayahina nui kamamaei Manua Vito‑pota nihenina, kate auyewaia nihenina eha uta‑vo‑vi‑aviniu. Ka ataina tuta udedewei taina deinake, iuna ataina tuta Satana ya veimea bagibagina.” \s1 Pita Iesu Vi‑ebuei \r (Mateu 26:57-58, 67-75; Marika 14:53-54, 66-72; Ioni 18:12-18, 25-27) \p \v 54 Wayahina, Iesu ipoyꞌ‑avini, ka itaini ineiei tau vi‑nomu ananina ya manua wayahina. Ka Pita enoma vi‑muniei.\x + \xo 22:54 \xt Mar 14:53-54.\x* \v 55 Ka manua upuna wayahina taui Iesu ipoyꞌ‑avini inau‑hohona ka avaha ai ipoui. Ka Pita omo ka nui imanuena. \v 56 Ka aitam tau paisewa vavinena avaha Pita manuena dueyei, e habuhabui wayahia ivona, “Onoto taina Iesu nui adueyei.” \p \v 57 Ka Pita vi‑ebua, ivona, “Vavinem, eha tauna atꞌ‑anamane.” \p \v 58 Ka munia, tuta eha ani‑hoina iakwa wayahina, aitam onoto Pita dueyei, e vonei, ivona, “Kadu wamke aitam a tau vi‑muni‑waiwai wayahia!” \p Ka Pita ivona, “Ia! Yauke eha!” \p \v 59 Ka babau aitamoata munia, e kadu aitam onoto yaiana wayahia ivona, “Eha vitupu, onoto taina tauna nui ini‑awana. Iuna ya ponaitu vivane me Galili yai ponaitu!” \p \v 60 Ka Pita vonei, ivona, “Eha! Avonem eha atꞌ‑anamane aviani wayahina evonavona!” Ka Pita ya vonana eha ta‑iakwa, ka kamkam onotona toutou. \v 61 Ka Kauvea magigino, e matana onei Pita matana wayahina, ka dune‑vi‑anai. Ka Pita Iesu yana vona nuani tutana Kauvea ivona, “Ataina naona evi‑ebueu tuta aitonu wayahia, ka munina kamkam onotona yana tou.” \v 62 Wayahina, Pita nuana ivita ananina, e iopu vuvunaha ka tou vi‑mohai, iuna ya ini‑yauyau ani‑vainena. \p \v 63 Ka tau nau‑havia‑naia Iesu idune‑vi‑avini ivi‑putu ivi‑waipoei ka ivunuvunui. \v 64 Ka kadu matana ana bwaꞌ iyohoni, ka yai vi‑waipo wayahina ivunuvunui, ka ivi‑tanatanaiei, ivona, “Wamke tau apa‑taputapu aitam, a? Akanai ka, koiaka vunum?” \v 65 Ka kadu vona goyona habuhabuna wayahina imana‑giboei deina. \s1 Ononotoi Anani Iesu Ivi‑tanatanaiei \r (Mateu 26:59-66; Marika 14:55-64; Ioni 18:19-24) \p \v 66 Ka waganai gininia wayahina, me Iudea ai tau veimea inau‑hohona, vivane ononotoi anani, ka tau vi‑nomu mata‑genai, ka kadu veimea a tau viwavenena. Ka Iesu iomanei niwania ivi‑au‑mini. \v 67 Ka ivonei, ivona, “Aituhu wamke vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, akanai evoneai deina.” \p Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, \pi1 “Aituhu avonemi, eha uvitumahaneu,\x + \xo 22:67 \xt Ioni 3:12.\x* \v 68 ka aituhu avi‑tanaiemi, ‘Aviani wayahina eha uvitumahaneu, vivane yauke Tau Ito‑yavuha?’, eha uvona‑nau‑patau tunuhina. \v 69 Ka tuta tepakaia eha a ito‑vewana wayahina, yauke, Tauna Vi‑tomotau, amanuena Yaubada Bagibagi‑vainena ateina wayahina.”\x + \xo 22:69 \xt Dew 7:56.\x* \p \v 70 Wayahina, habuhabui ivi‑tanai‑havine, ivona, “Kaiwadi, wamke vivane Yaubada Natu‑hoina, a?” \p Ka vona‑nau‑patei, ivona, “Aituhu uvonavona wayahiu deina, yami vona tunuhina.” \p \v 71 Wayahina, taui matataui ivona, “Akanai. Eha nau‑wawanika mani tomotau kavaniahei ya goyona ihaeyei wayahikaia. Iuna avaha yana vona vitupu kanononi, ka vonana ana heta wayahina nau‑wawanika kadewa‑yaiyaiei.” \c 23 \s1 Pilate Iesu Vi‑tanatanaiei \r (Mateu 27:1-2, 11-14; Marika 15:1-5; Ioni 18:28-38) \p \v 1 Wayahina, tau nau‑hohona‑naia habuhabui imini, e Iesu itaini ineiei me Rom ai tau veimea ananina Ierusalem nihenina wayahina, ana wava Pilate. Ka yokoia yai nuanua vivane Pilate yai nuanua Iesu wayahina nꞌ‑awaehei. \v 2 Ka ivi‑putu Iesu imana‑giboei Pilate matana, ka ivitupu wayahina, ihaeyei, ivona, “Onoto taina ya viwavenena anononi, ka ya nuanua itoai me Isiraeli habuhabuai Sisa\em V\em* ya takesi\em V\em* avihahaiei. Ka apaina itomi me Rom unua‑goyo wayahiaia dewana wayahina. Kadu tauna ana heta wayahina vonavona, ‘Yauke vivane Tau Ito‑yavuha, aitam kini\em V\em*.’” \p \v 3 Wayahina, Pilate Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Kaiwadi, wamke me Iudea yai kini\em V\em*, a?” \p Akaka Iesu vonei, ivona, “Ika, yam vonana deinake.” \p \v 4 Wayahina, Pilate tau vi‑nomu mata‑genai‑naia ka yokoia vonei, ivona, “Eha aitam onoto taina ya goyona ata‑vaniahe.” \p \v 5 Ka taui vona panina iboui, ivona, “Me Iudea habuhabuai avitana‑wahewahe kadu anau‑vonuvonu, iuna onoto taina ya nau‑wahe wayahina dewa‑panieai. Tauna vi‑putu papani Galili nihenina, ka kadu omo baina wayahina dedewei aitamoata deina!” \s1 Iesu Ineiei Erodi Matana \p \v 6 Ka Pilate avaha yai vonana nononi, e vi‑tanaiei, ivona, “Kaiwadi, onoto taina vivane me Galili, a?” \p \v 7 Ka taui ivona, “Ika.” \p Wayahina, Pilate veimeyei ineiei Kini\em V\em* Erodi wayahina, iuna papani Galili vivane Erodi ya pai veimea. Ka auyewana wayahina Erodi meagai Ierusalem nihenina mamaei.\x + \xo 23:7 \xt Luk 3:1.\x* \p \v 8 Ka ineiei Erodi wayahina, ka Erodi ya dewa‑haiawa nui dueyei. Iuna nonova a itoava auyewana wayahina Erodi potapota‑wayohe na‑dueye. Iuna tomotau voneyei Iesu paisewa bagibagina dedewei. Ka Erodi ya nuanua ananina aitam dewa‑bagibagina na‑dueyei matana. \v 9 Wayahina, Erodi vi‑tanai habuhabui wayahia Iesu vi‑tanatanaiei, kate Iesu eha aitam wayahia ta‑nau‑pata. \v 10 Ka tuta aitamoata wayahina tau vi‑nomu mata‑genai, kadu veimea a tau viwavenena yai nua‑goyo ananina nui iapa‑goyogoyoei Erodi matana. \v 11 Ka kadu Erodi tauna ya tau nau‑havia nui Iesu ivi‑waipoei kadu ivinepei. Ka kini\em V\em* ana kwama ivi‑weteni yai pai vinepa wayahina, e ivi‑tune‑havinei Pilate wayahina. \v 12 Ka nonova a itoava auyewana wayahina Erodi ka Pilate ainua ivi‑mohi‑pata, ka auyewana wayahina ivi‑niana. \s1 Pilate Iesu Yanꞌ Aniga Awaehei \r (Mateu 27:15-26; Marika 15:6-15; Ioni 18:39–19:16) \p \v 13 Ka Pilate tau vi‑nomu mata‑genai‑naia, ka ononotoi anani‑naia, ka tomotau yokoia honei inau‑hohona, \v 14 e vonei, ivona, “Onoto taina wayahiua uomanei, e uhaeyeu tauna tomotau dewa‑paniei me Rom ivi‑naua. Ka avaha matamia anau‑dadani, ka eha aitam aviani wayahina uvitevitei ata‑vaniahe. \v 15 Kadu Erodi deina, eha aitam goyona wayahina ta‑vaniahe. Wayahina, tauna vi‑tune‑mavineu. Ka habuhabumi avaha uanamanei, onoto taina eha aitam dewa goyona ta‑dewe. Wayahina, eha nau‑wawani patana aniga na‑vaniahe. \v 16 Akaka a dewa‑yaiyai yavunai ana heta wayahina aveimeyei. Na‑iakwa, ana‑ito‑yavuhi. Ana pata deina.” \v 17 \f a \fr 23:17 \ft Ataina tuta tau nua‑uya habuhabui ivoneka mataina 17 nonova mamaei eha Luke ya iginuma, kate mani tomotau ginumi deina, ka munia mamaei. Wayahina, ataina tuta wayahina vo‑vine habuhabui mataina 17 ivo‑haini.\f* \p \v 18 Ka yoko‑naia avaha Pilate ya vonana inononi, ivi‑honei movi ani‑vainena wayahina, ka ivihahaiei, ivona, “Tauna nau‑wawani nꞌ‑aniga! Itoai yama nuanua Barabasa ena‑ito‑yavuhi wayahiaia.” \v 19 (Nonova Barabasa‑nana tupwai tomotau eta‑naoi idewa‑paniei, e me Rom ivi‑naua, kadu tauna tomotau nau‑vi‑anigi. Wayahina, me Rom ipoyꞌ‑avini, ka manua yohona nihenina iyohoni mamaei.) \p \v 20 Ka Pilate nuanuana Iesu na‑ito‑yavuhi. Wayahina, yokoia viama‑havine wayahina. \v 21 Kate taui ivi‑hone‑havihavine movi bagibagina wayahina, ivonavona, “Ai nahanahana wayahina etutu‑pwatei! Ai nahanahana wayahina etutu‑pwatei!” \p \v 22 Pilate yana vona vꞌ‑itonuna wayahina vi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina atutu‑pwatei? Ya goyona aviani? Eha aitam ya goyona patana aniga wayahina ata‑vaniahe. Wayahina, yau nuanua adewa‑yaiyaiei ana heta. Na‑iakwa, ana‑ito‑yavuhi, ka ana pata deinake.” \p \v 23 Kate yoko‑naia ivi‑honehone‑bagibagi, ivonavona, “Ai nahanahana wayahina etutu‑pwatei!” Ka eha ita‑genuana. \v 24 Wayahina munia, Pilate awaehei, e Iesu yanꞌ aniga veimeyei. \v 25 Ka onoto‑nana nonova tomotau eta‑naoi idewa‑paniei, vivane tau nau‑vi‑aniga aitam iyohoni manua yohona nihenina mamaei ito‑yavuhi, yokoia yai nuanua deina. Ka kadu Pilate yokoia yai nuanua Iesu wayahina awaehei deina. \s1 Iesu Itutu‑pwatei \r (Mateu 27:32-44; Marika 15:21-32; Ioni 19:17-27) \p \v 26 Ka Iesu ineiei itaini etawana vivane itutu‑pwatei. Ka etawana wayahina aitam onoto ana wava Simoni ivaniahei, tauna me Sirene aitam, ka auyewana wayahina novi wayahina omomo megeia. Ka Iesu anꞌ ai nahanahana Simoni ivenei, ka inau‑vi‑nehenehei vivane Iesu vi‑muniei nꞌ‑avanei na‑omo tutu‑pwata a papani wayahina. \v 27 Ka yoko ananina Iesu ivi‑muniei, ka yoko‑naia nihenina vaivine tupwai tauna wayahina itoutou kadu ivi‑mohai ananina. \fig Vaivine tupwai tauna wayahina itoutou kadu ivi‑mohai ananina|alt="Women Weep While Jesus Dies" src="GS-IB04166.tif" size="span" loc="LUK 23:27" ref="23:27" \fig* \v 28 Ka Iesu magigino wayahia, e vaivinei vonei, ivona, “Itomi Ierusalem a vaivine eha nau‑wawanimi wayahiu uvi‑mohai. Kate nau‑wawanimi itomi taumi wayahimi kadu natunatumi wayahi uvi‑mohai. \v 29 Iuna tuta vitana ananina na‑omo. Ka auyewana wayahina uvonei, una‑vona, ‘Aituhu aviyaivia wayahikaia gagagani, taui vivane idewa‑haiawa, kadu aituhu aviyaivia wayahikaia nunui eha natui ivi‑nunu, taui idewa‑haiawa!’ Auyewana una‑vona deina. Iuna ami havia inꞌ‑omo, ka natunatumi ivunu‑neiei, ka uvi‑mohai ananina wayahina.\x + \xo 23:29 \xt Luk 21:23.\x* \v 30 Iginuma voneka deina, ivona, \b \q1 ‘Apaina tomotau oya wayahia ina‑ipupu, ina‑vona, \q2 “Oya, una‑peu tauai hetaia!” \q1 kadu oyaoyana wayahina ivi‑honei, ina‑vona, \q2 “Ubwaeai!” ’\x + \xo 23:30 \xt Ose 10:8; SiV 6:16.\x* \b \m \v 31 Iuna vona ahiahina, ataina tuta yauke, Tauna Vi‑tomotau, nui kamamaei. Yauke aitam ai yawayawaina deinake, kate taua eha aitam aviani tomotau taina wayahia. Iuna mosikuna ivi‑goyou. Ka apaina yauke eha wayahimia ata‑mamae. Ka auyewana wayahina, itomi ai pwavupwavuna deinake, ka auyewana wayahina, tomotau ivi‑goyo‑vainemi.” \p \v 32 Ka tau goyogoyona ainua kadu iepai, ka ineiei, e Iesu nui inau‑vi‑anigi. \v 33 Ka aitam papani wayahina ivinꞌ‑omo ana wava Ununu‑kabwa. Ka papani‑nana wayahina ai nahanahana tanopia iboui, ka Iesu itutu‑pwatei, e ivi‑tupa‑gumi, ivi‑au‑mini. Ka tau goyogoyo‑naia ainuai kadu ai nahanahana wayahia itutu‑pwatei, ka aitam Iesu ateina, e vꞌ‑inuana Iesu akenina ivi‑tupa‑gumi ivi‑au‑mini‑neiei. \v 34 Ka Iesu ivona, “Amau, yau nuanua tomotau taina enua‑piahi, iuna taui mwagemwagei, ka aviani idedewei ataina, eha itꞌ‑anamane.” Ka tau nau‑havia‑naia Iesu ana kwama iepei, e wayahia iviam‑wanene, ka aituhu koiaka wayahia viam‑wanene wayahina ivane, akanai tauna kwamana vituei.\x + \xo 23:34 \xt Sam 22:18.\x* \p \v 35 Ka yoko‑naia inau‑hohona imimini ka idunedune, ka yai tau eta‑naonao Iesu ivi‑waipoei, ivonavona, “O, mani tomotau ito‑yavuhi. Aituhu Yaubada vi‑nua‑dadanei vivane yaka Tau Ito‑yavuha, akanai ataina tuta nau‑wawani ana heta na‑ito‑yavuhi.”\x + \xo 23:35 \xt Sam 22:7-8.\x* \p \v 36 Ka tau nau‑havia‑naia kadu ivinꞌ‑omo matana ka ivi‑waipoei. Ka waina\em V\em* yuyuna iomanei, e itune‑vaneyei.\x + \xo 23:36 \xt Sam 69:21.\x* \v 37 Ka ivona, “Aituhu wamke vivane me Iudea yai kini\em V\em*, akanai nau‑wawanim ena‑ito‑yavuhim.” \p \v 38 Ka anꞌ ai nahanahana unununa wayahina pai iaiava iginumi iboui, e tomotau ya goyona inꞌ‑anamanei, ka pai iaiavana ivona, “\sc onoto taina me iudea yai kini\sc*\em V\em*.” \p \v 39 Ka tau goyogoyona aitam kadu apa‑goyogoyoei, ka yapoi, ivona, “Kaiwadi, wamke Tau Ito‑yavuha o eha? Aituhu wamke vivane Tau Ito‑yavuha, akanai nau‑wawanim am heta ena‑ito‑yavuhim, kadu ena‑ito‑yavuhiai!” \p \v 40 Kate tau goyogoyona papanina wayahina a niam yapoi, ivona, “Ia! Kaiwadi, Yaubada eha ematamataute, a? Iuna aka itonu aka dewa‑yaiyai aitamoata kavaniahei. \v 41 Ka vona ahiahina, aka inua aka dewa‑yaiyai taina akanai, iuna dewa goyona kadewei, kate onoto taina eha aitam yana dewa goyona.” \p \v 42 Wayahina, onoto‑nana Iesu viamei, ivona, “Iesu, apaina yam pai veimea evaniahei, ka yau nuanua auyewana wayahina enuaniu.” \p \v 43 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Vona ahiahina, ataina tuta wayahina wamke yauke nui papani ahihi‑vainena kavaniahei, ka tenoke wayahina kamaꞌ‑vavaha.” \fig Ataina tuta wayahina wamke yauke nui papani ahihi‑vainena kavaniahei|alt="Jesus Speaks to the Thief from Cross" src="GS-IB04165.tif" size="span" loc="LUK 23:42-43" ref="23:43" \fig* \s1 Iesu Yawaina Iakwa \r (Mateu 27:45-56; Marika 15:33-41; Ioni 19:28-30) \p \v 44 Ka tutana auyewa pouna vinꞌ‑omo, papani habuhabuna vi‑novanei a itoava babau aitonu iakwa wayahina. \v 45 Dewana vinꞌ‑omoi iuna babau eha ya maheta. Kadu Manua Vito‑pota anꞌ awa‑pota mamanaina nihenina am‑yehi‑nuei.\x + \xo 23:45 \xt Ebe 6:19-20; 10:19-20.\x* \v 46 Ka Iesu movina ananina wayahina vi‑hone, ivona, “Amau, nuau nimama aboui.” Ka ya vonana nau‑yehai, e yawaina iakwa. \p \v 47 Ka me Rom yai tau nau‑havi‑naia ai tau eta‑naonao dewana dueyei, ka tauna Yaubada awa‑davei, ivona, “Vona ahiahina, onoto taina onoto tunutunuhina, eha tau goyona.” \p \v 48 Ka kadu tau mata‑wapuwapu habuhabui papani‑nana inau‑hohona idunedune avaha dewana idudueyei, e ianamanei vivane dewa goyona idewei. Wayahina, yai nua‑vita nui imavina yai megeia. \v 49 Ka Iesu yaiana habuhabui, ka kadu vaivinei nonova papani Galili wayahina ivi‑muni‑waiwaiei, taui enoma imimini, ka kadue Iesu yanꞌ aniga idudueyei. \s1 Iesu Tau Matena Unuvovoa Iboui \r (Mateu 27:57-61; Marika 15:42-47; Ioni 19:38-42) \p \v 50-51 Aitam onoto ana wava Iosepa mamaei, ka tauna me Iudea yai tau eta‑naonao aitam, ka ya meagai ana wava Arimatea. Ka tauna onoto ahiahina ka tunutunuhina, ka tauna mani tau eta‑naonao yai vi‑nua‑dadana Iesu wayahina vihahaiei, iuna ya nuanua ananina Yaubada ya pai veimea na‑vaniahei. \v 52 Ka onoto‑nana Pilate wayahina omo, ka Iesu tau matena viamei na‑tavuni. Ka Pilate awaehei deina. \v 53 Wayahina, Iosepa omo, ka Iesu tau matena ai nahenahea epe‑opuei, e umei kaleko lineni\em V\em* kavukavuna wayahina. Iakwa, omanei, e boui unuvovoa. Ka unuvovo‑nana ikayoi hanu nihenina, guba deina, ka vovouna, eha aitam tuta tau mate nihenina ita‑bou. \v 54 Ka auyewana auyewa pai vo‑vi‑aiai, iuna tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, me Iudea yai tapanono vi‑putu babau onuonu ana tuta wayahina. Akaka Iosepa yana dewa dewa‑kwayavoni. \p \v 55 Ka vaivinei Iesu nui papani Galili wayahina ivinꞌ‑omo, taui Iosepa ivi‑muniei, ka a unuvovo‑nana idudueyei vivane tau matena a pai vi‑ai ana dune medeina. \v 56 Ka imavina yai manua wayahina, e pai mau ahiahina bunama ahiahina nui ivinevinei ivo‑vi‑aiaia. Ka taui yai nuanua Iesu tau matena ibuyoi bunamana wayahina, e ivaivani deina. Kate auyewana wayahina taui eha ai pata, iuna auyewa tapanono. Wayahina, nau‑wawani ivi‑yawai Iginuma veimeyei deina.\x + \xo 23:56 \xt NiT 20:10; V.V 5:14.\x* \c 24 \s1 Unuvovona Awakabina, Iesu Yawayawaina! \r (Mateu 28:1-10; Marika 16:1-8; Ioni 20:1-10) \p \v 1 Ka mana‑navia aina wiki anꞌ auyewa naona, ka mata‑hamwahamwanina wayahina, vaivine‑naia bunama‑nana avaha ivo‑vi‑aiaia iepei iomanei unuvovoa. \v 2 Ka tutana iomo unuvovoa, idueyei awana a pai bou‑pota hanu avaha ibuge‑mavinei. \v 3 Ka unuvovo‑nana inui, ka nihenina eha Kauvea Iesu tau matena ita‑dueye. \v 4 Ka nuai vi‑tupatupa dewaia wayahina, ka tutana unuvovo nihenina imimini, vo‑kwayavonina onoto ainua nepeia imimini. Onoto‑naia ai kwama ana dune kavukavu‑vainena, vonaina deina. \v 5 Ka vaivine‑naia imatamatauta ananina, wayahina ipeu iaiwaodu tepaia tanopia. Ka ononotoi vonei, ivona, “Aviani wayahina onoto yawayawaina unenenei tau aniga ya papani nihenina? \v 6 Tauna eha baina. Avaha mini‑havine! Ya vonana wayahimia unuani. Nonova papani Galili nihenina nui umamaei, ka tauna vonemi, ivona,\x + \xo 24:6 \xt Luk 9:22.\x* \v 7 ‘Yauke, Tauna Vi‑tomotau, nau‑wawaniu iam‑veneneyeu tau goyogoyona wayahia, e ai nahenahea itutu‑pwatau, ka auyewa vꞌ‑itonuna wayahina anigea amini‑havine.’” \v 8 Ka avaha inononi, e vaivine‑naia ya vonana tanoi inuani. \p \v 9 Ka unuvovo ini‑tawanei, ka imavina Iesu a tau hae ai yau 11 wayahia, ka dewaia taina imataedai, kadu mani tomotau nui imamaei imataedai deina. \v 10 Ka vaivine‑naia ai wava vivane Mari me Magidala, e Ioana, e kadu aitam Mari (taui Iamesa ayona), ka kadu mani vaivine tupwai nui. \v 11 Ka tau hae‑naia eha vaivine‑naia yai vona ita‑vitumahane, ka inuanua vaivine‑naia ivi‑kwavakwava, o viviwava viam‑nonona inau‑viviwavei. \v 12 Kate Pita mini, ka nau‑bwanunua unuvovoa, ka iwaodu tupwana ka matana onei nihenina, ka tau matena a pai bwaꞌ kalekoata lineni\em V\em* ana heta imamaei dueyei. Ka nuana vi‑tupatupa ananina dewaia wayahina, ka unuvovona ni‑tawanei. \s1 Iesu Ya Vinꞌ‑omana A Tau Vi‑muni‑waiwai Ainua Wayahia \r (Marika 16:12-13) \p \v 13 Ka auyewana wayahina Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ainua ineine aitam meagai ana wava Emausi wayahina. Ka meagaina ana bana Ierusalem wayahina ai yau 10 kilomita\em V\em* deina. \v 14 Ka ainuai ineine ka dewaia habuhabui avaha Iesu wayahina ivinꞌ‑omo wayahia iaipuipupu. \v 15 Ka ivenavenau ka iaipuipupu, ka Iesu vinꞌ‑omo wayahia, ka nui ineine \v 16 kate tauna eha tꞌ‑awaehe inꞌ‑anamane tauna koiaka. \p \v 17 Ka vi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina uaipuipupu tutana uvenavenau etawana?” \p Ka taui yai nua‑vita nui matai ione tanopia, ka etawana imini‑vaneneha. \v 18 Ka aitam wayahia ana wava Kileopasi Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Vona ahiahina, wamke am heta‑ohota meagai Ierusalem nihenina mwagemwagem dewaia wayahi ivinꞌ‑omo auyewa aitonuata iakwa wayahia, a?”\fig “Aviani wayahina uaipuipupu tutana uvenavenau etawana?”|alt="Emmaus 1" src="GS-IB04174.tif" size="span" loc="LUK 24:15-27" ref="24:18" \fig* \p \v 19 Wayahina Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Avi dewaia?” \p Ka taui ivona, \pi1 “Dewaia ivinꞌ‑omo Iesu me Nasareta wayahina. Tauna tau apa‑taputapu aitam, ka Yaubada matana kadue tomotau habuhabui mataia ya vonaia kadu ya dewaia bagibagina. \v 20 Ka yaka tau vi‑nomu mata‑genai, ka aka tau veimea onoto‑nana iam‑veneneyei me Rom ai tau veimea Ierusalem wayahina, ka tauna yanꞌ aniga ai nahenahea veimeyei. Wayahina itutu‑pwatei. \v 21 Ka itoai anua‑vaniaha vivane tauna yaka Tau Ito‑yavuha‑nana, kadu anuanua apaina tauna me Isiraeli habuhabuka na‑ito‑yavuhika. Ka dewaia ivinꞌ‑omo, ka auyewa aitonu avaha iakwa.\x + \xo 24:21 \xt Luk 19:11; Dew 1:6.\x* \v 22-23 Ka ataina mata‑hamwahamwanina tupwai vaivine yama yoko wayahina iomo unuvovoa, e imavina, ka itoai nuai vi‑tupatupa yai mataeda wayahiaia wayahina. Iuna ivoneai Iesu tau matena avaha maiova, kadu ivoneai anelose idueyei yai dune nihenina, ka anelose‑naia ivonei Iesu vivane yawayawaina. \v 24 Wayahina, ononotoi tupwai wayahiaia inau‑bwanunua iomo unuvovo‑nana wayahina. Ka vona ahiahina, dewa habuhabuna ivaniahei vaivinei yai hae wayahiaia deina, ka eha Iesu tau matena ita‑dueye.”\x + \xo 24:24 \xt Ioni 20:3-10.\x* \p \v 25 Ka Iesu vonei, ivona, “Ia! Vona ahiahina, itomi mwagemwagemi ananina! Iuna tuta tuta eha memeanina wayahimia tau apa‑taputapu yai iginuma aitamoata aitamoata uvitumahane! \v 26 Nonova tau apa‑taputapu dewaia tanoi habuhabui ivinꞌ‑omo Tau Ito‑yavuha wayahina iapa‑taputapuei, vivane naona tauna ana inahe vaniahei, ka munia didigana vaniahei.”\x + \xo 24:26 \xt Luk 9:22.\x* \p \v 27 Akaka tauna vi‑putu Mosese ya iginuma wayahina, ka neine tau apa‑taputapu habuhabui yai iginuma wayahina, ka mataina habuhabui tomatomani inononi, e iginuma habuhabui ana heta wayahina ai anamana vo‑vi‑mahetei ianamane‑vidohei.\x + \xo 24:27 \xt Sam 22:1-21; Isa 53.\x* \p \v 28 Ka meagai Emausi wayahina ivi‑maupwani, ka Iesu matana onei etawana tepaia, tauna ya nuanua meagai omo‑nei deina, eha vi‑yawai. \v 29 Wayahina, taui iviamei bagibagina, ivona, “Eha eneine, kate baina wayahiaia evi‑yawai yama manua nihenina. Iuna tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina babau na‑onu, ka auyewa taina avaha iakwa.” Wayahina, awaehei nui yai manua inui. \p \v 30 Ka tutana iamam, Iesu ai palaua epei, nau‑kaiwa Yaubada wayahina, pakeui, e vo‑patai. \v 31 Ka nuai am‑haui, ka ianamanei onoto‑nana vivane Iesu. Ka tauna wayahia maiova. \v 32 Ka ainuai ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Vona ahiahina, tutana etawana kaomomo ka tauna Iginuma vo‑vi‑maheteka, akanai nuaka epei, a?” \p \v 33 Wayahina, ainuai imini‑kwayavoni, e imavina Ierusalem wayahina, ka tau hae ai yau 11 ivaniahei, ka tupwai tomotau nui inau‑hohona imamaei, \v 34 ka taui inau‑hohona habuhabui ivonavona, “Vona ahiahina, yaka Kauvea avaha anigea mini‑havine, ka Simoni avaha dueyei.”\x + \xo 24:34 \xt 1Ko 15:4-5.\x* \v 35 Iakwa, e ainuai ivi‑putu, ka aviani vinꞌ‑omo etawana yokoia imataedai, vivane etawana nui ivenavenau, kadu medeina tauna ianamanei tutana palaua pakeui mataia. \s1 Aviani Iesu A Tau Vi‑muni‑waiwai Nau‑wawani \r (Mateu 28:16-20; Marika 16:14-18; Ioni 20:19-23; Dewa 1:6-8) \p \v 36 Ka yaiai nui dewaia wayahia iaipuipupu, ka Iesu vinꞌ‑omo ka niwania mimini, ka vonei, ivona, “Kaiwa ananina. Yau nuanua nua gomagomanina uvaniahei.” \p \v 37 Ka avaha idueyei, nuai vi‑tupatupa ananina kadue imatamatauta ananina. Iuna inuanua unupa idudueyei.\x + \xo 24:37 \xt Mat 14:26.\x* \v 38 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Aviani iuna unua‑vita, ka aviani iuna uva‑hamwahamwana nuami nihenina? \v 39 Nimau kadu aeu udueyei, ka ininiu uvo‑dadani. Ka unꞌ‑anamanei vivane yauke taua. Unupa eha na ininina, kadu unupa eha na numanumana, kate ainuai wayahiua.” \p \v 40 Ka avaha vonei deina, nimana kadu aena viwavenei idueyei. \v 41 Ka taui nuai vi‑tupatupa ananina, kadu idewa‑haiawa ani‑vainena, iuna eha memeanina ivitumahane vivane Iesu idudueyei. Wayahina tauna vonei, ivona, “Aniani baina wayahimia, o eha?” \v 42 Ka iana avaha ibou‑anai ivenei \v 43 e mataia ania. \p \v 44 Iakwa, vonei, ivona, “Nonova nui kamamaei avonemi deinake. Iuna apa‑taputapu aitamoata aitamoata wayahiu Iginuma nihenina nau‑wawani ivinꞌ‑omoi. Apa‑taputapu tupwai Mosese ya veimea nihenina imamaei, ka tupwai tau apa‑taputapu yai iginuma nihenina imamaei, ka kadue tupwai Buki Sam nihenina imamaei.”\x + \xo 24:44 \xt Luk 9:22.\x* \p \v 45 Ka avaha Iesu vo‑vi‑mahetei deina, nuai tana‑hau‑neiei, e ai pata Iginuma anꞌ anamana ianamanei. \v 46 Ka tauna wayahia ivona, \pi1 “Nonova tau apa‑taputapu iginumi vivane yauke, Tau Ito‑yavuha, nau‑wawaniu inahe ananina avaniahei, ka munia, auyewa vꞌ‑itonuna wayahina anigea amini‑havine. \v 47 Ka dewaia munia, nua‑vinana kadu goyona a nua‑piaha unau‑waheyei tau maꞌ tanopi habuhabui wayahia au wavea. Ka baina Ierusalem nihenina uvi‑putu unau‑wahe, ka tanopi habuhabuna ututu‑vivini. \v 48 Itomi avaha dewaia habuhabui udueyei. Wayahina, itomi ami pata uvi‑tau hae wayahiu.\x + \xo 24:48 \xt Ioni 15:27; Dew 1:8.\x* \v 49 Ka Amau am‑venena‑kavovo vona‑dabedabeyei, vivane bagibagi wahuma wayahina. Ka bagibagi‑nana avi‑tunei na‑omo wayahimia. Wayahina, ataina a itoava auyewana wayahina, nau‑wawanimi meagai taina nihenina umamaei ka am‑venena‑kavovona upotepotei.”\x + \xo 24:49 \xt Ioni 14:16; 15:26; Dew 1:4.\x* \s1 Iesu Mavina Wahuma \r (Marika 16:19-20; Dewa 1:9-11) \p \v 50 Ka ya vonana nau‑yehai, e eta‑naoi iomo meagai Betani a papani wayahina. Ka nimana tune‑vaneyei ka nau‑iaiavai. \v 51 Ka nau‑iaiavana eha ta‑iakwa, ka niwanina ni‑tawanei ivane wahuma wayahina.\fig Iesu nimana tune‑vaneyei ka nau‑iaiavai|alt="Jesus Taken Up To Heaven" src="GS-IB04179.tif" size="col" loc="LUK 24:51" ref="24:51" \fig* \v 52 Ka taui iawa‑davei, ka yai dewa‑haiawa ananina nui imavi‑havine Ierusalem wayahina. \v 53 Ka auyewa aitamoata aitamoata wayahina Manua Vito‑pota nihenina imamaei, ka Yaubada iapa‑vidovidohei. \m Ana pata deina. \m \sig Yauke Luke\sig*