\id JHN - Minaveha NT [mvn] -Papua New Guinea 2008 (DBL 2017) \h Ioni \toc1 Iesu Vaneana Ahiahina Ioni Wayahina \toc2 Ioni \toc3 Ioni \mt2 Iesu Vaneana Ahiahina \mt1 Ioni \mt2 Wayahina \is1 Buki Taina Wayahina \ip Buki taina a tau ginuma vivane Ioni. Tauna Iesu a tau vi‑muni‑waiwai aitam, ka amana ana wava Sebedi, ka akana ana wava Iamesa. Ka Iesu ainuai vi‑honei ivi‑muniei, ka dewana kana‑iavi Mateu 4:21 nihenina, ka Marika 1:19 nihenia. Ka kadu Luke 5:10 voneka Ioni vaneina Iamesa ainua, ka Pita vaneina Aniduru ainua nui ipaipaisewa inau‑agida. \ip Ka Mateu, ka Marika, ka Luke aitonu yai iginuma a venavenau tupwana aitamoata, kate Ioni ya iginuma a venavenau tunina. Taui yai iginuma nihenina Iesu ya dewa‑bagibagina habuhabui itotohi, kate Ioni eha. Ioni Iesu ya dewa‑bagibagina ai yau 8 ai heta tomani akanai. \ip Ka Mateu, ka Marika, ka Luke \bk Awaeha Naona\bk* anꞌ apa‑taputapu habuhabui itomatomani ka yai nuanua ivo‑vi‑maheteka medeina Iesu ya dewaia apa‑taputapu‑naia inau‑yehai. Taui iginuma deina, iuna yai nuanua me Iudea iviwavenei Iesu vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, tauna wayahina tau apa‑taputapu iapa‑taputapu. \ip Kate Ioni nuanua taui eha me Iudea wayahika. Ka tauna ya iginuma nihenina viwaveneka pai ainana imamaei vivane viviwava taina kavitumahanei. Ioni mayamayau tunina tunina veneveneka, e aka pata Iesu yana vona kana‑nua‑haui. Mayamayau tupwai taina: Iesu vivane yawai ana vona (1:1), ka yawai anꞌ aniani (6:35), ka tau maꞌ tanopi ai maheta (8:12), ka awa sipi\em V\em* wayahi (10:7), ka sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina ahiahina (10:11), ka yawai a etawana (14:6), ka kadu manawa (15:5). \ip Ioni ya pai mini ananina kavaniahei 20:31 nihenina. \ipi “Dewa‑bagibagi‑vainei aitonuata wayahi aginumi buki taini nihenina akanai. Ka itomi ami pata dewaia tanoi una‑iaiavi, uvitumahanei Iesu vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, ka kadu uvitumahanei tauna vivane Yaubada Natu‑hoina. Ka yami vitumahana wayahina ami pata yawai‑vavaha uvaniahei Iesu a wavea.” \c 1 \s1 Pai Vi‑putu \s2 Yawai Ana Vona Vi‑tomotau \m \v 1 Naona Vona mamaei, e Vonana Yaubada nui imamaei, kadu Vonana vivane Yaubada.\x + \xo 1:1 \xt Ioni 17:5; 1Io 1:1-2; SiV 19:13.\x* \v 2 Naona Vonana Yaubada nui imamaei. \p \v 3 Dewa habuhabuna Vonana wayahina ivinꞌ‑omo, ka aituhu Vonana eha, dewa habuhabuna eha.\x + \xo 1:3 \xt 1Ko 8:6; Kol 1:16-17; Ebe 1:2.\x* \v 4 Yawai‑hoina Vonana nihenina mamaei, ka yawai‑nana Maheta veneka.\x + \xo 1:4 \xt Ioni 5:26.\x* \v 5 Kadu Maheta‑nana novanovana nihenina tapa‑yayai, kate novanovana eha ana pata Maheta‑nana na‑weu.\x + \xo 1:5 \xt Ioni 3:19.\x* \s2 Yaubada Ioni Tau Bapitaiso Vi‑tunei \p \v 6 Ka Yaubada onoto aitam vi‑tunei, ana wava Ioni.\x + \xo 1:6 \xt Mat 3:1; Luk 1:13-17, 76.\x* \v 7 Tauna aitam tau hae Maheta wayahina, ka omo tomotau hae‑nana inononi, e munia Maheta‑nana ivitumahanei. \v 8 Ka Ioni eha Maheta‑nana, kate Ioni omo vi‑tau hae Maheta‑nana wayahina. \v 9 Ka tuta‑nana wayahina, Maheta‑ohota a vinꞌ‑omo tanopia avaha vi‑maupwanina. Ka tauna habuhabuka vo‑vi‑maheteka.\x + \xo 1:9 \xt Ioni 8:12.\x* \p \v 10 Vonana avaha omo tanopia, ka tanopia mamaei. Ka tanopi‑nana a vevewana vinꞌ‑omo Vonana wayahina, kate tau maꞌ tanopi eha itꞌ‑anamane tauna koiaka. \v 11 Ka kadu tauna omo yana yoko wayahia, kate taui eha ita‑nau‑kaiwe. \v 12 Kate aituhu aviyaivia inau‑kaiwei kadu ivitumahanei vivane tauna Tau Ito‑yavuha‑nana, akanai tauna awaehei taui Yaubada natunatuna. \v 13 Iuna taui itupua‑havine, ka tupua‑havinena eha ta‑vinꞌ‑omo tomotau dayahi wayahina, kadu eha ta‑vinꞌ‑omo tomotau yai nuanua wayahina, ka kadu eha ta‑vinꞌ‑omo onoto ya bagibagi wayahina. Eha‑ohota. Tupua‑havine‑nana vinꞌ‑omo Yaubada wayahina.\x + \xo 1:13 \xt Ioni 3:3-6; Ioni 2:11; 1Pi 1:23.\x* \p \v 14 Ka Vonana vi‑tomotau, ka nonova itoai nui amamaei. Yaubada didigana Natu‑hoina vene‑tamani, ka itoai avaha didigana adueyei. Ka am‑venena awawaehina kadu vona‑vavaha Vonana inau‑vi‑anai.\x + \xo 1:14 \xt Pili 2:7.\x* \p \v 15 Ka Ioni Vonana haeyei, ka vi‑hone movina ananina wayahina, ka ivona, “Onoto‑nana wayahina avonavona tutana ahaeyei, ‘Vivane aitam onoto muniua omomo, kate tauna vane‑tawaneu, iuna tauna avaha mamaei, ka munia yauke atupua aomo.’” \p \v 16 Ka tauna yanꞌ am‑venena awawaehina ananina wayahina nau‑iaiava ivinꞌ‑omo‑nananena, ka itoka tomotau habuhabuka avaha kavaniahei. \v 17 Iuna Yaubada ya veimea vinꞌ‑omo wayahikaia Mosese wayahina. Kate Yaubada yanꞌ am‑venena awawaehina kadu ya vona‑vavaha vinꞌ‑omo wayahikaia Iesu Tau Ito‑yavuha wayahina.\x + \xo 1:17 \xt NiT 34:28; Rom 6:14.\x* \v 18 Ka eha aitam koiaka Yaubada ana dune ta‑dueye, kate Natu‑hoina, tauna nau‑vana Amana madina wayahina, avaha Yaubada viwaveneka.\x + \xo 1:18 \xt NiT 33:20; Ioni 6:46; 1Ti 6:16.\x* \s2 Ioni Tau Bapitaiso Yana Hae \r (Mateu 3:1-12; Marika 1:1-8; Luke 3:15-17) \p \v 19 Ka me Iudea yai tau eta‑naonao Ierusalem nihenina imamaei. Ka tutana Ioni vi‑putu naunau‑wahe, taui tau vi‑nomu tupwai, kadu Levi yana yoko tupwai ivi‑tunei iomo Ioni wayahina, e ivi‑tanaiei, “Wamke koiaka?”\f a \fr 1:19 \ft Levi aitam dede me Isiraeli nihenina, ka nonova Yaubada Levi yana dede vi‑nua‑dadanei, taui ai heta ivi‑tau paisewa ya Manua Vito‑pota nihenina.\f* \p \v 20 Ka Ioni nau‑pata ahiahina kadu mahemaheina venei, ivona, “Yauke eha Tau Ito‑yavuha‑nana.” \p \v 21 Wayahina, ivi‑tanaiei, ivona, “Aituhu deina, koiaka wamke? Kaiwadi, wamke vivane Elidia, tauna na‑omo, ika?” \p Ka ivona, “Yauke eha.” \p Kadu ivi‑tanaiei, “Kadi wamke Tau Apa‑taputapu‑nana, tauna wayahina Mosese vonavona?” \p Ka Ioni vona‑nau‑pata, ivona, “Yauke eha.”\x + \xo 1:21 \xt V.V 18:15, 18; Mat 11:14.\x* \p \v 22 Wayahina, pai nau‑yehata ivi‑tanaiei, ivona, “Kaiwadi, wamke koiaka? Aviani yam vona taum wayahim, e itoai ama pata amavina, e ama tau vi‑tune amataedai?” \p \v 23 Wayahina, Ioni yai vi‑tanai‑nana nau‑patei, e si‑vinꞌ‑omanei tau apa‑taputapu ana wava Isaia ya iginuma wayahina, ivona, “Yauke aitam onoto anata nihenina avi‑honehone, avonavona, \b \q1 ‘Nau‑wawanimi Kauvea ya etawana uhadani, \q2 kadu tauna ya paisewa uvo‑vi‑meani.’ \b \m Wayahina, nau‑wawanimi yawaimi uvo‑vi‑tunuhi, e apaina Kauvea ya mataeda unononi.”\x + \xo 1:23 \xt Isa 40:3.\x* \p \v 24 Ka tau eta‑naonao tupwai Parisi ivi‑tunei iomo, \v 25 ka Parisi‑naia Ioni ivi‑tanai‑havinei, ivona, “Aituhu wamke eha Tau Ito‑yavuha‑nana, kadi wamke eha Elidia, kadi wamke eha Tau Apa‑taputapu‑nana, akanai mehenai tomotau evi‑bapitaisoei?” \p \v 26 Ka Ioni vonei, ivona, “Yauke daudaua tomotau avi‑bapitaiso‑neiei, kate tuta ataina wayahina aitam onoto niwanimia mimini, ka eha utꞌ‑anamane. \v 27 Ka tauna muniua omomo, kate yauke eha nau‑wawaniu anꞌ ae‑yapayapa ayavuhi, iuna tauna vane‑tawaneu.”\x + \xo 1:27 \xt Ioni 1:15.\x* \p \v 28 Dewaia tanoi habuhabui ivinꞌ‑omo papani Betani wayahina.\f a \fr 1:28 \ft Meagai ainua ai wava Betani imamaei. Aitam meagai Ierusalem nepena ana wava Betani. Tanoi wayahina Lasarusi ya meagai. Ka kadu aitam meagai kikituna anata nepena ana wava Betani. Nonova aituhu Ierusalem kani‑tawanei, e Daudau Ioridani kaubo‑tamani, e aituhu kana‑nei anata, tanoi kavaniahei. Tanoi wayahina Ioni Tau Bapitaiso naunau‑wahe kadu tomotau vi‑bapitaiso‑neiei.\f* Tanoi Ioni ya pai vi‑bapitaiso Ierusalem papanina Daudau Ioridani wayahina. \s1 Yaubada Yana Lami\em V\em* \p \v 29 Mana navia Ioni Iesu dueyei omomo wayahina, e Ioni tomotau vonei, ivona “Udu! Onoto tanoi, tauna Yaubada yana Lami\em V\em*, ka tauna tau maꞌ tanopi habuhabuka yaka goyona habuhabuna nꞌ‑epa‑yavunei yanꞌ aniga wayahina.\x + \xo 1:29 \xt Isa 53:6-7; 1Pi 1:18-19.\x* \v 30 Nonova onoto‑nana wayahina avonavona, tutana avonemi vivane, ‘Onoto aitamoata muniua omomo, kate tauna vane‑tawaneu, iuna tauna avaha mamaei, e munia atupua aomo.’\x + \xo 1:30 \xt Ioni 1:15.\x* \v 31 Ka nonova, auyewana wayahina, yauke eha atꞌ‑anamane koiaka tauna. Tanoi yauke itomi me Isiraeli avo‑vi‑aiaiemi, kadu daudaua avi‑bapitaisoemi. Ka ataina nau‑wawanimi tauna unꞌ‑anamanei.” \p \v 32 Ka hae‑nana wayahina Ioni Iesu haeyei, ivona, “Yaubada Nuana Ahihinata adueyei ana dune bunebune deina wahuma opu‑me, e Iesu wayahina itoha mamaei.\x + \xo 1:32 \xt Mat 3:16.\x* \v 33 Nonova eha atꞌ‑anamane koiaka tauna, ka Yaubada vi‑tuneu bapitaiso daudaua adedewei, e wayahiua haeyei, ivona, ‘Apaina Nuau edueyei na‑opu‑me, ka onoto wayahina na‑toha, ka apaina tauna Yaubada Nuana Ahihinata wayahina tomotau vi‑bapitaiso‑neiei.’” \v 34 Ka Ioni kadu vonei, ivona, “Yauke mataua dewana adueyei, wayahina ahaehaeyei vivane tauna Yaubada Natu‑hoina.”\x + \xo 1:34 \xt Mat 3:17.\x* \s1 Iesu A Tau Vi‑muni‑waiwai Naona \p \v 35 Ka mana navia, e Ioni tauna a tau vi‑muni‑waiwai ainua nui imimini, ka Iesu dueyei nepeia neine. \v 36 Wayahina, Ioni tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Onoto tanoi tauna Yaubada yana Lami\em V\em*.”\x + \xo 1:36 \xt Ioni 1:29.\x* \p \v 37 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ainua, avaha Ioni ya vonana inononi, ivi‑putu Iesu ivi‑muniei. \p \v 38 Ka Iesu magigino, dueyei, e vi‑tanaiei, ivona, “Aviani yami nuanua?” \p Ka taui ivona, “Rabi\em V\em*, aveta yam pai maꞌ?” (Rabi\em V\em* anꞌ anamana “yau tau viwavenena ananina”.) \p \v 39 Ka Iesu vonei, ivona, “Uvi‑munieu, e yau pai maꞌ udueyei.” Akaka auyewana ivi‑muniei, e ivinꞌ‑omo papani‑nana wayahina, e imamaei vinanavi. \p \v 40 Ka aitam Ioni a tau vi‑muni‑waiwai ainuai ana wava Aniduru. Tauna Simoni Pita taina.\x + \xo 1:40 \xt Mat 4:18-20.\x* \v 41 Ka Aniduru vo‑kwayavoni, e avaha akana vaniahei, vonei, ivona, “Simoni, avaha Mesaia‑nana\em V\em* avaniahei.” (Mesaia\em V\em* me Ebereu movi. A vo‑vina me Girisi movia Keriso\em V\em*, ka anꞌ anamana “Tau Ito‑yavuha”.) \v 42 Wayahina, Aniduru Simoni taini omanei Iesu wayahina. Ka tanoi wayahina Iesu Simoni dueyei, e vonei, ivona, “Wamke am wava Simoni, Ioni natuna. Kate am wava vovouna avenem Kepasi\em V\em*.” (Kepasi\em V\em* me Ebereu movi. A vo‑vina me Girisi movia Pita\em V\em*, ka anꞌ anamana “Hanu”.)\x + \xo 1:42 \xt Mat 16:18.\x* \p \v 43 Ka mana navia Iesu ya nuanua na‑nei papani Galili, wayahina ine, e tanoi onoto ana wava Pilipi vaniahei, e vonei, ivona, “Evi‑muni‑waiwaieu.” \p \v 44 Ka Pilipi ya meagai Betesaida, tanoi Pita ka Aniduru yai meagai. \v 45 E Pilipi ine, e tauna a niam ana wava Natanaela vaniahei, e vonei, ivona, “Avaha onotona avaniahei, e nonova tauna wayahina Mosese ya veimea nihenina ginumi, kadu tau apa‑taputapu yai iginuma nihenia ihaehaeyei, tauna onoto Nasareta, Iosepa natuna, ana wava Iesu.”\x + \xo 1:45 \xt V.V 18:18; Isa 7:14; 9:6; Ier 23:5; Ese 34:23.\x* \p \v 46 Ka Natanaela Pilipi ya vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Kaiwadi. Ana pata aitam aviani na‑ivaiteka Nasareta wayahina vinꞌ‑omo?” \p Ka Pilipi ivona, “Enꞌ‑omo, ka onotona edueyei.” Ka ainuai iomo Iesu wayahina. \p \v 47 Ka tutana Iesu Natanaela dueyei, Iesu tomotaui awaniana imimini vonei Natanaela wayahina, ivona, “Vona‑vavaha, onoto taina aitam me Isiraeli‑hoina, kadu eha aitam vitupu nihenina.” \p \v 48 Ka Natanaela Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Medeina eanamaneu?” Ka Iesu ivona, “Yauke amai‑dueyem madaiba iwaunina emamaei, e munia Pilipi honem.” \p \v 49 Aina wayahina Natanaela nuana vi‑tupatupa, e tauna Iesu vonei, ivona, “Tau Viwavenena, vona ahiahina, wamke Yaubada Natu‑hoina, ka wamke kadu me Isiraeli yama kini\em V\em*.”\x + \xo 1:49 \xt Mat 14:33; 16:16; Mar 3:11.\x* \p \v 50 Ka Iesu vonei, “Ana heta avonem tutana wamke madaiba iwaunina adueyem, e moviuata evitumahaneu? Ataina tuta pai dune aya‑kituna wayahima, ka apaina dewa anani edueyei.” \v 51 E Iesu kadu ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi apaina wahuma nꞌ‑am‑waei, e Yaubada yanꞌ anelose udueyei, ivanevane ka iopupu‑me yauke, Tauna Vi‑tomotau, hetaua.”\x + \xo 1:51 \xt Nao 28:12.\x* \c 2 \s1 Aitam Tavine Toneina Meagai Kana Wayahina \p \v 1 Ka avaha auyewa ainua iakwa, e tau vi‑meagai Kana tavine toneina idedewei Galili a papania. Ka tonei‑nana nihenina Iesu ayona imamaei. \v 2 Ka tomotau‑naia toneina idedewei tuyeha iva‑tawanei omo Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui wayahia, e inꞌ‑omo, e nui inꞌ‑am. Wayahina iomo. \v 3 Tutana yaiana ai waina\em V\em* ivꞌ‑iakwani, Iesu ayona imataedei, ivona, “Natu, waina\em V\em* habuhabuna avaha iakwa.” \p \v 4 Ka Iesu ivona, “Vavinemi, eha uveimeyeu, iuna yau paisewa eha ata‑vi‑putu. Apaina.”\x + \xo 2:4 \xt Ioni 7:30; 8:20.\x* \p \v 5 Ka tau paisewa tupwai imamaei, ka Iesu ayona taui ivonei, ivona, “Aviani tauna veimeyemi, udewei aitamoata deina.” \p \v 6 Ka tuta tanoi wayahina me Iudea yai dewa ivi‑muniei, e nimai kadu yai pai am‑itava inosinosia. Aituhu eha ita‑dewe tunuhina, taui inuanua ivi‑gawama Yaubada matana. Ka dewana wayahina, yai pai iwaha inau‑vevewanei hanu wayahina. Ka tonei‑nana wayahina pai iwaha‑naia ai yau 6 imamaei, ka Iesu dueyei. Ka pai iwaha‑naia awakabi ka anani, ana pata daudau ani‑vainena iaiwahi nihenia, 100 lita\em V\em* aitamoata aitamoata deina. \v 7 Wayahina, Iesu tau paisewaia vonei, ivona, “Pai iwaha awakabi taina daudau uvi‑nau‑vi‑anai.” Ka taui idewei deina, ka daudau ivane nau‑vi‑anai. \v 8 Akaka tauna vonei, ivona, “Daudau tupwana pai iwaha nihenia ugoia, e tau vi‑tonei wayahina uneiei.” Ka idewei deina. \p \v 9 Ka tau vi‑tonei‑nana daudau‑nana nim‑dadani, vivane tunina, eha daudau kate avaha vi‑waina, a nau‑dadana ahiahina. Ka tau vi‑tonei‑nana eha tꞌ‑anamane aveta wayahina waina\em V\em* tanoi iepei, ka tau paisewaia ai heta ianamanei. Wayahina, tau vi‑tonei‑nana tau tavine onotona honei, \v 10 e vonei, ivona, “Itoka yaka dewa tutuaina vivane naona waina\em V\em* ahiahina tomotau kavenei inimnim. Munia, avaha idewa‑haiawa ananina, waina\em V\em* goyona kavenei inim‑iaua. Kate wamke yam dewa tunina. Pai vi‑putu wayahina wamke waina\em V\em* ahihi‑vainena ehivei, e ataina tau paisewaia iomanei!” \p \v 11 Dewana Iesu ya dewa‑bagibagina naona ka iaiaya naona si‑vinꞌ‑omanei meagai Kana wayahina, papani Galili nihenina, ka tanoi tauna ya bagibagi tomotau viwavenei, akaka dewana wayahina a tau vi‑muni‑waiwai ivitumahanei. \p \v 12 Ka tonei‑nana munina, Iesu ka tauna ayona, ka vavaneina, ka kadu a tau vi‑muni‑waiwai nui iopu meagai Kapenaum wayahina, e tanoi auyewa tupwai imamaei.\x + \xo 2:12 \xt Mat 4:13.\x* \s1 Iesu Tau Aimwane Vo‑tahoi Manua Vito‑pota Wayahina \r (Mateu 21:12-13; Marika 11:15-17; Luke 19:45-46) \p \v 13 Ka avaha tuta vi‑hinahina me Iudea yai Itouvuha Toneina idedewei wayahina. Ka tuta‑nana wayahina Iesu ivane Ierusalem.\x + \xo 2:13 \xt NiT 12:1-27.\x* \p \v 14 Ka inu Manua Vito‑pota nihenina, ka tau aimwane imanuena dudueyei. Ka taui bulumakau\em V\em* ka sipi\em V\em* ka bunebune ai tau aimwane, kadu kina a tau vo‑vine yai tana‑pwaina wayahia imanuena Manua Vito‑pota nihenina imamaei. \v 15 Wayahina, manawa metametana epei, e vahitau Manua Vito‑pota wayahina vo‑taho‑neiei, kadu tau vo‑vine yai tana‑pwaina tutu‑bwata‑vine‑neiei, e yai kina tutu‑yavuyavunei, \v 16 e taui bunebune iaimwanei veimeyei, ivona, “Yami manua taina habuhabui baina wayahina uvituei ina‑opu! Eha Amau ya manua uvo‑vinei vivane yami pai aimwane!” \p \v 17 Ka a tau vi‑muni‑waiwai Iesu ya vonana inononi kadu ya dewana idueyei, e munia Iginuma inuani, vivane nihenina ivona, \b \q1 “Yaubada, yau nuanua yam manua wayahina \q2 nuau epei ani‑vainena.”\x + \xo 2:17 \xt Sam 69:9.\x* \b \p \v 18 Wayahina, me Iudea ai tau eta‑naonao iomo, e Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Avi iaiaya eviwaveneai adueyei, anꞌ‑anamanei koiaka am awaeha venem, e dewaia habuhabui ededewei?” \p \v 19 Ka Iesu wayahia ivona, “Aituhu manua taina ubwegei, auyewa aitonu na‑iakwa ayone‑havinei.”\x + \xo 2:19 \xt Mat 26:61; 27:40.\x* \p \v 20 Ka me Iudea ivona, “Ia! Vivane Manua Vito‑pota taina auyewa aitonu nihenia eyone‑havinei? Eha am pata! Enuani. Manua Vito‑pota taina ponimana ai yau 46 nihenia iyonayona, e apaina inau‑yehai.” \v 21 Kate Iesu eha Manua Vito‑pota wayahina ta‑vonavona, kate “manua” aitam vona baimina tauna ininina wayahina.\x + \xo 2:21 \xt 1Ko 6:19.\x* \p \v 22 Wayahina, tutana Iesu anigea mini‑havine, a tau vi‑muni‑waiwai Iginuma ana vona inuani, kadu Iesu yana vona wayahia inuani vivane ainuai yai hae aitamoata ya mini‑havine wayahina. E a tau vi‑muni‑waiwai hae‑naia ainuai ivitumahana‑vavahi.\x + \xo 2:22 \xt Luk 24:6-8; Ioni 12:16.\x* \s1 Iesu Tomotau Habuhabui Yai Nuanua Anamane‑yehai \p \v 23 Ka tutana Iesu Itouvuha Toneina Ierusalem nihenina mamaei, tomotau yoko Iesu ya dewa‑bagibagi idueyei, akaka dewaia wayahi ivitumahanei vivane tauna Tau Ito‑yavuha‑nana.\x + \xo 2:23 \xt Ioni 7:31.\x* \v 24 Ka Iesu tauna ya nuanua eha ta‑ipupu vuvunaha tomotaui wayahia, iuna tauna avaha tomotau habuhabui yai nuanua mai‑vi‑nua‑uyei. \v 25 Wayahina, eha aitam koiaka ana pata Iesu na‑vo‑vi‑mahete tomotau yai nuanua wayahi, iuna Iesu, aviani tomotau nuai nihenia mamaei, avaha anamane‑yehai. \c 3 \s1 Nikodemusi Iesu Vaniahei \p \v 1 Onoto aitam, ana wava Nikodemusi, tauna aitam Parisi, kadue me Iudea ai tau eta‑naonao aitam.\x + \xo 3:1 \xt Ioni 7:50; 19:39.\x* \v 2 Ka ioyoma tauna omo Iesu wayahina, e vonei, ivona, “Tau Viwavenena, itoai avaha anamanem Yaubada vi‑tunem eomo wayahiaia eviwaveneai. Iuna Yaubada ivaitem, e dewa‑bagibagi ededewei adudueyei. Aituhu Yaubada eha ta‑ivaitem, eha am pata dewa‑bagibagi ededewe.” \p \v 3 Ka Iesu nau‑patei, ivona “Memeanina nuam vi‑tupatupa, kate avonem nau‑wawanim wahuma wayahina etupueyei. Aituhu eha etupu‑havine, eha am pata Yaubada ya pai veimea edueye.”\x + \xo 3:3 \xt Mat 18:3; 1Pi 1:23.\x* \fig Aituhu eha etupua‑havine, eha am pata Yaubada ya pai veimea edueye|alt="Jesus With Nicodemus" src="GS-IB04111.tif" size="span" loc="JHN 3:2-21" ref="3:3" \fig* \p \v 4 Ka Nikodemusi Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Medeina yauke, onoto ananiu, atupua‑havine? Vona ahiahina, eha au pata ayou madia anu havine, e atupua‑havine.” \p \v 5 Ka Iesu nau‑patei, ivona, \pi1 “Memeanina nuam vi‑tupatupa, kate avonem, aituhu aviyaivia eha daudaua kadue Yaubada Nuana Ahihinata wayahina itupua, akanai taui eha ai pata Yaubada ya pai veimea wayahina ina‑nu.\x + \xo 3:5 \xt Ese 36:25-27.\x* \v 6 Ayoyoka wayahia katupueyei, vivane ininika ai heta. Kate tomotau nuai ai tupua‑havine Yaubada Nuana wayahina vinꞌ‑omo.\x + \xo 3:6 \xt Ioni 1:13.\x* \v 7 Eha enua‑tupatupa iuna avonavona, ‘Nau‑wawanimi wahuma wayahina utupueyei.’ \v 8 Tupua‑nana yahina yana huna deina. Aveta wayahina yahina ya nuanua na‑huna, akanai na‑huna deina. Eha am pata yahina eveimeye. Yahina putuna enononi, kate wamke eha etꞌ‑anamane aveta wayahina yahina omomo o kadi aveta wayahina neine. Ka aituhu aviyaivia Yaubada Nuana wayahina itupua‑havine, taui kadu deinake.” \p \v 9 Nikodemusi Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Yam vonana medeina anꞌ anamana?” \p \v 10 Akaka Iesu ivona, \pi1 “Ia! Wamke me Isiraeli yai tau viwavenena ananina aitam, kate yau vonana eha eta‑nua‑hau, a? \v 11 Memeanina nuam vi‑tupatupa, kate avonem dewaia avaha adueyei kadu dewaia avaha anamane‑yehai, akanai itoai dewaia ahaehaeyei wayahimia, kate itomi eha yama mataeda uta‑vitumahane. \v 12 Avaha dewaia memeanina tanopi taina wayahina ahaehaeyei wayahimia, kate eha hae‑nana uta‑vitumahane. Aituhu apaina dewaia vitana wahuma wayahina aviwavenemi, kaiwadi? Ami pata viwavene‑nana uvitumahanei? \v 13 Eha aitam wayahimia wahuma ta‑vane. Akanai yauke au heta, Tauna Vi‑tomotau, yauke wahuma aopu‑me. \v 14 Nonova, tutana me Isiraeli ivenavenau anata nihenina, Mosese mwata kainumu nau‑vevewanei, e tauna ai tabona si‑nai. Ka aituhu aviyaivia ivi‑kwanaha, taui nau‑wawani idunedune wayahina, e ividoha. Ka apaina tomotau isi‑naiu deinake.\x + \xo 3:14 \xt Yau 21:9; Ioni 8:28; 12:32.\x* \v 15 Dewana wayahina aituhu aviyaivia ivitumahaneu, akanai taui yawai‑vavaha ivaniahei.\x + \xo 3:15 \xt Ioni 20:31.\x* \pi1 \v 16 Iuna Yaubada tomotau habuhabui tanopia dune‑nuanuai ananina. Wayahina, tauna Natu‑hoina vi‑tunei, ka vi‑nomuei wayahi, ka aituhu aviyaivia tauna ivitumahanei, taui eha inꞌ‑aniga‑vavaha, kate yawai‑vavaha ivaniahei.\x + \xo 3:16 \xt Ioni 3:36; 10:28; Rom 5:8; 8:32; 1Io 4:9-10.\x* \v 17 Yaubada tauna Natu‑hoina tanopia vi‑tunei, kate eha ya nuanua Natu‑hoina tau maꞌ tanopi na‑yapo yai goyona wayahi. Eha. Kate Yaubada ya nuanua Natu‑hoina wayahina tau maꞌ tanopi na‑ito‑yavuhi.\x + \xo 3:17 \xt Luk 19:10.\x* \v 18 Ka aituhu aviyaivia Yaubada Natu‑hoina ivitumahanei, apaina taui eha dewa‑yaiyai Yaubada wayahina ivaniahe. Kate aituhu aviyaivia eha ita‑vitumahane, Yaubada avaha veimeyei dewa‑yaiyai yai goyona wayahina ivaniahei. Iuna taui eha Yaubada Natu‑hoina ita‑vitumahane.\x + \xo 3:18 \xt Ioni 5:24.\x* \v 19 Ka taui vi‑nua‑dadana vitana Yaubada wayahina ivaniahei taina deina. Taui goyona idedewei, wayahina yai nuanua ananina novanovana, iuna novanovana yai dewa goyona hivehivei. Maheta avaha omo tanopia, kate tomotaui maheta‑nana ivihahaiei.\x + \xo 3:19 \xt Ioni 1:5, 9; 8:12.\x* \v 20 Ka aituhu aviyaivia goyona idedewei, taui maheta‑nana inau‑nikonikoiei, kadu eha maheta‑nana wayahina ivinꞌ‑omo. Iuna eha yai nuanua yai dewa goyona a si‑vinꞌ‑omana mani tomotau mataia. Wayahina imatamatautei. \v 21 Kate aituhu aviyaivia vona tunutunuhi ivi‑ateteyei, taui maheta‑nana wayahina ivinꞌ‑omo, e nihenina imamaei. Wayahina, habuhabuka aka pata yai dewa ahiahina kadudueyei vivane dewaia Yaubada ya nuanua wayahina ivinꞌ‑omo.” \s1 Ioni Yana Hae Iesu Wayahina \p \v 22 Ka tuta munia, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui iomo papani Iudea wayahina, ka auyewa tupwai tanoi imamaei, kadu Iesu tomotau vi‑bapitaiso‑neiei.\x + \xo 3:22 \xt Ioni 4:1-2.\x* \p \v 23 Ka Ioni Tau Bapitaiso meagai Aenoni wayahina mamaei. Meagai‑nana Salim nepena. Ka Ioni kadu tomotau vi‑bapitaiso‑neiei, iuna papani‑nana wayahina daudau ananina. Wayahina, tomotau yoko Ioni wayahina iomomo, e Ioni vi‑bapitaiso‑neiei. \v 24 (Naona dewaia ivinꞌ‑omo, ka munia Ioni manua yohona nihenina mamaei.) \v 25 Ka tupwai Ioni a tau vi‑muni‑waiwai ivi‑putu ivi‑vonavona aitam me Iudea wayahina, ka ivi‑vonavona aitam dewa wayahina, bapitaiso deina. \v 26 Ka tau vi‑vonavona‑naia iomo Ioni wayahina, e ivona, “Tau Viwavenena, onotona nonova Daudau Ioridani papanina ami inua umamaei, ka wamke onoto‑nana ehaeyei wayahiaia. Ka ataina tauna avaha tomotau vi‑bapitaiso‑neiei, ka tomotau habuhabui yam bapitaiso ivihahaiei, ka yai nuanua tauna ya bapitaiso. Wayahina, taui iomomo tauna wayahina!” \p \v 27 Ka vonana wayahina Ioni nau‑patei, ivona, “Aviani kavaniahei baina tanopia, dewaia aitamoata aitamoata Yaubada veneveneka, ka tauna ana heta wayahina kavaniahei. \v 28 Avaha avonemi ka avaha unononi, ‘Yauke eha Tau Ito‑yavuha‑nana, kate naona Yaubada vi‑tuneu aomo onoto‑nana aeta‑naoi.’\x + \xo 3:28 \xt Ioni 1:20; Mat 11:10.\x* \v 29 Pai dune taina avenemi. Iesu tau tavine onotona deina, ka yauke a niam deina, apotepotei, kadu avanevaneneha ya vinꞌ‑omana wayahina. Ka tutana tau tavine‑nana movina anononi, akanai yauke adewa‑haiawa ananina. E dewa‑haiawana nau‑vi‑anaiu. \v 30 Wayahina, ataina a itoava auyewa pai nau‑yehata wayahina, Iesu ana wava na‑nata, kate yauke au wava na‑opu.” \s1 Tauna Wahuma Vinꞌ‑omo \p \v 31 “Tauna wahuma opu‑me, wayahina tauna tomotau habuhabui bagibagi‑tawanei. Aituhu koiaka tanopia vinꞌ‑omo, tauna tanopi tomotauna, kadu tanopi wayahina vonavona. Kate Iesu wahuma opu‑me, wayahina tauna tomotau habuhabui bagibagi‑tawanei.\x + \xo 3:31 \xt Ioni 8:23.\x* \v 32 Avi dewa avaha wahuma dueyei, tauna dewaia haehaeyei. Kate tomotau eha ya hae‑nana ita‑nononi, ka eha ita‑vitumahane.\x + \xo 3:32 \xt Ioni 3:11.\x* \v 33 Ka aituhu koiaka ya hae‑nana vitumahanei, akanai tauna avaha awaehei vivane Yaubada yana vona tunutunuhina. \v 34 Yaubada Iesu vi‑tunei, ka tauna Yaubada yana vona nau‑waheyei. Iuna Yaubada Nuana Ahihinata tauna venei, ka eha a ito‑vewana awaehei. \v 35 Yaubada tauna Natu‑hoina dune‑nuanuaiei ananina. Wayahina, Yaubada avaha dewa habuhabuna nimana bouni, e tauna veimeyei.\x + \xo 3:35 \xt Mat 11:27; Ioni 5:20.\x* \v 36 Ka aituhu aviyaivia Tauna Vi‑tomotau ivitumahanei, taui avaha yawai‑vavaha ivaniahei. Kate aituhu aviyaivia Tauna Vi‑tomotau ivihahaiei, taui eha ai pata yawai‑vavaha inꞌ‑anamane. Iuna Yaubada ya maga bawa wayahia eha na‑iakwa, ka apaina ai dewa‑yaiyai ivaniahei.”\x + \xo 3:36 \xt Ioni 3:16-18; 1Io 5:12.\x* \c 4 \p \v 1 Ka Parisi yai yoko vane inononi vivane Iesu tauna ya bapitaiso wayahina a tau vi‑muni‑waiwai ai yau natanata. Ika, taui ai yau Ioni a tau vi‑muni‑waiwai ai yau nata‑tawanei.\x + \xo 4:1 \xt Ioni 3:22.\x* \v 2 (Kate Iesu ana heta eha bapitaiso‑nana ta‑dedewe, kate a tau vi‑muni‑waiwai ai heta idedewei.) \v 3 Ka tutana Kauvea dewaia habuhabui anamane‑yehai, tauna papani Iudea ni‑tawanei, ka mavi‑havine papani Galili wayahina. \s1 Iesu Ka Vavine Samaria \p \v 4 Ka Iesu ya mavina Galili wayahina, tauna nau‑wawani papani Samaria niwanina neine. \v 5 Ka papani Samaria nihenina aitam meagai ivaniahei, ana wava Sikari. Ka meagai‑nana eha bana aitam tano wayahina, kadu nonova Iakobo tanona natuna Iosepa venei.\x + \xo 4:5 \xt Nao 33:19; Ios 24:32.\x* \v 6 Ka papani‑nana nihenina aitam tovoha mamaei, e nonova Iakobo kayoi. Ka avaha auyewa pouna, e Iesu papani‑nana wayahina vinꞌ‑omo, e tauna avaha ihanua, wayahina manuena, e vi‑yawai. \p \v 7-8 Ka a tau vi‑muni‑waiwai ine meagai ananina wayahina ai maꞌ ina‑imwane. Ka tuta aya‑kituna iakwa wayahina, aitam vavine Samaria omo daudau na‑goi. Ka Iesu vavinena dueyei, e wayahina ivona, “Daudau egoia, eveneu ana‑nim.” \p \v 9 Ka vavinena Iesu wayahina ivona, “Edu, wamke onoto Iudea ka yauke vavine Samaria. Wayahina, aviani iuna daudau eviameu, avenem?” (Vavinena ivona deina iuna me Iudea ka me Samaria eha ita‑vi‑yaiana.)\x + \xo 4:9 \xt Esir 4:1-5.\x* \p \v 10 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Wamke eha etꞌ‑anamaneu, kadu Yaubada yanꞌ am‑venena eha etꞌ‑anamane ahiahina. Aituhu eanamanei vivane yauke koiaka, akanai, wamke nau‑wawanim eviameu, e yawai a daudau avenem.”\x + \xo 4:10 \xt Ioni 7:37-38; SiV 21:6.\x* \p \v 11 Wayahina, vavinena ivona, “Bada, eha yam pai goi, kadue daudau guba taina opu‑vaine. Wayahina, medeina yawai a daudau eveneu? \v 12 Nonova waka Iakobo itoai ama daudau guba taina kayoi, e tauna kadue natunatuna kadue taui yai vahitau daudau taina yai pai nim. Tauna guba taina veneai, ka medeina, wamke Iakobo evane‑tawanei?”\x + \xo 4:12 \xt Ioni 8:53.\x* \p \v 13 Ka Iesu nau‑patei, ivona, “Aituhu aviyaivia daudau taina inimnim, taui magai nꞌ‑ayaya‑havine. \v 14 Kate aituhu aviyaivia daudau‑nana avenei inimnim, taui eha kadu aitam tuta magai nꞌ‑ayaya. Iuna daudau‑nana avenei nuai nihenina na‑nu, kadu nuai nihenina vi‑tovoha. Wayahina, taui nihenia yawai‑vavaha nꞌ‑am‑iwaiwahi.”\x + \xo 4:14 \xt Ioni 6:35.\x* \p \v 15 Ka vavinena Iesu wayahina ivona, “Bada, daudau‑nana eveneu! Akaka magau eha nꞌ‑ayaya, kadu eha nau‑wawaniu amavi‑havihavine daudau taina wayahina agoigoia.” \p \v 16 Wayahina Iesu ivona, “Ena‑ne, e awam etaini eomanei baina.” \p \v 17 Ka vavinena Iesu vonei, ivona, “Yauke eha aitam awau.” \p Wayahina Iesu ivona, “Yam vonana tupwana ahiahina kadu tupwana vitupu vivane eha aitam awam. \v 18 Iuna, nonova a itoava tuta ataina wayahina awawam ai yau nima papanina, kadu ataina onoto‑nana ami inua megeia umamaei tauna eha awa‑hoim. Wayahina, aviani evoneu, tupwana evona ahiahina deinake.” \p \v 19 Wayahina vavinena Iesu vonei, ivona, “Bada, yam vonana wayahiu tunuhina. Wayahina, avaha anamanem wamke tau apa‑taputapu aitam. \v 20 Yau vi‑tanai taina. Avi papani wayahina nau‑wawanika Yaubada kaiwaodu tunuhina? Iuna itoai me Samaria yama tupua‑nenenehi oya taina wayahina itapatapanono, kate itomi me Iudea uvonavona meagai Ierusalem ana heta pai tapanono tunuhina.”\x + \xo 4:20 \xt V.V 12:5-14; Sam 122:1-5.\x* \p \v 21 Ka Iesu ivona, \pi1 “Vavinem, yau vona enononi, evitumahanei, iuna tuta tepakaia tomotau eha Yaubada wayahina ina‑iwaodu Samaria oya taina wayahina, kadu eha ina‑iwaodu meagai Ierusalem wayahina. \v 22 Itomi me Samaria eha utꞌ‑anamane‑vidoha koiaka wayahina uaiwaodu, kate itoai me Iudea anamanei koiaka wayahina aiwaodu, iuna ito‑yavuha wayahiaia vinꞌ‑omo.\x + \xo 4:22 \xt 2Ki 17:29-41; Isa 2:3; Rom 9:4-5.\x* \v 23 Kate tuta tepakaia wayahina, vivane ataina tuta avaha vi‑putu, aituhu aviyaivia yai nuanua Amaka wayahina ina‑iwaodu, taui nau‑wawani ina‑iwaodu nuai wayahia, kadu ina‑iwaodu vona tunuhina wayahina, eha vitupu wayahina. Iuna Yaubada ya nuanua tomotau ina‑iwaodu wayahina deina. \v 24 Yaubada vivane Nua, wayahina aituhu aviyaivia yai nuanua ina‑iwaodu Yaubada wayahina, taui nau‑wawani ina‑iwaodu nuai wayahina, kadue nau‑wawani ina‑iwaodu vona tunuhina wayahina.”\x + \xo 4:24 \xt 2Ko 3:17; Rom 12:1; Pili 3:3.\x* \p \v 25 Ka vavinena Iesu vonei, ivona, “Avaha anamanei apaina Mesaia\em V\em* na‑omo, (tauna ivi‑wahani me Girisi movia ‘Keriso’ \em V\em*), ka avi tuta tauna na‑omo, tauna nua‑uya habuhabuna na‑vo‑vi‑maheteka.”\x + \xo 4:25 \xt Ioni 1:41.\x* \p \v 26 Ka Iesu vavinena vonei, ivona, “Tauna yauke, taua avonavona wayahima.”\x + \xo 4:26 \xt Mar 14:61-62.\x* \p \v 27 Tuta‑nana wayahina Iesu a tau vi‑muni‑waiwai imavina, e tauna vavinena ainua iaipuipupu idudueyei, e nuai vi‑tupatupa ananina. Kate akanai, eha aitam koiaka wayahia vavinena wayahina ta‑vona deina, “Aviani yam nuanua?”, ka eha aitam wayahia Iesu wayahina ta‑vona, “Aviani wayahina vavinena ami inua uaipuipupu?”. \p \v 28 Ka vavinena ya pai goi venau‑tawanei, e omo megeia, e tomotau vonei, ivona, \v 29 “Unꞌ‑omoi, e aitam onoto udueyei! Tauna avaha yau dewa habuhabuna tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina voneu. Kaiwadi, tauna Tau Ito‑yavuha‑nana?” \v 30 Wayahina, tomotaui meagai‑nana ini‑tawanei, iomo Iesu wayahina. \p \v 31 Ka tuta aitamoata nihenina Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ivonavona, “Tau Viwavenena, aniani taina enꞌ‑am!” \p \v 32 Ka tauna yai vonana nau‑patei, ivona, “Au maꞌ mamaei, kate itomi eha utꞌ‑anamane.” \p \v 33 Ka a tau vi‑muni‑waiwai nuai vi‑tupatupa, e matataui ivi‑vonavona, ivona, “Kaiwadi, koiaka avaha ana maꞌ omanei venei?” \p \v 34 Ka Iesu wayahia ivona, “Au maꞌ taina deina. Nau‑wawaniu au tau vi‑tune ya nuanua adedewei, kadue nau‑wawaniu avi paisewa tauna veneu anau‑yehai.”\x + \xo 4:34 \xt Ioni 6:38.\x* \p \v 35 Ka kadu wayahia ivona, \pi1 “Yami vona tana‑minikuna aitam mamaei vivane \b \qm1 ‘Wahava ai yau na nau‑punina na‑iakwa, \qm2 e aihana ana tuta vi‑putu,’ \b \mi kate avona ahiahina wayahimia, udune‑nau‑nene, e tomotau taina ududueyei. Taui aitam baguna deina, ka avaha aniani pani. Wayahina, aihana ana tuta avaha vinꞌ‑omo.\x + \xo 4:35 \xt Luk 10:2.\x* \v 36 Ka aituhu aviyaivia wayahimia unꞌ‑aihana, apaina taumi ami nau‑pata uvaniahei, kadu aihana‑nana vivane yawai‑vavaha tomotau wayahi. Wayahina, taui nonova imamaei ibagubaguna, kadu taumi ataina uaiaihane. Ka munia nui udewa‑haiawa. \v 37 Vona tana‑minikuna taina vona ahiahina vivane, \b \qm1 ‘Aitam onoto bagubaguna, \qm2 ka kadu aitam onoto aiaihana.’ \b \m \v 38 Wayahina, baguna taina nihenina avi‑tunemi, unꞌ‑aihana. Ka aviani ataina uaiaihana, taumi eha uta‑baguna, kate nonova mani tomotau ibagubaguni, ka ataina yai vo‑vi‑aiai wayahina uaiaihana.” \p \v 39 Ka meagai tanoi wayahina me Samaria habuhabui Iesu ivitumahanei, iuna vavinena mataedai, ivona, “Tauna yau dewa habuhabuna tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina voneu.” \v 40 Wayahina, me Samaria iomo Iesu wayahina, e iviamei nui imamaei. Ka Iesu awaehei, e auyewa ainua wayahia Iesu tanoi mamaei. \p \v 41 Ka kadu mani tomotau yokoia hetaia Iesu ya nau‑wahe inononi, e ivitumahanei. \v 42 Ka yokoia vavinena ivonei, ivona, “Ataina tauna avitumahanei, kate eha vivane yam vonata wayahina. Itoai tauai avaha ya nau‑wahe anononi. Wayahina anamanei ahiahina vivane tauna Tau Ito‑yavuha‑nana, tau maꞌ tanopi habuhabuka wayahika.”\x + \xo 4:42 \xt 1Io 4:14.\x* \s1 Iesu Aitam Tau Veimea Ananina Natuna Vo‑vi‑aiaiei \r (Mateu 8:5-13; Luke 7:1-10) \p \v 43 Ka auyewaia ainua munia, Iesu papani‑nana ni‑tawanei, e ine papani Galili wayahina. \v 44 (Ka Iesu yana vona aitam deina, “Eha aitam tau apa‑taputapu ana pata awa‑dava na‑vaniahe tau vi‑meagai tauna ya papani wayahina.”)\x + \xo 4:44 \xt Mat 13:57.\x* \v 45 Ka tutana papani Galili wayahina vinꞌ‑omo, me Galili idewa‑haiawa yana omana wayahina, iuna nonova taui Itouvuha Toneina Ierusalem wayahina ine, e avaha Iesu yana dewa habuhabuna idueyei.\x + \xo 4:45 \xt Ioni 2:23.\x* \p \v 46 Ka Iesu mavina meagai Kana wayahina, Galili a papani nihenina. Nonova meagai‑nana nihenina tauna daudau vo‑vi‑aiaia vi‑waina\em V\em*. Ka aitam tau veimea ananina Kana mamaei, ka natuna onotona vi‑kwanaha meagai Kapenaum wayahina.\x + \xo 4:46 \xt Ioni 2:1-11.\x* \v 47 Ka tutana tau veimea‑nana vane nononi vivane Iesu avaha papani Iudea ni‑tawanei, e papani Galili nihenina mamaei, tauna omo Iesu wayahina, e hidei vivane ina‑ne Kapenaum wayahina, e natuna onotona na‑vo‑vi‑aiaiei, iuna tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, e yawaina na‑iakwa.\x + \xo 4:47 \xt Mat 8:5-6.\x* \p \v 48 Ka Iesu onotona vonei, ivona, “Eha aitam tomotau itomi wayahimia evitumahaneu. Aituhu iaiaya kadu dewa‑bagibagi adedewei ududueyei, akanai uvitumahaneu.”\x + \xo 4:48 \xt Ioni 2:18; 1Ko 1:22.\x* \p \v 49 Wayahina tau veimea‑nana vonei, ivona, “Bada, kavisina, e kana‑ne. Apaiku natu nꞌ‑aniga.” \p \v 50 Ka Iesu ivona, “Emavina yam manua, e natum edueyei, vidoha.” Akaka onotona Iesu yana vona vitumahanei, e ni‑tawanei.\x + \xo 4:50 \xt Mat 8:13.\x* \v 51 Ka tutana onotona etawana, ya tau paisewa tupwai ivi‑vaniaha, e imataedei, ivona, “Natum a kwanaha avaha iakwa!” \v 52 Wayahina, onotona vi‑tanaiei, ivona, “Avi tuta wayahina natu a kwanaha venau‑tawanei?” E taui ivona, “Navinavi, auyewa pouna eha ani‑hoina munina.” \p \v 53 Ka onotona nuani, tuta‑nana wayahina Iesu ivona, “Natum vidoha, edueyei.” Wayahina, onotona yana yoko habuhabui, kadu ya tau paisewa habuhabui Iesu ivitumahanei. \p \v 54 Dewana dewa‑bagibagina vꞌ‑inuana Iesu dewei meagai Kana nihenina. Tauna Iudea a papani ni‑tawanei, e Galili a papani wayahina vinꞌ‑omo, e munia dewei.\x + \xo 4:54 \xt Ioni 2:11.\x* \c 5 \s1 Iesu Tau Kwanakwanaha Vo‑vi‑aiaiei \p \v 1 Ka dewa‑naia iakwa, e me Iudea yai dewa vivane kadu aitam tonei idedewei Ierusalem wayahina. Ka toneina wayahina Iesu ivane Ierusalem. \v 2 Ka Ierusalem nihenina Sipi\em V\em* Yai Awa nepena aitam daudau ibwaniu mamaei. Ka daudau‑nana me Ebereu movia ivi‑wahani Betesada\em V\em*. Ka papani‑nana wayahina manua pai vi‑wauna nima papanina imamaei daudau awaniana. \v 3 Ka manua‑naia nihenia tau kwanakwanaha habuhabui idaudauva, tau mata‑goyogoyo, ka tau ae‑goyogoyo, ka tau penapena. \v 4 [Tuta tuta Kauvea yanꞌ anelose aitam iopu ibwaniu‑nana inui, ka daudau vo‑vi‑tatatavi. Ka daudau ya nau‑tatatava munia, e aituhu koiaka eta‑naoi, na‑opu daudaua, tauna vidoha, aviani deina a kwanaha.] \v 5 Ka aitam onoto a kwanaha wayahina mamaei ponimana ai yau 38 nihenia. \v 6 Ka Iesu vinꞌ‑omo, ka tutana tauna onotona dueyei, ka kadu avaha anamanei ponimana habuhabuna a kwanaha wayahina mamaei, tauna onotona vi‑tanaiei, ivona, “Wamke yam nuanua evidoha?” \fig “Wamke yam nuanua evidoha?”|alt="Bethesda" src="GS-IB04132.tif" size="span" loc="JHN 5:6-8" ref="5:6" \fig* \p \v 7 Wayahina, tau kwanakwanahana ivona, “Bada, daudau ya nau‑mwaimwai ana tuta wayahina, eha aitam au tau ivaita, e daudaua na‑opueu. Tuta habuhabuna adewa‑dadani ana‑opu kate eha au pata. Naona mani tau kwanakwanaha iopu, e tauna vidoha, ka yauke eha.” \p \v 8 Wayahina, Iesu onotona vonei, ivona, “Emini, ka yam sita enunumi, ka ena‑ne.”\x + \xo 5:8 \xt Mat 9:6.\x* \p \v 9 Ka vo‑kwayavonina onotona vidoha, e yana sita epei, e ni‑awana. Ka auyewana auyewa tapanono. \v 10 Ka me Iudea ai tau eta‑naonao onotona idudueyei. Wayahina ivi‑tanai, ivona, “Ataina auyewa tapanono ana tuta, ka aviani iuna wamke yam sita eavanei?”\x + \xo 5:10 \xt Ier 17:21-22; Neh 13:19.\x* \p \v 11 Ka onotona yai vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Onotona vo‑vi‑aiaieu voneu, ‘Yam sita enꞌ‑epei, ka ena‑ne.’” \p \v 12 Ka kadu ivi‑tanaiei, “Avi onoto vonem deina?” \p \v 13 Ka tauna a kwanaha iakwa Iesu ana wava eha tꞌ‑anamane, iuna yoko ananina papani‑nana wayahina, ka Iesu avaha inui ine. \p \v 14 Ka munia, Iesu onotona vaniahei Manua Vito‑pota nihenina, e vonei, ivona, “Edu! Avaha evidoha. Eha kadu goyona ededewe, kadi apaina dewa goyona ani‑vainena evaniahei.” \p \v 15 Ka onotona omo me Iudea yai tau eta‑naonao wayahia, e haeyei vivane a tau vo‑vi‑aiai‑nana vivane Iesu. \p \v 16 Dewana wayahina, me Iudea‑naia ivi‑putu Iesu iawa‑viaohei, iuna auyewa tapanono wayahina onotona vo‑vi‑aiaiei. \v 17 Ka Iesu me Iudea‑naia vonei, ivona, “Auyewa aitamoata aitamoata Amau paipaisewa, kadu yauke apaipaisewa deinake.” \p \v 18 Ka me Iudea‑naia, avaha ya vonana inononi, idewa‑dadani yai etawana memeanina ivaniahei inau‑vi‑anigi. Iuna ainua wayahia mamaei. Naona, taui mataia tauna auyewa tapanono a veimea tana‑bwegei. Ka vꞌ‑inuana, tauna ivona vivane Yaubada tauna Ama‑hoina, e vonana anꞌ anamana vivane tauna ya bagibagi ka Yaubada ya bagibagi eha tunina, kate aitamoata.\x + \xo 5:18 \xt Mat 26:4; Ioni 7:1; 10:30.\x* \s1 Yaubada Natu‑hoina A Veimea \p \v 19 Wayahina Iesu tomotaui vonei, ivona, \pi1 “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi eha aitam dewa yauke au heta‑ohota au pata adewe. Ka avi dewa Amau dedewei, yauke avaha dewaia adueyei, ka ataina dewaia adedewei.\x + \xo 5:19 \xt Ioni 5:30.\x* \v 20 Iuna Amau dune‑nuanuaieu ananina, ka avi dewa tauna dedewei, tauna dewaia habuhabui viwaveneu. Ka dewaia avaha adewei udueyei kikituna. Apaina Amau dewa ananina viwaveneu adedewei, ka avi tuta habuhabumi dewaia ududueyei, e nuami vi‑tupatupa wayahi. \v 21 Amau tau anianiga si‑vi‑mini‑havine, e yawai venevenei, ka yauke kadu deina. Aituhu aviyaivia yau nuanua, akanai taui yawai avenevenei. \v 22 Ka Yaubada eha tomotau ai tau vaneneha, kate tauna awaeheu yauke avi‑tau vaneneha wayahi. Wayahina, yauke ai nau‑pata avi‑nua‑dadani.\x + \xo 5:22 \xt Ioni 5:27; Dew 10:42.\x* \v 23 Amau yana dewa deina, iuna tauna ya nuanua tomotau habuhabui iawa‑davedaveu, taui Amau iawa‑davedavei aitamoata deina. Ka aituhu aviyaivia ivihahaieu, taui kadu Amau ivihahaiei, iuna tauna vi‑tuneu aomo.\x + \xo 5:23 \xt Pili 2:10-11; 1Io 2:23.\x* \v 24 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi taina deina. Aituhu aviyaivia yau vona inononi, kadu aituhu tauna vi‑tuneu ivitumahanei, akanai taui yawai‑vavaha ivaniahei, e apaina auyewa vitana matana wayahina, taui eha vitana matana wayahina inuinu, iuna avaha aniga a papani ini‑tawanei, e iaubo‑tamana yawai‑hoina a papani wayahina.\x + \xo 5:24 \xt Ioni 3:15-18.\x* \v 25 Ka kadu memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, tuta tepakaia (ka avaha omo ataina!) tau anianiga Tauna Vi‑tomotau movina inononi, ka aituhu aviyaivia movina inononi yawai‑hoina ivaniahei. \v 26 Amau vivane yawai‑hoina iuna. Wayahina, tauna avaha awaeheu yauke kadu yawai‑hoina iuna. \v 27 Ka kadu tauna awaeheu avi‑tau vaneneha tomotau habuhabui wayahi. Ka nau‑wawaniu adewei deina, iuna yauke avi‑tomotau tanopia. \v 28 Eha nau‑wawanimi nuami vi‑tupatupa dewana wayahina. Iuna tuta tepakaia wayahina tau anianiga aitamoata aitamoata unuvovoa moviu inononi, \v 29 e unuvovoa ini‑ubau ivinꞌ‑omo. Ka aituhu taui yai dewa ahiahina, imini, e yawai‑hoina ivaniahei. Ka aituhu taui yai dewa goyona, imini, e vitana matana a dewa‑yaiyai ivaniahei.\x + \xo 5:29 \xt Dan 12:2; Mat 16:27; Dew 24:15.\x* \pi1 \v 30 Eha au pata yauke taua dewaia tanopia au heta avi‑nua‑dadani. Iuna aviani Yaubada voneu, vonana tunuhina anononi. Wayahina, avi tuta avaneneha ka anau‑yanahi, dewana adewei tunuhina. Iuna eha nuanuau yau nuanua adedewe. Kate tauna vi‑tuneu ya nuanua, akanai nuanuau adedewei aitamoata deina.\x + \xo 5:30 \xt Ioni 5:19; 6:38.\x* \s1 Tau Hae Tupwai Iesu Wayahina \pi1 \v 31 Aituhu yauke au heta ahaehaeyeu, hae‑nana eha hae ahiahina, kadu eha nau‑wawanimi uvitumahaneu. \v 32 Kate kadu aitam mamaei, ka tauna avaha haeyeu. Ka yauke avaha anamane‑yehai vivane aviani yana hae wayahiu, akanai hae‑nana tunutunuhina. \v 33 Nonova itomi yami tau tuyeha tupwai uvi‑tunei iomo Ioni Tau Bapitaiso wayahina, e tauna vona tunuhina haeyei. \v 34 Ka eha nau‑wawaniu tomotau yai hae wayahiu anononi. Ka vonana ahaeyei Ioni wayahina, e nuami nꞌ‑am‑hauhau, kadue ito‑yavuha uvaniahei. \v 35 Avonemi Ioni Tau Bapitaiso odama deina, ananata ka tunu‑mahetana. Ka nonova tuta kutakutana nihenina itomi yami nuanua tauna ya maheta‑nana wayahina udewa‑haiawa. \pi1 \v 36 Ka Ioni yana hae wayahiu eha ananina. Kate kadu aitam hae wayahiu mamaei, ka hae‑nana ananina. Akanai paisewai adedewei, taui hae ananina wayahiu. Amau paisewaia veneu adedewei. Ka dewaia iviwavenemi Amau vi‑tuneu.\x + \xo 5:36 \xt Ioni 3:2; 14:11.\x* \pi1 \v 37 Ka kadu aitam haehaeyeu, tauna au tau vi‑tune, vivane Amau. Kate itomi eha aitam tuta movina uta‑nononi, kadu eha tepana uta‑dueye.\x + \xo 5:37 \xt Mat 3:17; Ioni 5:32; 8:18.\x* \v 38 Kadu eha yana vona wayahimia nuami nihenina uta‑nua‑vi‑anai. Iuna Yaubada vi‑tuneu, kate itomi eha uta‑vitumahaneu. \pi1 \v 39 Tuta habuhabuna itomi Iginuma uaiaiavi, iuna unuanua Iginuma‑nana nihenina yawai‑vavaha uvaniahei. Kate eha uta‑nua‑hau, e Iginuma‑nana kadu haehaeyeu!\x + \xo 5:39 \xt Luk 24:27.\x* \v 40 Kate eha yami nuanua wayahiua unꞌ‑omo, e wayahiua yawai‑vavaha uvaniahe. \pi1 \v 41 Aituhu tomotau iawa‑daveu, o aituhu eha iawa‑daveu, dewana eha aitam aviani wayahiua. \v 42 Kate yauke avaha anamanemi itomi eha Yaubada uta‑dune‑nuanuaie nuami nihenina. \v 43 Iuna yauke Amau a wavea aomo wayahimia, kate uvihahaieu. Aituhu kadu aitam onoto na‑omo wayahimia, ka aituhu onotona ana heta ana wava na‑si‑nai, akanai tauna wayahina udewa‑haiawa. \v 44 Itomi yami nuanua tomotau inꞌ‑awa‑davedavemi unononi. Kate awa‑dava Yaubada wayahina, dewana eha aitam aviani wayahimia. Itomi eha udewa‑dadani awa‑dava Yaubada wayahina uvaniahe. Wayahina, eha memeanina wayahimia uvitumahaneu. \pi1 \v 45 Eha nau‑wawanimi unuanua yauke Amau matana amana‑giboemi. Kadu aitam onoto mamaei, ana wava Mosese. Ka ataina itomi unuanua apaina tauna na‑ivaitemi, kate avonemi eha. Itomi uvonavona vivane Mosese uvitumahanei, kate apaina tauna na‑mana‑giboemi. \v 46 Aituhu itomi Mosese ya iginuma uvitumahana‑vavahi, e nau‑wawanimi kadu yauke uvitumahaneu, iuna nonova tauna wayahiu ginumi.\x + \xo 5:46 \xt Dew 3:22.\x* \v 47 Kate itomi eha ya hae‑nana uta‑vitumahane, wayahina medeina yau vona uvitumahane?” \c 6 \s1 Iesu Tomotau Ai Yau 5000 Vi‑am‑neiei \r (Mateu 14:13-21; Marika 6:30-44; Luke 9:10-17) \p \v 1-4 Dewa‑naia iakwa, e me Iudea yai Itouvuha Toneina ana tuta vi‑mwaupwani. Ka Iesu Navu Galili taniana mamaei. Ka navu‑nana ana wava ainua. Tupwai tomotau ivi‑wahani Navu Tiberiasi. Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui ivi‑ata, e navu‑nana iaubo‑tamana mani papania. Ka yoko ananina Iesu ivi‑muniei, iuna taui avaha ya dewa‑bagibagi tau kwanakwanaha wayahi idudueyei. Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui atu‑oyaoyana wayahina ivane, e imanuena. \p \v 5 Ka Iesu dune‑nau‑nene, e yoko ananina dudueyei vivane tauna ana heta wayahina iomomo. E Iesu Pilipi vi‑tanaiei, ivona, “Pilipi, medeina aniani kavi‑maiei vivane ana pata tomotau taina kavi‑am‑neiei?” \v 6 Iesu Pilipi nau‑dadani vi‑tanai‑nana wayahina, iuna Iesu ana heta avaha anamanei apaiku aviani na‑dewei yoko‑naia wayahi. \p \v 7 Ka Pilipi Iesu vonei, ivona, “Yoko taina ani‑vainena. Kaiwadi, aituhu onoto a nau‑pata wahava ai yau 8 nihenia mamaei, patana eha ana pata tomotau taina aitamoata aitamoata inꞌ‑am‑dadani.” \p \v 8 Kadu aitam Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ana wava Aniduru, tauna Simoni Pita vaneina, vonei, \v 9 ivona, “Aitam tupunaina avaniahei, e tauna a palaua bali\em V\em* ai yau 5, kadu iana ainua wayahina. Kate kaiwadi, yoko taina wayahi eha ai pata.” \fig “Tupunaina taina a palaua ai yau 5, kadu iana ainua wayahina”|alt="Five Loaves and Two Fish" src="GS-IB04127.tif" size="span" loc="JHN 6:8-9" ref="6:8" \fig* \p \v 10 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Tomotau habuhabui uvonei wetau hetana imanuena.” Iuna papani‑nana wetau ahiahina. Ka habuhabui imanuena, ka ononotoi ai heta ai yau 5000 deina. \v 11 Ka Iesu palauana epei, e Yaubada wayahina nau‑kaiwa wayahi, ka munina palauana vi‑habu‑vaine. Ka tomotaui imanuena vo‑patai. Ka kadu iana ainuai wayahia dewei deina. Ka yoko‑naia habuhabui iam‑iaua. \p \v 12 Ka avaha habuhabui iam‑iaua, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Palaua‑naia iam‑tenei ukwakwei. Eha ai iam‑tenei umudamudani.” \v 13 Ka tauna palaua ai yau 5 tomotau wayahi vi‑am‑neiei, ka a tau vi‑muni‑waiwai venuana ai yau 12 ivi‑nau‑vi‑anai iam‑tenei wayahia. \p \v 14 Tutana tomotaui Iesu ya dewa‑bagibagina taina a iaiava idueyei, e ivona, “Vona‑vavaha, tauna Tau Apa‑taputapu‑nana! Nonova Mosese tauna ya iginuma nihenina mai‑voneka, e Tau Apa‑taputapu‑nana tanopia na‑omo.” \v 15 Ka Iesu avaha tomotau yai nuanua anamanei vivane tuta kutakutana na‑iakwa, e taui inꞌ‑omo, ipoyꞌ‑avini, e inau‑vi‑nehenehei tauna vi‑kini\em V\em* wayahi. Kate dewana eha Iesu ya nuanua. Wayahina, tauna ana heta ine aitam oya wayahina, e maiova.\x + \xo 6:15 \xt Ioni 18:36.\x* \s1 Iesu Navu Hetana Ni‑awana \r (Mateu 14:22-27; Marika 6:45-52) \p \v 16 Ka tutana matana si‑hunuvi, a tau vi‑muni‑waiwai iopu Navu Galili taniana. \v 17 Ka aitam wae igenui, ivi‑ata, ione‑tamane‑havine meagai Kapenaum wayahina. Ka avaha ana iyaneyane, e vi‑novanei, kate Iesu eha ta‑omo wayahia. \v 18 Ka yahina bagibagina hunahuna, kadu nupunina ananina ivaniahei. \v 19 Ka iyaneyane, ka avaha tupwana enoma ine, 5 o kadi 6 kilomita\em V\em* deina, ka Iesu navu hetana omomo yai waꞌ nepena idueyei. Ka tutana idueyei, e habuhabui yaui inovo ananina. \v 20 Wayahina, Iesu vonei, “Eha umatamatauta, yauke taua.” \v 21 Ka avaha movina inononi, a tau vi‑muni‑waiwai iawaehei Iesu vi‑ata waea. Ka wae‑nana nau‑manini, e ivinꞌ‑omo papani‑nana taniana wayahina. \p \v 22-23 Ka mana navi yokoia Navu Galili mani papanina imamaei aveta Iesu palauana wayahina nau‑kaiwa, e iam‑iaua. Ka taui avaha ianamanei auyewa iakwa wayahina Iesu a tau vi‑muni‑waiwai yai waꞌ aitamoata igenui, kadu ianamanei a tau vi‑muni‑waiwai ai heta avaha ivi‑ata ine, ka Iesu eha nui. Ka wae tupwai meagai Tiberiasi ini‑tawanei, iomo, e nepena inu, iduduna. \v 24 Ka yoko habuhabui Iesu inene‑wayohei, kadue taui tauna a tau vi‑muni‑waiwai inene‑wayohei deina. Ka yokoia, avaha ianamanei Iesu kadu a tau vi‑muni‑waiwai habuhabui eha nui, ine me Tiberiasi yai waꞌ ivi‑ata, e iaubo‑tamana Kapenaum wayahina, e Iesu inenei. \s1 Iesu Yana Hae Kapenaum Nihenina \p \v 25 Ka avaha ivaniahei Navu Galili mani papanina, ivi‑tanaiei, ivona, “Tau Viwavenena, avi tuta baina eomoi?” \p \v 26 Ka tauna tomotaui wayahia ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi uneneneu iuna palaua‑naia uam‑neiei, e uam‑iaua. Itomi avaha iaiaya ani‑vainena tanoi udueyei, kate eha uta‑nua‑hau. \v 27 Eha nau‑wawanimi aniani na‑nau‑kunukunu wayahina upaipaisewa, kate nau‑wawanimi upaipaisewa aniani maꞌ‑vavaha wayahina. Apaina yauke, Tauna Vi‑tomotau, aniani maꞌ‑vavaha avenemi. Ika, Yaubada, Amau, vi‑nua‑dadaneu, ka tauna ya vi‑nua‑dadana tanoi a pai ainana veneu.”\x + \xo 6:27 \xt Ioni 6:48-58.\x* \p \v 28 Ka taui ivi‑tanaiei, ivona, “Avi dewa Yaubada ya nuanua nau‑wawaniai adedewei?” \p \v 29 Ka Iesu vonei, ivona, “Yaubada vi‑tuneu, kadu tauna ya nuanua uvitumahaneu.”\x + \xo 6:29 \xt 1Io 3:23.\x* \p \v 30 Ka ivi‑tanaiei, ivona, “Avi iaiaya bagibagina ena‑dewe eviwaveneai, nau‑wawaniai avitumahanem?\x + \xo 6:30 \xt Mat 16:1; Ioni 2:18.\x* \v 31 Pai dune taina, nonova yaka tupua‑nenenehi aninina udanata iania, ana wava mana\em V\em*. Iginuma voneyei deina, \b \q1 ‘Tauna aniani wahuma wayahina venei, e iam,’ \b \m kate wamke medeina? Tuta tuta aniani eveneai, anꞌ‑am, e aituhu iaiaya‑nana edewe, adueyei, akanai avitumahanem.”\x + \xo 6:31 \xt NiT 16:14-15; Yau 11:7-9; Sam 78:24.\x* \p \v 32 Ka Iesu tomotaui vonei, ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, Mosese eha aniani wahuma wayahina ta‑venemi, kate ataina Amau anini‑hoina wahuma wayahina venevenemi. \v 33 Iuna, aitam onoto avaha opu‑me tanopia, ka tauna anini‑hoina Yaubada wayahina, ka kadu tomotau yawai‑hoina venevenei.” \p \v 34 Ka taui kadu Iesu ivonei, ivona, “Bada, ataina a itoava auyewa pai nau‑yehata wayahina, aninina tanoi eveneveneai.” \p \v 35 Ka Iesu vonei, ivona, \pi1 “Yauke taua yawai anꞌ aniani. Wayahina, aituhu aviyaivia iomo wayahiua, eha aitam tuta am inavovo, kadu aituhu aviyaivia ivitumahaneu, eha aitam tuta magai nꞌ‑ayaya.\x + \xo 6:35 \xt Ioni 4:14.\x* \v 36 Ataina itomi ududueyeu, kate eha uta‑vitumahaneu. Avaha avonemi deina. \v 37 Aituhu aviyaivia Amau na‑veneu, apaina taui wayahiua inꞌ‑omo, kadu eha aitam wayahia atana‑wavini. \v 38 Iuna, yauke wahuma aopu‑me, kate eha nuanuau yau nuanua adedewe. Yauke aomo iuna nuanuau tauna vi‑tuneu ya nuanua adedewei. \v 39 Ka au tau vi‑tune‑nana tomotau tupwai veneu, kadu tauna ya nuanua yauke eha aitam koiaka wayahia ani‑kaietei, kadu ya nuanua auyewa pai nau‑yehata wayahina, aitamoata aitamoata wayahia anigea asi‑vi‑mini.\x + \xo 6:39 \xt Ioni 10:28-29; 17:12.\x* \v 40 Yauke Tauna Vi‑tomotau. Ka aituhu aviyaivia idueyeu, ivitumahaneu, akanai taui habuhabui yawai‑vavaha ivaniahei. Ka yauke, auyewa pai nau‑yehata wayahina, anigea asi‑vi‑mini‑neiei. Ka Amau ya nuanua aitamoata deina.” \p \v 41 Ka tau vi‑papani Galili (taui me Iudea), avaha ya vonana inononi, ivi‑putu inau‑vonuvonuei. Iuna tauna ivona, “Yauke aninina, ka yauke wahuma wayahina aopu‑me.” \v 42 Ka taui kadu ivona, “Onoto taina Iosepa natuna, ana wava Iesu, a? Ka amana ka ayona kanamanei. Wayahina, medeina tauna ivona, ‘Yauke wahuma aopu‑me’?”\x + \xo 6:42 \xt Mat 13:55.\x* \p \v 43 Akaka Iesu nau‑patei, ivona, \pi1 “Eha taumi wayahimia unau‑vonuvonu wayahiu. \v 44 Iuna, Amau tauna vi‑tuneu, ka aituhu aviyaivia wayahiua iomomo, akanai taui iomomo iuna tauna taitaini. Ka auyewa pai nau‑yehata wayahina yauke taui habuhabui anigea asi‑vi‑mini‑havinei. Ka aituhu aviyaivia Amau eha taitaini, taui eha wayahiua inꞌ‑omo.\x + \xo 6:44 \xt Ioni 6:65.\x* \v 45 Nonova tau apa‑taputapu vona taina ginumi Iginuma nihenina, e ivona, \b \q1 ‘Apaina Yaubada ana heta \q2 tomotau habuhabui viwavene‑neiei.’ \b \mi Wayahina, aituhu aviyaivia Amau ya viwavenena inononi, inua‑haui, akanai taui kadu wayahiua iomomo.\x + \xo 6:45 \xt Isa 54:13.\x* \v 46 Kate eha aitam koiaka wayahimia Amau ta‑dueye, akanai yauke au heta. Iuna yauke Yaubada ani‑tawanei avinꞌ‑omo baina. Taua au heta avaha Yaubada adueyei.\x + \xo 6:46 \xt Ioni 1:18.\x* \v 47 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia ivitumahaneu, taui avaha yawai‑vavaha ivaniahei.\x + \xo 6:47 \xt Ioni 3:15-16.\x* \v 48 Iuna yauke yawai anꞌ anini‑hoina.\x + \xo 6:48 \xt Ioni 6:32, 58.\x* \v 49 Nonova anata nihenina yami tupua‑nenenehi aninina ana wava mana\em V\em* ianiania, kate munia ianiga. \v 50 Ka aniani taina wahuma opu‑me, ka aituhu aviyaivia inꞌ‑ania, apaina taui eha inꞌ‑aniga. \v 51 Yauke yawai anꞌ aniani, ka wahuma aopu‑me. Ka aituhu aviyaivia aniani taina inꞌ‑ania, akanai taui yawai eha na‑iakwa, kate imaꞌ‑vavaha. Ka aninina avenemi vivane viou. Iuna yauke viou awaehei tau maꞌ tanopi habuhabumi yawaimi wayahi.” \p \v 52 Ka me Iudea‑naia avaha ya vonana inononi, matataui ivi‑gwahegwahea, ivona, “Medeina onoto taina ana pata viona na‑veneka, kanꞌ‑ania?” \p \v 53 Ka Iesu vonei, ivona, \pi1 “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, yauke Tauna Vi‑tomotau. Aituhu itomi eha viou unꞌ‑ania, ka aituhu eha dayahiu una‑nim, akanai itomi eha yawayawaimi. \v 54 Kate aituhu aviyaivia viou ianiania, kadu aituhu dayahiu inimnim, akanai taui avaha yawai‑vavaha ivaniahei, ka auyewa pai nau‑yehata wayahina anigea asi‑vi‑mini‑havinei. \v 55 Iuna viou anini‑hoina, kadue dayahiu pai maga biga‑vavaha. \v 56 Wayahina, aituhu aviyaivia viou ianiania kadue dayahiu inimnim, taui niheniua imamaei, kadue yauke nihenia amamaei. \v 57 Amau yawayawaina, ka tauna vi‑tuneu, kadu yauke yawayawaiu iuna tauna. Wayahina, aituhu aviyaivia yauke taua ianianiu, akanai taui yawayawai iuna yauke aitamoata deina.\x + \xo 6:57 \xt 1Io 3:24.\x* \v 58 Aniani taina wahuma opu‑me. Kate eha aninina yami tupua‑nenenehi anata nihenina iania deina, e apaina ianiga. Aituhu aviyaivia aniani taina ianiania, taui yawayawai imaꞌ‑vavaha.” \p \v 59 Iesu vonaia habuhabui haeyei tutana tauna viwavenena manua tapanono nihenina papani Kapenaum nihenina. \s1 Iesu A Tau Vi‑muni Tupwai Imagigino \p \v 60 Ka a tau vi‑muni habuhabui Galili nihenina imamaei, kate avaha Iesu ya vonana inononi, e taui matataui ivonavona, “Viwavenena tanoi vita‑vainena. Medeina kawaehe? Eha aka pata.” \p \v 61 Ka Iesu avaha mai‑anamanei vonana wayahina inau‑vonuvonu, e wayahia ivona, \pi1 “Vonana viteyemi, a? \v 62 Yauke Tauna Vi‑tomotau. Aituhu avane papani‑nana wayahina nonova aopu‑me, kadue aituhu itomi udueyeu, kaiwadi, auyewana wayahina medeina unuanua? \v 63 Yaubada Nuana Ahihinata, tauna a heta‑ohota yawai iuna. Ka tomotau yai bagibagi eha aitam aviani. Ka yau vonaia avaha avonemi, ka vonaia vivane Yaubada Nuana, kadu vonaia vivane yawai‑hoina. \v 64 Ka tupwami eha uta‑vitumahaneu.” \p (Iesu vonaia tomani iuna tauna mai‑anamanei taui eha ita‑vitumahana, kadu tauna mai‑anamanei koiaka a tau vi‑nua‑hauhauna.)\x + \xo 6:64 \xt Ioni 13:11.\x* \v 65 Ka kadu vonei, ivona, “Tanoi iu‑hoina avaha avonemi, aituhu Amau eha nꞌ‑awaeha, akanai itomi eha ami pata wayahiua unꞌ‑omo.”\x + \xo 6:65 \xt Ioni 6:44.\x* \p \v 66 Vonana wayahina Iesu a tau vi‑muni habuhabui imagigino, ini‑tawanei, ka eha kadu aitam tuta ita‑vi‑munie. \p \v 67 Ka taui ai yau 12 itupwa, ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Itomi medeina? Uni‑tawaneu, o eha?” \p \v 68 Akaka Simoni Pita Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Kauvea, koiaka wayahina anꞌ‑omo? Iuna wamke am heta wayahima yawai‑vavaha ana vona mamaei.\x + \xo 6:68 \xt Mat 16:16.\x* \v 69 Akaka ataina itoai avaha avitumahanem, kadu avaha anamanem wamke Tau Ahihinata Yaubada wayahina.” \p \v 70 Ka Iesu nau‑patei, ivona, “Vona ahiahina, yauke itomi ami yau 12 avi‑nua‑dadanemi, kate aitam wayahimia vivane Satana ya tau paisewa.” \v 71 Iesu vonana ivona Iudasa wayahina. Iudasa tauna Simoni me Kariota natuna, ka kadu aitam Iesu a tau vi‑muni‑waiwai, kate munia tauna Iesu vi‑nua‑hauhauei. \c 7 \s1 Iesu Ine Vekevekeke Toneina Wayahina \p \v 1 Ka dewaia iakwa, e Iesu papani Galili nihenina ni‑vivivina, ka eha ya nuanua papani Iudea nihenina na‑tutu‑vivina, iuna me Iudea yai tau eta‑naonao yai nuanua ina‑nau‑vi‑anigi.\x + \xo 7:1 \xt Ioni 5:18.\x* \v 2 Ka avaha Vekevekeke Toneina ana tuta vi‑mwaupwani, e me Iudea ivo‑vi‑aiai.\f a \fr 7:2 \ft Me Isiraeli ai veimea Mosese wayahina veimeyei Vekevekeke Toneina idedewei. Ponimana aitamoata aitamoata nihenina yoko aitamoata aitamoata ivanevane Ierusalem wayahina, ka tenoke vekevekeke iyoneyonei, e wiki aitamoata nihenina imamaei nihenina. Dewana aitam pai nuana yai tupua‑nenenehi yai vinꞌ‑omana papani Egipita wayahina. Taui anata imamaei ponimana ai yau 40 nihenia, ka eha yai manua. Taui yai pai maꞌ vekevekeke kadu ine ai heta.\f* \x + \xo 7:2 \xt Lev 23:34.\x* \v 3 Wayahina, Iesu vavaneina ivonei, ivona, “Papani taina eni‑tawanei ena‑ne papani Iudea wayahina, e tenoke am tau vi‑muni ai pata yam dewa‑bagibagi idudueyei.” \v 4 Kadu ivonei, ivona, “Eha aitam koiaka dewa hivahivai dedewei, e ana wava na‑nata. Wayahina, aituhu wamke yam nuanua tomotau habuhabui inꞌ‑anamanem, akanai nau‑wawanim taum eviwavenem idudueyem.” \v 5 (Vavaneina iaipuipupu deina, iuna taui kadu eha ita‑vitumahane vivane tauna Tau Ito‑yavuha‑nana.)\x + \xo 7:5 \xt Dew 1:14.\x* \p \v 6 Ka Iesu vonei, ivona, \pi1 “Yauke yau tuta eha ata‑vaniahe, apaina. Kate itomi wayahimi, aituhu avi tuta yami nuanua una‑ne, akanai tuta‑nana tuta ahiahina wayahimi, e ami pata una‑ne. \v 7 Iuna eha ana pata tau maꞌ tanopi inau‑nikonikoiemi. Kate taui inau‑nikonikoieu, iuna tuta tuta taui mataia yai dewa asi‑vinꞌ‑omanei vivane goyona. \v 8 Ahiahina! Itomi una‑ne tonei taina wayahina. Yauke taua eha ana‑ne. Iuna, yau tuta ahiahina eha ta‑vinꞌ‑omo.” \m \v 9 Iesu avaha ivona deina, e tauna ana heta Galili nihenina mamaei. \p \v 10 Ka Iesu vavaneina tauna ini‑tawanei, e taui ine tonei‑nana Ierusalem wayahina, kadu munia Iesu papani Galili ni‑tawanei ine tonei‑nana wayahina, kate hivahivana, ka eha aitam koiaka tꞌ‑anamane. \v 11 Ka tonei‑nana nihenina me Iudea yai tau eta‑naonao Iesu inenenei, kadu ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Tauna aveta?” \p \v 12 Ka tanoi wayahina tomotau habuhabui matataui ivi‑awa‑yaya Iesu wayahina, ka inau‑vonuvonu taina deina. Tupwai ivonavona, “Tauna onoto ahiahina,” kate tupwai ivonavona, “Eha! Tauna tau vitupu, ka tomotau vo‑vi‑banabanai.” \v 13 Ka eha aitam koiaka ta‑vonavona Iesu wayahina tomotau yoko mataia. Iuna me Iudea habuhabui taui yai tau eta‑naonao imatamatautei. \p \v 14 Ka avaha tonei‑nana ana wiki niwanina, Iesu Manua Vito‑pota a pai vi‑wauna wayahina inu, e vi‑putu tomotau viwavenei. \v 15 Wayahina, tutana me Iudea yai tau eta‑naonao inononi, taui nuai vi‑tupatupa ananina kadu matataui ivi‑tanaiei, ivona, “Tauna eha aitam tuta wayahina ta‑iaiava baina yama pai anamana ananina nihenina. Wayahina, aveta wayahina onoto taina ya nua‑uya vaniahei? Kaiwadi!”\x + \xo 7:15 \xt Mat 13:54; Luk 2:47.\x* \p \v 16 Akaka Iesu nau‑patei, ivona, \pi1 “Yauke yau nua‑uya eha taua wayahiua ta‑vinꞌ‑omo, kate au tau vi‑tune tauna ya nua‑uya veneu, aviwavenena.\x + \xo 7:16 \xt Ioni 12:49; 14:10.\x* \v 17 Ka aituhu aviyaivia ivi‑nua‑dadani, e Yaubada ya nuanua idedewei, apaina taui yau viwavenena inꞌ‑anamanei vivane Yaubada wayahina vinꞌ‑omo, eha taua wayahiua ta‑vinꞌ‑omo. \v 18 Aituhu aviyaivia yai nuenuea iviwavenena, yai nuanua taui ai wava isi‑nai, ivo‑vi‑natei. Kate aituhu koiaka a tau vi‑tune ana wava si‑nai, vo‑vi‑natei, tauna onoto ahiahina ka tunuhina, ka tauna nihenina eha aitam aviani goyona.\x + \xo 7:18 \xt Ioni 8:50.\x* \v 19 Vona ahiahina, Mosese ami veimea venemi, kate eha aitam koiaka wayahimia ta‑vivi‑muni ahiahina. Aituhu veimeana uvivi‑muni ahiahina, aviani iuna yami nuanua una‑nau‑vi‑anigiu?”\x + \xo 7:19 \xt Dew 7:53; Rom 2:21-24.\x* \p \v 20 Ka yoko‑naia yana vona inau‑patei, ivona, “Ia! Nua gawagawamina ununum vo‑vi‑magiginoei, wayahina evonavona deina! Koiaka wayahiaia dewa‑dadani na‑nau‑vi‑anigim?”\x + \xo 7:20 \xt Ioni 8:48; 10:20.\x* \p \v 21 Ka Iesu yai vonana vona‑nau‑patei, ivona, \pi1 “Auyewa tapanono wayahina dewa‑bagibagina aitamoata adewei, e onoto avo‑vi‑aiaiei, vidoha. Wayahina, itomi nuami vi‑tupatupa ananina. \v 22 Kate medeina itomi yami dewa auyewa tapanono wayahina? Mosese veimeyemi itomi natunatumi ononotoi wagai udabedabe‑neiei pai dune wayahina. (Ka vona tunuhina, veimeana eha Mosese wayahina ta‑vinꞌ‑omo, kate nonova yaka tupua‑nenenehi dewana ivi‑putui, ka dewana taui wayahia vinꞌ‑omo.)\x + \xo 7:22 \xt Lev 12:3; Nao 17:9-13.\x* \v 23 Wayahina, dewana tevana ononotoi wayahia udedewei auyewa tapanono wayahina, iuna Mosese ya veimea uvi‑muniei, ka eha ubwege. Wayahina, aviani iuna unau‑havieu tutana auyewa tapanono wayahina onoto avo‑vi‑aiaiei vidoha‑vainei?\x + \xo 7:23 \xt Ioni 5:8-10, 16.\x* \v 24 Avi tuta tomotau yai dewa unau‑yanahi utana‑vewani, kadi ahiahina o goyona, eha nau‑wawanimi yai dewa ai dune ana heta wayahina uvi‑nua‑dadani, kate nau‑wawanimi yai dewa iuna unau‑yanahi.” \s1 Kaiwadi, Iesu Vivane Tau Ito‑yavuha, O Eha? \p \v 25 Ka tupwai me Ierusalem ivona, “Kaiwadi, tau eta‑naonao yai nuanua onoto taina ina‑nau‑vi‑anigi, a? \v 26 Kate udueyei! Tauna avaha tomotau niwania mimini ka vonavona wayahia, ka eha aitam koiaka movina ta‑vito‑pote. Medeina? Yaka tau eta‑naonao avaha iawaehei vivane tauna Tau Ito‑yavuha? \v 27 Eha ana pata. Iuna onoto taina ya meagai avaha kanamanei. Kate avi tuta Tau Ito‑yavuha‑nana na‑omo, eha aitam koiaka ya meagai nꞌ‑anamane.”\f a \fr 7:27 \ft Tomotaui inuanua Iesu ya tupua meagai Nasareta nihenina, papani Galili nihenina, kate eha. Iesu ya tupua vinꞌ‑omo meagai Betelehem wayahina, papani Iudea nihenina. Taui inuanua avaha ianamanei tunuhina, kate eha itꞌ‑anamane‑vidoha. Wayahina, aveta Iginuma ivona, “Avi tuta Tau Ito‑yavuha‑nana na‑omo, tomotau eha tauna ya tupua a papani itꞌ‑anamane‑vidoha!”, vonana vivane vona tunuhina.\f* \x + \xo 7:27 \xt Ioni 7:41; 9:29.\x* \p \v 28 Ka Iesu ya viwavenena Manua Vito‑pota a pai vi‑wauna nihenina eha ta‑iakwa, ka movina ananina wayahina ivona, “Ika, itomi avaha uanamaneu. Ka kadu avi papani wayahina aomo avaha uanamane‑yehai. Yauke aomo papani taina wayahina, kate eha taua yau nuanua ana heta adewei deina. Au tau vi‑tune‑nana, tauna yana dewa ahiahina kadu tunutunuhina akanai. Kate itomi eha utꞌ‑anamane koiaka tauna.\x + \xo 7:28 \xt Mat 11:27; Ioni 8:55.\x* \v 29 Ka yauke anamanei, iuna tauna vi‑tuneu, ka kadu ani‑tawanei avinꞌ‑omo baina tanopia.” \p \v 30 Ka vonana wayahina tomotau tupwai yoko‑nana nihenina idewa‑dadani ipoyꞌ‑avini. Ka eha aitam koiaka wayahia ta‑vo‑dadani. Iuna tauna eha yana tuta ta‑vaniahe yanꞌ aniga wayahina.\x + \xo 7:30 \xt Ioni 7:44.\x* \v 31 Ka tomotau habuhabui yoko‑nana nihenina ivitumahanei ka ivona, “Vona ahiahina, onoto taina dewa‑bagibagi habuhabui avaha dedewei. Avi tuta Tau Ito‑yavuha‑nana na‑omo, kadi ana pata tauna ya dewa‑bagibagi onoto taina ya dewa‑bagibagi nata‑tawane?” \s1 Tau Nau‑havia Iomo Iesu Ina‑yohoni \p \v 32 Ka tomotau ivi‑awa‑yaya Iesu wayahina deina. Ka avaha Parisi dewaia inononi, e taui kadue tau vi‑nomu mata‑genai taui yai tau nau‑havia ivi‑tunei, e Iesu iyohoni. Wayahina, tau nau‑havia‑naia iomo, e yana vona inononi. \p \v 33 Ka Iesu ivona, “Tuta kutakutana ana heta nui kamamaei. Apaina amavina tauna au tau vi‑tune‑nana wayahina. \v 34 Ka apaina uneneneu, kate eha uvaniahau. Ka auyewana wayahina papani tunina wayahina amamaei, ka itomi eha ami pata papani‑nana wayahina unꞌ‑omo.”\x + \xo 7:34 \xt Ioni 8:21; 13:36.\x* \p \v 35 Wayahina, me Iudea‑naia matataui ivi‑vonavona, ivona, “Aveta wayahina tauna na‑ne vivane apaina eha kavaniahe? Kaiwadi, tauna na‑ne me Iudea‑naia, taui nonova yai meagai ini‑tawanei ine mani papani, e me Girisi nui imamaei? Kadi tenoke tauna me Girisi viwavenei, a? \v 36 Ya vonana aviani anꞌ anamana? Iuna ivona, ‘Apaina uneneneu, kate eha uvaniahau,’ ka kadu ivona, ‘Papani tunina wayahina amamaei, ka itomi eha ami pata papani‑nana wayahina unꞌ‑omo.’” \s1 Vekevekeke Toneina Anꞌ Auyewa Pai Nau‑yehata \p \v 37 Ka toneina anꞌ auyewa ananina auyewa pai nau‑yehata. Ka auyewana wayahina Iesu yoko niwania mini, ka movina ananina vi‑hone, ivona, “Aituhu aviyaivia wayahimia magami ayayana, akanai unꞌ‑omo wayahiua, e una‑nim.\x + \xo 7:37 \xt Lev 23:36; Isa 55:1; Ioni 4:14.\x* \v 38 Ka Iginuma ivona deina, \b \q1 ‘Yawai a daudau au tau vitumahana nuana wayahina \q2 nꞌ‑am‑iwaiwahi.’”\x + \xo 7:38 \xt Isa 58:11.\x* \b \m \v 39 Ka Iesu tauna ya vonana wayahina ipuipupu Yaubada Nuana Ahihinata wayahina. Ka aituhu aviyaivia Iesu ivitumahanei, apaina Nuana Ahihinata na‑nu nihenia, mamaei. Ka auyewa tanoi wayahina, Nuana Ahihinata eha ta‑nuinu tomotau nihenia, iuna Iesu eha wahuma ta‑vane, kadu tauna eha didigana ta‑vaniahe. Apaina.\x + \xo 7:39 \xt Ioni 16:7; 20:22; Dew 2:4.\x* \p \v 40 Ka tomotau habuhabui Iesu ya vonana inononi, ka tupwai ivona, “Vona ahiahina, onoto taina vivane Tau Apa‑taputapu‑nana.”\x + \xo 7:40 \xt Ioni 6:14.\x* \p \v 41 Ka tupwai kadue ivona, “Tauna vivane Tau Ito‑yavuha‑nana.” \p Kate tupwai eha yai nuanua, ka ivona, “Vona ahiahina, Tau Ito‑yavuha‑nana ya tupua eha Galili wayahina!\x + \xo 7:41 \xt Ioni 1:46.\x* \v 42 Medeina Iginuma voneka? Ivona vivane Tau Ito‑yavuha‑nana Davida yana dede wayahina omomo, kadu Davida ya meagai Betelehem nihenina na‑tupua. Ka Betelehem eha papani Galili nihenina! Wayahina, eha ana pata tauna vivane Tau Ito‑yavuha‑nana.”\x + \xo 7:42 \xt Sam 89:3-4; Mik 5:2.\x* \v 43 Wayahina, tana‑vewana vinꞌ‑omo tomotau‑naia niwania deina. \v 44 Ka tupwai yai nuanua Iesu ipoyꞌ‑avini, kate eha aitam koiaka ta‑vo‑dadani. \s1 Me Iudea Yai Tau Eta‑naonao Iva‑hamwahamwana \p \v 45 Ka tau nau‑havia‑naia imavi tau vi‑nomu mata‑genai wayahia kadue Parisi wayahia. Akaka taui tau nau‑havia‑naia ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina itomi eha uta‑poyꞌ‑avini, ka eha uta‑omane baina wayahiaia?” \p \v 46 Ka tau nau‑havia‑naia ivona, “Onoto tanoi yana vona ahihi‑vainena. Eha kadu aitam koiaka deina.”\x + \xo 7:46 \xt Mar 1:22.\x* \p \v 47 Ka Parisi ivona, “Ia! Kaiwadi, tauna nonomi, kadu itomi nuami epei, a? \v 48 Ka avaha uanamanei, eha aitam koiaka itoai tau veimea o itoai Parisi wayahiaia Iesu ta‑vitumahane. Eha!\x + \xo 7:48 \xt Ioni 12:42.\x* \v 49 Yoko taina ivitumahanei, kate taui mwagemwagei, iuna eha Mosese ya veimea itꞌ‑anamane‑vidoha. Wayahina, ataina Yaubada taui ai nau‑pata goyona venevenei.” \p \v 50 Kate aitam tau veimea wayahia ana wava Nikodemusi. Nonova ioyoma tauna omo Iesu wayahina, e ainua iaipupu. Ka tauna yaiana vonei, ivona,\x + \xo 7:50 \xt Ioni 3:1-2.\x* \v 51 “Itoka aka veimea ivona deina, eha nau‑wawanika tomotau kanꞌ‑apa‑goyogoyo‑kavokavovo. Naona nau‑wawanika onoto kanononi, ka aituhu ya goyona kavaniahei deina, akanai, munia aka pata kadewa‑yaiyaiei.” \p \v 52 Ka tau eta‑naonao‑naia kadu Nikodemusi iyapoi, ivona, “Ia! Kaiwadi, wamke kadu aitam tevana Galili, a? Aituhu Iginuma ena‑iavi tunuhina, enꞌ‑anamanei eha aitam tau apa‑taputapu Galili wayahina na‑omo.”\x + \xo 7:52 \xt Ioni 7:41-42.\x* \p \v 53 Ka ipupuna iakwa, ka aitamoata aitamoata wayahia imavina yai megeia. \c 8 \s1 Aitam Vavine Kenene Ipoyꞌ‑avini \p \v 1 Kate Iesu ivane Oya Olive. \v 2 Ka mana navia mana‑putua mavi‑havine omo Manua Vito‑pota a pai vi‑wauna wayahina, ka tomotau habuhabui imaꞌ‑vivinei, e tauna manuena, e vi‑putu viwavenei. \v 3 Ka aitam vavine kenene dedewei, ka tomotau ivaniahei, kadu ipoyꞌ‑avini. Ka Mosese ya veimea a tau viwavenena, kadu Parisi vavinena iomanei, e niwania ivi‑au‑mini. \v 4 Ka taui Iesu ivonei, ivona, “Tau Viwavenena, vavine taina avaniahei kenene dedewei. \v 5 Ka aka veimea Mosese wayahina voneka, aituhu vaivine deinake kavaniahei, nau‑wawanika katutu‑hanuhanui. Ka wamke medeina evoneka?”\x + \xo 8:5 \xt Lev 20:10; V.V 22:22-24.\x* \v 6 Yai nuanua vonana wayahina Iesu inonoi kadu ivitevitei.\f a \fr 8:6 \ft Aituhu Iesu vavine yanꞌ aniga vito‑potei, e tauna me Isiraeli yai veimea awa‑viaohei deina. Aituhu deina, tau eta‑naonao ai pata ivitevitei me Isiraeli mataia. Kate aituhu tauna vavine yanꞌ aniga awaehei, dewana me Rom yai veimea me Isiraeli wayahi tana‑bwegei. Aituhu deina, tau eta‑naonao ai pata ivitevitei me Rom ai tau veimea ananina wayahina, ana wava Pilate. Iuna me Rom eha itꞌ‑awaehe me Isiraeli yai tomotau inau‑vi‑anigi yai goyona wayahina. Ka me Rom ai heta ai pata tomotau inau‑vi‑anigi.\f* \p Kate Iesu eha yai vona ta‑nau‑pate, ka mai‑kokokona magama, ka nima‑tabona magama nihenina ginuginuma. \v 7 Ka taui apaina ivi‑tanatanaiei. Akaka Iesu mini, e vonei, ivona, “Akanai. Aituhu aitam koiaka wayahimia eha aitam ya goyona, akanai tauna nau‑wawani hanu mai‑hapone vavine tanoi wayahina.”\x + \xo 8:7 \xt V.V 17:7.\x* \v 8 Ya vonana iakwa, e mai‑kokokona‑havine, e magama nihenina ginuginuma. \p \v 9 Ka tutana tau eta‑naonao‑naia Iesu ya vonana inononi, taui yai goyona inuani. Wayahina, aitamoata aitamoata wayahia ini‑tawanei. Naona taui ivi‑nainai iyavuta, e habuhabui ivi‑muniei ka ine, e ainua imamaei, Iesu ka vavinena mimini. \v 10 Akaka Iesu mini, e vavinena vonei, ivona, “Vavinem, edu! Taui habuhabui yai nuanua ivitavitam avaha iyavuta.” \p \v 11 Ka vavinena Iesu vonei, “Bada, ika. Eha aitam koiaka ta‑mamae.” \p Ka Iesu vonei, ivona, “Yauke kadu eha avitavitam, ka ahiahina ena‑ne, kate eha kadu goyona edewa‑havine.”\x + \xo 8:11 \xt Ioni 5:14.\x* \s1 Iesu Tau Maꞌ Tanopi Ai Maheta \p \v 12 Ka Iesu tomotau wayahia vona‑havine, ivona, “Yauke tau maꞌ tanopi ai maheta. Wayahina, aituhu aviyaivia ivi‑muni‑waiwaieu, akanai yawai a maheta wayahia mamaei, ka eha kadue novanovana nihenina ineine.”\x + \xo 8:12 \xt Isa 49:6; Ioni 1:4-9; 9:5; 12:46.\x* \p \v 13 Ka Parisi Iesu wayahina ivi‑vonavona, ivona, “Ataina wamke taum ehaehaeyem. Wayahina, yam hae‑nana eha tunuhina, kadue eha nau‑wawaniai yam hae‑nana anononi.” \p \v 14 Ka Iesu vona‑nau‑pata wayahia, ivona, \pi1 “Aituhu taua ahaehaeyeu, yau hae‑nana tunuhina. Iuna aitam papani ani‑tawanei aomo baina, ka papani‑nana avaha anamanei. Ka kadu apaina papani‑nana, aveta wayahina amavina, avaha anamanei. Kate itomi mwagemwagemi papani‑nana wayahina. Eha utꞌ‑anamane.\x + \xo 8:14 \xt Ioni 5:31-32; 7:28.\x* \v 15 Ka itomi goyona o ahiahina unau‑yanahi tau maꞌ tanopi habuhabui inau‑yanahi aitamoata deina. Kate ataina yauke eha tomotau ai nau‑pata yai goyona wayahina anau‑yanahi.\x + \xo 8:15 \xt Ioni 12:47.\x* \v 16 Aituhu apaina tomotau anau‑yanahi, ka aituhu ai nau‑pata avi‑nua‑dadani, akanai au pata anau‑yanahi ahiahina, iuna yauke au heta eha dewana ana‑dewe. Kate Amau, tauna vi‑tuneu, tauna nui ana‑dewei.\x + \xo 8:16 \xt Ioni 5:30; 8:29.\x* \v 17 Kadue ami veimea ivona wayahimia deina, vivane aituhu tau hae ainua yai vona aitamoata, akanai hae‑nana tunuhina.\x + \xo 8:17 \xt V.V 19:15.\x* \v 18 Wayahina udu. Yauke taua ahaehaeyeu, ka kadu Amau, tauna vi‑tuneu, haehaeyeu.”\x + \xo 8:18 \xt 1Io 5:9.\x* \p \v 19 Wayahina ivi‑tanaiei, ivona, “Amam aveta?” \p Ka Iesu nau‑patai, ivona, “Itomi eha utꞌ‑anamaneu kadue eha Amau utꞌ‑anamane. Aituhu itomi uanamaneu, akanai kadu Amau unꞌ‑anamanei.” \v 20 Iesu ya vonana Manua Vito‑pota a pai vi‑wauna nihenina vonei tutana viwavenei. Dewaia ivinꞌ‑omo am‑venena‑kavovo didiwagana nepena. Ka auyewana wayahina eha aitam koiaka Iesu ta‑poyꞌ‑avini, iuna yana tuta eha ta‑vinꞌ‑omo. Apaina.\x + \xo 8:20 \xt Ioni 7:30.\x* \p \v 21 Ka Iesu vona‑havinei, ivona, “Apaina ani‑tawanemi, ka itomi unene‑wayoheu. Wayahina, yami dewa goyogoyoi wayahi unꞌ‑aniga. Iuna papani‑nana wayahina aneine itomi eha ami pata unꞌ‑omo.”\x + \xo 8:21 \xt Ioni 7:34; 13:33.\x* \p \v 22 Ka me Iudea avaha vonana inononi, matataui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Medeina ya vonana? Tauna ana heta na‑nau‑vi‑anigi? Kaiwadi, aina iuna tauna ivona, ‘Papani‑nana wayahina aneine, itomi eha ami pata unꞌ‑omo’?” \p \v 23 Kate Iesu vonei, ivona, “Itomi yami pai maꞌ tanopi taina, kate yauke yau pai maꞌ hetana wahuma. Ka itomi yami nuanua ananina tanopi taina wayahina, kate yauke eha ata‑nuanua tanopi taina wayahina.\x + \xo 8:23 \xt Ioni 3:31.\x* \v 24 Wayahina, avaha avonemi, yami dewa goyogoyoi wayahi unꞌ‑aniga. Aituhu eha uvitumahaneu vivane yauke ‘Taua Amaꞌ‑vavaha,’ akanai vona ahiahina, yami dewa goyogoyoi wayahi unꞌ‑aniga.” \p \v 25 Wayahina ivi‑tanaiei, “Taum koiaka?” \p Iesu kadue nau‑patei, ivona, “Nonova a itoava tuta ataina wayahina, ahaehaeyeu aitamoata ka tunuhina. \v 26 Ipupu ananina yami goyona wayahi mamaei, ka au pata anau‑yanahimi wayahi. Kate tauna vi‑tuneu, tauna yana vona tunuhina. Ka aviani tauna voneu anononi, akanai vonaia itomi tau maꞌ tanopi wayahimia ahaehaeyei aitamoata deina.” \p \v 27 Kate taui eha yana vona Amana wayahina ita‑nua‑hau. \v 28 Akaka Iesu vonei, ivona, “Yauke Tauna Vi‑tomotau, ka apaina usi‑naiu. Ka dewana na‑iakwa, unꞌ‑anamaneu, e ‘Taua Amaꞌ‑vavaha.’ Yauke eha au heta apaipaisewa, kate aviani Amau viwaveneu, akanai avonavona aitamoata deina.\x + \xo 8:28 \xt Ioni 3:14.\x* \v 29 Tauna vi‑tuneu, kadue tauna wayahiua mamaei. Ka kadu tauna eha ta‑ni‑tawaneu, iuna tauna yau dewa dudueyei, ka tuta tuta yau dewaia vo‑vi‑dewa‑haiawi.” \v 30 Ka tutana Iesu ya vonana inononi, tomotau habuhabui ivitumahanei. \s1 Abaraham Natunatuna \p \v 31 Ka Iesu me Iudea‑naia (taui ivitumahanei) vone‑neiei, ivona, “Aituhu yau viwavenena uvi‑muni‑waiwaiei, akanai itomi au tau vi‑muni‑waiwai ahiahina. \v 32 Wayahina munia, itomi nua‑uya tunutunuhina unꞌ‑anamanei, ka nua‑uya‑nana na‑ito‑yavuhimi.” \p \v 33 Ka taui inau‑patei, ivona, “Itoai Abaraham yana dede, ka eha aitam tuta wayahina ata‑vi‑tau paisewa‑kavovo mani tomotau wayahi, iveimeyeai. Wayahina, aviani yam vona anꞌ anamana tutana evona, ‘na‑ito‑yavuhimi’?”\x + \xo 8:33 \xt Mat 3:9.\x* \p \v 34 Wayahina Iesu vone‑neiei, ivona, \pi1 “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia tau goyogoyona, taui avaha ivi‑tau paisewa‑kavovo goyona wayahina.\x + \xo 8:34 \xt Rom 6:16, 20.\x* \v 35 Aituhu onoto ananina aitam tau paisewa‑kavokavovo vi‑maiei, vona ahiahina, tau paisewa‑kavokavovo‑nana eha aitam onoto ananina yana dede wayahia, kate onoto ananina natunatuna, taui vivane yana dede nihenina imaꞌ‑vavaha. \v 36 Yauke, Tauna Vi‑tomotau, Amau Natu‑hoina, ka aituhu yauke ayavuhimi, akanai itomi yavuha‑vavaha uvaniahei deina. \v 37 Avaha anamanemi, Abaraham dayahina nihenimia mamaei, kate yami nuanua una‑nau‑vi‑anigiu, iuna yau viwavenena eha uawaehe. \v 38 Aviani Amau viwaveneu adueyei, dewaia avonevonemi aitamoata deina. Kate aviani amami vonevonemi, akanai itomi udedewei deina.” \p \v 39 Akaka taui Iesu ya vonana inau‑patei, ivona, “Itoai amai vivane Abaraham.” \p Kate Iesu vona‑havinei, ivona, “Aituhu itomi Abaraham natunatu‑hoina, akanai nau‑wawanimi tauna yana dewa ahiahina udedewei aitamoata deina.\x + \xo 8:39 \xt Mat 3:9.\x* \v 40 Kate yauke Yaubada ya nua‑uya tunutunuhina anononi, kadue ataina nua‑uyana wayahimia ahaehaeyei, kate itomi yami nuanua una‑nau‑vi‑anigiu. Abaraham yana dewa eha itomi yami dewa deina. Eha‑ohota! \v 41 Itomi amami yana dewa udedewei.” \p Ka taui ivi‑vonavona deina, “Ia! Itoai eha payapayaya. Itoai amai aitamoata, tauna Yaubada a heta‑ohota.”\x + \xo 8:41 \xt Isa 63:16.\x* \s1 Satana Natunatuna \p \v 42 Ka Iesu wayahia ivona, “Aituhu Yaubada ama‑hoimi, akanai udune‑nuanuaieu. Iuna Yaubada vi‑tuneu aomo baina, amamaei. Eha yau nuenuea aomo, kate tauna ya nuanua aomo baina. \v 43 Itomi eha yau vona uta‑nononi. Iuna eha yami nuanua una‑nua‑hau ahiahina.” \p \v 44 Ka Iesu vona panina taina wayahina vonei, ivona, \pi1 “Itomi Satana natunatuna, iuna yami nuanua kadu Satana ya nuanua aitamoata, kadu tauna ya nuanua udedewei. Tuta pai vi‑putu wayahina a itoava tuta ataina wayahina, tauna vivane tau nau‑vi‑aniga. Eha aitam tuta tauna nua‑uya tunutunuhina ta‑ivaite. Iuna nua‑uya tunutunuhina eha tauna nihenina. Avi tuta tauna ipuipupu, vitupu ana heta ipuipupui. Iuna tauna tau vitupu, ka kadu tauna vitupu habuhabuna ama‑hoina.\x + \xo 8:44 \xt 1Io 3:8.\x* \v 45 Udu! Yauke nua‑uya tunutunuhina wayahimia ahaehaeyei, kate eha uta‑vitumahaneu. \v 46 Eha aitam koiaka itomi wayahimia am pata yau dewa goyona enau‑viviwaveka, a? Wayahina, aituhu eha yau dewa goyona, kadu aituhu vona tunutunuhina wayahimia avonavona, medeina itomi eha uta‑vitumahaneu?\x + \xo 8:46 \xt 2Ko 5:21; 1Pi 2:22.\x* \v 47 Vona ahiahina, iuna taina. Aituhu aviyaivia Yaubada wayahina iomomo, akanai taui Yaubada yana vona inononi. Kate itomi eha Yaubada wayahina uomomo. Aina iuna itomi eha Yaubada ya vonana unonononi.”\x + \xo 8:47 \xt 1Io 4:6.\x* \s1 Iesu Tauna Ana Heta Kadu Abaraham Ainua Bou‑viwavei \p \v 48 Me Iudea yai tau eta‑naonao Iesu ivonei, ivona, “Itoai yama vona ahiahina kadu tunuhina wayahim. Avonavona wamke me Samaria, kadu avonavona aitam nua gawagawamina veimeyem, a?”\x + \xo 8:48 \xt Mar 3:21-22.\x* \p \v 49 Akaka Iesu taui vonei, ivona, “Nua gawagawamina eha ta‑veimeyeu. Yauke Amau adewa‑didigunei, kate itomi taua umana‑giboeu. \v 50 Ka eha anaunau‑nene didigau wayahina. Vona ahiahina, kadu aitam mamaei, ka tauna ya nuanua didigau uvo‑vi‑natei. Ka avonemi, tauna vivane tau vaneneha. \v 51 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia yau vona inuanuani kadu idedewei, akanai taui nuai eha inꞌ‑aniga.”\x + \xo 8:51 \xt Ioni 5:24.\x* \p \v 52 Vonana wayahina me Iudea Iesu wayahina ivona panina, “Avaha anamane‑vidohem, aitam nua goyogoyona veimeyem! Iuna tuta nonova Abaraham aniga, kadue tau apa‑taputapu habuhabui ianiga deina. Kate wamke evonavona, ‘Aituhu aviyaivia yau vona inuanuani kadu idedewei, taui nuai eha inꞌ‑aniga.’ \v 53 Itoai amai Abaraham avaha aniga, kadue tau apa‑taputapu habuhabui avaha ianiga. Wamke enuanua Abaraham ebagibagi‑tawanei, a? Medeina enuanua deina? Taum koiaka?” \p \v 54 Ka Iesu nau‑patei, ivona, \pi1 “Aituhu yauke taua didigau avo‑vi‑natei, didigauna awakabina. Kate ataina Amau didigau vo‑vi‑natei, ka itomi uvonavona tauna yami Yaubada. \v 55 Nonova a itoava tuta ataina wayahina, itomi eha Yaubada utꞌ‑anamane, kate yauke anamanei. Aituhu ana‑vona, ‘Yaubada eha atꞌ‑anamane,’ vonana vitupu, ka avi‑tau vitupu itomi deina. Kate avonemi, yauke Yaubada anamane‑vidohei, kadu yana vona avi‑muniei, adedewei. \v 56 Ka amami Abaraham ya dewa‑haiawa nui yau vinꞌ‑omana vaneana nononi, ka ya nuanua ananina apaina dueyeu. Ka tauna dueyeu, kadu tauna dewa‑haiawa ananina wayahina.” \p \v 57 Ka me Iudea ivonei, ivona, “Ia! Wamke apaina am ponimana ai yau 50 evaniahei, kate medeina evonavona avaha Abaraham edueyei? Eha am pata!” \p \v 58 Ka Iesu vonei, ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi taina deina. Tutana Abaraham tupua, ‘Taua Amaꞌ‑vavaha’!”\x + \xo 8:58 \xt Ioni 1:1.\x* \v 59 Tutana me Iudea ya vonana inononi, e taui avaha ianamanei vivane tauna vonavona, “Taua Yaubada.” Wayahina, inua‑goyo‑vaine, kadu hanu iepepe, yai nuanua itutu‑hanuhanui, ivunuvunui. Kate Iesu wayahia maiova, e Manua Vito‑pota a papani wayahina ni‑tawanei. \c 9 \s1 Iesu Aitam Tau Mata‑goyo Ya Tupua Wayahina Vo‑vi‑aiaiei \p \v 1 Tutana Iesu neine, tauna aitam onoto etawana dueyei, manuena mamaei. Onotona matana goyona ya tupua wayahina. \v 2 Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai kadu onoto‑nana idudueyei. Wayahina, taui Iesu ivi‑tanaiei, ivona, “Tau Viwavenena, koiaka dewa goyona dewei, e munia onoto taina matana goyona tupueyei? Kaiwadi, onoto taina yana dewa goyona wayahina vinꞌ‑omo, o kadi amana ayona ainua yai dewa goyona wayahina vinꞌ‑omo?”\x + \xo 9:2 \xt Ese 18:20; Luk 13:2, 4.\x* \p \v 3 Ka Iesu vonei, ivona, “Vona ahiahina, tauna matana goyona tupueyei, kate eha tauna yana dewa goyona wayahina ta‑vinꞌ‑omo, kadu eha amana ayona yai dewa goyona wayahina ta‑vinꞌ‑omo. Ka tauna tupueyei deina, iuna apaina Yaubada tauna ya bagibagi na‑si‑vinꞌ‑omanei, e tomotau idudueyei.\x + \xo 9:3 \xt Ioni 11:4.\x* \v 4 Itoka nau‑wawanika tuta auyewa nihenina tauna vi‑tuneu ya nuanua kapaipaisewei. Iuna tuta ioyoma omomo, ka eha aitam koiaka ana pata paisewa ioyomana nihenina. \v 5 Ataina yauke tanopia amamaei, ka tuta ataina a itoava yau nae wayahina, yauke vivane tau maꞌ tanopi ai maheta.”\x + \xo 9:5 \xt Mat 5:14; Ioni 8:12.\x* \p \v 6 Iesu, avaha vonana nau‑yehai, iwani iopu tanopi wayahina, ka motopuna nau‑vevewanei deina, e motopunana epei onotona matana wayahina nau‑wohi.\x + \xo 9:6 \xt Mar 8:23.\x* \v 7 E vonei, ivona, “Ena‑ne Ibwaniu Siloam wayahina, ena‑toa (Siloam a vo‑vina ‘Vi‑tune’).” Akaka onotona matana goyona ine, toatoa, ka matana mahete, e tauna dunedune mavina ya megeia. \fig Onotona matana goyona ine, toatoa, ka matana mahete|alt="Wash in Siloam" src="GS-IB04130.tif" size="span" loc="JHN 9:7" ref="9:7" \fig* \p \v 8 Ka tau vi‑meagai onotona ya meagai wayahina, kadu yaiana nonova idudueyei, ka ianamanei tauna vivane tau viama. Ka matataui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Kaiwadi, tauna tau viama‑nana, e tuta tuta mamaei ka viama, o eha?” \v 9 Ka tupwai wayahia ivonavona, “Tauna aina.” Ka tupwai ivonavona, “Eha. Tauna mani onoto, kate ainua tepai aitamoata deina.” \p Ka onotona vonei, ivona, “Yauke taua!” \p \v 10 Wayahina, taui yai vona panina wayahina ivi‑tanaiei, ivona, “Medeina matam dunedune?” \p \v 11 Ka onotona vona‑nau‑patei, ivona, “Onotona, ana wava Iesu, motopuna nau‑vevewanei, e matau wayahina nau‑wohi. Iakwa, tauna voneu, ivona, ‘Ena‑ne Ibwaniu Siloam wayahina, e ena‑toa.’ Wayahina anei, atoatoa, e matau dunedune.” \p \v 12 Ka taui ivi‑tanaiei, ivona, “Tauna aveta?” \p Ka onotona ivona, “Kaiwadi. Eha katꞌ‑anamane.” \p \v 13 Ka taui onotona ineiei Parisi yai yoko wayahia. \v 14 Ka tutana Iesu motopuna nau‑vevewanei, onotona matana vo‑vi‑aiaia, auyewana vivane Sabata\em V\em*. \v 15 Wayahina, Parisi‑naia kadu onotona ivi‑tanaiei, ivona, “Medeina matam dunedune?” Akaka onotona vonei, ivona, “Iesu motopuna nau‑vevewanei, e matau wayahina nau‑wohi, atoatoa, e ataina adunedune.” \p \v 16 Ka tupwai Parisi ivona, “Vona ahiahina, koiaka dewana dewei, tauna eha Yaubada wayahina ta‑vinꞌ‑omo, iuna tauna Sabata\em V\em* a veimea eha ta‑vi‑ateteye, kate auyewa Sabata\em V\em* wayahina paipaisewa.” \p Kate tupwai wayahia matataui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Medeina aitam tau goyogoyona iaiaya ani‑vainei deinake vevewane‑neiei? Aituhu tauna tau goyogoyona, Yaubada eha tauna ya dewa‑bagibagi nꞌ‑awaeha deina!” Ka Parisi yai yoko nihenina inuanua tunina tunina deina, eha aitamoata. Ka matataui ivi‑vonavona. \p \v 17 Ka dewa pai nau‑yehata wayahina, Parisi‑naia onotona ivi‑tanai‑havinei, ivona, “Tauna matam vo‑vi‑aiaia. Wayahina, medeina wamke enuanua tauna wayahina?” \p Ka onotona vona‑nau‑patei, ivona, “Tauna tau apa‑taputapu aitam.”\x + \xo 9:17 \xt Ioni 4:19.\x* \p \v 18 Kate me Iudea ai tau eta‑naonao eha ita‑vitumahana‑vidoha vivane onotona matana goyona ya tupua wayahina, e ataina matana dunedune. Ka taui nuai vi‑tupatupa‑vaine. Wayahina, taui onotona ayona amana ainua ihonei. \v 19 Ka avaha ivinꞌ‑omo, tau eta‑naonao ivi‑tanaiei, ivona, “Onoto taina vivane natu‑hoimi? Uhaeyei tunuhina wayahiaia aituhu matana goyona tupueyei. Kadu medeina ataina dunedune?” \p \v 20 Ka onotona ayona amana ainua ivonei, ivona, “Itoai anamane‑vidohei vivane tauna natuai, kadue anamane‑vidohei tauna matana goyona tupueyei. \v 21 Kate eha atꞌ‑anamane medeina matana dunedune, kadu eha atꞌ‑anamane koiaka vo‑vi‑aiaia. Tauna uvi‑tanaiei, iuna tauna avaha vi‑onoto, ka memeanina tauna ana heta mataedami!” \v 22 Ayona amana ainua vonana ivonei deina, iuna taui yai tau eta‑naonao imatamatautei. Imatamatauta deina, iuna me Iudea yai tau eta‑naonao‑naia avaha ivi‑nua‑dadani, aituhu aviyaivia iawaehei Iesu vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, akanai taui manua tapanono wayahina ivito‑potei, eha ai pata nihenina itapanono. \v 23 Aina iuna onotona ayona amana ainua ivona, “Tauna uvi‑tanaiei, iuna tauna avaha vi‑onoto.” \p \v 24 Akaka tuta vꞌ‑inuana wayahina Parisi‑naia onotona matana goyona tupueyei ihonei, e ivona, “Evona‑dabadaba Yaubada matana, kadu vona tunutunuhina evonavona wayahiaia! Iuna itoai avaha tauna anamanei vivane tauna tau goyogoyona.” \p \v 25 Ka onotona ivona, “Aituhu tauna tau goyogoyona, yauke eha atꞌ‑anamane. Kate yauke dewa aitamoata taina anamane‑yehai. Nonova matau goyona, kate ataina avaha adunedune.” \p \v 26 Ka Parisi‑naia kadu ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani tauna dewei, e matam vo‑vi‑aiaia?” \p \v 27 Ka onotona ivona, “Avaha avonemi, kate itomi eha uta‑nononi. Aviani iuna yami nuanua unononi‑havine? Kaiwadi, yami nuanua itomi kadu uvi‑tau vi‑muni‑waiwai Iesu wayahina?” \p \v 28-29 Ka avaha ya vonana inononi, taui yapo‑vainei, ka ivona, “Itoai Mosese a tau vi‑muni‑waiwai! Iuna avaha anamanei vivane Yaubada Mosese wayahina ipuipupu. Kate itoai eha atꞌ‑anamane aveta wayahina tauna vinꞌ‑omo. Wamke akanai tauna a tau vi‑muni‑waiwai!” \p \v 30 Wayahina onotona vonei, ivona, “Yami vonana dewa tupatupana! Tauna matau vo‑vi‑aiaia, kate itomi eha utꞌ‑anamane aveta wayahina vinꞌ‑omo. \v 31 Habuhabuka avaha kanamanei Yaubada eha tau goyogoyona yai viama na‑nononi. Kate aituhu aviyaivia Yaubada ivi‑ateteyei, kadu aituhu aviyaivia Yaubada ya nuanua idedewei, akanai Yaubada tomotaui yai viama na‑nononi.\x + \xo 9:31 \xt Sam 34:15.\x* \v 32 Ka kadu avaha kanamanei nonova, tanopi a pai vi‑putu ana tuta wayahina, a itoava tuta ataina wayahina, eha aitam tuta vane kata‑nononi vivane aitam onoto ana pata mani onoto matana goyona tupueyei vo‑vi‑aiaiei, e vidoha. \v 33 Wayahina, memeanina kadueyei Yaubada onotona vi‑tunei omo, ka kadu tauna ana pata dewa‑bagibagina dewei.” \p \v 34 Ka Parisi‑naia onotona ivonei, ivona, “Ia! Wamke goyom yam tupua wayahina a itoava tuta ataina wayahina. Wamke tauai eviwaveneai, a? Eha am pata!” Akaka ipoyꞌ‑avini, e manua wayahina ineiei, e vuvunaha ihaponei.\x + \xo 9:34 \xt Sam 51:5.\x* \p \v 35 Ka Iesu onotona vaneana nononi vivane avaha vuvunaha ihaponei. Ka tutana Iesu onotona vaniahei, e vi‑tanaiei, ivona, “Medeina enuanua Tauna Vi‑tomotau wayahina? Evitumahanei, o eha?” \p \v 36 Ka onotona vi‑tanaiei, ivona, “Bada, tauna koiaka? Evoneu, e au pata avitumahanei.” \p \v 37 Ka Iesu vonei, ivona, “Avaha edueyei, kadu ataina tauna wayahina eipuipupu.” \p \v 38 Akaka onotona ivona, “Kauvea, avaha avitumahanem!” E tauna iwaodu Iesu wayahina, kadu awa‑davei. \p \v 39 Ka Iesu ivona, “Yauke avaha tanopi wayahina aomo, e nau‑yanahi aomanei. Wayahina, taui ataina matai goyogoyona, apaina idunedune. Kate taui ataina matai idunedune, apaina ivi‑tau mata‑goyo.” \p \v 40 Papanina wayahina tupwai Parisi imimini, ka Iesu ya vonana inononi, wayahina ivi‑tanaiei, “Medeina? Evonavona vivane itoai kadu tau mata‑goyo, ika?”\x + \xo 9:40 \xt Mat 15:14.\x* \p \v 41 Ka Iesu vonei, ivona, “Aituhu itomi matami goyogoyona, akanai yami goyona avaha iakwa. Kate ataina uvonavona, ‘Itoai adunedune,’ wayahina yami dewa goyona eha na‑iakwa, kadu ami dewa‑yaiyai wayahi potapotami.” \c 10 \s1 Iesu Yana Vona Parisi Wayahia Eha Ta‑iakwa \p \v 1 Ka Iesu kadu Parisi‑naia vonei, ivona, \pi1 “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi taina deina. Aituhu aviyaivia yai nuanua sipi\em V\em* ai yoko inuinu, ka aituhu eha gani awana wayahina ina‑nu, kate aituhu mani papanina wayahina ivane‑gwavi, akanai taui vivane tau vainau! \v 2 Ka aituhu aviyaivia sipi\em V\em* yai gani awana wayahina inuinu, taui vivane yai sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina ahiahina. \v 3 Wayahina, gani awana a tau dune‑vi‑avina awana waewaei taui wayahi, kadu sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina inuinu, kadu taui yai sipi\em V\em* ai wavea ihonehonei ivinꞌ‑omo. Kadu yai sipi\em V\em* tau dune‑vi‑avina movi inononi, kadu tau dune‑vi‑avina‑naia ai pata etawana inaonaoi kadu yai sipi\em V\em* ivinꞌ‑omo vuvunaha. \v 4 Ka avaha sipi‑naia\em V\em* ivinꞌ‑omo, akanai sipi‑naia\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina etawana inaonaoi, ka taui ineine, kadu yai sipi\em V\em* ivi‑muniei. Iuna sipi‑naia\em V\em* avaha taui movi ianamane‑yehai. \v 5 Ka tau dune‑vi‑avina yai sipi\em V\em* eha nau‑wawani mani tomotau ivi‑munie. Ka vona ahiahina, avi tuta sipi‑naia\em V\em* mani tomotau movina inononi, akanai sipi‑naia\em V\em* ina‑novo, iuna tomotau tunina movina tunina, e sipi‑naia\em V\em* movina tunina eha itꞌ‑anamane.” \m \v 6 Iesu vona tana‑minikuna tanoi Parisi‑naia vonei, kate taui eha ita‑nua‑hau. \p \v 7 Wayahina, Iesu vona‑havinei, ivona, \pi1 “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, yauke vivane awa sipi\em V\em* wayahi. \v 8 Nonova a itoava tuta ataina wayahina, tomotau habuhabui iomomo, kate taui vivane tau dune‑vi‑avina vitupu, kadu taui tau vainau. Wayahina, yau sipi\em V\em* eha movi ita‑nononi.\x + \xo 10:8 \xt Ier 23:1-2; Ese 34:2-3.\x* \v 9 Awa aitamoata mamaei yau sipi\em V\em* wayahi, ka yauke taua awa‑nana. Aituhu aviyaivia wayahiua inu‑me, akanai taui ito‑yavuha ivaniahei. Kadu tuta tuta sipi‑naia\em V\em* habuhabui inunu‑me kadu iopupu‑me, ka aniani ahiahina ivaniahei. \v 10 Kate Tau Vainau‑nana yana dewa taina. Tauna ya nuanua na‑omo, na‑vainau, ka na‑nau‑vi‑aniga, ka kadu vi‑goyo. Kate yauke aomo tanopia, iuna yau nuanua tomotau yawai‑hoina ivaniahei, kadu yau nuanua idewa‑haiawa‑iaua. \pi1 \v 11 Yauke sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina ahiahina. Iuna sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina ahiahina yawaina awaehei nꞌ‑aniga yana sipi\em V\em* wayahi.\x + \xo 10:11 \xt Sam 23:1; SiV 7:17.\x* \v 12 Aituhu aviyaivia iomomo, ka aituhu eha yai sipi\em V\em*, akanai taui tau paisewa ana heta. Ka taui ai nau‑pata ana heta wayahina ivi‑tau dune‑vi‑avina. Wayahina, avi tuta kedewa manimaninina na‑omo, ka avaha tau paisewa‑naia kedewana idueyei, akanai taui sipi‑naia\em V\em* ivenau‑tawanei, kadu inovonovo. Wayahina, kedewa manimaninina sipi\em V\em* nau‑yavuyavu‑neiei, kadu tupwai na‑poyꞌ‑avini, na‑nau‑vi‑anigi.\x + \xo 10:12 \xt Dew 20:29.\x* \v 13 Tau paisewa‑naia inovonovo ineine, iuna taui ai nau‑pata ana heta wayahina ipaipaisewa. Sipi\em V\em*‑naia vivane mani onoto yana sipi\em V\em*, ka tau paisewa‑naia eha sipi‑naia\em V\em* ta‑dune‑nuanuaie. \pi1 \v 14-15 Yauke sipi\em V\em* ai tau dune‑vi‑avina ahiahina. Amau anamaneu, ka yauke kadu tauna anamanei. Ka yauke yau sipi\em V\em* anamanei, ka taui kadu ianamaneu deina. Ka yawaiu awaehei, yau sipi\em V\em* wayahi anꞌ‑aniga.\x + \xo 10:14-15 \xt Mat 11:27; 1Io 3:16.\x* \v 16 Yau sipi\em V\em* habuhabui imamaei. Ka tupwai eha sipi\em V\em* taina ai yoko nihenina ita‑mamae. Taui ai yoko tunina, ka mani papania imamaei. Apaina kadu taui aomanei, e moviu inononi, kadu wayahiua inꞌ‑omo. Ka yoko‑nana yoko taina nui ivi‑yoko aitamoata, ka ai tau dune‑vi‑avina vivane aitamoata.\x + \xo 10:16 \xt Isa 56:8; Ese 34:23.\x* \v 17 Amau dune‑nuanuaieu ahiahina, iuna yawaiu awaehei vivane anꞌ‑aniga. Kate apaina kadu yawaiu anꞌ‑epa‑havinei.\x + \xo 10:17 \xt Pili 2:8-9.\x* \v 18 Eha aitam tomotau ana pata bagibagi‑tawaneu, e yawaiu nꞌ‑epe deina. Eha. Kate yauke taua au heta yau nuanua anꞌ‑aniga deina. Amau taua awaeheu, e yauke au heta yau aniga aveimeyei. Wayahina, nau‑wawaniu yawaiu abou‑ohoi, kadu nau‑wawaniu anꞌ‑epa‑havinei. Amau ya nuanua deina, kadu tauna ya vona‑dabadaba wayahiua boui deina.” \p \v 19 Ka avaha me Iudea Iesu ya vonana inononi, akanai matataui ivi‑vonavona‑havine ananina. Ka tana‑vewana wayahia vinꞌ‑omo‑havine. \v 20 Ka habuhabui yaiai wayahia ivonavona, “Nua gawagawamina aitam tauna veimeyei! Wayahina, tauna vi‑kwavakwava. Eha nau‑wawanika yana vona kanononi.” \p \v 21 Kate tupwai yaiai wayahia ivonavona, “Ya vonana tanoi eha nua gawagawamina yana vona deina. Medeina uvonavona nua gawagawamina ana pata tau mata‑goyo matana vo‑vi‑aiaia? Nua gawagawamina yai dewa eha deina.” \s1 Me Iudea Iesu Ivihahaiei \p \v 22 Ka kwadudu ana tuta vinꞌ‑omo, e me Iudea yai dewa, e meagai Ierusalem nihenina aitam tonei idedewei. Tonei‑nana ana wava Manua Vito‑pota a Nau‑iaiava.\f a \fr 10:22 \ft Tuta ataina wayahina me Iudea toneina ivi‑wahani movia \+sls Hanuka\+sls*. \f* \v 23 Ka Manua Vito‑pota a pai vi‑wauna aitam mamaei, e tomotau ivi‑wahani Kini\em V\em* Solomoni Ya Pai Vi‑wauna. Ka pai vi‑wauna tanoi nihenina Iesu ni‑awana. \v 24 Ka me Iudea yai tau eta‑naonao ivinꞌ‑omo, e Iesu imini‑vivinei, e ivonei, ivona, “Tuta habuhabuna wamke evo‑vi‑tupatupai. Avi tuta wayahina wayahiaia ena‑vona tunutunuhina wayahim? Kaiwadi, taum vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, o eha?” \p \v 25 Ka Iesu vonei, ivona, \pi1 “Avaha avonemi, kate eha uta‑vitumahaneu. Kadu yauke dewa‑bagibagi Amau a wavea apaipaisewei, ka dewaia kadu iviwavenemi yauke taua koiaka. \v 26 Kate eha uta‑vitumahaneu, iuna itomi eha yau sipi\em V\em*. \v 27 Yau sipi\em V\em* moviu inononi, ka yauke kadu taui anamanei, ka kadu taui ivi‑muni‑waiwaieu. \v 28 Yauke yawai‑vavaha avenevenei, ka eha ai pata inꞌ‑aniga. Ka eha aitam koiaka na‑bagibagi‑tawaneu, wayahina eha aitam koiaka ana pata yau sipi\em V\em* nimaua na‑nemau.\x + \xo 10:28 \xt Ioni 3:16; 6:39.\x* \v 29 Amau sipi‑naia\em V\em* veneu. Kadu Amau tomotau habuhabui bagibagi‑tawanei. Wayahina, eha aitam koiaka ana pata yau sipi\em V\em* Amau nimana na‑nemei. \v 30 Yauke Amau ama inua aitamoata.” \p \v 31 Wayahina, me Iudea yai tau eta‑naonao hanu iepa‑havinei vivane yai nuanua Iesu inau‑vi‑anigi. \v 32 Kate Iesu wayahia ivona, “Amau awaeheu dewa‑bagibagi habuhabui kadu ahiahi adedewei, ka yauke avaha dewaia adedewei matamia. Wayahina, avi dewa, dewaia habuhabui wayahia, unuanua dewa goyona, e nau‑wawanimi ututu‑hanuhanu?” \p \v 33 Wayahina, me Iudea Iesu ya vonana inau‑patei, ivona, “Eha yam dewa ahiahi wayahi avunum, kate yam awa‑viaoha Yaubada wayahina avunum! Iuna wamke onoto‑hoim, kate evonavona vivane wamke Yaubada!”\x + \xo 10:33 \xt Lev 24:16.\x* \p \v 34 Ka Iesu nau‑patei, ivona, \pi1 “Ami veimea nihenina ivona deina, \b \q1 ‘Avaha avona, itomi yaubada.’\x + \xo 10:34 \xt Sam 82:6.\x* \b \mi \v 35 Habuhabuka avaha kanamanei Iginuma ya viwavenena habuhabuna tunutunuhina, eha vitupu. Ka Yaubada ivona aituhu aviyaivia yana vona ivitumahanei, akanai taui ‘ivi‑yaubada,’ iuna yawai‑vavaha ivaniahei. \v 36 Yauke taua medeina? Yaubada vi‑nua‑dadaneu, kadu vi‑tuneu aomo tanopia. Ka yauke avonemi, avona, ‘Yauke Yaubada Natu‑hoina.’ Kate aviani iuna unuanua yauke yau vona wayahina awa‑viaoha Yaubada wayahina? \v 37 Aituhu yauke eha Amau ya paisewa apaipaisewa, akanai nau‑wawanimi eha uvitumahaneu. \v 38 Kate aituhu yauke Amau ya paisewa apaipaisewa, akaka nau‑wawanimi paisewa‑naia ahiahi uvitumahanei. E ami pata unꞌ‑anamane‑vidohei, Amau yauke niheniua mamaei, kadu yauke Amau nihenina amamaei.”\x + \xo 10:38 \xt Ioni 14:10-11.\x* \m \v 39 Wayahina, me Iudea‑naia idewa‑dadani‑havine ipoyꞌ‑avini, kate itutu‑haini, e tauna novo‑tawanei. \p \v 40 Wayahina, Iesu inei Daudau Ioridani, e one‑tamanei. Nonova papani‑nana Ioni Tau Bapitaiso ya pai bapitaiso. Ka tanoi wayahina Iesu mamaei.\x + \xo 10:40 \xt Ioni 1:28.\x* \v 41 Papani‑nana wayahina tomotau yoko Iesu wayahina iomomo, ka matataui ivonavona, “Ioni Tau Bapitaiso eha aitam dewa‑bagibagina ta‑paisewe, kate Ioni yana vona habuhabuna onoto‑nana wayahina vona tunutunuhina.” \v 42 Ka papani‑nana wayahina tomotau yoko Iesu ivitumahanei. \c 11 \s1 Lasarusi Wayahina \s2 Lasarusi Yanꞌ Aniga \p \v 1 Aitam onoto ana wava Lasarusi vi‑kwanaha. Tauna meagai Betani onotona, kadu novunovuna ainua, ai wava Mari kadu Marita, nui imamaei.\x + \xo 11:1 \xt Luk 10:38-39.\x* \v 2 Ka Mari tanoi vivane Mari‑nana Iesu aena bunami, e apanana wayahina Iesu aena nau‑wohi. Ka Mari‑nana novuna Lasarusi vi‑kwanaha.\x + \xo 11:2 \xt Ioni 12:3.\x* \v 3 Ka avaha Lasarusi vi‑kwanaha, novunovuna ainuai vane iva‑tawanei omo Iesu wayahina, ivona, “Kauvea, am niam edune‑nuanuaiei avaha vi‑kwanaha.” \p \v 4 Ka Iesu, avaha vaneana tanoi nononi, ivona, “Lasarusi a kwanahana a pai nau‑yehata eha aniga. Eha. Vona ahiahina, kwanaha tanoi a pai nau‑yehata wayahina tomotau yoko Yaubada didigana ivo‑vi‑natei, kadu Yaubada Natu‑hoina didigana ivo‑vi‑natei aitamoata deina.”\x + \xo 11:4 \xt Ioni 9:3.\x* \p \v 5 Ka Iesu aitonu dune‑nuanuaiei, vivane Marita, ka vaneina, ka kadu novuna Lasarusi. \v 6 Ka avaha Lasarusi vi‑kwanaha vaneana nononi, Iesu eha ta‑omo Lasarusi wayahina, kate aveta Iesu mamaei, tenoke kadu auyewa ainua hetana mamaei. \p \v 7 Ka avaha auyewai ainua iakwa, e Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, “Ataina tuta kamavina papani Iudea wayahina.” \p \v 8 Ka a tau vi‑muni‑waiwai nuai vi‑tupatupa, wayahina Iesu ivonei, ivona, “Tau Viwavenena, tuta kikituna iakwa me Iudea hanu iepepei, e yai nuanua ivunum. Wayahina, medeina yam nuanua papani‑nana wayahina kamavina?” \p \v 9 Ka Iesu vona tana‑minikuna wayahina nau‑patei, ivona, “Auyewa aitamoata aitamoata a tana‑vewana ainua, a? Aitam tuta auyewa, ka kadu aitam tuta ioyoma. Wayahina, aituhu aviyaivia tuta auyewa nihenina ivenavenau, akanai taui eha ivito‑paine, iuna avaha tanopi a maheta mamaei. \v 10 Kate aituhu aviyaivia novanovana nihenina ivenavenau, apaina taui ivito‑painei, iuna wayahia maheta eha.” \p \v 11-13 Ka Iesu, avaha vonana vonei, kadu wayahia ivona, “Aka niam Lasarusi avaha ino‑ainei. Kate yauke ana‑nei tanoi, anau‑vi‑dagui.” Ka Iesu ya vonana vona baimina, ka anꞌ anamana vivane Lasarusi avaha aniga. Kate a tau vi‑muni‑waiwai inuanua Lasarusi ino‑ainei akanai. \p Wayahina, taui inau‑pata, ivona, “Kauvea, vona ahiahina, aituhu ataina Lasarusi ino‑ainei, dewana dewa ahiahina, ka apaina tauna vidoha.” \p \v 14 Wayahina, Iesu wayahia vona‑vuvunaha, “Lasarusi avaha aniga. \v 15 Kate adewa‑haiawa, yauke eha tanoi ata‑mae yanꞌ aniga ana tuta wayahina. Iuna itomi nau‑wawanimi apaiku tanoi wayahina yau dewa udueyei, e uvitumahane‑vidoheu. Akanai ka, kana‑ne ya megeia.” \p \v 16 Ka Tomasi, kadu ivi‑wahani Didimusi\em V\em*, tauna mini, e yaiana vonei, ivona, “Akanai, yaka tau viwavenena nui kana‑ne, ka avi tuta me Iudea tauna ivunui, inau‑vi‑anigi, akanai itoka tauna nui kanꞌ‑aniga!”\x + \xo 11:16 \xt Mar 14:31.\x* \s2 Iesu Vivane Mini‑havine‑hoina Kadu Yawai‑hoina \p \v 17-19 Ka Ierusalem ka Betani eha bana, 3 kilomita\em V\em* deina. Wayahina, me Iudea yoko Ierusalem ini‑tawanei iomoi Betani. Taui yai dune‑nuanuai nui ivinꞌ‑omo Marita ka Mari wayahia, e nuai iyavai novui wayahina. Ka tutana Iesu omo Betani nepena, tauna vane nononi vivane auyewa na nau‑punina iakwa, e tau vi‑meagai Betani Lasarusi itavuni. \v 20 Ka Marita, avaha Iesu omomo vaneana nononi, Betani ni‑tawanei omo Iesu wayahina, ka etawana venau‑potepotei. Kate vaneina Mari manua mamaei. \p \v 21 Ka Marita avaha Iesu vaniahei wayahina ivona, “Kauvea, aituhu nonova auyewa na nau‑punina iakwa wayahina wamke baina eta‑mae, akanai eha ana pata novu nꞌ‑aniga! \v 22 Ka tuta ataina wayahina avaha anamanem, aituhu aviani wayahina Yaubada eviamei, akanai tauna na‑venem.” \p \v 23 Ka Iesu Marita vonei, ivona, “Novum anigea na‑mini‑havine.” \p \v 24 Ka Marita ivona, “Ika, avaha anamanei apaina, auyewa pai nau‑yehata wayahina, tauna anigea na‑mini‑havine.”\x + \xo 11:24 \xt Ioni 6:40.\x* \p \v 25 Ka Iesu vonei, ivona, “Yauke taua mini‑havine‑nana kadu yauke taua yawai‑nana. Wayahina, aituhu aviyaivia ivitumahaneu, taui yawai eha na‑iakwa. Aituhu apaina taui inini inꞌ‑aniga, dewana eha aitam aviani, iuna taui nuai eha inꞌ‑aniga, kate imaꞌ‑vavaha. \v 26 Kadu tuta ataina wayahina, aituhu aviyaivia yawayawai kadu aituhu ivitumahaneu, akanai taui yai tuta eha na‑iakwa. Ka Marita, wamke medeina? Vonana evitumahanei, o eha?” \p \v 27 Ka Marita ivona, “Ika, Kauvea, avitumahanem wamke Tau Ito‑yavuha‑nana, taum Yaubada Natu‑hoina. Nonova tau apa‑taputapu iginumi vivane taum tanopia eomomo, kadu ataina avaha eomo, emamaei.”\x + \xo 11:27 \xt Ioni 6:69.\x* \s2 Iesu Toutou \p \v 28 Ka Marita ipupu‑yehai deina, e mavina ya manua. Ka tauna vaneina Mari vona‑bigebigei, ivona, “Vaneiu, yaka Tau Viwavenena avaha omo, kadu tauna ya nuanua wamke.” \v 29 Ka Mari nononi, ka mini‑kwayavoni, e Iesu wayahina vinꞌ‑omo. \v 30 (Ka Iesu meagai Betani eha ta‑nu, ka aveta Marita avaha vi‑vaniaha, akanai tauna papani‑nana wayahina mamaei.) \v 31 Ka me Iudea tupwai Mari nui manua ivi‑mohai. Ka tutana Mari manua ni‑tawanei, e visina ine, tomotaui idudueyei, e inuanua Mari neine unuvovoa na‑tou. Wayahina, taui ivi‑muniei. \p \v 32 Ka Mari Iesu wayahina vinꞌ‑omo papani‑nana wayahina, ka dueyei. Akaka Mari Iesu matana iwaodu kadu vonei, ivona, “Kauvea, aituhu wamke baina eta‑mae, vona ahiahina, eha ana pata novu nꞌ‑aniga!” \p \v 33 Ka Iesu Mari yana tou dudueyei, ka kadu me Iudea taui nui iomomo yai tou dudueyei. Wayahina, ateatena viha kadu nuana ivita ananina. \v 34 E Iesu vi‑tanai, ivona, “Tauna a unuvovo aveta?” Ka tomotaui inau‑patei, ivona, “Kauvea, enꞌ‑omo, aviwavenem.” \p \v 35 Ka Iesu toutou. \p \v 36 Ka me Iudea, avaha Iesu yana tou idueyei, matataui ivona, “Vona ahiahina, tauna a niam dune‑nuanuaiei ananina!” \p \v 37 Ka tupwai wayahia ivona, “Iesu ya bagibagi ani‑vainena. Ka tauna ana pata tau mata‑goyo matana vo‑vi‑aiaia. Kaiwadi, aituhu Iesu ya nuanua, tauna ana pata kadu Lasarusi yanꞌ aniga vito‑potei, a?”\x + \xo 11:37 \xt Ioni 9:6-7.\x* \s2 Iesu Lasarusi Si‑vi‑mini‑havine Anigea \p \v 38 Ka Iesu nuana ivita‑havine, ka tauna omo Lasarusi a unuvovo wayahina. Ka unuvovona aitam guba, ka awana hanu wayahina ibou‑potei. \v 39 Wayahina, Iesu yoko wayahia ivona, “Hanu‑nana unꞌ‑epa‑yavunei!” \p Kate Marita, tauna tau mate novuna, Iesu ya vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Kauvea, eha. Avaha mavunu! Iuna auyewa na nau‑punina avaha iakwa.” \p \v 40 Kate Iesu Marita ya vonana nau‑patei, ivona, “Medeina avaha avonem? Avonem aituhu evitumahaneu, apaina Yaubada didigana edueyei, a?” \p \v 41 Akaka tomotaui hanu iepa‑yavunei, ka Iesu dune‑vane ka ivona, “Amau, kaiwa ananina. Ataina avaha yau viama enononi. \v 42 Ka yauke avaha anamane‑vidohem vivane tuta habuhabuna enononiu. Kate ataina tomotau taina avonei didigam idueyei, iuna yau nuanua taui yam bagibagi idudueyei. Ka dewana na‑iakwa, taui nau‑wawani ivitumahana‑vidoha vivane wamke evi‑tuneu aomo.” \p \v 43 Ka Iesu ya viamana iakwa, e tauna movina ananina vi‑honei, ivona, “Lasarusi, eni‑ubau, eopu‑me!”\fig “Lasarusi, eni‑ubau, eopu‑me!”|alt="Lazarus" src="GS-IB04133.tif" size="span" loc="JHN 11:43-44" ref="11:43" \fig* \v 44 Akaka tau mate ni‑ubau, iopu, tauna na iumana nimana kadu aena. Kadu tepana kaleko lineni\em V\em* iaumei. Wayahina, Iesu yoko‑nana vonei, ivona, “Kalekona unꞌ‑epa‑yavunei, uyavuhi.” \s1 Me Iudea Yai Tau Eta‑naonao Yai Nuanua Iesu Yanꞌ Aniga \r (Mateu 26:1-5; Marika 14:1-2; Luke 22:1-2) \p \v 45 Ka me Iudea, taui Mari inau‑vi‑taui, Iesu ya dewa‑bagibagi‑nana idueyei. Wayahina, habuhabui Iesu ivitumahanei.\x + \xo 11:45 \xt Ioni 7:31.\x* \v 46 Ka tupwai wayahia eha ita‑vitumahane. Wayahina, taui imavi iomo Parisi wayahia, ka aviani Iesu dewei idudueyei, imataedai deina.\x + \xo 11:46 \xt Luk 16:31.\x* \v 47 Akaka tau vi‑nomu mata‑genai, kadu Parisi iawaehei tau veimea yoko inau‑hohoni.\f a \fr 11:47 \ft Taui inau‑hohona ai wava me Ebereu movia vivane \+sls Sanederini\+sls*.\f* Ka avaha inau‑hohoni, taui ivi‑tanaiei, ivona, “Aviani onotona wayahina kadedewei? Iuna eha vitupu, tauna paisewa bagibagi habuhabui dedewei. \v 48 Kate aituhu tauna kawaehei tuta tepakaia paipaisewa deina, apaina tomotau habuhabui ivitumahanei. Ka apaina, me Rom ivinꞌ‑omo, e yaka pai veimea ivita‑vovoni, ka kadu me Iudea habuhabuka ivunuka. Wayahina, nau‑wawanika tauna kabou‑potei.” \p \v 49 Ka aitam wayahia, ana wava Kaiapasi, ponimana tanoi wayahina tauna tau vi‑nomu ananina. Ka tauna yaiana vonei, ivona, “Itomi mwagemwagemi. \v 50 Iuna itomi eha dewa ahiahina uta‑nua‑hau. Aituhu apaina onoto aitamoata nꞌ‑aniga tomotau yoko habuhabuka wayahika, akanai itoka me Iudea habuhabuka eha kanꞌ‑aniga deina.” \p \v 51 Kaiapasi vonana vonei, kate vonana eha tauna ya nuenuea ta‑vinꞌ‑omo. Tauna tau vi‑nomu ananina ponimana tanoi wayahina, ka Yaubada awaehei tauna apa‑taputapu vivane apaina Iesu nꞌ‑aniga me Iudea yai yoko wayahi deina. \v 52 Ka vona ahiahina, Iesu aniga me Iudea wayahi, kate eha taui ai heta wayahi. Iesu kadu aniga Yaubada natunatuna habuhabui wayahi. Taui papani tunina tunina iyavuta imamaei, ka Iesu ya nuanua habuhabui na‑omanei, inau‑hohona, ivi‑yoko aitamoata.\x + \xo 11:52 \xt Ioni 10:16.\x* \p \v 53 Ka auyewana wayahina, me Iudea yai tau eta‑naonao yai nuanua Iesu ina‑nau‑vi‑anigi.\x + \xo 11:53 \xt Ioni 5:18.\x* \p \v 54 Wayahina, Iesu eha me Iudea mataia ta‑ni‑awana, kate yai meagai ni‑tawanei. Ka tauna ine aitam papani anata nepena wayahina. Ka aitam meagai, ana wava Eparaim, tanoi mamaei. Ka tauna kadu a tau vi‑muni‑waiwai nui tanoi imamaei. \p \v 55 Ka tutana Itouvuha Toneina ana tuta vi‑hinahina, me Iudea habuhabui yai meagai kikitui ini‑tawanei, ivanevane iomomo meagai Ierusalem wayahina. Ka taui yai dewa tutuaina mamaei, e naona pai vi‑toa a veimea ivi‑muniei, e nuai ivo‑vi‑aiaia deina. Ka dewana na‑iakwa, taui ai pata toneina idedewei tunuhina. \v 56 Ka tomotau‑naia Iesu inenenei. Ka tutana Manua Vito‑pota a papani nihenina imimini, taui yaiai matataui ivi‑tanatanaiei, ivona, “Medeina unuanua? Apaina onotona na‑omo Tonei taina wayahina, o eha?” \v 57 Kate tau vi‑nomu mata‑genai, kadu Parisi avaha veimea bagibagina iboui. Ka veimeana ivona aituhu aviyaivia Iesu ivaniahei, akanai taui nau‑wawani inꞌ‑omo tau eta‑naonao wayahia, ka aveta Iesu mamaei imataeda‑kwayavoni. Ka tau eta‑naonao inuanua memeanina Iesu ipoyꞌ‑avini, iyohoni deina. \c 12 \s1 Mari Bunama Ito‑iwahi Iesu Aena Wayahina \r (Mateu 26:6-13; Marika 14:3-9) \p \v 1 Ka auyewa ai yau 6 imamaei, e munia Itouvuha Toneina ivi‑putui. Ka Iesu Eparaim ni‑tawanei, omoi Betani. Betani‑nana Lasarusi ya meagai, ka tauna mamaei. Iuna Iesu avaha tauna anigea si‑vi‑mini.\x + \xo 12:1 \xt Ioni 11:1, 43.\x* \v 2 Ka aniani ananina ibou, iuna yai nuanua Iesu inau‑kaiwei, kadu yai nuanua ana wava isi‑nai. Ka auyewana wayahina Marita aniani bouboui, ka Lasarusi kadu tomotau nui iamam.\f a \fr 12:2 \ft Me Isiraeli yai dewa taina, eha ita‑manuena iamam, kate taui idaudauva baimia iamam.\f* \x + \xo 12:2 \xt Luk 10:40.\x* \v 3 Ka tutana iamam, Mari daudau epei, e daudauna manina hunahuna ahihi‑vainena, ana wava naridata\em V\em*, ka deina ½ lita\em V\em*, ka daudauna patana ani‑vainena. E Mari omo Iesu wayahina, ka daudauna aena ito‑iwahi‑yehai, e apanana wayahina aena nau‑wohi. Ka daudauna manina ahiahina manua nau‑vi‑anai.\x + \xo 12:3 \xt Luk 7:37-38.\x* \p \v 4 Ka Iudasa me Kariota, Iesu a tau vi‑muni‑waiwai aitam, tauna apaiku vi‑nua‑hauhauei. Ka Iudasa Mari ya dewana wayahina vi‑vonavona, ivona, \v 5 “Ia! Nau‑wawani daudau‑nana kaimwane, e a nau‑pata payapayaya wayahia kavenevene, iuna daudauna patana onoto a nau‑pata ponimana aitamoata nihenina deina.”\f a \fr 12:5 \ft Me Rom movia ivona 300 \+sls denari\+sls*. Ka \+sls denari\+sls* aitamoata onoto a nau‑pata ya paisewa auyewa aitamoata wayahina.\f* \v 6 Ka Iudasa vonavona deina, kate tauna eha payapayaya tꞌ‑ate‑nuanuaie. Iudasa vivane tau vainau aitam. Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ai kode aitamoata, ka Iudasa kodena avanei ka tuta tuta aviani ibou nihenina tauna vainaui. \p \v 7 Kate Iesu Iudasa vonei, ivona, “Egenuana! Eha vavinena emana‑giboei! Iuna nonova tauna daudau‑nana bou‑keyei, ka poyꞌ‑avini a itoava ataina wayahina. Wayahina, ataina tauna ito‑iwahi‑yehai, e vo‑vi‑aiaieu au itavuna wayahina. \v 8 Tuta tuta tau payapayaya nui umamaei, kate eha tuta tuta yauke wayahimia.”\x + \xo 12:8 \xt V.V 15:11.\x* \p \v 9 Ka tuta aitamoata wayahina me Iudea yoko ananina mataeda inononi, Iesu meagai Betani mamaei. Wayahina taui iomo Betani, ka yai nuanua Iesu idueyei. Ka eha Iesu ana heta, kate yai nuanua kadue mataia Lasarusi idudueyei. Iuna Iesu avaha tauna anigea si‑vi‑mini. \v 10 Wayahina, tau vi‑nomu mata‑genai inuanua nau‑wawani kadu Lasarusi ina‑nau‑vi‑anigi, ka yai vi‑nua‑hauhau iboui idewei deina. \v 11 Iuna me Iudea habuhabui Lasarusi vaneana inononi. Wayahina, Iesu wayahina iomomo kadu ivitumahanei.\x + \xo 12:11 \xt Ioni 11:45.\x* \s1 Iesu Ya Nua‑opu Nui Ierusalem Inui \r (Mateu 21:1-11; Marika 11:1-11; Luke 19:28-40) \p \v 12 Ka mana navia yoko ani‑vainena imamaei meagai Ierusalem nihenina. Taui avaha iomo Itouvuha Toneina wayahina. Ka vaneana inononi, Iesu vanevane Ierusalem. \v 13 Wayahina, taui iomo, e haihai vegana ivituei, ka meagai ini‑tawanei, e etawana ivinꞌ‑omo ivi‑honehone, \b \q1 “Osana\em V\em*! \q2 Taum Kauvea a wavea eomomo! \q3 Itoai awa‑davedavem.” \b \m Kadu ivi‑honehone, \b \qm1 “Taum Isiraeli yama kini\em V\em*! \qm2 Itoai apa‑vidovidohem!”\x + \xo 12:13 \xt Sam 118:25-26; Ioni 1:49.\x* \b \m \v 14 Ka Iesu ase\em V\em* natuna vaniahei, e wayahina manuena, Iginuma ivona deina, \fig “Yam kini omomo na nua‑opuna ase natuna hetana manuena vi‑ata”|alt="Triumphal Entry into Jerusalem" src="GS-IB04153.tif" size="col" loc="JHN 12:12-18" ref="12:14" \fig* \b \q1 \v 15 “O, Sioni natuna vavinena, eha ematamatauta! \q2 Edueyei! Yam kini\em V\em* omomo na nua‑opuna \q3 ase\em V\em* natuna hetana manuena vi‑ata.”\f a \fr 12:15 \ft \+sls Sioni\+sls* kadu aitam wava meagai Ierusalem wayahina. \fqa Natuna vavinena kadu aitam wava me Ierusalem wayahia. (Edu \sls Sioni\sls* \fqa Vona nihenina.)\f* \x + \xo 12:15 \xt Sek 9:9.\x* \b \p \v 16 Ka tutana dewana vinꞌ‑omo, Iesu a tau vi‑muni‑waiwai eha Iginuma tanoi anꞌ anamana ita‑nua‑hau. Kate avaha Iesu didigana epa‑havinei, dewana Iginuma nihenina inuani, kadu inuani tomotau avaha dewaia idewei Iesu wayahina.\x + \xo 12:16 \xt Ioni 2:22.\x* \v 17 Ka yoko‑naia nihenina tomotaui Iesu nui imamaei tutana tauna Lasarusi unuvovoa vi‑honei kadu anigea si‑vi‑mini‑havinei, ka dewana mataia idueyei. Ka taui avaha me Ierusalem kadu mani yoko dewana vaneana imataedai. \v 18 Wayahina, tomotau habuhabui meagai Ierusalem ini‑tawanei iomo, e yai nuanua Iesu etawana ivaniahei. Iuna taui avaha Iesu ya dewa‑bagibagina vaneana inononi. \p \v 19 Ka tutana Parisi yoko‑naia idueyei, kadu tutana yoko‑naia yai nau‑kaiwa Iesu wayahina inononi, Parisi imaga‑bawe ananina, ka matataui ivi‑vonavona, ivona, “Udueyei! Tauna bagibagi‑tawaneka. Tau maꞌ tanopi habuhabui avaha ivi‑muniei!” \s1 Me Girisi Kadu Yai Nuanua Iesu Idueyei \p \v 20 Ka yokoia ivanevane toneina wayahina, itapanono, ka yokoia nihenina tupwai me Girisi. \v 21 Ka taui iomo Pilipi\f a \fr 12:21 \ft Pilipi aitam me Isiraeli, kate ana wava me Girisi movia. Kaiwadi, amana o ayona me Girisi? Aituhu deina, aina iuna me Girisi iomo tauna wayahina. Kate eha katꞌ‑anamane‑vidoha.\f* wayahina. Tauna tevana Betesaida, aitam meagai Galili ya papani nihenina. Ka ivona, “Bada, itoai yama nuanua Iesu adueyei.” \v 22 Wayahina, Pilipi omo Aniduru wayahina, e vonei, ka Aniduru Pilipi ainua iomo Iesu wayahina, e me Girisi yai nuanua imataedei. \p \v 23 Ka Iesu ainuai wayahia vona‑nau‑patei, ivona, \pi1 “Tuta avaha omo, e yauke, Tauna Vi‑tomotau, didigau ananina avaniahei.\x + \xo 12:23 \xt Ioni 13:31-32; 17:1.\x* \v 24 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu witi\em V\em* waipeina ana heta mamaei, waipei‑nana eha ana pata na‑ua. Waipei‑nana ana heta mamaei. Kate aituhu waipei‑nana tanopia na‑peu, na‑guani, e nꞌ‑aniga deina, akanai ana pata na‑ua ananina. Ka waipei aitamoata waipei habuhabui vevewanei deina.\x + \xo 12:24 \xt 1Ko 15:36.\x* \v 25 Aituhu aviyaivia yawai tanopia ipoyꞌ‑avini, taui yawai‑vavaha ini‑kaietei. Kate aituhu aviyaivia yawai tanopia inau‑nikonikoiei, taui yawai‑vavaha ivaniahei.\x + \xo 12:25 \xt Mat 16:25.\x* \v 26 Aituhu aviyaivia yai nuanua ivi‑tau paisewa‑kavokavovo wayahiu, taui nau‑wawani ivi‑muni‑waiwaieu. Wayahina, aveta baina yauke amamaei, akanai yau tau paisewa‑kavokavovo nui kamamaei. Ka aituhu aviyaivia ipaipaisewa wayahiu, apaina Amau taui ai wava na‑si‑nai kadu nꞌ‑apa‑vidovidohei.” \s1 Iesu Tauna Yanꞌ Aniga Apa‑taputapuei \pi1 \v 27 “Ataina yauke anua‑vita, kate medeina avonavona? Kaiwadi, nau‑wawaniu ana‑vona, ‘Amau, tuta taina wayahina eito‑yavuhiu.’? Eha nau‑wawaniu avonavona deina. Yauke aomo tanopia, iuna tuta ataina wayahina ahidahida.\x + \xo 12:27 \xt Sam 6:3; 42:5; Mat 26:38.\x* \v 28 Wayahina nau‑wawaniu ana‑vona, ‘Amau, am wava esi‑nai!’” \p Ka wahuma wayahina Yaubada movina vinꞌ‑omo, ivona, “Avaha asi‑nai, kadu apaina asi‑nai‑havinei.” \p \v 29 Ka yoko‑naia imimini movina inononi, ka tupwai ivona, “Anitana!” \p Ka kadu tupwai ivona, “Aitam anelose ipupu tauna wayahina.” \p \v 30 Kate Iesu vonei, ivona, “Movi‑nana vinꞌ‑omo eha taua na‑ivaiteu. Eha. Movi‑nana vinꞌ‑omo taumi na‑ivaitemi. \v 31 Tuta ataina vitana matana ana tuta tau maꞌ tanopi wayahi, ka kadu tuta ataina wayahina tauna tanopi veimeyei a bagibagi abwegei.\f a \fr 12:31 \fk Tauna tanopi veimeyei aitam vona baimina Satana wayahina.\f* \v 32 Kate apaina tomotau isi‑naiu avane tanopia, e munina tomotau habuhabui wayahiua ataitaini.”\x + \xo 12:32 \xt Ioni 3:14.\x* \v 33 (Vonana wayahina Iesu apa‑taputapu medeina yanꞌ aniga vinꞌ‑omo, vivane ai nahenahea.)\x + \xo 12:33 \xt Ioni 19:6.\x* \p \v 34 Ka yokoia ivona‑nau‑patei, ivona, “Iginuma voneai, Tau Ito‑yavuha‑nana na‑maꞌ‑vavaha. Aituhu Iginuma tunutunuhina deina, aviani iuna evonavona, ‘Tauna Vi‑tomotau nau‑wawani tomotau isi‑nai’? Tau Ito‑yavuha‑nana kadu Tauna Vi‑tomotau aitamoata o ainua? ‘Tauna Vi‑tomotau‑nana’ koiaka?”\x + \xo 12:34 \xt Sam 110:4; Isa 9:7; Dan 7:14.\x* \p \v 35 Ka Iesu vonei, ivona, “Ataina maheta wayahimia mamaei, kate tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, maheta‑nana eha wayahimia. Wayahina, tutana maheta‑nana mamaei, taumi nau‑wawanimi uni‑awana. Apaina novanovana omomo, ka aituhu aviyaivia novanovana nihenina ini‑awana, taui eha itꞌ‑anamane aveta baina ineine.\x + \xo 12:35 \xt Ioni 8:12.\x* \v 36 Ataina maheta‑nana wayahimia mamaei. Wayahina, nau‑wawanimi maheta‑nana uvitumahanei. Aituhu uvitumahaneu, akanai itomi maheta‑nana natunatuna deina.”\x + \xo 12:36 \xt Epe 5:8.\x* \s1 Me Iudea Yai Va‑hamwahamwana \p Ka Iesu ya vonana vona‑yehai, ka ine, e ya nuanua tauna ana heta venau‑maiovei tomotau‑naia wayahia. \p \v 37 Ka Iesu avaha iaiaya bagibagi‑vainei habuhabui mataia dewei, kate tomotau‑naia eha ita‑vitumahana‑vidoha. \v 38 Tomotau‑naia yai dewa ka Isaia tau apa‑taputapu yana vona aitamoata deina. Tauna ivona, \b \q1 “Kauvea, koiaka yama hae vitumahane, \q2 o kaiwadi, koiaka Yaubada nimana bagibagina dueye?”\x + \xo 12:38 \xt Isa 53:1.\x* \b \p \v 39 Ka taui eha ai pata ivitumahane. Nonova kadu aitam Isaia yana vona deina, ivona, \b \q1 \v 40 “Yaubada matai vo‑vi‑goyoi, \q2 kadu Yaubada yai nuanua vo‑vi‑toyoa. \q1 Wayahina, mataia eha ita‑dunedune, \q2 kadu inuanua, kate eha ita‑nua‑hau, \q3 kadu eha ita‑magigino. \q1 Wayahina, eha ata‑vo‑vi‑aiaie.”\x + \xo 12:40 \xt Isa 6:10.\x* \b \m \v 41 Nonova Isaia vonana ginumi iuna tauna Iesu didigana dueyei, ka Iesu wayahina ipuipupu.\x + \xo 12:41 \xt Isa 6:1.\x* \p \v 42 Ka tuta aitamoata wayahina tau eta‑naonao habuhabui ivitumahanei, kate taui eha ita‑hae vuvunaha, iuna imatamatauta Parisi wayahia. Aituhu Iesu ihaehaeye vuvunaha, munia Parisi manua tapanono wayahia ivo‑taho, ka kadu yai mavina ivito‑pote.\x + \xo 12:42 \xt Ioni 9:22.\x* \v 43 Tau eta‑naonao‑naia yai nuanua ananina awa‑dava tomotau wayahia ivaniahei, kate eha yai nuanua ananina awa‑dava Yaubada wayahina ivaniahe.\x + \xo 12:43 \xt Ioni 5:44.\x* \s1 Iesu Yana Ipupu Vitana Matana Wayahina \p \v 44 Ka Iesu vi‑hone ananina kadu ivona, \pi1 “Aituhu aviyaivia ivitumahaneu, taui eha yauke au heta ivitumahaneu, kate taui au tau vi‑tune kadu ivitumahanei. \v 45 Aituhu aviyaivia idudueyeu, akanai taui kadu yauke au tau vi‑tune‑nana idudueyei.\x + \xo 12:45 \xt Ioni 14:9.\x* \v 46 Yauke avaha aomo tanopia, ka yauke maheta deina. Ka aituhu aviyaivia ivitumahaneu, taui eha novanovana nihenina imaꞌ‑vavaha. \pi1 \v 47 Aituhu aviyaivia yau vona inononi, ka aituhu eha idedewe, yauke taua eha tomotaui ana‑nau‑yanahi. Iuna eha ata‑omo tau maꞌ tanopi ana‑nau‑yanahi. Kate aomo tau maꞌ tanopi ana‑ito‑yavuhi‑neiei.\x + \xo 12:47 \xt Ioni 3:17.\x* \v 48 Aituhu aviyaivia ivihahaieu, o aituhu aviyaivia yau hae ivihahaiei, akanai aitam mamaei, e apaina na‑nau‑yanahi‑neiei, vivane yau vonana. Ka auyewa pai nau‑yehata wayahina yau vonana tomotaui nꞌ‑apa‑goyogoyoei vitana matana anꞌ auyewa wayahina. \v 49 Iuna ataina tuta wayahina, avi vona avonavona unononi, vonaia eha yauke au heta yau vona, kate vonaia vivane Amau ya vonana. Tauna vi‑tuneu, kadu avi vona avonevonemi, akanai tauna awaeheu avonemi deina, kadu tauna au awaeha veneu medeina vonaia ana‑ipupu wayahimia. \v 50 Yauke avaha Amau ya veimea anamane‑vidohei, vivane tauna ya veimea eta‑naoemi yawai‑vavaha uvaniahei. Wayahina, avi vona avonevonemi unononi, akanai vonaia vivane Amau ya vonana ana heta.” \c 13 \s1 Iesu Tauna A Tau Vi‑muni‑waiwai Pai Dune Venei \p \v 1-2 Ka Iesu avaha anamanei vivane yana tuta tanopia eha ani‑hoina na‑iakwa, ka tuta‑nana avaha omo, e tauna tanopi na‑ni‑tawanei, e Amana wayahina na‑vane‑havine. Tuta tuta Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai tanopia dune‑nuanuaiei, ka ya nuanua dune‑nuanuai‑nana viwavenei inꞌ‑anamanei. \p Ka Itouvuha Toneina mana navia, ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 nui, taui ai heta avanana imai‑aniania vinanavi, ka Satana avaha Iudasa me Kariota, Simoni natuna, ana‑dibidibiei, e tauna Iesu vi‑nua‑hauhauei.\x + \xo 13:1-2 \xt Luk 22:3; Ioni 13:27.\x* \v 3 Ka Iesu avaha anamanei, Amana avaha dewa habuhabuna nimana bouni, ka Iesu ana heta ana pata na‑veimeyei. Kadu Iesu avaha anamanei tauna Yaubada wayahina vinꞌ‑omo, kadu tauna Yaubada wayahina mavimavina.\x + \xo 13:3 \xt Ioni 3:35; 16:28.\x* \v 4 Wayahina, tauna am‑nana wayahina mini, a pai bwaꞌ boui, e pai nau‑vi‑ayaya epei, e vi‑haionei. \v 5 Ka ine, e daudau iwahi gaeba nihenina, epei, e omo, vi‑putu a tau vi‑muni‑waiwai aei nosinosia, kadu pai nau‑vi‑ayaya wayahina vi‑haiona wayahina aei nau‑vi‑ayayi. \fig Iesu vi‑putu a tau vi‑muni‑waiwai aei nosinosia|alt="Jesus Washes Feet" src="GS-IB04150.tif" size="span" loc="JHN 13:4-5" ref="13:5" \fig* \p \v 6 Ka tauna omo Simoni Pita wayahina. Kate Pita vonei, ivona, “Kauvea, eha nau‑wawanim aeu enosia!” \p \v 7 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Ataina wamke eha yau dewa taina etꞌ‑anamane‑vidohe, kate munia enua‑haui.” \p \v 8 Kate Pita vonei, ivona, “Tuta ataina a itoava auyewa pai nau‑yehata wayahina, yauke eha anꞌ‑awaehem aeu enosia.” \p Kate Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Aituhu yauke eha anosim, vona ahiahina, wamke eha aitam au tau vi‑muni‑waiwai.” \p \v 9 Wayahina, Simoni Pita vonei, ivona, “Kauvea, aituhu deina, eha aeu ana heta, kadu nimau, ununu, habuhabu enosiu!” \p \v 10 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Aituhu aviyaivia avaha itoa‑yehai, taui nau‑wawani aei ana heta inosia. Taui inini habuhabuna avaha hadahadanina. Ka itomi avaha hadahadanimi deina, kate aitamoata wayahimia eha.”\x + \xo 13:10 \xt Ioni 15:3; 6:64, 70-71.\x* \v 11 Iesu ivona deina, iuna tauna avaha anamanei koiaka munia vi‑nua‑hauhauei. Wayahina, tauna ivona, “Itomi avaha hadahadanimi deina, kate aitamoata wayahimia eha.” \p \v 12 Ka Iesu avaha a tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 aei nosi‑yehai, akanai tauna a pai bwaꞌ weteni‑havinei, e mavina wayahia. E tauna vi‑tanaiei, ivona, \pi1 “Yau dewana wayahimi unua‑haui, o eha? \v 13 Uvi‑wahaniu ‘Tau Viwavenena’ kadu ‘Kauvea’ ka akanai, vonana vivane vona tunutunuhina. \v 14-16 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, tau paisewa eha ai tau veimea ivane‑tawane. Kadu aitamoata deina, tau mataeda eha ai tau vi‑tune ivane‑tawane. Kadu aitamoata deina, itomi eha uvane‑tawaneu. Udueyei! Yauke vivane yami Kauvea kadu yami Tau Viwavenena, ka taua avaha aemi anosia. Dewana adewei yami pai dune ivaita wayahina. Wayahina, itomi aitamoata aitamoata nau‑wawanimi tuta tuta una‑ivaitemi. Yauke avaha dewa‑vidovidoha a pai dune ahiahina avenemi. Wayahina, itomi nau‑wawanimi kadu uvi‑tau paisewa aitamoata aitamoata wayahimia, yauke avi‑tau paisewa wayahimia aitamoata deina.\x + \xo 13:14-16 \xt Mat 20:28; Luk 22:27; Pili 2:5; Kol 3:13; 1Pi 2:21; Mat 10:24.\x* \v 17 Ataina yauke avaha dewana aviwavenemi, udueyei, kadu unꞌ‑anamanei. Aituhu viwavene‑nana udewa‑nubunubui, akanai nau‑iaiava uvaniahei deina! \s1 Iesu Iudasa Ya Vi‑nua‑hauhau Apa‑taputapuei \pi1 \v 18 Yau vonana eha habuhabumi wayahimi. Iuna taui nonova avi‑nua‑dadanei anamane‑vidohei. Kate aitam dewa goyona omomo, ka Iginuma nihenina dewana wayahina ivona, \b \q1 ‘Onotona au palaua ania, \q2 kate tauna au havia ivaitei.’\x + \xo 13:18 \xt Sam 41:9.\x* \b \mi Iginumana dewa goyo‑nana apa‑taputapuei deina, ka ataina vi‑nua‑hauhau tanoi na‑omo.\x + \xo 13:18 \xt Sam 41:9.\x* \v 19 Ataina dewa goyonana amai‑vonemi, ka apaiku dewana na‑omo. Ka munia, itomi yau vonana unuani, vivane yauke dewana apa‑taputapuei, ka vonana na‑ivaitemi uvitumahaneu ‘Taua Amaꞌ‑vavaha.’\x + \xo 13:19 \xt Ioni 14:29; 16:4.\x* \v 20 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aituhu aviyaivia yau tau mataeda iawaehei, ivitumahanei, akanai taui kadu yauke taua iawaeheu. Kadu aituhu aviyaivia taua iawaeheu, akanai taui kadu tauna vi‑tuneu iawaehei.”\x + \xo 13:20 \xt Mat 10:40.\x* \s1 Iesu Dewa Iomomo Apa‑taputapuei \r (Mateu 26:20-25; Marika 14:17-21; Luke 22:21-23) \p \v 21 Ka avaha Iesu ivona deina, tauna nuana ivita, e ihae tunuhina, ivona, “Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, aitam wayahimia vi‑nua‑hauhaueu.” \p \v 22 Ka a tau vi‑muni‑waiwai aitamoata aitamoata ivi‑duedue wayahia, kate taui nuai vi‑tupatupa ananina. Ka eha itꞌ‑anamane‑vidoha koiaka wayahia tauna vonavona wayahina. \v 23 Pai am wayahina Iesu a tau vi‑muni‑waiwai aitam tauna numanumana wayahina ino‑vinavina, e Iesu tauna dune‑nuanuaiei ananina. \v 24 Ka Simoni Pita tau vi‑muni‑waiwai‑nana matana vonei, ivona, “Evi‑tanaiei vivane, ‘Koiaka wayahina evonavona?’.” \p \v 25 Wayahina tauna Iesu numanumana wayahina ino‑vinavina vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, koiaka?” \p \v 26 Akaka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Gibugibuna taina buyavia asi‑utuvi, avenei, tauna aina.” E gibugibuna si‑utuvi, e tauna Iudasa venei, tauna Simoni me Kariota natuna. \v 27 Ka Iudasa avaha gibugibuna epei, Satana vo‑kwayavoni nihenina inu, e veimeyei. Wayahina, Iesu Iudasa vonei, ivona, “Avi dewa yam nuanua, akanai ataina evo‑kwayavoni edewei.”\x + \xo 13:27 \xt Ioni 13:2.\x* \v 28 Kate tau am habuhabui eha Iesu ya vonana Iudasa wayahina anꞌ anamana itꞌ‑anamane. \v 29 Tupwai inuani, Iudasa kode dune‑vi‑avini. Wayahina, taui inuanua Iesu Iudasa vonei deina iuna Iesu ya nuanua tauna gugua toneina wayahina vi‑maiei, o kadi aitam am‑venena‑kavovo tau payapayaya venei deina. \v 30 Kate avaha Iudasa gibugibuna epei, tauna vo‑kwayavoni iopu ine. \p Ka avaha ioyoma. \s1 Veimea Vovouna \p \v 31 Ka avaha Iudasa ine, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \pi1 “Tuta eha ani‑hoina na‑iakwa, e yauke, Tauna Vi‑tomotau, didigau avaniahei, udueyei. Ka kadu yau dewa wayahina Yaubada didigana avo‑vi‑natei, udueyei.\x + \xo 13:31 \xt Ioni 12:23.\x* \v 32 Ka avaha Yaubada didigana avo‑vi‑natei, akanai tauna didigau na‑vo‑vi‑natei, ka tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina tauna na‑dewei deina.\x + \xo 13:32 \xt Ioni 17:5.\x* \pi1 \v 33 Natunatu, tuta eha ani‑hoina wayahina yauke nui kamamaei. Nonova me Iudea avonei, kadu ataina avonevonemi aitamoata deina, vivane avi papani aneine, itomi eha ami pata unꞌ‑omo. Apaina uneneneu, kate eha ami pata uvaniahau.\x + \xo 13:33 \xt Ioni 7:33-34.\x* \v 34 Ataina ami veimea vovouna taina avenevenemi, vivane nau‑wawanimi udewa‑vidovidohemi. Yauke avaha adewa‑vidovidohemi, kadu itomi nau‑wawanimi udewa‑vidovidohemi aitamoata deina.\x + \xo 13:34 \xt Ioni 15:12, 17; 1Io 3:23; 2Io 5.\x* \v 35 Aituhu udewa‑vidovidohemi, akanai mani tomotau habuhabui yami dewana idudueyei, e inꞌ‑anamanemi itomi au tau vi‑muni‑waiwai.” \s1 Iesu Pita Ya Vi‑ebua Apa‑taputapuei \r (Mateu 26:31-35; Marika 14:27-31; Luke 22:31-34) \p \v 36 Ka Simoni Pita Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, ataina aveta eneine?” \p Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Viha a papani aneinei. Ataina wamke eha am pata evi‑munieu, kate munia evi‑munieu.” \p \v 37 Ka Pita kadu vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, ataina tuta aviani wayahina eha memeanina avi‑muniem? Iuna yauke yawaiu awaehei anꞌ‑aniga taum wayahim.” \p \v 38 Kate Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “O Pita. Ataina enuanua yawaim eawaehei wayahiu, a? Memeanina nuam vi‑tupatupa, kate avonem wamke eha am pata. Apaiku, ioyoma taina nihenina, wamke evi‑ebueu tuta aitonu wayahina, ka munia, kamkam onotona yana tou!” \c 14 \s1 Iesu Eta‑naonao \p \v 1 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai vonei, ivona, \pi1 “Eha nau‑wawanimi uva‑hamwahamwana, kadu eha unua‑vita. Itomi Yaubada uvitumahanei, ka nau‑wawanimi kadu yauke uvitumahaneu aitamoata deina. \v 2 Amau ya megeia tauna ya manua nihenina bubuna honohonota habuhabui imamaei. Aituhu vonana vona vitupu, eha avonavona wayahimia deina. Ka yauke meagai‑nana wayahina aneine, e yami pai maꞌ avo‑vi‑aiaia wayahimi. \v 3 Yauke etawana anaoi, e yami pai maꞌ avo‑vi‑aiaia. Na‑iakwa, amavina, atainimi kana‑ne meagai‑nana wayahina, ka nui kamaꞌ‑vavaha.\x + \xo 14:3 \xt Ioni 12:26.\x* \v 4 Ka etawanana wayahina aneine avaha uanamanei.” \p \v 5 Akaka Tomasi Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, itoai eha atꞌ‑anamane aveta baina eneine. Wayahina, medeina ama pata etawanana anꞌ‑anamane‑vidohe?” \p \v 6 Ka Iesu Tomasi vonei, ivona, “Yauke etawanana, kadu yauke vona tunutunuhina, ka kadu yauke yawai‑vavaha. Aituhu aviyaivia yai nuanua iomomo Amau wayahina, taui wayahia eha kadu aitam etawana ta‑mamae, akanai yauke au heta.”\x + \xo 14:6 \xt Ioni 11:25; Rom 5:1-2.\x* \v 7 Iesu kadu vonei, ivona, “Aituhu itomi avaha uanamane‑vidoheu, akanai avaha Amau uanamane‑vidohei aitamoata deina. Vona tunuhina, ataina a itoava eha na‑iakwa wayahina, avaha Amau uanamanei, kadu avaha tauna ududueyei.”\x + \xo 14:7 \xt Ioni 8:19.\x* \p \v 8 Ka Pilipi Iesu wayahina ivona, “Kauvea, Amaka eviwaveneai. Akanai, ana pata deina wayahiai.” \p \v 9 Iesu vona‑nau‑patei, ivona, \pi1 “Ia! Pilipi, wamke medeina? Tuta mamanaina yauke avaha itomi nui kamamaei, kate wamke eha etꞌ‑anamaneu ahiahina, a? Vona ahiahina, aituhu aviyaivia avaha idudueyeu, taui kadu avaha Amau idudueyei. Aviani wayahina evona, ‘Amaka eviwaveneai.’\x + \xo 14:9 \xt Ioni 12:45; Kol 1:15; Ebe 1:3.\x* \v 10 Kaiwadi! Wamke evitumahaneu yauke Amau nihenina amamaei, o eha? Kaiwadi, evitumahaneu Amau kadu niheniua mamaei, o eha? Aipuipupu wayahimia, kate yau vonana eha ta‑vinꞌ‑omo yauke au heta wayahiua. Vonana Amau ama inua wayahiaia vinꞌ‑omo. Iuna tauna niheniua mamaei, ka tuta tuta tauna ya paisewa dedewei ininiu wayahina.\x + \xo 14:10 \xt Ioni 12:49.\x* \pi1 \v 11 “Itomi nau‑wawanimi vona taina uvitumahanei vivane taua Amau nihenina amamaei, kadu Amau taua niheniua mamaei. Aituhu itomi eha ami pata yau vonana uvitumahane, nau‑wawanimi unuani, avaha paisewaia bagibagi‑vainei habuhabui ududueyei, ka dewaia ina‑ivaitemi uvitumahaneu.\x + \xo 14:11 \xt Ioni 10:38.\x* \v 12 Ka memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, avi paisewa ataina adedewei, apaina aituhu aviyaivia ivitumahaneu, taui kadu paisewa‑naia idedewei deina. Ataina yau paisewa bagibagi‑vainei vivane kikitui, kate apaina taui yai paisewa bagibagi‑vainei anani, iuna yauke amavina Amaka wayahina, ka yau tau paisewa yau bagibagi avene‑tamani‑neiei.\x + \xo 14:12 \xt Mar 16:19-20.\x* \v 13 Kadu aviani yami nuanua, itomi nau‑wawanimi uviama wayahina au wavea, ka yauke anꞌ‑awaehemi, avenevenemi. Ka Amau didigana na‑nata yau dewana wayahina deina.\x + \xo 14:13 \xt Mat 7:7; Ioni 15:16.\x* \v 14 Ika, avona‑havinemi, aituhu aviani uviameu au wavea, akanai yauke anꞌ‑awaehemi, adedewei deina. \s1 Iesu Ya Vona‑dabadaba Nuana Ahihinata Wayahina \pi1 \v 15 Aituhu udune‑nuanuaieu, nau‑wawanimi yau veimea uvi‑ateteyei.\x + \xo 14:15 \xt Ioni 15:10; 1Io 5:3.\x* \v 16-17 Ka Amau aviamei, e apaina tauna kadu aitam Tau Yava vi‑tunei na‑omo wayahimia. Tau Yava‑nana vivane Nuana Tunutunuhina kadu tauna wayahimia na‑maꞌ‑vavaha. Kate tau maꞌ tanopi eha ai pata Tau Yava‑nana iawaehe, ivaniahe. Iuna taui eha tauna ana dune ita‑dueye, kadu taui eha tauna itꞌ‑anamane. Kate itomi Tau Yava‑nana uanamanei, iuna tauna nui umamaei, kadu apaina tauna nihenimia mamaei.\x + \xo 14:16-17 \xt Ioni 14:26; 15:26; 16:7; Ioni 16:13.\x* \v 18 Yauke ani‑tawanemi, kate itomi eha tau payapayaya deina. Ka munia, yauke amavina wayahimia. \v 19 Tuta eha ani‑hoina na‑iakwa wayahina, e ani‑tawanemi. Tau maꞌ tanopi eha idune‑havineu, kate apaina itomi udune‑havineu. Yauke taua amaꞌ‑vavaha. Wayahina, itomi kadu umaꞌ‑vavaha. \v 20 Ka apaina auyewana udune‑havineu wayahina, akanai unꞌ‑anamaneu vivane yauke Amau nihenina amamaei, ka kadu itomi niheniua umamaei, ka kadu yauke nihenimia amamaei.\x + \xo 14:20 \xt Ioni 17:21-23.\x* \v 21 Aituhu aviyaivia yau veimea ianamanei kadu ivi‑ateteyei, tomotaui idewa‑vidovidoheu akanai. Ka aituhu aviyaivia idewa‑vidovidoheu, vona ahiahina, Amau taui dewa‑vidovidohei, ka kadu yauke taui adewa‑vidovidohei, kadu taui wayahia taua aviwaveneu idudueyeu.” \p \v 22 Ka mani Iudasa (eha me Kariota) ivona, “Kauvea, aviani wayahina taum eviwavenem itoai wayahiaia, kate eha tau maꞌ tanopi wayahia eviwavenem?” \p \v 23 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, \pi1 “Aituhu aviyaivia idewa‑vidovidoheu, akanai taui yau viwavenena ivi‑ateteyei. Ka Amau taui dewa‑vidovidohei, ka ama inua aomo taui wayahia, e taui nui amamaei. \v 24 Kate aituhu aviyaivia eha idewa‑vidovidoheu, taui eha kadu yau viwavenena ivi‑ateteye. Viwavenenaia avenemi unononi, kate eha yauke taua au heta wayahiua ta‑vinꞌ‑omo. Viwavenenaia Amau wayahina ivinꞌ‑omo, ka kadu tauna vi‑tuneu aomo tanopia.\x + \xo 14:24 \xt Ioni 7:16.\x* \pi1 \v 25 Tuta ataina wayahina yauke itomi nui kamamaei. Wayahina, viwavenenaia habuhabui avonevonemi. \v 26 Kate apaina, Amau Tau Yava‑nana vi‑tunei na‑omo wayahimia, yauke au wavea. Ka Tau Yava‑nana vivane Nuana Ahihinata. Apaina tauna nua‑uya habuhabuna viwavenemi, ka avi viwavenena avaha avonemi, akanai tauna nuami na‑dadanei, unua‑vi‑avini. \pi1 \v 27 Yauke ani‑tawanemi. Wayahina, nua gomagomanina avenemi na‑maei wayahimia. Ka nua gomagomanina vivane yauke yau nua gomagomanina. Ka yau nua gomagomanina eha tau maꞌ tanopi yai nua gomagomanina ivenemi deina. Eha. Eha nau‑wawanimi dewaia wayahi unuanua toyoina, kadu eha nau‑wawanimi umatamatautei. \v 28 Avaha yau vonana unononi, e avona, ‘Yauke ani‑tawanemi, ka munia amavina wayahimia.’ Aituhu itomi udune‑nuanuaieu ananina, akanai nau‑wawanimi udewa‑haiawa yau nae taina wayahina. Iuna yauke Amau wayahina aneine, ka tauna vane‑tawaneu.\x + \xo 14:28 \xt Ioni 20:17.\x* \v 29 Tuta ataina wayahina yauke avaha dewaia tanoi habuhabuna iomomo amai‑vonemi. Ka yau nuanua apaina, avi tuta dewaia ivinꞌ‑omo, akanai itomi yau vonana unuani, kadu uvitumahane‑vidoheu.\x + \xo 14:29 \xt Ioni 13:19.\x* \pi1 \v 30 Ataina avonavona wayahimia, kate eha au pata tuta mamanaina wayahina avonavona, iuna tau maꞌ tanopi ai tau veimea ana wava Satana omomo. Tauna eha ana pata na‑bagibagi‑tawaneu, \v 31 kate yau nuanua tau maꞌ tanopi inꞌ‑anamaneu vivane yauke Amau adewa‑vidovidohei, kadu tuta tuta au veimea tauna wayahina avi‑ateteyei tunutunuhina. \pi1 Yaiau, nau‑wawanika papani taina kani‑tawanei. \c 15 \s1 Manawa Ka Kikina \pi1 \v 1 Yauke manawa‑hoiu, ka Amau vivane tau baguna. \v 2 Aituhu avi kikiu eha ina‑ua, tau bagunana aitamoata aitamoata wayahina upwa‑yavunei. Kadu aituhu avi kikiu iuaua, tuta tuta tau bagunana tana‑gadigadia, e munia iuaua ananina.\x + \xo 15:2 \xt Mat 3:10.\x* \v 3 Ka itomi avaha hadahadanimi, iuna avaha yau vonana avonevonemi. \v 4 Itomi nau‑wawanimi umamaei niheniua. Aituhu umamaei niheniua, akanai yauke amamaei nihenimia. Aituhu aitam kikina manawa upuna mamaei, kiki‑nana eha ana pata na‑ua. Ka itomi kikiu deina. Aituhu itomi eha niheniua umamae, eha ami pata una‑ua. \pi1 \v 5 Yauke manawa ka itomi kikiu. Aituhu aviyaivia niheniua imamaei, yauke taui nihenia amamaei, akanai taui ina‑ua ahiahina. Kate aituhu ubou‑keyemi, ka aituhu ami heta umamaei deina, vona ahiahina, eha ami pata aitam aviani ahiahina upaisewe. \v 6 Ika. Aituhu aviyaivia eha niheniua imamae, taui iwenono, ka tau bagunana kiki‑naia na‑hapone‑yavunei. Ka tomotau inꞌ‑omo, e kiki‑naia ikwakwei, inau‑itavi. Ka munia, ai ananata nihenina ihaponei, itunui.\x + \xo 15:6 \xt Mat 7:19; 13:42.\x* \v 7 Ka aituhu itomi niheniua umamaei, ka aituhu yau vonana unua‑vi‑avini, ka aituhu yau vonana nihenimia imamaei, akanai aviani yami nuanua, nau‑wawanimi dewaia wayahi uviama, e uvaniahei deina. \v 8 Aituhu itomi una‑ua ahiahina, mani tomotau ai pata ua‑naia idudueyei, e inꞌ‑anamanemi uvi‑muni‑waiwaieu. Ka yami dewana Amau didigana na‑vo‑vi‑natei.\x + \xo 15:8 \xt Mat 5:16.\x* \pi1 \v 9 Nonova a itoava tuta ataina wayahina, Amau dune‑nuanuaieu. Ka yauke kadu adune‑nuanuaiemi aitamoata deina. Wayahina, ataina nau‑wawanimi yau dune‑nuanuai nihenina umamaei. \v 10 Yauke au veimea Amau wayahina avi‑ateteyei, e yauke tauna ya dune‑nuanuai nihenina amamaei deina. Ka aituhu itomi ami veimea wayahiua uvi‑ateteyei, akanai itomi yau dune‑nuanuai nihenina umamaei aitamoata deina.\x + \xo 15:10 \xt Ioni 14:15; 1Io 2:5.\x* \v 11 Avaha amataedami deina, iuna yau nuanua yau dewa‑haiawa nihenimia mamaei, kadu yau nuanua udewa‑haiawa‑iaua. \v 12 Ka ami veimea ananina wayahiua taina, itomi nau‑wawanimi udewa‑vidovidohemi, yauke adewa‑vidovidohemi aitamoata deina.\x + \xo 15:12 \xt Ioni 13:34.\x* \v 13 Aituhu aviyaivia yawai iawaehei yaiai wayahi inꞌ‑aniga, akanai taui yai dewa‑vidovidoha mani dewa‑vidovidoha habuhabuna vane‑tawanei.\x + \xo 15:13 \xt Ioni 10:11; 1Io 3:16.\x* \v 14 Aituhu itomi ami veimea wayahiua uvi‑ateteyei, akanai itomi yaiau ahiahina.\x + \xo 15:14 \xt Mat 12:50.\x* \v 15 Nonova itomi yau tau paisewa, iuna tau paisewa eha ai tau veimea ya paisewa a venavenau inꞌ‑anamane‑vidohe. Kate tuta ataina wayahina avonevonemi, itomi yaiau ahiahina. Iuna avi nua‑uya Amau wayahina anononi, avaha aviwavenemi aitamoata deina. \v 16 Udueyei! Itomi eha uta‑vi‑nua‑dadaneu. Kate yauke avi‑nua‑dadanemi, kadu anau‑iaiavemi. Iuna yau nuanua una‑ne, una‑ua, ka ua‑naia imaꞌ‑vavaha. Wayahina, aituhu aviani wayahina uviama au wavea, akanai Amau venevenemi deina. \v 17 Ka ami veimea ananina wayahiua taina, itomi nau‑wawanimi udewa‑vidovidohemi.\x + \xo 15:17 \xt Ioni 13:34.\x* \s1 Tau Maꞌ Tanopi Inau‑nikonikoiemi \pi1 \v 18 Aituhu tau maꞌ tanopi inau‑nikonikoiemi, nau‑wawanimi unuanuani, naona inau‑nikonikoieu. \v 19 Tau maꞌ tanopi yai dewa goyona. Aituhu itomi yami dewa goyona aitamoata deina, akanai tau maꞌ tanopi ivi‑yaiana wayahimia. Kate yauke avaha avi‑nua‑dadanemi, kadu abou‑keyemi, e itomi tomotau tunimi umamaei. Wayahina, tau maꞌ tanopi inau‑nikonikoiemi, iuna itomi eha taui deina.\x + \xo 15:19 \xt Ioni 17:14.\x* \v 20 Unuani. Avaha avonemi, avona, ‘Tau paisewa eha ai tau veimea ivane‑tawane.’ Aituhu aviyaivia tau maꞌ tanopi wayahia avaha taua iyapoyapou, apaina tomotaui kadu taumi iyapoyapomi aitamoata deina. Ka aituhu aviyaivia yau viwavenena ivi‑muni‑waiwaiei, apaina tomotaui kadu itomi yami viwavenena ivi‑muni‑waiwaiei aitamoata deina.\x + \xo 15:20 \xt Ioni 13:16.\x* \v 21 Ka aituhu aviyaivia iyapoyapomi, taui idedewei deina, iuna itomi yauke yau yoko, kadu au wava uvo‑vi‑natei. Taui eha Tauna vi‑tuneu itꞌ‑anamane. \v 22 Yauke avaha aomo wayahia, kadu avaha yai dewa goyona ahaehaeyei tunutunuhina. Kate taui eha yai nuanua ina‑nononi, kadu eha ivitumahaneu. Wayahina, tuta ataina wayahina eha aitam vona‑yavuha ta‑mamae wayahia ana pata ai dewa‑yaiyai na‑bou‑pote. \pi1 \v 23 Aituhu aviyaivia inau‑nikonikoieu, vona ahiahina, taui kadu Amau inau‑nikonikoiei aitamoata deina.\x + \xo 15:23 \xt Luk 10:16.\x* \v 24 Yauke dewa‑bagibagi habuhabui mataia apaipaisewei, ka tuta naona a itoava tuta ataina wayahina, eha aitam koiaka ana pata dewaia na‑dewe. Aituhu eha dewaia ita‑dudueye, akanai ai dewa‑yaiyai eha potapotai. Ka avaha dewaia adedewei idudueyei, kate taui yauke taua Amau ama inua inau‑nikonikoieai. Wayahina, ai dewa‑yaiyai potapotai akanai. \v 25 Ka taui yai dewa goyo‑nana ivinꞌ‑omo Iginuma ivona deina, \b \q1 ‘Yauke taua inau‑nikonikoieu, \q2 kate eha iuna.’\x + \xo 15:25 \xt Sam 35:19; 69:4.\x* \b \pi1 \v 26 Apaina yauke Tau Yava‑nana avi‑tunei na‑omo wayahimia, ka tauna Amau wayahina vinꞌ‑omo. Tauna vivane Nuana Tunutunuhina, kadu Amau vi‑tunei na‑omo wayahimia, ka Tau Yava‑nana haehaeyeu.\x + \xo 15:26 \xt Ioni 14:26.\x* \v 27 Ka kadu itomi nau‑wawanimi uhaehaeyeu, iuna yau paisewa a pai vi‑putu wayahina a itoava tuta ataina wayahina nui kamamaei. \c 16 \pi1 \v 1 Yauke avaha dewaia habuhabui avonemi, iuna yau nuanua eha uni‑panipani, kadu eha yami vitumahana uvo‑haini. \v 2 Apaina taui yai manua tapanono wayahina itana‑wavinimi, kadu tuta omomo wayahina aituhu aviyaivia inau‑vi‑anigimi, akanai taui inuanua yai dewana Yaubada vo‑vi‑dewa‑haiawi.\x + \xo 16:2 \xt Mat 24:9; Luk 6:22; Ioni 9:22.\x* \v 3 Yai dewa goyo‑nana wayahimia idedewei iuna taui eha Amau o kadi taua itꞌ‑anamaneai.\x + \xo 16:3 \xt Ioni 15:21.\x* \v 4 Kate, tuta ataina wayahina yauke avaha dewaia tanoi iomomo amai‑vonemi. Ka yau nuanua apaina, avi tuta dewaia ivinꞌ‑omo, akanai itomi unuani, avaha anau‑vi‑avinimi. \s1 Nuana Ahihinata Ya Paisewa \pi1 Naona dewaia tanoi eha ata‑haeye wayahimia, iuna tuta‑nana a itoava tuta ataina wayahina yauke nui kamamaei. \v 5 Ka ataina ani‑tawanemi, aneine tauna vi‑tuneu wayahina. Kate eha aitam koiaka wayahimia ta‑vi‑tanaieu, ‘Aveta eneine?’ \v 6 Ataina nuami ivita ananina, iuna avaha vonana avonemi unononi. \v 7 Kate avona tunutunuhina wayahimia, ataina ani‑tawanemi, ka munia, itomi uvidoha iuna yau nae taina. Aituhu yauke eha ani‑tawanemi, Tau Yava‑nana eha na‑omo wayahimia. Kate aituhu yauke ani‑tawanemi, akanai munia, ami Tau Yava‑nana avi‑tunei na‑omo wayahimia.\x + \xo 16:7 \xt Ioni 14:16.\x* \v 8 Ka avi tuta Tau Yava‑nana na‑omo, tauna dewa aitonu tau maꞌ tanopi wayahia dedewei. Ka dewaia aitonu taina, tauna yai dewa goyona vo‑vi‑mahetei, inꞌ‑anamanei, ka kadu dewa tunutunuhina Yaubada matana vo‑vi‑mahetei inꞌ‑anamanei, ka kadu vitana matana anꞌ auyewa wayahina vo‑vi‑mahetei inꞌ‑anamanei. \v 9 Tau maꞌ tanopi eha inuanua tunuhina dewa goyona wayahina, iuna yauke yai dewa goyona ahaehaeyei wayahia, kate taui eha yau hae ita‑vitumahane ahiahina. \v 10 Ka kadu tau maꞌ tanopi eha inuanua tunuhina dewa tunutunuhina wayahina, iuna yauke yai pai dune dewa tunutunuhina wayahina, kate yauke avaha aneine Amau wayahina, e munia taui eha idudueyeu. \v 11 Ka kadue tau maꞌ tanopi eha inuanua tunuhina vitana matana anꞌ auyewa wayahina, iuna ataina tuta Yaubada avaha tanopi taina a tau veimea, ana wava Satana, a dewa‑yaiyai vi‑nua‑dadani, ka apaina tauna vaniahei yana dewa goyogoyona wayahi. Ka aituhu tanopi taina a tau veimea a dewa‑yaiyai vaniahei yana dewa goyona wayahi, akanai tauna ya tau paisewa aitamoata aitamoata kadu ai dewa‑yaiyai ivaniahei yai dewa goyona wayahi aitamoata deina.\x + \xo 16:11 \xt Ioni 12:31.\x* \pi1 \v 12 Vona habuhabuna mamaei, kate tuta ataina wayahina eha vonaia habuhabui avonemi, iuna ataina itomi eha ami pata una‑nua‑hau.\x + \xo 16:12 \xt 1Ko 3:1-2.\x* \v 13 Kate apaina Nuana Tunutunuhina na‑omo, ka tauna dewa tunutunuhina habuhabuna vo‑vi‑mahetemi, kadu eta‑naoemi una‑nua‑haui. Ka tauna eha ya nuenuea vonavona, kate aviani tauna nononi, akanai vonaia ai heta vonemi deina. Ka tauna avi dewaia tuta tepakaia ina‑omo wayahi mai‑vonevonemi. \v 14 Ka kadu tauna yau nua‑uya nꞌ‑epei, viwavenemi, unꞌ‑anamanei. Wayahina, tauna ya dewana didigau vo‑vi‑natei. \v 15 Amau yana gabu habuhabuna kadu ya nua‑uya habuhabuna avaha awaeheu, aveimeyei. Wayahina, au pata avonemi, Nuana Ahihinata yau nua‑uya nꞌ‑epei, viwavenemi, unꞌ‑anamanei. \s1 Nua‑vita Kadu Dewa‑haiawa \pi1 \v 16 Tuta kutakutana na‑iakwa, eha ami pata ududueyeu. Kate tuta kutakutana munia, itomi udune‑havineu.”\x + \xo 16:16 \xt Ioni 14:19.\x* \p \v 17 Ka tauna a tau vi‑muni‑waiwai tupwai matataui ivi‑tanatanaiei, ivonavona, “Aviani ya vonana anꞌ anamana? Iuna tauna wayahikaia ivona, ‘Tuta kutakutana na‑iakwa, eha ami pata ududueyeu. Kate tuta kutakutana munia, udune‑havineu.’ Kadu wayahikaia ivona, ‘Iuna aneine Amau wayahina.’ \v 18 Vonana ‘tuta kutakutana’ aviani anꞌ anamana? Kaiwadi! Eha katꞌ‑anamane aviani wayahina tauna ipuipupu.” \p \v 19 Ka Iesu avaha a tau vi‑muni‑waiwai yai nuanua anamanei vivane taui yai nuanua ya vonana wayahina ivi‑tanatanaiei. Wayahina, Iesu vonei, ivona, \pi1 “Avonemi ‘Tuta kutakutana na‑iakwa, eha ami pata ududueyeu. Kate tuta kutakutana munia, udune‑havineu.’ Vivane taumi vonana wayahina uvi‑tanatanaiemi, a? \v 20 Memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi, apaina, aitam auyewa omomo wayahina, itomi uvi‑mohai kadu utoutou. Ka auyewana wayahina tau maꞌ tanopi habuhabui idewa‑haiawa. Itomi unua‑vita, kate munia, yami nua‑vitana na‑iakwa, e itomi udewa‑haiawa. \v 21 Pai dune taina vavine aitam wayahina udueyei. Avi tuta vavinena yana tuta vi‑natuna avaha omo, akanai vavinena nua‑vita, iuna viha ana tuta avaha vaniahei. Kate munia, tevana avaha tupua, akanai viha habuhabuna nuai na‑pani, iuna tevana vovouna mamaei, ka vavinena dewa‑haiawa tevana wayahina. \v 22 Ka itomi vavine‑nana deina. Iuna ataina nua‑vita ana tuta avaha vinꞌ‑omo wayahimia. Kate apaina amavina, e udune‑havineu. Ka auyewana wayahina udewa‑haiawa ananina, ka dewa‑haiawana na‑maꞌ‑vavaha. Ka eha aitam koiaka ana pata yami dewa‑haiawana vi‑goyo. \pi1 \v 23 Apaina auyewana wayahina, yami vi‑tanai wayahiua na‑iakwa. Ka ataina memeanina nuami vi‑tupatupa, kate avonemi taina deina. Aviani wayahina au wavea Amau uviamei, tauna na‑venemi akanai.\x + \xo 16:23 \xt Mat 7:7.\x* \v 24 Tuta nonova a itoava tuta ataina wayahina, eha aitam aviani wayahina au wavea uta‑viame. Ataina tuta avonemi, nau‑wawanimi uviama, e uvaniahei, wayahina udewa‑haiawa‑iaua. \s1 Iesu Tanopi Bagibagi‑tawanei \pi1 \v 25 Nonova a itoava tuta ataina wayahina, vona tana‑minikuna wayahina aviwavenemi. Ka aitam auyewa omomo, ka auyewana wayahina eha vona tana‑minikuna wayahina avonevonemi, kate yauke Amau ahaehaeyei vuvunaha wayahimia. \v 26 Ka auyewana wayahina, vona ahiahina, itomi au wavea Yaubada uviamei. Ka eha nau‑wawanimi yauke yami viama ana‑ivaite. Eha. Auyewana wayahina itomi ami heta ami pata Amau uviamei tunuhina. \v 27 Iuna Amau kadu avaha dune‑nuanuaiemi. Tauna dune‑nuanuaiemi deina, iuna itomi avaha udune‑nuanuaieu, ka kadu avaha uvitumahaneu yauke Yaubada wayahina avinꞌ‑omo baina.\x + \xo 16:27 \xt Ioni 14:21, 23.\x* \v 28 Ika, yauke Amau wayahina avinꞌ‑omo baina tanopia, ka yauke tanopi taina anu‑mei amamaei. Kate ataina tuta tanopi ani‑tawanei, e amavimavina Amau wayahina.” \p \v 29 Wayahina, Iesu a tau vi‑muni‑waiwai ivonei, ivona, “Akanai. Ataina tuta wamke avaha evonavona vuvunaha wayahiaia, eha vona tana‑minikuna wayahia. \v 30 Ataina itoai avaha anamane‑vidohem vivane eha nau‑wawanim aitam koiaka vi‑tanatanaiem, iuna wamke avaha vona‑nau‑pata habuhabuna eanamane‑yehai. Dewana wayahina, itoai avitumahanem wamke Yaubada wayahina evinꞌ‑omo baina.” \p \v 31 Ka Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Ataina itomi avaha uvitumahaneu, ika? \v 32 Tuta omomo, kadu kana‑vona ataina avaha omo, e taumi habuhabumi usi‑noveu, e uyavuta aitamoata aitamoata yami manua wayahia, ka yauke au heta amamaei. Kate yauke eha vivane au heta, iuna Amau ama inua nui amamaei.\x + \xo 16:32 \xt Mat 26:31, 56.\x* \v 33 Vonaia habuhabuna ahaehaeyei wayahimia, iuna yau nuanua itomi nua gomagomanina uvaniahei yauke niheniua. Tanopi taina wayahina vitana uvaniahei kadu uhidahida, kate unꞌ‑ate‑vatu akanai, iuna yauke avaha tanopi taina abagibagi‑tawanei.”\x + \xo 16:33 \xt Ioni 14:27; Rom 5:1; 1Io 5:4.\x* \c 17 \s1 Iesu Tauna Ana Heta Wayahina Viama \p \v 1 Ka Iesu avaha vonana nau‑yehai, e tauna wahuma dune‑vane ka vi‑putu viama, ivona, \pi1 “Amau, yauke Natu‑hoim, ka ataina au tuta avaha vinꞌ‑omo. Wayahina, didigau evene‑havineu, e tomotau idudueyei, iawa‑davedaveu. Ka kadu apaiku yauke didigam avo‑vi‑natei, e munia tomotau iawa‑davedavem. \v 2 Aviama deina iuna wamke avaha eawaeheu tomotau habuhabui aveimeyei. Ka aituhu aviyaivia avaha eveneu, akanai yauke nau‑wawaniu taui habuhabui yawai‑vavaha avenei. \v 3 Ka yawai‑vavaha taina deina. Aituhu tomotau inꞌ‑anamanem wamke am heta Yaubada‑hoim, ka kadu aituhu tomotau inꞌ‑anamaneu yauke Iesu Tau Ito‑yavuha, ka kadu aituhu inꞌ‑anamanei, wamke evi‑tuneu aomo baina tanopia.\x + \xo 17:3 \xt 1Io 5:20.\x* \v 4 Avaha didigam avo‑vi‑natei tanopia, iuna avaha paisewana nonova eveneu anau‑yehai.\x + \xo 17:4 \xt Ioni 4:34.\x* \v 5 O Amau, ataina tuta wayahina wamke matama akanai didigau evene‑havineu. Tuta nonova wayahina aka inua didigaka nui kamamaei, e munia tanopi kavevewanei. Ka yau nuanua tuta tepakaia didigau aitamoata deina aka inua kamamaei.\x + \xo 17:5 \xt Ioni 1:1.\x* \s1 Iesu Tauna A Tau Vi‑muni‑waiwai Wayahi Viama \pi1 \v 6 O Amau, nonova au tau vi‑muni‑waiwai habuhabui taina tau maꞌ tanopi, kate taui yam tomotau. Ka taui eveneu, ka avaha yau dewa asi‑vinꞌ‑omanei idudueyei. Wayahina, taui avaha ianamanem, ka kadu avaha yam vona habuhabuna ivi‑ateteyei. \v 7 Ka ataina avaha ianamanei, dewaia habuhabui eveneu, akanai wayahima ivinꞌ‑omo. \v 8 Iuna viwavenena habuhabuna nonova eveneu, avaha aviwavenei, iawaehei kadue inua‑vi‑avini. Ka taui avaha ianamane‑yehai, yauke taum wayahima avinꞌ‑omo, ka kadu ivitumahanem, wamke evi‑tuneu aomo baina tanopia. \pi1 \v 9 Amau, ataina au tau vi‑muni‑waiwai taina wayahi aviamem. Eha tau maꞌ tanopi wayahi aviamem. Kate tomotau taina eveneu, taui wayahi aviamem, iuna taui vivane yam tomotau. \v 10 Yauke yau pai veimea habuhabuna vivane wamke yam pai veimea. Ka aitamoata deina, wamke yam pai veimea habuhabuna avaha eawaeheu vivane yauke yau pai veimea. Ka au tau vi‑muni‑waiwai taina avaha didigau ivo‑vi‑natei taui yai dewa wayahi. \v 11 Kate ataina ani‑tawanei aomomo wayahima. Eha baina amamae, kate taui taina nau‑wawani baina tanopia imamaei. O Amau Ahihimata! Am wava bagibagi‑vainena, kadu wamke am wava‑nana avaha eveneu. Ka ataina ahidahidam, taui edune‑vi‑avini, kadu dewa goyona ebou‑potei wayahia am wava a bagibagi wayahina. Iuna yau nuanua taui ivi‑yoko aitamoata, wamke yauke aitamoata deina. \v 12 Nonova a itoava tuta ataina wayahina, yauke taui nui amamaei, ka am wava a bagibagi wayahina adune‑vi‑avini ahiahina, ka kadu goyona abou‑potei wayahia. Ka eha aitam koiaka wayahia ata‑ni‑kaiete, ana heta tauna dewa goyona natuna.\f a \fr 17:12 \ft Iesu ivona \fqa dewa goyona natuna ka vonana vona baimina Iudasa me Kariota wayahina.\f* Nonova Iginuma onotona wayahina apa‑taputapu vivane tauna nau‑wawani inahe kadu dewa‑yaiyai vaniahei.\x + \xo 17:12 \xt Ioni 6:39; 13:18.\x* \pi1 \v 13 Ataina yauke aomomo wayahima, kate yau vonana avonavona tanopia, iuna yau nuanua yau dewa‑haiawa taui au tau vi‑muni‑waiwai nihenia mamaei, kadu yau nuanua idewa‑haiawa‑iaua. \v 14 Avaha taui taina yam vona avenei, ka avaha ivitumahanei. Wayahina, tau maꞌ tanopi inau‑nikonikoiei, iuna au tau vi‑muni‑waiwai eha tau maꞌ tanopi yai dewa ita‑vi‑munie, ka kadu yauke eha tau maꞌ tanopi yai dewa ata‑vi‑munie deina. \v 15 Ka eha aviamem taui baina tanopia enꞌ‑epa‑tawane. Kate aviamem eha Tau Goyogoyona eawaehe taui yawai vi‑goyo.\x + \xo 17:15 \xt Mat 6:13; 2Te 3:3.\x* \v 16 Iuna taui eha tau maꞌ tanopi yai dewa ita‑vi‑munie, yauke kadu eha tau maꞌ tanopi yai dewa ata‑vi‑munie deina. \v 17 Wayahina, yau nuanua yam vona tunutunuhina wayahina taui evo‑vi‑aiaiei ebou‑keyei, imamaei yoko tunina tau maꞌ tanopi wayahia. \v 18 O Amau, wamke evi‑tuneu aomo tanopia. Ka kadu yauke avaha au tau vi‑muni‑waiwai taina avi‑tunei iomo tau maꞌ tanopi wayahia aitamoata deina.\x + \xo 17:18 \xt Ioni 20:21.\x* \v 19 Ka yauke yau nuanua apaina taui ivi‑ateteyem ahiahina. Wayahina, ataina taui wayahi yauke abou‑keyeu, iuna yau nuanua ananina pai dune ahiahina avenei idueyei, e apaina taui ibou‑keyei ivi‑ateteyem. \s1 Iesu Tauna A Tau Vitumahana Habuhabui Wayahi Viama \pi1 \v 20 O Amau, au tau vi‑muni‑waiwai wayahi aviamem, kate eha taui taina ai heta wayahi. Yauke kadu mani tomotau habuhabui wayahi aviamem. Apaina mani tomotau au tau hae taina yai nau‑wahe inononi, ivitumahaneu. Taui habuhabui wayahi kadu aviamem. \v 21 Aviamem habuhabui ivi‑yoko aitamoata. O Amau! Aviamem taui habuhabui aka inua nihenikaia imamaei, wamke niheniua emamaei deina, kadu yauke nihenima amamaei deina. Ka aviamem au tau vi‑muni‑waiwai habuhabui ivi‑yoko aitamoata. Wayahina, tau maꞌ tanopi au tau vi‑muni‑waiwai yai dewa ahiahina idudueyei, e munia ivitumahanem, taum evi‑tuneu ana‑ito‑yavuhi. \v 22 Nonova didigam eveneu, ka didigam kadu didigau aitamoata, ka aka inua aitamoata kamamaei deina. Ka yauke avaha au tau vi‑muni‑waiwai taina didigaka avenei, e taui ivi‑yoko aitamoata deina.\x + \xo 17:22 \xt Dew 4:32.\x* \v 23 Vona ahiahina, wamke niheniua emamaei, ka kadu yauke taui nihenia amamaei aitamoata deina. Yauke aviamem taui evo‑vi‑aiaiei, e munia ivi‑yoko aitamoata. Wayahina, apaina tau maꞌ tanopi yai dewa ahiahina idudueyei, vivane au tau vi‑muni‑waiwai ivi‑yoko aitamoata, e tau maꞌ tanopi inꞌ‑anamanei evi‑tuneu, kadu inꞌ‑anamanei taui edune‑nuanuaiei, edune‑nuanuaieu aitamoata deina. \pi1 \v 24 O Amau! Wamke avaha tau hae taina eveneu. Ka yauke yau nuanua apaina, aveta baina yauke amamaei, akanai taui kadu wayahiua imamaei. Kadu yau nuanua taui didigau idudueyei. Nonova didigauna eveneu, iuna tuta naona wayahina edune‑nuanuaieu. Ika, naona edune‑nuanuaieu, e munia tanopi kavevewanei. \v 25 O Amau, Tunutunuhim! Tau maꞌ tanopi eha itꞌ‑anamanem, kate yauke anamanem, ka au tau vi‑muni‑waiwai taina kadu avaha ivitumahanem wamke evi‑tuneu. \v 26 Nonova a itoava tuta ataina wayahina, yauke yau paisewa wayahina taum asi‑vinꞌ‑omanem taui wayahia inꞌ‑anamanem. Ka kadu yau paisewa apaiku apaisewei wayahina asi‑vinꞌ‑omanem inꞌ‑anamanem aitamoata deina. Iuna yau nuanua taui yam dune‑nuanuai ananina wayahiu inꞌ‑anamanei, ka yau nuanua dune‑nuanuai‑nana kadu taui nihenia mamaei. Ka kadu yau nuanua yauke taua nihenia amamaei.” \c 18 \s1 Iesu A Havia Ipoyꞌ‑avini \r (Mateu 26:47-56; Marika 14:43-50; Luke 22:47-53) \p \v 1 Ka avaha ya viamana nau‑yehai, Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai nui iopu ine. E taui Awa‑haha Kidironi a daudau kikituna iaubo‑tamani papanina. Ka tanoi wayahina aitam baguna mamaei, e tauna kadu a tau vi‑muni‑waiwai nui bagunana inui. \v 2 Ka Iudasa, tauna vi‑nua‑hauhauei, kadue papani‑nana anamanei. Iuna tuta habuhabuna Iesu neine bagunana wayahina, e tanoi wayahina tauna kadu a tau vi‑muni‑waiwai nui inau‑hohona. \v 3 Wayahina, Iudasa omoi bagunana, ka tauna yoko ananina eta‑naonaoi. Ka yokoia nihenia vivane tau nau‑havia yoko, ka tau mini‑potapota tupwai tau vi‑nomu mata‑genai wayahia, ka kadue tupwai Parisi yai yoko wayahia. Ka taui habuhabui Iudasa ivi‑muniei iomomo bagunana wayahina. Ka taui iomomo yai lampa\em V\em* wayahia, ka yai odama wayahia, ka kadue havia a gugua wayahia. \v 4 Ka Iesu avaha anamanei dewaia habuhabui ivinꞌ‑omo‑nananena. Wayahina, tauna omo yokoia wayahia, e vi‑tanaiei, ivona, “Koiaka unenene?” \p \v 5 Ka taui ivona‑nau‑patei, ivona, “Iesu, onoto Nasareta.” \p Wayahina, Iesu vonei, ivona, “Yauke Taua Amamaei.” (Ka Iudasa, Iesu a tau vi‑nua‑hauhau, tanoi nui imimini.) \v 6 Ka tutana Iesu vonei, ivona, “Yauke Taua Amamaei,” akaka yoko‑naia ivi‑muni‑uhauha, e ipeu tanopia! \v 7 Wayahina, Iesu taui vi‑tanai‑havinei, ivona, “Koiaka unenene?” \p Ka taui ivona, “Iesu, onoto Nasareta.” \p \v 8 Wayahina, Iesu vona‑havinei, ivona “Avaha avonemi, Yauke Taua Amamaei. Wayahina, aituhu itomi uneneneu, nau‑wawanimi taui taina unꞌ‑awaehei ina‑ne.” \v 9 (Ka Iesu avaha a tau vi‑muni‑waiwai wayahi viama, ka vonana viamana nau‑yehai, ivona, “Taui avaha eveneu, eha aitam koiaka wayahia ata‑ni‑kaiete.”)\x + \xo 18:9 \xt Ioni 17:12.\x* \v 10 Kate Simoni Pita tauna ya kwasikwasi wayahina, ka taini, e tau vi‑nomu ananina ya tau paisewa ana wava Malikusi vunui, e tanihana ateina upwa‑yavunei. \v 11 Akaka Iesu Pita veimeyei, ivona, “Yam kwasikwasi a pai vi‑ai nihenina ebou‑havinei! Medeina enuanua? Amau avaha viha ana vei veneu, kadu nau‑wawaniu vei‑nana wayahina animnim, o eha? Nau‑wawaniu paisewana Amau veneu anau‑yehai akanai.”\x + \xo 18:11 \xt Mat 26:39.\x* \s1 Iesu Ivi‑tanatanaiei \r (Mateu 26:57-58; Marika 14:53-54; Luke 22:54) \p \v 12 Wayahina, tau nau‑havia yoko, kadu taui yai tau eta‑naonao ananina nui, kadu me Iudea yai tau mini‑potapota Iesu ipoyꞌ‑avini, e iyohoni. \v 13 Ka naona taui Kaiapasi nawana wayahina itaini ineiei. Tauna ana wava Anasi. Ponimana tanoi wayahina Kaiapasi vivane tau vi‑nomu ananina. \fig Naona taui Kaiapasi nawana wayahina itaini ineiei|alt="Jesus Taken to House of Caiaphas" src="GS-IB04157.tif" size="span" loc="JHN 18:13-14" ref="18:13" \fig* \v 14 Ka nonova Kaiapasi me Iudea vonei, ivona, “Aituhu apaina onoto aitamoata nꞌ‑aniga tomotau habuhabuka wayahika, akanai itoka me Iudea habuhabuka eha kanꞌ‑aniga deina.” Ka naona Anasi Iesu vi‑tanatanaiei.\x + \xo 18:14 \xt Ioni 11:49-51.\x* \s1 Pita Iesu Vi‑ebuei Tuta Naona Wayahina \r (Mateu 26:69-70; Marika 14:66-68; Luke 22:55-57) \p \v 15 Ka Simoni Pita ka aitam tau vi‑muni‑waiwai nui, ainuai Iesu ivi‑muniei. Ka tau vi‑muni‑waiwai‑nana tau vi‑nomu ananina anamanei ahiahina.\f a \fr 18:15 \ft Tau vi‑muni‑waiwai taina vivane Ioni, buki taina a tau ginuma.\f* Wayahina, tauna ana pata Iesu nui tau vi‑nomu ananina ya manua inui. \v 16 Kate Pita nau‑wawani tutu‑gana awana vuvunahina mimini potapota. Ka tau vi‑muni‑waiwai‑nana, tauna tau vi‑nomu ananina anamanei, mavina, e ahabana awa a tau dune‑vi‑avina wayahina ipupu, e ahabana Pita awaehei na‑nu nihenina. \v 17 Ka ahabanana, awa a tau dune‑vi‑avina, Pita vi‑tanaiei, ivona, “Kaiwadi, taum kadu onotona a tau vi‑muni‑waiwai aitam, a?” \p Akaka Pita vona‑nau‑patei, ivona “Yauke eha.” \p \v 18 Ka ioyomana kwadudu ananina. Wayahina, kwauto ana ganiana mamaei, ka tau paisewa yoko kadu tau nau‑havia yoko imimini ai wayahina, e ivivi‑vana. Ka Pita kadu nui mimini ka tauna vivi‑vana. \s1 Tau Vi‑nomu Ananina Iesu Vi‑tanatanaiei \r (Mateu 26:59-66; Marika 14:55-64; Luke 22:66-71) \p \v 19 Ka tau vi‑nomu ananina Iesu vi‑tanatanaiei tauna a tau vi‑muni‑waiwai wayahi, kadu vi‑tanatanaiei ya viwavenena wayahina. \v 20 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Auyewa naona a itoava ataina wayahina, yauke yoko habuhabui mataia anaunau‑wahe. Ka manua tapanono habuhabui nihenia, kadu Manua Vito‑pota nihenina, kadu aveta baina me Iudea inau‑hohona, akanai papani‑naia habuhabui nihenia tomotau aviwavenena. Eha aitam aviani ata‑vona‑hive. \v 21 Wayahina, aviani wayahina wamke taua evi‑tanatanaieu? Nau‑wawanim taui avaha yau viwavenena inononi evi‑tanatanaiei. Iuna aviani aviwavenei, taui avaha ianamane‑vidohei, kadu taui ai pata imataedam tunuhina.” \p \v 22 Ka tutana Iesu vonana nau‑yehai, tau mini‑potapota aitam Iesu nepena mimini maga‑bawe, piahi, kadu vi‑tanaiei, ivona, “Tauna tau vi‑nomu ananina, kate taum koiaka? Aviani wayahina eipuipupu tau vi‑nomu ananina wayahina deina?” \p \v 23 Ka Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Aituhu avaha vona goyona avonei, akanai vona goyo‑nana tomotau matakaia esi‑vinꞌ‑omanei. Kate aituhu vona ahiahina avonevonei, aviani wayahina evunu?” \p \v 24 Ka nonova bagunana nihenina tau nau‑havia Iesu nimana iyohoni. Ka tutana Anasi Iesu vi‑tanatanaiei, Iesu nimana yohoyohonina mamaei deina. Ka tutana Anasi vi‑tunei ine Kaiapasi wayahina, e tauna kadu vi‑tanatanaiei, akanai Iesu nimana yohoyohonina mamaei deina. \s1 Pita Iesu Vi‑ebuei Tuta Vꞌ‑inuana Wayahina Kadu Tuta Vꞌ‑itonuna Wayahina \r (Mateu 26:71-75; Marika 14:69-72; Luke 22:58-62) \p \v 25 Ka Simoni Pita mimini ka vivi‑vana. Wayahina, taui nui ivi‑tanaiei, ivona, “Wamke kadue aitam a tau vi‑muni‑waiwai wayahia, ika?” \p Kate Pita tana‑tavutavuna, e ivona, “Yauke eha.” \p \v 26 Ka tau vi‑nomu ananina ya tau paisewa aitam mamaei. Ka Pita avaha aitam tau paisewana yana yoko wayahia tanihana upwa‑yavunei. Wayahina, tau paisewana mini, ivona, “Mataua avaha wamke tauna ami inua adueyemi Baguna Olive nihenina, a?” \p \v 27 Wayahina, Pita tana‑tavutavuna‑havine. Ka visi‑kwayavoni kamkam onotona itou.\x + \xo 18:27 \xt Ioni 13:38.\x* \s1 Iesu Pilate Matana Ivi‑au‑mini \r (Mateu 27:1-2, 11-14; Marika 15:1-5; Luke 23:1-5) \p \v 28 Ka avaha mana navia. Ka me Iudea‑naia Iesu itaini, e Kaiapasi ya manua ini‑tawanei, ka ineiei papani Isiraeli a tau veimea ananina wayahina. Tauna aitam me Rom, ana wava Pilate, ka ya manua ananina (manuana ana wava Paraetorium) mamaei. Kate me Iudea‑naia eha nau‑wawani Pilate ya manua ina‑nu, iuna Pilate eha aitam me Isiraeli. Ka me Isiraeli ai veimea Mosese wayahina mamaei dewana vito‑potei. Aituhu dewana idewe, ivi‑gawama Yaubada matana, ka munia eha ai pata Itouvuha Toneina inꞌ‑am. \v 29 Dewana vito‑pota wayahina, Pilate ni‑ubau iopu taui wayahia, e vi‑tanaiei, ivona, “Avi vita wayahina onoto taina uvitevitei?” \p \v 30 Ka taui ivona‑nau‑patei, ivona, “Aituhu onoto taina onoto ahiahina, ataina itoai eha ana‑omane taum wayahima.” \p \v 31 Ka Pilate wayahia ivona, “Itomi ami heta uvituei, ka medeina ami veimea awaehemi, akanai unau‑yanahi deina.” \p Kate me Iudea‑naia ivonei, ivona, “Ataina itomi me Rom eha uawaeheai itoai me Iudea ama pata aitam onoto ana‑nau‑vi‑anigi.”\x + \xo 18:31 \xt Ioni 19:6-7.\x* \v 32 (Ka yai vonana omo deina, e Iesu ya vonana yanꞌ aniga ana dewa wayahina nau‑yehai.)\x + \xo 18:32 \xt Ioni 3:14; 12:33.\x* \p \v 33 Wayahina, Pilate mavina, manua ananina nihenina inu, ka kadu Iesu honei, e vi‑tanaiei, ivona, “Vona ahiahina, wamke me Iudea yai kini\em V\em*?” \p \v 34 Wayahina, Iesu vona‑nau‑patei, ivona, “Taum am heta wayahima vi‑tanai taina vinꞌ‑omoi, o kadi mani tomotau avaha ihaeyeu wayahima?” \p \v 35 Ka Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Ia! Medeina? Wamke enuanua yauke aitam me Iudea? Eha. Wamke yam tomotau, kadu yami tau vi‑nomu mata‑genai taum iam‑veneneyeu. Aviani yam dewa goyona?”\x + \xo 18:35 \xt Ioni 1:11.\x* \p \v 36 Ka Iesu vonei, ivona, “Yauke yau pai veimea eha baina tanopi taina wayahina. Aituhu yau pai veimea tanopi taina wayahina, vona ahiahina, au tau vi‑muni‑waiwai nau‑wawani au havia ivi‑naue. Ka aituhu deina, eha memeanina me Iudea ipoyꞌ‑aviniu. Kate ataina yau pai veimea eha baina tanopia.” \p \v 37 Wayahina, Pilate vi‑tanaiei, ivona, “O, wamke vivane aitam kini\em V\em*, ika?” \p Ka Iesu vona‑havine, ivona, “Ataina wamke evonavona yauke aitam kini\em V\em*. Ka vona ahiahina, yauke atupua, kadu yauke aomo tanopia, ka yau paisewa ananina vivane vona tunutunuhina ahaehaeyei. Ka aituhu aviyaivia vona tunutunuhina natunatuna, akanai taui habuhabui yau vona inononi.” \p \v 38 Ka Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Vona tunutunuhina aviani?” \s1 Pilate Iesu Yanꞌ Aniga Awaehei \r (Mateu 27:15-31; Marika 15:6-20; Luke 23:13-25) \p Akaka Pilate ni‑ubau opu‑havine me Iudea wayahia, e vonei, ivona, “Eha aitam yana dewa goyona ata‑vaniahe. Wayahina, eha nau‑wawaniu adewa‑yaiyaie. \v 39 Kate yami dewa Itouvuha Toneina aitamoata aitamoata wayahina mamaei, vivane aitam tau goyona ana‑ito‑yavuhi wayahimia. Wayahina, medeina yami nuanua? Ataina itomi me Iudea yami kini\em V\em* ana‑ito‑yavuhi wayahimia?” \p \v 40 Kate taui mainini ivi‑hone, “Tauna eha! Itoai yama nuanua Barabasa!” (Ka Barabasa tauna aitam tau vainau.) \c 19 \p \v 1 Wayahina, Pilate Iesu vi‑tunei ine tau nau‑havia wayahia, e Pilate ai veimea venei, e taui yavunai wayahina imoamoani. \v 2 Ka tau nau‑havia‑naia kunu‑nabanaba tonatonana imetani, e Iesu unununa iboui, kadu kwama yabebenina wayahina ivi‑weteni.\x + \xo 19:2 \xt Luk 23:11.\x* \v 3 Ka iomo‑havihavine Iesu wayahina, e ivonavona, “Kaiwa ananina, me Iudea yai kini\em V\em*!” Ka nimaia ipiapiahi. Dewaia habuhabui wayahia ivinepei deina. \p \v 4 Ka dewaia iakwa, e Pilate ni‑ubau opu‑havine me Iudea yokoia wayahia, e vonei, ivona, “Udueyei, tauna aomanei wayahimia. Ka yau nuanua unꞌ‑anamanei, eha aitam tauna yana dewa goyona ata‑vaniahe. Wayahina, nau‑wawaniu ayavuhi akanai.” \v 5 Ka Iesu ni‑ubau iopu wayahia, a kunu‑nabanaba tonatonana kadu ana kwama yabebenina ainua weteweteni. Ka Pilate yokoia vonei, ivona, “Onoto taina udueyei!” \p \v 6 Kate tutana tau vi‑nomu mata‑genai, kadu tau mini‑potapota idueyei, ivi‑honehone Pilate wayahina, “Etutu‑pwatei! Etutu‑pwatei!” \p Wayahina, Pilate vona‑nau‑patei, ivona, “Aituhu itomi yami nuanua ututu‑pwatei, akanai, taumi ami heta uneiei, kadue ai nahenahea ututu‑pwatei! Kate yauke taua eha aitam iuna ata‑vaniahe itoai me Rom ama veimea nihenina, e tauna yanꞌ aniga nꞌ‑awaehe.” \p \v 7 Kate me Iudea ivona‑nau‑pata wayahina, “Aitam iuna mamaei itoai ama veimea nihenina yanꞌ aniga veimeyei. Iuna tauna ivona, ‘Yauke taua Yaubada Natu‑hoina.’” \p \v 8 Ka Pilate avaha vonana nononi, e yauna inovo, kadu matamatauta ananina. \v 9 Wayahina, Pilate tauna ya manua ananina inu‑havinei, e Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Aveta baina wayahina evinꞌ‑omo?” \p Kate Iesu eha ta‑vona‑nau‑pata Pilate wayahina.\x + \xo 19:9 \xt Mat 27:12.\x* \v 10 Wayahina, Pilate Iesu vi‑tanaiei, ivona, “Aviani wayahina eha evona‑nau‑patau? Vona ahiahina, awaeha mamaei wayahiua. Aituhu yau nuanua, ana‑ito‑yavuhim, o aituhu yau nuanua, atutu‑pwatam. Enua‑haui o eha?” \p \v 11 Ka Iesu ivona, “Ataina wamke eveimeyeu, iuna Yaubada wahuma avaha awaehem ededewei deina. Wayahina, onoto‑nana taua am‑veneneyem yana dewa goyona vivane ani‑vainena.”\x + \xo 19:11 \xt Ioni 10:18; Dew 2:23; Rom 13:1.\x* \p \v 12 Ka babau‑nana a itoava dewa pai nau‑yehata wayahina, Pilate ya nuanua Iesu na‑ito‑yavuhi. Kate me Iudea ivi‑hone‑havihavine, “Aituhu onoto taina ena‑ito‑yavuhi, wamke eha Sisa\em V\em* a niam! Iuna aituhu aviyaivia ivonavona, ‘Yauke aitam kini\em V\em*,’ onoto taina vonavona deina, akanai taui vivane Sisa\em V\em* a havia, iuna Sisa\em V\em* ana heta yaka kini\em V\em*.”\x + \xo 19:12 \xt Luk 23:2; Dew 17:7.\x* \p \v 13 Ka Pilate, avaha yai vonana nononi, ine, e Iesu taini omanei mataia. Ka Pilate omo tau vaneneha a pai manuena wayahina, e manuena. Ka papani‑nana ana wava Hanuhanuna (ka me Ebereu movia ana wava Gabata\f a \fr 19:13 \fk Gabata anꞌ anamana \fqa bou‑vaneyei. Ka me Rom yai dewa vivane hanu ananina iai‑tai, e tano iaikayo, e hanuia ibouni tano nihenina, e nau‑peuna ahiahina inau‑vevewanei, taui ai atubou deina.\f*). \v 14 Ka auyewana vivane Itouvuha Toneina a pai vo‑vi‑aiai, kadu avaha auyewa pouna. Ka Pilate me Iudea vonei, ivona, “Yami kini\em V\em* taina udueyei!” \p \v 15 Kate ivi‑honehone, “Enau‑vi‑anigi! Enau‑vi‑anigi! Ai nahenahea etutu‑pwatei!” \p Akaka Pilate vi‑tanaiei, ivona, “Kaiwadi, aviani wayahina yami kini\em V\em* ai nahenahea atutu‑pwatei?” \p Kate tau vi‑nomu mata‑genai ivona, “Eha kadu aitam yama kini\em V\em*! Akanai, Sisa\em V\em* ana heta.” \p \v 16 Ka dewa pai nau‑yehata wayahina Pilate yokoia yai nuanua awaehei, e Iesu a tutu‑pwata veimeyei kadu am‑veneneyei, e ai nahenahea itutu‑pwatei. \s1 Iesu Ai Nahenahea Itutu‑pwatei \r (Mateu 27:32-44; Marika 15:21-32; Luke 23:26-43) \p Ka tau nau‑havia Iesu itaini, iveimeyei. \v 17 Akaka Iesu iopu, ine, e tauna anꞌ ai nahanahana avanei. Ka tauna omo papani‑nana ivi‑wahani “Ununu Kabwa.” (Ka me Ebereu movia ana wava Goligota.) \fig Iesu iopu, ine, e tauna anꞌ ai nahanahana avanei|alt="Jesus Carries His Cross" src="GS-IB04164.tif" size="col" loc="JHN 19:17" ref="19:17" \fig* \v 18 Ka tanoi ai nahenahea itutu‑pwatei, kadu onoto ainua nui, papani aitam, papanina aitam, ka Iesu niwania. \v 19 Ka Pilate aitam pai mataeda ginumi, kadu veimeyei vivane Iesu anꞌ ai nahanahana wayahina itutu‑pwatei. Ka pai mataedana ivona, “\sc iesu tevana nasareta, me iudea yai kini\sc*\em V\em*.” \v 20 Ka pai mataedana movi aitonu wayahia ginumi, akanai me Ebereu movia, ka me Rom movia, ka kadue me Girisi movia. Ka papani‑nana meagai Ierusalem nepena, ka me Iudea habuhabui pai mataedana iaiaiavi. \v 21 Wayahina, me Iudea yai tau vi‑nomu mata‑genai iomo Pilate wayahina, e ivonei, ivona, “Yam iginuma, ‘Me Iudea Yai Kini\em V\em*’ eha tunuhina. Kate nau‑wawanim eginumi, ‘Onoto taina ivona, “Yauke me Iudea yai Kini\em V\em*.” ’ Aina tunutunuhina deina.” \p \v 22 Kate Pilate yai nuanuana vihahaiei, e vonei, ivona, “Aviani avaha aginumi, akanai tunutunuhina! Mamaei deina!” \p \v 23 Ka tau nau‑havia‑naia, avaha Iesu ai nahenahea itutu‑pwatei, ana kwama ivituei, e na nau‑punina wayahina ivo‑pateyei, vivane tau nau‑havia aitamoata aitamoata a vo‑pata. Kadu a pai vitana‑gavagava ana heta mamaei. Ka pai vitana‑gavagavana eha uya‑numina, si‑vivina‑ohoi. \p \v 24 Wayahina, tau nau‑havia‑naia matataui ivona, “Eha kwama taina kasi‑yehia kavi‑goyo. Kate nau‑wawanika kavimwa‑neneyei.” Ka taui yai vonana vinꞌ‑omo nonova Iginuma apa‑taputapuei deina, ivona, \b \q1 “Taui au kwama wayahia ivo‑pateyei, \q2 kadu yau pai vitana‑gavagava wayahina \q3 ivimwa‑neneyei.” \b \m Wayahina, tau nau‑havia idewei deina.\x + \xo 19:24 \xt Sam 22:18.\x* \p \v 25 Ka Iesu anꞌ ai nahanaha nepena vaivine tupwai imimini. Taui wayahia na nau‑punina, vivane Iesu ayona, ka ayona vanei, ka kadu aitam Mari (taui Kilopasi awana), ka kadue Mari me Magidala.\x + \xo 19:25 \xt Mat 27:55-56.\x* \v 26 Ka Iesu tomotau ainua dueyei, imimini nepena, e taui ayona kadu a tau vi‑muni‑waiwai‑nana (Iesu tauna dune‑nuanuaiei). Ka ayona wayahia ivona, “Vavinemi, onoto taina vivane natumi.”\x + \xo 19:26 \xt Ioni 13:23.\x* \p \v 27 Ka Iesu tauna a tau vi‑muni‑waiwai‑nana wayahina ivona, “Vavine taina vivane ayom.” Wayahina, munia tau vi‑muni‑waiwai‑nana Iesu ayona taini neiei tauna ya manua wayahina, e tauna dune‑vi‑avini. Ka auyewana a itoava ayona ai tuta iakwa wayahina nui imamaei. \s1 Iesu Yanꞌ Aniga \r (Mateu 27:45-56; Marika 15:33-41; Luke 23:44-49) \p \v 28 Ka dewana iakwa, ka Iesu avaha anamanei tuta nonova wayahina aviani tau apa‑taputapu Iginuma nihenina iapa‑taputapuei tauna ana heta wayahina, akanai tauna dewa‑naia habuhabui avaha nau‑yehai. Ka kadu aitam vona Iginuma nihenina mamaei, ka Iesu nau‑wawani kadu dewana na‑nau‑yehai. Wayahina Iesu ivona, \b \q1 “Magau ayaya.”\x + \xo 19:28 \xt Sam 22:15.\x* \b \p \v 29 Ka waina\em V\em* yuyuna na biahoina mamaei. Wayahina, aitam banou nihenina isi‑utuvi, e guna tabona iboui, e isi‑nai Iesu awana wayahina.\x + \xo 19:29 \xt Sam 69:21.\x* \v 30 Ka avaha Iesu nim‑dadani, ivona, “Avaha!” Akaka unununa iwaodu, ka nuana yavuhi, e yawaina iakwa. \s1 Iesu Baimina Itonei \p \v 31 Ka auyewana wayahina me Isiraeli ivo‑vi‑aiai Sabata\em V\em* ananina wayahina, vivane Itouvuha Toneina a pai vi‑putu. Ka taui ai veimea aitam mamaei, e veimeana tomotau ai nahenahea imamaei vito‑potei. Wayahina, me Iudea yai nuanua, me Rom ivisina, e tomotau aitonu inini ivi‑opui ai nahenahea. Wayahina, me Iudea iomo Pilate wayahina, e iviamei tauna tau nau‑havia vi‑tunei, e aei itutu‑dobwedobwei, e deina inꞌ‑aniga‑kwayavoni, e inini inꞌ‑epai.\x + \xo 19:31 \xt V.V 21:22-23.\x* \v 32 Ka Pilate yai viamana awaehei. \p Wayahina, tau nau‑havia iomo, e onotona Iesu papanina aena itutu‑dobwei. Kadu omo, e onotona papani‑nana wayahina aena itutu‑dobwei. \v 33 Ka tutana Iesu wayahina iomo, tauna avaha aniga. Wayahina, eha aena ita‑tutu‑dobwe. \v 34 Kate aitam tau nau‑havia apia epei, e Iesu baimina tonei. Vo‑kwayavonina dayaha ka daudau ainua itaina iopu. \v 35 (Ka aitam onoto matana dewaia dueyei. Ka tauna avaha dewaia haeyei, ka tauna yana hae tunuhina. Ka onotona anamane‑vidohei vivane tauna yana hae tunuhina, ka tauna dewana haehaeyei. Wayahina, itomi kadu ami pata uvitumahanei vivane Iesu yanꞌ aniga eha vitupu.)\x + \xo 19:35 \xt Ioni 21:24.\x* \v 36 Dewaia tanoi ivinꞌ‑omo, ka apa‑taputapu Iginuma nihenina inau‑yehai. Aitam apa‑taputapu ivona, \b \q1 “Eha aitam numanumana dobwadobwana.”\x + \xo 19:36 \xt Sam 34:20; NiT 12:46; Yau 9:12.\x* \b \m \v 37 Ka kadu aitam ivona, \b \q1 “Tauna itonei idudueyei.”\x + \xo 19:37 \xt Sek 12:10; SiV 1:7.\x* \s1 Iesu Tau Matena Unuvovoa Iboui \r (Mateu 27:57-61; Marika 15:42-47; Luke 23:50-56) \p \v 38 Ka dewaia munia, Iosepa me Arimatea omo Pilate wayahina, e tauna Iesu tau matena viamei. (Iosepa aitam Iesu a tau vi‑muni, kate tauna vi‑muni‑hivehivei, iuna tauna me Iudea yai tau eta‑naonao matamatautei.) Ka Pilate ya viamana awaehei, e Iosepa omo, e Iesu tau matena epei. \p \v 39 Ka Iosepa a niam Nikodemusi nui iomo. (Nonova, aitam ioyoma, Nikodemusi omo Iesu wayahina.) Ka Nikodemusi nau‑tamoina omanei, gugua ainua manina ani‑vainena kadu ahiahina wayahia inau‑vevewanei. Ka guguaia ainuai ai wava muro\em V\em* kadu aloe\em V\em*. Ka nau‑tamoina ana vita ai yau 34 kilo\em V\em* deina.\x + \xo 19:39 \xt Ioni 3:1-2.\x* \v 40 Ka ononotoi ainuai Iesu tau matena iepei, e kaleko lineni\em V\em* mamanaina nau‑tamoina nui iaumei. Dewana vivane me Iudea yai dewa, ka tau mate ivo‑vi‑aiaia a pai vi‑ai wayahina deina. \p \v 41 Ka papani‑nana aveta itutu‑nahenahei wayahina, aitam baguna nepena mamaei. Ka bagunana nihenina aitam unuvovo guba mamaei. Ka unuvovona vivane vovouna. Eha aitam tau mate nihenina ita‑bou. \v 42 Ka me Iudea Sabatana\em V\em* ananina wayahina ivo‑vi‑aiai, kadu unuvovona nepena. Wayahina, ononotoia ainuai Iesu tau matena unuvovona nihenina iboui akanai. \c 20 \s1 Unuvovona Awakabina, Iesu Yawayawaina! \r (Mateu 28:1-10; Marika 16:1-8; Luke 24:1-12) \p \v 1 Avaha wiki anꞌ auyewa naona omo, e mata hamwahamwanina Mari me Magidala omo unuvovona wayahina. Ka hanuna gubana awana eha ta‑bou‑pote, kate nepena mamaei. \v 2 Wayahina, Mari nau‑bwanunua omo Simoni Pita kadu tau vi‑muni‑waiwai‑nana (Iesu tauna dune‑nuanuaiei) wayahia, e ivona, “Avaha Kauvea unuvovoa iepei, ineiei! Kaiwadi, eha katꞌ‑anamane aveta baina iboui!” \p \v 3 Akaka Pita ka tau vi‑muni‑waiwai‑nana ainuai ini‑tawanei iomo unuvovoa. \v 4 Ka ainuai inau‑bwanunua, ka tau vi‑muni‑waiwai‑nana venau‑bagibagi, e tauna eta‑naoi unuvovona wayahina, ka Pita munina. \v 5 Ka tau vi‑muni‑waiwai‑nana unuvovona wayahina iwaodu dune‑nui, e kalekoata lineni\em V\em* dueyei, kate tauna eha ta‑nu unuvovona nihenina. \v 6 Ka Simoni Pita munia nau‑bwanunua, e tauna inu tunuhina unuvovona nihenina. Ka Pita kadu kaleko‑naia lineni\em V\em* dueyei. \v 7 Ka aitam kaleko unununa ana iuma mamaei, ka tanoi eha mani kalekona lineni\em V\em* nui, kate unununa ana iuma nunumina, ka ana heta papani tunina mamaei. \v 8 Ka tau vi‑muni‑waiwai‑nana, tauna unuvovona wayahina mai‑vinꞌ‑omo, kadu unuvovona inui. Ka tauna dueyei, kadu Iesu ya mini‑havine vitumahanei. \v 9 (Iginuma ivona vivane Tau Ito‑yavuha‑nana nau‑wawani anigea mini‑havine. Kate auyewana wayahina Iesu a tau vi‑muni‑waiwai eha Iginuma ita‑nua‑hau. Munia inua‑haui.)\x + \xo 20:9 \xt Dew 2:24-32; 1Ko 15:4.\x* \v 10 Ka tau vi‑muni‑waiwai ainuai imavina yai manua. \s1 Iesu Ya Vinꞌ‑omana Mari Me Magidala Wayahina \r (Marika 16:9-11) \p \v 11 Kate Mari mavina unuvovona wayahina, e nepena mimini vi‑mohai. Tutana toutou, iwaodu, e unuvovoa dune‑nui. \v 12 Ka nihenina anelose ainua dueyei, ai kwama kavukavuna, ka ainuai Iesu a pai dauva hetana imanuena, aitam unununa, aitam aena. \v 13 Ka anelose‑naia Mari ivi‑tanaiei, ivona, “Vavinem, aviani wayahina evi‑mohai?” \p Ka Mari vonei, ivona, “Yau Kauvea unuvovoa iepa‑tawanei, ka yauke eha atꞌ‑anamane aveta iboui.” \p \v 14 Ka Mari magigino, e onoto dueyei nepena mimini, kate Mari eha tꞌ‑anamane onotona vivane Iesu.\x + \xo 20:14 \xt Luk 24:16; Ioni 21:4.\x* \v 15 Ka onotona Mari vi‑tanaiei, ivona, “Vavinem, aviani wayahina evi‑mohai? Koiaka enenenei?” \p Ka Mari nuanua tauna bagunana a tau dune‑vi‑avina. Wayahina, ivona, “Bada, aituhu wamke eneiei, akanai, aveta eboui evoneu, e anꞌ‑epa‑havinei.” \p \v 16 Wayahina, Iesu Mari ana wava tomani, ivona, “Mari!” \p Akaka Mari magigino, e me Ebereu movia wayahina ivona, “Raboni!” (Vonana me Ebereu movia anꞌ anamana “yau Tau Viwavenena”.) \p \v 17 Ka Iesu vonei, ivona, “Eha evo‑dadaniu, iuna ataina eha ata‑vane‑havine Amau wayahina. Apaina. Kate wamke ena‑ne vavaneiu wayahia, e ehaeyeu deina, ‘Yauke amavimavina Amau kadu Amami wayahina. Tauna yauke yau Yaubada kadu itomi yami Yaubada.’”\x + \xo 20:17 \xt Rom 8:29; Ebe 2:11-12.\x* \p \v 18 Akaka Mari me Magidala ine, e tau vi‑muni‑waiwai mataedai vivane Kauvea avaha dueyei, ka tauna ya vonana wayahina kadu mataedai. \s1 Iesu Ya Vinꞌ‑omana A Tau Vi‑muni‑waiwai Wayahia \r (Mateu 28:16-20; Marika 16:14-18; Luke 24:36-49) \p \v 19 Ka auyewana wayahina, vivane wiki anꞌ auyewa naona, avaha vinanavi, ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai habuhabui aitam manua nihenina inau‑hohona, ka awa iawa‑potei, e nihenina imamaei. Iuna taui me Iudea yai tau eta‑naonao imatamatautei. Ka Iesu omoi, e niwania mini, e wayahia ivona, “Yau nuanua nua gomagomanina uvaniahei!” \v 20 Ka vonana iakwa, e tauna nimana kadu baimina viwavenei idueyei. Wayahina, a tau vi‑muni‑waiwai idewa‑haiawa‑iaua, iuna taui yai Kauvea idudueyei.\x + \xo 20:20 \xt Ioni 16:22; 1Io 1:1.\x* \fig A tau vi‑muni‑waiwai idewa‑haiawa‑iaua, iuna taui yai Kauvea idudueyei|alt="Room With Locked Doors" src="GS-IB04176.tif" size="span" loc="JHN 20:19-20" ref="20:20" \fig* \v 21 Ka Iesu vona‑havinei, ivona, “Yau nuanua nua gomagomanina uvaniahei! Nonova Amau vi‑tuneu, ka ataina yauke avi‑tunemi deina.” \v 22 Ka vonana iakwa, e tauna yawaina vene‑tamani‑neiei, kadu wayahia ivona, “Nuana Ahihinata unꞌ‑awaehei uvaniahei. \v 23 Aituhu itomi tomotau yai dewa goyona unua‑piahi, akanai Yaubada kadu yai dewa goyona na‑nua‑piahi aitamoata deina. Ka aituhu eha unua‑piahi, akanai, ai dewa‑yaiyai dewaia goyona wayahi potepotei.”\x + \xo 20:23 \xt Mat 16:19.\x* \s1 Iesu Ya Vinꞌ‑omana Tomasi Wayahina \p \v 24 Ka Tomasi, tauna aitam tau vi‑muni‑waiwai ai yau 12 wayahia, ka taui ivi‑wahani Didimusi\em V\em*. Ka tutana Iesu omo wayahia, Tomasi eha yaiana nui. \v 25 Ka munia, yaiana imataedei, ivona, “Yaka Kauvea avaha adune‑havinei!” \p Kate Tomasi vonei, ivona, “Aituhu au pata yauke nimana a gonia adueyei, ka kadu aituhu au pata goniana avo‑dadani nima‑tabou wayahina, ka kadu aituhu au pata nimau tauna baimina a gonia nihenina aboui, akanai, avitumahanemi. Kate aituhu eha au pata dewaia adewe, eha au pata avitumahanemi.” \p \v 26 Ka kadu aitam wiki iakwa, e tau vi‑muni‑waiwai habuhabui manuana nihenina inau‑hohona‑havine, ka kadu Tomasi nui. Ka taui avaha awa iawa‑potei, kate Iesu omo, e niwania mini, e wayahia ivona, “Yau nuanua nua gomagomanina uvaniahei!” \v 27 E tauna Tomasi vonei, ivona, “Baina nima‑tabom wayahina evo‑dadaniu, kadu nimau edueyei. Ka kadu nimam etunei, e baimiua eboui. Yam va‑hamwahamwana ebou‑ohoi, ka evitumahaneu!” \p \v 28 Ka Tomasi vona‑nau‑patei, ivona, “Taum yau Kauvea kadu yau Yaubada.” \p \v 29 Wayahina, Iesu vonei, ivona, “Tomasi, wamke avaha edueyeu, akanai, ataina evitumahaneu, a? Ka apaina, aituhu aviyaivia eha ita‑dueyeu, kate aituhu taui ai pata ivitumahaneu, akanai, nau‑iaiava ivaniahei. Ka nau‑iaiavana nau‑iaiavana evaniahei vane‑tawanei.”\x + \xo 20:29 \xt 1Pi 1:8.\x* \s1 Buki Taina A Pai Mini Ananina \p \v 30 Iesu mani dewa‑bagibagi‑vainei habuhabui vevewanei a tau vi‑muni‑waiwai mataia. Ka yauke eha dewaia habuhabui ata‑ginumi buki taina nihenina. \v 31 Dewa‑bagibagi‑vainei aitonuata wayahi aginumi buki taini nihenina akanai. Ka itomi ami pata dewaia tanoi una‑iaiavi, uvitumahanei Iesu vivane Tau Ito‑yavuha‑nana, ka kadu uvitumahanei tauna vivane Yaubada Natu‑hoina. Ka yami vitumahana wayahina ami pata yawai‑vavaha uvaniahei Iesu a wavea.\x + \xo 20:31 \xt Ioni 3:15; Rom 1:17; 1Io 5:13.\x* \c 21 \s1 Iesu Ya Vinꞌ‑omana A Tau Vi‑muni‑waiwai Ai Yau 7 Wayahia \p \v 1 Ka aitam tuta munia, Iesu tauna si‑vinꞌ‑omanei, e a tau vi‑muni‑waiwai idune‑havinei. Ka dewana Navu Tiberiasi\f a \fr 21:1 \ft Navu Tiberiasi kadu aitam wava Navu Galili wayahina.\f* wayahina vinꞌ‑omo taina deina. \v 2 Tauna a tau vi‑muni‑waiwai tupwai imamaei, taui ai yau 7, vivane Simoni Pita, ka Tomasi (tauna ivi‑wahani Didimusi\em V\em*), ka Natanaela (tauna ya meagai Kana, aina Galili a papani nihenina), ka Sebedi natunatuna ainua, ka kadu mani tau vi‑muni‑waiwai ainua nui. \v 3 Ka Simoni Pita yaiana wayahia ivona, “Yaiau, yauke aneine, anau‑mwaneha.” \p Ka yaiana ivona, “O, ahiahina, kana‑ne.” Wayahina, habuhabui waea igenu, ivi‑ata, ka ioyomana a itoava mana navi wayahina inau‑mwaneha, kate eha aitam iana.\x + \xo 21:3 \xt Luk 5:4-7.\x* \v 4 Ka tutana babau vanevane, taui aitam onoto idueyei, tauna tania mimini, kate eha itꞌ‑anamane tauna Iesu. \v 5 Ka Iesu wayahia vi‑tanai, ivona, “Yaiau, iana o eha?” \p Ka taui ivona‑nau‑patei, ivona, “Eha aitam.” \p \v 6 Ka tauna wayahia ivona, “Agida unꞌ‑onei, uboui wae ateina, akanai iana.” Ka ya vonana deina, agida ionei, iboui, ka eha ai pata ina‑taini wae nihenina, iuna iana habu‑vainena inau‑vi‑anai. \p \v 7 Ka tau vi‑muni‑waiwai‑nana (Iesu tauna dune‑nuanuaiei ananina) Pita vonei, ivona, “Tauna yaka Kauvea!” Ka Simoni Pita, avaha nononi vivane Kauvea, ana kwama weteni (iuna inininata nau‑mwaneha), ni‑ubau iopu navua, e itube tania.\x + \xo 21:7 \xt Ioni 13:23; Mat 14:29.\x* \fig Ka Simoni Pita, avaha nononi vivane Kauvea, ni‑ubau iopu navua, e itube tania|alt="Jesus with Peter" src="GS-IB04178.tif" size="span" loc="JHN 21:7-9" ref="21:7" \fig* \v 8 Ka tau vi‑muni‑waiwai habuhabui ivoivoi, ka agida iana nau‑vi‑anai iyohona‑potei, e wae munina itaitaini. Ka taui ivinꞌ‑omo deina, iuna tania eha bana mamanaina, kadi ai yau 100 mita\em V\em* deina. \v 9 Ka tutana tau vi‑muni‑waiwai iduduna, e magama wayahina kwauto ana ganiana idueyei, ka iana avaha ananai, ka palaua nui. \v 10 Ka Iesu wayahia ivona, “Tupwai kadu ami iana ataina unau‑agidai uomanei.” \p \v 11 Wayahina, Simoni Pita waea igenu, e agidana taini, tania vaneyei. Ka iana anani agidana inau‑vi‑anai, ka ai yau vivane 153. Vona ahiahina, iana habuhabui kadu anani, kate agidana eha tꞌ‑am‑yehia.\x + \xo 21:11 \xt Luk 5:6.\x* \v 12 Ka Iesu wayahia ivona, “Unꞌ‑omoi, ami awahita unꞌ‑am.” Ka eha aitam wayahia yai ate‑vatu nui, wayahina eha aitam ta‑vi‑tanaie, “Taum koiaka?” Iuna aitamoata aitamoata wayahia avaha ianamanei tauna vivane yai Kauvea. \v 13 Ka Iesu omo, e palaua epei, venei, kadu iana deina. \p \v 14 Ka tuta‑nana vivane tuta vꞌ‑itonuna ya mini‑havine munina, e Iesu tauna si‑vinꞌ‑omanei, e a tau vi‑muni‑waiwai idudueyei.\x + \xo 21:14 \xt Ioni 20:19, 26.\x* \s1 Iesu Ka Pita \p \v 15 Ka taui avaha ai awahita iam iakwa, Iesu Simoni Pita vi‑tanaiei, ivona, “Simoni, wamke Ioni natuna, medeina? Wamke yam dune‑nuanuai wayahiu taui taina yai dune‑nuanuai wayahiu vane‑tawanei?” \p Ka Pita vona‑nau‑patei, ivona, “Kauvea, ika, avaha eanamaneu adune‑nuanuaiem.” \p Wayahina, Iesu vonei, ivona, “Nau‑wawanim yau lami\em V\em* evi‑am‑neiei.” \p \v 16 Ka Iesu tuta vꞌ‑inuana vi‑tanaiei, ivona, “Simoni, wamke Ioni natuna, edune‑nuanuaieu ananina?” \p Ka Pita vona‑nau‑patei, ivona, “Kauvea, ika, avaha eanamaneu vivane adune‑nuanuaiem.” \p Wayahina Iesu vonei, ivona, “Nau‑wawanim yau sipi\em V\em* edune‑vi‑avini.”\x + \xo 21:16 \xt Dew 20:28.\x* \p \v 17 Ka Iesu tuta vꞌ‑itonuna vi‑tanaiei, ivona, “Simoni, wamke Ioni natuna, edune‑nuanuaieu?” \p Akaka Pita nua‑vita ananina, iuna Iesu tuta vꞌ‑itonuna wayahina vi‑tanaiei, ivona, “Edune‑nuanuaieu?” Wayahina Pita ivona, “Kauvea, wamke avaha nua‑uya habuhabuna enau‑yehai. Avaha eanamaneu adune‑nuanuaiem!” \p Wayahina, Iesu Pita vonei, ivona, “Nau‑wawanim yau sipi\em V\em* evi‑am‑neiei. \v 18 Memeanina nuam vi‑tupatupa, kate avonem taina deina. Yam tuta tevana wayahina a itoava tuta ataina wayahina, wamke am kwama eweteweteni, ka avi meagai wayahina yam nuanua, akanai eneine. Kate apaina, yam tuta evi‑nainai wayahina, wamke nimam etunei, ka mani tomotau iyohonim, ka aitam meagai mamaei, ka eha yam nuanua tenoke ena‑ne, kate meagaina wayahina ineiem.” \v 19 (Iesu ya vonana wayahina Pita yanꞌ aniga apa‑taputapuei, kadu medeina yanꞌ aniga Yaubada didigana vo‑vi‑natei.) Ka Iesu kadu Pita wayahina ivona, “Akanai, evi‑muni‑waiwaieu!”\x + \xo 21:19 \xt Mat 16:24-25; 2Pi 1:14.\x* \s1 Iesu Ka Ioni \p \v 20 Ka Pita magigino, ka tauna tau vi‑muni‑waiwai‑nana (Iesu tauna dune‑nuanuaiei ananina) dueyei. (Tauna kadu Itouvuha Toneina wayahina Iesu numanumana wayahina ino‑vinavina, kadu vi‑tanaiei, “Kauvea, koiaka vi‑nua‑hauhauem?”)\x + \xo 21:20 \xt Ioni 13:23-25.\x* \v 21 Ka Pita, avaha onoto‑nana dueyei, vi‑tanaiei, ivona, “Kauvea, onoto taina medeina?” \p \v 22 Ka Iesu Pita ya vonana vona‑nau‑patei, ivona, “Tuta ataina a itoava yau mavina ana tuta wayahina, aituhu yauke yau nuanua tauna mamaei, dewana eha aitam aviani wamke wayahima. Tauna eha yam tau paisewa, kadu wamke eha tauna eveimeye. Wamke nau‑wawanim evi‑muni‑waiwaieu akanai!” \p \v 23 Ka Iesu a tau vi‑muni‑waiwai tauna ya vonana inononi. Wayahina, taui ivi‑putu imabonu vivane eha ana pata tau vi‑muni‑waiwai‑nana nꞌ‑aniga. Kate Iesu eha ta‑vona deinake. Iesu ya vonana vivane, “Tuta ataina a itoava yau mavina ana tuta wayahina, aituhu yauke yau nuanua tauna mamaei, dewana eha aitam aviani wamke wayahima.” \p \v 24 Ka tau vi‑muni‑waiwai‑nana vivane yauke, Ioni. Ka yauke dewaia habuhabui ahaehaeyei, ka kadu yauke aginuginumi buki taina nihenina. Ka itoai habuhabuai avaha anamanei yauke yau hae habuhabuna vivane tunutunuhina.\x + \xo 21:24 \xt Ioni 19:35.\x* \s1 Pai Nau‑yehata \p \v 25 Akanai, Iesu yana dewa habu‑vainei imamaei, ka aituhu yana dewa aitamoata aitamoata aginumi, kaiwadi, tanopi taina habuhabuna kikituna, ka eha ana pata buki‑naia habuhabui imamae nihenina. \m Ana pata deina. \m \sig Yauke Ioni\sig*\x + \xo 21:25 \xt Ioni 20:30.\x*