\id MRK - Mark - Head 13-May-2004 \h MAK \toc1 MAK Temani Kaiéle MAK-ni Turum Bukele \toc2 MAK \mt1 MAK \mt2 Temani Kaiéle MAK-ni Turum Bukele \is1 Buk Ilinga Ung-Pulu Mare \ip Ung-pulu mare ilinga yakundu buk-gomú 1 molemú. \ip Buk ili turum yilinga bili bukna sukundu naa molemú, akiliinga-pe ‘Mak-ni turumunje.’ niku piliilimili. ‘Mak-ni sika buk turum lem Mak 14:51-52 yi-kumunjupu te-ni ulu te tirim akili Mak yununje.’ niku piliilimili. ‘Bili nimba para naa sirimeliinga yu-yunu lem.’ niku piliilimili. Yunga bi ‘Jon-Mak’ niku liringko (Liipa Mundurum Yima 12:12). Mak kolea-auli Rom purum, Pita wasie muluringli ung tale molemú (Timoti Aelepale 4:11, Pita Kumbi-Lapale 5:13. Pita Kumbi-Lapale akuna Pita-ni “Bapillon” nirim akili “Rom” nimbálendu nirim). Pita-ni Yesos-nga temanele topa sirim ung mare Liipa Mundurum Yima 10:37-42, 2:14-41, 3:12-26, 4:8-12, 5:29-32 molemú. \ip Wale pulele, wale paon tale akili mele, “Yesos-ni ung-bo tonjupa mani sirim” mola Yesos bi lembandu “Ung-Bo Tunjuli Yili”, aku-sipa ungma bukna turum molemú. Yesos unji-perana kulurumeliinga ung pulele mele bukna molemú (12:12, 14:1-2, 15:10 molupa, 8:31, 9:31, 10:33). Yesos-ni yu mulurum mele “Niku para naa sai.” nirim akili mele 1:34,44, 3:11, 5:43, 7:36-37, 8:26,30, 9:9 molemú. Yesos mana-yi te mulurum (3:5, 6:6,31,34, 7:34, 8:12,33, 10:14, 11:12), akiliinga-pe Pulu Yili-nga Málale mulurumko (1:1,11, 3:11, 5:7, 9:7, 12:1-11, 13:32, 15:39). \ip Temanele tombandu Mak-ni ui No-Liinjili Jon-ni tirim temanele topa, Jon-ni Yesos no liinjirim kene kurumanga nuim Seten-ni Yesos kundi turum mele temanele gar-sipa turum. Penga yambuma buni pulele miringeliinga kanupa kene Yesos enini kondu kulurum mele bukna molupa, Yesos-ni yambuma ung-bo tonjupa mani sirim mele temani mare molemú. Yesos-ni ulu tirimeliinga ung-pulele yunga lumbili anduli yima-ni naa piliiring akiliinga-pe wale marenga wallú-wallú teku ung-pulumanga mare piliiku Yesos sika mulurum mele piliiring. \ip Yi pulele Yesos-kene ele-tu molku, bunima siring mele temani mare molupa, yu turing kulurum mele temani mare molemú. Akiliinga-pe kulurum kene temanele pora naa nirim. Yesos alsupa lomburupa ola mulurum mele temani mare bukna kamu molemúko. \ip Ya ung-pulele pora nikem. \c 1 \ms1 1:1—3:6 Pulu Yili Yi Nuim Kingele Molupa Yambuma Nokulemú Nokumba Mele Nimbandu Yesos Urum Temanele \p \v 1 Yesos, Pulu Yili-ni “Oliu nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele, Pulu Yili-nga Málale, yunga temani-kaiéle pulu munjurum mele ⸤ya ilinga tombu tokur⸥. \s1 1:2-8 No-Liinjili Jon-ni Numanu Topele Turing Yambuma No Liinjirim Temanele \p \v 2 ⸤Yesos, Pulu Yili-ni makó turum yi-nuim Kraisele-nga temani-kaí ili wendu ombándu yi te ui omba temba mele⸥ Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Asaya-ni Pulu Yili-nga ung te nimba bukna turum akuna molemú mele i-sipa: \q1 ‘⸤Pulu Yili-ni nimba mele:⸥ “⸤Pília.⸥ \q2 Na-ni ‘ ‘Nanga ung “Ninjui!” nimbu, \q3 nimbu simbu ungma piliipa \q4 yandu nimba sipili.’ nimbu liipu mundumbu yili-ni \q4 nunga kupulanumele akisinjipili.’ nimbu \q4 yu “Kumbi-leku pui.” niker.’ \rq Mallakai 3:1\rq* \q1 \v 3 ‘Kolea-wakana \q2 ⸤kumbi-lepa pumba⸥ yi tenga kerina \q3 ung te nimba mele: \q1 “Auliele ombá kupulanumele teku mimi tenjai. \q2 Yu ombá kupulanum kelúma teku sumbi sai.” nimbá.” \q1 nikem.’ \rq Asaya 40:3\rq* \m nimba ⸤Asaya-ni No-Liinjili Jon-ni aima penga temba mele ui aku-sipa nimba sipa bukna turum molemú.⸥ \p \v 4-5 Akiliinga, ⸤temani-kaiéle pulu monjumbandu No-Liinjili⸥ Jon kolea-wakana tenga-lupa wendu omba ⸤aku-sipa⸥ ung mare yambuma nimba sipa mulurum. Kolea Judia distrik yambuma pali kene kolea Judia-nga kolea-auli Jerusallem yambuma pali kene enini yu mulurumna puku yunga ungele piliingí puring. Yu-ni ung te eninindu nimba sipa kene nimba mele: “Eni ulu-pulu-kis telemelema kanuku kis piliiku numanu topele toku kene ‘Pulu Yili-ni oliunga ulu-pulu-kisma ‘We mania pupili.’ nimba kanupa konde tinjipili.’ niku ‘No liamili.’ niku wai.” nirim. Aku-sipa nirim kene eninga ulu-pulu-kis tiringma niku para siring kene yu-ni enini no-Jodan nona sukundu no liinjirim. \p \v 6 Jon kung-kemelenga dili-ni tili wale-pakuli te pakupa, kung kiluele-ni tili kamirika te topa kene, kuli-kumba kene pillím-nóma kene ⸤langi⸥ akusele mindi nomba mulurum. \p \v 7-8 Yu-ni yambuma ung nimba sirim mele i-sipa: “Na-ni sika eni no liinjiliu akiliinga-pe yi te aelepa ombále-ni ⸤Pulu Yili-nga⸥ Mini Kake Tiliele eni liinjimba ⸤liingí⸥. Na-kene aelepa ombá yi ili yunga tondulale aima olandupa, nanga tondulale aima mania-kilia. Na yu-kene kapula mólu. Yambu aulimanga kongun kis tinjili kendemande-yambuma-ni sika eninga yambu aulimanga kongun kísma tinjingíndu mania molku eninga yambu aulimanga kimbu-suma ka silke tonjilimelaliinga-pe na yi aima kisele moliáliinga ombá niker yi kanili yunga kimbu-su ka silke tunjuli kongun kanili aima ola-kilia mele, na-ni kapula naa tenjilka. ⸤Na yi aima kisele, yu yi aima auliele.⸥” nirim. \s1 1:9-11 Jon-ni Yesos No Liinjirim Temanele \p \v 9 ⸤Jon yambuma no liinjipa mulurum⸥ ena kaniliinga Yesos kolea Gallalli distrik Nasaret taon mundupa kelepa ⸤Jon mulurumna⸥ urum kene Jon-ni yu no Jodan nona sukundu no liinjirim. \v 10 ⸤Yesos no liipa pora sipa kene⸥ nona wendu ombá urum kene enaliinga muléle takape nimba anju-yandu purum kanurum kene, Pulu Yili-nga Minéle, kera-waembonu mele, mania omba Yesos mulurumna pupa ⸤kangina⸥ ola mulurum kanurumko. \v 11 Kanu-kene mulúna ola ung te wendu omba kene nimba mele: “Nu nanga numanu monjuliu kangale. Nu-kene numanu siliu.” nirim. \s1 1:12-13 Kurumanga Nuim Seten-ni Yesos Kundi Turum Temanele \p \v 12 ⸤Yesos no liirim kene Pulu Yili-nga Minéle yu-kene omba molupa kene⸥ sumbi-sipa Minéle-ni Yesos kolea-wakana liipa mundurum. \v 13 Akuna purum kene, kaliimbu te kóru tale Yesos kolea-waka akuna takara-mélema kene mulupili ⸤kurumanga nuim⸥ Seten omba yu kundi turum. Kanu-kene ⸤mulú-koleana⸥ angkellama oku Yesos nukuring. \s1 1:14-15 Yesos-ni Kolea Gallalli Distrik Yunga Kongunale Pulu Monjupa Tirim Temanele \p \v 14 Kanu-kene ⸤No-Liinjili⸥ Jon ka siku ka-lkuna panjiringele piliipa kene Yesos kelepa kolea Gallalli distrik omba Pulu Yili-nga temani-kaiéle topa silsiliipa andurum. \v 15 ⸤Topa silsiliipa andupa kene⸥ nimba mele: “Ekupu enale kamu wendu okum, Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokumba enale nondupa wendu okumaliinga ulu-pulu-kis telemelema munduku kelku numanu topele toku, ‘Temani-kaiéle sika-ungele.’ niku tondulu munduku piliai.” nirim. \s1 1:16-20 Yesos-ni Yi Angerendu “Na Lumbili Wai.” Nirim Temanele \p \v 16 ⸤Aku-sipa nilsiliipa andupa⸥ numú Gallalli kéluna andupa kene Yesos-ni Saimon kene Saimon angin Endru-sele oma liili wale te numúna toku suku mundukulu muluringli kanurum. Oma liiringli akili elsengla ku-moni kongun tiringli kanili. \v 17 ⸤Aku-siku teku muluringli kanupa kene⸥ Yesos-ni elselendu nimba mele: “Na lumbili wale. Oma liinglíndu oma liili wale te liiku nona suku mundulimbili kene omama walena omba pelemú mele, penga ‘nanga kongunale tinglíndu nanga ungele piliikulu niku silsiliikulu andunglí kene yambuma nanga talapena sukundu oku molangi.’ nimbu ‘Else na lumbili wale.’ niker.” nirim. \v 18 ⸤Aku nirim-na piliikulu kene⸥ lkisikulu elsengla oma liili walema munduku kelkulu kene Yesos lumbili puringli. \p \v 19 Kanu-kene yu laye-kolte anju pupa kene, Seperi-nga málu Jemis kene angin Jon-sele elsengla nona anduli sipna sukundu molkulu oma liili walema toku tambulku muluringli kanupa kene \v 20 enaliinga elselendu “Wale.” nirim. Kanu-kene lapa Seperi kene kongun yima kene sipna sukundu molangi munduku kelkulu kene Yesos lumbili puringli. \s1 1:21-28 Yi Tenga Numanuna Kuru Te Mulurumele Yesos-ni Topa Makururum Temanele \p \v 21 ⸤Yi kanuma Yesos lumbili puring kene⸥ yu-kene enini Kapeniam taon puring. Kanu-kene ⸤kóru muluring⸥ ena-Sambatele wendu urum kene Yesos Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lkuna lkundu pupa yambuma ung-mani sipa ung-bo tunjurum. \v 22 Ung-mani sipa ung-bo tunjurum kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku enini ung-bo tunjuring yima-ni we ung-bo tunjuring mele Yesos-ni aku-sipa ung-bo naa tunjurum. Namba lirim yima-ni mundu-mong naa teku tondulu munduku ung-bo tunjuring mele yu-ni aku-sipa mani sipa ung-bo tunjurumeliinga piliiku kene yambuma-ni mini-wale munduring. \p \v 23 Kanu-kene lku kanuna suku kuru te yi tenga numanuna molupa yu ambulurum yi te mulurum, ⸤yilinga numanuna suku mulurum kuru kanili-ni yu “Ung ni.” nirim-na⸥ \v 24 yu-ni nangale topa kene nimba mele: “Nasaret taon yi Yesos, nu wasie oliu ⸤kuruma⸥-kene tiluna tapú-topu kapula naa molomulú. Nu oliu-kene nambimuna únuye? Nu oliu toku kunjini únuye? Na-ni nunga bili piliiliu. Nu Pulu Yili-nga Yi Kake Tiliele.” nirim. \p \v 25 ⸤Aku-sipa nirim-na piliipa kene⸥ Yesos-ni kuru kanili ung-mura sipa kene yunundu nimba mele: “Nu ung naa nikunu yilinga numanuna oku wendu pui.” nirim kene \v 26 kurale-ni yili ambulupa tondulu mundupa kolkalu sipa kene ke nilsiliipa omba wendu purum. \p \v 27 ⸤Yesos-ni akili tirim kanuku kene⸥ yambuma suru niku, mini-wale munduku eni-enini anju-yandu niku mele: “Ulu ili nambulka ulu te tekemunje? Ung kona te wendu okum lepam. Yi namba lili te-ni we-yambumandu “Teai.” nilimú mele yi ili-ni kurumandu kepe aku-sipa nilimú kene kuru kanuma yunga ungele piliiku liiku telemele.” niring. \v 28 Kanu-kene kolea Gallalli distrik koleamanga pali yu-ni aku-sipa tirim mele temanele enaliinga anju-anju purum kene piliiku kapula tinjiring. \s1 1:29-34 Yesos-ni Pita-nga Kolepa-Ambale Kene Yambu Pulele Tepa Kaí Tirim Temanisele \p \v 29 Kanu-kene ⸤Yesos kene yunga lumbili anduli yima kene⸥ enini máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lku kanili munduku kelku wendu oku kene, Jemis Jon-sele kene wasie enini puku Saimon kene Enderu-selenga lkuna puring. \v 30 Lkuna lkundu puring kene Saimon-nga kolepa-ambale kuru topa kangi nurum-na lirimele Yesos niku siring. \v 31 Aku-siku niring piliipa kene ambale lirimna omba yunga kili ambulupa yu ola liirim kene kangi nurumele pora nirim, ambale-ni ⸤ola angiliipa wendu omba kene⸥ uring-yima langi sipa nukurum. \p \v 32 Penga kolea ena pupa kalá turum kene, kuru turum yambuma kene, numanuna kuru mulurum yambuma kene, Yesos mulurumna meku uring. \v 33 Kolea kanuna muluring yambuma pali Saimon-nga lku-kirupuluna oku máku turing. \v 34 Kanu-kene Yesos-ni yambu kuru lupa-lupa turum pulele tepa kaí tepa, yambumanga numanuna muluring kuru pulele topa makururumko. Kuruma-ni Yesos ⸤Pulu Yili-nga Málale, yu Pulu Yili-ni makó topa liipa mundurum yi-nuim Kraisele⸥ mulurum mele akili piliiringeliinga yu-ni eninindu “Moliu mele anju niku naa sai.” nimba eninga kerima pipi sirim. \s1 1:35-39 Yesos Yunu Tenga Molupa Pulu Yili-Kene Popu Topa Ung Nimba Kene, Kolea Gallalli Distrik Ung Nimba Silsiliipa Andurum Temanele \p \v 35 Ulsulam-ui, kolea muni ui naa lipili sumbulú topa pípili Yesos ola molupa pena pupa kene, kolea-waka tenga pupa, akuna Pulu Yili-kene popu topa ung nimba mulurum. \v 36 Saimon kene wasie muluring yima kene enini yu korulsiliiku lumbili puku kene, \v 37 yu kanuku liiku kene yunundu niku mele: “Yambuma-ni pali nu koruku molemele.” niring. \p \v 38 ⸤Aku-siku niring piliipa kene⸥ yu-ni eninindu nimba mele: “Na kolea marenga kepe ung nimbu sámbaliinga kolea ili mundupu kelepu kolea tenga-lupa pamili. Ne nondupa lelemú koleamanga pamili. Na koleamanga pali ung nimbu simbundu mana-mania urundu kanili.” nirim. \p \v 39 Aku-sipa nimba kene yu kolea Gallalli distrik sukundu koleamanga pali andupa Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lkumanga lkundu pupa ung nimba sipa, yambumanga numanuna kuru muluringma topa makururum. \s1 1:40-45 Yesos-ni Kuru-Laká Nurum Yi Te Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 40 Walse yi te kuru-laká nomba pirimele Yesos mulurumna omba yunga kumbi-kerina koporungu langupa yu mawa tepa kene nimba mele: “Nunga numanale-ni ‘Nanga kangiele kaí lipili.’ nikunu pilíínu lem nu-ni na kapula tekunu kaí tiní.” nirim. \p \v 41 Kanu-kene Yesos-ni yunu aima kondu kolupa kene yunga kili-ni yili ambulupa kene yundu nimba mele: “‘Nunga kangiele kaí lipili.’ nimbu piliiker akiliinga kaí lipili.” nirim kene \v 42 enaliinga kuru-lakále nomba kelepa, kangiele kaí lirim. \p \v 43-44 Kanu-kene Yesos-ni yu ung te tondulu mundupa nimba mele: “Nu-ni ya ulu tekerale yambu tilurindu kepe aima naa ni! Sumbi-siku pukunu Pulu Yili popu tunjuli yili nunga kangiele liiku ora sikunu, ‘Nanga kangiele alsupa kaí lipili molkur akiliinga.’ nikunu Moses-ni “Ti.” nimba ung-mani sirimele piliiku liikunu tinindu “Pulu Yili popu toku kalku sai.” nirim mélale liikunu Pulu Yili popu tunjuli yilindu “Kalonjui.” nikunu yu sani. Pe yambuma-ni nu kanuku kene ‘Yu sika kangiele kaí lipili molemú.’ niku piliangi akiliinga niker mele isili-ui ti-pui.” nirim. ⸤“Aku-siku tiní kene yambuma-ni nu kanuku kis naa piliingí, nu alsuku we-yambuma molemelena kapula tiluna pukunu muluni.” nirim.⸥ \p \v 45 Akiliinga-pe yili yunu anju pupa kene ung pulele yambu pulelendu anju-anju nimba silsiliipa andupa, Yesos-ni yu-kene tirim temanele topa sirim. Yili-ni aku tirimeliinga Yesos ⸤‘Yambu pulele na molumbuna nondupa-nondupa oku máku naa tangi.’ nimba⸥ alsupa taon-manga sukundu mokeringa kapula naa andumbaliinga kolea-wakana mulurum, akiliinga-pe kanuna yambu pulele kolea lupa-lupamanga molku sukundu-sukundu oku yu mulurumna máku turing. \c 2 \s1 2:1-12 Yesos-ni Kimbu-Ki Kolupa Pora Sirim Yi Tenga Ulu-Pulu-Kisma We Kanupa Konde Tenjipa, Yu Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 1 Ena mare omba purum kene Yesos Kapeniam taon alsupa sukundu purum. Yu ui pirim lkuna alsupa omba mulurum akili yambuma-ni piliiku kene \v 2 yambu pulele oku lkuna lkundu-lkundu oku liiku máku toku muluring kene lku kanili si nirimeliinga yambu mare mulungí kolea te naa lirim-na pena muluringko. Yu-ni enini ⸤Pulu Yili-nga⸥ ungele nimba sipa mulurum. \p \v 3 ⸤Yu-ni nirim mele aku-siku máku toku piliiku molangi⸥ yi angere-ni kimbu-kima kolupa pora sirim yi te taropola teku meku Yesos mulurumna meku ungí uring akiliinga-pe \v 4 yambu pulele lkuna si nimba peka topa mulurum akiliinga yu mulurumna nondupa meku pungí kupulanum te naa lirimeliinga lku imuna meku ola puku kene Yesos mulurumna kuni lkuli tekisiku kene yili taropola pali moku toku mania munduring. \p \v 5 ‘Yesos-ni yi ili kapula tepa kaí temba.’ niku tondulu munduku piliiku kene yu meku uring mele kanupa piliipa kene Yesos-ni kimbu-ki kolupa pora sirim yilindu nimba mele: “Nanga kangale, nunga numanuna ulu-pulu-kis tirinu pelemúma mania pupili, we kanupu konde tenjikur.” nirim. \p \v 6-7 ⸤Kanu-kene,⸥ Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi mare enini akuna molku ⸤Yesos-ni aku nirim-na piliiku kene piliiku kis piliiku⸥ numanu kimbú siku kene, “Nindi yili-ni ung aku-sipa nambimuna nikemye? Yu Pulu Yili marake tekem. Yambuma-ni ulu-pulu-kis telemelema nae-ni ‘Mania pupili, kanupu konde tenjikur.’ kapula nimbáye? Pulu Yili-ni mindi kapula telemú.” niku enini niku piliiku molku numanu kimbú siring. \p \v 8 Kanu-kene Yesos-ni enini aku-siku numanu kimbú siku muluring akili yunga numanale-ni sumbi-sipa piliipa kene eninindu nimba mele: “Eni ⸤na-ni nikereliinga⸥ aku-siku nambimuna numanu kimbú sikimiliye? \v 9 Yi ilindu “Nunga ulu-pulu-kisma mania pupili, we kanupu konde tenjikur.” nimbú kene eni ulu te naa kanuku kene ‘We-we tepa nikem.’ niku piliingíye? Mola “Ola angiliikunu nunga kunungele liiku mekunu kimbu kambiliikunu andui.” nimbú kene yu ola angiliimbanje mola naa angiliimbanje mokeringa lemba kapula kanuku kene ‘Aku-sipa mindili sipa nikem-nje?’ niku piliingíye? \v 10 Akiliinga-pe ‘ ‘Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili tondulu pelemále-ni ya ma-koleana yambumanga ulu-pulu-kisma “Mania pupili, we kanupu konde tenjikur.” kapula nimbá.’ niku piliangi.’ nimbu aku-sipu nindu.” nirim. \p Aku nimba kene kimbu-kima kolupa pora sili yilindu nimba mele: \v 11 “Na-ni ‘Nu ola angiliikunu nunga kunungele liiku mekunu lkundu pui.’ niker.” nirim. \v 12 Aku nirim kene yili ola angiliipa enaliinga kunungele liipa memba, yambuma pali kanuku molangi omba pena purum. Yu aku tirim kanuku kene enini suru niku mini-wale munduku kene Pulu Yili-nga bi paka tonjuku yu kape niku kene niku mele: “Oliu ulu wendu okum kanokumulu mele ili ui walse kepe ulu te aku-sipu aima naa kanurumulu.” niring. \s1 2:13-17 Yesos-ni Matyu LLipai-ndu “Na Lumbili Ui.” Nirim Temanele \p \v 13 Yesos ⸤lkuli mundupa kelepa⸥ pena pupa kene alsupa numú Gallalli kéluna omba andupa mulurum. Kanu-kene yu mulurumna yambu pulele oku liiku máku toku muluring akiliinga yu-ni enini mani sirim. \p \v 14 Kanu-kene yu pumba pupa kene, Allapias-málu LLipai ku-moni-takis liiring lkuna ⸤ku-takis liipa⸥ mulurum kanupa kene yunundu “Na-kene wasie pambili lumbili ui.” nirim. Kanu-kene LLipai yu ola angiliipa yu lumbili purum. \p \v 15 Pe Yesos LLipai-nga lkuna langi nomba mulurum kene ku-takis liili yima kene, ⸤Juda yi aulima-ni⸥ “ulu-pulu-kisma tili yi” ⸤niring⸥ yi wema kene pulele oku Yesos kene yunga lumbili anduli yima kene enini wasie mania molku langi nuring. Aku-sili yambu pulele taki-taki yu lumbili anduringeliinga enini pulele ⸤akuna lumbili puku⸥ wasie langi noku muluring. \p \v 16 Yesos yu “ulu-pulu-kis tílima” niring yambu wema kene ku-takis liili yima kene wasie langi noku muluring kanuku kene Perisi-yi mare-ni, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi kanuma-ni, Yesos lumbili andúlimandu niku mele: “Ku-takis liili yima kene, ulu-pulu-kisma tili yima kene, enini-kene yu nambimuna langi wasie nokomeleye?” niring. \p \v 17 Aku-siku niring piliipa kene Yesos-ni eninindu ⸤ung-eku topa kene⸥ nimba mele: “Kuru naa tolemú yambuma doktana naa pulimelé. Kuru tolemú yambuma mindi doktana pulimelé kanili. Na-ni “Yambu sumbi nílima na molumbuna wangi.” nimbúndu naa urundu. “Ulu-pulu-kis tili yambuma na molumbuna wangi.” nimbúndu urundu. Ulu-pulu-kis tili yambuma liipu tapunjupu tepu liimbundu urundu.” nirim. \s1 2:18-22 Yambuma-ni Ena Marenga Langi Naa Noku Mi Tolemele Ulelenga Ung Te \p \v 18 ⸤No-Liinjili⸥ Jon lumbili anduring yima kene, Perisi yima lumbili anduringima kene, enini ena marenga langi mi toku naa nuring mele walse aku-siku teku muluringko. ⸤Aku tiringeliinga⸥ yambu mare Yesos mulurumna oku yu walsiku piliiku kene niku mele: “Jon lumbili andúlima kene, Perisi-yima lumbili andúlima kene, taki-taki langi mi toku naa nolemele akiliinga-pe nu lumbili anduli yima aku-siku naa telemele akili nambimuna naa telemeleye?” niring. \p \v 19 ⸤Aku-siku niring-na piliipa kene⸥ Yesos-ni pundu topa eninindu ⸤ung-eku te topa yu toku kunjingí kolumbaliinga ung te nimba kene⸥ nimba mele: “Ambu liimba yi te yunga pulu lelemú yima kene molemú kene enini numanu siku kene “Langi mi topu naa namili.” kapula ningíye? Kapula naa ningí. \v 20 Penga ambu liimba yili enini mulungína oku wendu liingí kene ena kanumanga mindi sika ⸤numanu kis panjiku⸥ langi naa nungíndu mi tungí. ⸤Isili-ui mólu.⸥” ⸤nirim.⸥ \p \v 21 “Mulumbale-ui te sungu nilimú kene oliu-ni mulumbale aima kona tenga te kopsipu liipu, sungu nilimúna naa topu tambululimulu kanili. Yambu te-ni aku-sipa topa tambulkanje mulumbale kanili nona panjilka kene mulumbale kona kupsiliele wallú pupa tang tepa kene mulumbale-uiele alsupa kamu lakupa sungu nilka. \p \v 22 Kung-memi kangiele-ni tili mingi-ukundu tenga no-waen kona naa-ko kolemulu kanili. Yambu te-ni mingi-ukundu tenga no-waen kona te kolkanje no-waen kanili mingina sukundu molupa kene penga akolka kene mingi-ukundu kanili naa akopa sungu nilka. Kanu-kene nole kepe mingele kepe kamu kis lelka. Akiliinga no-waen kona kung-memi kangiele-ni tili mingi kona-na mindi kolemulu kanili.” nirim. \s1 2:23—3:6 Kóru Muluring Sambat Enaliinga Temani Tale \b \s1 Te: 2:23-28 Yesos Yu-ni Sambat Enale Nokulemáliinga Temani Te \p \v 23 Walse, ⸤kóru muluring⸥ ena-Sambat tenga, Yesos kene yunga lumbili andúlima kene rais-wit puniemanga oku puring kene yunga lumbili anduli yima-ni rais-wit mong mare ⸤nungíndu⸥ lkering. \v 24 Aku-siku tiring kanuku kene Perisi yima-ni Yesos-ndu niku mele: “Kána! ⸤Kóru molemulu⸥ ena-Sambateliinga ‘Kongun naa teangi.’ nimba molemú ung-manele nambimuna nunga lumbili anduli yima-ni ung-manele toku pula toku kene aku-siku tekemeleye?” niring. \p \v 25 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Eni Pulu Yili-nga bukna sukundu ⸤anda-kolepa yi nuim king⸥ Depit-ni tirim mele nimba molemú temanele kanuku kene ⸤temaneliinga pulele⸥ naa piliilimiliye? Depit kene yu wasie puring yima kene enini ⸤langi⸥ mólu turum ⸤akiliinga⸥ engle-ni kolku kene, \v 26 Pulu Yili popu tunjuring yi auli olandupa Apayata mulupili Depit Pulu Yili mulurum sell-lkuna lkundu pupa, Pulu Yili-nga kumbi-kerina lirim pllawa kalúlima liipa nomba, yu wasie puring yima sirim nuringko kanili. Pllawa kaluli kanumandu Pulu Yili-ni ung-mani sipa kene nimba mele: \q1 “We-yambuma-ni aima naa nangi! \q3 Pulu Yili popu tunjuli yima mindi nangi!” \rq LLipai 24:5-9\rq* \m nirim ⸤ung-mani kanili topa pula turum⸥ kanili. \m ⸤Eni numanu tale nambimuna piliilimiliye? Depit yu-ni ui akili tirim mele enini piliiku kis naa piliilimiláliinga, pe ekupu na lumbili anduli yima-ni tekemele mele kanuku kis naa-ko piliai.⸥” nirim. \p \v 27 Aku-sipa nimba kene ung te wasie nimba mele: “Pulu Yili-ni ‘Yambuma molku konjangi.’ nimba ⸤kóru mulungí⸥ ena-Sambatele liipa yambuma-enini sirim kanili. ‘Sambat-enale pepa kunjupili.’ nimba yambuma liipa Sambat-enale naa sirim. \v 28 Akiliinga Sambat-enale kepe Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili nokulemú yili molemú-na ⸤Sambat-enale kene yambuma molku kunjingíndu tingí mele kapula nimbá kanili⸥.” nirim. \c 3 \s1 Te: 3:1-6 Sambat-Enána Kene Yesos-ni Ki Kis Lirim Yi Te Tepa Kaí Tirim Temanele (2:23-28 kene wasie) \p \v 1 Pe walse Yesos pupa Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ung piliiring lku tenga purum. Lku kanuna yi te mulurum, yunga ki te kamu kolupa kukurum. \v 2 Kanu-kene akuna muluring yi mare-ni ‘Yesos-ni ulu te tepa kis-simba kene yu kot tenjimulú.’ niku ulu mare ⸤taki-taki koruku molku kene⸥ ‘⸤Kóru molemulu⸥ kongun-Sambat kene yu-ni yili tepa kaí tembanje kanamili.’ niku yu mimi-siku kanuku muluring. \v 3 Yesos-ni kima kolupa kukurum yi kanilindu nimba mele: “Yambuma molemelena oku ola angiliui.” nirim. \p \v 4 Kanu-kene yimandu nimba mele: “Kongun-Sambat kene ulu nambulka ulu te kapula temulúye? ‘Sambat enaliinga ung-manele-ni “Teai.” nilimú mele teamili.’ nimbu yambuma liipu tapunjumulú kene kapula mola tepu kis-simulú kene kapulaye? ‘Naa kolangi kona pangi.’ nimbu temulále kapula mola topu konjumulále kapulaye?” nimba walsurum kene piliikuliinga enini ung te pundu toku naa niku we muluring. \p \v 5 Yu-ni enini nem-nemi nimba kanupa kene arerembi kolupa enini yili kondu naa kuluring kanupa kene lakupa numanu buni liipa kene ki kolupa kukurum yilindu nimba mele: “Nunga kili sunu si.” nirim kanu-kene yili-ni yunga kili sunu sirim kene ki kolupa kukurumele alsupa kam-kamu kaí lirim. \p \v 6 ⸤Yesos-ni aku tirim-na kanuku kene⸥ Perisi-yima pena puku, enini kene yi nuim king Erot-nga talapena yima kene máku toku “Yu nambi-sipu topu konjumulúye?” niku kupulanum te kururing. \ms1 3:7—6:6 Yesos Yunu Tondulu Pirim Mele Yambuma Liipa Ora Sirim Akiliinga-pe Kolea Pulu Yambuma-ni ‘Yu Sika Pulu Yili-ni Liipa Mundurum Yi-Nuim Kraisele.’ Niku Naa Piliiring Temanima \s1 3:7-12 Yambu Aima Pulele Numú-Gallalli Kéluna Yesos Mulurumna Oku Máku Toku Muluring Temanele \p \v 7-8 Yesos kene yu lumbili andúlima kene enini numú Gallalli puring kene yambu aima pulele lumbili puringko. Kolea Gallalli distrik yambuma kene, Judia distrik yambuma kene, kolea-auli Jerusallem yambuma kene, Idumia distrik yambuma kene, no Jodan nekendu lelemú koleamanga yambuma kene, kolea-auli Taya kene Saidon-sele lirim koleamanga yambuma kene, kolea akumanga muluring yambu aima pulele Yesos uluma tepa mulurum mele piliiku kene yu mulurumna uring. \p \v 9-10 Yesos-ni yambu pulele tepa kaí tirim kilia yambu kuru lupa-lupa turumuma-ni ‘Yu ambolamili.’ niku yu angiliirimna nondupa pungíndu si-si siring kilia Yesos-ni yunga lumbili andúlimandu nimba mele: “Yambu aima pulele oku molemele. Yambuma na molumbuna nondupa oku si naa sangi akiliinga nona andolemú sip te nondupa meku oku nosangi. Na molumbuna yambuma nondupa oku si singí kene sipna sukundu pumbu.” nirim. \p \v 11 ⸤Yambumanga numanuna⸥ kuru muluringma-ni yunu kanuku kene taki-taki koporungu languku tondulu nangale toku kene niku mele: “Nu Pulu Yili-nga Málale.” niring, \v 12 akiliinga-pe Yesos-ni eninindu nimba mele: “Yu ⸤sika⸥ molemú akili ⸤yambuma-ni naa piliangi akiliinga⸥ aima naa niku para sai!” nirim. \s1 3:13-19 Yesos-ni Liipa Mundumba Yima Makó Turum Temanele \p \v 13 ⸤Penga walse⸥ Yesos yunu ma-pangi tenga ola pupa kene ‘yu-yunu kene wasie tapú-topu molamili.’ nimba piliirim yimandu “Wai.” nirim kanu-kene yu mulurumna uring. \v 14-15 Uring yimanga yi engkaki-rurepu liipa, yu kene wasie tapú-toku molku, “Enini nanga kongunale tenji-pangi liipu mundumbu yima molangi.” nimba enini makó turum. ‘Enini koleamanga anduku Pulu Yili-nga temani kaiéle toku si-pukuliinga, yambumanga numanuna kuru molombama toku makurungí tondulale enini-kene pembaliinga anduku toku makurangi liipu mundumbu.’ nimba yi rurepu kanumandu aku-sipa makó turum. \p \v 16 Yi rurepu makó turum kanumanga bima i-sipa mele: Saimon (yunga bi te Pita) yunu kene, \v 17 Seperi málu Jemis kene, Jemis angin Jon kene, (elsele bi te Boanakes sirimuko. Boanakes yunga ung-pulele Mulú Túlieliinga Málu-sele), elsele kene, \v 18 ⸤Pita angin⸥ Endru kene, Pillip kene, Batollomiu kene, Matyu kene, Tomas kene, Alpias-nga málu Jemis kene, Tadias kene, “Oliu Juda-yambuma oliuliu gapman molamili.” niring talape-yi Saimon kene, \v 19 Judas-Iskeriot, Yesos penga liipa ele-túma sirim yili kene, ⸤yi akuma ‘yunga kongunale tenji-pangi liipu mundumbu.’ nimba makó turum yima⸥. \s1 3:20-30 “Yesos Kene Kurumanga Nuim Seten Kene Tapú-Tokulu Kongun Telembele.” Niring Temanele \p \v 20 Kanu-kene Yesos kene yunga lumbili andúlima kene enini lku tenga lkundu puring kene yambu pulele akuna oku liiku máku toku muluring akiliinga enini langi nungí ena-mong te kepe aima naa lirim. \v 21 Kanu-kene Yesos-nga memi-tilu yambuma ⸤Yesos-ni aku-sipa tirim mele⸥ piliiku kene “Kangale aima kelep tum.” niku yunu liingí uring. \p \v 22 Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi mare Jerusallem molku uring yi kanuma-ni niku mele: “Kurumanga nuim Belsipull Yesos-nga numanuna molupa kene yunu tondulu silimú-na mindi yu-ni kuruma topa makorolemú.” niring. \p \v 23 Aku-siku niring piliipa kene ⸤Yesos Seten-kene ele-tu yisele muluringlieliinga ‘Seten-ni yu naa liipa tapunjulka aima mólu!’ nimba⸥ Yesos-ni eninindu “Wai.” nimba kene eninindu ung-eku topa nimba mele: “Seten-ni Seten yunu nambi-sipa topa makurumbaye? \v 24 Yambu-talape te numanu tiluna naa pupili molku suku-singina oe panjiku eni-enini ele teku lupa-lupa molemele kene talape kanili pora nilimú. \v 25 ⸤Mola⸥ lku tiluna pelemelé yambuma numanu tiluna pupili naa molku eni-enini ele telemele kene yambu-talape kanili sungu siku lupa-lupa molemele. \v 26 Aku-sipako, Seten-ni yunga kuru te makurulkanje aku-sipako telkaliinga yunga talapele kene ele akili telka. Pe yunga talapele kapula naa molkemela. Pora nilka. \p \v 27 “Yi tondulu puli te-ni yunga lkuli nokupa konjulimú kene yi te-ni we kapula lkundu omba mélema wa liipa memba pulimúye? Akili kapula mólu. Ui wa nuli yili-ni yi tondulu pulieliinga kimbu kima ka sipa nosupa kene penga yunga lkuna kapula omba mélema wa liilimú kanili. \p \v 28 “⸤Akiliinga⸥ na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Yambuma-ni ulu-pulu-kisma teku ⸤Pulu Yili⸥ ung-taka tonjuku niku kis-silimele uluma kene, eninga ulu-pulu-kis wema kene pali ⸤Pulu Yili-ni⸥ ‘Mania pupili.’ nimba kanupa konde tenjimba. \v 29 Akiliinga-pe yambu te-ni Mini Kake Tiliele ung-taka tonjupa, nimba kis-sipa, marake telemú yambale yu Pulu Yili-ni aku-sipa ulu-pulu-kis telemúma ‘Mania naa pupili.’ nimba aima kanupa konde naa tenjimba. ‘Taki-taki pepa mindi pupili.’ nimbá.” niker.” ⸤nimba Yesos-ni⸥ nirim. \p \v 30 Enini “Yu kuru te yunga numanuna molemú.” niringele ⸤aku-siku Mini Kake Tiliele niku kis-siringeliinga piliipa kene⸥ Yesos-ni eninindu aku-sipa nirim. \s1 3:31-35 Yesos-nga Anum Kene Anginipili Kene Akumanga Temani Te \p \v 31-32 Kanu-kene yambu pulele mania ⸤molku⸥ Yesos-ni ⸤ung-bo tonjupa mani sirim ungma piliiku⸥ muluring kene yunga anum kene anginipili kene yu-kene ung ningíndu oku pena angiliiku “Yu-kene ung niamili upili.” niku, niku munduring kene yambuma-ni yunundu niku mele: “Aminie kene angenali kene nu-kene ung ningíndu oku pena angiliimili.” niring. \p \v 33 Yesos-ni eninindu pundu topa ⸤ung-eku topa kene⸥ nimba mele: “Nanga anum naeye? Nanga anginipili nameléye?” nimba kene, \v 34 yunga ungele mania molku ung piliiku muluring yambuma nem-nemi nimba kanupa kene nimba mele: “Yambu ima nanga anum kene nanga anginipili kene molemele. \v 35 Pulu Yili-ni “Teai” nilimú mele akili piliiku liiku telemele yambuma nanga anum kene nanga anginipili kene nanga kimulupili kene molemeláliinga aku-sipu niker.” nirim. \c 4 \s1 4:1-34 Yesos-ni Ung-Eku Mare Turum Ungma \b \s1 4:1-2 Yesos-ni Ung-Eku Mare Turum-manga Pulu-Pulu Ungele \p \v 1 Walse Yesos alsupa no-numú ⸤Gallalli⸥ kéluna pupa yambuma ung-bo tonjupa mani sipa mulurum kene yambu aima pulele yu mulurumna oku máku toku muluringeliinga nona andolemú sip te nona ola lirim-na sukundu pupa mania mulurum, yambuma no-numú kéluna angiliiring. \v 2 Yu-ni eninindu ung-mani pulele nimba simbandu ung-eku talse turum. \s1 4:2-9,13-20 Yi Te-ni Langi-Bo Puniena Tanda Sirim Ung-Ekale \p ‘Enini ung-mani sambu.’ nimba kene Yesos-ni ung-eku te i-sipa topa kene nimba mele: \p \v 3 “Piliai. \p “Yi te-ni rais-wit boma puniena andupa tanda sirim. \m \v 4 Tanda silsiliipa andurum kene bo mare kupulanum-na mania purum, kanuma kerama-ni oku liiku nuring. \m \v 5 Bo mare ku pirimna mania pupa kene ma laye-sele mindi lirimeliinga nondupa mulie topa ola urum. \v 6 Akiliinga-pe pulkanu naa mundurumeliinga ena tirim kene kanuma kulurum. \m \v 7 Bo mare kumbulu-sirkambu mele mulurumna mania purum, kumbulu-sirkambu melale ola omba wit-boma topa nurumeliinga omba kaí naa tepa mong te naa turum. \m \v 8 Bo mare ma kaína mania purum-ma ola lakupa omba okukú tepa kene mong kaíma turum. Mare mong tokapu-tilu mele topa, mare mong tokapu-yupuku mele topa, mare tokapu-angere mele turum.” ⸤nirim.⸥ \m \v 9 Aku-sipa nimba kene “Yambu kum-peú lelemúma-ni ung ili piliai.” nirim. \s1 4:10-12 Yesos-ndu “Ung-Ekuma Nambimuna Tolluye?” Niku Walsiku Piliiring Temanele \p \v 10 Penga we-yambuma pali puring kene yu lumbili anduli yi engkaki-rurepu kene yambu mare kene yu-wasie muluringma kene, enini yu walsiku kene niku mele: “Nu yambumandu ung te niníndu nambimuna ung-eku tolluye?” niring. \p \v 11-12 Yu-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma kene mélema kene nokulemáliinga ulu-pulu ui yunu piliirim ulu-pulu kanuma ‘Ekupu eni ⸤na lumbili olemele yambuma⸥ piliangi.’ nimba kene eni nimba sikem. Akiliinga-pe ulsu molemele yambuma ungma nimbu simbundu ung-eku mindi topu siliu. \m ⸤Pulu Yili-ni Asayanga kerina nimba mele:⸥ \q1 ‘Enini mongale-ni kanuku kene kanuku bi naa silimele; \q3 kumele-ni piliiku kene piliiku bi naa silimele. \q2 Numanale-ni piliiku kene numanu topele tolkemelanje \q3 ⸤Pulu Yili-ni⸥ eninga ulu-pulu-kisma \q4 ‘Mania pupili.’ nimba kanupa konde tenjilka.’ \m ⸤nirim⸥ \rq Asaya 6:9-10\rq* \m akiliinga we-yambumandu ung-ekuma mindi toliu.” nirim. \s1 4:13-20 (Ung-ekaliinga bili ya Mak 4:3-9 molemú.) \p \v 13 Aku-sipa nimba kene Yesos-ni eninindu kelepa nimba mele: \m “Ung-eku topu nindu kaniliinga ung-pulele naa piliilimiliye? Akili naa piliiku kene ung-eku wemanga pali ung-puluma nambi-siku piliingíye? ⸤Ung-ekaliinga pulele i-sipa:⸥ \m \v 14 Langi-bo tanda sirim yili-ni tanda sirim langi-boma ⸤Pulu Yili-nga⸥ ungele. \m \v 15 Langi-bo mare tanda sirim-ma kupulanum-na mania purum kanuma yambu mare aku-siku mele molemele. Enini ungele piliilimili kene penga ⸤kurumanga nuim⸥ Seten-ni sumbi-sipa omba ung tanda sili numanuna omba pelemúma wendu liilimú. \m \v 16 Aku-sipako, bo mare tanda sirim-ma ku pirimna mania purum kanuma yambu mare aku-siku mele molemele. Enini ungele piliiku kene walsekale sumbi-siku numanu siku piliiku liilimele. \v 17 Akiliinga-pe enini pulkanu naa munduku kene ungele layesele mindi piliiku molemele. Pe enini numanuna buni telemú kene, mola enini ⸤Pulu Yili-nga⸥ ungele piliiku liiku molemele mele yambu lupama-ni kanuku kis piliiku kene ung-taka tonjuku teku kis-siku mindili silimele kene eninga piliilimili ungma munduku kelelemele. \m \v 18-19 Langi-bo mare tanda sirim kene kumbulu-sirkambu mele pirimna mania purum kanuma, yambu mare kepe aku-sili mele molemele. Enini ungele piliilimiláliinga-pe numanuna buni telemú bunima kene, méle pulele nosuku kene ‘Méle akuma-ni oliu liipa tapunjilimú tapunjumba.’ niku piliiku molemele uluma kene, ‘Méle pulele nosulkumulánje kapula.’ niku waka kolku ‘liamili.’ niku piliiku ulu mare kene, aku-sili ulu mare wendu omba ung kanili topa nolemú kene ungele-ni ulu te naa tepa langi mong naa tolemú. \m \v 20 Langi-bo mare tanda sirim-ma ma kaína mania purum kanuma, yambu mare aku-siku mele molemele. Enini ungele piliiku kene ung-pulele piliiku kongnjuku ungele kamu piliiku liilimele. Pe enini langi-mong mele tolemele. Yambu mare kanumanga langi-mong tokapu-tilu mele topa, yambu marenga mong tokapu-yupuku mele topa, marenga mong tokapu-angere mele topa, aku-sipa tolemú. \m ⸤Ung-ekaliinga ung-pulele aku-sipa.” nirim.⸥ \s1 4:21-25 Tepi-LLameliinga Ung-Ekale \p \v 21 ⸤Aku-sipa nimba kene ung-eku te kene wasie topa⸥ nimba mele: \p “Yambuma-ni tepi-llam kanduku kene mingina sukundu panjilimeleye? Mola polu maniakundu nosulimeleye? ⸤Mólu. ‘Kolea pa tipili, kolea kepe mélema kepe kanamili.’ niku⸥ polu tenga ola nosulimele kanili. \v 22 Aku-sipa mele, ekupu mo tolemú mélema penga walse mokeringa lemba yambuma kanungí; ekupu panda topa lelemú mélema penga walse ⸤pa temba kene⸥ yambuma-ni méle kanuma kanuku bi singí. \m \v 23 Yambu kum-peú lelemúma-ni ⸤ung niker ili⸥ piliai.” ⸤nirim.⸥ \p \v 24 “Eni ung piliilimili akili mimi-siku piliai. Eni ⸤ung⸥ma yambuma niku silimele mele ⸤Pulu Yili-ni⸥ eni aku-sipa mele simba. Mare lakupa simbako. \v 25 ⸤Ung⸥ ma piliipa liipa molemú yambale na-ni ⸤ung⸥ mare wasie simbu, yu aima piliipa liimba. Akiliinga-pe ⸤ung⸥ ma naa piliipa liilimú yambale yu piliilimú ⸤ung⸥ma kepe kamu wendu liimbu.” nirim. \s1 4:26-32 Pulu Yili Yi Nuim Kingele Molemáliinga Ung-Eku Tale \b \s1 Te: 4:26-29 Langi-Boma Mulie Topa Omba Ai Leemáliinga Ung-Ekale \p \v 26 Yesos-ni ung te kene wasie nimba mele: \p “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili i-sipa mele: \p “Yi te-ni langi-bo mana tanda silimú. \v 27 Yi akili sumbulsuli uru pepa, tanguli ola molupa ⸤andupa kongun tepa⸥, telemú kene langi-bo tanda silimúma mulie topa omba ai lelemú akiliinga-pe aku-sipa telemáliinga pulele yili-ni naa kanupa piliilimú. \v 28 Langi-bo tolemúma male-ni yunu ‘ola upili.’ nilimú. Ui kumbi-lepa mulie tolemú. Pe gomú tolemú. Penga langi-mong tolemú. \v 29 Penga langi tepa tolemú kene ‘Langi lkepu sukundu-sukundu liimbu enale wendu okum.’ nimba kene langi-bo tolemú yili-ni langi lkelemú. ⸤Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemále aku-sipa.⸥” nirim. \s1 Te: 4:30-32 Unji-Mastet Bóliinga Ung-Ekale (Te ya 4:26-29.) \p \v 30 Pe Yesos-ni eninindu alsupa nimba mele: \p “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili nambulka méle te mele so liinjipu niambuye? ‘Yu kingele molupa yambuma nokulemú mele piliangi nimbu sambu.’ nimbu kene nambulka ung-ekale topu niambuye?” ⸤nimba kene, alsupa ung-eku te wasie topa kene nimba mele:⸥ \p \v 31 “⸤Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú⸥ akili unji-mastet bo mele. Yambuma langi-bo puniena mundulimelemanga pali unji-mastet bole aima kelú wallú mele. \v 32 Akiliinga-pe puniena mundulimele kene ola omba ai lelemú kene puniena molemú mélemanga pali yunu aima auliele. Kamu ai lepa unji mele angiliimú kene kerama unji-pola kanumanga oku pelemelé. ⸤Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú mele aku-sipa⸥.” nirim. \s1 4:33-34 Yesos-ni Ung-Ekuma Mindi Turumeliinga Ung-Pulu Te \p \v 33 Yesos-ni ungma yambuma nimba simbandu ung-eku pulele aku-sipama topa sirim. Enini kapula piliingí mele topa sirim. \v 34 Enini ung te nimba simbandu ung-eku mindi turum. ⸤Ung te sumbi-sipa naa nimba sirim.⸥ Akiliinga-pe yu kene yu lumbili andúlima kene eni-enini muluring kene yu-ni yunga ungmanga puluma pali enini sumbi-sipa nimba para sirim. \s1 4:35-41 Popuremi Auli Te Turumele-ni Yesos-nga Ungele Piliipa Liirim Temanele \p \v 35 Ena kanuna kolea kalá turum kilia Yesos-ni yu lumbili anduli yimandu nimba mele: “No-numúna nekendu pamulu.” nirim kene \v 36 nona anduli sip tenga Yesos ui sukundu molupa kene ungma nirim akuna suku yu we mulupili numú-kéluna máku toku muluring yambuma munduku kelku yunu meku puring. Sipna puring kene sip mare wasie puringko. \v 37 Kanu-kene, ⸤no-numúna pungí puring kene⸥ popuremi aima auli te no-numúna turum. Aku tirim kilia numéle apsipa kolsapia topa ola omba kene no sipna sukundu-sukundu omba peka topa kene sipele memba nona mania pumba tirim, \v 38 akiliinga-pe Yesos sipeliinga bulkundu wale te kilianda topa we uru mindi pirim. Yu lumbili anduli yima-ni yu toku makinjiku kene niku mele: “Ung-Bo Tunjuliele, oliu no wangupu kolumuláliinga nu mini-wale naa pukumuye?” niring. \p \v 39 Yu makiliipa kene popuremale ung-mura sipa numelendu nimba mele: “Táka-nikunu mului!” nirim kene popuremale topa kelepa numéle lope naa tepa aima we lirim. \p \v 40 Kanu-kene yu-ni lumbili andúlimandu nimba mele: “Eni nambimuna mini-wale mundukumiliye? ⸤Teliu mele wale pulele kanolemele kaniliinga-pe⸥ yandupa ekupu kepe ‘Oliu nokumba.’ niku tondulu munduku naa piliilimiliye?” nirim. \p \v 41 ⸤Yu-ni tirim mele kanuku kene⸥ yima-ni mini-wale munduku mundu-mong lakuku teku kene anju-yandu eni-enini tombulku kene niku mele: “Apa! Yi ili naenje? Popuremale-ni kepe no-numéle-ni kepe yunga ungele piliiku liiku kelkembele.” niring. \c 5 \s1 5:1-20 Kuru Aima Pulele Yi Tenga Numanuna Molupa Ambulurum-ma Yesos-ni Topa Makururum Temanele \p \v 1 Kanu-kene, ⸤Yesos kene yu lumbili anduli yima kene⸥ enini ⸤nona anduli sipna⸥ no-numú nekendu puku kolea Gerasa puring. \v 2 Akuna uring kene Yesos sipna wendu urum kene numanuna kuru mulurum yi te, yambu-ónu-koleana pelsiliipa andurumele enaliinga wendu omba yu mulurumna urum. \v 3-4 Yi kanili, yambu-ónu-koleana pelsiliipa andurum. ⸤Kurale yunga numanuna mulurum kilia yu aima tondulu lakupa pirimeliinga⸥ yambuma-ni yu taki-taki unji-kama-ni kepe, ka-senuma-ni kepe yunga kimbu-kima ka turing ka-senuma topa sungu sipa, kimbusele ankap turingima topa elki-malki turum. Yi te-ni kepe ‘Yu táka-nimba mulupili.’ nimba kapula ambulumba yi tondulu te aima naa mulurum. \v 5 Taki-taki, sumbulsuli kepe tanguli kepe, yambu-ónu-koleana kene ma-pangimanga kene ke nilsiliipa andurum kene, yunga kangiele ku-mulú ⸤nénga mululi⸥ mare-ni liipa kopsilsiliipa andupa mulurum. \p \v 6-8 Yi kanili-ni sulu tepa molupa Yesos kanupa kene yu mulurumna lkisipa urum. ⸤Urum kene⸥ Yesos-ni nimba mele: “Kurale, yi ilinga numanuna oku wendu pui!” nirim akili piliipa kene yili-ni yunga kumbi-kerina koporungu langupa tamalu pepa yunundu tondulu nangale topa nimba mele: “Yesos, Pulu Yi Aima Auli Olandupale-nga Málale, na-kene nambulka ulu te tinindu únuye? ‘Nu-ni Pulu Yili-nga bili lekunu mi lekunu “Aima sika niker. Na mindili aima liipu naa simbu.” ni!’ nimbu mawa teker.” nirim. \p \v 9 Aku nirim kene Yesos-ni yilindu walsipa kene nimba mele: “Nunga bi naeye?” nirim kene yu-ni nimba mele: “Oliu aima pulele akiliinga nanga bi Aima-Puluma.” nirim. \v 10 Aku nimba kene wale pulele Yesos mawa tepa kene nimba mele: “Oliu ‘oku wendu pai.’ nikunu toku makurukunu kene “Kolea ili munduku kelku kolea luparenga pai.” ni naa ni.” niring. \p \v 11 Akuna ma-pangi tenga bo-kung pulele im noku muluring kanuku kene \v 12 kuruma-ni Yesos mawa teku kene niku mele: “Oliu ⸤toku makurukunu kene⸥ “Ne kungmanga numanuna molu-pai.” ni.” niring kene \v 13 yu-ni “Kapula, akuna pai.” nirim kene kuruma yi kaniliinga numanuna wendu oku kene kung akuna muluringimanga numanuna puku muluring kene kung kanuma kelep toku lkisiku puku kopuna puka toku no-numúna suku puku no wanguring. Kung kanuma ⸤aima pulele,⸥ tausen tale mele. \p \v 14 ⸤Ulu akuma wendu urum-na kanuku kene⸥ kung tápu-teku muluring yima takara toku puku kene, kolea-aulina muluring yambuma kene, kolea-kelúmanga muluring yambuma kene, ulu akuma wendu urum akili mele temani toku silsiliiku puring. Temani kanili piliiring yambuma ‘Ulu wendu um mele kanumulú.’ niku wendu puku \v 15 Yesos mulurumna oku kene ui kuru aima pulele numanuna molku oku wendu puring yili mulumbale talupa, numanu-bo pirim-na mulurum kanuku kene enini mundu-mong tiring. \v 16 Yesos-ni tirim mele mongale-ni kanuring yambuma-ni penga uring yambuma niku siring. Kuru pulele numanuna muluring yili kene, kungma-kene uluma wendu urum mele temanele toku siring. \v 17 Kanu-kene yambuma ⸤aima mini-wale munduku kene⸥ Yesos mawa teku kene niku mele: “Oliunga koleana naa molkunu kelkunu pui.” niring. \p \v 18 Aku-siku niring piliipa kene Yesos pumbandu nona andolemú sipna sukundu pumba purum kene kuru pulele numanuna ui molku wendu puring yili-ni yunundu nimba mele: “Wasie pambulu.” nimba mawa tirim. \p \v 19 Akiliinga-pe Yesos-ni “Mólu.” nimba yunundu nimba mele: “Nu lkundu pukunu Auliele-ni nu kondu kolupa ‘Molku kis-sinu mele pora nipili.’ nimba, lakupa tepa kaí tímu mele nunga pulu lelemú yambuma nikunu si-pui.” nirim. \v 20 Yesos-ni aku-sipa nirim-na piliipa kene yi kanili pupa yunga kolea, ‘Kolea-Auli Engkaki Pambusele-Pipi’ niring koleana andupa Yesos-ni yu-kene lakupa tepa kaí tirim mele nimba sirim. Nimba sirimeliinga piliiku kene yambuma pali aima suru niku mini-wale munduring. \s1 5:21-43 (5:21-24,35-43) Ambula Te Kulurumele Kene, (5:24-34) Kuru Te Topa Naa Kilirim Ambu Te Kene, Elsengla Temanisele \p \v 21 Yesos ⸤yu lumbili andúlima wasie⸥ nona andolemú sip tenga sukundu pupa no-numú yakundu alsupa omba kene numú-kéluna wendu urum kanuku kene yambu pulele yu mulurumna oku liiku máku toku liiku poku teku muluring. Yu no-numú-kélu akuna mulupili \v 22 Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lku te nukurum yi te, yunga bili Jairas, Yesos mulurumna urum. Kanu-kene yu Yesos kanupa kene Yesos yunga kimbuna nondupa omba mania molupa tamalu pepa \v 23 yunundu tondulu mundupa mawa tepa kene nimba mele: “Nanga ambula-kulu nondupa kolumba tekem akiliinga ‘Yu kona pupa kapula mulupili.’ nikunu okunu yu kili-ni ambului.” nirim. \v 24 Aku-sipa nirimeliinga piliipa kene Yesos yunu wasie puringli. \b \p Kanu-kene punglí puringli kene yambu pulele lumbili puku yu liiku poku teku si-si siku wasie puring. \v 25 Kanu-kene ambu te mulurum kaniliinga ku-puku turum enama pora naa nirim. Yu ku-puku mindi tupili punie engkaki-rurepu omba purum. \v 26 Yu dokta pulelemanga yunga kurale ‘Pora nipili.’ nimba andurum akiliinga-pe mindili mindi siring. Yunga ku-moni pali enini sirim akiliinga-pe yunga kurale pora naa nirim. We topa mindi pirim. \v 27 Ambu kanili Yesos ulu-tonduluma tirim mele temanima piliipa kene yambuma máku toku muluringina suku omba Yesos-nga bulkundu omba yunga wale-pakuliele ambulurum. \v 28 ‘Yunga wale-pakuliele mindi ambulundu lem nanga kurale pora nimbá.’ nimba piliipa kene aku-sipa tirim. \v 29 ⸤Ambulurum kene⸥ enaliinga yunga kuru kanili pora nirim, yunga kangiele ui buni tirim akili pe waengu nirim piliirim. \p \v 30 Akiliinga-pe ⸤yu Yesos-nga wale-pakuliele ambulurum kene⸥ Yesos yu-ni yambuma liipa tapunjuli tondulu mare yunga kangina omba ulsu purumele sumbi-sipa piliipaliinga topele topa kanupa yambumandu walsipa kene, “Nanga wale-pakuliele nae-ni ambulúmye?” nirim. \p \v 31 Akiliinga-pe ⸤yu-ni walsurum akili mele piliiku kene⸥ yu lumbili anduli yima-ni pundu toku niku mele: “Yambu pulele nu angiliikununa nondupa-nondupa oku liiku poku teku si-si siku angiliikimele akili. Pe nambimuna “Nae-ni na ambulúmye?” nikinuye?” niring. \p \v 32 Akiliinga-pe Yesos mong male-male tepa korupa kene “Akili nae-ni tímuye?” nimba we angiliipa kondi tirim. \p \v 33 Kanu-kene tondulu te-ni yunga kangina kurale pora nirimele piliipa kene ambale aima mundu-mong tepa kimbu-kima pur-puru nipili Yesos mulurumna omba mania molupa tamalu pepa kene yu ulu tirim-ma pali nimba para sirim. \p \v 34 Yesos-ni yunundu nimba mele: “Ambulale, ‘Nu kapula tepa kaí temba.’ niku tondulu mundukunu pilíínu ulu kanili-ni nu kona pukunu. Nunga kurale pora nimba, nunga numanale waengu nipili molani pui.” nirim. \b \p \v 35 Yesos-ni ambalendu aku-sipa nimba mulurum kene, yi mare, yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lku nukuli yi Jairas-nga lkuna molku kene oku ⸤Jairas-ndu⸥ niku mele: “Nunga ambulale kolupa pora símu. Nambimuna ‘Ung-Bo Tunjuliele mindili nupili.’ niku we mekunu uniye?” niring. \p \v 36 Akiliinga-pe Yesos-ni enini niring ungele piliipa naa liipa kene lku nukuli yilindu nimba mele: “Mini-wale naa mundui. ⸤Nunga ambulale na-ni ‘Kapula liipa tapunjumba.’ nikunu⸥ tondulu mundukunu pilíí.” nirim. \p \v 37 Kanu-kene yu-ni máku toku muluring yambumandu “Naa wai.” nimba kene Pita kene Jemis kene angin Jon kene akuma mindi liipa kene “Wasie pamulu.” nirim. \v 38 Lku nukuli yilinga lkuna uring kene yambu pulele molku kondu kolku kola lakuku teku muluring kanurum. \v 39 Yu lkuna lkundu pupa kene yambu muluringmandu nimba mele: “Eni nambimuna kola teku ke niku molemeleye? Ambulale kulú naa kulum. We uru mindi pelemú.” nirim. \v 40 Akiliinga-pe aku-sipa nirim kene enini yu ung-taka tonjuku tae tinjiring. \p Yambuma pali makurupa pena-pena tepa kene, ambulaliinga anum lapasele kene, lumbili anduli yi talse kene liipa memba ambula-ónale lirim suluminana memba purum. \v 41 Pupa kene ambulaliinga kili ambulupa Juda-yambumanga ung lepa yunundu “Tallita kumi!” nirim. (Ung akiliinga pulele i-sipa mele: “ “Ambulale, nu ola mului.” niker.” nirim.) \v 42 Aku-sipa nirim kene ambulale enaliinga ola molupa kene andurum. (Ambula kanili punie rurepu mele omba pupili yu molupa kulurum kene Yesos-ni omba tepa kona liirim.) ⸤Akili kanuku kene⸥ yu-kene muluring yambuma suru niku mini-wale lakuku munduring. \p \v 43 Kanu-kene Yesos yu-ni eninindu tondulu mundupa nimba mele: “Ulu teker ili yambu tilurindu kepe anju puku aima naa niku sai!” nimba kene ⸤anumundu⸥ nimba mele: “Ambulale langi mare liikunu si.” nirim. \c 6 \s1 6:1-6 Yesos Molupa Ai Lirim Kolea-Kelú Nasaret Yambuma-ni Yunga Ungele Liiku Su Siring Temanele \p \v 1 Yesos mulurum koleale mundupa kelepa yunga pulu-kolea ⸤Nasaret taon-na⸥ purum, yu lumbili anduli yima kene wasie puring. \v 2 ⸤Kóru muluring⸥ kongun-Sambatele wendu urum kene enini máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lkuna lkundu pupa kene yambuma ung-bo tonjupa mani sipa mulurum. Yunga ungele piliiku muluring yambu pulele-ni suru niku mini-wale munduku kene niku mele: “Ne yili ung akuma tena liirimunje? Yunga piliipa kungnjuliele kene yunga ulu-tondulu telemúmanga tondulale kene yu tena liirimuye? \v 3 Yu-ni lkuma takunjurum yili móluye? Yu Maria málu móluye? Jemis mene Josep mene, Judas mene Saimon mene, akuma yu eninga angin móluye? Yunga kimulupili oliu kene wasie naa molemuluye? ⸤Yu aima sika yi akili molemále⸥.” niring. ‘Yunu aima we-yili nambi-sipa tondulu ima yu-kene pelemúye?’ niku piliiku kene enini yu kanuku kis piliiku yu-kene aima numanu kis panjiring. \p \v 4 Kanu-kene ⸤enini yu-kene arerembi kuluringeliinga ulu-pulele piliipa kene⸥ Yesos-ni eninindu nimba mele: \p “Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba silimú yi te koleamanga pali bi ola pulimú, yambuma-ni pali yunga ungma piliiku liilimele. Akiliinga-pe yunga koleana yu-kene wasie tapú-toku molemele yambuma kene, yunga pulu lelemú yambuma kene, enini mendepolu yu-ni nilimú ungele piliiku kene ‘Yu oliunga we-yi te. Yu bi mululi yi te mólu.’ niku yu-ni nilimú ungma naa piliiku, liiku su silimele.” nirim. \v 5 ⸤Yunga ungele liiku su siringeliinga⸥ kolea akuna yu-ni ulu-tonduluma kapula naa tirim. Kuru turum yambu tilu-tilu nimba mendepolu kili-ni ambulupa kene tepa kaí tirim. \v 6 Yu ⸤ung nimba uluma tepa mulurum mele⸥ ‘Sika’ niku tondulu munduku naa piliiringeliinga yu aima numanu pulele kimbú sirim. \ms1 6:6—8:21 Yesos-ni Yunga Tondulale Liipa Ora Sirim Akiliinga-pe Yu Lumbili Andúlima-ni Yu Sika Mulurum Mele Piliiku Bi Naa Siring Ung Mare \s1 6:6-13,30-32 Yesos-ni Yi Rurepu “Kongun Tenji-Pai.” Nimba Liipa Mundurum Temanele \p Kanu-kene Yesos kolea-kelú lupa-lupamanga andupa kene ⸤Pulu Yili-nga ungele⸥ mani sipa ung-bo tunjulsiliipa andurum. \p \v 7 Yesos-ni yu lumbili anduli yi engkaki-rurepundu “Yandu wai.” nimba kene enini yambumanga numanuna kuru molemúma “Oku wendu pai.” niku toku makurungí tondulale sipa kene enini tale-tale nimba “Koleamanga ando-pai.” nimba liipa mundurum. \p \v 8-9 ⸤Liipa mundupa kene⸥ enini tingí mele ung-mani sipa kene nimba mele: \p “Pungíndu mélema naa miai. Apulu-mingima mindi liiku ambolku pai. Kimbu-su munjingí kapula, akiliinga-pe wale-pakuli tale kepe langi kepe méle-wale kepe naa meku, ku-moni kamirikana kepe panjiku naa meku we pai. \p \v 10 “Pe kolea tenga sukundu puku kene akuna mulungí teku lku tiluringa lkundu puku kene akuna mindi peku molku kene penga kolea akili munduku kelku pai. ⸤Lku tenga puku tenga puku naa teai. Lku tiluringa mindi langi noku peai.⸥ \v 11 Kolea marenga suku pungí kene kolea pulu yambuma-ni “Wasie piamili wai.” ni naa niku eni ung ningíma piliiku naa lííngi lem kolea kanuna yambu kísima munduku kelku pungí teku kene ⸤yambu kanuma-ni aku-siku teku kis-singéliinga⸥ ‘Kamu molku kis-sangi. Pulu Yili-ni enini liipa naa tapunjumba mele akili piliangi.’ niku kolea kanumanga ma eninga kimbuna angiliimbama tanda siku munduku pai.” nirim. \p \v 12 ⸤Yu lumbili andúlima yu-ni aku-sipa liipa mundurumele piliiku⸥ puku kene yambumandu niku mele: “Ulu-pulu-kis telemelema kanuku kis piliiku numanu topele tai.” niku \v 13 yambumanga numanuna kuru pulele muluringma ⸤‘Oku wendu pai.’ niku⸥ toku makuruku, kuru turum yambu pulele ‘Kaí molangi.’ niku eninga kangina ollip no-kopungu onde leku kanjunjuku teku kaí teku, telsiliiku anduring. \s1 6:14-29 Yi Nuim King Erot-ni No-Liinjili Jon Topa Kunjurum Temanele \p \v 14 Kanu-kene Yesos yunga bili yambuma-ni piliiku liringeliinga yunu-ni tirim mele temani turing kene yi nuim king Erot-ni piliirimko. \p ⸤Yesos-ni tepa nirim mele piliiku kene⸥ yambu mare-ni niku mele: “Ulu ima telemú yili No-Liinjili Jon lam! Yu kolupa kene lomburupa ola molupa úmeliinga ulu-tonduluma temba tondulale yu-kene pelemú.” niku muluring. \m \v 15 Yambu mare-ni niku mele: “Yu ⸤ui kona mulupili Pulu Yili-ni olandu liirim yi⸥ Illaija alsupa omba molemú.” niring. \m Yambu mare-ni niku mele: “Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yi kóru-ui muluring yima mele yu aku-sipa Pulu Yili-nga ungma piliipa yandu nimba silimú yili molemú.” niring. \p \v 16 ⸤Yambuma-ni aku-siku niku piliiring⸥ akiliinga-pe yi nuim king Erot-ni ⸤Yesos yu-ni tirim mele temani turing⸥ piliipa kene nimba mele: “Ulu ima telemú yili ⸤No-Liinjili⸥ Jon, ‘Yunga pengale wendu pupili.’ nimbu numi kari lirindu yi kanili. Yu kolupa kene lomburupa ola molupa um lam.” nirim. \p \v 17-18 ⸤King Erot-ni aku-sipa nirim ungeliinga pulele i-sipa mele:⸥ Ui walse Erot-ni yunga angin Pillip-nga ambu min Erodias mangupa liirim. ⸤No-Liinjili⸥ Jon-ni Erot aku-sipa tirim kanupa kene yunundu taki-taki nimba mele: “Nu-ni ⸤Pulu Yili-nga⸥ ung-mani te pula tokunu angenanga ambale mangukunu liirinu. Akili tekunu kis-sirinu.” nirim kene Erot-ni yu liipa ka sipa ka-lkuna panjurum. \v 19-20 Jon-ni aku nirimaliinga ambu Erodias-ni yu arerembi kolupa “Yu topu konjumbu.” nimba mulurum akiliinga-pe Erot-ni ‘Jon yu numanu sumbi-sipa pepa Pulu Yili-nga yi kake tiliele molemú.’ nimba kanupa yu mundu-mong tenjipa kene nokupa kunjurumeliinga ambu Erodias-ni Jon-kene ulu te kapula naa tirim. Jon-ni ung nirim-ma piliipa kene yi nuim king Erot yu aima numanu pulele liipa mundupa mini-wale mundurum akiliinga-pe ung akuma yu aima numanu sipa piliirim. \p \v 21 Penga walse, ⸤ambu Erodias⸥ numanale-ni piliipa mulurum ulele temba enale wendu urum. Wendu urum akili i-sipa mele: King Erot miring enale wendu urum kene yunga kendemande-yi aulima kene, yunga ami-yimanga yi-nuimima kene, kolea Gallalli distrik yambumanga yi-nuim aulima kene, eninindu “Langi wasie namili wai.” nirim. \v 22 ⸤Enini oku yu-kene wasie langi noku molangi⸥ Erodias limin lkuna lkundu omba enini muluringna denis tirim. Erot kene, yu-kene wasie langi noku muluring yima kene enini ambu-wenipale aku tirim kanuku aima kaí piliiring. Kingele-ni aima kanupa kaí piliipa kene ambu-wenipalendu nimba mele: “Nu-ni numanu monjukunu méle te na mawa ti. Mawa tiní mélale nu simbu.” nirim. \v 23 Pulu Yili-nga bi lepa mi lepa kene yunundu kelepa nimba mele: “Aima sika niker. Nu-ni na mawa tiní méle te aima sika simbu. Na-ni yi nuim kingele molupu nokuliu kolealiinga ekendu kepe “Si.” ninu lem aima sika simbu.” nirim. \p \v 24 Erot-ni yunundu nirim mele akili piliipa kene ambu-wenipale pena pupa, anum mulurumna pupa walsipa kene nimba mele: “Méle nambulka mélale ‘Si.’ niambuye?” nirim kene anumu-ni nimba mele: “ “No-Liinjili Jon-nga ⸤numiele kari lekunu yunga⸥ pengale si.” ni.” nirim. \p \v 25 Anumu-ni aku nirim piliipa kene yu kingele mulurumna lkisipa omba mawa tepa kene nimba mele: “Aima enaliinga No-Liinjili Jon⸤-nga numiele kari leku⸥ yunga pengale dis tenga nosuku yandu si.” nirim. ⸤Jon-ni ui taki-taki “Erot kene Erodias-seleni teku kis-siringli.” nirimaliinga arerembi kolupa kene Erodias-ni ‘Yu kulupili. Pe sika kulumnje na kanambu.’ nimba “Pengale oku si.” nirim.⸥ \p \v 26 Yu-ni aku-sipa mele mawa tirim-na piliipa kene Erot aima numanu buni lirim akiliinga-pe yu-ni “Aima sika simbu.” nimba, nimba panjipa Pulu Yili-nga bi lepa mi lirim mele kepe, yu numanu topele tomba kene yu-kene wasie langi noku muluring yima yu kanuku kis piliingí mele kepe, ulu akusele piliipa kene, “Yu-ni mawa tepa “Si.” nikem mele “Mólu.” kapula naa nimbú.” nimba piliipa kene \v 27 yunga nukuring ami-yimanga te liipa mundupa “⸤No-Liinjili⸥ Jon⸤-nga numiele kari leku⸥ yunga pengale yandu meku ui.” nirim kene ami-yi kanili-ni ka-lkuna pupa Jon-nga numiele kari lepa kene \v 28 yunga pengale dis tenga nosupa yandu memba omba ambu-wenipale sirim kene yu-ni anum sirim. \p \v 29 Aku tiring piliiku kene Jon lumbili anduring yima oku yunga ónale liiku meku puku ónu tiring. ⸤King Erot-ni No-Liinjili Jon ui aku-sipa topa kunjurum kulurumeliinga penga Yesos-ni ulu-tonduluma tirim mele piliipa kene “Jon numi kari lirindu yili lomburupa ola molemú lem.” nirim.⸥ \s1 6:30-44 Yesos-ni Yi Paip-Tausen Langi Sirim Temanele \p \v 30 Yesos-ni “Nanga kongunale tenji-pai.” nimba liipa mundurum yima yu mulurumna kelku yandu oku kene, ulu tiringma kene yambuma ung-bo tunjuringima kene yu temani toku siring. \v 31 Akiliinga-pe yambu pulele oku puku oku puku tiringeliinga Yesos kene ⸤yu-ni liipa mundurum yi yandu uringma⸥ kene langi nungí ena-mong laye-kolte kepe naa lirimeliinga kanupa kene Yesos-ni yimandu nimba mele: “Eni-enini yambu naa mululi kolea-waka tenga laye-kolte múlu liangi akiliinga na-kene wasie pamili wai.” nirim. \v 32 Kanu-kene eni-enini mindi no-numúna anduli sip tenga suku puku yambu naa mululi kolea-waka tenga puring. \p \v 33 Akiliinga-pe pungí puringele kanuku kene yambu pulele Yesos kene yu lumbili andúlima kene kanuku bi siringeliinga koleamanga yambuma pali kimbu kambiliikunu lkisiku numú-kélale poku teku puku enini no-numúna wendu pungí koleana kumbi-leku puku nokuku angiliiring. \v 34 Yesos numú-kéluna wendu omba kanurum kene yambu aima pulele akuna oku máku toku muluring kanupa kene enini kung-sipsip tápu tili yi te naa mululi sipsipma mele ku peku muluringeliinga nimba kanupa kene enini kondu kolupa ung-mani pulele mani sipa ung-bo tonjumba tirim. \p \v 35 Kanu-kene ⸤mani sipa ung-bo tonjupa mulupili⸥ ena pumba tirimeliinga yunga lumbili anduli yima yu mulurumna oku yunundu niku mele: “Kolea ilinga yambu te naa pelemelé, enale kamu pukum akiliinga \v 36 ya máku toku molemele yambuma “Puku kolea marenga langi taropu toku lii-pangi.” ni.” niring. \p \v 37 Aku niring-na piliipaliinga yu-ni ⸤yu lumbili anduli yimandu⸥ pundu topa nimba mele: “Eni-enini yambuma langi mare liiku sai.” nirim. \p Enini yu walsiku kene niku mele: “‘Ku-moni tu-tausen kina mele liipu kene oliu-ni langima taropu topu liipu yambuma samili.’ niku nikinuye?” niring. \p \v 38 ⸤Aku-siku niring piliipa kene⸥ yu-ni eninindu walsipa piliipa kene nimba mele: “Pllawa kaluli nambi-sili nosuku molemeleye? Puku kano-pai.” nirim. \p Puku koruku kanuku liiku yu mulurumna kelku oku kene niku mele: “Langi mare au-sipa naa lelemú. Pllawa kaluli wallú angere te-guli kene oma kaluli tale kene ⸤aku-sele mindi lelemú⸥ .” niring. \p \v 39 Kanu-kene Yesos-ni nimba mele: “Yambumandu “Era pole kaína máku toku mania molangi.” niai.” nirim kene \v 40 yambu tokapu tale niku tokapu angere niku máku toku muluring. \p \v 41 Kanu-kene Yesos-ni pllawa kaluli angere te-guli kene oma tale kene liipa kene mulú-koleana olandu-sipa kanupa ⸤Pulu Yili-kene⸥ “Angke” nimba pllawa kalúlima ambulupa puku topa lumbili andúlima moke tepa sipa kene “Anju yambuma sai.” nirim, ⸤enini⸥ yambuma ⸤moke teku siring⸥. Oma taleko liipa moke tepa yambuma pali sirimuko. \v 42 Enini pali langi kanuma nuring kene olu tirim. \v 43 Kanu-kene lumbili anduli yima-ni pllawa kaluli kepe oma kepe kanumanga kakena lirim-ma liiku máku toku wale-basket engkaki-rurepu toku peka siring. \v 44 Langi nuring yima mindi paip-tausen mele. \s1 6:45-52 Yesos No-Numúna Ola Kimbu Kambiliipa Urum Temanele \p \v 45 ⸤Yambuma langi sirim nuring⸥ kene Yesos-ni yu lumbili anduli yimandu sumbi-sipa nimba mele: “Máku toku molemele yambuma na-ni “Pangi.” niambu. Enini nona anduli sipna ola puku no nekendu, Besaida taon-na, kumbi-leku pai.” nirim. \v 46 Kanu-kene yambuma mundupa kelepa yunu Pulu Yili-kene popu topa ung nimbándu ma-pangina ola purum. \v 47 Kanu-kene enale pupa kolea kala turum kene sipele no-numú ai-suku-singina purum, Yesos yunu ma-⸤pangi⸥na we mulurum. \v 48 Sip kumbikundu mendu sipa popuremi turumeliinga ⸤yu lumbili anduli yima sipna sukundu molku kene⸥ sipele numú-kéluna meku pungíndu piliiku sunduring kanupa kene sumbulsuli kolea muni naa lipili enini puringna yu nona ola kimbu kambiliipa ombándu omba kene enini sipna puku molangi yu-ni enini topa aele lenjipa yunu kumbi-lepa pumba urum. \v 49-50 Akiliinga-pe ⸤yu lumbili andúlima⸥ enini pali yunu nona ola kimbu kambiliipa urum kanukuliinga, aima mundu-mong lakuku teku kene “Kuru te okumaa!” niku mini-wale munduring kene Yesos-ni lkisipa eninindu nimba mele: “Eni numanu tondulu pupili molai. Na mindi okur. Mundu-mong naa teai.” nirim. \p \v 51-52 Kanu-kene yu sipna sukundu purum kene popuremale topa kilirim. Aku-sipa tirimeliinga kanuku kene aima mini-wale munduring. Yu-ni ⸤ui tanguli⸥ pllawa kalúlima ⸤moke⸥ tirimeliinga pulele naa piliiku we numanu lu liiku muluring. Yu-kene tondulu te pirim-na pllawa kalulima-kene ulu-tondulu te tirim mele akili mimi-siku naa piliiku enini numanu lupa pirimu-na tondulu kanili-ni popuremale topa kunjurum mele akili kepe naa piliiku kungnjukuliinga popuremale topa kunjurum kene kanuku kene enini aima mini-wale munduring. \s1 6:53-56 Yesos-ni Kolea Geneseret Kuru Turum Yambu Pulele Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 53 ⸤Yesos kene yu lumbili andúlima kene⸥ numú ⸤Gallalli⸥ nekendu puku kene no-numú kéluna kolea Geneseret lirim koleana wendu oku kene sipele ka toku panjiring. \v 54 Sipna mania uring kene akuna muluring yambuma-ni Yesos enaliinga kanuku bi siku kene \v 55 akuna lirim koleamanga pali lkisiku puku yu andurum koleama piliiku kene eninga kuru turum yambuma liiku taropola teku yu andurumna meku uring. \v 56 Yu andurum koleamanga pali, kolea-kelúmanga kene, kolea-aulimanga kene, kolea wemanga kene, kolea akumanga yambuma máku toku muluring koleamanga kuru turum yambuma meku oku nosuku kene, “‘Nunga wale-pakuli pundele kepe ambolangi.’ ni.” niku mawa tiring. Kanu-kene kuru turum yambuma-ni yunga wale-pakuliele ambuluring yambuma pali kamu kaí muluring. \c 7 \s1 7:1-23 Mélema Kake Telemáliinga Pulele Kene Mélema Kalaru Molemáliinga Pulu-Selenga Ung Mare \b \s1 7:1-13 Pulu Yili-nga Ung-Manima Olandupa, Anda-Kolepalimanga Ung-Manima Mandupa, Ung Te \p \v 1 ⸤Walse⸥ Perisi-yi mare kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi mare kene enini Jerusallem munduku kelku Yesos mulurumna oku máku toku muluringma \v 2 yu lumbili andúlima-ni kima kalaru mulupili lumaye naa toku langi we ambolku nuring-na kanuku kene kanuku kis piliiring. \v 3 (⸤Sika kalaru naa mulurum akiliinga-pe⸥ Perisi yima kene Juda-yambu wema pali kene eninga anda-kolepalima-ni “Teai.” niring mele ui kima pali nona munduku lumaye toku konjuku kene penga langi nuring. We naa nuring. \v 4 Maket-koleana puku lkundu oku kene kima ui lumaye toku kene ⸤maketna taropu toku liiring⸥ langima nuring. We naa nuring. Anda-kolepalimanga tiring ulu-pulu lupa-lupa pulele piliiku liiku teku muluringko. Kápma kepe, mingima kepe, langi nuring poluma kepe, aku-sipa mélema taki-taki we lumaye turing.) \p \v 5 ⸤Juda-yambuma-ni aku-siku tiring⸥eliinga Perisi-yima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, enini ⸤Yesos lumbili andúlima-ni aku-siku kima lumaye naa toku langi we nuring kanuku kene⸥ Yesos-ndu walsiku piliiku kene niku mele: “Anda-kolepalima-ni “Teai.” niring mele nunga lumbili anduli yima-ni nambimuna naa piliiku liiku telemeleye? Eninga kima kalaru mulupili langi nolemele kanili.” niring. \p \v 6 Yesos-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Eni ⸤ung-manima piliiku ung-bo tonjilimele yima kene Perisi-yima kene⸥ eni topele-mapele tuli yima molemele! Pulu Yili-ni “Ninji!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Asaya-ni enindu nirim mele akili kapula nirim. ⸤Eni ekupu telemele mele yu-ni ui nimba Pulu Yili-nga⸥ bukna turum molemú akili i-sipa mele: \q1 ‘⸤Pulu Yili-ni nimba mele:⸥ \q1 “Yambu kanuma eninga kerale-ni na kape niku \q2 ‘Yi-auli-olandupale. \q3 Nu liipu ai silimulu.’ niku \q4 na bi paka tonjilimele akiliinga-pe \q1 eninga numanuma kene nanga numanale kene \q2 tiluna naa pulimú. Lupa-lupa pelemú. \q1 \v 7 Enini ‘Nanga bili paka tunjamili.’ niku \q2 na we popu toku kape nilimele. \q1 Mana-yambuma-ni mani silimele ungma mindi \q3 mani siku kene \q2 ‘Ung-mani ima Pulu Yili-ni “Teai.” nilimú ung-manima.’ \q4 niku piliiku liiku telemele, \q3 akiliinga na popu tungí kene \q4 ulu te naa temba.” \q1 ⸤nirim⸥’ \rq Asaya 29:13\rq* \m kanili. \v 8 Pulu Yili-ni “Teai.” nirim ung-manima munduku kelku kene anda-kolepalima-ni “Teai.” niring mele akili mindi ambolku molemele.” ⸤nimba Yesos-ni⸥ nirim. \p \v 9 ⸤Yesos-ni⸥ ung mare wasie eninindu nimba mele: “Eninga anda-kolepalima-ni “Teai.” niring akili piliiku liiku tingíndu Pulu Yili-ni “Teai.” nirim ung-manima liiku bulu silimele akili kapula telemeleye? ⸤Lawa telemele.⸥ \v 10 Akiliinga Moses-ni nimba mele: \q1 “Aminiali lanialinga ungma piliiku, \q3 liiku ai siku teai.” \rq Wendu Uring 20:12, Ung-Manima 5:16\rq* \m nimba \q1 “Yambu te-ni yunga anumundu mola lapandu \q3 ung te nimba kis-sipa ung-mura sim lem \q2 yambu kanili toku konjangi.” \rq Wendu Uring 21:17, LLipai 20:9\rq* \m nirim kanili. \v 11 Akiliinga-pe eni ⸤Juda-yambumanga tápu-yima⸥ -ni niku mele: “Yi te-ni yunga anum lapaselendu nimba mele: “Na-ni else méle mare liipu tapunjupu silkama kórunga ‘Pulu Yili simbu.’ nimbu, nimbu panjurundu kaniliinga else kapula naa liipu tapunjupu simbu.” nimba kene \v 12 yunga anum lapasele naa liipa tapunjumbale kapula.” niku mani silimele. \v 13 Aku-siku mani silimele ungele-ni ‘Anda-kolepalima-ni mani siring ulu-puluma olandupa.’ niku ‘Pulu Yili-ni nirim ungele ulu te mólu. Mania pupili.’ nilimele. Eni ulu lupa-lupa pulele aku-siku teku molemele.” nirim. \s1 7:14-23 Mélema-ni Yambuma Tepa Kalaru Monjunjulemúmanga Ung Te (7:1-23 pali kanani) \p \v 14 Aku nimba kene Yesos-ni máku toku muluring yambumandu “Na moliuna wai.” nimba kene eninindu nimba mele: “Na-ni ⸤aku-sipu nikereliinga ung te⸥ nimbú teker ungele eni pali kum leku ungeliinga pulele piliiku kongnjai. \v 15 Yambumanga kangina ulsukundu lepa kene kerina pupa oluna suku pulimú méle te-ni ⸤Pulu Yili-kene kapula-kapula mulungí kupulanumele pipi silimú⸥ kalaru te kapula naa monjulemú. Yambumanga numanuna sukundu pepa kene wendu olemú uluma-ni mindi yambuma tepa kalaru monjulimú. \v 16 (Yambu kum-peú lelemúma-ni ung ili mimi-siku piliai.” nirim.) \p \v 17 Kanuna máku toku muluring yambuma Yesos-ni mundupa kelepa lkuna lkundu purum kene yu lumbili andúlima-ni yu walsiku kene niku mele: “Ung-eku akiliinga pulele nambulkanje? Niku para si.” niring kene \v 18-19 Yesos-ni eninindu nimba mele: “Ekupu kepe naa piliikimiliye? Yambu tenga kangina ulsu lepa kene sukundu pulimú mélale yunga numanuna naa pupa, oluna suku pupa mere wendu omba le-kusina kamu pulimáliinga yu yambuma tepa kalaru kapula naa monjulimú akili naa piliikimiliye?” nirim. (Yesos-ni aku-sipa nirimaliinga “Langima-ni pali yambuma tepa kalaru te naa monjulemú.” nimbándu nirim.) \p \v 20-21 ⸤“Kerina sukundu pulimú mélema-ni aku-sipa ulu te naa telemú.” nimba kene⸥ yu-ni alsupa nimba mele: “Yambu tenga numanuna sukundu pepa kene wendu olemú méle kanuma-ni yambu te ⸤Pulu Yili-kene kapula molembele kupulanumele pipi silimú⸥ kalaru te yambuma tepa kalaru monjulemú. Ulu-pulu-kisma ui numanale-ni piliiku kene ⸤penga kamu telemeláliinga⸥ “Numanuna pepa kene wendu olemú mélema-ni yambuma tepa kalaru monjulemú. ⸤We naa telemele.⸥” ⸤niker.⸥ Méle kanuma i-sipa: \mi Numanale-ni ulu-kísima piliilimili; \mi waperanale lupa-lupama anduku telemele; \mi wa nolemele; \mi yambuma toku konjulemele; \mi ambu yi púlima mola yi ambu líílima \mi yambu lupama kene waperanale telemele; \mi \v 22 yambumanga méle nosulimelema ‘Liambu.’ nilimele; \mi ulu-pulu-kis lupa-lupama telemele; \mi gólu tolemele; \mi yambuma-ni kanuku kene pipili kolemele uluma \mi pipili naa kolku walu siku telemele; \mi yambu lupama molemele mele kepe eninga mélema \mi yama meku ‘Yu maluya.’ niku telemele; \mi ‘Yambuma pipili kolku molku kis-sangi.’ niku \mi ung-bulkundu ninjilimele; \mi ‘Na bi molemú. Na piliipa kungnjuli lakupa pelemú. \mi Yambu mare tondulu te naa pelemú.’ niku kara pulimelé; \mi kelep tuli uluma telemele; \m ulu-pulu akuma telemele. \v 23 Ulu-pulu-kis akuma pali yambumanga numanuna sukundu pepa wendu olemúma-ni yambuma tepa kalaru monjulemú, yambuma ⸤Pulu Yili-nga kumbi-kerina pungí kupulanumele pipi silimú⸥ tepa kalaru monjulimú. ⸤Ulsu lepa oluna suku pulimú mélema-ni ulu te naa telemú.⸥” nirim. \s1 7:24-30 Kolea Pinisia Ambu Te-ni ‘Yesos Ulu-Tondulu Te Kapula Temba.’ Nimba Tondulu Mundupa Piliirim Temanele \p \v 24 Kanu-kene Yesos mulurum kolea ⸤Geneseret⸥ mundupa kelepa ⸤Juda-yambuma muluring kolea Gallalli distrik ulsukundu⸥ kolea-auli Taya kene Saidon-sele lirim koleana sukundu purum. Akuna purum kene yambuma-ni yunu ‘naa kanangi.’ nimba lku tenga ⸤kiang nimba⸥ lkundu pupa mulurum akiliinga-pe yunu omba mulurum mele yambuma-ni piliiring. \v 25-26 Yesos yunu omba mulurum akili piliipa kene ambu te yu mulurumna sumbi-sipa omba yunga kumbi-kerina mania molupa tamalu pirim. Ambu kanili yunu ⸤Pulu Yili-nga⸥ Juda-yambumanga talapena ulsukundu ambu te, kolea Siria propinj sukundu kolea Ponisia distrik ambale. Ambaliinga liminunga numanuna kuru te molupa ambulurum kilia Yesos mulurumna omba mania molupa tamalu pepa yunundu mawa tepa kene nimba mele: “Nanga ambulale kuru te numanuna sukundu molemáliinga yunu ⸤kondu kolkunu⸥ kurale toku makurui.” nirim. \p \v 27 ⸤Ambale yunu ambu lupa, Juda-ambu te mólu, nimba kanupa kene⸥ Yesos-ni ambalendu ⸤ung-eku te topa kene⸥ nimba mele: “Kangambulama langi ui noku olu konjangi. Eninga langima liipu owama simulú kene kapula naa temba.” nirim. \p \v 28 Ambale-ni yunundu nimba mele: “Auliele, sika nikinu akiliinga-pe owama-ni kepe kangambulamanga langi pundu mania pulimúma liiku nolemele kanili.” nirim. \p \v 29 Kanu-kene Yesos-ni yunundu nimba mele: “Ambale, nu aku-siku nikinele kapula nikinu. Aku-siku nikineliinga kuru kanili nunga ambulaliinga numanuna sukundu molupa omba wendu púmeliinga nu ⸤numanu waengu silsiliiku⸥ pui.” nirim. \v 30 ⸤Yesos-ni aku-sipa nirim piliipa kene⸥ ambale alsupa lkundu pupa kanurum kene limin numanuna kuru te naa mulupili uru pili poluna ola we mulurum kanurum. \s1 7:31-37 Yesos-ni Yi Kúmu Sipa Ung Naa Nirim Te Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 31 Yesos kolea-auli Taya mundupa kelepa kolea-auli Saidon sukundu omba pupa, ‘Kolea-Auli Engkaki Pambusele-Pipi’ niring koleana sukundu omba, numú-Gallalli kéluna urum. \p \v 32 Akuna muluring yambuma-ni yunu mulurumna yi kum sipa ung sumbi-sipa naa nirim yi te meku oku “⸤Yunga kumele kaí lipili⸥ nunga kili-ni ambului.” niku tondulu munduku mawa tiring. \p \v 33 Kanu-kene yambu pulele kakapu teku muluringma mundupa kelepa “Olsulu molambili ui.” nimba yi kanili tenga-lupa memba pupa kene, kúmselenga ki-sundele suku mundupa, lkambe topa yilinga anembelale kili-ni ambulupa kene, \v 34 mulúna olandu-sipa kanupa, tondulu múlu liipa, Juda-yambumanga ung lepa yilindu nimba mele: “Epata!” nirim. (Ung kaniliinga pulele “Kum-peú lipili ung piliani!” nirim.) \v 35 Aku-sipa nirim kene enaliinga yilinga kumele peú lirim, yu ung kapula piliipa, anembelale tekele turum kanili penta nimba bo-anembele angiliirim kene yunu ung sumbi-sipa nirim. \p \v 36 Kanu-kene Yesos-ni eninindu tondulu mundupa nimba mele: “Na-ni ulu teker mele ili anju yambu tilurindu kepe aima naa niku sai!” nirim. Akiliinga-pe yunu “Mólu.” nimba wale pulele tinjirim mele yambuma-ni liiku su siku anju-anju yambuma yu-ni tirim mele temani toku silsiliiku mindi anduring. \v 37 ⸤Yunu tirim mele kanuring yambuma kene, anju temani toku siring piliiring yambuma kene wasie⸥ enini aima mini-wale munduku suru niku kene niku mele: “Apa! Yu-ni telemú uluma kaí mindi lelemú. “Kúmu silimúma ung piliiku, ung naa nilimelema ung niku, teai.” nilimú kene-ko ungma piliiku ungma niku telemele.” niring. \c 8 \s1 8:1-10 Langi Naa Lili Kolea-Waka Tenga Yesos-ni Yi Po-Tausen Kene Ambu Kangambulama Kene Langi Sirim Temanele \p \v 1 Walse ⸤Yesos mulurumna⸥ yambu pulele kelku oku liiku máku toku muluring. Muluring koleana nungí langi te naa lirim kilia Yesos-ni yu lumbili andúlimandu “Na moliuna wai.” nimba kene eninindu nimba mele: \v 2 “Yambu máku toku molemele ima na kondu tekem. Ena yupuku na-kene mulúngi, pe ekupu langi nungí te naa lelemú. \v 3 Mare kupulanum suluna uringeliinga na-ni “Eni engle topa pípili lkundu pai.” nilkanje enini kupulanum-na kimbu kima pang-mangi tepa, topa ne-munda ya-munda telka.” nirim. \p \v 4 Aku-sipa nirim-na piliiku kene yu lumbili anduli yima-ni yunundu pundu toku niku mele: “⸤Sika nikinu akiliinga-pe⸥ kolea-waka ilinga molemulu. Yambu ima kapula nungí mele pllawa kaluli tena lembana liipu simulúye?” niring. \p \v 5 Yesos-ni eninindu “Pllawa kaluli nambi-sili nosuku molemeleye?” nimba walsurum kene enini “Angere yupuku-guli nosupu molemulu.” niring. \p \v 6 Kanu-kene yu-ni máku toku muluring yambumandu “Mania molai.” nimba kene, pllawa kaluli angere yupuku-guli liipa ⸤Pulu Yili-kene⸥ “Angke” nimba, akuma puku topa yu lumbili andúlimandu “Yambuma moke teku sai.” nimba enini sirim. Nirim aku-mele tiring. \v 7 Enini oma kaluli laye-talse nosuku muluringko, akuma liipa ⸤Pulu Yili-kene⸥ “Angkeko.” nimba kene yu lumbili andúlimandu “Ima yambuma moke teku sai.” nirim. \p \v 8 Yambuma ⸤langi⸥ nuring kene olu tirim. Pe langi-kakena lirim-ma lumbili anduli yima-ni liiku wale-basketmanga laliiring, wale auli angere yupuku-guli toku peka siring. \v 9 Yi po-tausen-ni langi akuma nuring. \p Kanu-kene Yesos-ni máku toku muluring yambumandu “Lkundu pai.” nimba kene, \v 10 yu lumbili andúlima kene yunu kene enini nona anduli sipna suku puku, ⸤no-numú nekendu⸥ kolea Dallamanuta puring. \s1 8:11-13 Juda-Yi Aulima-ni Yesos-ndu “Nu Sika Pulu Yili-ni Ya Mana Liipa Mundurum-nje Kanamili, Ulu-Tondulu Te Ti.” Niring Temanele \p \v 11 Akuna puring kene Perisi-yima Yesos mulurumna oku, ‘Yu-ni nambi tembanje? Kanamili.’ niku yu manda leku mawa teku kene niku mele: “⸤Ung-Bo Tunjuliele,⸥ ‘Nu sika Pulu Yili-ni ‘Kongun tenjani.’ nimba ya mana liipa mundurumnje kanamili.’ niku mulú-koleana molemú Pulu Yili-ni mindi kapula ulu-tondulu telemú mele te ti.” niring. \p \v 12 ⸤Aku-siku walsiringele piliipa kis piliipaliinga Yesos⸥ yunu aima numanu buni liipaliinga múlu lakupa liipa kene nimba mele: “Ekupu ma-koleana molemele yambuma-ni “Pulu Yili-ni mindi ulu-tonduluma kapula telemú mele kanamili ti.” niku na nambimuna mawa telemeleye? ⸤Na moliu mele nambimuna “Sika” we niku tondulu munduku naa piliilimiliye?⸥ Na-ni eni sika nimbu siker: “⸤Na Pulu Yili kene tapú-topulu kongun telembulu mele⸥ liipa ora simba kanuku bi singí ulu-tondulu te, ekupu mana molemele yambuma-kene wendu naa ombá.” niker.” nirim. \v 13 Aku-sipa nimba kene, enini mundupa kelepa sipna sukundu alsupa pupa kene no-numú nekendu purum. \s1 8:14-21 Perisi-Yima Kene Yi Nuim King Erot Kene Eninga Pllawa Tepa Auli Mundulimú Méle ‘Yis’ Nilieliinga Ung-Ekale \p \v 14 ⸤Kanu-kene enini no-numú nekendu pungíndu Yesos lumbili anduli yima⸥ pllawa kaluli apera siku naa meku puring. Pllawa kaluli tilu mindi sipna sukundu lirim, te wasie mólu. \v 15 Kanu-kene Yesos-ni eninindu lip-lipi topa ⸤ung-eku topa kene⸥ nimba mele: “Aima mimi-siku kanai! Perisi-yima kene ⸤yi nuim king⸥ Erot yunga yima kene enini pllawa tepa auli mundulimú méle yis nosulimelale kanuku kongnjai!” nirim. \p \v 16 Aku-sipa nirim-na piliiku kene yu lumbili anduli yima-ni eni-enini tombulku kene niku mele: “Oliu pllawa kaluli ⸤nomulú⸥ mare naa liipu membu úmulaliinga aku-sipa nikem-nje.” niring. \p \v 17 Aku-siku niring mele piliipaliinga Yesos-ni eninindu nimba mele: “Eni “Pllawa kaluli naa mímulu.” niku nambimuna tombulku nikimiliye? Ekupu kepe eni naa kanuku, mimi-siku naa piliikimiliye? ⸤Nanga tondulu te pirim-na pllawa kalulima-kene ulu-tondulu te tirindu mele akili eni naa piliiringiye?⸥ Eni numanu naa pípili molemeláliinga na-ni niker mele ung-pulele naa piliikimiliye? \v 18-19 Eni mong angiliimú akiliinga-pe mélema naa kanokumeleye? Kum angiliimú akiliinga-pe ungma naa piliikimiliye? Pllawa kaluli angere te-guli liipu puku topu yi paip-tausen moke tepu sirindu kanili eni apera sikimiliye? ⸤Noku pora siring kene⸥ langi-kakena lirim-ma liiku wale-basket nambi-sili toku peka siringye?” nirim kene ⸤yu lumbili andúlima-ni⸥ yundu pundu toku “Engkaki-rurepu kanili.” niring. \p \v 20 ⸤Yu-ni eninindu alsupa nimba mele:⸥ “Pe pllawa kaluli angere yupuku-guli liipu puku topu ⸤yi⸥ po-tausen moke tepu sirindu kene ⸤noku pora siring kene⸥ wale-basket auli nambi-sili langi-kakena lirim-ma toku peka siringye?” nimba walsurum kene enini yunundu pundu toku “Angere yupuku-guli kanili.” niring. \p \v 21 Yu-ni eninindu ⸤alsupa⸥ nimba mele: “Ekupu kepe eni mimi-siku naa piliikimiliye?” nirim. \ms1 8:22—10:52 Yesos-ni Yunga Lumbili Andúlima Ung-Bo Tunjurum Temanele \s1 8:22-26 Yesos-ni Mong Kis Lili Yi Te Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 22 Yesos kene, yu lumbili andúlima kene, enini Besaida taon-na puring kene mong kis lili yi te Yesos mulurumna meku oku mawa teku kene niku mele: “Nu-ni yi ili kíli-ni ambului.” niring. \p \v 23 Aku-siku niring kene Yesos-ni mong kis lili yili ki ambulupa taon-na ulsukundu memba pupa kene yunga mongselenga lkambe topa kanjupa kili-ni ambulupa kene nimba mele: “Nu ekupu méle te kanokunu mola móluye?” nirim kene \v 24 yili-ni olandu-sipa kanupa kene nimba mele: “Na ekupu yambu mare, enini unji-melema oku pukumele kanokur.” nirim. \p \v 25 Yesos-ni yunga mongselenga kelepa ambulurum kene yili yunga mongsele kaí lirim kilia mélema pali kanupa kene sumbi-sipa kanupa bi sirim. \p \v 26 Yesos-ni yilindu “Lku-koleandu pui.” nimba kene nimba mele: “Nu kelkunu lku-koleandu puni teku ne kolea ⸤molupu wendu úmbulu⸥ akuna alsukunu anju naa pui.” nirim. \s1 8:27-30 Pita-ni Yesos-ndu “Pulu Yili-ni “Oliu Nokupa Konjumba Yi Te Liipu Mundumbu.” Nimba Makó Turum Yi-Nuim Akili Nu.” Nirim Temanele \p \v 27 Yesos kene yu lumbili andúlima kene puku kolea-auli Sisaria-Pillipai nondupa lirim kolea kelúmanga pungí puring. Akuna pungí puring kene Yesos-ni yunga lumbili andúlimandu walsipa kene nimba mele: “Yambuma-ni na bi leku nae nilimeleye?” nirim. \p \v 28 Enini yunundu niku mele: “Mare-ni “Nu No-Liinjili Jon ⸤kulurum kanili alsupa lomburupa ola molemú⸥.” niku piliilimili; \m mare-ni “Nu ⸤Pulu Yili-ni ui kona mulupili olandu liirim yi⸥ Illaija alsupa omba molemú.” niku piliilimili; \m mare-ni “Nu Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi te ⸤ui kulurum ekupu lomburupa ola molemú.⸥” niku piliilimili.” niring. \p \v 29 Aku-siku niring piliipa kene Yesos-ni eninindu walsipa kene nimba mele: “⸤We-yambuma-ni aku-siku nilimele⸥ akiliinga-pe eni-enini na nae nilimeleye?” nirim. \p Pita-ni pundu topa nimba mele: “Nu Pulu Yili-ni ‘Oliu nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele.” nirim. \p \v 30 ⸤Pita-ni aku nirim-na piliipaliinga⸥ Yesos-ni eninindu tondulu mundupa nimba mele: “Na moliu mele ⸤Pita-ni ekupu nikemele⸥ eni anju yambu tilurindu kepe ⸤isili-ui⸥ aima naa niku sai!” nirim. \s1 8:31—9:1 Yesos-ni “Na Toku Kunjingí Kene Kolupuliinga Lomburupu Ola Molumbu.” Ui-Pulu-Pulu Nimba Para Sipa Kene Yambuma Yunu Lumbili Pungíndu Tingí Mele Nirim Temanele \p \v 31 Kanu-kene Yesos yunga lumbili andúlima-ni yunundu ⸤“Pulu Yili-ni oliu “Nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” nimba makó turum yi-nuim Kraisele nu.” niku, niku para siring-na piliipaliinga⸥ yu-ni yu-kene wendu ombá mele pulu monjupa enini ung-bo tonjupa kene nimba mele: “Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili mindili pulele nombá. Juda-yambuma nokolemele tápu-yima kene, Pulu Yili popu tunjuli yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuli yima kene, enini ⸤niku mele: “Yunu Pulu Yili-ni naa liipa mundurum. Yunu Pulu Yili-nga Málale naa molemú.” niku⸥ yunu úngulu siku, liiku bulu siku yunu toku kunjingí. Yunu toku kunjingí kolumba kene kongun tale omba pumba kene yupuku-sipaliinga yunu lomburupa ola molumba.” nirim. \p \v 32 Yesos yu-kene wendu ombá mele aku-sipa sumbi-sipa nimba para sirim-na piliipa kene Pita-ni yunu anju liipa memba pupa kene ⸤Yesos yu-ni “Na toku kunjingí.” nirimaliinga⸥ yunu pulu monjupa ung-mura sirim. \v 33 Akiliinga-pe ⸤yu-ni kurumanga nuim Seten-ni “I-sikunu i-sikunu niku sinjui.” nimba sirim mele piliipa kene nirimeliinga piliipa kene⸥ Yesos-ni topele topa yunga lumbili andúlima kanupa kene Pita ung-mura sipa yunundu nimba mele: “Seten, nu anju pa! Nu Pulu Yili-ni numanuna piliilimú mele naa piliillu. Yambuma-ni numanuna piliilimili mele mindi piliilláliinga anju pui!” nirim. \p \v 34 Kanu-kene yambu akuna liiku máku toku muluringma pali kene yunga lumbili andúlima kene wasie “Na moliuna wai.” nimba kene eninindu nimba mele: “Yambu te-ni ‘Yu lumbili pambu.’ nimba kene yu-ni yunga numanale-ni piliilimú mélemanga ‘Topu mania mundambu.’ nimba yambuma unji-perana peku mindili noku kolemele mele yu-ni unji-pera mele koma lembandu ‘Na yu lumbili pupu kene mindili nundu lem kapulako; kulundu lem kapulako.’ nimba kene na lumbili upili. We naa upili. \v 35 Yambu te-ni ma-koleana yunga kona molupa naa kululi ulu-pulele ambulumba temba kene yu kolupa kene sika molupa kis-sipa mindi pumba. Akiliinga-pe yambu te na numanu monjupa nanga yambale molupa, ‘Yambuma temani kaiéle piliangi.’ nimba enini nimba sipa molumba kene yunu kolupa kene yu kona molupa konjupa mindi puli ulu-pulele sika kanupa liimba. \v 36 ⸤Akili nambimuna nikerye?⸥ Yambu te-ni mana mélema pali yunu liipa nosulka kene yunu mini-kangi pali Pulu Yili naa molumba koleana pupa mindili nomba molupa kis-silkanje méle kanuma-ni yambu kanili nambi-sipa tepa liilkanje? Tepa naa liilkale. \v 37 Yambu te-ni ‘Na mini-kangi pali kona molupu konjupu mindi pambu.’ nimba kene yunga nambulka méle te-ni mini-kangi pali kona molupa konjupa mindi puli ulu-pulele taropu topa liilkaye? Méle te-ni kapula taropu topa naa liimba. \p \v 38 “Nanga yambu mare ulu-pulu-kis teku Pulu Yili munduku kelku méle lupama pali bi paka tonjuku molemele yambuma-kene molku kene pipili kolku niku mele: “Oliu Yesos-nga ungma piliipu liipu, yunu lumbili andupu molemulu mele akili we-yambuma-ni naa piliangi.” niku kene na kiyang niku lumbili andolemele yambuma, enini-kene ulu te penga wendu ombá mele akili nimbu sambu: Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili penga Lapanga tondulu talang puliele kene ⸤mulú-koleana⸥ angkella kake tílima kene ⸤mania⸥ ombá temba kene, we-yambu kanuma mulungína yunga yambuma mokeringa mulungíndu we-yambu mulungíma kanuku kene, yunu ui naa upili ‘Oliu yunga yambuma molemulu mele akili we-yambuma-ni naa piliangi.’ niku pipili kolku mo toku mulungí yambuma yu-ni liipa wekundu kanupa, “Na moliuna naa wai.” nimbáko.” nirim. \c 9 \p \v 1 Yesos yu-ni eninindu ung te wasie nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Eni ya angiliikimilimanga mare ui kulú naa kolangi Pulu Yili yi nuim kingele omba, tondulu mundupa molupa, mélema kene yambuma kene pali nokumba ombá kanungí.” niker.” nirim. \s1 9:2-13 Yesos-nga Kangiele Te-Lupa Au Talurum Temanele \p \v 2 Yesos-ni ⸤yu lumbili andúlimandu aku-sipa nimba sirim kene⸥ penga kóru te omba purum kene Pita mene Jemis mene Jon mene enini liipa memba pupa mulú aima olandupa pulurum tenga ola purum. ‘Oliu-oliuliu mindi molamili.’ nimba enini akuna liipa memba purum. Akuna puring kene enini kanuku molangi yunga kangiele te-lupa-mele tepa angiliirim, \v 3 yu pakurum mulumbalema ena tondulu topa mongma aima takele telemú mele aku-sipa aima kake tirim. Ya ma-koleana yambu te-ni wale-pakuli te sopele-ni lumaye topa kake tenjimba mele kapula mólu. ⸤Yunga méle panjurum-ma kake tirim mele akili aima lakupa tirim.⸥ \v 4 Yunu aku-sipa mulupili, ⸤Juda-yambumanga kórunga-ui muluringli yi auli tale,⸥ Illaija kene Moses-sele okulu Yesos-kene ung nikulu mokeringa angiliiringli kanuring. \p \v 5 Kanu-kene Pita-ni Yesos-ndu nimba mele: “Rapai, oliu ya molkumulale kapula lam. Oliu-ni lku-takaé yupuku takunjamili. Te nunga, te Moses-nga, te Illaija-nga takunjamili.” nirim. \v 6 (Akiliinga-pe nirim mele enini pipili lakuku kuluring kilia yu-ni nimbá mele naa piliipa ungele walu-sipa nirim.) \p \v 7 Kanu-kene kupa te omba enini panda turum kene kupana sukundu ung te wendu omba kene nimba mele: “Yi ili nanga numanu monjuliu Málale. Yu-ni ung nimbáma piliiku liangi.” nirim. \v 8 Pe walsekale, enini mong male-male teku kanuku kene yisele alsuku naa kanuku, Yesos yu-mindi enini-kene mulurum kanuring. \p \v 9 Komungana mania ungí uring kene Yesos-ni enini ung-mani sipa kene nimba mele: “Eni ekupu kanúngi mele akili isili-ui yambu tiluri kepe niku naa sai. Penga mindi, Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili kolupa kene alsupa lomburupa ola molumba kene temanele toku anju sangi. Ui mólu!” nirim. \v 10 Aku-sipa nirim kene enini yunga ungele piliiku liikuliinga ui anju naa niring akiliinga-pe “yunu “kolupu kene alsupu lomburupu ola molumbu.” nikem ung kaniliinga pulele nambulka ulurindu nikem-nje?” niku eni-enini tombulku niring. \p \v 11 Kanu-kene yu lumbili andúlima-ni ⸤yunu sika mulurum mele kanuku kene⸥ yunundu walsiku niku mele: “⸤Pulu Yili-ni ‘oliu nokupa konjupa tepa liimba.’ nimba makó turum yi-nuim Kraisele nu lem⸥ Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjilimele yima-ni “Illaija ⸤alsupa⸥ kumbi-lepa ombá. ⸤Yi-nuim Kraisele pe aelepa ombá.⸥” nilimele akili nambimuna nilimeleye? ⸤Illaija alsupa naa upili nu kórunga urunu mollu kanili.⸥” niring. \p \v 12 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “ “Illaija ⸤alsupa⸥ kumbi-lepa omba kene mélema pali tepa mimi temba.” nilimele kanili sika nilimele. Aku lem Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili kanuku kis piliiku mindili liiku singí mele ⸤Pulu Yili-nga⸥ bukna nambimuna bi turing molemúye? \v 13 Akiliinga-pe ⸤ung akiliinga te kene wasie nimbu siker.⸥ Piliai! Illaija kórunga urum. Yunu urum kene ⸤yi kanuma-ni yu kanuku bi naa siku⸥ ‘yu we-yi te.’ niku piliiku kene ‘yu-kene temulú.’ niku piliiring uluma pali tiring. Yu-kene aku-siku tingí mele ui bukna bi turing molemúko.” nirim. \s1 9:14-29 Yesos-ni Kuru Te Makururum Temanele \p \v 14 ⸤Yesos kene yu lumbili anduli yi yupuku kene⸥ enini yunga lumbili anduli yi wema muluringna yandu oku, yambu aima pulele akuna kakapu teku máku toku muluring kanuring. Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima-ni Yesos lumbili anduli yi wema kene ung niku, ung mare walsiku piliiku muluring kanuringko. \v 15 Yesos urum kene kanuku kene máku toku muluring yambu kanuma suru lakuku niku yu urumna lkisiku oku yunundu “⸤Auliele,⸥ nu okunuye?” niring. \p \v 16 Kanu-kene yu-ni eninindu “Eni ung nambulka ungele tombulku nikimiliye?” nimba walsurum kene \v 17 máku toku muluring yambu kanumanga yi te-ni pundu topa yunundu nimba mele: “Ung-Bo Tunjuliele, nanga kangale kuru te yunga numanuna molemáliinga ung manda naa nilimú akiliinga nu mullu ⸤nimbu piliipu⸥ membu úndu. \v 18 Kurale-ni kangale wale marenga ambulupa kene yu topa mania mundulimú kene keri apapu memba, guma kenu-keru liipa aku telemú. Nu lumbili andúlimandu temani akili topu sipu enini kuru kanili ‘Toku makurangi.’ nimbu mawa tindu akiliinga-pe enini kapula naa tíngi.” nirim. \p \v 19 Aku-sipa nirim-na piliipa kene Yesos-ni yambuma ⸤ung-mura sipa kene⸥ nimba mele: “Ekupu molemele yambuma eni ⸤‘Pulu Yili-ni uluma sika kapula temba.’ niku⸥ tondulu munduku naa piliilimili yambuma, na eni-kene molupu, ena nambi-sili molupu ung-bo tonjupu mani sipu ulu mare liipu ora simbu kene mimi-siku piliingíye? ⸤Na eni-kene enembu tokum.⸥” nimba kene “Na moliuna kangale meku wai.” nirim kene \v 20 kangale yunu mulurumna meku uring. Meku uring kene ⸤kangalenga numanuna mulurum⸥ kurale-ni Yesos kanupa kene kangale topa mania mundurum kene kangale kimbu kima miye mundupa keri apapu mirim. \p \v 21 Aku-sipa tirim-na kanupa kene Yesos-ni kangalenga lapa walsipa nimba mele: “Kangale kuru ili te-kene pulu monjurumuye?” nirim. \p Lapa-ni nimba mele: “Yunu koela anumu-ni mirim kene aku-sipa tirim. \v 22 Ena puleliinga yunu kopari topa tepina topa mundupa, nona topa mundupa telemáliinga nu-ni kapula liiku tapunjuni lem oliu kondu kolkunu liiku tapunjui.” nirim. \p \v 23 Yesos-ni nimba mele: “Nu-ni nambimuna “Kapula liiku tapunjuni mola móluye?” nikinuye? ‘Na-ni nu kapula liipa tapunjumba.’ niku tondulu munduku pilíínu lem uluma pali sika wendu ombá.” nirim. \p \v 24 Yesos-ni aku-sipa nirim piliipa kene kangalenga lapa-ni tondulu nangale topa nimba kene nimba mele: “Na-ni ‘sika nu-ni liiku tapunjuni.’ nimbu piliiker akiliinga-pe ‘Sika’ nimbu piliiker ungele tondulu mundupu ambulumbu mele manda naa tekemaliinga ‘Sika.’ nimbu piliiker mele ‘tondulu pupili.’ nikunu liiku tapunjui.” nirim. \p \v 25 ⸤Kanu-kene⸥ yambuma kanungíndu lkisiku sukundu-sukundu ungí uring kanupa kene Yesos-ni kurale ung-mura sipa kene nimba mele: “Keri pipi sikunu, kum pipi sikunu tellu kurale, kangalenga numanuna oku wendu pukunu, alsuku aima naa okunu mului. Kamu pui!” nirim kene \v 26 kurale-ni kangale tondulu topa mania mundurum kene yunu kimbu kima miye mundurum kene kurale ke nimba yunga numanuna wendu urum. Kanu-kene kangale yunu kolupa lirim mele lirim-na kanuku kene yambu pulele-ni “Yu kulum lem.” niring. \v 27 Akiliinga-pe Yesos-ni yunga kili ambulupa kene yunu ola liirim kene ola angiliirim. \p \v 28 ⸤Kanu-kene Yesos-ni kurale topa makurupa pora sipa kene⸥ lkuna lkundu ⸤yu lumbili andúlima kene wasie⸥ purum kene yu lumbili andúlima enini Yesos kene wasie eni-enini molku kene yunu walsiku piliiku kene niku mele: “Kuru akili oliu-ni nambimuna kapula naa topu makurúmuluye?” niring kene \v 29 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Ulu ili mele temulundu (langi mi panjupu naa nombu) Pulu Yili-kene popu topu mawa temuláli-ni mindi kapula temulú. We kapula naa temulále.” nirim. \s1 9:30-33 Yesos-ni Yu Toku Kunjingí Kolupa Kene Lomburupa Ola Molumba Mele Wale Tale-Sipa Nirim Temanele \p \v 30-31 ⸤Yesos kene yu lumbili andúlima kene⸥ enini kolea akili munduku kelku ⸤yambuma muluring koleama naa puku⸥ kolea Gallalli distrik sumbi-siku oku pungí puring. Akuna pungí puring kene yu lumbili andúlima ung-bo tunjilsiliipa purumeliinga ‘Na lumbili andúlima ung-bo tunjiker mele we-yambuma-ni naa piliangi akiliinga oliu we-yambuma-ni naa kanangi, wasie naa pamili.’ nimba yunu kene yu lumbili andúlima kene eni-enini kiyang niku puring. ⸤Yu-kene penga wendu ombá mele⸥ yu-ni enini ung-bo tunjilsiliipa purum akili i-sipa mele: \p “Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ka siku kene ⸤yu toku kunjingí⸥ yima anju singí kene enini yu toku kunjingí. Kolupa kene kongun yupuku-sipaliinga yunu lomburupa ola molumba.” nirim. \p \v 32 Akiliinga-pe yu-ni nirim ungele piliiku sunduku kene ‘Ung ilinga pulele nambulkanje, naa piliikumulu.’ niring akiliinga-pe “Nambulka niku nikinuye?” niku walsiku piliingíndu pipili kolku naa walsiring. \p \v 33 ⸤Oku kene⸥ kamu Kapeniam taon-na suku uring. \s1 9:33-37 Pulu Yili Yi Nuim King Molupa Nokulemú Yambumanga Yambu Aima Bi Olandupa Molemáliinga Ung Te \p Mulungí lkuna lkundu puku muluring kene Yesos-ni yu lumbili andúlima walsipa piliipa kene nimba mele: “Eni kupulanum-na ung nambulka ung te tombulku nilsiliiku úngiye?” nirim. \v 34 Akiliinga-pe enini ‘Oliunga yi nae aima olandupa molemúye?’ niku tombulku niku kir-kiri liiringeliinga Yesos-ndu enini niring mele niku para singéliinga ⸤pipili kolku mundu-mong teku kene⸥ molku duma liiring. \p \v 35 Kanu-kene Yesos yunu mania molupa kene yu lumbili anduli yi rurepukandu “Na moliuna wai.” nimba kene nimba mele: “Yambu te-ni ‘Yambumanga auliele molumbu.’ nimba kene yunu aima we-yambale molupa yambumanga kongun-kendemande-yambale mulupili.” nirim. \v 36 Aku-sipa nimba kene kangambula kelú te liipa enini muluringna monjupa kene, kangambula akili yu-ni kanglupa kene eninindu nimba mele: \v 37 “Yambu te-ni ‘Na Auliele-nga yambale moliu.’ nimba kangambula ili mele liipa tapunjumba kene yambu kanili-ni aku tembaliinga na liipa tapunjumbako. Na liipa tapunjumba yambale-ni na mendepulu naa liipa tapunjumba. Kangambulale liipa tapunjumbaliinga yambu kanili yu-ni na liipa mundurum yili liipa tapunjumbako.” nirim. \s1 9:38-41 Yesos-ni Nimba Mele: “Oliu-Kene Ele-Tu Naa Molemele Yambuma ‘Oliunga Ele-Lkerame Yambuma.’ Niamili.” Nirim Temanele \p \v 38 ⸤Yesos lumbili anduli yi⸥ Jon-ni Yesos-ndu nimba mele: “Ung-Bo Tunjuliele, oliu kanúmulu, yi te-ni nunga bili lepa walsipa kuru mare yambumanga numanuna mulúngima “Oku wendu pai!” nimba topa makurupa mulúm kanúmulu. Kanupu kene yunu oliu-kene wasie tapú-topu naa andolemuláliinga yundu “Nu aku-sikunu naa ti!” nímulu.” nirim. \p \v 39 Aku nirim-na piliipa kene Yesos-ni yundu ⸤yi kanili-ni tirim ulelendu⸥ nimba mele: “Yambu te-ni nanga bi lepa walsipa ulu-tondulu te tepa kene yu-ni alsupa nondupa nandu ung te kapula nimba kis naa simba akiliinga enini yunundu “Mólu!” naa niai. \v 40 Yambu te oliu-kene ele-tu naa molemú yambale oliunga ele-lkeramale molemú kanili.” ⸤nirim.⸥ \p \v 41 “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Eni no waka lemba kene yambu te-ni ‘Eni yi-nuim Kraisele-nga yambuma molemeláliinga no te nangi kolupu sambu.’ nimba eni te kolupa símu lem, yi-nuim Kraisele-nga kongun tinjingí yambuma yu-ni méle kalomba kene yambu kanili kepe apera naa sipa, yu numanu liipa mundupa méle kalombako.” niker.” nirim. \s1 9:42-50 Oliu Krais-nga Yambuma Kundi Tolemele Uluma Kene, Oliu Ulu-Pulu-Kis Telemulu Uluma Kene, Ulu Akumanga Yesos-ni Ung-Bo Tonjupa Mani Sipa Ung-Eku Turum Temanele \p \v 42 “Yambu te-ni kangambula ilinga ⸤mele yambu⸥ te na ‘Sika’ nimba tondulu mundupa piliilimú kangambulale ‘Ulu-pulu-kisma tipili.’ nimba kundi tombaliinga kangambula kanili-ni tondulu mundupa piliilimú mele mundupa kelepa liipa bulu símu lem ⸤kangambula ui kundi naa tupili⸥ yi kanili ku-mulú aima auli te moku toku numina lenjiku ‘Yu kamu kulupili.’ niku paka toku no-numúna aima mania mundulkemelanje aima kapula. ⸤Aku-siku toku mundulkemela kene yunu kolupa kene penga Pulu Yili-nga kangambula te-ndu ‘Ulu-pulu-kisma tipili.’ nimba kundi kapula naa tolka. Akiliinga-pe yunu aku-siku no-numúna naa toku mundulkemela kene yu yambuma kundi tombaliinga yunu Pulu Yili-kene mong auli te pelkaliinga enini yu no-numúna kapula paka toku mundulkemela.⸥ \p \v 43-44 “Nunga ki-sele-ni ulu-pulu-kis te tímu lem ki akusele kari lekunu wendu mundui. Nu kona mololsiliikunu mindi puni koleana ki-sele naa angiliipili puni kene kapula. Nunga ki tale we angiliipili nu tepi-koleana, \q1 (‘akuna Pulu Yili teku kis-silimele yambumanga koruwama \q2 kulú naa kolupa nolsiliipa mindi pulimú, \q1 tepi toku kumunjui naa kumunjulimele kolea’) \m akuna suku toku mundungí kene kis. \rq Aisaya 66:24\rq* \p \v 45-46 “Mola nunga kimbu-seleni ulu-pulu-kis te tímu lem kimbu akusele kari leku wendu mundui. Nu kona mololsiliikunu mindi puni koleana kimbusele naa angiliipili puni kene kapula. Nunga kimbu tale we angiliipili nu tepi-koleana, \q1 (‘akuna Pulu Yili teku kis-silimele yambumanga koruwama \q2 kulú naa kolupa nolsiliipa mindi pulimú, \q1 tepi toku kumunjui naa kumunjulimele kolea’) \m akuna suku toku mundungí kene kis. \rq Aisaya 66:24\rq* \p \v 47-48 “Mola nunga mongsele-ni méle te kanukunu kene numanale-ni ‘liambuka.’ nikunu piliikunu ulu-pulu-kis te tinu lem mong akusele ukuku wendu mundui. Nu Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana mongsele naa angiliipili puni kene kapula. Mong tale we angiliipili nu tepi-koleana, \q1 ‘akuna Pulu Yili teku kis-silimele yambumanga koruwama \q2 kulú naa kolupa nolsiliipa mindi pulimú, \q1 tepi toku kumunjui naa kumunjulimele kolea’ \m akuna suku toku mundungí kene kis. \rq Aisaya 66:24\rq* \p \v 49 “Yambuma-ni Pulu Yili popu toku kalemele mélema singíndu ‘Pulu Yili-ni kanupa kene ‘Langi kake tílima.’ nimba kanupili.’ niku api-kusa munduku kene silimele aku-siku mele yambuma mulungína tepéle, api-kusa mele, yambuma kene pali wendu ombá. \v 50 Api-kusa méle kaiéle akiliinga-pe yu sungu naa temba kene ‘Yunu alsupa sungu tipili.’ niku ulu te kapula telemeleye? ⸤Api-kusa langimanga mundulimele kene sungu telemú aku-siku⸥ eni api-kusa mele molku yambuma kene anju-yandu numanu tiluna pupili táka-niku molai.” nirim. \c 10 \s1 10:1-12 Yima-ni Eninga Ambuma “Kamu Pai.” Nilimeláliinga Ung Te \p \v 1 Kanu-kene Yesos mulurum koleale mundupa kelepa kolea Judia distrik pupa no Jodan lumbiliipa nekendu purum. Kanu-kene alsuku yambu pulele yu mulurumna oku máku turing kene, taki-taki aku tiring kene yu-ni yambuma ung-bo tonjupa mani sirim mele máku turingima alsupa ung-bo tunjurumko. \p \v 2 Perisi-yi mare yu mulurumna oku ‘Yunu nambulka nimbánje? Nimba kis-simbanje manda lepu piliamili.’ niku yunu walsiku piliiku niku mele: “Yi te-ni yu-yunu piliipa kene yunga ambale “Kamu pui.” nimbá kene kapula temba mola aku temba kene ung-mani te topa pula tombaye?” niring. \p \v 3 Yu-ni anju pundu topa nimba mele: “Moses-ni ulu akilindu ung-mani sipa nambulka nirimye?” nirim. \p \v 4 Enini niku mele: “Moses-ni nimba mele: \q1 “Yi te-ni yunga ambalendu \q2 ‘Kamu pupili.’ nimba makorombandu \q3 ambale “Kamu pui.” nimbá akili \q4 pepá tenga topa ambale sipa kene \q4 yunundu “Kamu pui.” nimba aku tipili.” \m nirim.” niring. \rq Ung-Manima 24:1-4\rq* \p \v 5 Yesos-ni nimba mele: “Moses-ni sika aku-sipa bukna turum akiliinga-pe eni kara puku Pulu Yili-ni ambu-yisele kapula-kapula mulunglí mele ung-mani sirimele liiku su siku naa piliiringeliinga yu-ni “Aku-siku teai.” nirim. \v 6 Akiliinga-pe ui-pulu-pulu Pulu Yili-ni mélema tepa kene \q1 yu-ni yambu tembandu \q2 yili kene ambale kene tirim. \rq Ui-Pulu-Pulu 1:27\rq* \q1 \v 7 ‘Aku-sipa tirimeliinga yi te-ni ambu te liipa kene \q2 yunga anum lapasele mundupa kelepa \q3 yunga ambale kene elsele tiluna tapú-toku pekulu, \q2 \v 8 kangi tiluele mele ⸤molkulu elsengla numanu \q3 tiluna pupili⸥ mulunglí.’ \rq Ui-Pulu-Pulu 2:24\rq* \m Yi te ambu te liilimú kene kangi tiluele mele molembeláliinga elsele alsuku tale mele naa molembele, elsele yambu tiluele mele molembele. \v 9 Yambu tiluele molembele akiliinga Pulu Yili-ni ambu-yi tale ‘Tiluele molangli.’ nilimú ambu-yisele yambu te-ni liiku lupa-lupa naa mundangi. Aku tíngi lem kapula naa temba.” nirim. \p \v 10 Alsuku lkuna lkundu puku muluring kene yu lumbili andúlima-ni Yesos yunundu ung akiliinga pulele walsiku piliiring kene \v 11 yu-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Yi te-ni yunga ui liilimú ambale makurupa “Kamu pui.” nimba kene alsupa ambu te liilimú kene yi akili-ni waperanale tepa, ui liilimú ambale tepa kis-silimú. \v 12 Mola ambu te yunga ui pulimú yili mundupa kelepa wendu pupa yi te pulimú kene ambu akili-ni waperanale telemúko.” nirim. \s1 10:13-16 Yesos-ni Kangambulamandu “Pulu Yili-ni Enini Membu Panjipili.” Nirim Temanele \p \v 13 Kanu-kene yambuma-ni eninga kangambulama ‘Yesos yunga kili-ni ambulupili.’ niku yunu mulurumna meku uring kanuku kene Yesos lumbili andúlima-ni ung-mura siku ⸤“Naa meku wai!”⸥ niring. \v 14 ⸤“Mólu.” niring-na⸥ kanupaliinga Yesos-ni numanu kis panjipa ⸤yu lumbili andúlima⸥ eninindu nimba mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú yambu-talape akili kangambula ima mele molemele akiliinga enini kangambula ima na moliuna wangi pipi siku “Mólu.” naa niai.” ⸤nirim.⸥ \v 15 “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Kangambolama-ni ‘Pulu Yili oliunga yi nuim kingele mulupili.’ niku molemele mele aku-siku naa nilimele yambuma yunga koleana sukundu aima naa pungí, mólu.” niker.” nirim. \v 16 Akili nimba kene yu-ni kangambulama kanglupa yunga kili-ni enini tilu-tilu nimba pengimanga ambulupa enini membu panjipa “Pulu Yili-ni “Eni molku konjangi.” nipili.” nirim. \s1 10:17-31 Yi-Kamako Tenga Temani Te \p \v 17 Kanu-kene Yesos ola angiliipa kolea marenga pumba purum kene yi te yu pumba purumna lkisipa omba yunga kumbi-kerina koporungu langupa yunundu walsipa piliipa kene nimba mele: “Ung-Bo Tunjuliele Yi-Kaiéle, na nambulka ulu te tembu kene na kona molupa konjupa mindi puli ulu-pulele liimbuye?” nirim. \p \v 18 Yesos-ni yunundu nimba mele: “Nu-ni na nambimuna “Kaiéle” nikinuye? Yambu kaí te naa molemú. Pulu Yili mindi kaiéle.” nirim. \p \v 19 ⸤Aku-sipa nimba kene yili-ni walsurumeliinga pundu topa nimba mele:⸥ “Nu ⸤Pulu Yili-nga⸥ ung-manima ⸤Moses-ni piliipa yandu nimba sirim-ma⸥ piliillu. ⸤Ung-mani akuma i-sipa mele⸥: \q1 “Yambu toku naa konjai.” nimba, \q1 “Ambu yi púlima mola yi ambu líílima \q3 yambu lupama kene waperanale naa teai.” nimba, \q1 “Mélema wa naa liai.” nimba, \q1 “Yambuma kot gólu toku naa tenjai.” nimba, \q1 “Yambumanga mélema gólu toku we naa liai.” nimba, \q1 “Aminiali-laniali-kene liiku ai siku, \q3 ung ningí mele piliiku liiku teku molai.” nimba, \m ung-mani akuma sirim molemú kanili.” nirim. \rq Wendu Uring 20:12-16\rq* \p \v 20 Aku nirim-na piliipa kene yi kanili-ni nimba mele: \m “Ung-Bo Tunjuliele, na kang-kene molupuliinga ung-mani akuma pali piliipu liipu tepu mulurundu mele ekupu yandu-yandu tepu-ko moliále.” nirim. \p \v 21 Yesos-ni yunu nem-nemi nimba kanupa numanu monjupa kene yunundu nimba mele: “Papu tellu akiliinga-pe ulu tilu mindi naa tellu. Nu pukunu nunga méle nosulluma pali ku-moni liikunu kene, ku-moni liiníma yambu-korupama moke teku sikunu kene na lumbili ui.” nirim. “Nunga ⸤mána-⸥mélema aku tiní kene mulú-koleana nunga méle lupa-lupa kaí pulele lemba.” nirim. \p \v 22 Yi kanili méle aima lupa-lupa kaí pulele nusurumeliinga Yesos-ni yunundu aku nirim-na piliipa kene yunu kumbi-keri tepa numanu kis panjilsiliipa anju purum. \p \v 23 ⸤Aku tirimeliinga kanupa kene⸥ Yesos topele topa yunga lumbili andúlimandu nimba mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana sukundu pungíndu yambu-kamakoma aima mindili siku sukundu pungí.” nirim. \v 24 Ung akili nirin⸤-na piliiku kene⸥ yu lumbili andúlima-ni mini-wale munduring. Akiliinga-pe Yesos-ni alsupa eninindu nimba mele: “Kangma, Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana sukundu pungíndu yambuma aima mindili siku pungí. \v 25 Kung-kemel akili ⸤kung aima auli te akiliinga-pe⸥ kalé suruli kupulanum-na sukundu pumbandu mindili laye-kolte mele sipa kene pumba. Akiliinga-pe yambu-kamakoma Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana sukundu pungíndu mindili aima lakuku mele siku pungí.” nirim. \p \v 26 ⸤Aku nirim-na piliiku kene⸥ yu lumbili andúlima aima mini-wale munduku suru niku anju-yandu tombulku kene niku mele: “Aku lem penga kamu mindili nolkemela kupulanum-na nae kapula wendu pupa, molupu konjupu mindi pumulú kupulanum-na pumbaye? Te mólunje?” niring. \p \v 27 Yesos-ni enini nem-nemi nimba kanupa kene nimba mele: “Sika yambuma eni-enini kapula mólu, akiliinga-pe Pulu Yili-ni kapula tenjimba. Pulu Yili yu-ni uluma pali kapula telemú. Ulu te yu-ni kapula naa temba te mólu.” nirim. \p \v 28 Yu-ni aku nirim-na piliipa kene Pita-ni yunundu nimba mele: “⸤Pe oliu-kene nambulka ulu te wendu ombáye?⸥ Oliu oliunga mélema pali mundupu kelepu nu lumbili purumulu mele pulimulu kanili.” nirim. \p \v 29 Yesos-ni nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Yambu na numanu monjuku nanga kongun tenjiku temani-kaiéle toku silsiliiku andungíndu eninga lkuma kene, anginipilima kene, kimulupili kene, anupili kene, lapaliima kene kangambulama kene, koleama kene, akuma munduku kelemele yambuma pali \v 30 ya ma-koleana aima méle pulele ola-kilia liiku kene, penga pungí koleana kona molku konjuku mindi puli ulu-pulele liingíko. Ya ma-koleana lkuma kene, anginipili, kimulupili, anupili, kangambulama, koleama kene, akuma pali pulu-kilia ola munduku liingíko; ⸤na numanu naa munjingí yambuma-ni⸥ enini mindili singíko.” niker. \v 31 Akiliinga-pe ekupu auli molemele yambumanga pulele penga ⸤Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokumba koleana⸥ yambu-korupama mulungí; ekupu korupa pupili molemele yambuma penga yambu-aulima mulungí.” nirim. \s1 10:32-34 Yesos-ni Yu Kolupa Kene Lomburupa Ola Molumba Mele Alsupa Wale Yupuku-Sipa Nimba Para Sirim Temanele \p \v 32 Kanu-kene ⸤Yesos kene yu lumbili andúlima kene⸥ enini kolea-auli Jerusallem pungí puring. Yesos kumbi lirimna lumbili andúlima aima numanu pulele liiku mundulsiliiku yunu lumbili puring. We-yambu aeleku lumbili uringma kepe mini-wale munduku mundu-mong telsiliiku puring. \p Yesos-ni ⸤yu lumbili anduli⸥ yi engkaki-rurepukandu ‘na kene oliuliu molamili.’ nimba enini liipa anju memba pupa kene, yu-kene wendu ombá mele alsupa pulu monjupa nimba sipa kene nimba mele: \v 33 “Piliai. Oliu Jerusallem pumulú pukumulu. Akuna pumulú kene Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili yi te-ni ‘Tangi.’ nimba Pulu Yili popu tunjuli yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuli yima kene, liipa simba. Yi kanuma-ni yu kot tenjiku piliiku kene ‘Yu kulupili toku konjangi.’ niku Juda-yi naa molemele yi-lupama liiku singí. \v 34 Kanu-kene yi-lupa kanuma-ni yu ung-taka tonjuku yunga kumbi-kerina lkambe toku yu ka-pulsa-ni toku yu toku kunjingí. Yunu toku kunjingí kene kongun yupuku-sipaliinga lomburupa ola molumba.” nirim. \s1 10:35-45 Jemis Kene Jon-seleni Yesos Mawa Tekululiinga “Nu Mulú-Koleana Pukunu Muluní Kene Olsu Nu-Kene Auli-sele Molambili.” Niringli Temanele \p \v 35 Kanu-kene Seperi-málu Jemis kene Jon-sele elsele Yesos mulurumna okulu kene nikulu mele: “Ung-Bo Tunjuliele, nu-ni ‘Olsu ulu te teani.’ nimbu mawa tembulú okumbulu.” niringli. \v 36 Yu-ni elselendu nimba mele: “Nambulka ulu te ‘na-ni else-kene tenjambu.’ niku nikimbiliye?” nirim. \p \v 37 Elsele-ni pundu toku nikulu mele: “Nu penga nunga kolea tondulu talang púlina ⸤yi nuim kingele molkunu kene, ‘olsu nu-kene wasie yi-nuimima molamili.’ nikunu⸥ ‘olsu te nunga ki-bokundu monjukunu te nunga ki-tarukundu monjani.’ nimbu mawa tekembulu.” niringli. \p \v 38 Yesos-ni elselendu nimba mele: “Mawa tekembele mele else piliikulu naa kongnjukumbele. Na no-mingina no nombále else kapula nunglíye? Mola na no liimbále else kapula liingíye?” nirim. \v 39 Elsele-ni yunundu pundu toku nikulu mele: “Kapula tembulú.” niringli. \p Yu-ni elselendu nimba mele: “Na no-mingina no nombále penga else sika nunglíko. No liimbále penga sika liinglíko. \v 40 Akiliinga-pe na-ni else “Nanga wangu-selenga oku molangli.” nimbále kapula naa temba. ⸤Pulu Yili-ni yunu⸥ akuna mulunglí-sele kórunga makó turum.” nirim. \p \v 41 Jemis Jon-seleni ⸤‘Yesos-nga wangu-selenga molambili.’⸥ nikulu mawa tiringli akili piliiku kene lumbili anduli yi rurepunga tale wema-ni elsele-kene numanu kis piliiring. \p \v 42 Kanu-kene Yesos-ni lombili andúlimandu “Wai.” nimba kene, eninindu nimba mele: “Oliu Juda-yambumanga ulsukundu molemele yambu-talapemanga yi-nuimima eninga yambuma tondulu munduku nokuku kongun tondulu púlima taki-taki liiku silimele. Yi bi molemú yima eninga yambuma ‘Mindili nangi.’ niku lakuku nokolemele. ⸤Yambuma-ni eninga yi-nuimimanga ungma liiku su singí kupulanum te naa lelemú akili⸥ eni piliilimili. \v 43 Akiliinga-pe ⸤we-yambumanga yi-nuimima-ni eninga yambuma tondulu munduku nokolemele mele na lumbili anduli yima⸥ eni-enini aku-siku anju-yandu naa teangi. Eninga yi te ‘Na bi ola mulupili. Na yi-auliele molambu.’ nimbá yili eninga kongun tinjili yili mulupili. \v 44 ‘Na eninga yi-nuimele molupu eni nokambu.’ nimbá yili eninga pali kongun kendemande tinjili yili mulupili. \v 45 Aku-sipako, Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili kepe ‘Yambumanga yi-auliele molupu eni nokambu. Eni nanga kongun-kendemande-yambuma molangi.’ nimba naa urum. ‘Yambumanga kongun-kendemande-yili molupu, eni tepu liipu, ulu-pulu-kismani enini ka sipa nokulemú mele naa nokopili kapula molku konjangi akiliinga na yambu puleliinga nimbu pundu tonjupu nanga kangiele sipu, alko topu kolunjambu.’ nimba urum.” nirim. \s1 10:46-52 Yesos-ni Mong Kis Lirim Yi Te Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 46 Kanu-kene Yesos kene yunga lumbili andúlima kene enini kolea-auli Jeriko uring. Oku kene enini kene we-yambu pulele kene Jeriko munduku kelku pungí puring kene mong kis lirim yi te, yunga bili Ba-Timias, (akiliinga pulele Timias-málu), kupulanum alsena molupa yambuma “Ku-moni sai.” nimba mawa tirim. \p \v 47 Kolea Nasaret yi Yesos omba purum akili piliipa kene mong kis lirim yili yu-ni pulu monjupa tondulu nangale topa walsipa kene nimba mele: “Yesos, ⸤yi nuim king⸥ Depit-ni kalupa liirim yili, na kondu kului!” nirim. \p \v 48 Yambu pulele-ni yunu ung-mura siku “Nu ung naa nikunu táka-niku mului!” niring. \p Akiliinga-pe yu-ni aima tondulu nangale topa walsipa kene nimba mele: “Depit-ni kalupa liirim yili, na kondu kului!” nirim. \p \v 49 Yesos we angiliipa kene “Yunu upili niai.” nirim. \p Aku-sipa nirimeliinga enini mong kis lirim yili walsiku kene niku mele: “Yu-ni “Nu ui.” nikem-na numanu waengu sikunu ola angiliikunu oku pui.” niring. \v 50 Yunu lkisipa wale-pakuli olandu pakurumele posupa nosupa ola angiliipa Yesos mulurumna urum. \p \v 51 Yesos-ni yunundu nimba mele: “Na-ni nu nambulka tenjambu niku piliikunuye?” nirim kene mong kis lirim yili-ni nimba mele: “Raponai, na mongale-ni mélema kanambu nanga mongsele teku kaí tenjani.” nirim. \p \v 52 Yesos-ni nimba mele: “‘Na-ni nunga mongsele kapula tenjimbu.’ niku pilííneliinga nunga mongsele kaí lekemeliinga pui.” nirim. Yesos-ni aku nirim kene yunga mongsele enaliinga kaí lirim, mélema kanupa kene, Yesos purum kupulanum-na lumbili purum. \ms1 Kolomong-Auli 11-16 Yesos Mindili Nomba Kolupa Kene, Lomburupa Ola Molupa Mulú-Koleana Kelepa Purum Temanele \s1 11:1-11 Yi Nuim King Te Kolea Tenga Suku Pumba Purum Kene Tiring Mele Yesos Jerusallem Sukundu Pumba Purum Kene Aku-Siku Tiring Temanele \c 11 \p \v 1 ⸤Yesos kene yu lumbili andúlima kene⸥ enini kolea-auli Jerusallem nondupa oku, ma-pangi te ‘Ma-Pangi Unji-Ollip Punie’ nili akuna kolea-kelú tale, Betepas kene Betani kene akuselenga uring. Kanu-kene Yesos-ni yu lumbili anduli yi tale liipa mundupa, \v 2 elselendu nimba mele: “Ne kolea-kelú kanukumbele akuna pukulu kene kung-dongki walú te, yambu te yunga bulu-mingina ui wale te kepe naa molku anduringele ka teku panjingéle nena sukundu molumba kanunglí, akili puku posukulu yandu meku wangli pale. \v 3 Pusinglí tekulu mulunglí kene yambu te-ni elsendu “Akili nambimuna tekembeleye?” nim lem else-ni i-siku niangli: “Auliele yunu-ni ‘Kung-dongkele mipili.’ nimu-na ombu liikimbulu. Yunu dongki-walále alsupa nondupa yandu liipa mundumba.” niale.” nimba elsele liipa mundurum. \p \v 4 Liipa mundurum yisele pukulu, kung-dongki walú te, lku-keri-puluna ka teku panjiringele kanukulu kene kung kanili puku posiku liiringli. Aku-siku tinglí tiringli kanuku kene \v 5 akuna muluring yambu mare-ni elselendu “Kung-dongki walále nambimuna posukimbiliye?” niku walsiring kene \v 6 elsele-ni, Yesos-ni ‘i-siku i-siku niale.’ nirim mele niringli kene “Kapula, ⸤dongki-walále⸥ meku pale.” niring. \p \v 7 Kanu-kene elsele-ni kung-dongki walále Yesos mulurumna meku okulu kene, elsengla mulumbalema posukulu, dongkeliinga bulu-mingina ola pauwa tunjuringli kene Yesos kanuna ola mulurum. \v 8 Yambu pulele-ni eninga mulumbalema posuku yu ombá kupulanum-na pauwa tolsiliiku puku, mare-ni unji-yala puniena puku yala-gomú languku liiku yu ombá kupulanum-na pauwa tolsiliiku puring. \v 9 Kumbi-leku puring yambuma-ni kepe aeleku puring yambuma-ni kepe unji ambululiiku puku kene niku mele: \q1 “‘Yunga bili ola mulupili.’ niamili. \q1 ‘Pulu Yi Yawe-ni liipa mundurum-na \q2 yunga kongunale tenjimba okum yili \q3 molupa kunjupili!’ \rq Konana 118:25-26\rq* \q1 \v 10 Oliunga anda-kolepa yi nuim king Depit⸤-ni \q3 kalupa liirim yili⸥ \q2 yi nuim king molumba tekem yili \q3 Pulu Yili-ni tepa konjupa \q4 ‘Yunu tondulu pupili.’ nipili. \q1 Mulú-koleana ola yunga bili ola pípili!” \m nilsiliiku puring. \p \v 11 Kanu-kene Yesos Jerusallem sukundu pupa kene Pulu Yili popu toku kaluring lku-tembolluna sukundu pupa akuna ⸤teku muluring uluma⸥ pali kanurum, akiliinga-pe kolea kalá turum kilia kanupa kene ⸤‘Isili-ui ulu te naa teambu.’ nimba⸥ yu lumbili anduli yi rurepu kene ⸤Jerusallem⸥ ulsukundu puku, kolea-kelú Betani ⸤pingí⸥ puring. \s1 11:12-14,20-26 Yesos-ni Unji-Pik Te Ung-Mura Sirim Kene Kulurum Temanele \p \v 12 Ipulam-ui ⸤Jerusallem nondupa lirim⸥ kolea-kelú Betani munduku kelku kene ⸤kelku Jerusallem pungí puring kene⸥ Yesos yunu engle turum. \v 13 Kanu-kene unji-pik te gomú tepa angiliirimele sulu tepa kanupa kene ‘Mong te túmunje.’ nimba nondupa pupa kanurum akiliinga-pe, pik-mong tuli kaliimbele ui wendu naa urumeliinga unji-mong te topa naa pirim, gomú mindi tirim kanurum. \v 14 ⸤Gomú mindi tirim-na⸥ kanupa kene “Nu alsukunu yambuma-ni nungí mong te naa tani!” nirim. Aku nirimele yu lumbili andúlima-ni piliiring. \s1 11:(11),15-18 Lku-Tembolluna Méle Taropu Toku Ku-Moni Liiku Muluring Yima Yesos-ni Topa Makururum Temanele \p \v 15 Jerusallem kamu uring kene Yesos yunu Pulu Yili popu toku kaluring lku-tembolluna ⸤“Juda-yambu naa molemele yambuma ‘Pulu Yili popu tamili.’ niku máku tolemele kolea” niring akuna⸥ suku pupa kanupa kene akuna mélema maket teku muluring yambuma kene, mélema taropu toku liiku muluring yambuma kene, akuma kanupa kene enini pali topa makurupa, ku-moni lupa-lupama koki teku anju siring yambumanga poluma kene, kera-waembonu maket teku mania muluring poluma kene, topa kongndupa bulu-bale sipa kene, \v 16 yambumandu nimba mele: “Yambuma méle maket kolea tenga tingí pungíndu lku-temboll palana naa pai. ⸤Bulkundu anwali teku pai.⸥” nirim. \p \v 17 Enini mani sipa kene nimba mele: “Pulu Yili-nga bukna ung te i-sipa nilimú: \q1 ‘Yambuma-ni nanga lkulindu \q2 “Koleamanga pali yambu-talapema-ni \q1 Pulu Yili-kene popu topu ung nilimulu lkuli.” ningí.’ \m ung kanili eni naa piliilimiliye? \rq Asaya 56:7\rq* \m Ung aku-sipa molemú akiliinga-pe eni lku ili \q1 ‘wa nolemele yambuma mo toku molemele lkuli’ \m mele niku piliiku kene aku-siku telemele.” nirim. \rq Jeremaya 7:11\rq* \p \v 18 Yesos-ni akili nirim-na piliiku kene Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, enini yu toku kunjingí kupulanum te kururing. We-yambuma yu-ni mani sipa ung-bo tunjurum mele piliiku kene mini-wale munduring-na kanuku kene Juda-yambumanga yi-auli kanuma-ni yu-kene mundu-mong tenjiku yu toku kunjingí kupulanum te kururing. \b \p \v 19 Penga ipinjali, kolea kalá tomba tirim kene kolea-auli ⸤Jerusallem⸥ ulsukundu pupa ⸤tenga-lupa pemba purum⸥. \s1 11:20-26 (ilinga 11:12-14 kanui) \p \v 20 Ipulele-ui, ⸤unji-pik angiliirim koleana⸥ oku puku kene unji-pik kanili kamu pulu pali kulurum kanuring. \v 21 Aku-sipa tirim mele Pita-ni kanupa kene ⸤Yesos-ni unjelendu bonongukundu nirim akili⸥ kelepa piliipa kene yunundu nimba mele: “Rapai, kána! Unji-pik ili nu-ni ⸤bonongu⸥ ung-mura sinu unji kanili ⸤walsekale⸥ kulum.” nirim. \p \v 22 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Pulu Yili-ni nanga ungele sika piliimba⸤liinga nimbú mele ‘Aima sika wendu ombá.’ niku⸥ tondulu munduku piliai. \v 23 Na-ni eni aima sika nimbu siker: “Yambu te-ni ‘na-ni nimbú mele aima sika wendu ombá.’ nimba numanu tale tepa naa pípili ne ma-pangielendu “Ungú tokunu numú-kusana sukundu pui!” nimbá kene yunu nimbá mele aima sika wendu ombá.” niker. \v 24 Akiliinga eni i-sipu nimbu sambu: “‘Oliu ⸤Pulu Yili-ni aima sika liipa tapunjumbaliinga ‘Teamili.’ nimulú mele sika kapula aku-sipu temulú.’ mola ‘Nimulú kene sika aku-sipa wendu ombá.’ niku⸥ tondulu munduku piliiku kene Pulu Yili-kene popu toku ung niku mawa tingí mele pali Pulu Yili-ni sika tenjimbaliinga ulu kanuma sika wendu ombá.” niker.” nirim. \p \v 25 “‘Ulu-pulu-kis tímuluma oliunga Lapa mulú-koleana molemále-ni ‘We mania pupili, kanupu konde tenjambu.’ nipili.’ niku, ⸤Pulu Yili⸥ yunu-kene popu toku ung niku angiliiku kene yambuma-ni eni teku kis-singéliinga numanu kis panjiku mulungí uluma ‘We mania pupili. Kanupu konde tenjamili.’ niangiko. \v 26 (Akiliinga-pe yambuma-ni eni teku kis-singí uluma ‘We mania pupili.’ niku kanuku konde naa tinjíng lem eninga Lapa mulú-koleana molemále-ni kepe eni ulu-pulu-kis tingíma ‘Mania pupili.’ naa-ko nimba kanupa konde naa-ko tenjimba.)” nirim. \s1 11:27-33 Yesos Namba Sirimeliinga Tombulku Niring Temanele \p \v 27 Jerusallem alsuku uring kene Yesos yunu lku-temboll lku-suku andurum kene yi mare, Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, Juda-yambumanga tápu-yima kene, \v 28 enini oku yunu walsiku piliiku kene niku mele: “Nu namba nambulka nambale liikunu kene kongun ili telluye? Nae-ni kongun ili ‘Ti-pui.’ nimba nu nambale sipa liipa mundurumye?” niring. \p \v 29 Yesos-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Na-ni eni ung te walsipu piliambuko. Pe na-ni eni walsimbu mele eni na sumbi-siku pundu toku níngi lem ‘Na kongun ili teambu.’ nimba namba sirimeliinga pulele eni nimbu simbuko. \v 30 ⸤Na-ni i-sipu eni walsiker:⸥ Ui ⸤No-Liinjili⸥ Jon omba yambuma no liinjirim kene yunu mulú-koleana ⸤molemú yilinga⸥ kongunale tenjimbandu yambuma no liinjirim mola ya mana-yambumanga kongunale tenjimbandu yambuma no liinjirimuye? ⸤Nae-ni “Ti.” nirim-na tirimuye?⸥ Niku sai.” nirim. \p \v 31 ⸤Yu-ni aku-sipa walsurum mele piliiku kene⸥ eni-enini tombulku kene niku mele: “Yu-ni walsikim mele oliu-ni pundu topu, ‘⸤Jon⸥ yunu mulú-koleana ⸤molemú yilinga kongunale tenjimbandu yambuma no liinjirim⸥.’ nímulu lem yu-ni oliundu nimba mele: ‘Aku lem eni Jon-ni nirim ungele nambimuna ‘Ung ili sika.’ niku naa piliiku liiringiye?’ nimbá. \v 32 Mola oliu-ni nimbu mele: ‘Yu mana-yambumanga ⸤kongunale tenjimbandu yambuma no liinjirim⸥.’ nímulu lem “We-yambuma-ni oliu tungínje.” niku aku-siku ningíndu mundu-mong tiring. We-yambuma-ni ‘⸤No-Liinjili⸥ Jon yu aima sika Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba, nimba sirimu ungma piliipa yambuma nimba sirim yi te mulurum.’ niku piliilimili akiliinga oliu nambi-temulúnje?” niku enini aku-siku tombulku niring. \p \v 33 ⸤Eni-enini aku-siku anju-yandu tombulku niku kene⸥ , Yesos-ndu pundu toku niku mele: “⸤Nu-ni walsikenu mele⸥ oliu naa piliikumulu.” niring. \p Aku-siku niring-na piliipa kene Yesos-ni eninindu nimba mele: “Kapula. ⸤Na-ni eni walsiker ungeliinga ung te pundu toku naa nikimilieliinga⸥ eni na walsikimili ungeliinga ung te pundu topu, nandu kongun ili ‘Ti-pui.’ nimba na liipa mundupa namba sirim yilinga bili eni naa nimbu simbuko.” nirim. \c 12 \s1 12:1-12 Unji-Waen Punie Nukuring Yi-Kismanga Ung-Ekale \p \v 1 Walse Yesos-ni ⸤Juda-yambumanga yi-aulimandu⸥ ung-ekuma enini topa simbandu ung-eku te i-sipa turum: \p “Yi te-ni unji-waen punie tepa kene pala tirim. Unji-waen-mong kambiliipa nami-nami sipa no-waen monjumbandu puniena sukundu luikolu te ukupa tepa mimi tepa kene, penga punie nukungí lku-takaé te polu kulupa ola takurum. Yi mare kanupa liipa kene eninindu nimba mele: “Nanga puniele tápu tenjiku unji-monguma lkeku nokunjangi. Penga waen-mong polu tomba kene monguma moke tepu, kongun tinjingí méle-mare eni liangi, méle-mare na liambu.” nimba punie kanili enini sipa kene yu kolea ⸤sulu⸥ tenga pupa mulurum. \p \v 2 Kanu-kene penga waen-mong polu tomba tirim kene punie pulu yili-ni yunga kendemande-yi te liipa mundupa “Nanga waen-mongma sangi pukunu liiku menjiku wani pui.” nimba punie nukuring yima muluringna liipa mundurum. \v 3 Akiliinga-pe kendemande-yili ⸤urum kene⸥ punie nukuli yima-ni yunu ambolku liiku kimbulú-ni toku waen-mong mare naa siku “Anju we pui.” niku liiku munduring. \p \v 4 Alsupa punie pulu yili-ni kendemande-yi te liipa ⸤“Nanga waen-mongma liinji-pui.” nimba liipa⸥ mundurum. Akiliinga-pe yunu ⸤urum kene⸥ punie nukuli yima-ni yunu ambolku liiku kene toku pengale toku siku yunu teku kis-singíndu ‘Pipili kulupili.’ niku ulu kis mare tiring. \p \v 5 Alsupa punie pulu yili-ni kendemande-yi te liipa mundurum kene enini yunu toku kunjuring. Alsupa kendemande-yi mare pulele wasie liipa mundurum, akumanga mare wale pulele kimbulú-ni lakuku toku, mare toku kunjuring. \p \v 6 Kanu-kene punie pulu yili yunga yi tiluele mindi mulurum, yunga málale, yunu numanu munjurum kangale. Yu-ni ⸤numanale-ni piliipa kene⸥ ‘ ‘Nanga kangale’ niku pipili kolku liiku ai siku, yu waen-mong mare singí.’ nimba piliipaliinga yunga málale kamu liipa mundurumko. \v 7 Akiliinga-pe punie nukuli yima-ni punie pulu yilinga málale ombá urum kanuku kene eni-enini niku mele: “Andi okum yili penga lapanga moya-méle simbama liimba yili okum. Yu topu konjupu punie ili oliu kamu liamili.” niku kene \v 8 enini yunu ambolku liiku toku konjuku ⸤yunga ónale⸥ puniena toku ulsukundu munduring.” ⸤nimba Yesos-ni nirim.⸥ \p \v 9 ⸤Yesos-ni ung-eku akili topa pora simbandu Juda-yambumanga yi-auli kanumandu walsipa kene nimba mele:⸥ \p “Punie nukuli yima-ni aku-siku tiringeliinga penga punie pulu yili-ni enini-kene nambulka ulu te tembaye? Yu omba yi kis kanuma topa konjupa kene ‘Yi mare-ni lupa puniele nokunjangi.’ nimba liipa simba.” ⸤nirim.⸥ \p \v 10 ⸤Yesos-ni Pulu Yili-nga Juda-yambuma nukuring yima-ni yunu toku kunjingí mele piliipa kene eninindu nimba mele:⸥ “Pulu Yili-nga bukna sukundu ung-mani te kanuku naa piliilimiliye? ⸤Ung akili i-sipa mele:⸥ \q1 ‘Lku takuring yima-ni ku-mulú te kanuku kis piliiku \q3 toku munduku kiliring ku-mulú kanili \q2 ekupu alsupa lku-paka-sum mele \q3 lku tepa tondulu munduli ku-mulú auli kaiéle.’ \q1 \v 11 ‘Auliele-ni ulu akili tirimele \q3 oliu-ni kanupu aima kaí piliilimulu.’ \rq Konana 118:22,23\rq* \m nimba molemú kanili.” nirim. \p \v 12 ⸤Juda-yambumanga yi-auli kanuma⸥ Yesos ung-eku turum kanili piliiku kene enini yunu toku kunjingí teku muluring akili yu-ni nirim piliiku kene enini yu ka singí tiring akiliinga-pe yi-auli kanuma-ni we-yambuma mundu-mong tenjikuliinga yu liiku ka naa siring. Yunu munduku kelku puring. \s1 12:13-17 “Gapman Ku-Moni-Takis Tamili Mola Móluye?” Niku Yesos Walsiku Piliiring Temanele \p \v 13 Penga walse ⸤Juda-yambumanga yi-aulima-ni⸥ Perisi-yi mare kene yi nuim king Erot-nga talapena yi mare kene liiku máku toku, “‘Yesos-ni ung te nimba kis-sipili. Nimba kis-simba kene yunu tepu kis-samili.’ niku i-siku yundu niangi.” niku Yesos mulurumna liiku munduring. \v 14 Liiku munduring yima-ni Yesos mulurumna oku yunundu niku mele: \p “Ung-Bo Tunjuliele, oliu piliilimulu, ‘Nu-ni ung-sikama mindi nikunu, nu yambu tiluringa kepe numanu kimbu naa sikunu, yambuma mundu-mong naa tenjiku eninindu pali ung tilu-siku nikunu sikunu, Pulu Yili-ni “Teai.” nilimú uluma aima sika-ungma mani siku ung-bo tonjukunu, aku-siku tellu.’ nimbu piliilimulu. ⸤Aku-siku tekunu molláliinga nu nambulka niku piliikunuye?⸥ Oliu-ni Rom-Gapman-Yi Aima Auli Kumbina Sisale ku-moni-takis túmulu lem kapula mola móluye? Yunu ⸤ku-takis⸥ simulú mola naa simulúye? Pulu Yili-ni akilindu ung-mani sirim ung-manele nambulka nimba pelemúye? Nikunu si.” niring. \p \v 15 Akiliinga-pe Yesos-ni enini topele-mapele tuli yima molemele mele piliipa kene eninindu nimba mele: “‘Yu-ni nimba kis-sipili.’ niku nambimuna na manda leku gólu toku walsikimiliye? ⸤Ku-takis tolemele⸥ ku-mong te kanambu, meku oku sai.” nirim kene \v 16 enini yu mulurumna te meku oku yu siring. \p Kanu-kene Yesos-ni eninindu nimba mele: “Ku-moni ilinga naenga kumbi-kerale kene bili kene molemúye?” nirim. Enini yunundu niku mele: “Rom-Gapman-Yi Aima Auli Kumbina Sisale-nga kumbi-kerale kene bili kene molemú.” niring. \p \v 17 Kanu-kene yu-ni eninindu nimba mele: “⸤Ku-monele Sisale-nga⸥ akiliinga Sisale-nga mélema Sisale yunu siku, Pulu Yili-nga mélema Pulu Yili yunu sai.” nirim. \p Yu-ni aku-sipa ⸤aima sumbi-sipa⸥ nirim mele akili piliiku kene ⸤‘Yu aima piliipa kungnjuli pelemú yili lam.’ niku piliiku kene⸥ numanu pulele liiku munduring. \s1 12:18-27 “Yambu Kolemelema Lomburuku Ola Molku Kene Alsuku Nambi-Tingínje?” Niku Yesos Walsiku Piliiring Temanele \p \v 18 ⸤Yi kanuma Yesos kene ku-moni-takis tuli ungele niku pora siring kene⸥ penga Sadusi-yi mare Yesos mulurumna uring. Sadusi-yima enini ‘Pulu Yili-ni kolemele yambuma penga topa naa makinjimba, lomburuku ola naa mulungí.’ niku piliiku muluring talapele. Sadusi-yi akuma oku Yesos walsiku piliiku kene niku mele: \v 19 “Ung-Bo Tunjuliele, ⸤Pulu Yili-nga ung-manima oliu sirim yi⸥ Moses-ni ⸤“Teai!” nimba⸥ ung-mani sipa kene nimba mele: \q1 “Ambu liimba yi te-ni kangambula naa memba kene \q3 ambale we mulupili yili kolumba kene \q4 yi kanili yunga angin molumbále-ni \q2 yunga ambu-wayele liipa \q3 angin liipa tapunjupa kangambula minjipili.” \m nirim aku-sipa nimba bukna turum molemú \rq Ung-Manima 25:5\rq* \m kanili. \v 20 ⸤Ung-mani kaniliinga ulu te oliunga yi mare-kene wendu urum mele nu walsipu piliamili.⸥ \p “Anginipili-yi angere yupuku-guli muluring. Komale ambu liipa kangambula te naa memba kene we kulurum. \m \v 21 ⸤Kangambula te naa mulupili we kulurum kene⸥ yunga anginu bulkundele-ni ⸤yunga angin kulurumeliinga kangambula ‘Menjambu.’ nimba⸥ ambu-wayele kelepa liirim. Yunu kangambula te naa-ko menjipa kene yunu we kulurumko. \m Yunga angin bulkundele-ni ambu kanili liirimko akiliinga-pe yunu kepe we kulurumko. \m \v 22 Aku telsiliiku puku kene yi angere yupuku-guli pali kangambula tilu kepe naa-ko meku kene kolku pora siring kene akeleale kamu we kulurumko. \m Penga ambale yunu kulurumko. \v 23 Akiliinga, kolemele yambuma penga lomburuku ola mulungí kene ambu kanili yi angere yupuku-guli-ni pali ya ma-koleana liiringeliinga ambale yu yi aima naenga min molumbaye?” niring. \p \v 24 Yesos-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Eni Pulu Yili-nga bukna ung molemúma kene, Pulu Yili-kene tondulu pelemú mele kene, naa piliiku lu liilimeláliinga ⸤yambuma penga tengélendu nikimili mele piliiku sunduku gólu tokomele⸥. \v 25 Lomburuku ola mulungí yambumanga yima-ni ambu naa liiku, ambuma yi naa puku, aku-siku aima naa tingí. Mulú-koleana angkellama molemele mele aku-siku mulungí. ⸤Angkellama-ni mana-yambuma telemele mele naa telemele kanili.⸥ Aku tingéliinga ⸤‘Eni Pulu Yili-nga ungele piliiku sunduku lawa telemele.’ niker⸥. \p \v 26 “Akiliinga-pe ⸤eni Sadusi-yima-ni⸥ ‘Kolemele yambuma lomburuku ola naa mulungí.’ niku piliilimeláliinga ung te niambuko. Moses unji walú tenga ⸤tepi nomba pirim tepéle-ni unjele naa nurum kanupa kene⸥ akuna Pulu Yili-nga ung te wendu omba Moses-ndu ung te nirim temanele eni naa kanuku piliilimiliye? Pulu Yili-ni Moses-ndu nimba mele: \q1 “Na Eprayam kene Aisak kene Jekop kene \q3 eninga Pulu Yili moliu.” nirim. \rq Wendu Uring 3:6\rq* \m Pulu Yili-nga bukna Moses-ni turum ung molemú akili naa kanuku piliilimiliye? ⸤‘Eninga Pulu Yili mulurundu.’ naa nirim. ‘Eninga Pulu Yili moliu.’ nirim kanili.⸥ \v 27 Pulu Yili yu kululi yambumanga Pulu Yili mólu; yu kona mululi yambumanga Pulu Yili. Aku-siku ung piliiku sunduku kene eni lu liilimele.” nirim. \s1 12:28-34 Pulu Yili-ni ⸤“Teai.” nimba⸥ Ung-Mani Sirim Ung-Manimanga Tale Olandupaliinga Temanele \p \v 28 ⸤Sadusi-yima kene Yesos kene⸥ aku-siku tombulku niku molangi Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliipa ung-bo tunjurum yi te omba enini anju-yandu tombulku niku muluringna omba piliirim. Enini ung mare Yesos-ndu walsiku piliiring ungeliinga yu-ni anju pundu topa nimba kunjurum mele piliipa kene ung-manimanga puluma piliirim yili-ni Yesos-ndu walsipa piliipa kene nimba mele: “Pulu Yili-ni ⸤“Teai!” nimba⸥ ung-mani sirim pelemúmanga pali nambulka ung-manele aima olandupaye?” nirim. \p \v 29 Yesos-ni pundu topa nimba mele: \m “Ung-mani olandupale i-sipa: \q1 ‘Isrel-yambuma, piliai! \q1 Auli Yawe oliunga Pulu Yili yunu mindi \q2 Auli tiluele molemú, te lupa mólu. \q1 \v 30 Eninga numanuma kene, \q2 eninga minima kene, \q3 eninga piliipa kungnjúlima kene, \q4 eninga tonduluma kene, \q1 akuma-ni Auli Yawe eninga Pulu Yili mindi \q2 tondulu munduku numanu monjai.’ \rq Ung-Manima 6:4-5\rq* \m nimba, ung-mani aima olandupale aku-sipa ⸤nimba⸥ molemú. \m \v 31 Ung-mani tale-sipale i-sipa: \q1 ‘Eni-enini lupa-lupa numanu monjuku \q3 eninga kangiele eni-enini \q4 kondu kolku nokolemele mele \q2 aku-sikuko pulu lelemú yambuma \q3 numanu monjuku nokuku molangi.’ \rq LLipai 19:18\rq* \m nimba molemú. Ung-mani akuselenga olakundu te aima naa molemú, mólu.” nirim. \p \v 32 ⸤Yesos-ni aku-sipa nirim piliipa kene⸥ yili-ni yunundu nimba mele: “Ung-Bo Tunjuliele, kapula nikinele. Nu-ni nikunu mele: “Pulu Yili tiluele mindi molemú. We te lupa naa molemú. Yu-yunu mindi molemú.” nikinele aima sika nikinu. \q1 \v 33 ‘Yunu numanu munjingíndu \q2 eninga numanuma kene, \q3 eninga piliipa kungnjúlima kene, \q4 eninga tonduluma kene, \q2 akuma-ni ⸤Auliele eninga Pulu Yili⸥ mindi \q3 tondulu munduku numanu monjai.’ \m nimba molemú ung-manele kene \q1 ‘Eni-eninga kangima eni-enini kondu kolemele mele \q3 yambu pulu lelemúma aku-siku kondu kolangi.’ \m nimba molemú ung-manele kene, ung-mani akusele temulú kene olandupa; Pulu Yili kungma kene mélema popu topu kalupu “Ili nu siker.” nilimulu akili mania-kilia.” nirim. \p \v 34 Yu-ni pundu topa nimba kunjurum mele akili piliipa kene Yesos-ni yunundu nimba mele: “Nu numanu piliikunu molláliinga Pulu Yili-ni yi nuim king molupa nokulemú yambu-talapena sukundu nondupa puni tekenu lem.” nirim. \p Kanu-kene ⸤Yesos-ndu walsiku piliiring ungma pali yu-ni pundu topa anju nimba kunjurum piliiku kene⸥ alsuku yunu ung te walsiku piliingéliinga pipili kolku mundu-mong teku kene naa walsiring. \s1 12:35-37 Yesos-ni “Yi-nuim Kraisele Naenga Málaleye?” Nimba Walsurum Temanele \p \v 35 Yesos ⸤Pulu Yili popu toku kaluring⸥ lku-tembolluna sukundu yambuma ung-bo tonjupa mani sipa mulurum. Mani sipa molupa kene ung te nimba mele: “Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuli yima-ni niku mele: “Pulu Yili-ni “Enini nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” nimba ui makó turum yi-nuim Kraisele ⸤yi nuim king⸥ Depit-ni kalupa liimba yili molumba.” nilimele akili nambimuna “Yunu Depit-ni kalupa liimba yili molumba.” nilimeleye? \v 36 ⸤Aku-siku nilimele yima-ni⸥ Depit yu-ni yunu ⸤yi kanilindu nirim mele naa piliilimilinje.⸥ Mini Kake Tiliele Depit-nga numanuna mulurum kene Depit yu-ni ⸤yi Kraisele molumba mele⸥ nimba mele: \q1 “Auli ⸤Pulu Yi Yawe-ni⸥ \q3 nanga Auliele-ndu nimba mele: \q1 “‘Nunga ele-túma nu-ni nokani.’ nimbu, \q3 pe enini topu mania mundunjumbu akiliinga \q4 isili-ui nu ⸤na kene wasie tapú topulu \q3 yi-nuimsele molupulu mélema nokambili⸥ \q2 nanga ki-bokundu oku molui.” nirim.” \rq Konana 110:1\rq* \m nimba Depit-ni nirim kanili. \v 37 Depit-ni ⸤yi-nuim Kraisele⸥ yunundu “Nu nanga Auliele.” nirim. Pe eni “Yunu Depit-ni kalupa liimba yili ⸤mindi⸥ molumba.” nambi-siku piliiku kene nilimeleye?” nirim. \p We-yambu pulele máku toku muluringma Yesos-ni nirim ungma piliiku kene numanu lakuku siku piliiku muluring. \s1 12:38-40 Ung-Manima Piliiku Ung-Bo Tonjuku Mani Siring Yima-ni Teku Kis-Siring Ulumanga Ung Te \p \v 38 Yesos-ni ung-bo tonjupa mani sipa molupa kene ⸤lip-lipi topa⸥ ung te nimba mele: \p “Eni Pulu Yili-ni ⸤“Teai!” nimba sirim⸥ ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuli yima mimi-siku kanuku ⸤enini telemele mele manda leku naa teku⸥ molai. ⸤‘Yambuma-ni oliu kanuku “Yi kaíma” niangi.’ niku⸥ yi kanuma-ni wale-pakuli aima sulu kaíma, ⸤yi-nuimima pakolemele mele,⸥ pakuku andolemele. Yambuma máku toku molemele koleamanga mong-keng leku andungí kene ‘We-yambuma-ni oliu kape niangi.’ niku piliiku kene numanu silsiliiku anduku molemeleko. \v 39 Yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliilimili lkumanga lkundu puku kene mania mulungíndu yi aulima molemele polu kaí akuna kumbina puku polu akuna numanu siku molemeleko. Yambuma-ni langi noku yambumandu “Wasie namili wai.” nilimele kene yi kanuma oku kene yi-aulimanga polu-kumbina ‘oliu molamili.’ niku numanu siku molemeleko. \p \v 40 “Yima kolemele kene enini yi kanumanga ambu-wayema toku makuruku munduku kene lkuma ‘Oliunga’ niku we liilimele. Pulu Yili-kene popu toku ung ningíndu niku sulu munduku gólu toku nilimele. Pulu Yili-ni we-yambuma ulu-pulu-kis telemeláliinga enini sika “Mindili nangi.” nimbá akiliinga-pe ya yi nikeruma-ni ulu akuma telemeláliinga Pulu Yili-ni yi akuma “Mindili aima lakuku nangi.” nimbá.” nirim. \s1 12:41-44 Ambu-Waye Korupa Te-ni Lku-Tembolluna Ku-Moni Mundurum Temanele \p \v 41 Yesos ⸤Pulu Yili popu toku kaluring lku-temboll⸥ keri-puluna lku-tembolluna sukundu kongun tingí ku-monima munduring mingina nondupa mania molupa kene yambu pulele-ni mingi akuna ku-moni oku munduring mele akili kanupa mulurum. Kanupa mulurum kene yambu kamakoma-ni ku-moni pulele oku munduring kanurum. \v 42 ⸤Aku-sipa kanupa mulurum kene⸥ ambu-waye aima korupa te omba yunga ku-kululi tale mindi mundurum. Ku-kululi kanusele liipa tere lepa ku-moni aima koltale mele mundurum. \p \v 43 ⸤Ambu-wayele-ni aku-sipa tirim kanupa kene⸥ Yesos-ni yu lumbili andúlima walsipa “Wai.” nimba kene eninindu nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Andi ambu-waye korupale yu-ni ku-moni mundukumele aima ola-kilia mele mundukum, ku-moni we mundukumili yambuma mania-kilia mele.” niker. \v 44 Enini ku-moni pulele nosulimelemanga koltale mindi oku mundukumele. Akiliinga-pe ambu-wayele ku-moni te aima naa nosilimú. Yunga ku koltale nusum-sele pali memba omba mundum. Langi nombá kepe te naa nosilimú.” nirim. \c 13 \s1 13:1-37 Ulu Buni Tílima Penga Wendu Ombáliinga Yesos-ni Nimba Sirim Temanele \b \s1 13:1-2 Lku-Tembollale Toku Kalungéliinga Yesos-ni Ung Te Nirim Temanele \p \v 1 Kanu-kene Yesos ⸤Pulu Yili popu toku kaluring⸥ lku-tembolluna ulsu pumba purum kene yu lumbili andúlimanga te-ni yunundu nimba mele: “Ung-Bo Tunjuliele, tembollaliinga lku lupa-lupama kene, lkuma takuring ku auli kaí lupa-lupama kanui.” nirim. \v 2 ⸤Aku-sipa nirim kene⸥ Yesos-ni yunundu nimba mele: “Ya ⸤tembollaliinga⸥ lku lupa-lupa kaí angiliimú kanokumelema, penga ⸤walse ya kolea-auli Jerusallem yambuma mindili nungí enale wendu ombá kene⸥ temboll ilinga lkuma pali tekisiku kene kuma pali toku kalalu singí.” nirim. \s1 13:3-13 Buni Pulele Wendu Ombámanga Yesos-ni Nirim Temanele \p \v 3 Kanu-kene yunu Unji-Ollip Punie Lili Ma-Pangina olandu pupa ⸤Pulu Yili popu toku kaluring⸥ lku-temboll wilikundu pupa mania mulurumna we-yambu te naa molangi ⸤yu lumbili anduli yi mare⸥ Pita kene, Jemis kene, Jon kene, Endru kene enini oku, eni-enini molku kene yunundu walsiku piliiku kene niku mele: \v 4 “Nu-ni nikinu akili te-kene wendu ombáye? Pe nu-ni nikinu ulu ima nondupa wendu ombáliinga ui nambulka ulu te temba kene oliu-ni kanupu kene ‘Uluma i wendu ombá tekem lam.’ nimbu piliimulúye? Oliu niku si.” niku walsiring kene \v 5 yu-ni eninindu nimba mele: \p “⸤Ulu kanuma wendu ombáliinga ung mare⸥ yambuma-ni eni gólu toku singéliinga kanuku piliiku kongnjuku molai. \v 6 Yi pulele-ni oku na moliu mele lupa-lupa gólu toku niku mele: “⸤Pulu Yili-ni ‘Nanga yambuma nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ nimba makó turum yi-nuim Krais⸥ akili na.” niku aku-siku gólu toku singéliinga piliiku kongnjuku molai. Yambu pulele-ni yi kanumanga ungma piliiku liiku “Sika nikimili.” ningí. \p \v 7 “Kolea marenga ele auli-teku mare tingí mele piliiku, ‘Opali talú ele auli mare i-sipa i-sipa wendu ombá.’ niku we ningí-na piliiku kene mini-wale naa mundai. Ele tingíma kepe ulu akuma Pulu Yili-ni ‘Ui wendu upili. Laye-kolte penga mele ya ma-koleale pora nimbá.’ nimba, nimba panjurumeliinga ulu akuma sika wendu ombá akiliinga-pe aku-kene mulú-masele ui naa pora nimbá. \v 8 ⸤Mulú-masele pora nimbá enale ui wendu naa upili buni auli mare wendu ombá.⸥ Yambu-talape auli te kene talape auli te kene ele tekulu, yi nuim king marenga talapema kene marenga talapema kene ele tingí. Ya ma-kolea lupa-lupamanga ma jim-jim tepa, engle lepa, aku-sipa temba. Ambu te-ni kangambula koela membáliinga ui bulu-mini topa mindili nolemú mele, mulú-masele pora nimbá enale koela wendu ombándu buni lupa-lupa aku-sipama ui wendu ombá.” ⸤nirim.⸥ \p \v 9 “⸤Ulu kanuma wendu ombá enama⸥ yambuma mimi-siku piliai. ⸤‘Na lumbili anduli yambuma mindili noku, kolangi.’ niku,⸥ eni ⸤mare ambolku liiku kene⸥ kanjollumanga mákumanga meku puku kot tinjingí, eni ⸤mare⸥ Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliilimili lkumanga liiku meku puku kimbulú-ni tungíko. Eni nanga yambuma mulungéliinga eni ⸤mare ka siku⸥ gapman-yi aulima kene yi nuim kingima kene mulungína ⸤kot tinjingíndu⸥ meku pungíko. Aku-siku tingéliinga eni-enini piliiku kongnjuku molai. ⸤Akiliinga-pe kot tinjingí kene kot-na angiliiku kene yi kanuma kene yi kanuma nukungí yi-nuimima kene⸥ eni ‘Nanga ungele piliangi.’ niku enini niku singí. \v 10 Temani-kaiéle ‘Yambuma pali piliangi.’ niku koleamanga pali anduku ui niku singí ⸤kene, penga mulú-masele pora nimbá enale kamu wendu ombá⸥. \v 11 Eni ka siku kot tinjingí kene ui ‘Kotna nambulka ung te nimulúnje? Oliu ung te walsiku piliingí kene nambulka ung te pundu topu nimulúnje?’ niku mini-wale naa mundai. Eni ung ningíma eni-enini piliiku naa ningí. Mini Kake Tiliele-ni eninga kerina molupa kene nimba simba ungma eni anju ningéliinga aku tingí ena-mongaliinga eni ung ningí mele piliiku kene aku-siku ningí.” ⸤nirim.⸥ \p \v 12 “⸤Ena akumanga⸥ angin-ni yunga kandi-anginele ⸤nanga yambu molumbáliinga⸥ ‘Kulupili toku konjangi.’ nimba kot tenjimba. Lapa-ni yunga kandi-kangambulama akuko temba. Kangambulama-ni kepe eninga kandi anupili lapalii-kene arerembi kolku kot-na meku puku “Toku konjangi.” ningíko. \v 13 Nanga yambuma mulungéliinga yambuma-ni pali eni-kene numanu kis panjingí, akiliinga-pe na munduku naa kelku enama pora naa nipili tondulu munduku mulungí yambuma Pulu Yili-ni tepa liipa ‘Mindili nungí koleana naa puku wasie molupu konjupu mindi pamili.’ nimbá.” ⸤nirim.⸥ \s1 13:14-23 Krais Kelepa Yandu Ombá Temba Kene Buni Aima Lakupa Ui Wendu Ombá Mele Ung Te \p \v 14 (⸤Na buk ili tokur yili-ni⸥ eni bukele kanokumele yambumandu ung te niambu: ‘⸤Yesos-ni nirim⸥ ungele ilinga maniakundu molemú akili eni bi kanokumele yambuma-ni ung-pulele aima piliiku kaí teangi.’ ⸤niker. Yesos-ni nimba mele:⸥) \p “⸤Yambu⸥ tepa pipili kunjuli mele aima kisele ⸤lku-tembolluna suku Pulu Yili-nga lku-sulumina kake tílina Pulu Yili-ni⸥ “We-yambuma sukundu naa pangi!” nimba mi tolemú-na yunu kapula naa pupa angiliimba, akiliinga-pe walse akuna angiliipa kene kolea akili aima tepa kalaru monjumba. Méle akili akuna ⸤wendu omba⸥ angiliimba kanuku kene ⸤‘Buni aulima wendu ombá tekem.’ niku piliiku⸥ kolea Judia distrik koleamanga mulungí yambuma ⸤eninga koleama munduku kelku⸥ ma-pangi lembamanga takara toku pangi. \v 15 Yambu te lku-imuna ola mulupili ⸤aku-sipa ulu te wendu ombá kene kanupa kene takara topa pumbandu⸥ mania omba ‘Mélema liipu membu pambu.’ nimba lkuna lkundu naa pupili. \v 16 Yambu te puniena molupa kene ⸤‘Takara topu pambu.’ nimba⸥ alsupa lkundu pupa yunga alí-wale-pakuli suluele naa liipili. ⸤Sumbi siku takara toku pangi.⸥ \v 17 Aku-sipa wendu ombá enaliinga ambu kangambula munjúlima kene, ambu kangambula ame sílima kene, ⸤enini kapula lkisiku takara toku naa pungéliinga⸥ enini-kene aima buni wendu ombáliinga enini kondu tekem. \p \v 18-19 “Pulu Yili-kene popu toku mawa teku kene, ‘Alí telemú kaliimbumanga buni akuma wendu naa upili.’ niai. Ena kanumanga buni aima aulima wendu ombá, Pulu Yili-ni ui mulú-masele pulu monjupa tirim kene kepe, yandupa ekupu kepe buni aku-sipa te wendu naa urum. Penga kepe aku-sipa buni aulima naa wendu ombáko. Akiliinga aku-siku Pulu Yili-kene popu toku mawa teai. \v 20 ⸤Buni akuma wendu ombá kene⸥ Auli ⸤Pulu Yili⸥ -ni ‘Bunimanga enama nondupa pora nipili.’ nimba ui naa nimba panjilkanje yambuma pali kolkemela. Akiliinga-pe Pulu Yili-ni ‘Nanga yambuma molangi.’ nimba makó turum yambuma ‘naa kolangi.’ nimba ‘Buni wendu ombá ena akuma nondupa pora nipili.’ nimba, nimba panjurum. \p \v 21 “Buni kanuma omba pemba enamanga yambu mare-ni niku mele: “Kanai! Pulu Yili-ni ‘Oliu nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele ya omba molemú.” ningí mola “Nena omba molemú.” ningí kene eninga ungma naa piliiku, ‘Sika nikimili.’ niku naa piliai. \v 22 Yi mare oku kene gólu toku niku mele: “Pulu Yili-ni makó turum yi-nuim Kraisele na.” ningí, mola gólu toku kene “Pulu Yili-ni “Ninjai.” nimba, ung nimba sirimuma piliipu kene ombu nimbu sikemulu.” ningí. ‘Yambuma pali, Pulu Yili-ni ‘Nanga yambuma molangi.’ nimba makó turum yambuma-ni kepe liipu lu sipu, nikimulu mele ‘Sika’ niku tondulu munduku piliangi.’ niku Pulu Yili-ni mindi ulu-tonduluma kapula telemú mele manda leku ulu-tondulu lupa-lupama tingí. Akiliinga-pe Pulu Yili-nga yambuma aku-siku kundi tungí kene eninga ungma naa piliiku, liiku su singí. \v 23 Akiliinga, penga ulu akuma wendu ombá mele akili ‘Eni ui piliangi.’ nimbu ya nimbu siker mele piliiku kene kanuku piliiku kongnjuku molai!” ⸤nirim.⸥ \s1 13:24-27 Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yi Yesos Kelepa Wale Tale-Sipa Yandu Ombáliinga Ung Te \p \v 24 “Ena kanumanga mindili nungí niker ulu akuma wendu ombá kene penga ⸤ulu lupa-lupa mare wendu ombáko. Ulu akuma i-sipa:⸥ \q1 ‘Kolea tangupa ena topa pa naa tepa, sumbulú topa, \q2 kaliimbu sumbulsuli talang pulimú mele naa pupa, \q1 \v 25 kombukantupuma mulúna mania omba, \q2 mulúna angiliimú méle tonduluma \q3 lop-lope tepa anju-yandu pupa, \q1 aku-sipa ulu lupa-lupama wendu ombá.’ \rq Asaya 13:10, 34:4\rq* \p \v 26 Aku-sipa temba enaliinga Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili tondulu puliele kene, talang auli-tepa púliele kene kupa tenga suku molupa kamu mania ombá ⸤kene⸥ yambuma-ni kanungí. \v 27 Omba kene yu-ni yunga angkellama liipa mundumba kene enini wi-mere wili-ya mulú ma koleamanga pali puku Pulu Yili-ni ‘Nanga yambuma molangi.’ nimba ui makó turum yambuma sukundu-sukundu liinjingí.” ⸤nirim.⸥ \s1 13:28-31 Unji-Pik-ma Telemú Mele Kanupu Kene Ung-Pulu Te Piliilimulu Mele Ung Te \p \v 28 “Unji-píkele-ni telemú aku-sipa ung-eku mele pelemú akiliinga piliiku kene ung-pulele piliai. Unji-pik kuku topa gomú tolemú-na kanuku kene ‘Ekupu ena temba kaliimbuma wendu ombá tekem lem.’ niku piliilimili. \v 29 Aku-sipako, ulu “Wendu ombá.” niker ima sika wendu ombá kene kanuku kene ‘Yu aima sika nondupa ombá tekem. Yu aima kamu okum.’ niku piliingí. \p \v 30 “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Ekupu molemele yambuma ui naa kolangi “Wendu ombá.” niker ulu ima pali wendu ombá.” niker. \v 31 Muléle kene male kene pora nimbá akiliinga-pe nanga ung niliuma aima pora naa nimbá. ⸤Niliu mele pali aima sika wendu ombá.⸥” ⸤nirim.⸥ \s1 13:32-37 Yesos Kelepa Ombá Enale “Naa Piliilimili Akiliinga Kanuku Nokunjuku Molangi.” Nirim Temanele \p \v 32 “⸤Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili aima sika ombá⸥ akiliinga-pe yunu ombá enale naa piliilimulu. Sumbulsuli ombáne mola tanguli ombánje akili oliu naa piliilimulu. Mulú-koleana angkellama kepe naa-ko piliilimili. Pulu Yili-nga Málale kepe naa-ko piliilimú. Tata yunu mindi ⸤ena akili⸥ piliipa molemú. \v 33 Kanuku kuni teku molai! Yunu kelepa ombá enale eni naa piliilimili akiliinga “Yunu ombá.” niku nokuku konjuku, uru naa peku, (Pulu Yili-kene popu toku ung niku) molai. \v 34 Yunu ombá enale i-sipa mele: Yi te kolea marenga ena mare molumba pumba telemú kene yunga koleale mundupa kelimbandu yunga kendemande-yimandu “Nanga koleale nokunjai.” nimba kene yunga kongunale tinjingí mele enini lupa-lupa moke tepa sipa kene lku-keripulu nokulemú yilindu “Na walse ombú kaniliinga nokuku mului.” nimba kene pulimú. \p \v 35 “Lku pulu yili sika ombá akiliinga-pe yu ombá enale naa piliilimiláliinga ‘Yunu ombá.’ niku nokunjuku molai. Ipinjali ombá, mola sumbulsuli anjunga-yandunga mambu ombá, mola kolea tangumba muni-poluna kera-kulla ko tolemú kene ombá, mola ipulam-ui ombánje, eni naa-ko piliilimili akiliinga \v 36 “‘Eni uru peangi walsekale yu liipa sinjipa omba eni kanomba.’ niku, kanuku nokunjuku molai.” nimbu niker. \p \v 37 “Enindu i niker mele yambumandu pali nikerko, “⸤‘Ombá.’ niku⸥ kanuku nokunjuku molai.” nimbu niker.” nirim. \c 14 \s1 14:1-11 Juda-Yi Aulima-ni Yesos Toku Kunjingí Kupulanum Te Kururing Kene Judas-ni ‘Liipu Tapunjambu.’ Nirim Temanele \b \s1 14:1-2 Yesos Tungindu Ele-Langi Niring Temanele \p \v 1 ⸤Juda-yambuma-ni puniemanga taki-taki kolea-auli Jerusallem oku akuna sukundu⸥ Pulu Yili-ni eninga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum akili mele piliiku, Pllawa Tepa Auli Mundulimú Méle Yis Akili Naa Munduku Pllawa We Kalku Nuring Enale talú mele wendu ombándu, ekupu mele Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, enini Yesos kiyang niku ka siku toku kunjingí kupulanum te koruku muluring. \v 2 Akilindu tombulku niku mele: “⸤Nondupa tamili,⸥ aramele-pe Pulu Yili-ni oliunga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum Mele ⸤Piliilimulu⸥ Enamanga ⸤‘uluma tepu molamili.’ niku⸥ yambu pulele ya Jerusallem oku máku toku mulungéliinga yu isili-ui túmulu lem enini oliu-kene arerembi kolku ele tungí akiliinga isili-ui naa topu, kelamili.” niring. \s1 14:3-9 Ambu Te-ni Yesos-nga Pengina Kopungu-Wel Onde Linjirim Temanele \p \v 3 Kolea-kelú Betani yi te ⸤ui kuru-laká nomba kene pe pora nirim yi te,⸥ bi leku “Yi Kuru-Laká Nuli Saimon” niring kaniliinga lkuna Yesos pupa langi nomba mulupili ambu te kopungu-wel mingi aima kaí te Yesos yunu mulurumna memba urum. Wel aima mura lakupa tuli, kanili nat-ni teku mimi tiring, kaniliinga ku-moni aima lakupa purum. Akili memba omba kene Yesos langi nuli polu mulurumna memba omba ⸤‘Yunu tepu kaí tenjambu.’ nimba⸥ mingele topa kaku topa wellale pengína onde linjirim. \p \v 4 Ambale-ni aku tirim kanuku kene kanuna muluring yambumanga mare-ni numanu kis piliiku kene anju-yandu enini niku mele: “Kopungu-wel akili nambimuna we tepa kis-sikemuye? \v 5 Wel akili ku-moni liilkumulanje ku-moni pulele, ku-moni mong wan-tausen akili mele, liipu kene yambu-korupama moke tepu silkumula.” niku ambale tondulu munduku ung-mura siring. \p \v 6 ⸤Yambuma-ni ambalendu aku-siku niring piliipa kene⸥ Yesos-ni eninindu nimba mele: “Ambu ili-kene nambimuna ung pulele nikimeleye? Yu-ni na-kene ulu kaí te tímeliinga yu-kene ung pulele naa niku munduku kelai. \v 7 Yambu-korupama eni-kene taki-taki mulungéliinga ‘Enini liipu tapunjamili.’ ningí enamanga pali enini manda liiku tapunjungí akiliinga-pe na eni-kene taki-taki naa molumbu. \v 8 Ambale-ni ‘Kapula tembu.’ nimba pilíímu akili mele tímu. Na ⸤kolumbu kene⸥ ónu tingéliinga yu-ni isili-ui wel mura tuli ili nanga kangina omba onde linjímu. \v 9 Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Ma-koleamanga pali ⸤nanga⸥ temani kaiéle anduku toku singí kene ambu ili-ni ekupu tímu temanele kepe ‘Yambuma-ni piliiku kene ‘Yu-ni tepa kunjurum lam.’ niku piliangi.’ niku kene temani akili toku singíko.” niker.” nirim. \s1 14:10-11 Judas-ni Yesos Yunga Ele-Tu Yima “Liipu Simbu.” Nimba, Suku Mulurum Temanele \p \v 10 Kanu-kene ⸤Yesos yu lumbili anduli⸥ yi rurepu akumanga yi te, Judas-Iskeriot, ‘Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima-ni Yesos ka singí kupulanumele yu-ni liipu ora sambu.’ nimba enini muluringna pupa, temba mele nimba sirim. \v 11 Yu-ni temba mele nirim piliiku kene enini numanu lakuku siku “Nu ku-moni te simulú kene.” niku, niku panjiring. Kanu-kene yunu Yesos enini liipa simba mele kupulanumele korupa mulurum. \s1 14:12-26 Yesos Lumbili Anduli Yima Kene Wasie Kamu Langi Nuring Temanele \p \v 12 Pllawa Tepa Auli Mundulimú Méle Yis Akili Naa Munduku Pllawa We Kalku Nuring Kóraliinga pulu-pulu enale wendu urum kene Juda-yambuma-ni Pulu Yili-ni ui eninga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum mele piliingíndu kung-sipsip walú te toku kalku nungí mele piliiku kene, Yesos lumbili anduli yima yunu mulurumna oku walsiku niku mele: “Pulu Yili-ni oliunga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum akili piliimuláliinga kung-sipsip walú ⸤kaluli⸥ te ekupu nunéle kolea tena pupu am-amu tenjamili niku piliikunuye?” niring. \p \v 13 Aku-siku niku walsiring kene yu-ni yu lumbili anduli yi tale liipa mundupa kene nimba mele: “Ne kolea-auli ⸤Jerusallem⸥ sukundu pukulu kene, yi te mingina no kolupa memba kupulanumuna ombá kanuku kumbi-nunu tekululiinga yunu lumbili pale. \v 14 Yunu sukundu pumba lkuna ⸤lkundu pukulu kene⸥, lku pulu yilindu nikulu mele: “Ung-Bo Tunjuliele-ni i-sipa walsipa kene nimba mele: “Na kene nanga lumbili anduli yima kene oliu-ni Pulu Yili-ni oliunga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum mele piliimulúndu kung-sipsip walú ⸤kaluliele⸥ tena nomulúye? Yambu poningma mulungí sulumina oliu nombu molomulále tena lelemúye?” nim.” niale. \v 15 Aku-siku ninglí kene yu-ni else lkuliinga olakundu sulumina auli te, akuna langi nuli polu te kene, mania molomulú poluma kene, mélema pali ui teku mimi tili lembale, liipa ora simba. Sulumina akuna ⸤sipsip-walú nomulále⸥ am-amu teale.” nirim. \p \v 16 Kanu-kene yunga lumbili anduli yi akusele kolea-auli akuna sukundu pukulu, Yesos-ni nirim aku mele ulu akuma tili lirim kanukulu kene, akuna Pulu Yili-ni eninga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum mele piliingí kung-sipsip walú nungéle kalkulu am-amu tekulu nusiringli. \p \v 17 Ipinjali ena pupa kolea kalá turum kene Yesos kene yu lumbili anduli yi rurepu kanuka kene uring. \p \v 18 Langi noku muluring kene Yesos-ni nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Eni kene wasie molupu langi nokumulumanga yi te-ni na liipa nanga ele-tu yima simba.” niker.” nirim. \p \v 19 ⸤Aku-sipa nirim piliiku kene⸥ enini numanu buni tirim piliiku kene lupa-lupa walsiku kene niku mele: “Auliele, nandu nikinuye?” niring. \p \v 20 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Eni nanga yi rurepu-kenga yi te na-kene polu suku-singina ola langi lelemúmanga te walsekale liipulu nombulú yili-ni na liipa, ele-tu yima simba. \v 21 Ekupu Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili-kene ulu tingí mele kórunga-ui niku panjiring temanele ⸤Pulu Yili-nga⸥ bukna sukundu molemú aku mele sika ele-tu yima-ni tingí, akiliinga-pe yu liipa ele-tu yima simba yili mindili nomba aima molupa kis-simba. Yunu molupa kis-simbaliinga yunu anumu-ni naa melkanje kapula. ⸤Yunu mindili naa nolka.⸥” nirim. \s1 14:22-26 Yesos Yunu Kolumba Mele ‘Penga Piliiku Molangi.’ Nimba Langi Sirim Nuring Temanele (14:12-26 pali) \p \v 22 Enini langi noku muluring kene Yesos-ni bret te liipa Pulu Yili-kene “Angke” nimba kene ambulupa puku topa ⸤yu lumbili anduli yima⸥ sipa kene nimba mele: “Ili nanga kangiele eni liiku ⸤nai⸥.” nirim. \p \v 23 Penga no-waen kap te liipa kene Pulu Yili-kene “Angke” nimba enini sirim kene enini pali ⸤no-waen kanili⸥ nuring. \p \v 24 Yu-ni nimba mele: “⸤No-waen⸥ siker ili nanga memale. Pulu Yili-ni ⸤yunu kene yunga yambuma kene mulungí akili mele⸥ ung te nimba panjipa mi lirim ung kanili ‘Kamu wendu omba pípili.’ nimbu yambu puleliinga ninjipu nanga memale onde lepuliinga ⸤kolumbu⸥ memi akili ili. \v 25 Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Isili-ui na no-waen alsupu aima naa nombú. Penga mindi, Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana no-waen konale kelepu nombú.” niker.” nirim. \p \v 26 ⸤Langi noku pora siku kene⸥ enini Pulu Yili-nga konana te ninjiku kene, pena puku Unji-Ollip Punie Lili Ma-Pangina ola puring. \s1 14:27-31 Pita-ni Yesos “Na Naa Kanoliu.” Nimbá Mele Yesos-ni Yu Ui Nimba Sirim Temanele \p \v 27 Kanu-kene Yesos-ni yu lumbili andúlimandu nimba mele: “Penga ⸤ele-tu yima-ni na-kene tingí mele kanuku kene⸥ eni pali na munduku kilingí. Aku-siku tingí mele Pulu Yili-ni ui nirim yunga bukna molemú kanili. Pulu Yili-ni ⸤ung-eku te topa kene⸥ nimba mele: \q1 “ “Kung-sipsip tápu-yili tangi.” nimbú, \q4 yunu tungí kene sipsipma bulu-bale ningí.” \m nirim, ⸤aku-sipa mele ekupu wendu ombá⸥. \rq Sekaraya 13:7\rq* \m \v 28 ⸤Isili-ui na toku kunjingí kene eni sika bulu-bale ningí⸥ akiliinga-pe na lomburupu ola molupu kene, na kumbi lepu kolea Gallallindu pumbu, eni penga aeleku akuna ungí kene ⸤alsupu wasie molomulú⸥.” nirim. \p \v 29 ⸤Yesos-ni aku-sipa nirim piliipa kene⸥ Pita-ni nimba mele: “Enini pali ‘Nu sika’ niku tondulu munduku piliilimili akili mania pumba kene nu munduku kilíngi lem na-ni nu aku-sipu aima mundupu naa kelimbu, aima mólu.” nirim. \p \v 30 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Na-ni nu aima sika nimbu siker: “Aima ekupu sumbulsuli, kera kulla wale tale-sipale ui ko naa tupili nu-ni mundu-mong tenjikuliinga wale yupuku nandu gólu tokunu “Yu naeye? Na naa kanoliu.” niní.” niker.” nirim. \p \v 31 Akiliinga-pe Pita-ni tondulu mundupa nimba mele: “Na nu-kene tapú tolembulaliinga olsu wasie “Topu konjumulú.” níngi lem kepe nu “Naa kanoliu.” aima naa nimbále.” nirim. Lumbili anduli yi wema-ni pali “ “Nu naa kanolemulu.” aima naa nimulú.” niringko. \s1 14:32-42 Kolea Gesemani Yesos-ni Pulu Yili-Kene Popu Topa Ung Nimba Mawa Tirim Mele Temanele \p \v 32 ⸤Kanu-kene⸥ Yesos kene yu lumbili anduli yima kene kolea “Gesemani” nílina puring. Akuna puring kene yu-ni eninindu nimba mele: “Na Pulu Yili kene popu topu ung nimbú pukuraliinga eni ya molai.” nirim. \v 33 Aku-sipa nimba kene Pita kene Jemis kene Jon kene liipa memba pupa kene ⸤‘Na teku kis-singí ulele aima nondupa wendu ombá tekem.’ nimba piliipa kene⸥ yu-yunu buni lakupa liipa numanu kis panjipa kamelena mindili tipili mulurum. \v 34 Yu-ni eninindu nimba mele: “Nanga numanuna buni aima auli te tepam akiliinga na kolumbu mele tekem ⸤kene⸥ eni uru naa peku, ya mimi-siku kanuku molai.” nirim. \p \v 35 Aku-sipa nimba kene yunu laye-kolte anjupa pupaliinga koporungu langupa tamalu pepa kene yu-kene nondupa buni wendu ombá akili mele ‘Wendu naa um lem aima kapula.’ nimba Pulu Yili-kene popu tombandu ⸤ung-eku topa⸥ mawa tepa kene nimba mele: \v 36 “Nanga Tata, nu-ni uluma pali kapula tellu akiliinga na mindili nuli no-mingina no nombále ‘Naa nambu.’ nilkena. Akiliinga-pe ‘Na-ni tepu kene nanu numanu simbu.’ nimbu piliiker mele naa teambu. Nu-ni kanuku kaí piliiní ulele mindi teambu.” nirim. \p \v 37 Aku-sipa nimba kene kelepa yunga lumbili anduli yi yupuku muluringna yandu omba kanurum kene enini uru piring kanupa kene Pita-ndu nimba mele: “Saimon, nu uru pinu lem. Nu uru naa pekunu ena-mong laye-kolte manda we kanukunu nokukunu naa molluye? \v 38 ‘⸤Kurumanga nuim Seten-ni⸥ oliu kundi tomba kene tepu kis-simulú akiliinga.’ niku kene ⸤uru naa peku⸥ Pulu Yili-kene popu toku ung niku kanuku kaí teku molai. Sika ‘tepu konjamili.’ nimbu numanale-ni piliilimulu akiliinga-pe temuláliinga kangiele enimbu molupa tondulu naa pulimú.” nirim. \p \v 39 Aku-sipa nimba kene yu alsupa anju pupa ui Pulu Yili-kene popu topa ung nimba mawa tirim akili mele alsupa nirim. \p \v 40 Alsupa yandu urum kene enini uru aima urum-na alsuku uru piring kanurum. Enini uru piringeliinga pipili kolku mundu-mong teku kene yunundu ung ningí te naa piliiring. \p \v 41 ⸤Alsupa⸥ wale yupuku-sipaliinga ⸤anju pupa Pulu Yili-kene popu topa ung nimbándu pupa⸥ kelepa yandu omba kene yu-ni eninindu nimba mele: “Nambimuna we uru peku múlu liiku molemeleye? Kapula peayo! Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ⸤toku kunjingí⸥ ulu-pulu-kis telemele yima liiku singí ena-mongale wendu ombá tekem. \v 42 Ola angiliiku pamili wai! Na liipa ele-tu yima simba yili okum kanai!” nirim. \s1 14:43—15:47 Yesos Ka Siku, Kot Tenjiku, “Kulupili” Niku Unji-Perana Ola ⸤Toku⸥ Ku Toku Panjiku Kene, Ónu Tiring Temanele \b \s1 14:43-52 Yesos Ka Siring Temanele \p \v 43 Yesos-ni ⸤kolea Gesemani yunga lumbili andúlimandu⸥ aku-sipa nimba mulupili yu lumbili anduli rurepu akumanga yi Judas urum. Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, Juda-yambumanga tápu-yima kene, yi kanuma-ni liiku munduring yi pulele, yambu tuli lu-koyama kene kimbulúma kene meku Judas kene uring. \v 44 Ui Yesos mulurumna naa wangi Yesos Juda-yi aulima liipa simba nimba panjurum yi ⸤Judas-ni⸥ enini Yesos yu sumbulsuli kapula kanuku bi singí mele nimba sipa kene nimba mele: “Na-ni yi te kanupu kene kanglumbu akili Yesos mindi. Yunu ambolku liiku ka siku meku pai.” nirim. \v 45 ⸤Yi akuma⸥ uring kene ⸤Judas⸥ yunu Yesos mulurumna sumbi-sipa omba kene “Rapai, nu akuna mulúnu lem.” nimba omba yunu kanglurum. \v 46 Aku-sipa tirim kanuku kene Yesos liiku ka siring. \p \v 47 Aku-siku tiring kene kanupa kene ⸤Yesos-kene⸥ nondupa angiliiring yi te-ni yunga lu-koyale kulu topa wendu liipa Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupaliinga kendemande-yi te topa yunga kum te topa laká linjirim, kum akili wendu urum. \p \v 48 Kanu-kene Yesos-ni ⸤yu ka singí uring⸥ yimandu nimba mele: “Na ‘yambu topa wa nuli yi te moliu.’ niku piliiku kene na ka singíndu yambu tuli lu-koyama kene kimbulúma kene meku okumeleye? \v 49 Lku-temboll ⸤lku-kerina we-yambuma máku toku molemele⸥ koleana taki-taki eni-kene wasie molemulu kene ung-bo tonjupu mani sipu moliu kene na liiku ka naa silimele kanili. Akiliinga-pe ⸤Pulu Yili-nga⸥ bukna turing pelemú akili mele kamu wendu ombáliinga eni tingí tekemele uluma wendu okum.” nirim. \p \v 50 Kanu-kene yu lumbili anduli yima pali ⸤‘Oliu wasie ka singí.’ niku piliiku kene⸥ yu munduku kelku enini takara toku puring. \v 51 Kang-yi te múlu tiluele mindi pakupa Yesos lumbili andurum. Kang kanili ⸤Yesos liiku ka siring yima-ni⸥ ambuluring kene \v 52 yunga múlele ⸤mindi⸥ ambolku molangi, méle te naa panjipa giu-gau takara talupa purum. \s1 14:53,55-65, 15:1 Juda-Yi Aulima-ni Eni-Enini Yesos-nga Kotele Piliiku Kene Yunu Teku Kis-Siring Temanele \p \v 53 Kanu-kene Yesos ⸤ka siku kene⸥ Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupale mulurumna meku puring. Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Juda-yambumanga tápu-yima kene, ⸤Pulu Yili-nga⸥ ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, enini pali ⸤‘Yesos kot tenjipu piliamili.’ niku⸥ akuna oku máku turing. \b \p \v 54 Yesos ⸤meku puring⸥ kene Pita lumbili aelepa táka-nimba pupa, Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupaliinga lkuna, lku angiliipa póku tirim, suku-singina yambu máku turing kolea we lirimna aima sukundu pupa, ⸤Yesos nokuku muluring⸥ ele-yima kene tepi piliipa mulurum. \b \p \v 55 Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Juda-yambumanga yi-kanjolluma pali, akuma-ni Yesos yu toku kunjingíndu ulu te tepa kis-sirim ulu te ‘Yambu te-ni ‘yu i-sipa i-sipa tepa kis-sirim.’ nipili.’ niku yambu te kururing akiliinga-pe yambu te naa kanuku liiring. \v 56 Yambu pulele-ni oku ung mare gólu toku “I-sipa i-sipa tepa kis-sirim.” niring akiliinga-pe eninga ungma kapula-kapula naa tirim. \p \v 57 Kanu-kene yi mare-ni yunu tepa kis-sirim mele ola angiliiku gólu toku niku mele: \v 58 “Yi ili i-sipa nirim piliirimulu: “⸤Pulu Yili popu toku kaluli⸥ lku-temboll ili, mana-yima-ni takuringele na-ni topu tekisipu kene mana-yima-ni kapula naa takungí lku te ena yupuku omba pumba kene alko topu takumbu.” nirim. ⸤Yu-ni aku nirimaliinga ‘Yunu Pulu Yili mele moliu.’ nimba piliipa kene aku-sipa nirimele nimba kis-sirimnje⸥.” niring. \v 59 Enini kepe laye-kolte lupa-lupa niring, eninga ungma kapula-kapula naa-ko tirim. \p \v 60 Aku niring piliipa kene Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupale enini máku turingina ola angiliipa Yesos walsipa kene nimba mele: “Ung te pundu toku naa nikinuye? Nu nikunu kis-sirinu mele nikimiliele nambulka ulele nikunu kis-sirinelendu nikimeleye?” nirim. \v 61 Akiliinga-pe Yesos ung te pundu topa naa nimba we angiliirim. \p Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupale-ni yunu alsupa walsipa piliipa nimba mele: “Pulu Yili-ni oliu ‘Nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ nimba makó turum yi-nuim Kraisele sika nu mola móluye? Kape Nimbu Bi Paka Tonjilimulaliinga Málale nu mola móluye?” nirim. \p \v 62 Yesos-ni nimba mele: “Akili na.” nirim. “Pe walse Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili, Yi Tondulu Olandupa Púliele ⸤kene mélema nokumbandu⸥ yunga ki-bokundu molupa, kupámanga ola molupa mania ombá eni kanungí.” nirim. \p \v 63 Aku-sipa nirimaliinga ⸤yunu ‘Pulu Yili mele moliu.’ nimba nirimaliinga⸥ piliipa kene Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupale-ni ⸤aima piliipa kis piliipa⸥ yunga wale-pakuliele yunu ambulupa sungu sipa kene nimba mele: “Ekupu yu-ni mong liirim mele nimba simba yambu te kene wasie nambimuna korumulúye? \v 64 Yu-yunu aima sika Pulu Yili ung-taka tonjukum piliikumulu. Nambulka niku piliikimiliye? ⸤Yu-kene nambulka teamiliye?⸥” nirim kene enini niku mele: “Yunu Pulu Yili ung-taka tonjupa marake tímeliinga topu kunjúmulu lem kapula.” niring. \p \v 65 Kanu-kene eninga yi mare-ni yunga ⸤kumbi-kerina⸥ lkambe toku kanjuku, yunga kumbi-kerale múlu te-ni pipi sinjiku kene ki-kumu-ni toku ⸤“Nu ‘Pulu Yili-nga yi te moliu.’ niku piliillu akiliinga⸥ nae-ni nu tokumnje nikunu si!” niring. Ele-yima-ni yunu liiku lkarauwa-ni turing. \s1 14:(54),66-72 Pita-ni Gólu Topa “Yesos Yu Naa Kanoliu!” Nirim Temanele \p \v 66 Kanu-kene Pita lku maniakundu, yambuma liiku máku toku muluring koleana mulurum kene Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupaliinga kendemande-ambu te Pita mulurumna omba kene \v 67 yunu tepi piliipa mulurum kanupa kene nem-nemi nimba kanupa kene nimba mele: “Nu wasie Nasaret yi Yesos-kene wasie tapú-toku muluring kanumanga yi te lem.” nirim. \v 68 Pita-ni gólu topa kene “Mólu!” nimba “Nu nikinu akili na naa piliiker!” nirim. Aku-sipa nimba kene lku-keri-puluna purum kene kera kulla ko turum. \p \v 69 Pita yunu lku-keri-puluna pupa mulupili kendemande-ambu kanili-ni yunu kanupa kene akuna angiliiring yambumandu alsupa nimba mele: “Yi ili Yesos-nga talapena yi te lem.” nirim. \v 70 Pita-ni alsupa “Mólu!” nirim. \p Wallú-kolte penga mele Pita angiliirim kanuna nondupa angiliiring yima-ni ⸤yunu ung laye lupa mele lirim piliiku kene⸥ yunundu niku mele: “Kolea Gallalli distrik yambuma-ni ung lelemele akili mele nu aku-sikunu ung nikinu piliikumulu. ⸤Yesos kene yu lumbili anduli yima kolea Gallalli distrik yimako,⸥ nu kepe Gallalli yi te, akiliinga ‘Nu aima sika yunga lumbili anduli yi te.’ nimbu piliikumulu.” niring. \v 71 Aku-siku niring kene Pita-ni Pulu Yili-nga bili lepa tondulu mundupa mi lepa kene nimba mele: “Aima sika niker. “Eni nikimili yili aima naa kanoliu! Gólu tokur lem Pulu Yili-ni na topa kunjupili.” niker.” nirim. \p \v 72 Aku nirim kene enaliinga kera-kulla wale tale-sipa ko turum. Aku-sipa tirim-na piliipa kene Yesos-ni yunundu “Kera-kulla wale tale-sipa ko naa tupili nu-ni wale yupuku gólu tokunu kene “Yu naa kanoliu.” niní.” nirim ung kanili Pita kelepa piliirim. Piliipa kene ⸤‘Ama, aima tepu kis-sindu lam. ‘Aima naa tembu.’ nimbu piliirindu akili mele sika tindu.’ nimba piliipa kene⸥ kola aima lakupa tirim. \c 15 \s1 15:1-15 Rom-Gapman Yi-Nuim Paillet-ni Yesos-nga Kotele Piliipaliinga “Kulupili.” Nirim Temanele \p \v 1 Ulsulam-ui muni-poluna kolea tangurum kene Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Juda-yambumanga tápu-yima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, kanjoll-yi kanuma pali, ⸤Yesos-nga kotele piliiku pora siku kene⸥ enini pali ⸤yunu-kene tingí mele⸥ wai toku niku panjiring. \p Aku-siku niku panjiku kene yunu liiku, ka siku, meku puku, ⸤Rom-gapman yi-nuim⸥ Paillet mulurumna meku puku kot tinjiring. \p \v 2 Paillet-ni ⸤Yesos-nga kotele piliipa kene⸥ yunu walsipa kene nimba mele: “Nu Juda-yambumanga yi nuim kingele mola móluye?” nirim. Yesos-ni pundu topa kene nimba mele: “Sika nikinu. Akili na.” nirim. \p \v 3 Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima-ni Yesos kot tenjiku Paillet-ndu ⸤gólu toku⸥ ung pulele Yesos-kene ningíndu “Yunu tepa kis-silimú.” niku yunu kot tinjiring. \v 4 Aku-siku niringeliinga Paillet-ni Yesos-ndu nimba mele: “Nu ulu kis pulele tirinu nikimili akili nunu piliikunu kene ung te pundu tokunu naa nikinuye?” nirim. \v 5 Akiliinga-pe Yesos-ni ⸤yu tepa kis-sirim niring mele⸥ pundu topa ung te aima naa nimba ⸤we angiliirim-na kanupa kene⸥ Paillet mini-wale mundupa numanu pulele liipa mundurum. \p \v 6-7 ⸤Yesos kot tenjiku molangi,⸥ yi te, yunga bili Barapas, yunu kene yi mare kene ‘Rom-gapmanale-ni oliu Juda-yambuma naa nukupili.’ niku ui Rom-gapmanale-kene ele teku kene yambu mare toku kunjuringeliinga ka-lkuna piring. ⸤Puniemanga taki-taki Juda-yambuma-ni kolea-auli Jerusallem oku akuna sukundu⸥ Pulu Yili-ni eninga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum mele piliingíndu langi nuring enama wendu urum kene enini ka-lkuna pirim yi te bi leku ‘Wendu liiku mundui.’ niku mawa tiring kene ⸤Rom-gapman yi-nuimele-ni⸥ yi kanili wendu liipa yambuma sirim. \p \v 8 ⸤Rom yi-nuimele-ni ena kanili wendu urum-na aku tirim akili piliiku kene⸥ yambuma oku yunundu mawa teku kene niku mele: “Ui puniemanga taki-taki ena ilinga tellu kanu-mele ekupu kepe aku-sikunu teyo.” niring. \p \v 9 Aku-siku niring piliipa kene Paillet-ni eninindu walsipa kene nimba mele: “‘Juda-yambumanga yi nuim kingele wendu liipu eni sambu.’ niku piliikimiliye?” nirim. \v 10 ⸤We-yambuma-ni Juda-yambumanga yi-aulima munduku kelku eninga ungma liiku su siku Yesos-nga ungele mindi piliiku yunu lumbili anduringeliinga⸥ Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima-ni Yesos-kene numanu kis panjiku kene kot tinjiringele piliipa kene Paillet-ni aku-sipa nirim. \p \v 11 Akiliinga-pe Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima-ni we-yambuma kundi toku kene niku mele: “‘Yesos mólu. Barapas wendu liipa sipili.’ niai!” niring. \p \v 12 Kanu-kene ⸤yambuma-ni⸥ aku-siku niring-na piliipa kene Paillet-ni eninindu nimba mele: “Aku lem ‘Judamanga yi nuim kingele’ nilimele akili nambi teambunje?” nimba walsurum kene \v 13 enini tondulu munduku niku mele: “Yunu kulupili, unji-perana ⸤toku⸥ ku toku panjui!” niring. \p \v 14 Aku-siku niring piliipa kene yu-ni eninindu nimba mele: “Akili nambimunaye? Yunu mong nambulka mong te líímuye?” nirim. Akiliinga-pe enini ⸤alsuku⸥ aima tondulu munduku niku mele: “Mólu! Yunu kulupili, unji-perana ⸤toku⸥ ku toku panjui!” niring. \p \v 15 Kanu-kene Paillet-ni ‘Yambuma tepu numanu kaí panjambu.’ nimba kene yi Barapas ka-lkuna wendu liipa enini sirim. ⸤Aku tepa kene⸥ Yesos liipa ⸤yunga ami-yima⸥ sipa kene nimba mele: “Yunu ka-pulsa-ni toku kene penga ‘Unji-perana kulupili.’ niku meku puku unji-perana ⸤toku⸥ ku toku panji-pai.” nirim. \s1 15:16-20 Rom Ami-Yima-ni Yesos Ung-Taka Tunjuring. Ung-Taka Tonjuku Kene “Kulupili.” Niku Meku Puring Temanele \p \v 16 Kanu-kene ⸤Rom⸥ ami-yima-ni Yesos liiku gapman yi-nuimele pirim lku auli akuna sukundu yambuma liiku máku turing koleana puku kene, eninga ami-talape-yima pali “⸤Yesos ya molemúna⸥ sukundu-sukundu wai.” niring. \v 17 Akuna oku kene ‘Yunu yi nuim king te mele mulupili.’ niku mulumbale kunduli kaí te pakunjuku unji-ka koko mulurum te liiku mulkapiye teku kene ‘Yi nuim kingeliinga wanie-kraonele.’ niku pengína panjuku, \v 18 penga yunu ⸤ung-taka tonjuku⸥ bili we gólu toku paka tonjiku “Juda-yambumanga yi nuim kingele, nu angiliikunuye?” niku \v 19 ⸤kolu-kimbulú te liiku kene⸥ yunga pengí imuna kimbulú-ni tu-pui-upui teku kene kumbi-kerina lkambe toku kanjuku, yunu angiliirimna oku koporungu languku tamalu peku yunu we gólu toku kape niku bi paka tunjuring. \s1 15:20-47 Yesos Turing Kulurum Kene Ónu Tiring Temanele \b \s1 15:20-32 Yesos Unji-Perana Ola ⸤Toku⸥ Ku Toku Panjiring. Unji-Perana Pípili Juda-Yambuma-ni Yunga Ung-Taka Tunjuring Temanele \p \v 20 Yunu aku-siku ung-taka tonjuku pora siku kene mulumbale kunduliele posuku wendu liiku yunga ui panjurum mulumbalema alsuku panjinjiku kene “Yunu unji-perana kulupili unji-perana ⸤topu⸥ ku topu panju-pamulu.” niku yunu liiku ulsukundu meku puring. \p \v 21 ⸤Rom ami-yima-ni Yesos Jerusallem pala ulsukundu meku pungí puku kene,⸥ kolea Sairini yi te, yu Alleksenda kene Rupas-selenga lapa Saimon, yunu Jerusallem pumba urum kene kanuku kene yunu ambolku liiku ka-mele siku kene Yesos-nga unji-perale “Liiku tapunjikunu liiku minjui!” niku siring. \v 22 Pukuliinga kolea Golkota Yesos meku puku akuna muluring. (Golkotanga ung-pulele ‘pengí-ombele lili koleale’.) \v 23 ⸤Yesos akuna meku puku kene, ‘Yambuma mindili naa nangi.’ niku⸥ no-waen-na sukundu marasin ‘mo’ nili te munduku nusiring no-waen akili ‘Yunu nupili.’ niku, siring akiliinga-pe Yesos-ni naa liipa nurum. \p \v 24 Kanu-kene ⸤ami-yima-ni⸥ yunu unji-perana ola ⸤toku⸥ ku toku panjiku kene unjele liiku ola angnjiring. Aku-siku teku kene, yunga mulumbale ⸤ui posuku wendu liiku nusuringma⸥ moke tingíndu enini lupa-lupa liingíndu ku-kas teku piliiku kene penga mulumbalema liiring. \p \v 25 Ena topa ena nain killok tirim kene yunu unji-perana panjiring. \v 26 ‘Yunu mong liirim mele yambuma kanangi.’ niku \qc YI ILI JUDA-YAMBUMANGA YI NUIM KINGELE \m niku bi toku unjina olakundu munjuring. \p \v 27 Ele tokulu mélema wa liiringli yi tale kene wasie unji tálenga ⸤toku⸥ ku toku panjiringko. Te Yesos-nga ki-bokundu ⸤toku⸥ ku toku, te ki-tarukundu ⸤toku⸥ ku toku panjiring. \v 28 (⸤Yesos kene wa-yi tale wasie unji-pera yupukunga ⸤toku⸥ ku toku panjiringeliinga⸥ ung te ui Asaya-ni nimba bukna turum molemú akili wendu urum. Ung akili i-sipa mele: \q1 “Yunu kepe gapman ung-manima pula toku \q2 teku kis-siku mong liili yambuma kene \q3 liiku tere linjiring.” \rq Asaya 53:12\rq* \m nirim.) \p \v 29 Akuna oku puring yambuma-ni Yesos ⸤kanuku kis piliiku kene yunu⸥ ung-taka tonjuku ung-mura siku niku mele: “Aa! “Lku-tembollale tekisipu kene alsupu kongun ki-mong yupuku omba pupili takupu liimbu.” nirinu yili, \v 30 ‘Naa kolumbu.’ nikunu nu-nunu teku liikunu unji-perana mania ui.” niring. \p \v 31 Aku-sikuko Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene enini kepe yunu ung-taka tonjuku kene niku mele: “Yunu yambu wema ‘Naa kolangi.’ nimba tepa liirim akiliinga-pe yu-yunu ‘Naa kolumbu.’ nimba manda tepa naa liikimu. \v 32 Yunu sika Pulu Yili-ni oliu ‘Nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele omba molupa, yunu sika oliu Isrel-yambumanga yi nuim kingele molemú lem yunu unji-perana mania upili. Yunu mania ombá kanupu kene ‘Yunu sika Pulu Yili-ni makó topa liipa mundurum yi-nuim Kraisele. Yunu sika oliunga yi nuim kingele.’ nimbu tondulu mundupu piliimulú.” niring. \p Yi tale yu-kene unji-perana ⸤toku⸥ ku toku panjiring yisele-ni yunu aku-siku ung-taka tunjuringliko. \s1 15:33-41 Yesos Kulurum. Kulurum Kene Ulu Te Wendu Urum Temanele \p \v 33 ⸤Yesos unji-perana ola we pipili⸥ enale omba ai-tangili ena tuwallup killok tirim kene kolea pali sumbulú topa kene, penga ipinjali ena tre killok tirim kene kelepa tangurum. \v 34 Ipinjali ena tre killok tirim kene Yesos-ni nangale topa kene nimba mele: \q1 “Elloi, Elloi, llama sapaktani.” \m nirim. Akili Juda-yambumanga ung te. Akiliinga ung-pulele i-sipa mele: \q1 “Nanga Pulu Yili, nanga Pulu Yili, \q2 na nambimuna munduku kelkunuye?” \rq Konana 22:1\rq* \m nirim. \p \v 35 Akuna nondupa angiliiring yambumanga mare-ni yu-ni aku nirim kene piliiku ⸤sunduku kene⸥ niku mele: “Piliai! Yunu Illaija walsikim.” niring. \p \v 36 Aku-sipa nirim kene yambu piliiringmanga yi te-ni lkisipa pupa ulú-pinja mele te liipa no-waen kumbili tili mare akuna panjipa kene, ‘Yesos no-waen kumbili tili akili nupili.’ nimba memba omba unji-mumú tenga ka topa ola sirim. Sipa kene yu-ni nimba mele: “Ekupu unjina we pipili. Illaija-ni sika yunu ⸤unji-perana⸥ mania liimba ombánje, kanupu kanamili.” nirim. \p \v 37 Yesos-ni ung te tondulu mundupa nimba kene pe yunu kulurum. \p \v 38-39 ⸤Rom⸥ ami-yi wan-andret nukurum yi te Yesos turing ami-yima nokupa mulurum yi kanili-ni Yesos-ni ung te nimba kene pe yunu kulurum mele piliipa kanupa kene nimba mele: “Yi ili yunu aima sika Pulu Yili-nga málale lam.” nirim. \p ⸤Yesos-ni aku-sipa kulurum kene ulu auli te walsekale wendu urum.⸥ Pulu Yili popu toku kaluring lku-temboll ⸤Jerusallem sukundu angiliirim akuna sukundu Pulu Yili mulurum⸥ Sulumina Aima Kake Tilieliinga keri-puluna ⸤‘Yambuma sukundu naa pangi.’ niku ui taki-taki⸥ mulumbale auli te-ni pipi siku panjiring pirim. ⸤Yesos kolupa pora sirim kene⸥ mulumbale kanili ai-suku-singina olakundu mandu-sipa olá topa ulsu purum. \p \v 40 Ambu mare ⸤Yesos tiring mele⸥ sulu-teku kanuku angiliiring. Akumanga ambu te Makdalla taon-na ambu Maria, te Joses kene angin Jemis kene elsengla anum Maria, te ambu Sallomi. \v 41 Yesos kolea Gallalli distrik, ⸤ambu kanumanga pulu kolea,⸥ akuna ui we andurum kene ambu kanuma-ni yunu lumbili anduku liiku tapunjuku nukuring. Yunu kene, Jerusallem olandu uring ambu pulele wema kepe, ambu talse kanuku angiliiring akuna enini kepe ⸤Yesos-kene tiring mele⸥ kanuku angiliiring. \s1 15:42-47 Yesos Ónu Tiring Temanele \p \v 42 Ulsulam-uikundu ⸤kóru muluring⸥ ena-Sambatele nondupa ola ombá tirim. Sambat enale ola ombá kene kóru mulungéliinga ekupu-mele mélema liiku undu-undu siring enale wendu urum, ena akiliinga ⸤Yesos ui kulupili⸥ kolea kalá tomba tirim kene, \v 43 Arimatia taon-na yi Josep, yunu Juda-yambumanga kanjoll-yi auli te, yunu kepe ‘Pulu Yili yi nuim kingele molupa oliu nokumba enale wendu upili.’ nimba nokupa mulurum yili. Yunu omba mundu-mong naa tenjipa ⸤Rom-gapman yi-nuim⸥ Paillet mulurumna sumbi-sipa pupa “Yesos-nga ónale na si.” nimba mawa tirim. \p \v 44 Yesos walsekale kulurumele piliipaliinga Paillet yu-ni ⸤‘Yambuma unji-perana ⸤toku⸥ ku topu panjilimulu kene ena pulele omba pupili we pelemelé. Pe ekupu yunu sika walsekale kulumnje mola nambulka tímunje?’ nimba piliipa⸥ numanu liipa mundupa ami-yi wan-andret nukurum yili “Upili.” nimba kene yunundu walsipa kene “Yesos kórunga kulumuye?” nirim. \v 45 Ami-yima nukuli yili-ni “O.” nirim kene piliipaliinga yu-ni ami-yima nukulielendu nimba mele: “Kapula, ya yili-ni ⸤Yesos-nga⸥ ónale liipili.” nirim. \p \v 46 ⸤Paillet-ni “Kapula.” nirim kene⸥ Josep pupa mulumbale te taropu topa liipa ónale mania liipa, múlele-ni kumu topa kene ku-muru te ui ukuku nusiring ku-muru akuna sukundu memba pupa nusurum. Nosupa kene ku-muru keri-puluna ku-mulú auli te perele-marele memba omba pipi sirim. \v 47 Makdalla taon-na ambu Maria kene Joses anum Maria-seleni yunga ónale ⸤ku-muruna⸥ nusurum mele kanuringli. \c 16 \s1 Kolomong-Auli 16 Yesos Ola Mulurum, Yambuma-ni Kanuring Mele Temanima \b \s1 16:1-8 Yesos Lomburupa Ola Mulurum Kene Ambu Mare-ni Yunu Kanuring Temanele \p \v 1 Ena pupa kalá turum kene ⸤kóru muluring⸥ ena-Sambatele omba purum kene Makdalla taon-na ambu Maria kene Jemis anum Maria kene ambu Sallomi kene enini ‘Yesos-nga ónuna kopungu-wel mura tuli mare kopungu kanjinjamili.’ niku kene mare taropu toku liiku ⸤nosuku piring⸥. \p \v 2 Peku kene aima ipulam-ui, eninga kumbi-leku kongun tiring enale ola ombándu ena ola urum kene ambu kanuma puku ⸤Yesos-nga⸥ ónale nusiring ku-muruna pungí puku kene, \v 3 anju-yandu walsiku kene niku mele: “Ku-muru keri-puléle pipi siring kuli nae-ni wendu liipa perele-marele memba pupa nosunjumbanje?” niring. \p \v 4 Akiliinga-pe oku olandu-siku kanuring mele ku kanili, aima ku auliele, ui wendu liiku perele-marele meku puku nusiring, ⸤keri-puléle we lirim⸥ kanuring. \v 5 Ku-muruna sukundu puku kene ki-bokundu kang-yi te mulumbale sulu aima kake te pakupa mulurumele kanuku kene mini-wale munduku numanu liiku munduring. \p \v 6 Kanu-kene yu-ni eninindu nimba mele: “Numanu liiku naa mundai. Kolea Nasaret yi Yesos ‘Kulupili.’ niku talku unji-perana ⸤toku⸥ ku toku panjiring yi kanili kanungí okomelale na piliiker. Yunu lomburupa ola molupa omba pumu. Ya naa pelemú. Ónale ui nusiring koleale oku kanai. \v 7 Kanuku kene anju puku Pita kene yunga lumbili andúlima kene pali i-siku niku sangi: “Yesos kolea Gallalli distrik kumbi-lepa pulimáliinga akuna “Eni na kanungí.” ui nirim mele sika eni akuna yunu kanungí.” niku si-pai.” nirim. \p \v 8 ⸤Angkellale-ni aku-sipa omba mokeringa molupa kene nirim akili⸥ kanuku piliiku kene ambuma pung-pungu niku numanu pulele liiku munduku kene ku-muruna ulsu puku munduku kelku aima lkisiku puring. Mundu-mong tekuliinga yambu tilurindu kepe kanuku piliiring mele niku naa siring. \s1 16:9-13 Makdalla Ambu Maria Kene Yi Tale Kene Yesos Lomburupa Ola Mulurumele Kanuku Kene Niku Siring Temanele \p \v 9 Pulu monjuku kongun tiring enaliinga, aima ipulele-ui, Yesos lomburupa ola molupa kene, Makdalla taon ambu Maria, ui walse kuru angere yupuku-guli numanuna muluringma Yesos-ni topa makururum ambu kanili mulurumna pupa ⸤‘Na lomburupu ola mulundu we moliu akili kanupili.’ nimba⸥ liipa ora sirimele. \v 10 Kanu-kene Yesos ⸤mokeringa angiliirim⸥ kanupa kene ambale yunu pupa, ui Yesos-kene muluring yambuma mundu-mong mindili kolku kola teku muluringna pupa kene kanurum mele enini nimba sirim. \v 11 Yu-ni enini Yesos kona mulurum akili kanupa kene nimba sirim mele piliiku kene ‘Yunu gólu tokum.’ niku piliiring. \p \v 12 ⸤Makdalla ambu Maria Yesos yunu liipa ora sipa kene,⸥ penga ⸤yu lumbili anduringimanga⸥ yambu tale ⸤kolea-auli Jerusallem munduku kelkulu⸥ kupulanum tenga-lupa puringlina Yesos yunu kumbi-keri kangiele topele topa yunu ‘kanangli.’ nimba omba mokeringa angiliirim. \v 13 Penga yu kanuku bi sikulu kene yambu kanusele kelku yandu okulu ⸤lumbili anduli⸥ yambu wemandu elsele-ni kanuringli mele niku siringli akiliinga-pe elsele-ni niku siringli akili kepe ‘Gólu tokombele.’ niku piliiringko. \s1 16:14-18 Yesos Omba Yunga Lumbili Andúlima “Nanga Kongunale Tenji-Pai.” Nimba Liipa Mundurum Temanele \p \v 14 Penga walse lumbili anduli rurepunga yupuku enini langi noku muluringna Yesos omba mokeringa molupa kene, enini ung-mura tepa kene nimba mele: “Eni na ‘Lomburupa ola mulúm.’ niku tondulu munduku naa piliiku, na kona mulundu mele yambu mare-ni kanuku kene eni niku síngi mele ‘Gólu tokomele. Akili aima aku naa tímu, kapula naa temba.’ niku pilííngi, akili nambimuna aku-siku karaye teku niku pilííngiye?” nirim. \p \v 15 ⸤Aku nimba kene⸥ yu-ni eninindu nimba mele: “Eni ma-koleamanga pali puku yambuma pali temani kaiéle toku silsiliiku andu-pai. \v 16 Ningí mele piliiku kene ‘Akili sika nikimili.’ niku tondulu munduku piliiku kene no liingí yambuma ⸤kot enale wendu ombá kene⸥ Pulu Yili-ni enini tepa liipa ‘Enini mindili nolkemela koleana naa puku, molku konjuku mindi pangi.’ nimbá. Akiliinga-pe ⸤eni lumbili andúlima-ni⸥ ningí mele piliiku kene ‘Akili gólu tokomele.’ niku piliiku kene liiku su singí yambuma ⸤kot enale wendu ombá kene⸥ Pulu Yili-ni ‘Enini mindili noku mindi pungí koleana pangi.’ nimbá. \p \v 17 “‘Temani akili sika.’ niku tondulu munduku piliingí yambuma ‘Na enini-kene sika moliu mele akili we-yambuma-ni niku kanangi.’ nimbále kene ulu-tonduluma tingí kene yambuma kanungí mele akili i-sipa: \pi1 Enini nanga tondulale-ni kuru mare yambumanga numanuna mulungíma toku makuruku; \mi bo-ung lupa-lupa naa piliingíma niku; \mi \v 18 yambu noku kunjuli wambiyema naa kanuku kili-ni ambulungí kene akuma-ni enini naa noku kunjingí; \pi1 kupuná pelemú no te naa piliiku nungí kene ulu te aima naa temba; \mi kuru tomba yambuma kili-ni ambulungí kene kona pungí.” \m nirim. \s1 16:19-20 Yesos Mulú-Koleana Olandu Liirim Temanele \p \v 19 Auli Yesos-ni ⸤yunga lumbili andúlima⸥ndu aku-sipa nimba pora sirim kene ⸤Pulu Yili-ni⸥ yu mulú-koleana olandu liirim. Akuna ⸤bi ola mulupili Pulu Yili-kene mélema nokumbandu⸥ Pulu Yili-nga ki-bokundu pupa mulurum. \p \v 20 Yesos yunu mulú-koleana olandu purum kene yunga lumbili andúlima koleamanga pali puku Yesos-nga temani kaiéle yambuma toku silsiliiku anduring kene ‘Enini nanga ungma yambuma niku singí kene yambu kanuma-ni ‘Ung sikale.’ niku ung piliiku liangi.’ nimba Auliele enini-kene wasie pupa liipa tapunjurum kene yu-ni liipa mundurum yambuma enini ‘Pulu Yili-ni mindi ulu-tonduluma kapula telka mele teangi.’ nimba liipa tapunjurum. \b \p ⸤Akili manda.⸥