\id MAT - Matthew - Bo-Ung N.T., Rob & June Head, 24-May-2004 \h MATYU \toc1 MATYU Temani Kaiéle MATYU-ni Turum Bukele \toc2 MATYU \mt1 MATYU \mt2 Temani Kaiéle MATYU-ni Turum Bukele \imt1 TEMANI KAIÉLE \imt2 Matyu, Mak, LLuk, Jon Kene, Enini Turing Bukma \is1 Buk Akumanga Ung-Pulu Mare \ip Yesos-nga temanelendu “temani kaiéle” nilimulaliinga ung-pulele Mak 1:1 molemú. Yi angere-ni Yesos mana-mania omba molupa kene tepa andupa mulurum mele temanele bukna turing. ‘Mak-ni buk te ui turum. Matyu LLuk-seleni penga buk-sele turingli. Jon-ni aima penga buk te turum.’ niku piliilimili. Mak-ni turum bukele gar-sipa mele, Matyu LLuk-seleni turingli buk-sele sulu mele. Buk yupuku kanumanga temanima kene ungma kene molemú mele tilu-sipa. Akiliinga-pe Jon-ni numanale-ni piliipaliinga bukna turum mele lupa. Yunu-ni turum bukna temani molemále sika Yesos-nga temaneleko akiliinga-pe yi yupuku-ni temani pulele turingima yunu-ni naa topa, Yesos-ni nirim ung pulele Jon yunu-ni mindi turum, yi yupuku-ni naa turing. Yi angere akuma-ni bukma walu-siku naa turing. Enini lupa-lupa ‘Yesos mulurum mele kene ung-mani sipa ung-bo tunjurum ungma kene yambuma-ni piliiku kene numanale-ni apuruku piliiku teangi.’ niku temanima piliiku apuruku bukna turing. \ip Matyu kene Jon-sele mindi Yesos lumbili anduli yisele molkulu Yesos pulu monjupa yunga kongunale andupa tirim kene wasie anduring, yunu-ni tirim mele sumbi siku kanukulu, nirim ungma sumbi sikulu piliiringli. ‘Buk Mak yi Mak-ni sika buk turum lem Yesos lumbili andurum yi Pita-ni temani topa sirim-ma piliipaliinga bukna turum.’ niku piliilimili. Yambu mare-ni piliiku kene ‘Matyu LLuk-seleni Mak-ni ui turum bukele kanukulu kene mare manda lekulu turinglinje.’ niku piliilimili. LLuk yunu piliipa kungnjuli pili yi-doktale molupa kene, Yesos molupa andupa tirim mele yunu andupa walsipa piliipa, temani pulele mimi-sipa piliipa bukna turum (Kollosi 4:14, LLuk 1:1-4). \ip Yesos yunu sika Pulu Yili-nga kandi Málale akiliinga-pe yunu mana-yi molumbandu miring yambumanga anda-kolepalima Matyu LLuk-seleni temani bukna tokulu (Matyu 1:1-17, LLuk 3:23-37); yunu miring mele temanele yi kanusele-ni mindi turingliko. \ip Ung te kamu piliani: Yi tale mola yupuku-ni temani tiluele turing kene kanuku kene, akuma pali mimi-siku kanuku kene laye lupa-lupa turing mele kanui. \ip Ya ung-pulele pora nikem. \imt1 MATYU \imt2 Temani Kaiéle MATYU-ni Turum Bukele \is1 Buk Ilinga Ung-Pulu Mare \ip Ung-pulu mare ilinga buk-gomú 1 molemú. \ip Bi Matyu-nga ung-pulele “Auliele-ni we sirimele”. Yunu Rom-gapman ku-moni-takis liinjili yili mulupili Yesos-ni yunundu “Na lumbili ui.” nirim. Yunga bi te LLipai (Mak 2:14,15, LLuk 5:27-29). Yunu-ni buk Matyu sika turum nimba para silimú ung te bukeliinga sukundu naa nimba molemú. Akiliinga-pe kórunga-ui piliipa kungnjuli pirim yambu mare-ni piliiku kene ‘Matyu-ni sika buk ili turum.’ niku piliiringeliinga ekupu kepe aku-sipu nimbu piliilimulu. \ip Matyu-ni Yesos-nga temanele bukna tombandu ‘Pulu Yili-ni yunga yambumandu “Walse enini nokupa konjumba yi-nuim te enini mulungína liipu mundumbu.” nimba, ui nimba panjipa makó turum yili, akili eninga ungna “Kraisele” niring, Yesos yunu yi kanili omba mulurum mele Isrel-yambuma-ni aima piliiku kene “Yunu sika yi Krais akili.” niku tondulu munduku piliangi.’ nimba, Yesos-nga temanele tombandu yi-nuim Krais kanili penga omba molupa temba mele ui Yesos mana-mania omba naa mulupili ui niku siring mele Yesos-ni omba molupa tirim temanima wale pulele topa sirim. Penga wendu ombá mele ui niku siku bukna turing ung mare Matyu-ni mindi nimba sirim (Matyu 1:22-23, 2:15,17-18,23, 4:14-16, 8:17, 12:17-21, 13:35, 27:9-10). “Yi nuim king Depit-ni kalupa liirim yili” wale pulele bukna turumko, akiliinga pulele tilu-sipa. Pulu Yili yi nuim kingele molumbáliinga ung pulele bukna turumko. \ip Yesos-ni ung-mani sirim pulele bukna turum (Matyu kolomong-auli 5-7 pali, 10 pali, 13 pali, 18 pali, 24-25 pali). \ip Ung-pulu mare buk ambulkunaliinga alsena i-sipa mele molemú kanui: “23. Krais”, “32.1. Pikinini Bilong Devit”, “32.2. Pikinini Bilong God”, “32.3. Pikinini Bilong Man”, “20. kingdom”. \ip Ya ung-pulele pora nikem. \c 1 \ms1 1:1—4:16 Yesos Mana Molumba Urum Mele Temanele \s1 1:1-17 Yesos Krais Kalku Liiring Yambumanga Bimanga Temanele \p \v 1 ⸤Isrel-yambumanga ui-pulu-pulu anda-kolepa⸥ Eprayam kene penga yandupa ⸤eninga yi nuim king auli⸥ Depit kene elsele-ni Yesos Krais kalku liiringli mele i-sipa: \pi1 \v 2 Eprayam-ni Aisak mirim; \mi Aisak-ni Jekop mirim; \mi Jekop-ni Juda kene Juda-nga anginipilima kene mirim; \m \v 3 Juda-ni Péres kene Sera kene mirim, yi kanuselenga anum Tema; \mi Péres-ni Esron mirim; \mi Esron-ni Ram mirim; \m \v 4 Ram-ni Aminadap mirim; \mi Aminadap-ni Nason mirim; \mi Nason-ni Sallimon mirim; \m \v 5 Sallimon-ni Boas mirim, Boas yunga anum Reap; \mi Boas-ni Opet mirim, Opet yunga anum Rut; \mi Opet-ni Jesi mirim; \m \v 6 Jesi-ni Yi Nuim King Depit mirim. \b \pi1 Depit-ni Sollomon mirim. Sollomon-nga anum ui Yuraya-nga ambu-mínele mulurum. Penga Depit-ni ambu kanili numanu monjupa Yuraya topa konjupa ambale yunu liirim. \m \v 7 Sollomon-ni Riapoam mirim; \mi Riapoam-ni Apaya mirim; \mi Apaya-ni Eta mirim; \m \v 8 Eta-ni Josipat mirim; \mi Josipat-ni Joram mirim; \mi Joram-ni Asaya mirim; \m \v 9 Asaya-ni Jotam mirim; \mi Jotam-ni Eyas mirim; \mi Eyas-ni Esikaya mirim; \m \v 10 Esikaya-ni Manasa mirim; \mi Manasa-ni Emos mirim; \mi Emos-ni Josaya mirim; \m \v 11 Josaya-ni Jekonaya kene yunga anginipilima kene mirim. \pi1 Josaya kulupili yunga malupili molangi ele-tu yambuma Isrel-yambuma-kene oku ele teku kene toku munduku, Isrel-yambu pulele ka siku eninga kolea-auli Bapillon meku puring. \b \pi1 \v 12 Ka siku meku puring kene penga \mi Jekonaya-ni Sialtel mirim; \mi Sialtel-ni Serapapel mirim; \m \v 13 Serapapel-ni Apayat mirim; \mi Apayat-ni Ellayakim mirim; \mi Ellayakim-ni Eso mirim; \m \v 14 Eso-ni Sedok mirim; \mi Sedok-ni Ekim mirim; \mi Ekim-ni Ellayat mirim; \m \v 15 Ellayat-ni Elliesa mirim; \mi Elliesa-ni Matan mirim; \mi Matan-ni Jekop mirim; \m \v 16 Jekop-ni Josep mirim. \pi1 Josep Maria yi-min. Josep-ni Maria ui naa liipili Maria yunu kangambula oluna monjupa mulurum. Penga ambu-yisele muluringli kene Maria-ni Yesos mirim. \m ⸤Pulu Yili-ni “Enini nokupa konjumba yi-nuim te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yili penga Yesos yi akili omba mulurumeliinga⸥ yunga bi te wasie siku kene ‘Kraisele’ niringko. \p \v 17 Eprayam kene Eprayam-ni yandupa-yandupa kalupa liipa Depit kalupa liipa tirim yima ⸤Yesos-nga⸥ anda-kolepa malapunga tale muluring. Penga Depit-ni yandupa-yandupa ui Bapillon yambuma-ni Juda-yambu mare ka siku kolea Bapillon anju naa meku pangi kalupa liirim anda-kolepa malapunga tale-ko muluring. Juda-yambu mare ka siku kolea Bapillon meku puring kene penga yandupa-yandupa yi-nuim Kraisele kalku liiring kene yi malapunga tale-ko muluring. \s1 1:18-25 Pulu Yili-nga Minéle-ni Maria-nga Oluna Kang Te Munjunjurum, Maria-ni Yesos Krais Mirim Temanele \p \v 18 Yesos, Pulu Yili-ni “Enini nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele, yunu miring temanele i-sipa mele: \p Yunga anum Maria-nga pulu lirim yambuma-ni “Maria Josep-ni liipili.” niku kórunga niringeliinga-pe ui Josep wasie tiluna naa piangli Mini Kake Tiliele-ni Maria yunga oluna kangambula te munjunjurumele Maria yunu piliirim. \v 19 Kanu-kene yunga yi Josep yunu yi sumbi-niliele mulurumeliinga Maria kangambula munjurumele piliipa kene ‘Maria pipili naa kulupili.’ nimba ‘Yambu pulele molangi yunu tímu mele nimbu para naa sipu yu-yunu molumba kene kiyang nimbu we “Kamu pui.” niambu.’ nimba piliirim. \p \v 20 Josep aku-sipa numanu liipa mundupa mulupili Auliele-nga angkella te-ni Josep uru-kumbu sipa kene nimba mele: “Josep, yi nuim king Depit-ni kalupa liirim yili, Mini Kake Tiliele-ni Maria ulu te tirimeliinga yu kangambula monjulemú akiliinga nu-ni yu liinindu pipili naa kolkunu, lii.” ⸤nirim.⸥ \v 21 “Yu kang te membá. Kang kanili-ni yunga yambuma ‘Eninga numanuna ulu-pulu-kis telemelema pípili molemeláliinga mindili nungí.’ nimba enini tepa liipa, mindili nolkemela kupulanum-na wendu liipa, yunu-kene wasie molku kunjingí kupulanum-na liipa monjumbaliinga yunga bi lekunu “Yesos” niani.” nirim. \p \v 22 Aku-sipa wendu urum ulumanga pali kórunga-ui Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi te-ni ulu mare penga wendu ombá ui nirim mele kamu wendu urum. Akili i-sipa mele: \q1 \v 23 “Piliai. \q1 Ambu-wenipu te-ni kangambula monjupa kene \q2 kang te membá. \q1 Kanu-kene yunga bi leku “Imanuel” ningí.” \rq Asaya 7:14\rq* \m nirim. Bi ilinga ung-pulele ‘Pulu Yili oliu-kene molemú’. \p \v 24 Josep uru pepa makiliipa kene Auliele-nga angkellale-ni nirim mele piliipa liipa tepa kene ambale liirim. \v 25 Akiliinga-pe yu kangambulale ui naa mipili tiluna naa piringli. Penga Maria-ni kangale mirim kene Josep-ni kangale bi lepa “Yesos” nirim. \c 2 \s1 2:1-12 Piliipa Kungnjuli Pili Yi Mare Yesos Oku Kanuring Temanele \p \v 1 Erot yunu kolea Judia distrik yambumanga yi nuim kingele mulupili Maria-ni kolea Judia, Betelliem taon-na Yesos mirim. Ena kanumanga ena ola ulikundu piliipa kungnjuli pili yi mare taki-taki kombukantupuna ‘ulu-pulu mare wendu ombánje?’ niku mimi-siku kanuku muluring yima kolea-auli Jerusallem oku kene niku mele: \v 2 “Juda-yambumanga yi nuim king molumba kang miring akili tena molemúye? Oliu ena ola ulikundu molupu kene yi te yi nuim king molumba miringele liipa ora sili kombukantupale pulu-pulu wendu omba angiliirim-na kanupu kene, yu popu topu bi paka tonjumulundu okomulu.” niring. \p \v 3 Yi nuim king Erot-ni ung ili piliipa kene ‘Yi te yu alko topa king molumba lam.’ nimba piliipa kene yu mini-wale mundurum, Jerusallem yambuma pali mini-waleko munduring. \p \v 4 Kanu-kene yu-ni Juda-yambumanga Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima pali kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima pali kene “Sukundu wai.” nimba kene enini walsipa piliipa kene nimba mele: “Pulu Yili-ni ‘Enini nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ nimba makó turum yi-nuim Kraisele tena mingélendu niringiye?” nirim. \p \v 5 Enini yunundu niku mele: “Kolea Judia distrik sukundu Betelliem taon-na yu mingí. Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi ⸤Maika-ni⸥ penga aku-sipa wendu ombá mele ui buk turum akuna molemú kanili. Yu-ni nimba mele: \q1 \v 6 “Betelliem, Juda koleana lelemú kolea te, \q3 yu kolea Juda sukundu kolea-aulimanga \q4 yu kolea kepe auli te-ko. \q1 Yunga sukundu yi-nuim auli te wendu ombá, \q2 yi akili-ni nanga Isrel-yambumanga \q1 kung-sipsip tápu-yili molupa enini nokumba.” \rq Maika 5:2\rq* \m nirim kanili.” niring. \p \v 7 Kanu-kene we-yambuma naa kanuku piliiku molangi Erot-ni piliipa kungnjuli pili yima “Wai.” nimba kombukantupale pulu-pulu wendu omba angiliirim enale walsipa piliirim kene yunundu niku siring mele \v 8 piliipa kene eninindu nimba mele: “Eni Betelliem puku kangale mimi-siku koro-pai! Kanuku liiku kene na oku niku sai. Na kepe yu ombu popu topu bi paka tonjambu.” nirim. \v 9 Kingele-ni aku-sipa nirim piliiku kene enini kelku puku kano-puring. \p Kanu-kene ena ola ulikundu molku kene kombukantupu kanuringele enini puringna kumbi-lepa pumba pupa kene kangale mulurum lku-imuna pupa ola angiliirim. \v 10 Enini kombukantupale kanuku kene numanu aima lakuku siring. \v 11 Lkuna lkundu puku kene kangale kene anum Maria kene muluringlina puku kanuku liiring. Kanuku kene kangalenga kumbi-kerina koporungu languku ma kanuku kene yu popu toku bi paka tunjuring. Bi paka tonjuku kene enini wale meku uringma apisiku méle kaíma wendu liiku yu siring. Ku-gollu talse kene, paura kalemele kene mura tuli paura akiliinga te kene, kopungu-wel aima mura tuli te kene, méle akuma yu siring. \p \v 12 Kanu-kene Pulu Yili-ni enini uru-kumbu sipa kene eninindu nimba mele: “Eni Erot molemúna kelku pu naa pai, mólu!” nirim piliiku kene enini kupulanum tenga-lupa oku lkundu puring. \s1 2:13-15 Josep-ni Anum Málusele Kolea Isip Memba Kowa Purum Temanele \p \v 13 Kanu-kene piliipa kungnjuli pili yima kelku puring kene Auliele-nga angkella te-ni Josep uru-kumbu sipa kene nimba mele: “Yi nuim king Erot-ni nondupa yunga ami-yimandu ‘Kangale koruku toku konju-pai!’ nimbá akiliinga nu ola molkunu kangale kene anum kene liikunu mekunu kolea Isip-ndu takara toku puku molu-pai. Ne anju molku kene, penga na-ni ‘Kelku yandu wai.’ nimbú kene wangi. Ui mólu.” nirim. \v 14 Aku nirim-na piliipa kene Josep ola molupa sumbulsuli anum-málusele liipa memba Isip-ndu purum. \v 15 ‘Erot kolumba kene kelepu lkundu pumulú.’ niku ui Isip anju muluring. Aku tiringeliinga Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi ⸤Osia⸥-ni ulu te penga wendu ombá ui nirim mele kamu wendu urum. Akili i-sipa mele: \q1 “Pulu Yili-ni nimba mele: \q1 ‘Nanga kangale “Kolea Isip munduku kelkunu \q3 wendu ui.” nirindu.’ nirim.” \rq Osia 11:1\rq* \m nimba yi ⸤Osia⸥ kanili-ni aku-sipa nirim kanili. \s1 2:16-18 Yi Nuim King Erot-ni Betelliem Kang-Pamema Topa Kunjurum Temanele \p \v 16 Kanu-kene anum lapasele Yesos wasie Isip puku molangi, piliipa kungnjuli pili yima-ni Erot yunu liiku lu siring mele piliipa kene Erot yu-ni arerembi aima lakupa kulurum. Arerembi kolupa kene ami-yi marendu nimba mele: “Betelliem taonale kene Betelliem nondupa lelemú kolea kanumanga puku kang punie tale omba puli kangma kene punie tale naa pora nili kangma kene pali koruku toku konju-pai!” nirim. Kombukantupu kanuku piliipa kungnjuli pili yima-ni kombukantupale pulu monjupa wendu omba angiliirim enale yunundu niku siring mele piliipa kene punie aku-sipa nirim. \p \v 17 Aku-sipa tirimeliinga kórunga-ui Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Jeremaya-ni ulu te penga wendu ombá nimba ui nirim mele wendu urum. \v 18 Yu-ni nimba mele: \q1 “Enini kolea Rama sukundu ung te piliiring; \q3 kola tiring piliiring akili, \q2 yambu kolemele kene kola telemele mele \q3 kola aku-siku tiring piliiring. \q1 Ambu Resel-ni yunga kangambulamanga kola tirim. \q1 Yu ‘Numanu waengu nipili.’ niku kene \q2 tiringeliinga-pe ‘Naa piliimbu.’ nimba \q3 yunga kangambulama kolku pora siring, \q4 te naa mulurum akiliinga \q3 yu kondu kolupa \q4 kola tepa mindi mulurum.” \rq Jeremaya 31:15\rq* \m nimba Jeremaya-ni ui aku-sipa nirim kanili. \s1 2:19-23 Josep-ni Anum Málusele Kelepa Kolea Isrel-ndu Yandu Memba Urum Temanele \p \v 19 Penga Erot kulurum kene Auliele-nga angkella te-ni Josep kolea Isip mulupili uru-kumbu sipa kene nimba mele: \v 20 “‘Kangale toku konjangi koro-pai.’ nirim yili kulurumeliinga ola molkunu anum málu-sele liiku mekunu kolea Isrel-ndu kelkunu pui.” nirim kene-na \v 21 piliipa kene yu ola molupa anum málu-sele liipa memba Isrel-ndu purum. \p \v 22 Akiliinga-pe Akelles yunga lapa Erot alko topa yi nuim kingele molupa kolea Judia distrik nukurum akili piliipa kene Josep yu kanuna alsupa pumbandu mundu-mong tirim. Kanu-kene Pulu Yili-ni uru-kumbu sipa kene nimba mele: “Marena tungí akiliinga akuna naa pui.” nimba yunundu lip-lipi turum kene yu kelepa kolea Gallalli distrik pupa \v 23 akuna lirim Nasaret taon-na pupa mulurum-na Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima-ni ⸤Yesos-kene⸥ ulu te penga wendu ombá niku ui niring mele kamu wendu urum. Enini niku mele: \q1 “Yambuma-ni yu bi leku \q1 ‘Yu Nasaret taon yi te.’ ningí.” \m niring kanili. \c 3 \s1 3:1-12 No-Liinjili Jon-ni Numanu Topele Turing Yambuma No Liinjirim Temanele \p \v 1 ⸤Yesos Nasaret taon-na we mulupili⸥ No-Liinjili Jon omba kolea Judia distrik sukundu kolea-wakana ele-ung nimba kene nimba mele: \v 2 “Pulu Yili yi nuim kingele molumba enale nondupa wendu ombá tekemaliinga eninga ulu-pulu-kis tiring numanuna pelemúma munduku kelku numanu topele tai.” nirim. \p \v 3 Yi kanili ⸤ui naa mulupili aima kórunga-ui⸥ Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Asaya-ni Pulu Yili-nga ung te nimba sipa buk turum. Ung kanili i-sipa mele: \q1 “Kolea-wakana yambu tenga kerina ung te nimba mele: \q1 “Auliele ombá kupulanumele teku mimi tenjai. \q3 Yu ombá kupulanum kelúma \q4 toku sumbi sai.” nikem.” \rq Asaya 40:3\rq* \m nirim. ⸤Jon-ni aima penga temba mele Asaya-ni ui aku-sipa nimba panjipa buk turum.⸥ \p \v 4 Jon yu kung-kemel dili-ni tili wale-pakuli te pakupa, kung kiluele-ni tili kamirika te topa kene, kuli-kumba kene pillim-nóma kene langi akusele mindi nomba mulurum. \v 5 Kanu-kene kolea-auli Jerusallem yambuma kene Jerusallem lirim kolea Judia distrik pali yambuma kene kolea Jodan pali yambuma kene yi kanili mulurumna puku kene, \v 6 no Jodan sukundu puku kene ulu-pulu-kis tiringma niku para siring kene yu-ni enini no liinjirim. \v 7 Yu-ni ⸤Juda-yambumanga yi-auli⸥ Perisima kene Sadusima kene yi pulele no liingíndu uring kanupa kene, enini ung-mura sipa nimba mele: \p “Gólu topa yambuma tepa kis-sili wambiyelenga walúma, Pulu Yili arerembi kolumba enaliinga nae-ni “Eni takara toku pai.” nim-na enini ‘Pulu Yili-ni naa tepa kis-sipili.’ niku ‘No liimulú.’ niku okumeleye? \v 8 Eni sumbi-siku molku, ulu kaíma mindi teku mulungí kene eni ulu-pulu-kis tiringma aima sika munduku kelku numanu topele tungí mele mokeringa lemba. \v 9 “Oliu anda-kolepa Eprayam-ni kalupa liirimuma molemuláliinga yambu kaíma molemulu.” niku aku-siku niku naa piliai. Na-ni eni nimbu siker: “Pulu Yili-ni ku-mulú imandu “Eprayam-ni kalupa liirim yambuma au talangi.” nilkanje ku-mulúma Eprayam-ni kalupa liirim yambuma molkemela.” niker. Eni Eprayam-ni kalupa liirim yambuma molemeláliinga ulu te naa telemú. \p \v 10 “Unji peki tomba luli Pulu Yili-ni kórunga unji-puluna ambulupa ola liipa molemú. Unji-mong kaí naa tombama yu-ni peki topa kene tepina kalomba. \v 11 Ulu-pulu-kísima kanuku kis piliiku numanu topele tolemele yambuma na-ni sika no liinjiliu. Akiliinga-pe yi te aelepa ombále yu-ni ⸤Pulu Yili-nga⸥ Mini Kake Tiliele kene tepéle kene eni liinjimba ⸤liingí⸥. Na kene aelepa ombá yi ili yunga tondulale aima olandupa, nanga tondulale aima mania-kilia. Na yunu-kene kapula mólu. Yambu-aulimanga kongun kis tili kendemande-yambuma-ni sika eninga aulimanga kongun kísima tinjingíndu kimbu-suma wendu liinjilimele akiliinga-pe na-kene aelepa ombáliinga kimbu-su wendu liinjimbu kongun kanili aima olandupa mele na-ni kapula naa tenjilka, ⸤na yi aima kisele⸥. \p \v 12 “Yu-ni yunga rais-wit apuruli apulu-pokale ambulupa kene yunga rais-wit monguma kene rais-wit kiluma kene apurumbandu molemú. Yunga rais-wit apuruli polale tepa mimi tembandu rais-witma pali apurupa wendu liipa kene monguma liipa rais-wit nosilimú lkuna ‘Lipili.’ nimba nosimbandu lku liipa nosupa, penga kiluma liipa máku topa tepi naa kumbulupa nomba pepa mindi pulimúna kalomba.” nirim. \s1 3:13-17 Jon-ni Yesos No Liinjirim Temanele \p \v 13 ⸤Jon-ni yambuma no liinjipa mulurum⸥ kene Yesos kolea Gallalli distrik mundupa kelepa kene, ‘Jon-ni yu no liinjipili.’ nimba Jon no-Jodan kéluna mulurumna yu purum. \v 14 Urum kene Jon-ni nimba mele: “Akili aima mólu. Na-ni nu nambi-sipu no liinjambu nikunu nikinuye? Nu-ni na no liinjilkenanje kapula.” nirim. \p \v 15 Akiliinga-pe Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Mólu. Ulu kake tili uluma pali kapula tipili akiliinga niker mele ti.” nirim. Kanu-kene Jon-ni “Kapula.” nimba yu no liinjirim. \p \v 16 Yesos no liipa pora sipa kene nona sumbi-sipa wendu urum. Wendu ombá urum kene muléle takape nimba anju-yandu purum, Pulu Yili-nga Minéle, kera-waembonu mele, mania omba Yesos mulurumna pupa ⸤kangina⸥ ola mulurum kanurum. \v 17 Kanu-kene mulúna ola ung te wendu omba kene nimba mele: “Ili nanga numanu monjuliu kangale. Yunu-kene numanu siliu.” nirim. \c 4 \s1 4:1-11 Kurumanga Nuim Seten-ni Yesos Kundi Turum Temanele \p \v 1 Yesos ⸤no liirim kene Pulu Yili-nga Minéle yu-kene omba molupa kene,⸥ Minéle yu-ni ‘⸤Kurumanga nuim⸥ depollale-ni yu kundi tupili.’ nimba Yesos kolea-wakana memba purum. \v 2 Akuna Yesos kaliimbu te kóru tale mele langi naa nuli we molupa pirim kene yu engle-ni kolupa mulurum. \p \v 3 Kanu-kene kundi tuli ⸤kuru Seten⸥ omba kene yundu nimba mele: “Nu Pulu Yili-nga Málale lem ku-mulú ima ‘Pllawa kaluli au talupili.’ ni.” nirim. \p \v 4 Akiliinga-pe yu-ni pundu topa kene nimba mele: “Pulu Yili-nga bukele-ni nimba mele: \q1 ‘Langima-ni mindi yambuma kona mululi ulu-pulele \q3 naa silimú. \q1 Pulu Yili-ni ung nilimúma pali \q2 piliiku liiku teku mulungí kene \q3 kona mululi ulu-pulele liingí.’ \rq Ung-Manima 8:3\rq* \m nimba molemú.” nirim. \p \v 5 Kanu-kene depollale-ni Yesos liipa kolea-auli Jerusallem, akilindu ‘kolea-auli kake tili’ niliele, akuna memba pupa, Pulu Yili popu toku kaluring lku-temboll imuna memba, aima ola pupa monjupa kene, \v 6 yundu nimba mele: “Nu Pulu Yili-nga Málale lem nu tepa liimba akiliinga pu-nikunu mania pui.” ⸤nirim.⸥ “Pulu Yili-nga bukele-ni nimba mele: \q1 ‘Pulu Yili yunga angkellama-ni \q2 ‘Nu oku nokai.’ nimbá. \q1 Enini nu ‘Ku te-ni kepe naa tupili.’ niku \q2 nu eninga kima-ni oku kanglku liingí.’ \rq Konana 91:11-12\rq* \m nimba molemú kanili. Aku-sipa nirimeliinga piliiku kene aku-sikunu ti.” nirim. \p \v 7 Yesos-ni yundu nimba mele: “Pulu Yili-nga yambumandu ung te wasie nimba molemúko. Akili i-sipa mele: \q1 ‘Pulu Yili eninga Auliele-ni “Tembu.” nilimú mele \q1 ‘Sika nilimúnje mola gólu tolemúnje kanamili.’ \q3 niku eni yu manda leku naa teai.’ \rq Ung-Manima 6:16\rq* \m nimba molemúko kanili.” nirim. \p \v 8 Alsupa depollale-ni yu liipa ma-pangí te aima ola-kilia lirimna memba ola pupa monjupa kene, yu ma-koleama pali kene koleamanga méle kaíma wasie liipa ora sipa kene \v 9 yundu nimba mele: “Nu nanga kumbi-kerina koporungu languku mania molkunu na popu tokunu nanga bili paka tunjúnu lem nu ma-koleana méle lelemú kanokunu ima pali nu simbu.” nirim. \p \v 10 Kanu-kene Yesos-ni yundu nimba mele: “Seten, nu anju pa! Pulu Yili-nga bukele-ni nimba mele: \q1 ‘Pulu Yili eninga Auliele mindi niku popu toku \q3 bi paka tonjuku, \q1 yunga kongunuma mindi tenjiku molai.’ \rq Ung-Manima 6:13\rq* \m nimba molemú kanili.” nirim. \p \v 11 Kanu-kene depollale-ni Yesos yu mundupa kelepa yu purum. Purum kene ⸤mulú-koleana⸥ angkellama-ni oku Yesos nukuring. \s1 4:12-17 Yesos-ni Kolea Gallalli Distrik Pulu Monjupa Yambuma Ung Nimba Sirim Temanele \p \v 12 Kanu-kene ⸤No-Liinjili⸥ Jon ka siku ka-lkuna panjiringele piliipa kene Yesos kelepa kolea Gallalli distrik-ndu yandu omba \v 13 Nasaret taon-na omba kene, penga taon akili mundupa kelepa Kapeniam taon, numú-Gallalli kéluna lirim, akuna pupa ‘Ekupu kolea ili nanga kamu molumbu koleale lipili.’ nimba akuna mulurum. Kapeniam yi Sepullan kene Naptallai-seleni kalku liiringli yambuma ui muluring koleana lirim. \v 14 ⸤Kapeniam taon-na pupa mulurumeliinga⸥ kórunga-ui Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Asaya-ni ulu te penga wendu ombá ui nirim mele kamu wendu urum. Asaya-ni nimba mele: \q1 \v 15 “Sepullan-ni kalupa liirim yambuma \q3 pelemelé koleale kene, \q2 Naptallai-ni kalupa liirim yambuma \q3 pelemelé koleale kene, \q2 no-numúna lepa pulimú kupulanumele \q3 no-Jodan nekendu lelemú koleale kene, \q2 kolea Gallalli wikindu yambu-lupa pulele \q3 molemele koleale kene, \q2 kolea akumanga molemele yambuma \q3 ⸤aima sumbulú túlina molemele⸥. \q1 \v 16 Yambu aima sumbulú túlina molemele kanuma \q2 talang tondulu aima auli te kanuring. \q1 Kululi ulu-pulele-ni panda topa sumbulú tuli koleana \q2 pelemelé yambumanga koleana talang pukum.” \rq Asaya 9:1-2\rq* \m nirim. \ms1 4:17—9:34 Yesos-ni Pulu Yili Yi Nuim Kingele Molupa Mélema Nokumbaliinga Temani-Kaiéle Topa Sipa Kuru Turum Yambuma Tepa Kaí Tirim Temanima \p \v 17 ⸤Kapeniam omba mulurum⸥ ena kaniliinga Yesos-ni yambuma pulu monjupa ungma nimba sipa kene nimba mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokumba enale nondupa wendu ombá tekemaliinga ⸤‘Pulu Yili yu-ni nokumba yambumanga talapena sukundu molamili.’ niku⸥ ulu-pulu-kis telemelema munduku kelku numanu topele tai.” nirim. \s1 4:18-22 Yesos-ni Yi Angerendu “Na Lumbili Wai.” Nirim Temanele \p \v 18 Yesos Numú-Gallalli kéluna andupa kene anginingli tale kanurum, akusele Saimon kene angin Endru-sele oma liili wale te no-numúna toku suku munduku muluringli kanurum. Penga Saimon-nga bi te Pita niringko. Oma liiringli akili elsengla ku-moni kongunale tiringli. \v 19 ⸤Aku-siku teku muluringli kanupa kene⸥ nimba mele: “Na lumbili wangli. Oma liinglíndu oma liili wale te liiku nona suku mundulimbili kene omama walena omba pelemú mele, penga ‘nanga kongunale tinglíndu nanga ungele piliikulu niku silsiliiku andunglí kene yambuma nanga talapena sukundu oku molangi.’ nimbu ‘Else na lumbili wale.’ niker.” nirim. \v 20 ⸤Aku nirim mele piliikululiinga⸥ lkisikulu elsengla oma liili walema munduku kelkulu kene Yesos lumbili puringli. \p \v 21 Kanu-kene yu laye-kolte anju pupa kene anginingli tale lupa kanurum, akusele Seperi málu Jemis kene Jemis angin Jon-sele, lapa Seperi kene eninga nona anduli sipna sukundu oma liili walema toku tambulku muluring kanupa kene elsele walsipa kene “Na lumbili wale.” nirim. \v 22 Aku nirim mele piliikulu kene elsengla lapa Seperi kene nona anduli sipele kene lkisikulu munduku kelkulu kene Yesos yu lumbili puringli. \s1 4:23-25 Yesos-ni Kolea Gallalli Distrik Ungele Nimba Silsiliipa Andupa Yambu Kuru Turum Pulele Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 23 Kanu-kene Yesos kolea Gallalli distrik sukundu koleamanga pali andupa, Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lkumanga lkundu pupa yambuma ung-bo tonjupa, Pulu Yili nondupa yi nuim kingele molupa nokumba mele temani kaiéle topa sipa, yambu kuru lupa-lupa turum-ma kene kangina ulu pulele tirim-ma kene tepa kaí tirim. \p \v 24 Yu-ni tirim mele temanele kolea Siria propinj koleamanga pali anju-anju purum piliiku kene eninga yambu \mi kuru lupa-lupa turum yambuma kene, \mi mindili lupa-lupa noku muluring yambuma kene, \pi1 yambumanga numanuna kuru molku ambuluring yambuma kene, \mi kuru-kopari turum yambuma kene, \mi kimbu-ki kukurum yambuma kene, \m yu mulurumna meku uring kene yu-ni yambu kanuma tepa kaí tirim. \v 25 Yambu aima pulele yu lumbili puring. Kolea Gallalli distrik yambuma kene, ‘Kolea-Auli Rurepunga Tale’ niring kolea yambuma kene, kolea Judia distrik lirim kolea-auli Jerusallem yambuma kene, kolea Judia sukundu lirim we-koleamanga muluring yambuma kene, no Jodan nekendu koleamanga yambuma kene, aima pulele yu lumbili puring. \ms1 5:1—8:1 Yesos-ni Yu Lumbili Anduring Yambuma Ung-Mani Sipa Ung-Bo Tunjurum Ungma \c 5 \p \v 1 Yesos-ni yambu pulele liiku máku toku yu lumbili puringma kanupa kene ma-pangina ola pupa mania mulurum kene yu lumbili andúlima yu mulurumna uring. \v 2 Kanu-kene yu-ni enini ung-bo tonjupa ung-mani sipa kene nimba mele: \s1 5:3-12 Oliu Numanu Kaí Pípili Molomulú Ung-Pulele Yesos-ni Nimba Sirim Temanele \p \v 3 “Yambu numanuna korupa pulimú piliilimili yambuma Pulu Yili eninga yi nuim kingele molupa enini nokulemáliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \p \v 4 “Yambu kola teku numanu kis pípili molemele yambuma Pulu Yili-ni “Enini numanu kaí pepa toembu tupili.” nimbáliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \p \v 5 “Yambu táka-niku molku yambu lupamanga ungma piliiku molemele yambuma ma-koleama pali Pulu Yili-ni enini simba liingéliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \p \v 6 “Pulu Yili-ni “Teai.” nilimú ulu sumbi nílima tingíndu waka kolku molemele yambuma kapula mulungéliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \p \v 7 “Yambu lupama kondu kolemele yambuma Pulu Yili-ni kondu kolumbaliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \p \v 8 “Yambu numanu kake tipili molemele yambuma-ni Pulu Yili kaningéliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \p \v 9 “‘Yambuma numanu tiluna pupili molangi.’ nilimele yambuma Pulu Yili-ni ‘Enini nanga kangambulama.’ nimbáliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \p \v 10 “Pulu Yili-ni “Teai.” nilimú ulu sumbi nílima teku molemeláliinga yambu lupama-ni enini mindili silimele ⸤akiliinga⸥ Pulu Yili eninga yi nuim kingele molumbáliinga enini “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \p \v 11 “Na piliiku molemele yambuma, eni nanga yambuma molemeláliinga we-yambuma-ni eni ung-taka tonjuku mindili siku, ung kis lupa-lupama eninga bulkundu gólu toku ninjingí kene eni “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. \v 12 ⸤Yambuma-ni eni aku-siku mele telemeláliinga⸥ eni mulú-koleana pungí kene kanuna Pulu Yili-ni eni méle kalupa konjumbaliinga numanu aima lakuku siku numanu kaí pípili molai. Yambuma-ni ekupu eni mindili silimele mele aku-siku eni naa molangi kóru-ui Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku silsiliiku anduring yambuma we-yambuma-ni enini kepe mindili siringko kanili.” ⸤nirim.⸥ \s1 5:13 Oliu Api-Kusa Mele Molemulu Ung-Ekale \p \v 13 “Eni ma-koleana yambumanga api-kusa mele molemele. ⸤Akili méle kaí⸥ akiliinga-pe yu sungu naa temba kene ‘Yu kelepa sungu tipili.’ nimbu ulu te kapula temulúye? Yu kongunale temba tondulu te alsupa naa pembaliinga we topu mundupu kelemulú kene yambuma-ni anduku kambiliingí kene kapula. \s1 5:14-16 Oliu Talang Pa Tinjílima Molemulu Ung-Ekale \p \v 14 “Eni ma-koleana yambumanga talang pa tinjílima molemele. Kolea-auli te ma-pangina ola lembale kapula mo naa tomba. \v 15 Yambuma-ni tepi-llam kanduku kene mingina suku naa monjulemele. ‘Lkuna sukundu pa tipili, mélema kanangi.’ niku ⸤talang pa tinjili⸥ tepi-llam akili polu tenga ola monjulemele. \v 16 Aku-sipa mele ‘Oliu-ni ulu kaíma telemulu mele yambuma-ni kanuku kene oliunga Lapa, mulú-koleana molemále, kape niangi.’ niku, eni-enini eninga pa telemú talang akili yambuma-ni kanangi.” ⸤nirim.⸥ \s1 5:17-20 Moses-ni “Ulu Mare I-Siku Teai! Mare I-Siku Naa Teai!” Nimba Pulu Yili-nga Ung-Mani Sirim-manga Ung-Pulu Te \p \v 17 “Na-ni ‘Pulu Yili-nga ung-manima ⸤Moses-ni⸥ bukna turum ungma kene Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima-ni bukna turing ungma kene ‘mania pupili.’ nimbá okum.’ niku naa piliangi. Na-ni ‘ung kanuma kamu mania pupili.’ nimbú naa okur. ‘Ung akumanga ung-pulu pelemúma kamu wendu upili.’ nimbú okur. \v 18 Na-ni enindu aima sika niker: “Mulú-masele ui pora naa nipili Pulu Yili-nga ung-mani ⸤Moses-ni bukna tunjurum⸥-manga ung wallú-kolte kepe aima te mania naa pumba. Ung-manimanga pali ung auli kelúmanga pali kongunuma ui wendu ombá.” niker. \v 19 Akiliinga, yambu te-ni Pulu Yili-nga ung-mani kanumanga ung-mani wallú te kepe “Naa tembu.” nimba mundupa kelepa, yambu lupama mani sipa kene “Munduku kelai.” nimbá yambale Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana yunga bili aima mania pemba. Akiliinga-pe yambu te-ni ung-mani kanuma piliipa liipa tingí panjipa molupa, yambu lupama mani sipa ung-bo tonjumba yambale Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana yunga bili aima lakupa molumba. \v 20 Na-ni enindu nimbu siker: “Perisi-yima kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjilimele yima kene enini ulu sumbi-nílima telemele ulumanga olandupa eni we-yambuma-ni naa tíngi lem, Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambu nokulemú talapena sukundu eni aima naa puku mulungí.” niker. ⸤Yi kanuma-ni ung-manima piliiku kene telemele mele lupa. Pulu Yili-ni kanupa ulu sumbi-nílima nimba kanolemú mele lupa.⸥” ⸤nirim.⸥ \s1 5:21-26 Arerembi Kululieliinga Ulu Te \p \v 21 “Kóru-ui ⸤Moses-ni “Ulu mare i-siku teai! Mare i-siku naa teai!” nimba⸥ anda-kolepalimandu ung-manima sirim-manga te eni piliilimili. Ung-mani kanili i-sipa mele: \q1 “Eni yambuma toku naa konjai. \rq Wendu Uring 20:13\rq* \q1 Yambu topa konjumba yambale \q2 kot-na liiku angnjiku \q3 “Yu pundu tupili.” niku buni singí.” \rq Wendu Uring 21:12\rq* \m nirim kanili. \v 22 Akiliinga-pe ekupu na-ni eni ung-mani kaniliinga ung-pulele i nimbu simbu teker: “Yambu te-ni yunga angin kene arerembi kolumba yambale willis-kot-na liiku monjuku “Yu pundu tupili.” niku buni singí.” niker. Yambu te-ni yunga angin-ndu ung-taka tonjupa “Nu kamakaleye?” nimbá yambale propinjel-kot-na meku puku kot tinjingí. Yambu te-ni yambu te-ndu “Nu aima wilie kelepa tuliele!” nimbá yambale tepi-koleana pumba. \p \v 23 “Aku-siku tingí yambuma buni mingéliinga nu-ni ‘Pulu Yili-ni na kanupa kaí piliipili.’ niku yunga mélema tepina kaluli poluna Pulu Yili kung mola kera popu toku kalku sinindu meku okunu kene nunga angenele-ni nu-kene we arerembi te kolumba piliikunu kene, \v 24 nu Pulu Yili kalku sini mélema Pulu Yili popu toku kaluli polu alse punduna we lipili nosukunu kene kelku anju pukunu angenandu “Tiluna kapula-kapula molambili.” nikunu puku nikunu mele, penga kelku okunu nu Pulu Yili kaluní mélema okunu yu kalku sani. \p \v 25 “Nu kot tenjimba temba yambale ‘Kapula-kapula molambili ulu te teambu.’ nikunu kene wela ti. Aku naa tinu lem nu kot tenjimba yambale-ni nunga kot piliili yili molumbana memba pupa simbanje. Pe kot piliili yili-ni nu ka-lku nukuli yili liipa simba, yu-ni nu ka-lkuna liipa mundumba. \v 26 Na-ni nundu aima sika nimbu siker: “Nu ka-lkuna wendu uníndu pundu aima pali tokunu kene mindi wendu uní. We kapula wendu naa uní.” niker.” ⸤nirim.⸥ \s1 5:27-30 Waperanale Tilieliinga Ung Te \p \v 27 “⸤Ui Moses-ni⸥ ung-mani te sirimele eni piliilimili. Ung-mani kanili i-sipa mele: \q1 ‘Ambu yi púlima yi lupama kene waperanale naa teku, \q2 yi ambu líílima ambu lupama kene \q3 waperanale naa teai.’ \rq Wendu Uring 20:14\rq* \m nirim kanili. \v 28 Akiliinga-pe ekupu na-ni eni ⸤ung-mani kaniliinga ung-pulele⸥ i nimbu siker: “Yi te-ni ambu te kanupa kene ‘Yu kene wasie tapú-topu pelkumbulanje kapula.’ nimba numanuna piliilimú akili numanuna sukundu ambale kene kamu waperanale telemú.” niker. \p \v 29 “Nunga mongsele-ni méle te kanukunu kene numanale-ni ‘Liambuka.’ niku piliikunu ulu-pulu-kis te tinu lem mongsele ukuku wendu mundui. Nunga mongsele angiliipili nu tepi-koleana liiku mundungí kene kapula naa tembaliinga kangieliinga méle te wendu liiku munduku kelkunu kene molkunu kunjini kene kapula. \v 30 Nunga ki-sele-ni ulu-pulu-kis te tinu lem ki-akusele kari leku wendu mundani. Nunga ki-sele angiliipili nu tepi-koleana liiku mundungí kene kapula naa temba akiliinga kangieliinga méle te wendu liiku munduku kelkunu kene molkunu kunjini kene kapula.” ⸤nirim.⸥ \s1 5:31-32 Yima-ni Eninga Ambuma “Kamu Pai.” Nilimeláliinga Ung Te \p \v 31 “⸤Ui Moses-ni⸥ ung-mani te sipa kene nimba mele: \q1 “Yi te-ni yunga ambalendu \q2 ‘Kamu pupili.’ nimba makorombandu \q3 ambale “Kamu pui.” nimbá mele \q4 pepá te topa ambale sipa kene \q3 yundu “Kamu pui.” nimba aku tipili.” \rq Ung-Manima 24:1\rq* \m nirim kanili. \v 32 Akiliinga-pe na-ni ekupu eni nimbu siker: “Yi puli ambu te yi te kene waperanale naa tipili yunga yili-ni yu makurupa “Kamu pui.” nim lem ‘Waperanale tili ambale mulupili.’ nimba aku telemú. “Pui.” nimba topa makorolemú ambale pe yi te-ni yu liilimú kene yi kanili kepe waperanale telemú-ko.” niker.” ⸤nirim.⸥ \s1 5:33-37 “Enini ‘Ung Te “Sika Nikimulu.” Niku Piliangi.’ Niku Mi Leku Pulu Yili Bi Naa Leai.” Nirim Ung Te \p \v 33 “Kóru-ui ⸤Moses-ni⸥ anda-kolepalimandu ung-mani te wasie sirimele eni piliilimili. Ung-mani kanili i-sipa mele: \q1 ‘ “Aima sika tembu.” niku, niku panjiku \q4 mi lingí ungele karaye naa teai. \q2 Auliele-ndu “Aima sika tembu.” niku, niku panjiku \q3 mi lingí mele aima sika aku-siku teai.’ \rq Kambu Turing 30:2, Ung-Manima 23:21\rq* \m nirim kanili. \m \v 34 Akiliinga-pe ekupu na-ni eni nimbu siker: “‘ ‘Aima sika nikem.’ niku piliangi.’ niku méle auli tenga bi leku aima mi naa leai. Mulú-koleale kepe bi leku mi naa leai. Kolea akili Pulu Yili molupa mélema nokulemú koleale, akiliinga aku naa teai.” niker. \v 35 Ma-koleale kepe bi leku mi naa leangiko. Akili Pulu Yili yunga kimbele mundulimú polale kanili. Jerusallem kepe bi naa-ko leai. Akili Yi Nuim King Aima Auliele-nga kolea-auliele kanili. \v 36 Nunga pengale kepe. Akili nu-ni pengi-di te ‘Kake tipili.’ mola ‘Pombera tupili.’ niku ulu te kapula naa tinéliinga pengale walsiku bi leku mi naa leai. \v 37 Ulu te sika tiní lem sumbi-sikunu “Tembu.” ni. Naa tiní lem “Naa tembu.” ni. Ulu-kisimanga pali ulu-pulele pelemú ⸤kur⸥ale-ni ambululemú yambuma-ni mindi ung sulu teku nilsiliiku puku mi lelemele.” ⸤nirim.⸥ \s1 5:38-42 Oliu Teku Kis-Singí Yambuma Pundu Naa Tamili Ung Te \p \v 38 “⸤Ui Moses-ni⸥ ung-mani te sirimele eni piliilimili. Ung-mani kanili i-sipa mele: \q1 “Yambu te-ni yambu tenga mong te \q3 topa ukunjumba kene \q4 yunga mongale toku ukunjangiko. \q2 Yambu te-ni yambu tenga gu te \q3 topa langonjumba kene \q4 yunga gule toku langonjangiko.” \rq Wendu Uring 21:24, LLipai 24:20\rq* \m nirim kanili. \v 39 Akiliinga-pe ekupu na-ni eni nimbu siker: “Eni tepa kis-simba yambale anju ulu te naa teku, ‘We tepa kis-sipili.’ niai. Yambu te-ni nunga kumbi-keri ekendunga lkarauwa-ni tomba kene topele toku ‘Ekendunga kamu lkarauwa-ni tupili.’ ni.” niker. \v 40 Yambu te-ni ‘Nunga wale-pakuliele liambu.’ nimba kot tenjimba temba yambale nunga wale sulu kaiéle kepe ‘wasie we liipili.’ ni. \v 41 ⸤Rom-ami-⸥yi te-ni nu ambulupa kene “Nu-ni na liiku tapunjukunu makó tenga ⸤nanga mélema menjani⸥ pambili.” nimbá kene makó tenga wasie yu we liiku tapunjukunu mélema menjikunu pui. \v 42 “Méle te si.” nimba mawa temba yambale mawa temba mélale we si. “Ku-moni te pundu monjukunu si.” nimbá yambale “Mólu.” naa ni.” ⸤nirim.⸥ \s1 5:43-48 Yesos-ni “Ele-Tu Yambuma Numanu Monjai.” Nirim Ung Te \p \v 43 “⸤Ui Moses-ni⸥ ung-mani te sirimele eni piliilimili. Ung-mani kanili i-sipa mele: \q1 “Ele-lkeramale numanu monjuku, \rq LLipai 19:18\rq* \q3 ele-túli kanuku kis pilíí.” \rq Ung-Manima 23:6\rq* \m nirim kanili. \v 44 Akiliinga-pe ekupu na-ni eni nimbu siker: “Eni eninga ele-túma numanu monjuku, eni teku kis-silimele yambuma ‘Pulu Yili-ni nokupa kunjupili.’ niku Pulu Yili eninga niku mawa tenjai. \v 45 ‘Eninga Lapale mulú-koleana molemáliinga kangambulama molamili.’ niku aku-siku teai.” niker. Yu-ni yambu kis kaíma molemelena ‘Ena tupili.’ nilimú. Yambu ulu sumbi-nílima telemele yambuma kepe yambu ulu sumbi-nílima naa telemele yambuma kepe eninga wasie pali ‘Lo tupili.’ nilimú-ko. \p \v 46 “Eni numanu monjulemele yambuma mindi numanu monjulemele kene Pulu Yili-ni kanupa kaí piliimbaye? ⸤Rom-gapman⸥ ku-moni-takis liilimele yambu ⸤kis⸥ma kepe anju-yandu aku-ko telemeláliinga ⸤eni kanuku kis piliilimili yambuma wasie numanu munjingí kene kapula⸥. \v 47 Eni eninga pulu lelemú yambumandu mindi “Eni kapula molemeleye?” nilimele kene we-yambuma-ni telemele mele mania-kilia, eni telemele mele olandupaye? Ulsukundu yambuma-ni aku-sikuko naa telemeleye? \v 48 Akiliinga ⸤Moses-ni sirim ung-manima we piliiku naa teku,⸥ eninga Lapale mulú-koleana molemú yi aima sumbi-niliele molemú mele eni aku-siku yambu sumbi-nílima molai.” ⸤nirim.⸥ \c 6 \s1 6:1-21 Numanu Tale Pili Gólu Tuli Yima-ni Ulu Kaíma Telemele Mele Temulú Kene Pulu Yili-ni Oliu Méle Naa Kalomba Ung Mare 6:1-8 Ulu Kake Tílimanga Ung Mare \p \v 1 ⸤Yesos-ni ung mare nimba molupa kene ung mare wasie nimba mele:⸥ \p “‘Yambuma-ni ‘Oliu yambu aima kaíma. Uluma aima tepu konjulimulu.’ niku kanangi.’ niku yambuma kanuku molangi eninga ulu kaíma aima naa teai. Aku-siku tingí kene yambuma-ni eni kape ningí. Kape ningí ung kanuma eninga méle kaluliele liingéliinga eninga mulú-koleana molemú Lapale-ni eni méle naa kalomba. \s1 6:2-4 Yambu Korupa Púlima Liipu Tapunjumuláliinga Ung Te (6:1-21pali kanui) \p \v 2 “⸤Eninga mulú-koleana molemú Lapale-ni aku-siku tingí yambuma méle naa kalomba⸥liinga eni yambu korupa púlima kondu kolku ‘Liipu tapunjamili.’ niku ku-moni te singíndu ‘Temulú mele yambuma-ni kanangi.’ niku, nangale toku niku méle te naa sai. Topele-mapele tuli yima-ni ‘Na yambuma-ni kape niangi.’ niku yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliili lkumanga kene kupulanumumanga kene we-yambu pulele-ni mongale-ni kanangi yambu-korupama liiku tapunjulemele. Yi akuma-ni telemele mele eni aku-siku naa teai. Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Aku telemeláliinga enini yambuma-ni kape nilimele ungma eninga méle kaluliele kórunga liilimele.” niker. \p \v 3 “Akiliinga-pe eni yambu-korupama kondu kolku méle te singíndu ‘Yambuma-ni aima naa kanangi. Yambu te wasie tapú-topulu andolembulále-ni kepe naa kanupili, mo topu kiyang nimbu liipu tapunjambu.’ niai. \v 4 Kanu-kene yambuma-ni naa kanangi, tingí mele yambu te naa niku siku kene korupa puli yambu te liiku tapunjungí kene eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale-ni mo toku telemele uluma kanolemále-ni eni méle kalomba.” ⸤nirim.⸥ \s1 6:5-15 Pulu Yili Kene Popu Topu Ung Nimbu Mawa Temuláliinga Ung Te (6:1-21 pali kanui) \p \v 5 “Eni Pulu Yili kene ung ningíndu topele-mapele tuli yima-ni Pulu Yili kene ung nilimele mele aku-siku naa teai. Topele-mapele tuli yi kanuma-ni ‘Na yi aima kaiéle moliu mele yambu pulele-ni eninga mongale-ni na kanuku kape niangi.’ niku yambuma máku toku Pulu Yili-nga ung piliili lkumanga kene kupulanumumanga kene yambuma kanuku molangi numanu siku angiliiku Pulu Yili-popu kene ung toku nilimele. Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Aku-siku telemeláliinga enini eninga méle kaluliele kórunga liilimele kanili.” niker. \v 6 Akiliinga-pe eni Pulu Yili-kene popu toku ung ningíndu eninga suluminana sukundu puku kuna angnjiku mo toku kolea kanuna eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapa naa kanolemele yili-kene ung niai. ⸤Yu akuna molemú.⸥ Aku tingí kene eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale mo toku telemele uluma kanolemále-ni eni penga méle kalomba. \p \v 7 “‘Na Pulu Yili-kene popu topu ung niambu.’ nikunu kene Isrel-talapena ulsu molemele yambuma-ni eninga kuruma mola pulu yi gólu túlima-kene popu toku ung ningíndu we ung pulele nilimele mele aku-siku naa teai. Yambu kanuma-ni ‘Na ung pulele nimbú kene piliimba.’ niku aku-siku nilimele kanili. \v 8 Eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale ui mawa naa teangi eni mólu tolemú mélema yu-ni piliipa kanolemú akiliinga yambu kanuma-ni telemele mele aku-siku naa teai. \p \v 9 “Eni Pulu Yili kene popu toku ung ningíndu i-siku mele niangi: \q1 “Oliunga Tata mulú-koleana mollale, \q3 yambuma-ni ‘Nunga bili ola pípili \q4 yi kake tili kaiéle mollu.’ \q2 niku molangi. \q1 \v 10 Nu yi nuim kingele molkunu \q2 yambuma nukuni enale wendu upili. \q1 Nunga ungele mulú-koleana piliiku liiku telemele mele \q2 aku-siku ya ma-koleana piliiku liiku teangi. \q1 \v 11 Oliu ekupu langi nomulú mele ekupu siyo. \q1 \v 12 Yambuma-ni oliu teku kis-síngi kene \q2 kanupu konde tenjipu ulu te naa tímulu mele \q1 aku-sikuko oliu-ni nu-kene tepu kis-símulu uluma \q2 kanuku konde tenjikunu oliu ulu te naa tiyo. \q1 \v 13 Oliu ‘Ulu te-ni kundi tupili.’ naa nikunu \q2 ulu-kismanga pali ulu-pulele pelemú ⸤kur⸥ale-ni \q3 ‘oliu naa ambulupili.’ nikunu yunga kína wendu liiyo. \q1 (Nu koleama kene mélemanga pali \q2 yi nuim kingele molkunu, \q3 tondulu olandupale nu-kene pepa, \q1 nu bi aima olandupa molupa \q2 nu-kene talang tondulu-tepa pupili \q3 taki-taki molkunu mindi pullaliinga \q4 aku-sipa tipili.)” \m niku aku-siku Pulu Yili-kene popu toku ung niai. \p \v 14 “Yambuma-ni eni teku kis-singí uluma kanuku konde tenjiku ulu te naa tíng lem eninga mulú-koleana molemú Lapale-ni eninga ulu-pulu-kísima kanupa konde tenjipa ulu te naa tembako. \v 15 Akiliinga-pe yambuma-ni eni teku kis-singí uluma ‘We mania naa pupili.’ niku kanuku konde naa tinjíng lem eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale-ni eninga ulu-pulu-kísima ‘Mania naa pupili.’ nimba kanupa naa tenjimbako.” ⸤nirim.⸥ \s1 6:16-18 Langi Naa Noku We Muluring Ulu-Pulu Akiliinga Ung Te (6:1-21 pali kanui) \p \v 16 “Eni langi naa noku mi toku we mulungí ulu-pulele tingíndu topele-mapele tuli yima-ni ‘Na kumbi-keri tepu molambu.’ nilimele mele aku-siku naa niai. Yi kanuma-ni ‘Na langi naa nombúndu mi topu moliu mele yambuma-ni kanangi.’ niku enini kumbi-keri teku eninga kumbi-kerima kolku panjiku molemele. Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Yi kanuma-ni aku telemeláliinga yambuma-ni enini kape nilimele ungma eninga méle kaluliele kórunga liilimele.” niker. \p \v 17-18 “Akiliinga-pe eni langi naa noku mi toku we mulungíndu ‘We-yambuma-ni na aku teker mele naa kanangi. Tata-ni mindi kanupili.’ niku we-yambuma-ni kanungí uluma naa teangi. Aku tingí kene eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale mo toku telemele uluma kanolemále-ni eni méle kalomba.” ⸤nirim.⸥ \s1 6:19-34 Méle Kaíma Mulú-Koleana Lemba Uluma Ekupu Tepu Molamili. Ma-Koleana Mélema Mindi Lemba Nusimulú Mele Numanu Kimbu-Sipu Naa Molamili, Akiliinga Ung Te 6:19-24 Mulú-Koleana Mélema Nosupu Mana-Mélema Numanu Naa Monjupu Molumuláliinga Ung Te 6:19-21 Méle Lupa-Lupa Pulele Mulú-Koleana Nosulimulaliinga Ung Te \p \v 19 “Ya ma-koleana méle nosulimelema oralu topa koka mola lkurena mélema-ni oku noku, wa liili yima oku mélema wa liilimele akiliinga ⸤ya mana⸥ kamako molupu méle lupa-lupama liipu nosamili.’ ni naa niai. \v 20 Aku naa teku kene mulú-koleana mélema oralu naa topa koka mola lkurena méle te-ni omba nomba tepa kis naa sipa, wa liili yima oku wa naa liilimeláliinga eni mulú-koleana ⸤penga pungéliinga⸥ ‘méle kande-kande penga liimulúma ui lipili.’ niku ya ma-koleana ulu kaíma teku molai. \v 21 Eninga nosulimele mélema lelemú kolea akuna eni numanale-ni piliiku numanu monjuku molemeláliinga ⸤‘mulú-koleana mindi mélema lipili.’ niku molai.” nirim⸥. \s1 6:22-23 Yambumanga Mongale Tepi-LLam Melaliinga Ung Te (6:19-34 pali kanui) \p \v 22 “Nunga mongale nunga kangieliinga tepi-llam mélale. Akiliinga nunga mong kaí angiliimú kene nu kangi pali pa tipili molláliinga nu molkunu konjullu. \v 23 Akiliinga-pe nunga mongale kis lemba kene nunga kangiele pali sumbulú molombana anduni. Kanu-kene nunga kangina pa tili pembale alsupa sumbulú tomba kene akili aima kamu sumbulú tomba.” ⸤nirim.⸥ \s1 6:24 Yambu Te-ni Yi-Auli Tálenga Kongun Walsekale Kapula Naa Tembaliinga Ung Te (6:19-34 pali kanui) \p \v 24 “Yambu te-ni yi-auli tálenga kongun liipa tere lepa kapula naa tenjimba. Yi-auli te numanu kis panjipa, te numanu monjumba. Mola aku naa tímu lem yi auli tenga ung nimbáma aima numanu sipa piliipa liipa kongun nimbáma tondulu mundupa tenjipa, te numanu kis panjipa yunga ung nimbáma pulie nimba naa temba. Yambuma-ni Pulu Yili-nga kongunale kene Ku-Monelenga kongunale kene liiku tere leku kapula naa tinjingí. \s1 6:25-34 Yesos-ni “Na Lumbili Andolemelema, Mini-Wale Munduku Numanu Pulele Naa Piliai.” Nirim Ungele (6:19-34 pali kanui) \p \v 25 “Akiliinga na-ni eni ⸤tingí mele⸥ nimbu sambu. ‘Kangikundu molupu konjamili.’ niku numanu pulele liiku naa mundai. Langi nungéliinga kepe no nungéliinga kepe mulumbale pakungéliinga kepe akumanga numanu pulele liiku munduku naa molai. Eni kapula mulungí mele ulu-pulele langi kene mulumbale kene mindiye? \v 26 Kerama kanai. Langi te talku kene tepa tolemú kene liiku meku lkundu puku nosuku naa nolemele akiliinga-pe eni yambumanga mulú-koleana molemú Lapale-ni kerama langi silimú. Kerama we-mele, eni yambuma olandupaliinga yu-ni eni naa nokumbaye? \v 27 Eninga yambu te-ni numanu pulele liipa mundumbále-ni yu kolumba ena te kapula ‘We lipili.’ nimbáye? Kapula naa nimbá. \p \v 28-29 “Eni pakungí mélemanga numanu pulele nambimuna liiku mundulimeleye? Pllawa-kukuma mana olemú mele eni naa kanolemeleye? Pllawa-kukuma-ni kongun mindili siku naa teku, mulumbale te teku mimi naa telemele akiliinga-pe pllawa-kukuma molemele mele olandupa, ⸤yi nuim king⸥ Sollomon kongun pulele tepa kene wale-pakuli aima kaíma pakupa au nirim mele mandupa. \v 30 Era-kuku tolemúma ekupu-mele molemú, ulsulam-ukundu ⸤lkunuku⸥ tepina kalemele akuma Pulu Yili-ni aku-sipa nokupa konjulimú lem eni ‘Pulu Yili-ni oliu kapula nokumbanje.’ niku laye-kolte mindi piliilimili yambuma pakungí mélemanga yu-ni kapula liipa naa tapunjumbaye? Eni aima sika liipa tapunjumba. \p \v 31 “⸤Pulu Yili-ni kerama kene era-kukuma kene we-méle akuma aku-sipa nokulem⸥áliinga eni numanu pulele liiku munduku kene ‘Es, langi te tena liipu nomulúnje?’, mola ‘No tena kolupu nomulúnje?’, mola ‘Wale-pakuli tena liipu pakomulúnje?’ niku piliiku naa molai. \v 32 Pulu Yili-nga yambuma naa molku ulsukundu molemele yambuma-ni aku-siku telemele akiliinga-pe eninga mulú-koleana molemú Lapale-ni eni yunga yambumanga méle mólu tolemúma kanupa molemú. \v 33 ⸤Eni langi nungímanga kene mulumbale pakungímanga kene numanu naa liiku munduku,⸥ Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú uluma kene yu kanupa kake telemú nimba kanolemú uluma kene mélema kene ‘Kumbi-lepu teambu.’ niku numanu liiku munduku piliiku molai. Aku tingí kene yu-ni we-mélema kepe eni simba. \v 34 Yu-ni aku tembaliinga ‘Opali nambi tembunje?’ niku ekupu numanu pulele liiku naa mundai. Opalinga langi mola mélema aku opalinga, ekupunga langi mola mélema kene, opalinga kene, liiku tere leku naa piliai! Enamanga lupa-lupa bunima pelemú pembama ena kanumanga mindi. Ekupu buni wendu ombáma kene, opali talú buni wendu ombámanga kene tere leku numanu liiku naa mundai.” ⸤nirim.⸥ \c 7 \s1 7:1-5 Oliu Anju-Yandu Apurupu Telemulu Mele Ung Te \p \v 1-2 ⸤Yesos-ni ung mare nimba molupa kene ung mare wasie nimba mele:⸥ \p “Eni anju yambuma ⸤telemele uluma⸥ apurungí kene aku-sipa ⸤Pulu Yili-ni⸥ eni telemele mele anju apurumbako. Eni anju yambuma-ni telemele mele apuruku kanuku kene “Teku kis-sikimili. Tekemele mele Pulu Yili-ni kanupa kis piliipili.” ningí mele ⸤Pulu Yili-ni⸥ aku-sipa eni apurumba. Aku tembaliinga ‘⸤Pulu Yili-ni⸥ oliu ulu telemuluma naa apurupili.’ niku eni yambuma telemele uluma naa apurangiko. \p \v 3 “Nu-ni angenanga monguna nurupalu te lelemále kanolláliinga-pe nunga monguna unji-kolomong auli te lelemále naa kanollu akili nambimuna telluye? \v 4 Nunga monguna unji-kolomong auli lelemále naa kanuku kene angenandu “Ang, nunga monguna nurupalu te lelemále wendu liinjambu.” nambi-siku nilluye? \v 5 Topele-mapele tuli yambale, nu-ni nunga monguna lelemú unji-kolomong auliele ui wendu liikunu kene pe kanuku kongnjukunu angenanga monguna lelemú nurupalale kapula wendu liinjui.” ⸤nirim.⸥ \s1 7:6 “Ungele Piliiku Kene Liiku Su Singí Yambuma Temani Kaiéle Naa Toku Sai.” Nirim Ung Te \p \v 6 “‘Pulu Yili-nga’ nilimele mélema liiku owa naa sai. Nomba kene pe topele topa eni nombánje akiliinga aku-siku naa teai. Eninga méle kaíma kung molumbana toku naa mundai. Kimbele-ni kambiliimba akiliinga aku naa teai.” ⸤nirim.⸥ \s1 7:7-12 Pulu Yili Mawa Tingí Mélema Simbaliinga Ung Te \p \v 7 “⸤Eninga Lapa, mulú-koleana molemú yili,⸥ mélema mawa teku “Si.” niai. Aku tingí kene mélema sika simba liingí. ⸤Lapa molemúna⸥ mélema korai. Aku tingí kene mélema sika kanuku liingí. Lku-keri-puluna angiliiku “Lkundu wamiliye?” niai. Aku-siku ningí kene “Lkundu wai.” nimba kuna liimba. \v 8 Mawa tingí mélema sika simba liingí; kurungí mélema sika kanuku liingí; “Lkundu wamiliye?” ningí kene sika kuna liimba. Aku tembaliinga aku-siku teai. \p \v 9 “Eninga yi te yunga málale omba kene “Tata, pllawa kaluli te nambu si.” nimbá kene yunga lapale-ni yu ku-mulú te simbaye? \v 10 Mola kangale-ni “Tata, oma te nambu si.” nimbá kene yunga lapale-ni wambiye te simbaye? \v 11 Pe eni numanu kis pípili molemele yambuma-ni aku-siku eninga kangambulama méle kaíma silimele lem eninga Lapa mulú-koleana molemále-ni “Mélema si.” niku mawa tingí yambuma méle kaí aima olandupama naa simbaye? ⸤Aima simba.⸥ \v 12 Akiliinga, ‘Yambuma-ni nu-kene teangi.’ nikunu numanuna piliillu mele nu-ni anju yambuma aku-sikunu ti. ‘Aku teangi.’ nikinu ulu akili ung tálenga pulele. Ulu akili Moses-ni Pulu Yili-nga ung-mani sirim bukna turum-manga pulele kene, Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima-ni bukna turing ungmanga pulele kene, liipa tere lepa nilimáliinga aku-siku anju-yandu yambuma-kene teku kaí teai.” ⸤nirim.⸥ \s1 7:13-14 “Keri-Pulu Aima Kelúna Eni Sukundu Pai.” Nirim Ung Te \p \v 13 “Eni pala keri-pulu si nili wallúna aima pai. Kolea kísina pulimú pala keri-puléle aima auliele, akuna pulimú kupulanumele aima anju-yandu pupa aima parále lelemú akuna yambu pulele mindili naa siku we-we teku pulimelé. \v 14 Akiliinga-pe taki-taki kona molupa konjupa mindi puli koleana pulimú keri-puléle aima wallú, yunga kupulanumele aima si nili kelále lelemú akiliinga yambuma akuna pungíndu mindili silimeláliinga yambu tilu-tilu niku mindi kupulanum akili kanuku kene pulimelé. Aku telemeláliinga eni pala keri-pulu wallú kanuna pai.” ⸤nirim.⸥ \s1 7:15-27 Yesos-ni “Pulu Yili-nga Ungele Naa Piliiku “Ung-Sikama Nikimulu.” Niku Gólu Toku Niku Sili Yima Ungí Kanuku Kongnjuku Molai.” Nimba Lip-Lipi Turum Ung Te \p \v 15 “Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba, nimba sili ungma naa piliiku we gólu toku yandu niku singí yima ungí akiliinga piliiku kongnjuku molai. Kung-sipsipma aima táka-niku molemele mele aku-siku yambu kanuma oku mulungéliinga-pe owa-takarama aima engle-ni kolku kene ‘Méle te topu nomulú.’ niku anduku molemele mele aku-siku yambu kanuma-ni ‘Eni mindili nangi. Eni tepu kis-samili.’ niku molemele. \v 16 Gólu tuli yambu kanuma oku ulu tingíma kanuku kene, ‘Enini sika gólu túlima.’ niku kanungí. ‘Ámu namili.’ niku takemé kapula olku toku nolkemelaye? Mola ‘Me te namili.’ niku silipú kapula ukuku nolkemelaye? Aima mólu. ‘Ámu lupa, takemé lupako; me lupa, silipú lupako.’ niku kanolemele. ⸤Aku-siku mele Pulu Yili-ni sika “Ninjai!” nimba, nimba sili ungma piliiku yambuma sika niku silimele mele lupa, Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba, naa nimba sili ungma yambuma gólu toku niku silimele mele lupako niku kanungí.⸥ Unjima mong tolemú kene kanuku kene ‘Ima nomulú lem. Ima naa nomulú lem.’ niku kanuku bi silimele kanili. \v 17 Unji kaiéle-ni mong kaiéle tolemú; unji kisele-ni mong kisele tolemú. \v 18 Unji kaiéle-ni mong kis te kapula naa tomba; unji kisele-ni mong kaí te kapula naa-ko tomba. \v 19 Unji mong kaíma naa tomba unjima pali peki toku kene tepina kalemele. \v 20 Unjima mong tolemú kanuku kene, “Ili kaí, ili kis.” niku apurulimele mele, ungí yambu kanuma-ni tingí uluma eni kanuku kene yambuma molemele mele sika aku-siku kanungí. \p \v 21 “‘Yambuma-ni nandu ‘Auliele. Auliele.’ nilimele yambuma pali Pulu Yili-ni yi nuim kingele molupa nokumba mulú-koleana sukundu pungí.’ niku naa piliai. Tata mulú-koleana molemáliinga ungma piliiku liiku tingí yambuma mindi akuna pungí. \v 22 Yambuma apurumba ena kanili wendu ombá kene yambu pulele-ni nandu niku mele: “Auliele, na-ni nunga bi lepu nunga ungma nimbu sirindu kanili; nunga bili lepu yambumanga numanuna kuru muluringma “Oku ulsu pai.” nirindu kanili; nunga bili lepu ulu tondulu pulele tirindu kanili.” ningí. \v 23 Akiliinga-pe aku-siku ningí kene na-ni enindu nimbu mele: “Na eninga bima aima naa piliipu eni kanupu bi naa siliu. Eni Pulu Yili-nga ungele naa piliiku liiku tiringeliinga nanga kumbi-kerina naa oku anju pai.” nimbú. \s1 7:24-27 Lku Takolemele Mele Ung-Ekale (7:15-27 pali kanui) \p \v 24 “Akiliinga, nanga ung ima piliiku liiku tingí yambuma enini yi te molemú mele niambu: Yi piliipa kungnjuli pirim yi te yu-ni yunga lkuli ‘gi nimba angiliipili.’ nimba ku-poluna ola takurum. \v 25 Penga lo topa no topa popuremi topa kene lkuli aima topa kalalu simba tirim akiliinga-pe lku paka-súmele ku-poluna angiliirimeliinga topa tekisi naa tekisipa gi nimba we angiliirim. Nanga ungma piliiku liiku telemele yambuma enini yi kanili mele molemele. \p \v 26 “Nanga ung ima piliiku liiku naa tingí yambuma enini yi te molemú mele niambu: Yi piliipa kungnjuli naa pirim yi te-ni yunga lkuli okeana ola takurum. \v 27 Pe lo topa no topa popuremi topa kene lku kanili topa kalalu sipa aima bulu-bale sirim. Nanga ungma naa piliiku liiku tingí yambuma enini yi kanili mele molemele.” nirim. \s1 7:28—8:1 Yesos Yambuma Ung-Mani Sipa Ung-Bo Tonjupa Pora Sipa Kene Ma-Pangina Mandu Urum Temanele \p \v 28 Yesos-ni ung akuma nimba pora sirim kene yu-ni mani sirim piliiku muluring yambuma-ni yu-ni ung-mani sipa ung-bo tunjurum mele piliiku kene mini-wale munduring. \v 29 Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku enini ung-bo tunjuring yima-ni we ung-bo tunjuring mele Yesos-ni aku-sipa ung-bo naa tunjurum. Namba lirim yima-ni mundu-mong naa teku tondulu munduku ung-bo tunjuring aku-sipa mele mani sipa ung-bo tunjurumeliinga piliiku kene enini mini-wale munduring. \c 8 \p \v 1 Yesos ma-pangina mandu ombá urum kene yambu pulele liiku máku toku yu lumbili uring. \s1 8:2-4 Yesos-ni Kuru-Kindí Nurum Yi Te Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 2 Kanu-kene yi te kuru-kindí nomba pirimele Yesos urumna omba yunga kumbi-kerina koporungu langupa kene yunundu nimba mele: “Auliele, nunga numanale-ni ‘nanga kangiele kaí lipili.’ nikunu pilíínu lem nu-ni na kapula tekunu kaí tiní.” nirim kene \v 3 Yesos-ni yili kíli-ni ambulupa kene yunundu nimba mele: “‘Nunga kangiele kaí lipili.’ nimbu piliiker akiliinga kaí lipili.” nirim kene lkisipa kuru-kindéle pora nirim. \v 4 Kanu-kene Yesos-ni yunundu alsupa nimba mele: “Nu-ni ya ulu tekerale yambu tilurindu kepe aima naa ni. Sumbi-siku pukunu Pulu Yili popu tunjuli yili nunga kangiele liiku ora sikunu, ‘Nanga kangiele alsupa kaí lipili molkur akiliinga.’ nikunu Moses-ni “Ti.” nimba, nimba panjurum mele piliiku liikunu tinindu “Pulu Yili popu toku kalku sai.” nirim mélale liikunu Pulu Yili popu tunjuli yilindu “Kalonjui.” niku yu si. Penga yambuma-ni nu kanuku kene ‘Yu sika kangiele kaí lipili molemú.’ niku piliangi akiliinga niker mele isili-ui ti-pui.” nirim. ⸤“Aku-siku tiní kene yambuma-ni nu kanuku kis naa piliingí, nu alsuku we-yambuma molemelena kapula tiluna pukunu muluni.” nirim.⸥ \s1 8:5-13 Isrel-Yambumanga Ulsu Mululi Ami-Yi-Nuim Tenga Kendemande-Yi Kuru Turumele Yesos-ni Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 5 Yesos Kapeniam taon-na sukundu purum kene Rom-yambumanga ami-yi wan-andret nukurum yi te yu urumna omba yunundu mawa tepa kene nimba mele: \v 6 “Auliele, nanga kendemande-yili kimbu-kima kolupa pora sipa mindili nomba perepa lku-koleana lipili okur.” nirim. \p \v 7 Yesos-ni yundu “Ombu tepu kaí timbu.” nirim. \p \v 8-9 ⸤Aku nirim mele piliipa kene⸥ ami-yi wan-andret nukurum yili-ni yunundu pundu topa nimba mele: “Auliele, na yi kisele mele moliu, nu nanga lkuna unéle kapula naa temba. Na yi te-ni kepe nokupa molemú, yunga ungele piliipu liipu teliu. Na-ni kepe ami-yi mare nokupu moliu. Yi kanumanga te-ndu “Pui.” niliu kene yu pulimú. Mola te-ndu “Ui.” niliu kene yu olemú. Mola nanga kongun tinjili kendemande-yambu te-ndu “I-siku ti.” niliu mele yu aku-sipa telemú kanili. Aku-sipako, nu-ni ung te we niní kene nanga kendemande-yili kona pumba akiliinga ungele nu-ni we ni.” nirim. \p \v 10 Yesos-ni yu nirim mele piliipa kene yu numanu pulele liipa mundupa kene yu lumbili uring yambumandu nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Isrel-yambumanga talapena ulsukundu mululi yi ili-ni na ungele-ni mindi kapula tembu mele nimba lakupa tondulu mundupa piliilimú mele koleamanga pali, Isrel-koleana sukundu kepe, yambu tiluri-ni kepe aku-siku ‘Sika’ niku piliiring mele aima naa kanurundu.” niker. \v 11 Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Ena ola olemú koleamanga kene ena mania pulimú koleamanga kene yambu pulele wendu oku Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú mulú-koleana sukundu Eprayam kene Aisak kene Jekop kene wasie oku langi noku mulungí. \v 12 Akiliinga-pe Pulu Yili-ni ‘yunga yambuma’ nimba makó turum ⸤Isrel-⸥yambuma yu nokupa molemú koleana puku molkemela yambuma yu-ni topa makurupa sumbulú túlina mundumba. Kanuna aima mindili noku kene kola teku mindili siku mulungí.” niker.” nirim. \p \v 13 Aku nimba kene yu-ni ami-yi wan-andret nukurum yilindu nimba mele: “Na-ni nu ‘kapula tenjimbu’ nikunu pilíínu mele tinjindeliinga pui.” nirim. Kanu-kene yu-ni aku-sipa nirim enaliinga kendemande-yili yunga kurale pora nimba kona pupa we mulurum. \s1 8:14-17 Yesos-ni Pita-nga Kolepa-Ambale Kene Yambu Pulele Kuru Turum-ma Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 14 ⸤Kanu-kene⸥ Yesos Pita-nga lkuna lkundu pupa kene Pita-nga kolepa-ambale kuru topa kangiele nurum-na yu anambu lirim kanupa kene, \v 15 yunga kili ambulurum kene kangiele nomba kilirim kene ambale ola angiliipa wendu omba kene Yesos langi sipa yu nukurum. \p \v 16 Penga kolea kalá tomba tirim kene numanuna kuru mulurum yambu pulele Yesos mulurumna meku uring kene yu-ni kurumandu “Oku wendu pai.” nirim kene oku wendu puring. Kuru turum yambuma pali tepa kaí tirim-ko. \v 17 Aku-sipa tirimeliinga kórunga-ui Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Asaya-ni ulu te penga wendu ombá ui nirim mele kamu wendu urum. Asaya-ni nimba mele: \q1 “Yu-ni oliu kuru turum-ma tepa pora sipa, \q3 oliu anambu lirimulu kuruma \q4 liipa ulsu mundurum.” \rq Asaya 53:4\rq* \m nirim. \s1 8:18 (Temanelenga bili ya Matyu 8:23-27 kanui) \p \v 18 ⸤Walse⸥ Yesos ⸤numú-Gallalli kéluna mulupili⸥ yambu pulele liiku máku toku yu liiku póku teku muluring kanupa kene, ⸤lumbili andúlimandu⸥ “No-numúna nekendu pamili wai.” nirim. \s1 8:19-22 Yesos Lumbili Andolemuláliinga Ung Te \p \v 19 ⸤Akiliinga-pe ui naa pupa we angiliipili⸥ Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliipa ung-bo tunjurum yi te yu angiliirimna omba yunundu nimba mele: “Ung-Bo Tunjuliele, nu puni koleamanga pali nu lumbili ombú.” nirim. \p \v 20 ⸤Aku nirim kene⸥ Yesos-ni yundu nimba mele: “Piliiyo! Owa-takarama lku pelemelémanga pelemelé; kerama eninga mi takolemelemanga pelemelé, akiliinga-pe Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili pelemú kolea te naa lelemú ⸤akiliinga, nu ‘Yu lumbili pupu kene kapula naa molumbu.’ niku piliikunu kene na lumbili ui. We naa ui.⸥” nirim. \p \v 21 Kanu-kene yu lumbili andurum yi te-ni yunundu nimba mele: “Auliele, nu kamu lumbili wambu aramele-pe ui na pupu nanga lapale ⸤kene wasie molambu. Pe yu kolumba kene⸥ ónu tepu kene nu lumbili ombú.” nirim. \p \v 22 Akiliinga-pe Yesos-ni yundu ⸤ung-eku topa kene⸥ nimba mele: “Yambu kululi yambuma-ni enini yambu kulungíma ónu teangi. Akiliinga-pe nu na lumbili ui.” nirim. \s1 8:18,23-27 Popuremi Auli Te Turumele-ni Yesos-nga Ungele Piliipa Liirim Temanele \p \v 23 Aku nimba kene ⸤numú-Gallalli nekendu pumbandu⸥ nona anduli sip tenga suku purum kene yu lumbili andúlima yu lumbili suku puringko. \v 24 Kanu-kene ⸤no-numúna pungí puring kene⸥ popuremi aima auli te no-numúna turum. Aku tirimeliinga numéle apsipa ola omba kene sipele liipa panda tomba tirimeliinga-pe Yesos we uru pirim. \v 25 Kanu-kene enini yu uru pirimna puku toku makinjiku kene niku mele: “Auliele, oliu tekunu lii. Oliu no wangkumulu.” niring. \p \v 26 Yu ⸤makiliipa kene⸥ eninindu nimba mele: “‘Pulu Yili-ni oliu nokumba.’ niku numanu tondulu naa pili yima, eni nambimuna mini-wale mundukumiliye?” nirim. Aku nimba kene ola molupa popuremale kene numéle kene ung-mura sirim. Kanu-kene popuremale topa kelepa numéle lope naa tepa aima we lirim. \v 27 ⸤Yu-ni tirim mele kanuku kene⸥ yima-ni mini-wale munduku kene niku mele: “Apa! Yi ili nambulka yi te-nje? Popuremale-ni kepe no-numéle-ni kepe yunga ungele piliiku liiku kelkembele.” niring. \s1 8:28—9:1 Kuru Aima Pulele Yi Tálenga Numanuna Molupa Ambulurum-ma Yesos-ni Topa Makururum Temanele \p \v 28 Kanu-kene yu ⸤lumbili andúlima kene wasie⸥ no-numú nekendu pupa kolea-Gadara puring kene kolea Gadara kanuna yi tale, numanuna kuru mulurum yisele, yambu ónu-koleana wendu okulu yu mulurumna uringli. Elsele aima tondulu mundukulu yambuma tunglí tiringleliinga we-yambuma elsele piringli koleana ‘Elsele-ni enini tunglí.’ niku kupulanum-na oku naa puring. \v 29 Yesos kanukulu kene tondulu mundukulu walsikulu kene nikulu mele: “Pulu Yili-nga Málale, oliu-kene ulu nambulka ulu te tinindu únuye? Oliu mindili liipa simba enale ui wendu naa upili nu-ni isili-ui oliu mindili liiku sini okunuye?” niringli. \p \v 30 Akuna anjupa kolea tenga bo-kung pulele im noku muluring ⸤kanuku kene⸥ \v 31 kuruma-ni Yesos mawa teku kene niku mele: “Oliu toku makuruku kene ‘ne kungmanga numanuna molu-pai.’ ni.” niring kene \v 32 yu-ni “Kapula, akuna pai.” nirim kanu-kene ⸤kuruma⸥ yi kanuselenga numanuna wendu oku kene kung akuna muluringmanga numanuna puku muluring kene kung kanuma pali kelep toku lkisiku puku kopuna puka toku no-numúna suku puku no wanguring. \p \v 33 ⸤Ulu akuma wendu urum mele kanuku kene⸥ kung tápu-teku muluring yima takara toku puku kene, taon-na puku akuna muluring yambuma eninga kungma tiring mele kepe kuruma numanuna muluring yisele tiringli mele kepe temani toku siring. \v 34 Niring mele piliiku kene taon-na muluring yambuma pali Yesos mulurumna oku kanuku yu mawa teku kene niku mele: “Oliunga koleana naa molkunu kelkunu pui.” niring. \c 9 \p \v 1 Kanu-kene Yesos alsupa nona anduli sip tenga suku pupa kene, Numú-⸤Gallalli⸥ yakundu omba yunga kolea ⸤Kapeniam taon⸥ urum. \s1 9:2-8 Yesos-ni Kimbu-Ki Kolupa Pora Sirim Yi Tenga Ulu-Pulu-Kísima Kanupa Konde Tenjipa, Yu Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 2 Yesos yu ⸤Kapeniam kelepa⸥ omba mulurumna yi mare-ni kimbu-kima kolupa pora sirim yi te taropola teku meku uring. Enini ‘Yesos-ni yi ili kapula tepa kaí temba.’ niku piliiku kene yu meku uring mele kanupa piliipa kene Yesos-ni kimbu-kima kolupa pora sirim yilindu nimba mele: “Nanga kangale, nu numanu waengu nipili. Nunga numanuna ulu-pulu-kis tirinu pelemúma mania pupili, kanupu konde tenjikur.” nirim. \p \v 3 Aku nirim-na piliiku kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi mare-ni eni-enini numanale-ni piliiku kene, ‘Yi ili-ni Pulu Yili marake tekem.’ niku piliiring. \p \v 4 Enini numanale-ni piliiring mele Yesos-ni piliipa kene nimba mele: “Eni nambimuna numanuna ungma piliiku kis piliikimiliye? \v 5 Yi ilindu “Nunga ulu-pulu-kísima mania pupili, kanupu konde tenjikur.” nimbú kene eni ulu te naa kanuku kene ‘We-we tepa nikem.’ niku piliingíye? Mola “Ola angiliikunu nunga kunungele liiku mekunu kimbu kambiliikinu andui.” nimbú kene yu ola angiliimbane mola naa angiliimbanje mokeringa lemba kapula kanuku kene ‘Aku-sipa mindili sipa nikem-nje?’ niku piliingíye? \v 6 Akiliinga-pe ‘ ‘Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili tondulu pelemále-ni ya ma-koleana yambumanga ulu-pulu-kísima “Mania pupili, kanupu konde tenjikur.” kapula nimbá.’ niku piliangi.’ nimbu aku-sipu nindu.” nirim. \p Aku nimba kene kimbu-kima kolupa pora sili yilindu nimba mele: “Nu ola angiliikunu nunga kunungele liiku mekunu lkundu pui.” nirim. \v 7 Aku nirim kene yili ola angiliipa lkundu purum. \v 8 Yambu pulele akuna máku toku muluringma-ni yu aku tirim kanuku mini-wale munduku kene, mana-yambuma ulu-tondulu aku-mele tingí tondulale sirim Pulu Yili-nga bili paka tonjuku kape niring. \s1 9:9-13 Yesos-ni Matyu-ndu “Na Lumbili Ui.” Nirim Temanele \p \v 9 Kanu-kene Yesos pumba pupa kene, ku-moni-takis liipa mulurum yi te, yunga bili Matyu, kanupa kene yunundu “Na-kene wasie pambili lumbili ui.” nirim. Kanu-kene Matyu ola angiliipa yu lumbili purum. \p \v 10 Penga Yesos Matyu-nga lkuna langi nomba mulurum kene ku-moni-takis liili yima kene, ⸤Juda-yi aulima-ni⸥ “ulu-pulu-kísima tili yi” ⸤niring⸥ yi we kanuma kene pulele oku Yesos kene yu lumbili anduli yima kene enini wasie mania molku langi nuring. \v 11 ⸤Enini aku-siku tiluna langi noku muluringeliinga⸥ Perisi-yima-ni kanuku kene yunga lumbili anduli yimandu walsiku piliiku kene niku mele: “Eninga ung-bo tunjuli yili ku-takis liili yima kene ulu-pulu-kísima tili yi wema kene enini-kene yu nambimuna langi wasie nokomeleye?” niring. \p \v 12 Aku-siku niring mele piliipa kene Yesos-ni eninindu ⸤ung-eku topa kene⸥ nimba mele: “Kuru naa tolemú yambuma doktana naa pulimelé. Kuru tolemú yambuma mindi doktana pulimelé kanili. \v 13 Na-ni “Yambu sumbi-nílima na molombuna wangi.” nimbúndu naa urundu. “Ulu-pulu-kis tili yambuma na molombuna wangi.” nimbúndu urundu. Ulu-pulu-kis tili yambuma liipu tapunjupu tepu liimbundu urundeliinga eni puku Pulu Yili-nga bukna molemú ung tenga pulele puku pilii-pai. Pulu Yili-ni nimba mele: \q1 “‘Na mélema popu toku kalku sangi.’ \q4 nimbu piliipu naa moliu. \q2 ‘Eni yambu lupama numanu monjuku kondu kolangi.’ \q4 nimbu piliipu mindi moliu.” \rq Osia 6:6\rq* \m nirim kanili.” nimba Yesos-ni nirim. \s1 9:14-17 Yambuma-ni Walse-Walse Langi Naa Noku Mi Tolemele Ulelenga Ung Te \p \v 14 Pe ⸤No-Liinjili⸥ Jon lumbili anduring yima Yesos mulurumna oku kene yunundu walsiku piliiku kene niku mele: “Oliu kene Perisi-yima kene oliu taki-taki langi mi topu naa nolemulu akiliinga-pe nu lumbili andúlima aku-siku naa telemele akili nambimuna naa telemeleye?” niring. \p \v 15 ⸤Aku-siku niring-na piliipa kene⸥ Yesos-ni pundu topa eninindu ⸤ung-eku te topa yu toku kunjingí kolumbaliinga ung te nimba kene⸥ nimba mele: “Ambu liimba yi te yunga pulu lelemú yima kene molemú kene enini numanu siku kene “Kola tepu langi naa namili.” kapula ningíye? Kapula naa ningí. Penga mindi, ambu liimba yili enini mulungína oku wendu liingí kene ena kanumanga sika ⸤numanu kis panjiku⸥ langi naa nungíndu mi tungí. ⸤Isili-ui mólu.⸥ \p \v 16 “Mulumbale ui te sungu nilimú kene oliu-ni mulumbale aima kona tenga te kopsipu liipu, sungu nilimúna naa topu tambululimulu kanili. Yambu te-ni aku-sipa topa tambulkanje mulumbale kanili nona panjilka kene mulumbale kona kupsiliele wallú pupa tang tepa kene mulumbale-uiele alsupa kamu lakupa sungu nilka. \p \v 17 “Kung-memi kangiele-ni tili mingi-ukundu tenga no-waen kona naa-ko kolemulu kanili. Yambu te-ni mingi-ukundu tenga no-waen kona te kolkanje no-waen kanili mingina sukundu molupa kene penga akolka kene mingi-ukundu kanili naa akopa sungu nilka. Kanu-kene nole kepe mingele kepe kamu kis lelka. Akiliinga, no-waen kona kung-memi kangiele-ni tili mingi konána mindi kolemulu kanili. ⸤Pe nole akolemú kene kangiele-ni tili mingi konale anju-yandu pupa sungu naa nilimáliinga⸥ nole kene mingi konale wasie kapula lelemú.” nirim. \s1 9:18-26 akuna 9:18-19,23-26 Ambula Te Kulurumele Kene 9:20-22 Kuru Te Topa Pora Naa Sirim Ambu Te Kene Elsengla Temanisele \p \v 18 Yesos-ni Jon-nga lumbili anduli yimandu ung nimba mulupili ⸤Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lku te⸥ nukurum yi te Yesos mulurumna omba yunga kumbi-kerina koporungu langupa yunundu nimba mele: “Nanga ambulale ekupu isili kolupa pora sikem. Akiliinga-pe nu okunu yu kili-ni ambuluní kene yu kona pumba.” nirim. \p \v 19 Aku nirim kene Yesos ola angiliipa yu lumbili purum. Yesos lumbili andúlima kene wasie puringko. \b \p \v 20-21 Kanu-kene ambu te mulurum kaniliinga ku-puku turum enama pora naa nirim. Yu ku-puku mindi tupili punie engkaki-rurepu omba purum. Ambu kanili-ni ‘Yunga wale-pakuliele mindi ambulundu lem nanga kurale pora nimbá.’ nimba piliipa kene Yesos pumba purum kene bulkundu omba, yunga wale-pakulieliinga pundele ambulurum. \v 22 ⸤Ambulurum kene⸥ Yesos topele topa yu kanupa kene nimba mele: “Nanga ambulale, nu numanu waengu nipili muluyo. ‘Nunga kurale kapula pora nimbá.’ nikunu pilíínu ulu kanili-ni nunga kurale pora nikem.” nirim. Ena-mong kaniliinga ambaliinga kurale pora nirim kene we mulurum. \b \p \v 23 Kanu-kene Yesos ⸤Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lkuli⸥ nukuli yilinga lkuna lkundu omba kene yambu pulele molku kondu kolku, kulap-mingi languku, kola lakuku teku muluring kanupa kene yu-ni nimba mele: \v 24 “Eni anju pai! Ambulale kulú naa kulum. We uru mindi pelemú.” nirim. Aku nirim kene ⸤ambula kanili sika kolupa pora sirim piliiku kene yu-ni “We uru pelemú.” nirimaliinga⸥ yu ung-taka tonjuku tae tinjiring. \p \v 25 Kanu-kene yambu máku toku muluring kanuma pulú sipa pena-pena tepa kene ⸤ambula ónale lirim⸥ suluminana pupa ambulaliinga kili ambulurum kene ambulale ola mulurum. \v 26 Ulu-tondulu tirim ilinga temanele kolea kanuna sukundu lirim koleamanga pali anju-anju purum piliiring. \s1 9:27-31 Yesos-ni Mong Kis Lirim Yi Tale Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 27 Yesos kolea kanili mundupa kelepa pumba purum kene mong kis lirim yi tale yu lumbili oku walsikulu kene nikulu mele: “⸤Yi Nuim King⸥ Depit-ni Kalupa Liirim Yili, nu olsu kondu kului.” nikulu wale pulele nikulu walsiliiku uringli. \p \v 28 Yu lku tenga lkundu purum kene mong kis lili yisele yu mulurumna lumbili uringli kene yu-ni elsele walsipa kene nimba mele: “Else na mawa tekembele mele ‘Kapula tenjimba.’ nikulu piliikimbili mola móluye?” nirim kene elsele-ni nikulu mele: “Auliele, ‘Kapula tinjiní.’ nimbu piliikumbulu.” niringli. \p \v 29 Kanu-kene yu-ni elsengla mongselenga ambulupa kene nimba mele: “Na-ni ‘kapula tenjimba.’ nikulu piliikimbili mele aku-sipa wendu upili.” nirim \v 30 kene elsengla mongsele kaí lirim, mélema alsuku kanuringli. Yesos-ni elsele tondulu mundupa mani sipa kene nimba mele: “Else-ni ulu wendu okum ili yambu tiluri kepe aima naa piliangi, naa niku sale!” nirim. \v 31 Akiliinga-pe elsele pena pukulu Yesos-ni tirim mele kolea akiliinga sukundu lirim koleamanga pali temani toku silsiliikulu anduringli. \s1 9:32-34 Kuru Te-ni Yi Tenga Keri Pipi Sirimele Yesos-ni Topa Makururum Kene Perisi-Yima-ni Yunga Ung-Taka Tunjuring Temanele \p \v 32 Yi kanusele Yesos munduku kelkulu punglí puringli kene yi te numanuna kuru mulurumeliinga ung te naa nirim yi te Yesos mulurumna meku uring. \v 33 Yesos-ni yilinga numanuna mulurum kuru kanili topa makururum kene ung naa nirim yi kanili-ni ung nirimeliinga yambu máku toku muluringma-ni kanuku kene numanu pulele liiku munduku kene niku mele: “Ui Isrel-koleana sukundu i-sipa ulu te wendu naa urum kanili.” niring. \p \v 34 Akiliinga-pe Perisi-yima-ni niku mele: “Kurumanga nuimele-ni yu liipa tapunjilimú-na yu-ni kuruma topa makorolemú.” niring. \ms1 9:35—11:1 Yesos-ni Yunga Lumbili Andúlima ‘Kongun Teangi Pai.’ Nimba Liipa Mundurum Temanele \s1 9:35—10:1 Yesos-ni Yambuma Kondu Kulurum Temanele \p \v 35 Yesos kolea-aulimanga kene, kolea-kelúmanga kene pelsiliipa andupa kene, Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lkumanga lkundu pupa ung-bo tonjupa; Pulu Yili yi nuim king molupa yambuma nokulemú nokumba ung-pulumanga temani kaíma topa sipa; kuru lupa-lupama turum yambuma tepa kaí tirim-ko. \v 36 Yambu aima pulele yu mulurumna oku liiku máku toku muluringma kanupa kene enini numanu-bo naa pípili anduku, kangima tondulu naa pirimeliinga eni-enini kapula liiku naa tapunjuku molku kene enini kung-sipsipma eninga tápu-yi te naa mulurumeliinga we muluring mele enini aku-siku muluringeliinga kanupa kene enini aima kondu kulurum. \v 37 Kanu-kene ⸤yambu pulele ‘Yu-ni liipa tapunjupili.’ niku muluringeliinga kanupa kene⸥ lumbili anduli yimandu nimba mele: “Langi pulele puniena tepa tolemú akiliinga-pe kongun-yi pulele mólu. \v 38 ⸤Na yi tiluele mindi kongun ili tekeraliinga⸥ langimanga Pulu Yili mawa teku kene yu-ni “Langi tepa-túlima liingí kongun tingí yambuma yunga puniena liipa mundupili.” niai.” nirim. \c 10 \s1 Kolomong-Auli 10 Yesos-ni Yunga Yi Engkaki-Rurepu Kongun Sipa Liipa Mundupa Kene Enini-Kene Ulu Wendu Ombá Mele Nimba Sirim Temanele \b \s1 10:1-15 Yesos-ni Liipa Mundurum Yi Engkaki-Rurepu Kongun Sirim Temanele \p \v 1 Yesos-ni yunga lumbili anduli yi engkaki-rurepundu “Yandu wai.” nimba kene enini yambumanga numanuna kuru molemúma “Oku wendu pai.” niku toku makurungí tondulale sipa kene, yambu kuru túlima kene kangiele pang-mangi tílima kene “Kaí molangi.” ningí tondulale sirim. \s1 10:2-4 Yesos-ni Liipa Mundurum Yimanga Bima \p \v 2 Yu-ni “Nanga kongunale tenji-pai.” nimba liipa mundurum yi engkaki-rurepunga bima i-sipa mele: Ui Saimon, yunga bi te ‘Pita’ niringko, yu kene yunga angin Endru kene, Jeperi-nga málu Jemis kene Jemis yunga angin Jon kene, \v 3 Pillip kene Batollomiu kene, Tomas kene ku-moni-takis liirim yi Matyu kene, Alpias-nga málu Jemis kene Tadias kene, \v 4 “Oliu Juda-yambuma oliuliu gapman molamili.” niring talape-yi Saimon kene, Yesos penga liipa ele-túma sirim yi Judas-Iskeriot kene, akuma. \b \p \v 5 Yesos-ni yi engkaki-rurepu akuma liipa mundupa kene eninindu nimba mele: \p “Yambu-lupama molemelena naa pai. Sameria-yambumanga taon tenga kepe naa-ko pai. \v 6 Isrel-yambuma mindi eninga kung-sipsipma pena lu liiku pelemelé mele aku-siku molemele yambuma molemelena mindi pai. \v 7 Enini molemelena pungí puku kene, eninindu “Pulu Yili yi nuim king molupa yambuma nokumba enale nondupa wendu ombá tekem.” nilsiliiku pai. \p \v 8 “Kuru tomba yambuma teku kaí teku, \mi kolku lingí yambuma ‘Suru niku ola molai.’ niku, \mi kuru laká nombá yambuma ‘Bo-kangi angiliipili.’ niku, \pi1 kuru numanuna mulupili mulungí yambuma ‘Numanuna naa molangi, oku wendu pai.’ niku \m telsiliiku pai. Kongun ili tingéliinga tondulale ku-moni te mola méle te-ni taropu toku naa liikimele akiliinga anju yambuma aku-siku liiku tapunjuku kene, ‘Ku-moni te liamili.’ niku naa-ko teai. We teai. \p \v 9 “Pungíndu ku-gollu mare mola ku-sillipa mare mola ku-kopa mare kamirikana panjiku meku pu naa pai. \v 10 Méle-wale kepe wale-pakuli tale kepe kimbu-su kepe apulu-mingi kepe naa meku we pai. Yambu kongun tenjilimále kongun tenjilimú yambale-ni langi simba kene kapula, akiliinga méle te mi naa miai. We pai. \p \v 11 “Pe kolea-auli tenga mola kolea-kelú tenga sukundu puku kene, yambuma walsiku piliiku kene “Yi nae yi kaí te molemáliinga oliundu “Wasie piamili wai.” nimbáye?” niai. Kanu-kene te niku singí kene piliiku yu kanuku liiku kene yi kaniliinga lkuna puku yu-kene mindi wasie peku molku kene pe kolea akili munduku kelku pai. ⸤Lku tenga puku tenga puku naa teai. Tiluringa mindi langi noku peai.⸥ \v 12 ⸤Kolea tenga puku yi kaí te liiku ora singí kene kanuku liiku⸥ yunga lkuna lkundu puku kene, lku pulu yambumandu “Eni numanu kaí pípili molai.” niai. \v 13 Kanu-kene yambu kanuma-ni “Wasie piamili lkundu wai.” níngi lem eninga ung kaí ningí kanili yambu kanuma-kene pípili. Akiliinga-pe yambu kanuma-ni numanu kaí naa panjiku, “Wasie piamili wai.” naa níngi lem ung kaí ui lkundu puku kene ningí kanili “Eni-kene naa pípili.” niku, kelku meku ⸤enini munduku kelku yandu wai⸥. \p \v 14 “Yambu te-ni enindu “Wasie piamili wai.” ni naa niku eni ung ningíma piliiku naa lííngi lem lku kanili mola taon kanuna yambu kísima munduku kelku pungíndu ⸤kolea kanuna yambuma ‘Kamu molku kis-sangi. Pulu Yili-ni enini liipa naa tapunjumba mele piliangi.’ niku⸥ kolea kanumanga ma eninga kimbuna angiliimbama tanda siku munduku pai. \v 15 Na-ni eni aima sika nimbu siker: “Kot enale wendu ombá kene kolea-auli Sodom kene Gomora-sele elsengla yambuma ⸤ui ulu-pulu-kis pulele sika tiring akiliinga-pe⸥ elsengla kot meliwe mele pemba. Akiliinga-pe yambu enindu “Sukundu wai.” ni naa niku eninga ungma piliiku naa liingí yambu ima kot enale wendu ombá kene eninga kot auliele pemba.” niker. \s1 10:16-25 Buni Lupa-Lupa Mare Wendu Ombá Mele Ung Te (Kolomong-Auli 10 pali kanui.) \p \v 16 “Eni liipu mundukur yima eni kung-sipsip melema, yambu owa-takara auli kísima-ni sipsipma topa nolemú mele yambuma molemelena eni liipu mundukur. ⸤Nanga ungele anduku niku singí kene piliiku kis piliiku kene yambuma-ni eni mindili liiku singí.⸥ Yambuma owa-takara mele aku-siku molemeláliinga wambiyema piliipa kungnjuliele aima pelemú-na uluma tembandu mimi-sipa piliipa telemú mele eni wambiye akuma mele molku, kera-waembonu molemú mele molai. ⸤Kera akili-ni mélema mindili sipa tepa kis-simba ulu-pulu te naa pelemú.⸥ \p \v 17 “Yambuma mimi-siku kanai. Eni ⸤‘Na lumbili anduli yambuma mindili noku, kolangi.’ niku,⸥ eni ⸤mare ambolku liiku kene⸥ kanjollumanga mákumanga meku puku kot tenjiku, eni ⸤mare⸥ Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliilimili lkumanga kundu liiku meku puku kimbulú-ni tungíko. \v 18 Eni nanga yambuma mulungéliinga eni ⸤mare ka siku⸥ yambu-lupamanga gapman yi aulima kene yi nuim kingima kene mulungína ⸤kot tinjingíndu⸥ meku pungíko. Aku-siku tingéliinga eni-enini piliiku kongnjuku molai. Akiliinga-pe kot tinjingí kene kot-na angiliiku kene yi kanuma kene yi kanuma nukungí yi-nuimima kene eni ‘Nanga ungele piliangi.’ niku enini niku singí. \v 19 Akiliinga-pe eni ka siku kot tinjingí kene ‘Kotna nambulka ung te nimulúnje? Oliu ung te walsiku piliingí kene nambulka ung te pundu topu nimulúnje?’ niku mini-wale naa mundai. Aku tingí enaliinga eni ung ningí mele piliingí. \v 20 Eni ung ningíma eni-enini piliiku kene naa ningí. Eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapanga Minéle eninga kerina molupa kene nimba simba ungma eni anju ningéliinga numanu liiku naa munduku, piliingí mele we niai. \p \v 21 “⸤Wale akumanga⸥ angin-ni yunga anginele ‘Kulupili toku konjangi.’ nimba kot tenjimba. Lapale-ni yunga kangambulama akuko temba. Kangambulama-ni kepe eninga anupili lapalii-kene arerembi kolku kot-na meku puku “Toku konjangi.” ningíko. \v 22 Nanga yambuma mulungéliinga yambuma-ni pali eni-kene numanu kis panjingí, akiliinga-pe na munduku naa kelku enama pora naa nipili tondulu munduku mulungí yambuma ⸤Pulu Yili-ni⸥ tepa liipa ‘Mindili nungí koleana naa puku, wasie molupu konjupu mindi pamili.’ nimbá. \v 23 Kolea tenga yambuma-ni ‘eni mindili nangi.’ niku teku kis-singí kene kolea tenga-lupa takara toku pai. Na-ni enindu aima sika nikerele: “Eni kolea-Isrel sukundu koleamanga pali anduku nanga kongunale ui teku pora naa sinjangi Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ⸤kelepa yandu⸥ ombá.” niker. \p \v 24 “Ung-bo tunjuli yi te lumbili puku ungma piliilimili yambuma ‘Eninga ung-bo tunjuliele mandupa, eni ola-kilia.’ kapula naa ningí. Kendemande-yambu te-ni ‘yunga nukuli yili mania-kilia, yu ola-kilia.’ kapula naa-ko nimbá. \v 25 Lumbili pupa ungma piliilimú yambale kene yunga ung-bo tonjulemú yili kene kapula-kapula molembele akili kapula. Kendemande-yambale kene yunga nukuli yili kene kapula-kapula molembele akili kapulako. Lku pulu yilinga ung naa piliilimili yambuma-ni yu-kene arerembi kolku ung-mura singíndu ⸤kurumanga nuim Seten-nga bili manda leku⸥ “Yu Belsipull” niku bili lelemele kanili. Pe ekupu lku pulu yilindu aku-siku níngi lem yunga lkuna pelemelé yambumandu pali aima lakuku olandupa ung kísima ningíko. \s1 10:26-31 Pulu Yili Mindi Mundu-Mong Teangi Ung Te (Kolomong-Auli 10 pali kanui) \p \v 26 “⸤Nanga ele-tu yambuma-ni na teku kis-silimele mele eni na lumbili anduli yima sika teku kis-singíko⸥ akiliinga eni yambu kanuma mundu-mong naa teai. Panda tolemú ulumanga tilu kepe pe panda naa topa pali mokeringa lemba. Mo tolemú ulumanga tilu kepe penga mo naa tomba. Ulu kanuma kene ungma pali yambuma-ni pali piliingéliinga mundu-mong naa teai. \v 27 Na-ni enindu sumbulsuli niliu ungma tangiliim niai. Ung ólu-wálu toku ningí eni-enini kumuna piliingí ungma lku-imuna ola angiliiku nangale toku niai. \p \v 28 “Kangiele mindi toku konjuku kene minéle kapula toku naa kunjingí yambuma mundu-mong naa teai. ⸤Pulu Yili mindi mundu-mong teai⸥. Yu-ni kangiele kene minéle kene wasie-nele tepi-koleana kapula topa konjumbaliinga yu-mindi mundu-mong teai. \p \v 29 “Kera-kalepandele aima kelále molemú, taropu toku liingíndu kera tale kene wasie ku-moni mong tilu mele mindi pulimú kanili. Akiliinga-pe te kolupa we mania naa pulimú. Kera kanuma na lumbili anduli yambumanga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale-ni kanolemú. \v 30 Eni ⸤na lumbili andúlima⸥, eninga pengi-dima kepe yu-ni kórunga tilu-tilu nimba pali kambu turum. \v 31 Eninga ⸤mulú-koleana molemú⸥ Lapale-ni aku-sipa eni molemele mele kanupa mololsiliipa pulimáliinga ⸤‘Yambuma-ni oliu teku kis-singí.’ niku⸥ mundu-mong naa teai. Kera-kalepandele yunga ku-moni aima koltale mele pulimáliinga-pe kera kanili Pulu Yili-ni kanupa molemú. Eni yambuma aima olandupa aulima piliipa kene eni aima nokupa konjupa molumba.” ⸤nirim.⸥ \s1 10:32-33 “Oliu Yesos-nga Yambuma Molemulu.” Nimulúndu Pipili Naa Kolupu Mundu-Mong Naa Teamili Ung Te (Kolomong-Auli 10 pali kanui) \p \v 32 “Yambu te-ni yambumanga kumbi-kerina ola angiliipa “Na Yesos-nga yambale moliu.” nimbá kene na-ni Tata mulú-koleana molemáliinga kumbi-kerina ola angiliipu kene “Yambu kanili nanga yambale.” nimbúko. \v 33 Akiliinga-pe yambumanga kumbi-kerina “Yesos yu naeye? Yu na naa piliiker.” aku-mele nimbá yambale yunu na-ni Tata mulú-koleana molemáliinga kumbi-kerina “Yambu akili yu naeye? Yu na naa piliiker.” nimbúko. \s1 10:34-39 Yesos Numanu Aima Olandupa Monjangi Ung Te (Kolomong-Auli 10 pali kanui) \p \v 34 “‘ ‘Ya mana-yambuma ele naa teku tiluna kapula-kapula molangi.’ nimbu urundu.’ niku naa piliai. Enini yambuma ‘Táka-niku molku kapula-kapula molangi.’ nimbúndu naa urundu. ‘Arerembi kolku ele teangi.’ nimbúndu urundu. \v 35-36 ‘Yambuma-ni teangi.’ nimbúndu urundu akili i-sipa mele: \q1 “Yi te-ni yunga lapa kene ele tipili, \q3 limin te-ni yunga anum kene ele tipili, \q3 málu tenga mínu-ni yunga bamu kene ele tipili. \q1 Lku tiluna pelemelé yambuma ele-tu mulungí.” \rq Maika 7:6\rq* \m ‘Aku teangi.’ nimbúndu urundu. \p \v 37 “Yambu te-ni na ola-kilia numanu naa monjupa, yunga lapa mola anum lakupa numanu monjumba yambale ‘Nanga yambale mulupili.’ nimbále kapula naa temba. Yambu te-ni na olandupa numanu naa monjupa, yunga málale mola limin lakupa numanu monjumba yambale ‘Nanga yambale mulupili.’ nimbále kapula naa temba. \v 38 Yambu te-ni ‘Yu lumbili pambu.’ nimba kene yambuma unji-perana angiliiku mindili noku kolemele mele yu-ni unji-pera mele koma lembandu ‘Na yu lumbili pumbundu mindili nundu lem kapulako; kulundu lem kapulako.’ naa nim lem ‘Nanga yambale mulupili.’ nimbále kapula naa temba. \v 39 Yambu te ya ma-koleana ‘Na molupu konjupu, nondupa naa kolambu.’ nimba piliilimú yambale kolupa kene kolea kísina mindili nomba molupa mindi pumba. Akiliinga-pe yambu te na lumbili andupa nanga kongunale tenjimbandu ‘Ya ma-koleana mindili nombu molumbu kene kapulako, kolumbu kene kapulako.’ nimbá yambale kona molupa konjupa mindi pumba. \s1 10:40-42 Krais-nga Yambuma Liiku Tapunjungí Yambuma, Méle Kalúlima Liingí Ung Te (10:pali kanui) \p \v 40 “Eni kolea tenga-lupa pungí kene yambu te-ni ‘Wasie molamili wai.’ nimba liipa tapunjilimú yambale-ni na wasie aku-sipa liipa tapunjilimúko. Na ‘Wasie molambili ui.’ nilimú yambale-ni na “Ma-koleana pui.” nimba liipa mundurum yili ‘Wasie molambili ui.’ nilimúko. \v 41 Yambu te-ni Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba silimú yambu te olemú kene ‘Yu Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba silimú yambu te akiliinga’ nimba piliipa kene “Wasie molambili ui.” nimba liipa tapunjilimú yambale Pulu Yili-ni yunga ungele nimba silimú yambale méle kalomba mele liipa tapunjilimú yambu kanili kepe tilu-sipa-mele kalombako. Yambu te-ni Pulu Yili-nga ungele piliipa liipa numanu sumbi nipili molemú yambu te olemú kene ‘Yu Pulu Yili-nga ungele piliipa liipa numanu sumbi nipili molemú yambu te akiliinga.’ nimba piliipa kene ‘Wasie molambili ui.’ nimba liipa tapunjilimú yambale ⸤Pulu Yili-ni⸥ yambu sumbi-nili kanili méle kalomba kene yu liipa tapunjilimú yambale kepe tilu-sipa-mele kalombako. \v 42 Yambu te-ni eni nanga lumbili anduli yambu bi naa mululi yambu te kanupa ‘yu nanga lumbili anduli yambu te akiliinga’ nimba piliipa kene yu liipa tapunjupa we no kepe kolupa símu lem na-ni eni aima sika nimbu siker: “Yambu kanili aima sika méle kaluliele liimba.” niker.” nirim. \c 11 \ms1 11:1—16:20 Yesos Molemú Mele Nimba Silimú Ung Mare \s1 11:1 Yesos Ung-Mani Sipa Ung-Bo Tunjulsiliipa Andurum Temanele \p \v 1 Yesos-ni yunga lumbili anduli yi rurepundu yunga kongunale tinjingí mele mani sipa pora sipa kene, \m yu kolea kanili mundupa kelepa kolea Gallalli distrik taon-manga andupa ung-mani sipa, ung-bo tonjupa, ⸤Pulu Yili-nga⸥ ungele nimba sirim. \s1 11:2-19 No-Liinjili Jon-ni ‘Yesos Yu Naenje Piliambu.’ Nimba Jon Yunga Lumbili Anduli Yi Mare Yesos Mulurumna Liipa Mundurum Temanele \p \v 2 ⸤Pulu Yili-ni “Nanga yambuma nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” nimba ui makó turum yi-nuim⸥ Kraisele-ni ulu-tonduluma tirimeliinga Jon ka-lkuna pepa piliipa kene, “Yesos-ndu i-sipa i-sipa walsiku piliinjangi.” nimba yu lumbili anduli mare Yesos mulurumna liipa mundurum. \v 3 Yi kanuma Yesos mulurumna oku yu walsiku piliiku niku mele: “Pulu Yili-ni oliu nokupa konjumba yi te “Liipu mundumbu.” nimba, nimba panjurum yili ‘Ombá.’ nimbu nokupu molemulu kanili nu mola te-lupa ombáliinga nokupu molamiliye?” niring. \p \v 4 Yesos-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Eni ya kanokumele mele kepe piliikimili mele kepe puku Jon niku si-pai. \mi \v 5 Mong kis lili yambuma mongale-ni kanuku, \mi kimbu kis lili yambuma kapula anduku, \mi kuru-laká núlima bo-kangi angiliipa, \mi kum sílima kumele-ni ung piliiku, \mi kolupa lílima lomburuku ola molemeleko, \mi korupa púlima temani kaiéle topu siliu piliilimiliko \m kanili. Aku-siku Jon-ndu niku sai. \v 6 Na kanuku kene ‘Yu sika yi kanili molemú.’ niku tondulu munduku piliiku kene, alsuku numanu tale naa panjiku mulungí yambuma Pulu Yili-ni “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele.” nirim. \p \v 7 Jon-nga lumbili andúlima pungí puring kene Yesos-ni alsupa yambu pulele máku toku muluringmandu Jon-ndu nimba mele: “⸤Kolea-wakana Jon-ni no liinjipa mulurum kene⸥ eni kolea-waka kanuna nambulkari kanungí puringiye? Lkepanie mele popuremi-ni topa lop-lope tenjipa mulurum te kanungí puringiye? \v 8 ⸤Mólu kanili. Taki-taki kanolemele mele kanungí naa puring lem⸥ ulu nambulkari kanungíndu puringiye? Yi te mulumbale aima kaíma pakupa mulurum-na kanungí puringiye? Akili móluko. Yambu mulumbale aima kaíma pakolemelema yi nuim kingimanga lkuna mindi molemele kanili. \p \v 9 “⸤Aku-sili te kanungí naa puring lem⸥ Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba sili yi te kanungí puringiye? Akili sika akiliinga-pe na-ni enindu nimbu siker: “Jon yu sika Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba sili yi te akiliinga-pe yu Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa nimba sili yi we te mólu.” niker. \v 10 Yunu-ni Pulu Yili-ni ui “Liipu mundumbu.” nirim yilinga kupulanumele tepa mimi tímu kanili. Yi kanilindu Pulu Yili-nga bukna sukundu molemú ung te i-sipa mele: \p ‘⸤Pulu Yili-ni yunga Málalendu nimba mele:⸥ \q1 “Piliai. Nanga ung te ninjimba yili \q3 na-ni nu puni kupulanum-na \q4 yu kumbi-lepu liipu mundukur. \q2 Yunu-ni nunga kupulanumele akisinjimba.” \rq Mallakai 3:1\rq* \m nirim.’ ung kanili bukna molemú. \v 11 Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Ui ma-koleana muluring yambumanga te No-Liinjili Jon-kene kapula mólu. Jon ola-kilia mele. Akiliinga-pe ekupu ena konale wendu okum. Ena kanili Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú yambumanga te aima bi naa molupa aima korupa puli yambale ola-kilia; Jon yu mania-kilia.” niker. ⸤Ui muluring yambuma mania mele; ekupu na ‘Sika’ niku tondulu munduku piliingéliinga numanu kaí pemba yambuma olandupa mele.⸥ \v 12-13 Jon ui naa mulupili ung-manima molemú buk Moses-ni turum-ma kene, Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siku bukna turing bukma kene, buk akuma-ni Pulu Yili-nga ungma niku siku, Jon kene Pulu Yili-ni “Eni nokumba yi-nuim te liipu mundumbu.” nimba, nimba panjurum yili kene unglí mele ungma niring. Akiliinga-pe Jon urum kene yandupa Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú ulele aima tondulu mundupa wendu omba yunga ele-túma topa mania mundulimúko; yi tondulu púlima-ni ulu akili ambulungíndu tondulu munduku karaye teku liingí tekemeleko. \v 14 Ung te nimbú tekerale piliimulú niku piliiku liingí lem piliangi. Pulu Yili-nga bukna “⸤Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba simba yi⸥ Illaija ombá.” nirim yi kanili Jon-ndu nirim. \v 15 Ya niker mele kum angiliimú yambuma-ni aima mimi-siku piliai!” ⸤nirim.⸥ \p \v 16 “Ekupu mana molemele yambuma nambulka méle te kene enini manda lepu nimbúnje? ⸤Enini molemele mele i-sipu nimbu sambu:⸥ Enini yambuma máku tolemele koleana kangambulama pepi pereku molemele mele. Kangambula kanumanga mare-ni ne anju molemele kangambula mare ⸤wasie pepi pereku mulungí kupulanum te koruku kelku kene⸥ eninindu walsiku kene niku mele: \q1 \v 17 “Konana nímulu kene \q2 eni ‘Wasie konana niamili.’ naa niku “Mólu.” níngi. \q1 Pe kelepu kola tímulu kene \q2 eni ‘Wasie kola teamili.’ ni naa níngi. \q1 ⸤Wasie pepi perepu molomulú kupulanum te mólu lam.⸥” \m nilimele. ⸤Ekupu molemele yambuma enini kangambula kanuma mele molemele.⸥ \v 18 ⸤Na kene No-Liinjili Jon kene olsu-ni nilimbulu ungma enini piliiku kis piliilimili; telembulu mele kanuku kis piliilimiliko⸥. Jon omba kene ga kene no-waen kene naa nomba mulurumeliinga ⸤kanuku kis piliiku kene⸥ niku mele: “Yunga numanuna kuru te molemú.” niring. \v 19 Pe Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili omba ga kene no-waen kene nurum kene ⸤kanuku kis-ko piliiku kene⸥ niku mele: “Yu ga pulele nomba kis piliipa, no-waen pulele nomba kelep topa telemú yili. Yu ku-moni-takis liili yima kene, ulu-pulu-kis telemele yambu-wema kene ‘Yu-kene pulu lipili wasie tapú-topu molamili.’ nimba telemú.” nilimeleko. ⸤Enini aku-siku Jon kanuku kis-ko piliilimili. Na kanuku kis-ko piliilimili.⸥ Akiliinga-pe piliipa kungnjuli ulu-pulele Pulu Yili-kene pelemú-na yu-ni telemú mele kanuku kene ‘Papu telemú.’ ningí.” nirim. \s1 11:20-24 Yesos-ni Kolea Marenga Yambuma Numanu Topele Naa Turingeliinga Kanupa Kene “Molku Kis-Singí.” Nirim Temanele \p \v 20 Aku nimba kene Yesos kolea ui andupa ulu-tondulu pulele tirim koleamanga ⸤muluring yambuma⸥ yunu-ni tirim mele kanuku kene eninga ulu-pulu-kísima kanuku kis piliiku munduku kelku numanu topele naa turing kanupa kene yunu-ni enini ung-mura sipa kene nimba mele: \v 21 “Kolea Korasin kene Besaida taon-selenga ⸤molemele yambuma⸥ mindili noku aima molku kis-singí! Kolea akuselenga sukundu ulu-tondulu pulele tirindu ⸤akiliinga-pe akuna molemele yambuma numanu topele naa tolemele⸥. Kolea-auli Taya kene Saidon-selenga sukundu ⸤ulu-tondulu te naa tirindu akiliinga-pe kolea kanuselenga sukundu⸥ na-ni ulu-tondulu aku-sipu telka kanolkemelanje kolea kanuselenga ⸤yambuma-ni⸥ enini ulu-pulu-kis telemelema kórunga munduku kelku, liiku bulu siku, numanu topele tolkemela. \v 22 Akiliinga na-ni enindu nimbu siker: “Penga kot enale wendu ombá kene kolea Taya kene Saidon kanuselenga ⸤yambuma ulu-pulu-kis telemeláliinga⸥ eninga kot kelú mele pemba. Akiliinga-pe eni kolea Korasin kene Besaida-selenga ⸤yambuma na-ni ulu-tonduluma tirindu kene kanuku kene numanu topele naa turingeliinga⸥ kot enale wendu ombá kene eninga kot auli-mele pemba.” \p \v 23 “Kapeniam taon-na ⸤yambuma eni⸥ ‘Mulú-koleana pupu molamili.’ niku piliikimiliye? Akili kapula mólu. ⸤Eni nanga ungma taki-taki piliilimili akiliinga-pe numanu topele naa tolemeláliinga⸥ eni kolea kísina puku mulungí. Eninga koleana sukundu ulu-tondulu pulele tirindu ⸤akiliinga-pe eni numanu topele naa turing⸥ . Kolea-auli Sodom sukundu ⸤ulu-tondulu te naa tirindeliinga-pe kolea kanuna sukundu⸥ na-ni ulu-tondulu aku-sipu telka kanolkemelanje yambuma numanu topele tolkemela, pe ekupu kepe kolea kanili we lelka. \v 24 Akiliinga na-ni eni ⸤Kapeniam yambumandu⸥ nimbu siker: “Kot enale wendu ombá kene kolea Sodom ⸤yambuma ui ulu-pulu-kis pulele sika tiringeliinga-pe⸥ eninga kot kelú mele pemba. Akiliinga-pe eni kolea Kapeniam ⸤yambuma na-ni ulu-tondulu tirinduma kanuku kene numanu topele naa turing yambuma,⸥ kot enale wendu ombá kene eninga kot auli-te mele pemba.” niker.” nirim. \s1 11:25-30 Yesos-ni “Na Molumbuna Oku Aima Sika Kóru Mulungí.” Nirim Temanele \p \v 25 Ena akumanga Yesos-ni nimba mele: \p “Tata, Mulú-Ma-sele Nokukunu Mollu Yi-Nuimele, na-ni nu-kene ‘Angke’ niker. “Oliu piliipa kungnjuli pelemú. Oliu-oliuliu ungmanga puluma pali piliipu konjulimulu.” niku piliilimili yambuma enini na-ni ekupu teliu ulumanga pulele nu-ni ‘Naa piliangi.’ nikunu naa niku sirinu. Yambu kangambula-pame mele molku na-ni niliu ungma kum teku molemele yambuma mindi na-ni teliu ulumanga pulele ‘Piliangi.’ nikunu, enini niku sirinu kaniliinga nu kape nimbu ‘Papu tirinu.’ niker. \v 26 Sika, Tata, nu-ni ‘aku-sipa wendu ombá kene numanu simbu.’ nikunu aku-sikunu tirineliinga ⸤aku-sipa wendu okum⸥.” ⸤nirim.⸥ \p \v 27 ⸤Pulu Yili-ndu aku-sipa nimba kene kelepa yambu muluringmandu nimba mele:⸥ “Mélema pali Tata-ni na sirim. Yambu te-ni Málale aima sika molemú mele piliipa kanupa bi silimú yambu te mólu; Lapale-ni mindi yu kanupa bi silimú. Yambu te-ni Lapa aima sika molemú mele piliipa kanupa bi silimú yambu te mólu. Málale-ni mindi kanupa bi silimú; Málale-ni ‘Lapa liipu ora sambu.’ nimbá yambuma enini Lapa kanuku bi singíko. \p \v 28 “Eni kongun mindili siku telemele yambuma kene, numanuna buni telemú yambuma kene, na moliuna wai. Ungí kene na wasie numanu tiluna pumbaliinga na-ni ‘Numanu waengu nipili kóru molai.’ nimbú. \v 29 Nandu “Nunga kongun tellu mele wasie tenjambili. Nu nanga ung-bo tunjuliele molani. Nunga ung niníma piliipu liipu molambu.” niku teai. Na táka-nimbu molupu, yambuma-ni na teku kis-silimele kene piliipu mundupu kelepu moliáliinga ya niker mele eni na molumbuna oku tingí kene eninga numanuma waengu nimbá. \v 30 Nanga kongun teliále wasie teambili kene we-we sikunu tiní. Méle penta nílima mindi siliáliinga moliuna wai.” nirim. \c 12 \s1 12:1-14 Yesos Yu-ni Ena-Sambatele Nokulemáliinga Temani Te \b \s1 12:1-8 Kóru Muluring Ena-Sambateliinga Ung Te \p \v 1 Walse, ⸤kóru muluring⸥ ena Sambat tenga, Yesos kene yu lumbili anduli yima kene rais-wit puniemanga oku puring kene yu lumbili anduli yima engle-ni kolku kene rais-wit mong mare lkeku nuring. \v 2 Aku tiring kene kanuku kene Perisi-yima-ni Yesos yunundu niku mele: “Kána! ⸤Kóru molemulu⸥ ena Sambateliinga ‘Kongun naa teangi.’ nimba pelemú ung-manele nu lumbili anduli yima-ni ung-manele toku pula toku kene aku-siku tekemele.” niring. \p \v 3 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Eni Pulu Yili-nga bukna sukundu ⸤anda-kolepa yi nuim king⸥ Depit-ni tirim mele nimba molemú temanele kanuku kene temaneliinga pulele naa piliilimiliye? Depit kene yunu wasie puring yima kene enini engle-ni kolku kene, \v 4 Depit Pulu Yili mulurum sell-lkuna sukundu pupa, Pulu Yili-nga kumbi-kerina lirim pllawa kalúlima liipa nomba, yunu wasie puring yima sirim nuringko kanili. Pllawa-kaluli kanumandu Pulu Yili-ni ung-mani te sipa kene nimba mele: \q1 “We-yambuma-ni aima naa nangi! \q3 Pulu Yili popu tunjuli yima mendepulu nangi!” \m aku-sipa mele nirim ⸤ung-mani kanili \rq LLipai 24:5-9\rq* \m topa pula turum⸥ kanili. ⸤Eni numanu tale nambimuna piliilimiliye? Depit yunu-ni ui aku tirim mele eni piliiku kis naa piliilimiléliinga ekupu na lumbili anduli yima-ni tekemele mele kanuku kis naa piliai.⸥” ⸤nirim.⸥ \p \v 5 “Ung-mani te pelemúko. “Pulu Yili popu tunjuli yima-ni ⸤kóru mululi⸥ ena Sambat-manga Pulu Yili-nga lkuna kongun telemele kene ena Sambat-manga ung-manele pula tolemelaliinga-pe kongun telemele akiliinga mong naa pemba.” nimba molemú akili naa-ko piliilimiliye? \v 6 Na-ni enindu nimbu siker: “Méle kona te ekupu pelemú akili Pulu Yili popu toku kalemele lku-tembollaliinga ola-kiliele.” niker. \v 7 ⸤Pulu Yili-ni nirim ung te yunga bukna molemú mele i-sipa:⸥ \q1 “Eni yambuma kondu kolemele kene kanupu kaí piliiliu. \q1 Na popu toku kungma kalemele akili ulu te mólu.” \rq Osia 6:6\rq* \m nilimú, akiliinga ung-pulele eni Perisi-yima-ni piliilkimilánje yi ulu teku kis naa sikimili yi ima “Teku kis-sikimili.” naa nilkimela. \v 8 Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili-ni ena Sambatma nokulemú yili molemú-na ⸤ena Sambatele-kene yambuma molku kunjingíndu tingí mele kapula nimbá kanili⸥.” nirim. \s1 12:9-14 Ena Sambat Kene Yesos-ni Ki Kis Lirim Yi Te Tepa Kaí Tirim Temanele (12:1-14 pali kanui) \p \v 9 Kanu-kene Yesos kolea akili mundupa kelepa pupa Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lku tenga purum. \v 10 Lku kanuna yi te mulurum, yunga ki te kamu kolupa kukurum. Kanu-kene akuna muluring yi mare-ni ‘Yesos-ni ulu te tepa kis-simba kene kot tenjamili.’ niku yunu walsiku piliiku kene niku mele: “Kóru molemulu ena Sambat-kene yambu kuru tolemúma tepu kaí temulú kene kapula mola aku tímulu lem Pulu Yili-nga ung-manele pula tomulúye?” niring. \p \v 11 Yesos-ni yimandu pundu topa nimba mele: “Ena Sambatele-kene yi tenga kung-sipsip te kusina topa mania mundumba kene sipsip ari telemú yili-ni kundupa ola liipa memba naa ombáye? \v 12 Aku lem sipsip mania-kilia mele, yambuma aima ola-kilia, akiliinga, ena Sambat-kene ulu kaíma kapula naa temulúye?” nirim. \p \v 13 Aku nimba kene ki kolupa kukurum yilindu nimba mele: “Nunga kili sunu si.” nirim kene yili-ni yunga kili sunu sirim kene yunga ki ekendu kaí lirim mele ki kis lirimele alsupa kamu kaí lirim. \v 14 Akiliinga-pe ⸤Yesos-ni aku tirim kene kanuku kene⸥ Perisi-yima-ni pena puku máku toku “Yu nambi-sipu topu konjumulúye?” niku kupulanum te kururing. \s1 12:15-21 Yesos Pulu Yili-nga Sika-Kendemande-Yilinga Ung Te \p \v 15 ⸤Perisi-yima-ni⸥ yu tungí tiring piliipaliinga Yesos kolea akili mundupa kelepa purum. Kanu-kene yambu pulele Yesos purum mele yunu lumbili puring kene yunu-ni yambu kuru turum-ma pali tepa kaí tepa kene \v 16 nimba mele: “Na sika yili molupu kene ulu-tondulu ima teker mele eni yambu lupa marendu naa niku para sai!” nirim. \v 17 Aku-sipa wendu urumeliinga kórunga-ui Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Asaya-ni ulu te penga wendu ombá ui nirim mele kamu wendu urum. Asaya-ni nimba mele: \q1 \v 18 “Yi ili nanga makó turundu kongunale tinjili yili; \q1 na-ni yi ili numanu monjupu, \q2 yunu kanupu aima kaí piliiliu yili. \q1 Nanga Minéle yunga numanuna panjinjimbu. \q1 Yunu-ni ma-koleana yambuma pali \q2 na-ni enini sumbi-sipu nokumbu mele nimba simba. \q1 \v 19 Yambuma-ni yunu ung-mura singí kene \q2 yu-ni pundu topa ung te naa nimba, \q3 ung te tondulu mundupa naa nimba, \q1 yambuma anduku molemele koleamanga \q2 yunu-ni ele-ung naa nimbá. \q1 \v 20 Kamaye tondulu naa pulimú te elki naa topa, \q3 tepi-llam mimi-sipa naa nolemú kene \q4 kamu topa naa kumunjumba. \q1 ‘Pulu Yili-ni yambuma kamu sumbi-sipa \q3 nokumba enale kamu wendu upili.’ nimba \q2 yunu aku-sipa naa tepa táka-nimba molumba. \q1 \v 21 Kanu-kene mana-yambuma pali \q1 ‘Yunu-ni ‘oliu mindili naa namili.’ nimba \q3 tepa liimba.’ niku mulungí.” \rq Asaya 42:1-4\rq* \m nirim ung akili wendu urum. \s1 12:22-37 “Yesos Kene Kurumanga Nuim Seten Kene Tapú-Tokulu Kongun Telembele.” Niring Temanele \p \v 22 Kanu-kene yi te yunga numanuna kuru te mulurum-na mong kis lepa mélema naa kanupa ung naa nirim yi te Yesos mulurumna meku uring kene Yesos-ni yili tepa kaí tirim kene yi kanili ung nimba mélema kanurum. \v 23 Aku tirim kanuku kene yambuma-ni pali mini-wale munduku kene niku mele: “Yi ili ⸤yi nuim king⸥ Depit-nga Málalenje?” niring. \p \v 24 Akiliinga-pe niring ung akili piliiku kene Perisi-yima-ni niku mele: “Mólu. Kurumanga nuim Belsipull mindi i yi ⸤Yesos-⸥nga numanuna molupa kene yunu tondulu silimú-na yunu-ni kuruma topa makorolemú.” niring. \p \v 25 Enini aku-siku numanale-ni piliiring mele Yesos-ni piliipaliinga ⸤‘Yesos ‘Seten-kene ele-tu muluringeliinga Seten-ni yunu naa liipa tapunjulka.’ niku aima piliangi.’ nimba⸥ eninindu nimba mele: “Yambu-talape te numanu tiluna naa pupili molku suku-singina oe panjiku eni-enini ele teku lupa-lupa molemele kene talape kanili pora nilimú. ⸤Mola⸥ kolea tenga yambuma mola lku tiluna pelemelé yambuma numanu tiluna pupili naa molku eni-enini ele telemele kene yambu-talape kanili sungu siku lupa-lupa molemele. \v 26 Aku-sipako, Seten-ni yunga kuru te topa makurulkanje aku telkaliinga yunga talapele kene ele mele telka. Pe yunga talapele nambi-sipa kapula molkemelaye? ⸤Pora nilka.⸥ \p \v 27 “Ung te kamu piliai. Na-ni Belsipull-nga tondulale-ni kuruma topu makuruliu lem eninga yima-ni naenga tondulale-ni kuruma toku makurulemeleye? Akiliinga, ⸤eninga yi kuruma toku makorolemele yima-ni ‘Pulu Yili-ni oliu tondulu silimú-na oliu-ni kuruma topu makorolemulu.’ niku piliilimiléliinga⸥ eni nandu nikimili ung ima yi kanuma-ni piliiku apuruku kene “Eni gólu tokomele.” ningí. \v 28 Akiliinga-pe sika Pulu Yili-nga Minéle-ni na tondulu silimú-na na-ni kuruma topu makuruliu lem Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokumba enale eni molemelena kórunga wendu um.” ⸤nirim.⸥ \p \v 29 “Ung te wasie i-sipa mele: Yi tondulu puli te-ni yunga lkuli nokupa konjulimú kene yi te-ni we kapula sukundu omba mélema wa liipa memba pulimúye? Akili kapula mólu. Ui wa nuli yili-ni yi tondulu pulieliinga kimbu kima ka siku kene yunga lkuna kapula omba mélema wa liilimú kanili. \p \v 30 “Na naa liipa tapunjilimú yambale-ni na-kene ele-tu molemú. Yambu te-ni na liipa tapunjupa ⸤kung-sipsipma⸥ sukundu naa liilimú yambale-ni ⸤kung-sipsipma⸥ topa bulu-bale silimú. \v 31 Akiliinga, na-ni enindu niker: “Yambu te-ni ulu-pulu-kísima tepa, ung-taka tonjupa nimba kis-silimú uluma Pulu Yili-ni kapula ‘Mania pupili.’ nimba kanupa konde tenjimba. Akiliinga-pe yambu te-ni Pulu Yili-nga Minéle nimba kis-sipa ung-taka tonjupa yunga bili marake mele temba uluma Pulu Yili-ni ‘Mania naa pupili.’ nimba mundupa naa kelemba.” niker. \v 32 Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ung-taka tonjupa ung nimba kis-silimú yambale aku-sipa ulu-kis telemúma Pulu Yili-ni ‘Mania pupili.’ nimba kanupa konde temba. Akiliinga-pe Mini Kake Tiliele⸤-ni ulu te telemú kene⸥ yambu te-ni ung-taka tonjupa, ele tepa sipa ⸤“Yunu-ni naa tekem. Kurumanga nuim Seten-ni yunu liipa tapunjilimú-na telemú.⸥” nilimú yambu akili aku-sipa ulu-kis telemále ekupu kepe mulú ma pora nimbá ena kene kepe ‘Mania naa pupili.’ nimba aima kanupa konde naa tenjimba. \s1 12:33-35 Unji-Kísima-ni Mong-Kísima Tolemú Ung Te \p \v 33 “Unji kaí te kanuku kene ‘Mong kaíma tomba nomulú.’ niku kanolemele. Unji kis te kanuku kene ‘Mong kísima tomba kapula naa nomulú.’ niku kanolemele. Unji te mong tolemú kene kanuku kene ‘Unji ili kaí, unji ili kis.’ niku i-siku apuruku kanolemele. \v 34 Eni Perisi-yima, gólu topa yambuma tepa kis-sili wambiyelenga walúma, eni yi kis molemelema-ni nambi-siku ung kaíma kapula ningíye? Yambu te yunga numanuna pelemú ungma mindi kerina nilimú akiliinga eni yi kísima-ni nambi-siku ung kaíma kapula ningíye? \v 35 Aku-sipa mele, yambu kaí te-ni yunga numanuna ulu kaí pelemúma telemú, akiliinga-pe yambu kis te-ni yunga numanuna ulu-kis pelemúma telemú. \b \p \v 36-37 “Akiliinga na-ni enindu nimbu siker: “Pulu Yili-ni yambuma kot tenjimba enaliinga eni-enini ung nilimelema apurupa piliipa kene “Nu yambu kaiéle, nu yambu kisele.” nimbá akiliinga yambuma-ni mana-we-ung nilimelema pali kepe apurupa piliipa kene “Ung akuma nambimuna niringiye?” nimbá.” niker.” nirim. \s1 12:38-45 Yesos-ndu “Nu Sika Pulu Yili-ni Liipa Mundurum-nje Kanamili, Ulu-Tondulu Te Ti.” Niring Kene Yesos-ni Pundu Topa Nirim Mele Temanele \p \v 38 Kanu-kene Perisi-yi mare kene Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi mare kene enini Yesos-ndu niku mele: “Ung-Bo Tunjuliele, ‘Nu sika Pulu Yili-ni “Kongun tenjani.” nimba ma-koleana liipa mundurumnje oliu kanamili.’ niku Pulu Yili-ni mindi kapula ulu-tondulu telemú mele te ti.” niring. \p \v 39 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Ekupu ma-koleana molemele yambuma kis mindi molemele. Enini teku kis-siku Pulu Yili liiku su silimele yambuma-ni “Pulu Yili-ni mindi ulu-tonduluma kapula telemú mele kanamili ti.” niku na mawa telemele. Akiliinga-pe ⸤Pulu Yili-ni na liipa mundurum-na ombu molkur. Yu-kene tapú-topu kongun telembulu mele liipa ora simba⸥ ulu-tondulu te wendu naa ombá. Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Jona-kene wendu urum ulu akili-ni mindi liipa ora silimále kapula kanungí. \v 40 Oma auli te-ni Jona topa pengí mundurum kene yunu omaliinga oluna sumbulsum tanguli ena yupuku molupa pirim ⸤kene omale-ni yunu no-numú kéluna miku topa wendu mundurum kene yunu alsupa we mulurum⸥ mele Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ⸤kolumba kene angnjiku panjingí kene⸥ aku-sipa sumbulsum tanguli ena yupuku mana sukundu pepa kene ⸤lomburupa ola molumba⸥. \p \v 41 “Ui kolea-auli Ninipa-yambuma ⸤sika molku kis-siringeliinga-pe Pulu Yili-ni wendu ombá mele “Nikunu si.” nimba yundu nimba sirim mele⸥ Jona-ni ⸤piliipa⸥ Ninipa-yambuma pupa nimba sirim kene piliiku kene teku kis-siring mele kanuku kis piliiku numanu topele toku molku kunjuring. Aku tiringeliinga ekupu molemele yambuma-ni Jona-nga olandupa yi te ya molemú yilinga ungele liiku su siku naa piliilimiléliinga kot-enale penga wendu ombá kene Ninipa-yambuma-ni kot-na angiliiku, ekupu molemele yambumandu “Teku kis-siring. Mindili nungí kene kapula.” ningí.” ⸤nirim.⸥ \p \v 42 “Ui oliu Isrel-yambumanga yi nuim king Sollomon yunu yi aima tondulu te molupa, yunu ung lupa-lupama piliipa kungnjuliele pípili mulurum mele kolea Sipa nukurum ambu nuim kuinele piliipaliinga, Sollomon-ni ung kaíma mindi nirim mele piliimbandu yunu kolea suluna molupa kene ⸤Sollomon mulurumna⸥ ena pulele kupulanum-na pelsiliipa urum. Aku-sipa tirimeliinga, yi-nuim Sollomon-nga olandupa ya molemú yili-ni nilimú ungele ekupu mana molemele yambuma-ni naa piliiku, liiku su silimeláliinga kot-enale wendu ombá kene kolea Sipa ambu nuim kuinele-ni nimba mele: “Sollomon-ni ung kaí nirim akili na-ni piliimbundu kupulanum suluna urundu akiliinga-pe Sollomon-nga olandupa mulurum yili-ni nirim ungele eni naa piliiku, liiku su siring yambuma tiring akiliinga eni mindili nungí kene kapula.” nimbá.” ⸤nirim.⸥ \s1 12:43-45 Kuru Te Yambu Tenga Numanuna Kelepa Sukundu Urum Temanele \p \v 43 “Kuru te yi tenga numanuna wendu omba kene, no naa mululi koleamanga pupa kapula kóru molumba kolea te korolemú. Te naa kanupa lenjipa kene \v 44 yunu-ni nimba mele: “Na ui molupu kene wendu úndu lkuna kelepu pambu.” nimba yunu omba yunu ui molupa purum lkuli kanolemú kene lku kulsupana memba tepa kaí tepa we lepa yambu te naa molemú kene kanupa kene, \v 45 yunu kelepa anju pupa kene kuru kara puli aima olandupa angere yupuku-guli liipa memba omba enini wasie lku kanuna sukundu puku molemele. Kanu-kene yi kanili ui molupa kis-silimú akiliinga-pe penga aima kamu olandupa mele molupa kis-silimú. Aku-sipa, ekupu ya teku kis-siku molemele yambuma penga kamu molku kis-singí.” nirim. \s1 12:46-50 Yesos-nga Anum Kene Anginipili Kene Akumanga Temani Te \p \v 46 Yesos yambu máku toku muluringma ung-mani sipa mulupili yunga anum kene anginipili kene yu-kene ung ningíndu oku pena angiliiring. \v 47 Yambu te-ni yundu nimba mele: “Aminie kene angenali kene enini nu-kene ung ningíndu oku pena angiliimili.” nirim. \p \v 48 Yesos-ni yundu pundu topa ⸤ung-eku topa kene⸥ nimba mele: “Nanga anum naeye? Nanga anginipili nameléye?” nimba kene, \v 49 yunu lumbili anduli yambuma liipa ora sipa kene nimba mele: “Yambu ima nanga anum kene nanga anginipilima kene molemele. \v 50 Nanga Lapa, mulú-koleana molemále-ni “Teai.” nilimú mele piliiku liiku telemele yambuma nanga anum kene nanga anginipilima kene nanga kimulupilima kene molemeláliinga aku-sipu niker.” nirim. \c 13 \s1 13:1-53 Yesos-ni Ung-Eku Mare Turum Ungma \b \s1 13:1-3 Yesos-ni Ung-Eku Mare Turum-manga Pulu-Pulu Ungele \p \v 1 Yambu máku toku muluringmandu aku-sipa nimba pora sipa kene, Yesos lkuna molupa pena pupa numú-⸤Gallalli⸥ kéluna pupa mania mulurum. \v 2 Yambu aima pulele yu mulurumna oku máku toku muluringeliinga nona anduli sip te nona ola lirim-na sukundu pupa mania mulurum, yambuma no-numú kéluna angiliiring. \v 3 Yu-ni eninindu ung-mani pulele nimba simbandu ung-eku talse turum. \s1 13:3-9,18-23 Yi Te-ni Langi-Bo Puniena Tanda Sirim Ung-Ekale \p Ung-eku te i-sipa topa kene nimba mele: “Piliai! \p “Yi te-ni rais-wit boma puniena andupa tanda sirim. \m \v 4 Tanda silsiliipa andurum kene bo mare kupulanum-na mania purum, kanuma kerama-ni oku liiku nuring. \m \v 5 Bo mare ku pirimna mania pupa kene ma laye-sele mindi lirimeliinga nondupa mulie topa ola urum. \v 6 Akiliinga-pe pulkanu naa mundurumeliinga ena tirim kene kanuma kulurum. \m \v 7 Bo mare kumbulu-sirkambu aku-sipa mele mulurumna mania purum, sirkambu melale ola omba wit-boma topa nurumeliinga omba kaí naa tepa ⸤mong te naa turum⸥. \m \v 8 Bo mare ma kaína mania purum-ma ola omba mong kaíma turum. Mare mong tokapu-angere mele topa, mare mong tokapu-yupuku mele topa, mare tokapu-tilu mele turum.” ⸤nirim.⸥ \m \v 9 ⸤Aku nimba kene⸥ “Yambu kum-peú lelemúma-ni ung ili piliai.” nirim. \s1 13:10-17 Yesos-ndu “Ung-Ekuma Nambimuna Tolluye?” Niku Walsiku Piliiring Temanele \p \v 10 Yesos lumbili andúlima yu mulurumna oku kene yundu niku mele: “Nu yambumandu ung te niníndu ung-eku taki-taki nambimuna tolluye?” niring. \p \v 11 Yunu-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma kene mélema kene nokulemáliinga ulu-pulu yu-yunu piliirim ulu-pulu kanuma ‘Ekupu eni ⸤na lumbili olemele yambuma⸥ piliangi.’ nimba kene eni nimba sikem. Akiliinga-pe we-yambuma nimba naa sikem. \v 12 Pulu Yili-nga ungele piliiku molemele yambuma aima lakupa nimba simba piliingí. Penga aima pulele piliingí. Akiliinga-pe naa piliiku molemele yambuma enini layesele piliilimili ungele kepe wendu liimba. \q1 \v 13 ‘Enini mongale-ni kanuku kene kanuku bi si naa silimele; \q3 kumele-ni piliiku kene piliiku bi naa silimele.’ \rq Ung-Manima 29:4, Jeremaya 5:21, Isikiel 12:2.\rq* \m akiliinga na-ni we-yambumandu ungma nimbu simbundu ung-eku mindi topu siliu. \p \v 14 “Aku-siku teku molemeláliinga kórunga-ui Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Asaya-ni “Aku-siku tingí.” ui nirim mele wendu olemú. Asaya-ni nimba mele: \q1 “Enini taki-taki kumele-ni piliingí akiliinga-pe \q3 numanale-ni piliiku kene aima naa liiku manjingí; \q2 mongale-ni kanungí akiliinga-pe \q3 méle te aima sika kanuku bi naa singí. \q1 \v 15 Yambu imanga numanuma aima pipi silimú; \q1 enini ung piliingíndu kum naa leku molemele; \q2 eninga monguma kumbulku molemele. \q1 Aku-siku teku molemeláliinga \q2 naa kanuku naa piliiku molemele. \q1 Ulu ima aku-sipa naa telkanje \q2 enini eninga mongale-ni kanuku \q2 kumele-ni piliiku \q2 numanale-ni piliiku kene topele tolkemela, \q1 kanu-kene na-ni ‘Enini kaí molangi.’ nilka.” \rq Asaya 6:9-10\rq* \m nirim. ⸤Asaya-ni aku-sipa nirim mele⸥ ekupu we-yambuma aku-siku teku molemele. \p \v 16-17 “Akiliinga-pe ⸤na lumbili andúlima⸥ eni mongale-ni aima sika kanuku kumele-ni aima sika piliiku molemeláliinga eni Pulu Yili-ni “Numanu kaí pípili molku konjangi.” nilimú kupulanum-na molemele. Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Ui muluring yambuma, Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima kene, Pulu Yili-nga ungma piliiku liiku sumbi-siku muluring yambuma kene, yambu pulele kanuma ekupu eni mongale-ni kanuku molemele mélema kene uluma kene kanungíndu “Kanámuluka!” niku muluringeliinga-pe naa kanuring. Eni ekupu kumele-ni piliiku molemele ungma piliingíndu “Piliámuluka!” niku muluringeliinga-pe naa piliiring, akiliinga ekupu sika kanuku sika piliilimiléliinga eni Pulu Yili-ni membu panjilimú kupulanum-na molemele.” niker. \s1 13:18-23 (Ung-ekaliinga bili ya 13:3-9 kanui) \p \v 18 “Akiliinga, yambu te-ni rais-wit bo tanda sirim ung-ekaliinga pulele ekupu niambu piliai. \m \v 19 Bo mare tanda sirim kene kupulanum-na mania purum kanumanga ⸤ung-pulele i-sipa mele:⸥ Yambu te-ni Pulu Yili yi nuim kingele molupa mélema nokulemáliinga ungele piliipa naa liilimú kene ulu-kísimanga pali ulu-pulele pelemú ⸤kur⸥ ale-ni omba langi-bo tanda sili numanuna pupa pelemúma walsekale torulupa wendu liilimú. \m \v 20 Bo mare tanda sirim kene ku pirimna mania purum kanumanga ⸤ung-pulele i-sipa mele:⸥ Yambu mare aku-sílima molemele. Enini ungele piliiku walsekale sumbi-siku numanu siku piliiku liilimele. \v 21 Akiliinga-pe enini pulkanu naa munduku kene ungele layesele mindi piliiku molemele. Penga enini numanuna buni telemú kene mola enini Pulu Yili-nga ungele piliiku liiku molemele mele yambu lupama-ni kanuku kis piliiku kene ung-taka tonjuku teku kis-siku mindili silimele kene eninga piliilimili ungma munduku kelelemele. \m \v 22 Bo mare tanda sirim kene kumbulu-sirkambu mele mulurumna mania purum kanumanga ⸤ung-pulele i-sipa mele:⸥ Yambu mare kepe aku-sílima molemele. Enini ungele piliilimili kene numanuna buni telemú bunima kene, méle pulele nosuku kene ‘Méle akuma-ni oliu liipa tapunjilimú tapunjumba.’ niku piliiku molemele uluma kene, kanu sili ulu mare wendu omba ung kanili topa nolemú kene ungele-ni ulu te naa tepa langi mong naa tolemú. \m \v 23 Bo mare tanda sirim kene ma kaína mania purum ⸤kanumanga ung-pulele i-sipa mele:⸥ Yambu mare aku-sílima molemele. Enini ungele piliiku liiku kene ung-pulele piliiku konjulemele. Penga enini langi mong tolemele. Yambu mare kanumanga langi mong tokapu-angere mele topa, yambu marenga mong tokapu-yupuku mele topa, marenga mong tokapu-tilu mele topa, aku-sipa tolemú. \m ⸤Ung-ekaliinga ung-pulele aku-sipa.⸥” nirim. \s1 13:24-30,36-43 Era-Kis Te Kene Langi-Kaiéle Kene Puniena Ola Urum Ung-Ekale \p \v 24 Yesos-ni ung-eku te wasie yambuma topa sipa kene nimba mele: \p “Pulu Yili yi nuim kingele molupa mélema nokulemú akili i-sipa mele: \p Yi te-ni yunga puniena rais-wit bo kaíma tanda sirim. \v 25 Akiliinga-pe yambuma uru piring kene yunga ele-tu yi te omba era-kis ⸤rais-wit mele era te⸥ akiliinga bo te wit-puniena tanda sipa kene kelepa purum. \v 26 Kanu-kene bo kaíma ola omba wit-mong turum kene era-kisele kene wasie ola uringli mele mokeringa mulurum kanuring. \p \v 27 Kanu-kene punie pulu yilinga kongun tinjili yima oku yunundu niku mele: “Auliele, nunga puniena langi-bo kaí te tanda naa sirinuye? Pe ekupu era-kisele nambi-sipa ola okumuye?” niring. \p \v 28 Yunu-ni eninindu nimba mele: “Tena. Ele-tu yi te-ni era-bo kis akuma omba tanda sirim lam.” nirim. \p Kongun tinjili yima-ni niku mele: “‘Era-kísima wasie waka-maka ola okumeleliinga pupu era-kísima ukupu liipu máku tamili.’ niku piliikunuye?” niring. \p \v 29 Akiliinga-pe yunu-ni nimba mele: “Mólu. Era tíngi lem wit wasie pulu ukungínje. \v 30 Penga kamu wit liipu máku tomuláliinga ui wasie okulu molangli. Penga wit kamu liimulú enale wendu ombá kene na-ni wit kari leku linjingí yambumandu nimbu mele: “Ui era kalangi liiku oru toku máku toku kene, penga wit liiku nanga wit nosiliu lkuna máku toku nosai.” nimbú.” nirim.” nimba, Yesos-ni “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili aku-sipa mele.” nirim. \s1 13:31-33 Unji-Mastet Bóliinga Ung-Ekale Kene Pllawa Tepa Auli Mundulimú Méle Yis Akiliinga Ung-Ekusele. \p \v 31 Ung-eku te wasie yambuma topa sipa kene nimba mele: \p “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili i-sipa mele: \p Yi te-ni unji-mastet bo te liipa \v 32 yunga puniena bo mundurum. Mastet-bo akili langi-bomanga pali yu aima wallú-mele-wele akiliinga-pe ola omba ai lelemú kene puniena molemú mélemanga pali yu aima auliele. Kamu ai lepa unji mele angiliimú kene kerama unji kanuna oku polamanga pelemelé. ⸤Pulu Yili yi nuim kingele molumba mele aku-sipa.⸥” nirim. \p \v 33 Ung-eku te wasie yambuma topa sipa kene nimba mele: \p “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili i-sipa mele: \p Ambu te-ni yu langi-pllawa tepa auli mundulimú méle yis laye-sele pllawa puleliinga mundurum kene pllawa pali akurum. ⸤Pulu Yili yi nuim kingele molumba mele aku-sipa.⸥” nirim. \s1 13:34-35 Yesos-ni Ung-Ekuma Mindi Turumeliinga Ung-Pulu Te \p \v 34 Ung kanuma pali Yesos-ni yambumandu ung-eku mindi topa nirim. We-ung te eninindu sumbi-sipa naa nimba ung-eku mindi topa nirim. \v 35 Aku-sipa tirimeliinga kórunga-ui Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi te-ni ui nirim ung te kamu wendu urum. Akili i-sipa mele: \q1 “Na-ni ⸤ung nimbúndu⸥ \q3 ung-eku ⸤mendepulu⸥ topu nimbále. \q1 Pulu Yili-ni ui mulú-masele tirim kene kepe \q2 yandupa-yandupa kepe ⸤mokeringa naa niring⸥ \q3 mo topa pirim ungma ⸤nimbúndu \q4 ung-eku mendepolu topu⸥ nimbú.” \rq Konana 78:2\rq* \m nirim. \s1 13:36-43 (Ung-ekaliinga bili ya Matyu 13:24-30 kanui) \p \v 36 ⸤Yesos-ni ung-eku akuma topa pora sipa kene,⸥ yu máku toku muluring yambuma mundupa kelepa lkundu purum kene yu lumbili anduli yima-ni yu mulurumna oku kene niku mele: “Puniena era-kis urum ung-ekaliinga ung-pulele oliu niku para si.” niring. \p \v 37 Yunu-ni pundu topa nimba mele: \m “Langi-bo kaíma tanda sirim yili Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili. \v 38 Puniele ma-koleale pali. Langi-bo kaíma yambu ‘Pulu Yili nanga yi nuim kingele mulupili.’ nilimeláliinga eninga numanumanga Pulu Yili-ni tápu-tepa molupa nokulemú yambuma. Era-bo akuma ulu-kísimanga pali ulu-pulele pelemú ⸤kuru⸥ akiliinga yambuma. \v 39 Era-bo kis tanda sirim ele-tu yi akili ⸤kurumanga nuim⸥ depollale. Wit lkundu liiku máku tungí ena akili ma-kolea pora nimbá enale. Wit-monguma lkundu liingí yambuma mulú-koleana angkellama. \p \v 40 “Era-kísima liiku máku toku kene tepina kalemele mele ma-kolea pora nimbá enaliinga aku-sipa. \v 41 Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili-ni yunga angkellama liipa mundumba, enini ‘Yambuma Pulu Yili-nga ungma naa piliiku, teku kis-siku molangi.’ nilimele yambuma pali kene, ulu-pulu-kis telemele yambuma pali kene, Pulu Yili-ni tápu-tepa molupa nokulemú yambuma mulungína wendu liiku máku toku kene, \v 42 tepi auli nomba pelemú koleana suku toku mundungí, kanuna yambuma aima mindili noku kola teku mindili noku mulungí. \v 43 Ena kanuna numanu sumbi nili yambuma eninga Lapa yi nuim kingele molupa nokulemú koleana ena talang pulimú mele enini aku-siku kanuna talang pupili mulungí. \p “Yambu kum-peú lelemúma-ni ung ili pilíí.” ⸤nirim.⸥ \s1 13:44-53 Yesos-ni Ung-Eku Kelú Mare Turum Ung-Ekumanga \b \s1 Te: 13:44 Yi Te-ni Ku-Beng Te Punie Tenga Mo Toku Nusuring Kanupa Liirim Ung-Ekale; \p \v 44 ⸤Yesos-ni aku nimba kene kelepa nimba mele:⸥ \p “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili i-sipa mele: \p Ku-moni beng te laku teku punie tenga-lupa ui mo turing we pirim kanili yi te-ni penga walse kanupa liipa kene alsupa panda turum. Panda topa kene numanu sipa pupa yunga mélema pali liipa maket tepa ku-moni talse yandu liipa kene punie kanili pupa taropu topa yandu liirim. ⸤Pulu Yili yi nuim kingele molumba mele aku-sipa.⸥” ⸤nirim.⸥ \s1 Te: 13:45-46 Sisipalé-Kaí Ku-Moni Auli Puli Te Akiliinga Ung-Ekale; (13:44-53 pali kanui) \p \v 45 “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili i-sipako: \p Méle taropu tuli yi te-ni sisipalé-kaíma korupa mulurum. \v 46 Kanu-kene sisipalé-kaí ku-moni aima pulele puli te kanupa kene, yu pupa yunga mélema pali taropu topa ku-moni yandu liipa kene sisipalé-kaí kanili taropu topa yandu liirim. ⸤Pulu Yili yi nuim kingele molumba mele aku-sipa.⸥” ⸤nirim.⸥ \s1 Te: 13:47-50 Oma Liili Walaliinga Ung-Ekale; (13:44-53 pali kanui) \p \v 47 “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili i-sipa meleko: \p Oma liili wale te no-numúna toku munduring kanili-ni oma lupa-lupama liirim. \v 48 Walale aima peka lirim kene kunduku liiku no-numú kéluna nosuku kene, mania molku apuruku kaíma liiku wale-basket marenga liiku munduring akiliinga-pe kísima toku munduku kiliring. \p \v 49 “Ma-koleale pora nimbá enaliinga aku-sipako: Mulú-koleana angkellama oku kene, yambu teku kis-siku mulungíma kene yambu sumbi-siku molku kunjingíma kene liiku apuruku \v 50 yambu teku kis-siku mulungíma liiku tepi auli we nomba pelemú koleana toku suku mundungí, kanuna aima mindili noku kola teku mindili siku mulungí.” ⸤nirim.⸥ \s1 Te: 13:51-52 Yi Te-ni Méle Konama Kene Méle Uima Kene Wasie Wendu Liilimú Ung-Ekale. (13:44-53 pali kanui) \p \v 51 ⸤Ung-ekuma topa pora sipa kene Yesos-ni lumbili andúlima walsipa piliipa kene nimba mele:⸥ \m “Ung akuma pali ung-puluma eni pilííngiye?” nirim. Enini yundu niku mele: “Pilíímulu.” niring. \p \v 52 Yunu-ni eninindu nimba mele: “Aku lem Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku mani siku ung-bo tonjilimele yima-ni Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemáliinga ungma mani sipu ung-bo tonjilimulu kene piliiku liiku molemele yima enini i-sipa mele: Lku pulu yi te-ni yunga méle kaí lupa-lupa nosilimáliinga méle konama kene méle uima kene wasie wendu liilimú.” nirim. \b \p \v 53 Yesos-ni ung-eku akuma topa pora sipa kene kolea kanili mundupa kelepa yu purum. \s1 13:54-58 Yesos Molupa Ai Lirim Kolea Nasaret Yambuma-ni Yunga Ungele Liiku Su Siring Temanele \p \v 54 Mundupa kelepa pupa kene yunga pulu-kolea ⸤Nasaret⸥ taon-na omba kene Juda-yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliiring lkuna lkundu pupa yambuma ung-bo tonjupa mani sirim kene piliikuliinga enini suru niku mini-wale munduku kene niku mele: “Yi ili yunga piliipa kungnjuliele kene yunga ulu-tondulu telemúmanga tondulale kene yu tena liirimuye? \v 55 Yu lkuma takurum yilinga málale móluye? Maria yunga anum naa molemúye? Jemis mene, Josep mene, Saimon mene, Judas mene, yunga anginipili móluye? \v 56 Yunga kimulupili pali oliu kene wasie naa molemuluye? ⸤Yu aima sika yi akili molemále.⸥ Aku lem yunga piliipa kungnjuliele kene yunga ulu-tondulu telemúmanga tondulale kene yu tena liirimuye?” niring. \v 57 ⸤Aku-siku ungma niku⸥ yu ung nimba uluma tepa mulurum mele kanuku kis piliiku yunu-kene aima numanu kis piliiring. \p Kanu-kene ⸤enini yu-kene arerembi kuluringeliinga ulu-pulele piliipa kene⸥ Yesos-ni eninindu nimba mele: “Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba silimú yi te koleamanga pali bi ola pulimú, yambuma-ni pali yunga ungma piliiku liilimele. Akiliinga-pe yunga pulu-koleana yu-kene wasie tapú-toku molemele yambuma mendepolu yu-ni nilimú ungele piliiku kene ‘Yu oliunga we-yi te. Yu bi mululi yi te mólu.’ niku yu-ni nilimú ungma naa piliiku, liiku su silimele.” nirim. \p \v 58 Kanu-kene yu ⸤ung nimba uluma tepa yu-yunu mulurum mele ‘Sika’ niku⸥ tondulu munduku naa piliiringeliinga yu kolea kanuna ulu-tondulu pulele naa tirim, koltale mendepolu tirim. \c 14 \s1 14:1-12 Yi Nuim King Erot-ni No-Liinjili Jon Topa Kunjurum Temanele \p \v 1 Ena kanumanga kolea Gallalli distrik nukurum yi nuim king Erot-ni Yesos-ni tirim mele temani turing piliipa kene \v 2 yu-kene tapú-toku molku yu liiku tapunjuring tapú-yimandu nimba mele: “Ulu ima telemú yili No-Liinjili Jon lam! Yu kolupa kene lomburupa ola molupa úmeliinga ulu-tonduluma temba tondulale yu-kene pelemú.” nirim. \p \v 3-4 ⸤King Erot-ni aku-sipa nirim ungeliinga pulele i-sipa mele:⸥ Ui walse Erot-ni yunga angin Pillip-nga ambu-min Erodias mangupa liirim. ⸤No-Liinjili⸥ Jon-ni Erot aku-sipa tirim kanupa kene yunundu taki-taki nimba mele: “Nu-ni ⸤Pulu Yili-nga⸥ ung-mani te toku pula tokunu angenanga ambale mangukunu liirinu. Akili tekunu kis-sirinu.” nirim kene Erot-ni yu liipa ka sipa ka-lkuna panjurum. \v 5 Ka-lkuna panjipa kene ‘Yu topu konjumbu.’ nimba piliirimeliinga-pe we-yambuma-ni ‘Jon yu Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba silimú yi te molemú.’ niku kanuringeliinga yu mundu-mong tenjipa kene Jon topa naa kunjurum. \p \v 6 Pe walse king Erot-nga miring enale wendu urum kene Erodias limin lkuna lkundu omba, yima máku toku kanuku molangi yu denis tirim. Erot-ni ambu-wenipale-ni aku tirim kene aima kanupa kaí piliipa kene \v 7 yunundu nimba mele: “Na “Si.” niní mélale aima sika simbu.” nimba, nimba panjipa Pulu Yili-nga bi lepa mi lirim. \v 8 Erot-ni nirim mele piliipa kene ⸤ambu-wenipale-ni anum walsipa piliirim kene⸥ anumu-ni ung te nimba sirim piliipa kene yunu-ni Erot-ndu nimba mele: “No-Liinjili Jon-nga ⸤numiele kari lekunu yunga⸥ pengale dis tenga nosukunu yandu si.” nirim. ⸤Jon-ni ui taki-taki “Erot kene Erodias-seleni teku kis-siringli.” nirimaliinga arerembi kolupa kene Erodias-ni ‘Yu kulupili. Sika kulumnje na kanambu.’ nimba “Pengale meku okunu si.” nirim.⸥ \p \v 9-10 Yu-ni aku-sipa mele mawa tirimeliinga piliipa kene Erot numanu buni lirimeliinga-pe yunu-ni “Aima sika simbu.” nimba, nimba panjipa Pulu Yili-nga bi lepa mi lirim mele kepe, yu numanu topele tomba kene yu-kene wasie langi noku muluring yima yu kanuku kis piliingí mele kepe, ulu akusele piliipa kene, ka-lkuna nukuring yimandu ung te nimba mundupa kene “Yunu-ni mawa tepa “Si.” nikem mele sangi akiliinga ⸤No-Liinjili⸥ Jon-nga ⸤numiele kari leku yunga⸥ pengale yandu meku wai.” nirim. \v 11 Aku nirim-na piliiku kene Jon toku konjuku, yunga pengale dis tenga nosuku, yandu meku oku ambu-wenipale siring kene yunu-ni liipa anum mulurumna memba pupa sirim. \p \v 12 Aku tiring piliiku kene Jon lumbili anduring yima oku yunga ónale liiku meku puku ónu teku kene Yesos mulurumna puku temani toku siring. ⸤King Erot-ni No-Liinjili Jon ui aku-sipa topa kunjurum kulurumeliinga penga Yesos-ni ulu-tonduluma tirim mele piliipa kene “Jon numi kari lirindu yili lomburupa ola molemú lem.” nirim.⸥ \s1 14:13-21 Yesos-ni Yi Paip-Tausen Langi Sirim Temanele \p \v 13 ⸤Yi nuim king⸥ Erot-ni No-Liinjili Jon topa kunjurum piliipa kene, Yesos yu mulurum koleale mundupa kelepa ‘Tenga yunu molumbu.’ nimba nona andolemú sip tenga suku pupa numú-⸤Gallalli⸥ nekendu pupa kolea-waka tenga yunu pumba purum. Akiliinga-pe yambu pulele yu tirim akili piliiku kene eninga koleama munduku kelku kimbu-kongun teku no-numú kéluna poku teku puku yu purumna lumbili aeleku puring. \v 14 Yesos no-kéluna omba kene yambu aima pulele akuna máku toku muluring kanupa kene enini kondu kolupa eninga kuru turum-ma ‘Kaí molangi.’ nimba enini tepa kaí tirim. \p \v 15 Penga ipinjali ena pumba tirim kene yunga lumbili anduli yima yu mulurumna oku yunundu niku mele: “Kolea ilinga yambu te naa pelemelé, enale kamu pukumeliinga ya máku toku molemele yambuma ‘Puku kolea marenga langi taropu toku lii-pangi.’ ni.” niring. \p \v 16 Akiliinga-pe yunu-ni yunga lumbili anduli yimandu pundu topa nimba mele: “Nambimuna ‘yambu akuma ‘We pangi.’ niambu.’ niku nikimeleye? Eni-enini yambuma langi mare liiku sai.” nirim. \p \v 17 Enini yunundu niku mele: “Ya langi mare au-sipa naa lelemú. Pllawa kaluli wallú angere te-guli kene oma kaluli tale kene langi aku-sele mendepolu lelemú.” niring. \p \v 18 Yu-ni “Na moliuna yandu meku wai.” nirim. \p \v 19 Kanu-kene yambumandu “Erana mania molai.” nimba kene yu-ni pllawa kaluli angere te-guli kene oma tale kene liipa mulú-koleana olandu-sipa kanupa ⸤Pulu Yili-kene⸥ “Angke” nimba pllawa kalúlima ambulupa puku topa ⸤oma kene⸥ lumbili anduli yima moke tepa sipa kene “Anju yambuma sai.” nirim, enini yambuma moke teku siring. \v 20 Enini pali langi kanuma nuring kene olu tirim. Pe lumbili anduli yima-ni langi kakena lirim-ma liiku máku toku wale-basket engkaki-rurepu toku peka siring. \v 21 Langi nuring yima mindi paip-tausen mele. Ambu kangambula ⸤mare wasie langi nuring⸥ akuma wasie pulele. \s1 14:22-33 Yesos No-Numúna Ola Kimbu Kambiliipa Urum Temanele \p \v 22 ⸤Yambuma langi sirim nuring⸥ kene Yesos-ni yu lumbili anduli yimandu sumbi-sipa nimba mele: “Máku toku molemele yambuma na-ni “Pangi.” niambu. Eni nona anduli sipna ola puku no-nekendu kumbi-leku pai.” nirim. \v 23 Yambumandu “Pai.” nimba kene yu-yunu Pulu Yili-kene popu topa ung nimbándu ma-pangina ola purum. Kanu-kene ena pupa kolea kala turum kene akuna yunu mulurum. \p \v 24 Sipele no-nekendu pumbandu no-numú ai-suku-singina koela pumba purum kene sip kumbikundu mendu-sipa popuremi topa, numéle lombeya lepa nole kolsapia topa ola omba mania pupa tirim, sipele topa ola-mundupa mania-mundupa tepa topele-mapele turum. \p \v 25 Kanu-kene sumbulsuli kolea muni naa lipili ⸤yunga lumbili andúlima sipna ola molku⸥ puringna Yesos nona ola kimbu kambiliipa ombá urum. \v 26 Eni yu nona ola kimbu kambiliipa urum kanuku kene, mundu-mong lakuku teku kene “Kuru te okumaa!” niku mini-wale munduring kene \v 27 Yesos-ni lkisipa eninindu nimba mele: “Eni numanu tondulu pupili molai. Na mindi okur. Mundu-mong naa teai.” nirim. \p \v 28 ⸤Yunu-ni aku nirim mele piliiring kene⸥ Pita-ni pundu topa nimba mele: “Auliele, akili sika nu-nunu únu lem nu okununa na nona ola angiliipu wambu ni.” nirim. \p \v 29 Yu-ni “Ui.” nirim kene Pita sipna ulsu pupa puka topa nona mania pupa kene nona ola kimbu kambiliipa Yesos mulurumna pumba purum. \p \v 30 Akiliinga-pe popuremi tondulu turum kene kanupa kene mundu-mong tepa yu no wangomba tepa kene, “Auliele, na tekunu lii!” nimba nangale turum. \p \v 31 Kanu-kene Yesos-ni ki sunu sipa mundupa Pita kundupa ola liipa kene yunundu nimba mele: “Na moliu mele kepe uluma kapula tembu mele kepe “Sika” nikunu laye-kolte mindi piliillu lem. Ui ‘Yunu-ni na tepa liimba, sika nona ola kapula pumbu.’ niku piliikunu kene alsuku numanu topele nambimuna tokunu ‘Na no wangombunje?’ niku pilíínuye?” nirim. \p \v 32 Sipna sukundu puringli kene popuremi topa kilirim. \v 33 Aku tirimeliinga kanuku kene sipna suku muluring yima-ni Yesos-nga bili paka tonjuku kape niku “Nu aima sika Pulu Yili-nga Málale lam.” niring. \s1 14:34-36 Yesos-ni Kolea Geneseret Kuru Turum Yambu Pulele Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 34 Kanu-kene ⸤Yesos kene yu lumbili andúlima kene⸥ numú ⸤Gallalli⸥ nekendu puku kene no-numú kélu nekendu kolea Geneseret lirimna wendu puring. \v 35 ⸤Kolea kanuna sipna mania uring kene⸥ akuna muluring yima-ni Yesos kanuku bi siku kene akundu lirim koleamanga muluring yambuma pali niku munduring kene yambuma-ni kuru turum yambuma pali yu omba mulurumna meku oku kene, \v 36 “‘Nunga wale-pakuli pundele kepe ambolangi.’ ni.” niku mawa tiring. Kanu-kene kuru turum yambuma-ni yunga wale-pakuliele ambuluring yambuma pali kuruma pora nirim. \c 15 \s1 15:1-20 Mélema Kake Telemáliinga Pulele Kene Mélema Kalaru Molemáliinga Pulele-Selenga Ung Mare \b \s1 15:1-9 Pulu Yili-nga Ung-Manima Ola-Kilia, Anda-Kolepalimanga Ung-Manima Mania-Kilia, Ung Te (15:1-20 pali kanui) \p \v 1 Kanu-kene Perisi-yi mare kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi mare kene enini Jerusallem munduku kelku Yesos mulurumna oku yu walsiku piliiku niku mele: \v 2 “Oliunga anda-kolepalima-ni “Teai.” niring ung-manele nunga lumbili anduli yima-ni nambimuna liiku su silimeleye? ⸤Anda-kolepalima-ni “Teai.” niring mele mimi-sipu piliipu kene oliu-ni kíma lumaye tolemulu mele⸥ eninga kíma aku-siku lumaye naa toku langi we nolemele kanili.” niring. \p \v 3 Yesos-ni pundu topa kene nimba mele: “Eni kepe eninga anda-kolepalima-ni “Teai.” niring mele mindi piliiku liiku tingíndu Pulu Yili-nga ung-manima nambimuna liiku su silimeleye? \v 4 Akiliinga Pulu Yili-ni nimba mele: \q1 “Aminiali lanialinga ungma piliiku liiku, \q3 liiku ai siku teai.” \rq Wendu Uring 20:12, Ung-Manima 5:16\rq* \m nimba \q1 “Yambu te-ni yunga anumundu mola lapandu \q3 ung te nimba kis-sipa ung-mura sim lem \q4 yambu kanili toku konjangi.” \rq Wendu Uring 21:17, LLipai 20:9\rq* \m nirim kanili. \v 5 Akiliinga-pe eni yima-ni niku mele: “Yambu te-ni yunga anum lapaselendu nimba mele: “Na-ni else méle mare liipu tapunjupu silkama kórunga ‘Pulu Yili simbu.’ nimbu panjurundu kaniliinga else kapula naa liipu tapunjupu simbu.” nimbá kene \v 6 ⸤aku-sipa nimbáliinga⸥ yunga lapa bi paka tonjumba ung te naa pemba.” nilimele. Aku-siku nilimele ungele-ni ‘Anda-kolepalima-ni mani siring ungma ola-kilia.’ niku ‘Pulu Yili-ni nirim ungele ulu te mólu. Mania pupili.’ nilimele. \p \v 7 “Eni ⸤ung-manima piliiku ung-bo tonjilimele yima kene Perisi-yima kene⸥ eni topele-mapele tuli yima molemele! Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Asaya-ni enindu nirim mele kapula nirim. ⸤Eni ekupu telemele mele yunu-ni ui nimba Pulu Yili-nga bukna turum molemú mele i-sipa:⸥ \q1 \v 8 ‘⸤Pulu Yili-ni nimba mele:⸥ \q1 “Yambu kanuma eninga kerima-ni na kape niku \q2 ‘Yi auli ola-kiliele. \q3 Nu liipu ai silimulu.’ niku \q4 na bi paka tonjilimele akiliinga-pe \q1 eninga numanuma kene nanga numanale kene \q2 tiluna naa pulimú. Lupa-lupa pelemú. \q1 \v 9 Enini ‘Nanga bili paka tunjamili.’ niku \q3 na we popu toku kape nilimele. \q1 Mana-yambuma-ni mani silimele ungma mindi \q2 mani siku kene \q1 ‘Ung-mani ima Pulu Yili-ni \q3 “Teai.” nilimú ung-manima.’ \q4 niku piliiku liiku telemele, \q1 akiliinga na sika popu tungí kene \q2 ulu te naa temba.” nirim.’ \rq Asaya 29:13\rq* \m kanili.” nimba Yesos-ni nirim. \s1 15:10-20 Ulu Mare-ni Yambuma Tepa Kalaru Monjunjulemúmanga Ung Te (15:1-20 pali kanui) \p \v 10 Aku nimba kene Yesos-ni máku toku muluring yambumandu “Na moliuna wai.” nimba kene eninindu nimba mele: “Na-ni ⸤aku nikereliinga ung te⸥ nimbú teker ungele kum leku ungeliinga pulele piliiku konjai. \v 11 Yambumanga kangina ulsukundu lepa kene kerina pupa oluna sukundu pulimú méle te-ni ⸤Pulu Yili kapula popu tungí kupulanumele pipi silimú⸥ kalaru te kapula naa monjulemú. Yambumanga numanuna sukundu pepa kene wendu olemú uluma-ni mindi yambuma kalaru monjulemú.” nirim. \p \v 12 Aku nirim piliiku kene, yunga lumbili andúlima yu mulurumna oku kene niku mele: “Nu aku-siku nikinu mele piliiku kene Perisi-yima-ni aima piliiku kis pilííngi mele nu piliikunuye?” niring. \p \v 13 Akiliinga-pe Yesos-ni pundu topa ⸤ung-eku topa Perisi-yima muluring mele nimba kene⸥ nimba mele: “Nanga mulú-koleana molemú Lapale-ni langi-bo naa panjurum-ma pali pulu ukumba. \v 14 Yi ima-ni nilimele mele numanu kimbu-siku naa piliiku molangi. Enini mong kis lílima-ni ⸤mong kis lílima⸥ kupulanum liiku ora sili yima molemele. Mong kis lili yi te-ni mong kis lili yi te kupulanum te liipa ora sipa ki ambulupa memba pumba kene elsele wasie-nele kusina topa mania mundumba.” nirim. \p \v 15 ⸤Kalaru molemáliinga ung-ekale aku-sipa turum piliipa kene⸥ Pita-ni yunundu nimba mele: “Ung-eku akiliinga pulele nambulkanje? Niku para si.” nirim kene \p \v 16 Yesos-ni eninindu nimba mele: “Ekupu kepe naa piliikimiliye? \v 17 Yambu tenga kangina ulsu lepa kene kerina pulimú méle te oluna suku pupa mere wendu omba le-kusina kamu pulimú mele naa piliikimiliye? \v 18-19 ⸤Kerina sukundu pulimú mélema-ni ulu te naa telemú kanili.⸥ Ulu-kísima ui numanale-ni piliiku kene penga kamu wendu olemáliinga numanuna pepa kene kerina wendu olemú méle kanuma-ni mindi ⸤Pulu Yili popu tomba kupulanumele pipi silimú⸥ kalaru te monjulemú. Méle kanuma i-sipa mele: \mi Numanale-ni ulu-kísima piliilimili, \mi yambuma toku konjulemele, \pi1 ambu yi púlima mola yi ambu líílima yambu lupama kene waperanale telemele, \mi waperanale lupa-lupama anduku telemele, \mi wa nolemele, \mi gólu toku yambuma kot tenjilimele, \pi1 ‘Yambuma pipili kolku molku kis-sangi.’ niku ung-bulkundu ninjilimele, \m ulu-pulu akuma piliiku telemele. \v 20 Aku telemele ulu akuma-ni yambuma ⸤Pulu Yili-nga kumbi-kerina pungí kupulanumele pipi silimú⸥ kalaru te monjulemú. Akiliinga-pe kima ui naa lumaye toku langi we sumbi-siku nolemele ulu pulele-ni ⸤yambu tenga numanuna suku⸥ kalaru te naa monjulemú.” nirim. \s1 15:21-28 Kenan-Ambu Te-ni ‘Yesos-ni Ulu-Tondulu Te Kapula Temba.’ Nimba Tondulu Mundupa Piliirim Temanele \p \v 21 Kanu-kene Yesos mulurum kolea ⸤Geneseret⸥ mundupa kelepa ⸤Juda-yambuma muluring kolea Gallalli distrik ulsukundu⸥ kolea-auli Taya kene Saidon-sele lirim koleana suku purum. \v 22 Akuna purum kene kolea Kenan ambu te mulurum, yu wendu omba tondulu nangale topa kene nimba mele: “Auliele, Yi Nuim King Depit-ni Kalupa Liirim Yili, nanga ambulale kuru te numanuna sukundu molupa yu tondulu ambululemáliinga nu-ni na kondu kului!” nirim. \v 23 Akiliinga-pe Yesos-ni yunundu ung te pundu topa naa nirim. \p Kanu-kene yunga lumbili andúlima-ni oku yunundu niku mele: “Ambale-ni nu walsiliipa oliu lumbili okomale ⸤enembu tokum⸥aliinga ‘Anju pupili.’ ni.” niring. \p \v 24 ⸤Ambale yu ambu-lupa, Juda-ambu te mólu, nimba kanupa kene⸥ Yesos-ni ⸤yunundu⸥ nimba mele: “Pulu Yili-ni na Isrel-yambu talapeliinga kung-sipsip takara talemele mele molemele yambuma molemelena mindi liipa mundurum kanili. Yambu talape lupama molemelena liipa naa mundurum.” nirim. \p \v 25 Aku-sipa nirim-na piliipa kene ambale omba yunga kumbi-kerina koporungu langupa ma kanupa kene nimba mele: “Auliele, na liikunu tapunjui.” nirim. \v 26 Aku nirim kene Yesos-ni pundu topa ⸤ung-eku te topa kene⸥ nimba mele: “Kangambulamanga langima liipu owama simulú kene kapula naa temba.” nirim. \p \v 27 Ambale-ni nimba mele: “Auliele, sika nikinu akiliinga-pe owama-ni kepe eninga pulu-yambumanga langi pundu mania pulimúma liiku nolemele kanili.” nirim. \p \v 28 Kanu-kene Yesos-ni yunundu nimba mele: “Ambale, nu kapula tembu mele aima lakuku tondulu munduku piliillu akiliinga mawa tekenu mele aku-sipa wendu upili.” nirim kene yu-ni aku-sipa nirim mele ena akiliinga ambaliinga limin kaí lepa kapula mulurum. \s1 15:29-39 Langi Naa Lepa Kolea-Waka Tenga Yesos-ni Yi Po-Tausen Kene Ambu Kangambulama Kene Langi Sirim Temanele \b \s1 15:29-31 Yesos-ni Yambu Kuru Turum-ma Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 29 Kanu-kene Yesos kolea kanili mundupa kelepa numú-Gallalli kéluna ⸤kupulanum te lirimna⸥ omba pupa ma-pangi tenga ola pupa mania mulurum. \p \v 30 Kanu-kene yu mulurumna yambu aima pulele uring. \pi1 Kimbu kis lirim-na kupulanum mimi-siku naa anduring yambuma kene, \mi mong kis lirim yambuma kene, \mi kimbu-kima topele-mapele turum yambuma kene, \mi ung kapula naa niring yambuma kene, \m aku-sipa kuru lupa-lupa turum yambu pulele meku oku yu mulurumna nondupa nusiring kene yu-ni enini tepa kaí tirim. \m \v 31 Ung naa niring yambuma ung niring; \pi1 kimbu kima topele-mapele turum yambumanga kimbu kima alsupa sumbi-sipa angiliirim; \pi1 kimbu kis lirim-na kupulanum mimi-siku naa anduring yambuma kapula anduring; \mi mong kis lirim yambuma mongale-ni mélema kanuring; \m aku-sipa ulu-tonduluma wendu urum-na kanuku kene we máku toku muluring yambuma-ni aima numanu pulele liiku munduku, Pulu Yili enini Isrel-yambuma nukurum popu turing Pulu Yili kape niku bi paka tunjuring. \b \p \v 32 Kanu-kene Yesos-ni yunga lumbili andúlimandu “Na moliuna wai.” nimba kene eninindu nimba mele: “Yambu máku toku molemele ima na kondu tekem. Ena yupuku na-kene mulúngi, pe ekupu langi nungí te naa lelemú. Enini langi naa noku we pungí kene kupulanum-na kimbu kima pang-mangi tepa, topa ne-munda ya-munda temba akiliinga ‘Eni engle topa pípili lkundu pai.’ naa nimbú.” nirim. \p \v 33 Aku nirim kene-na piliiku kene yunga lumbili anduli yima-ni niku mele: “⸤Sika nikinu akiliinga-pe⸥ kolea-waka ilinga molemulu. Yambu aima pulele ima kapula nungí mele pllawa kaluli tena lembana liipu simulúye?” niring. \p \v 34 Yesos-ni eninindu “Pllawa kaluli nambi-sili nosuku molemeleye?” nimba walsurum kene enini “Pllawa kaluli angere yupuku-guli kene oma koltale kene nosupu molemulu.” niring. \p \v 35 Kanu-kene yunu-ni máku toku muluring yambumandu “Mania molai.” nimba kene, \v 36 pllawa kaluli angere yupuku-guli kene omama kene liipa Pulu Yili-kene “Angke” nimba, langi akuma puka lepa yu lumbili anduli yima sirim kene enini yambuma moke teku siring. \v 37 Yambuma pali noku kis piliiring. Pe langi-kakena lirim-ma lumbili anduli yima-ni liiku wale-basket aulimanga laliiring, wale angere yupuku-guli peka lirim. \v 38 Yi po-tausen-ni langi akuma nuring. Ambu kangambulama kene wasie langi nuring. \p \v 39 Kanu-kene Yesos-ni máku toku muluring yambumandu “Lkundu pai.” nimba kene, nona-anduli-sip tenga suku pupa, ⸤numú nekendu⸥ kolea Makatan purum. \s1 16:1-4 Juda Yi-Aulima-ni Yesos-ndu “Nu Sika Pulu Yili-ni Ya Ma-Koleana Liipa Mundurum-nje Kanamili, Liipa Ora Simba Ulu-Tondulu Te Ti.” Niring Temanele \c 16 \p \v 1 ⸤Kolea Makatan purum⸥ kene Yesos mulurumna Perisi-yima kene Sadusi-yima kene enini oku, ‘Yunu-ni nambi tembanje? Kanamili.’ niku yu manda leku mawa teku kene niku mele: “Ung-Bo Tunjuliele, ‘Nu sika Pulu Yili-ni ‘Kongun tenjani.’ nimba ya ma-koleana liipa mundurumnje kanamili.’ niku mulú-koleana molemú Pulu Yili-ni mindi kapula ulu-tondulu telemú mele te ti.” niring. \p \v 2 Yesos-ni pundu topa kene nimba mele: “Ipinjali ena pumbandu muléle kunduli telemú kanuku kene “Ena kaiéle wendu ombá lem.” nilimele. \v 3 Ulsulam-ui kolea tangumbandu kolea kupa topa muléle sumbulú molemú kanuku kene “Lo ombá lem.” nilimele kanili. Muléle kanuku kene ‘koleale i-temba.’ niku kanolemeláliinga-pe ena imanga uluma wendu olemúma kanuku kene ulumanga pulele kapula naa piliilimili. \v 4 Ekupu ma-koleana molemele yambuma yambu kísima mindi molemele. Enini teku kis-siku Pulu Yili enembu kolku, méle lupama numanu monjulemele yambu kanuma-ni “Pulu Yili-ni mindi ulu-tonduluma kapula telemú mele kanamili ti.” niku na mawa telemele. Akiliinga-pe ⸤Pulu Yili-ni na liipa mundurum-na ya ombu molkur. Yu-kene tapú-topu kongun telembulu mele⸥ liipa ora simba ulu-tondulu te wendu naa ombá. ⸤Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi⸥ Jona-ni tirim ulele-ni mindi liipa ora silimú mele kapula kanungí. Te wasie wendu naa ombá.” nimba kene enini mundupa kelepa yunu purum. \s1 16:5-12 Perisi-Yima Kene Sadusi-Yima Kene Eninga Pllawa Tepa Auli Mundulumú Méle ‘Yis’ Nilieliinga Ung-Ekale \p \v 5 Enini ⸤Numú-Gallalli⸥ nekendu pungíndu ⸤Yesos⸥ lumbili anduli yima pllawa kaluli apera siku naa meku puring. \v 6 Kanu-kene Yesos-ni eninindu ⸤lip-lipi topa ung-eku topa kene⸥ nimba mele: “Aima mimi-siku kanai! Perisi-yima kene Sadusi-yima kene enini pllawa tepa auli mundulimú méle yis nosulimelale kanuku konjai!” nirim. \p \v 7 Aku-sipa nirim kene piliiku yunga lumbili anduli yima-ni eni-enini tombulku kene niku mele: “Oliu pllawa kaluli ⸤nomulú⸥ mare naa liipu membu úmulaliinga nikem-nje.” niring. \p \v 8 Aku-siku niring mele piliipa kene Yesos-ni eninindu nimba mele: “Eni ‘na-ni kapula liipa tapunjumba.’ niku laye-kolte mindi piliilimili yima, “Pllawa kaluli naa mímulu.” niku nambimuna tombulku nikimiliye? \v 9 Ekupu kepe eni naa piliiku konjulemeleye? Ui pllawa kaluli angere te-guli yi paip-tausen moke teku siring mele apera silimeleye? ⸤Noku pora siring kene⸥ langi kakena lirim-ma liiku wale-basket pulele toku peka siring mele apera siku naa piliikimiliye? \p \v 10 “Mola ui pllawa kaluli angere yupuku-guli moke teku yi po-tausen siring mele naa piliiku, ⸤noku pora siring kene⸥ wale-basket auli mare langi kakena lirim-ma toku peka siring mele naa piliiku molemeleye? \v 11 ‘Yunu-ni sika pllawa kalúlielendu naa nikem.’ niku nambimuna naa pilííngiye? ‘Perisi-yima kene Sadusi-yima kene pllawa tepa auli mundulimú méle yis nosulimelale mimi-siku kanangi.’ nimbu niker.” nirim. \v 12 Yunu-ni aku-sipa nirim-na piliiku kene enini ‘Pllawa kalungíndu yis mundulimele akilindu naa nikem. Perisi-yima kene Sadusi-yima kene enini ung-mani siring ungmandu nikem.’ niku piliiring. ⸤‘erisi-yima kene Sadusi-yima kene enini ung-mani mare lawa teku siringma yunga lumbili andúlima-ni aima naa piliangi!’ nimba nirim mele niku piliiring.⸥ \s1 16:13-20 Pita-ni Yesos-ndu “Pulu Yili-ni “Oliu Nokupa Konjumba Yi Te Liipu Mundumbu.” Nimba Makó Turum Yi Nuim Akili Nu.” Nirim Temanele. \p \v 13 Yesos kolea-auli Sisaria-Pillipai lirim koleana pupa kene, yunga lumbili andúlimandu walsipa kene nimba mele: “Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yilindu yambuma-ni yu bi leku nae nilimeleye?” nirim. \p \v 14 Enini yundu niku mele: “Mare-ni “Nu No-Liinjili Jon ⸤kulurum, ekupu alsupa lomburupa ola molemú⸥.” nilimele; mare-ni “Nu ⸤Pulu Yili-ni ui kona mulupili olandu liirim yi⸥ Illaija alsupa omba molemú.” nilimele; mare-ni nu “Jeremaya mola Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi ⸤ui kulurum ekupu lomburupa ola molemú⸥ te-lupa.” nilimele.” niring. \p \v 15 Aku niring piliipaliinga Yesos-ni eninindu nimba mele: “⸤We-yambuma-ni aku-siku nilimele⸥ akiliinga-pe eni-enini na nae nilimeleye?” nirim. \p \v 16 Saimon-Pita-ni pundu topa nimba mele: “Nu Kona Molupa Mindi Puli Pulu Yili-nga Málale, ⸤Pulu Yili-ni ‘Oliu nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ ui nimba makó turum yi-nuim⸥ Kraisele.” nirim. \p \v 17 Yunu-ni aku nirim-na piliipa kene Yesos-ni yundu nimba mele: “Jona Málu Saimon, nu Pulu Yili-ni “Numanu kaí pípili molku konjani.” nilimú kupulanum-na mollu. Nikinu ili mana-yambu te-ni nu naa nimba símu. Tata mulú-koleana molemále-ni nimba símu. \v 18 Ung te kene wasie nundu nikerko: Nunga bili Pita, (bi kaniliinga ung-pulele ‘ku-mulú’ kanili). Ku-mulú kanuna ola nanga yambu-talapele liipu máku topu monjumbu. Kanu-kene kululi ulu-pulelenga tondulale-ni nanga talape ili topa mania kapula naa mundumba, mólu. \v 19 Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokumba lku-kili nu simbu. Kanu-kene nu-ni mana-mélerindu “Mólu.” niní mélale mulú-koleana sukundu “Mólu.” nimbáko. Nu mana-mélerindu “Kapula.” niní mélale mulú-koleana sukundu “Kapula.” nimbáko.” nirim. \p \v 20 Kanu-kene yunga lumbili anduli yima-ni Yesos-ndu “Pulu Yili-ni “Enini nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele nu oku mollu.” niring ung kanilindu yunu-ni eninindu tondulu mundupa nimba mele: “Eni anju-yambu tilurindu kepe na yi kanili moliu mele ⸤isili-ui⸥ aima naa niku sai!” nirim. \ms1 16:21—20:34 Yesos Yu Nondopa Kolumbandu Yunga Lumbili Andúlimandu Yu-ni “Teliu Mele Eni Aku-Siku Teangi.” Nimba Mani Sirim Temanele \s1 16:21-28 Yesos Yu Toku Kunjingí Kolupa Kene Lomburupa Ola Molupa, Penga Kelepa Ombá Mele Ui Kumbi-Lepa Nimba Para Sipa, Yambuma Yu Lumbili Pungíndu Tingí Mele Nirim Temanele \p \v 21 Kanu-kene Yesos yunga lumbili andúlima-ni yunundu ⸤“Pulu Yili-ni oliu “Nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele nu.” niku, niku para siring-na piliipa kene⸥ yu-ni yunu-kene wendu ombá mele pulu monjupa enini sumbi-sipa nimba sipa kene nimba mele: “‘Na mindili pulele nombúndu kolea-auli Jerusallem aima pumbu.’ nimbu piliipu moliu. Juda-yambuma nokolemele tápu-yima kene, Pulu Yili popu tunjuli yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjuku mani silimele yima kene, enini na aima toku mindili kunjingí. Na toku kunjingí kolumbu kene kongun tale omba pumba kene yupuku-sipaliinga Pulu Yili-ni nandu ‘Lomburuku ola mului.’ nimbá.” nirim. \p \v 22 ⸤Aku nirim-na piliipa kene⸥ Pita-ni yu anju liipa memba pupa kene yu pulu monjupa ung-mura sipa kene nimba mele: “Auliele, aku-siku aima naa ni! Nu nikinu mele aku-sipa aima wendu naa ombá.” nirim. \p \v 23 Akiliinga-pe ⸤yu-ni kurumanga nuim Seten-ni “I-sikunu i-sikunu niku sinjui.” nimba sirim mele piliipa kene nirimeliinga piliipa kene⸥ Yesos-ni topele topa Pita-ndu nimba mele: “Seten, nu anju pa! Pulu Yili-ni nandu “Ti.” nirim kongunale tembu tekerale pipi sini tekenu akiliinga nu anju pui! Nu-ni na teku bemba sini tekenu. Nu Pulu Yili-ni numanuna piliilimú mele naa piliillu. Yambuma-ni numanuna piliilimili mele mindi piliillu.” nirim. \p \v 24 Kanu-kene Yesos-ni yunga lumbili andúlimandu nimba mele: “Yambu te-ni ‘Yu lumbili pambu.’ nimba kene yunu-ni yunga numanale-ni piliilimú mélemanga ‘Topu mania mundambu.’ nimba yambuma unji-perana peku mindili noku kolemele mele yu-ni unji-pera mele koma lembandu ‘Na yu lumbili pupu kene mindili nundu lem kapulako; kulundu lem kapulako.’ nimba kene na lumbili upili. We naa upili. \v 25 Yambu te-ni ma-koleana yunga kona molupa naa kululi ulu-pulele ambulumba temba kene yu kolupa kene sika molupa kis-sipa mindi pumba. Akiliinga-pe yambu te-ni na numanu monjupa kene nanga kongunale “Tenjambu.” nimba temba kene yu kolupa kene yu kona molupa konjupa mindi puli ulu-pulele sika kanupa liimba. \v 26 ⸤Akili nambimuna nikerye?⸥ Yambu te-ni ma-koleana mélema pali yu-yunu liipa nosulka kene yu mini pali Pulu Yili naa molumba koleana pupa mindili nomba molupa kis-silkanje méle kanuma-ni yambu kanili nambi-sipa tepa liilkanje? Manda tepa naa liilkale. Mola yambu te-ni ‘Na mini-kangi pali kona molupu konjupu mindi pambu.’ nimba kene yu nambulka méle te-ni mini-kangi pali kona molupa konjupa mindi puli ulu-pulele taropu topa liilkaye? Méle te-ni kapula taropu topa naa liimba. \p \v 27 “Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili penga Lapanga tondulu pa tepa talang puliele kene yunga ⸤mulú-koleana⸥ angkellama kene wasie ombá. Omba kene yunu-ni oliu ya mana-yambuma lupa-lupa telemulu ulumanga oliu lupa-lupa pundu tombaliinga na-ni aku niker. \p \v 28 “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Eni ya angiliikimilimanga mare ui kulú naa kolangi Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili yi nuim kingele omba molupa mélema kene yambuma kene pali nokumbandu ombá kanungí.” niker.” nirim. \c 17 \s1 17:1-13 Yesos-nga Kangiele Te-Lupa Au Talurum Temanele \p \v 1 Yesos-ni ⸤yu lumbili andúlimandu aku-sipa nimba sirim kene⸥ penga kóru te omba purum kene Pita kene Jemis kene Jemis angin Jon kene enini liipa memba pupa ma-pangi aima olandupa pulurum tenga ola purum. ‘Oliu oliuliu mindi molamili.’ nimba enini akuna liipa memba purum. \v 2 Akuna puring kene enini kanuku molangi yunga kangiele te-lupa-mele tepa angiliirim, yunga kumbi-kerale ena tondulu topa yambumanga mongma takele telemú mele talang lakupa pupa, yu pakurum mulumbalema pa tepa talang pulimú mele aku-sipa kake tirim. \v 3 Yu aku-sipa mulupili, ⸤Juda-yambumanga kórunga-ui muluringli yi-auli tale,⸥ Moses kene Illaija-sele okulu Yesos-kene ung nikulu mokeringa angiliiringli kanuring. \p \v 4 Kanu-kene Pita-ni Yesos-ndu nimba mele: “Auliele, oliu yana molkumulale kapula lam. Nu-ni “Kapula.” ninu lem, lku-takaé yupuku takonjambu. Te nunga, te Moses-nga, te Illaija-nga takonjambu.” nirim. \v 5 Yunu-ni aku-sipa nimba mulupili kupa tondulu talang puli te omba enini panda turum kene kupana suku ung te wendu omba kene nimba mele: “Yi ili nanga numanu monjuliu Málale. Yu kanupu aima kaí piliiliu. Yu-ni ung nimbáma piliiku liai.” nirim. \p \v 6 Aku nirim piliiku kene yunga lumbili anduli yi ⸤yupuku⸥ aima mini-wale munduku kene mana-mania molku tamalu piring. \v 7 Enini tamalu piringna Yesos omba enini ambulupa kene nimba mele: “Mini-wale naa munduku ola angiliai.” nirim. \v 8 Pe olandu-siku kanuring kene yisele naa kanuring. Yesos yunu mulurum kanuring. \p \v 9 Ma-pangina mania ungí uring kene Yesos-ni enini mani sipa kene nimba mele: “Eni ekupu kanúngi mele isili-ui yambu tiluri kepe niku naa sai. Penga, Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili kolupa lomburupa ola molumba kene temanele toku anju sai. Ui mólu!” nirim. \p \v 10 Aku nirim-na piliiku kene yu lumbili andúlima-ni ⸤yu sika mulurum mele niku kanuku kene⸥ yunundu walsiku piliiku kene niku mele: “⸤Pulu Yili-ni ‘oliu nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.’ nimba makó turum yi-nuim Kraisele nu lem⸥ Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjilimele yima-ni “Illaija ⸤alsupa⸥ kumbi-lepa ombá. ⸤Yi-nuim Kraisele penga aelepa ombá.⸥” nilimele mele nambimuna nilimeleye? ⸤Illaija alsupa naa upili nu kórunga urunu mollu kanili.⸥” niring. \p \v 11 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “ “Illaija ⸤alsupa⸥ kumbi-lepa omba kene mélema pali tepa mimi temba.” nilimele kanili sika nilimele. \v 12 Akiliinga-pe ⸤ung akiliinga te kene wasie nimbu sikerko.⸥ Piliai. Illaija kórunga urum. Yu urum kene ⸤yi kanuma-ni⸥ yu kanuku bi naa siku ‘Yu we-yi te.’ niku piliiku kene ‘Yunu-kene temulú.’ niku piliiring uluma pali tiring. Aku-siku mele Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili mindili liiku singíko.” nirim. \p \v 13 Aku-sipa nirimele piliiku kene lumbili andúlima-ni ‘No-Liinjili Jon-ndu nikem.’ niku piliiring. \s1 17:14-21 Yesos-ni Kuru Te Makururum Temanele \p \v 14 ⸤Yesos kene yunga lumbili anduli yi yupuku kene⸥ enini ⸤ma-pangina mania⸥ oku kene yambuma máku toku muluringna uring kene yi te Yesos urumna omba koporungu langupa \v 15 mawa tepa kene nimba mele: “Auliele, nanga kangale kondu kului. Yu kuru-kopari tolemú-na mindili lakupa nolemú. Taki-taki yu tepina pupa nomanga pulimú. \v 16 Nu lumbili anduli yima mulúngina kangale membu úndu kene enini yu kapula teku kaí naa tíngi.” nirim. \p \v 17 Aku nirim-na piliipa kene Yesos-ni ⸤yambuma ung-mura sipa kene⸥ nimba mele: “Ekupu molemele yambuma eni ⸤‘Pulu Yili-ni uluma sika kapula temba.’ niku⸥ tondulu munduku naa piliilimili. Eni numanu karaye tepa pili yambuma, na eni wale nambi-sipu mani sipu ulu mare liipu ora simbu kene mimi-siku piliingíye? ⸤Na eni-kene enembu tokum.⸥” nimba kene \p “Na moliuna kangale meku wai.” nirim. \v 18 Meku uring kene Yesos-ni kuru kanili ung-mura sirim kene yu kángalenga ⸤numanuna⸥ omba wendu purum kene ena-mong kanuna kángale kapula mulurum. \s1 17:19-21 ‘Pulu Yili-nga Tondulale Na-Kene Pelemú.’ Nimbu Tondulu Mundupu Piliipu Kene Kapula Temulú Mele Ung Te \p \v 19 Aku tirim-na kanuku kene Yesos lumbili anduli yima Yesos yunu mulurumna oku walsiku piliiku kene niku mele: “Kuru akili oliu-ni nambimuna kapula naa makurúmuluye?” niring kene \p \v 20 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “ ⸤‘ulu Yili-ni sika oliu liipa tapunjumba.’ niku⸥ aima laye-kolte mindi piliilimiléliinga ulu-tondulu i-silima kapula naa telemele. Na-ni eni aima sika nimbu siker: “Unji tenga mong akili méle aima wallú akiliinga-pe mong kanili mana mundulimele kene unji ola omba angiliimú mele, aku-sipa eni ‘Pulu Yili-ni oliunga ungma piliimba. Oliu liipa tapunjumba.’ niku laye-kolte mindi piliiku kene ma-pangi ilindu “Anju puku ne kolea tenga angilíí.” ningí kene sika aku-sipa pupa angiliimba. ‘Teamili.’ ningí uluma ulu kapula naa tingí ulu te naa pemba. \v 21 (Pulu Yili mawa teku langi mi toku naa noku kene kuru i-silima yambumanga numanumanga kapula makurungí. Ulu-tondulu i-silima we kapula naa tingí.)” niker.” nirim. \s1 17:22-23 Yesos-ni Yu Toku Kunjingí Kene Kolupa Kene Lomburupa Ola Molumba Mele Wale Tale-Sipa Nirim Temanele \p \v 22 ⸤Pe walse,⸥ kolea Gallalli distrik puku muluring kene Yesos-ni yunga lumbili andúlimandu nimba mele: “Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ⸤ka siku kene yu toku kunjingí⸥ yima anju singí kene \v 23 enini yu toku kunjingí. Kolupa kene kongun yupuku-sipaliinga Pulu Yili-ni yunundu ‘Lomburuku ola mului.’ nimbá.” nirim. Aku nirim piliiku kene eninga numanuna sukundu memi kumu pirimeliinga piliiku kene aima kondu kuluring. \s1 17:24-27 Pulu Yili Popu Turing Lku-Tembolluna Yesos-ni Ku-Moni-Takis Turum Temanele \p \v 24 Penga Yesos kene yu lumbili andúlima kene Kapeniam taon-na uring kene Pulu Yili popu turing lku-tembollaliinga ku-moni-takis liiring yima oku Pita walsiku kene niku mele: “‘Nunga ung-bo tunjuli yili-ni lku-tembollaliinga ku-takis tolemú.’ nimbu piliikumulale. Sikaye?” niring kene \v 25 Pita-ni “Tolemú.” nirim. \p Kanu-kene Pita lkuna lkundu pupa kene ung te nimbá tirim kene Yesos-ni yu ui walsipa kene nimba mele: “Saimon, nu nambulka niku piliikunuye? Yi nuim kingima-ni ku-moni-takis lupa-lupama liingíndu namelé “Tai.” nilimeleye? “Eninga yambuma kene ku-takis tai.” nilimele mola “Yambu-lupama kene ku-takis tai.” nilimeleye?” nirim. \v 26 Pita-ni pundu topa nimba mele: “Yambu-lupamandu ‘Ku-takis tai.’ nilimele.” nirim. \p Aku nirim-na piliipa kene Yesos-ni yunundu nimba mele: “Aku lem kingeliinga yambuma-ni ku-takis naa tungí. \v 27 Akiliinga-pe ku-takis naa tombulú kene lku-temboll ku-takis liilimele yima-ni olsu kanuku kis piliingí kapula naa tembaliinga no-numúna pukunu uk mundu-pani. Uk mundukunu kene oma te tuni oma akiliinga kerina aká tinjiní kene ku-moni te pemba, ku-moni akili liikunu kene meku pukunu olsunga wasie liiku tere leku ku-takis tui.” nirim. \c 18 \s1 18:1-14 Yambuma Kangambula Mele Mulungéliinga Ung Mare \b \s1 Te: 18:1-4 Pulu Yili-ni Yi Nuim Kingele Molupa Nokulemú Yambumanga Yambu Aima Bi Olandupa Molemáliinga Ung Te (18:1-14 pali kanui) \p \v 1 Ena akiliinga Yesos lumbili anduli yima-ni yu mulurumna oku yu walsiku piliiku niku mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú yambumanga nae aima olandupa molemúye?” niring. \v 2 Enini walsiring mele Yesos-ni piliipa kene yu kangambula kelú te “Na moliuna ui.” nimba enini muluringna monjupa kene \v 3 eninindu nimba mele: “Na-ni eni aima sika nimbu siker: “Eni numanu topele toku kangambula kelúma mele naa mulúngi lem Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú koleana suku aima kapula naa pungí.” niker. \v 4 Akiliinga, yambu te-ni ‘Na we-yambale molumbu. Nanga bi te olandupa naa mulupili.’ nimba kangambula kelú ili mele molemú yambale yu Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana yambu bi aima olandupa mululiele molemú.” ⸤nirim.⸥ \s1 Te: 18:5-11 Oliu Krais-nga Yambuma Kundi Tolemele Ulumanga Kene Oliu Ulu-Pulu-Kis Telemulu Uluma Kene Ulu Akumanga Yesos-ni Ung-Bo Tonjupa Mani Sipa Ung-Eku Turum Temanele (18:1-14 pali kanui) \p \v 5 “⸤Kangambula ilindu ung te wasie niambu:⸥ Yambu te-ni ‘Na Auliele-nga yambale moliu.’ nimba kangambula ili mele liipa tapunjumba kene yambu kanili-ni aku tembaliinga na liipa tapunjumbako. \p \v 6 Akiliinga-pe yambu te-ni ⸤kangambula⸥ kelú ili ⸤mele yambu⸥ te ⸤na ‘Sika’ nimba⸥ tondulu mundupa piliilimú ⸤kangambula⸥ kelále ‘Ulu-kísima tipili.’ nimba ung-kundi tombaliinga ⸤kangambula⸥ kelú kanili na tondulu mundupa piliilimú mele mundupa kelepa liipa bulu símu lem ⸤kangambula⸥ kelále ui ung-kundi naa tupili yambu kanili ku-mulú aima auli te moku toku numina lenjiku ‘Yu kamu kulupili.’ niku paka toku no-numúna aima mania mundulkemelanje aima kapula. \p \v 7 “⸤Na⸥ ‘Sika’ niku tondulu munduku piliilimili yambuma kelku liiku bulu siku munduku kilingí uluma ya mana lelemáliinga na enini kondu tekem. Sika aku-sipa uluma wendu ombá akiliinga-pe yambu te-ni nanga yambu te ung-kundi tombaliinga yambu kanili na liipa bulu sipa anju pumu lem ung-kundi tomba yambu kanili mindili nomba aima molupa kis-simba. \p \v 8 “Nunga ki-seleni mola kimbu-seleni ulu-pulu-kis te tímu lem kima mola kimbu akusele kari leku wendu mundui. Nu kona mololsiliikunu mindi puni koleana ki-sele mola kimbu-sele naa angiliipili puni kene kapula. Nunga kimbu kima pali we angiliipili tepi naa kumbulupa nomba pepa mindi pumba koleana liiku toku mundungí kene kisele. \v 9 Mola nunga mongsele-ni méle te kanuku kene numanale-ni ‘Liambuka.’ niku piliikunu ulu-pulu-kis te tinu lem mong akusele ukuku wendu mundui. Nu kona mololsiliikunu mindi puni koleana mongsele naa angiliipili puni kene kapula. Mong tale we angiliipili nu tepi-koleana sukundu liiku toku mundungí kene kisele.” ⸤nirim.⸥ \p \v 10 “⸤Kangambula⸥ kelú ima ⸤mele yambuma⸥ nga te kanuku kis piliiku ‘Yu korupale.’ niku aima naa teangi. Eninga nokolemele mulú-koleana angkellama taki-taki Tata mulú-koleana molemúna wasie molemele akiliinga ⸤aku naa teai⸥. \v 11 (Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili-ni ‘Yambu kupulanum lu liiku molku kis-silimele yambuma korupu tepu liambu.’ nimba urum kanili.)” ⸤nirim.⸥ \s1 18:12-14 Kung-Sipsip Takara Turumeliinga Ung-Ekale (18:1-14 pali kanui) \p \v 12 “Eni nambulka niku piliikimiliye? ‘Yi te-ni kung-sipsip paip paon monjulka kene, te takara tolkanje, yu-ni sipsip po paon ten kelepa nain we kanuma ma-pangina molangi mundupa kelepa pupa, takara tolka kung-sipsipele kanupa liimbandu korulsiliipa naa pulka.’ niku piliikimiliye? \v 13 Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Sipsip takara tolka kanili kanupa liipa kene sipsip kanili-kene aima lakupa numanu silka. Takara naa tolkemela kanuma we numanu silka.” niker. \v 14 Aku-sipako eninga Lapa mulú-koleana molemále-ni kangambula kelú ima ⸤mele molemele yambuma⸥ ‘kupulanum lu liiku molku kis-singí kene aima kisele.’ nimba molemúko.” ⸤nirim.⸥ \s1 18:15-35 Oliu Teku Kis-Singí Yambuma-Kene Temulú Mele Ung Tale \b \s1 Te: 18:15-20 Krais-nga Yambu Te-ni Nu Tepa Kis-Simba Kene Nu-ni Yu-Kene Tiní Mele Ung-Mani Te (18:15-35 pali kanui) \p \v 15 “⸤Na lumbili andúlimanga⸥ angin te-ni nu tepa kis-sim lem nu pukunu tepa kis-simba yambale kene wasie else-elsele molangli ulu-pulu-kis kanili yu-ni nu temba mele nikunu si. Nu-ni niní ungele tepa kis-simba angena piliipa kene “Sika tepu kis-sindu.” nim lem angena kene else alsuku kapula-kapula mulunglí. \v 16 Akiliinga-pe nu-ni niní ungele yu naa pilíímu lem penga nu-ni ‘Ung ili pora nipili akiliinga tembu mele yambu mare kanuku molangi alsupu niambu.’ niku kene, kanungí yambu tale mola yupuku liiku angena molumbana meku oku enini kanuku molangi angenandu ‘Tiluna molambili.’ alsuku ni. Kanu-kene nu-ni tiní kene angenale-ni temba mele yambu kanuma-ni kanuku kene yambu lupamandu kapula temani toku singí. \v 17 Kanu-kene yu-ni eninga ungele kepe naa pilíímu lem Krais-nga yambu-talapelendu puku nikunu si. Penga Krais-nga yambu-talapele kepe angenale-ni naa pilíímu lem ‘Yu oliunga angin te mólu. Yu ulsukundu molku numanu topele naa tuli yambuma mele molemú lem.’ niku kanai. \p \v 18 “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Ya ma-koleana eni ⸤uluma kene yambuma kene⸥ “Mólu.” ningí kene Pulu Yili-ni mulú-koleana sukundu “Mólu.” nimbáko; eni ma-koleana “Kapula.” ningíma Pulu Yili-ni mulú-koleana sukundu “Kapula.” nimbáko.” niker. \p \v 19 “⸤Akiliinga⸥ na-ni enindu ung te wasie nimbu siker: “Eninga yambu tale-ni ya mana “I-sipu mawa teambili.” niku panjíngli lem else-ni mawa tinglí mele mulú-koleana molemú Tata-ni elsengla mawa tinglí mele aku-sipa tenjimba.” niker. \v 20 Yambu ⸤koltale,⸥ tale mola yupuku, na “eninga Auliele” niku bi leku walsiku, ‘Wasie tapú-topu molemulu.’ niku piliiku liiku máku toku molemelemanga na ⸤sika⸥ enini-kene molemulu-na ⸤mawa tingí mele Tata yu-ni aku-sipa tenjimbale⸥.” nirim. \s1 Te: 18:21-35 Kongun Tinjili Yi Te-ni Kongun Tapú-Toku Tiring Yi Te Kondu Naa Kulurum Ung-Ekale (18:15-35 pali kanui) \p \v 21 ⸤Yesos-ni yambu ui teku kis-silimelemandu ung-mani aku-sipa sirim⸥ kene yu mulurumna Pita nondupa omba yu walsipa piliipa kene nimba mele: “Auliele, nanga angin te-ni na wale nambi-sipa tepa kis-simba kene na we ‘Mania pupili.’ nimbu kanupu konde tenjumbuye? Wale sepen yu-ni temba mele kanupu konde tenjipu we molupu kene engkaki-sipaliinga ‘Pundu tupili.’ nimbú kene kapulaye?” nirim. \p \v 22 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Na-ni “Wale sepen ⸤mindi⸥ yu-ni nu tepa kis-simba kene yu-ni tembama kelku alsukunu piliiku naa mului.” ni naa niker. “Wale sepen andret sependi sepen yu-ni nu tepa kis-simba enama pali yu tipili, munduku kelkunu we mului.” niker. \p \v 23 “Akiliinga Pulu Yili yi nuim kingele molupa mélema nokulemú akili i-sipa mele: \p “Walse yi nuim king te-ni yunga kongun nukunjuring kendemande-yima kene pundu angiliirim-ma ‘Ekupu kanupu kaí tepu kene “Pundu tangi.” niambu.’ nirim. \v 24 Aku-sipa nirim kene kingele-ni ku-moni ten millien kina mele ui pundu angiliirim yi te kumbi-leku yu mulurumna meku uring. \v 25 Akiliinga-pe yu kapula ku-moni pundu akili tomba kupulanum te aima naa lirimeliinga auliele-ni nimba mele: “Kapula, yi ili kene yunga ambu kangambulama kene yunga mélema pali kene maket teku ku-moni liiku kene ku-monele oku pundu tunjai.” nirim. \p \v 26 Aku nirimeliinga piliipa kene kendemande-yili-ni yi-nuimeliinga kumbi-kerina koporungu langupa tamalu pepa mawa tepa kene nimba mele: “Nu-ni na kondu kolkunu we nokuku muluyo. Na-ni pundu pali tombu.” nirim. \p \v 27 ⸤Kanu-kene⸥ yi-nuimele-ni yunga kendemande-yili aima kondu kolupa yu kendemande-yili kene pundu angiliirim-ma pali “Yu tipili. Alsukunu pundu naa tani.” nimba kamu kanupa konde tenjipa yili ka naa sipa “We pui.” nirim. \p \v 28 Akiliinga-pe ⸤ka singí tiring⸥ kendemande-yi kanili yu pena pupa kendemande-yi te yunga ku wan andret kina mele sirimele kanupa kene, yu pupa yunga numina ambulupa ‘Yu kulupili.’ nimba ambulupa elkele lakurupa kene “Nanga ku-moni sirindele pundu tui!” nirim. \p \v 29 Aku tirim kene yu-ni tomba tirim yili yunga kumbi-kerina koporungu langupa tamalu pepa mawa tepa kene nimba mele: “Nu-ni na kondu kolkunu we nokuku muluyo. Na-ni pundu pali tombu.” nirim. \p \v 30 Akiliinga-pe kendemande-yi lupale-ni “Mólu, aima isili pundu tui!” nimba kene “Nu ka-lkuna pekunu kene pundu toku pora siku wendu wani.” nimba yu ka sipa ka-lkuna panjurum. \p \v 31 Yu-ni aku tirim mele kendemande-yi wema-ni kanuku kene enini numanu kis panjiku puku eninga yi-nuimelendu kendemande-yisele tiringli kanuring mele kundi turing. \p \v 32 Kanu-kene yi-nuimele-ni aku niring mele piliipa kene kendemande-yi yunga pundu “Naa toku we pui.” nirim kendemande-yi kanili “Yandu ui.” nimba kene yunundu nimba mele: “Kendemande-yi kisele, nu-ni na tondulu munduku mawa tínu-na nu na-kene pundu aima auli-tepa angiliirimele “Yu tipili, pundu naa tui.” nimbu kene we kanupu konde tindu kanili. \v 33 Pe na-ni nu we kondu kulundu mele nu-ni aku-sikunu kendemande-yi te nambimuna kondu naa kulúnuye?” nirim. \p \v 34 Yi-nuimele-ni yu arerembi kolupa kene ka-lku nokuku ka-lkuna piring yambuma toku mindili kunjuring yima yu liipa sirim. Yu-ni nimba mele: “Nu mindili noku kene pundu tani. Ui pundu pali toku pora sikunu kene penga mindi wendu wani. \m Ui mólu.” nirim.” ⸤nimba Yesos-ni nirim.⸥ \p \v 35 ⸤Yesos yu-ni aku nimba kene ung-ekaliinga pulele kamu nimba mele:⸥ “Aku-sipako, angenali-ni eni aku-siku teku kis-singí kene eni kerina mindi “Mania pupili. Mundupu kelker.” we niku, sika munduku naa kelku, we numanale-ni piliiku mulúngi lem, ⸤kendemande-yilinga yi-nuimele-ni kendemande-yili tepa kis-sirim mele⸥ mulú-koleana molemú Tata-ni kanuku konde naa tenjiku we numanale-ni piliiku mulungí yambu kanuma eninga ulu-pulu-kisma ‘Mania naa pupili.’ nimba, we kanupa konde naa tenjipa ulu-pulu-kis kanumanga “Mindili nangi.” nimba aku tembako.” nirim. \c 19 \s1 19:1-12 Yima-ni Eninga Ambuma “Kamu Pai.” Nilimeláliinga Ung Te \p \v 1 Yesos-ni aku-sipa ungma nimba pora sipa kene, kolea Gallalli distrik mundupa kelepa kolea Judia distrik pupa no Jodan lumbiliipa nekendu purum. \v 2 Kanu-kene yambu pulele yu lumbili uring kene yunu-ni kuru turum yambuma tepa kaí tirim. \p \v 3 Perisi-yi mare yu mulurumna oku ‘Yunu nambulka nimbánje? Nimba kis-simbanje manda lepu piliamili.’ niku yu walsiku piliiku kene niku mele: “Yi te-ni yu-yunu piliipa kene yunga ambale “Kamu pui.” nimbá kene kapula temba mola aku temba kene ung-mani te liipa su simbaye?” niring. \p \v 4 Yunu-ni anju pundu topa nimba mele: “Pulu Yili-ni ung nirim yunga bukna molemú mele kanuku kambu naa túngiye? \q1 Ui-pulu-pulu, Pulu Yili-ni mélema tepa kene, \q2 yu-ni yambu tembandu \q3 yili kene ambale kene tepa kene \rq Ui-Pulu-Pulu 1:27, 2:21-22\rq* \m \v 5 nimba mele: \q1 “Aku-sipu tindeliinga yi te-ni ambu te liipa kene \q3 yunga anum lapasele mundupa kelepa \q1 yunga ambale kene elsele tiluna tapú-toku pekulu \q3 kangi tiluele mele ⸤molkulu \q4 elsengla numanu tiluna pupili⸥ mulunglí.” \m nirim kanili naa pilííngiye? \rq Ui-Pulu-Pulu 2:24\rq* \m \v 6 Pulu Yili-ni aku-sipa nirimeliinga yi te ambu te liilimú kene kangiele tiluele mele molembeláliinga elsele alsuku tale mele naa molembele, elsele yambu tiluele mele molembele. Yambu tiluele molembele akiliinga Pulu Yili-ni ambu yi tale ‘Tiluele molangli.’ nilimú ambu yisele yambu te-ni kelku liiku lupa-lupa naa mundangi. Aku tíngi lem kapula naa temba.” nirim. \p \v 7 Aku-sipa nirim kene enini niku mele: “Aku lem Moses-ni ung-mani te sirim mele nambimuna sirimuye? Moses-ni nimba mele: \q1 “Yi te-ni yunga ambalendu \q1 ‘Kamu pupili.’ nimba makorombandu \q2 ambale “Kamu pui.” nimbá mele \q3 pepá te topa ambale sipa kene \q4 yunundu “Kamu pui.” nimba aku tipili.” \m nirim kanili.” niring. \rq Ung-Manima 24:1-4\rq* \p \v 8 Yesos-ni nimba mele: “Moses-ni sika aku-sipa nirim akiliinga-pe eni kara puku Pulu Yili-ni ambu yisele kapula-kapula mulunglí mele ung-mani sirimele liiku su siku naa piliiku liiringeliinga yu-ni “Aku teangi.” nirim. Akiliinga-pe ui-pulu-pulu ⸤Pulu Yili-ni mélema koela tepa mimi tirim kene⸥, ung-mani aku-sipa te naa pirim akiliinga \v 9 na-ni eni i-sipu nimbu siker: “Yi te-ni yunga ui liilimú ambale makurupa “Kamu pui.” nimba kene kelepa ambu te liilimú kene yi akili-ni waperanale telemú. Yili-nga ambale-ni yi te kene waperanale tímu lem kapula topa makurumba. We mólu. (“Pui.” nimba makorolemú ambale penga yi te-ni yu liilimú kene yi kanili kepe waperanale telemúko.)” niker.” nirim. \p \v 10 ⸤Yu-ni aku nirim-na piliiku kene⸥ yu lumbili anduli yima-ni yunundu niku mele: “Yi te-ni ambu liilimú kene nu-ni nikinu mele aku-siku mulunglí mele ung-mani te molemú lem yi te ambu naa liilkanje kapula.” niring. \p \v 11 Akiliinga-pe Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Ung⸤-mani siker⸥ ili yambuma-ni pali kapula naa piliiku liingí. ⸤Pulu Yili-ni⸥ makó topa tonduluma simba yambuma mindi kapula ⸤ambuma yi naa puku yima ambu naa liiku⸥ tingí. \v 12 Yi mare anupili-ni melemele kene ambuma kene tiluna tapú-toku peku ulu-kísima tingí tondulu te naa pelemú. Yi mare ‘Ambuma kene tiluna naa peangi.’ niku eninga láka tonjilimele. Mare-ni eni-enini ‘Yi nuim king Pulu Yili-nga yima molupu yunga kongunuma mendepulu tenjamili.’ niku enini eni-enini mi leku ambu naa liilimele. Ung ili yambu piliiku liingí yambuma piliai.” nirim. \s1 19:13-15 Yesos-ni Kangambulamandu “Pulu Yili-ni Eni Membu Panjipili.” Nirim Temanele \p \v 13 Kanu-kene yambuma-ni eninga kangambulama ‘Yesos yunga kili-ni ambulupa Pulu Yili-kene eninga popu toku mawa tinjipili.’ niku yu mulurumna meku uring kanuku kene Yesos lumbili andúlima-ni ung-mura teku kene ⸤“Naa meku wai.”⸥ niring. \p \v 14 ⸤“Mólu.” niring-na⸥ kanupa kene Yesos-ni nimba mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú yambu-talape akili kangambula ima mele molemele akiliinga eni kangambula ima na moliuna wangi pipi siku “Mólu.” naa niai.” nirim. \v 15 Aku nimba kene yu-ni kangambulama ⸤kondu kolupa⸥ yunga kili-ni enini tilu-tilu nimba ambulupa kene kolea kanuna mundupa kelepa purum. \s1 19:16-30 Yi-Kamako Tenga Temani Te \p \v 16 Walse yi te Yesos mulurumna omba yunundu walsipa piliipa kene nimba mele: “Ung-Bo Tunjuliele, na nambulka ulu kaiéle tembu kene kona molupa konjupa mindi puli ulu-pulele liimbuye?” nirim. \p \v 17 Yesos-ni yunundu nimba mele: “Nu-ni na nambimuna ulu kaiélendu walsiku piliikunuye? Yambu tilu mindi kaí molemú. Nu-ni ‘kona molupu konjupu mindi puli ulu-pulele liimbu.’ nikunu pilíínu lem ⸤Pulu Yili-nga⸥ ung-mani ⸤Moses-ni yandu nimba sirim-ma⸥ teng panjiku teku mului.” nirim. \p \v 18 Yili-ni walsipa kene nimba mele: “Ung-mani akumanga témandu nikinuye?” nimba walsurum kene Yesos-ni pundu topa nimba mele: \q1 “ “Yambu toku naa konjai.” nimba, \q1 “Ambu yi púlima mola yi ambu líílima \q3 yambu lupama kene waperanale naa teai.” nimba, \q1 “Mélema wa naa liai.” nimba, \q1 “Yambumanga kot gólu toku naa tenjai.” nimba, \q1 \v 19 “Aminiali laniali kene teku konjuku, \q3 ung ningí mele piliiku liiku \q4 teku molai.” nimba, \rq Wendu Uring 20:12-16\rq* \q1 “eni-enini lupa-lupa numanu monjuku \q3 eninga kangiele eni-enini kondu kolku nokolemele mele \q2 aku-sikuko pulu lelemú yambuma \q3 numanu monjuku nokuku molai.” \q4 nimba, \rq LLipai 19:18\rq* \m ung-mani akuma sirim pelemú kanili.” nirim. \p \v 20 Aku nirim-na piliipa kene yi-kanguwa kanili-ni nimba mele: “Na ung-mani kanuma pali piliipu liipu tepu moliu. Pe ekupu nambulka ulu te olandupa teambuye?” nimba walsurum. \p \v 21 Yesos-ni yunundu pundu topa nimba mele: “Nu ‘kamu yi sumbi niliele molambu.’ nikunu pilíínu lem nu pukunu nunga méle nosulluma pali ku-moni liikunu kene, ku-moni liiníma yambu-korupama moke teku sikunu kene na lumbili ui.” nirim. “Nunga ⸤mana-⸥mélema aku tiní kene mulú-koleana nunga méle lupa-lupa kaí pulele lemba.” nirim. \p \v 22 Yi-kanguwa kanili méle aima lupa-lupa kaí pulele nosurumeliinga Yesos-ni yunundu aku nirimeliinga piliipa kene yu numanu kis panjilsiliipa anju purum. \p \v 23 ⸤Aku tirimeliinga kanupa kene⸥ Yesos-ni yu lumbili andúlimandu nimba mele: “Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana sukundu pungíndu yambu-kamakoma aima mindili siku sukundu pungí. \v 24 Enindu alsupu niker: ‘Kung-kemel akili ⸤kung aima auli te akiliinga-pe⸥ kalé suruli kupulanum-na sukundu pumbandu mindili laye-kolse mele sipa kene pumba. Akiliinga-pe yambu-kamakoma Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana sukundu pungíndu mindili aima lakuku mele siku pungí.’ niker.” nirim. \p \v 25 Aku nirim-na piliiku kene yunga lumbili andúlima aima mini-wale munduku suru niku kene anju-yandu tombulku kene niku mele: “Aku lem mindili nolkemela kupulanum-na nae kapula wendu pupa, molupu konjumulú kupulanum-na pumbaye? Te mólunje.” niring. \p \v 26 Yesos-ni enini nem-nemi nimba kanupa kene nimba mele: “Sika yambuma eni-enini kapula mólu akiliinga-pe Pulu Yili-ni kapula tenjimba. Pulu Yili yu-ni uluma pali kapula telemú. Ulu te yu-ni kapula naa temba te mólu.” nirim. \p \v 27 Yu-ni aku nirim piliipa kene Pita-ni yunundu nimba mele: “⸤Pe oliu-kene nambulka ulu te wendu ombáye?⸥ Oliu oliunga mélema pali mundupu kelepu nu lumbili pulimulaliinga méle nambulka mélema liimulúye?” nirim. \p \v 28 Yesos-ni nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Penga ⸤Pulu Yili-ni⸥ mélema pali ‘kona pupili.’ nimbá kene Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili yunga yi nuim king polu talang tondulu púlina molupa yambuma nokumba kene, eni na lumbili andolemele yima wasie yi nuim king polu engkaki-rurepunga molku kene, Isrel-yambu talape rurepu nukungí.” niker. \v 29 Yambu na numanu monjuku nanga kongun tinjingíndu eninga lkuma, anginipili, kimulupili, anupili, lapalii, kangambulama, koleama, akuma munduku kelemele ⸤mele kelengí⸥ yambuma pali, ya ma-koleana aima méle pulele ola-kilia liiku kene, kona molku konjuku mindi puli ulu-pulele liingíko. \v 30 Akiliinga-pe ekupu auli molemele yambumanga pulele penga ⸤Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokumba koleana⸥ yambu-korupama mulungí; ekupu korupa pupili molemele yambuma penga yambu-aulima mulungí.” ⸤nimba Yesos-ni nirim.⸥ \c 20 \s1 20:1-16 Unji-Waen Punie Tili Yimanga Ung-Ekale \p \v 1 ⸤Yesos-ni yunga lumbili anduli yimandu ung te wasie nimba mele:⸥ \p “Niker ung akiliinga ⸤ung te niambu⸥: Pulu Yili-ni yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili i-sipa mele: \p “Walse punie pulu yi te-ni ‘Kongun tinjili yi mare yunga unji-waen puniena kongun tenjangi.’ nimba aima ipulam-ui pupa lii-purum. \v 2 “Kongun teangi.” nimba liirim yimandu nimba mele: “Ekupu tingí enaliinga eni ku-moni ten kina ten kina nimbu méle kalombu.” nirim kene \m enini “Kapula.” niring kene \m yu-ni enini yunga unji-waen puniena “Kongun teangi pai.” nimba enini liipa mundurum. \p \v 3 Penga, ipulam-ui nain killok mele tirim kene, yunu kelepa yambuma máku turing koleana pupa yi mare akuna we angiliiring kanupa kene \v 4 eninindu nimba mele: “Eni kepe ⸤nanga⸥ unji-waen puniena kongun tenjangi pai. Penga na-ni eni ku-moni kapula-mele kalombu.” nirim \v 5 kene enini puring. \p Penga ai-tangili kene kepe, ipinjali ena tre-killok mele kene kepe, kelepa aku-sipa pupa yi mare wasie liirimko. \p \v 6 Ipinjali ena paip-killok mele kene ⸤alsupa⸥ pupa yi mare we angiliiring-na kanupa kene eninindu nimba mele: “Enaliinga pali kongun naa teku ya ilinga nambimuna we angiliimiliye?” nirim. \p \v 7 Enini yunundu niku mele: “Yi te-ni oliu kongununa naa líímu-na we angiliimulu.” niring. \p Yu-ni eninindu nimba mele: “Eni kepe ⸤nanga⸥ unji-waen puniena kongun tenji-pai.” nirim. \p \v 8 Ena pora nirim kene unji-waen punie pulu yili-ni yunga kongun nukuli yilindu nimba mele: “Kongun tekemele yima ‘sukundu wai.’ nikunu eni kongun tíngeliinga méle kalonindu aima aeleku úngi yima pulu monjuku méle kalulsiliiku puku, kumbi-leku úngi yima aima aeleku méle kalui.” nirim. \v 9 ⸤Aku nirim kene⸥ ipinjali ten killok mele tirim kene “Kongun tenjangi.” nimba liirim yima ⸤kumbi-leku⸥ oku ten-kina ten-kina nimba sirim liiring. \v 10 Aeleku oku kongun tinjiring yima ku-moni aku-siku liiring kanuku kene kumbi-leku oku kongun tinjiring yima oku kene ‘Oliu ku-moni olandupa mele liimulú.’ niku piliiring akiliinga-pe enini ten-kina ten-kina nimba sirim liiringko. \p \v 11 Liiku kene enini punie pulu yilindu ung-mura teku kene niku mele: \v 12 “Aeleku úngi yima ena-mong tilu mindi kongun tíngi, oliu ipulam-ui ombu kongun auli-tepu tímulu, ena auli te-ni oliu aima num kanili, akiliinga-pe enini kene oliu kene ku-moni kapula-kapula teku sikenele, kapula naa tekem.” niring. \p \v 13 Yu-ni eninga yi te-ndu pundu topa nimba mele: “Kangale, na-ni nu tepu kis naa siker. “Ten-kina simbu.” nindu kene “Kapula.” ninu kanili. \v 14 Ku sikerale liiku mekunu pui. Nanga numanale-ni mindi piliipu kene aelepa um yili kepe nu siker mele yu aku-sipu sindu. \v 15 Nanga nosiliu mélemanga numanale-ni piliipu kene kapula naa tembuye? Mola penga úngi yima ku-moni auli-tepu síndeliinga nu numanu kis piliikunuye?” nirim.” ⸤nimba Yesos-ni nirim.⸥ \p \v 16 ⸤Ung-eku akili topa pora sipa kene ung-ekaliinga pulele kamu nimba mele:⸥ “Aku-sipako, aeleku ungí yambuma ⸤Pulu Yili-ni nokulemú talapena sukundu⸥ kumbi-leku pungí; kumbi-leku ungí yambuma aeleku pungí.” nirim. \s1 20:17-19 Yesos-ni Yu Kolupa Kene Lomburupa Ola Molumba Mele Alsupa Wale Yupuku-Sipa Nimba Para Sirim Temanele \p \v 17 Kanu-kene Yesos kolea-auli Jerusallem pumba purum kene yunga lumbili anduli yi engkaki-rurepu akuka ‘na kene enini kene oliuliu molamili.’ nimba enini liipa anju memba pupa kene eninindu nimba mele: \p \v 18 “Piliai. Oliu Jerusallem pumulú pukumulu. Akuna pumulú kene Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili yi te-ni ‘Tangi.’ nimba Pulu Yili popu tunjuli yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku mani siku ung-bo tonjilimele yima kene, liipa simba. Kanu-kene enini yu kot tenjiku ‘Yu kulupili tangi.’ niku kene \v 19 Juda-yi naa molemele yima liiku singí. Kanu-kene yi kanuma-ni yu ung-taka tonjuku, ka-pulsa-ni toku, ‘Yu kulupili.’ niku unji-perana ⸤toku⸥ ku toku panjingí. Kolupa kene sumbulu yupuku-sipaliinga Pulu Yili-ni yunundu ‘Lomburuku ola mului.’ nimbá.” nirim. \s1 20:20-28 Jemis Kene Jon-selenga Anum-ni Yesos Mawa Tepa Kene “Nu Mulú-Koleana Puku Muluní Kene Nanga Kangsele Nu-Kene Aulisele Molangili.” Nirim Temanele \p \v 20 Penga-mele, Seperi-málu Jemis kene Jon-selenga anum Yesos mulurumna omba koporungu langupa nimba mele: “‘Nu ulu te teani.’ nimbu mawa tembu okur.” nirim kene \v 21 Yesos-ni ambalendu nimba mele: “Nambulka ulu te ‘na-ni tenjambu.’ niku nikinuye?” nirim. \p Ambale-ni nimba mele: “Nu penga yi nuim kingele muluni kene nanga kang tale ⸤‘i-sele nu-kene wasie yi-nuimima molamili.’ nikunu⸥ ‘te nunga ki-bokundu monjukunu te nunga ki-tarukundu monjani.’ nimbu mawa teker.” nirim. \p \v 22 Yesos-ni eninindu nimba mele: “Mawa tekemele mele eni piliiku naa kongnjukumele. Na nondupa no-mingina no nombále else kapula nunglíye?” nirim kene elsele-ni “Kapula nombulú.” niringli. \p \v 23 Yu-ni elselendu nimba mele: “Na no-mingina no nombále penga else aima sika nunglí akiliinga-pe na-ni else “Nanga wangu-selenga oku molangli.” nimbále kapula naa temba. Tata-ni yunu akuna mulunglí-sele kórunga makó turum.” nirim. \p \v 24 Anginingli ⸤Jemis kene Jon-seleni ‘Yesos-nga wangu-selenga molambili.’⸥ niku mawa tiringli mele piliiku kene lumbili anduli yi rurepunga tale ⸤wema-ni⸥ elsele-kene numanu kis piliiring. \p \v 25 Kanu-kene Yesos-ni enini “Wai.” nimba kene, eninindu nimba mele: “Oliu Juda-yambumanga ulsukundu molemele yambu-talapemanga yi-nuimima eninga yambuma tondulu munduku nokuku kongun tondulu púlima taki-taki silimele. Yi bi molemú yima eninga yambuma ‘Mindili nangi.’ niku nokolemele. Yambuma-ni eninga yi-nuimimanga ungma liiku su singí kupulanum te naa lelemú. Aku-siku telemele mele eni piliilimili kanili. \v 26 Akiliinga-pe ⸤we-yambumanga yi-nuimima-ni eninga yambuma tondulu munduku nokolemele mele na lumbili anduli yima⸥ eni-enini aku-siku anju-yandu naa teangi. Eninga yi te ‘Na bi lakupa mulupili. Na yi-auliele molambu.’ nimbá yi kanili aima eninga kongun tinjili yili mulupili. \v 27 ‘Na eninga yi-nuimele molupu eni nokambu.’ nimbá yili aima eninga kongun kendemande tinjili yili mulupili. \v 28 Aku-sipako, Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili kepe ‘Yambumanga yi-auliele molupu enini nokambu. Enini nanga kongun tinjili kendemande-yambuma molangi.’ nimba naa urum. ‘Yambumanga kongun tinjili kendemande-yili molupu enini tepu liipu, ulu-pulu-kisma-ni enini ka sipa nokulemú mele naa tipili kapula molangi akiliinga na yambu puleliinga nimbu pundu tonjupu nanga kangiele sipu, eninga nimbu alko topu kolunjambu.’ nimba urum.” nirim. \s1 20:29-34 Yesos-ni Yi Mong Kis Lirim Tale Tepa Kaí Tirim Temanele \p \v 29 Yesos kene yunga lumbili anduli yima kene enini kolea-auli Jeriko munduku kelku pungí puring kene we-yambu pulele yu lumbili puring. \v 30 Kanu-kene mong kis lirim yi tale kupulanum alsena molkulu Yesos omba purum mele piliikulu kene yunundu tondulu nangale tokulu walsikulu kene nikulu mele: “Auliele, ⸤Yi Nuim King⸥ Depit-ni Kalupa Liirim Yili, olsu kondu kului.” niringli. \p \v 31 Yambuma-ni elsele ung-mura teku “Ung naa nikulu táka-nikulu molale!” niring. \p Akiliinga-pe elsele-ni aima tondulu nangale toku walsikulu kene nikulu mele: “Auliele, Depit-ni Kalupa Liirim Yili, olsu kondu kului!” niringli. \p \v 32 Yesos we angiliipa kene “Else wale.” nimba kene elselendu nimba mele: “Na-ni else nambulka tenjambu niku piliikimbiliye?” nirim kene \v 33 mong kis lirim yisele-ni nikulu mele: “Auliele, ‘olsunga mongsele ‘Alsupa mong kaí lipili.’ niani.’ nimbu piliikumbulu.” niringli. \p \v 34 Kanu-kene Yesos-ni elsele kondu kolupa mongselenga ambulurum kene lkisipa elsengla mongsele kaí lirim, mélema kanukulu kene, Yesos lumbili puringli. \ms1 Kolomong-Auli 21-25 Yesos Jerusallem Pupa Kene Yambuma Mani Sipa Ung-Bo Tunjurum Temanima \c 21 \s1 21:1-11 Yi Nuim King Te Kolea Tenga Suku Purum Kene Tiring Mele Yesos Jerusallem Suku Pumba Purum Kene Aku-Siku Tiring Temanele \p \v 1 ⸤Yesos kene yunga lumbili anduli yima kene⸥ enini kolea-auli Jerusallem nondupa oku, ma-pangi te ‘Unji Ollip Punie Lili Ma-Pangiele’ nili akuna kolea-kelú Betepas uring. Kanu-kene Yesos-ni yunga lumbili anduli yi tale liipa mundupa, \v 2 Elselendu nimba mele: “Ne kolea-kelú kanukumbele akuna pukulu kene kung-dongki te ka teku panjingéle kene yunga walále wasie ne sukundu mulunglí kanukulu, puku posukulu meku wangli pale. \v 3 Pusinglí teku mulunglí kene yambu te-ni elsendu ung te nim lem else-ni i-siku niangli: “Auliele yu-ni ‘Kung-dongkele mipili.’ nimu-na ombu liikimbulu.” niangli. Aku ninglí kene yu-ni sumbi-sipa “Kapula, meku pale.” nimbá.” nirim. \p \v 4 Aku-sipa wendu urumeliinga kórunga-ui Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi te-ni ulu te penga wendu ombá mele ui nirim mele kamu wendu urum. Akili i-sipa mele: \q1 \v 5 “Eni kolea-auli Sayon yambumandu i-siku niangi: \q2 “Kanai! \q1 Eni molemelena eninga yi nuim kingele okum. \q1 Yu yi bi naa mululi yili mele táka-nimba molemále \q3 kung-dongki bulu-mingina molupa okum. \q1 Kung-dongki tenga waláliinga bulu-mingina \q2 molupa okum.” niku, niku sai.” \rq Sekaraya 9:9\rq* \m nirim kanili. ⸤Aku nirim mele Yesos-ni tirim.⸥ \p \v 6 Kanu-kene lumbili andulisele pukulu Yesos-ni “Te-pale.” nirim mele ti-puringli. \v 7 Elsele-ni kung-dongkele kene yunga walále kene meku okulu kene, elsengla mulumbalema posukulu, dongki-selenga bulu-mingina ola pauwa tunjuringli kene Yesos kanuna ola mulurum. \v 8 Yambu máku turingmanga pulele-ni eninga mulumbalema posuku yu ombá kupulanum-na pauwa tolsiliiku puku, mare-ni yala-gomú languku liiku yu ombá kupulanum-na pauwa tolsiliiku puring. \v 9 Kumbi-leku puring yambuma-ni kepe aeleku puring yambuma-ni kepe unji ambululiiku puku kene niku mele: \q1 “⸤Yi Nuim King⸥ Depit-ni Kalupa Liirim Yili \q3 ‘Bi ola mulupili.’ niamili. \q1 Pulu Yi Yawe-ni liipa mundurum-na \q2 yunga kongunale tenjimba okum yili \q3 molupa kunjupili. \rq Konana 118:26 ekendu\rq* \q1 Mulú-koleana ola yunga bi ola pípili.” \m nilsiliiku puring. \p \v 10 Yesos Jerusallem suku purum kene kolea-auli kanuna sukundu muluring yambuma pali numanu pulele liiku munduku kene “Ili yi naeye?” niring. \p \v 11 Máku toku muluring yambuma-ni niku mele: “Ili Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yambuma nimba silimú yi-Yesos, kolea Gallalli distrik Nasaret taon yi te.” niring. \s1 21:12-13 Lku-Tembolluna Taropu Toku Ku-Moni Liiku Muluring Yima Yesos-ni Topa Makururum Temanele \p \v 12 Yesos ⸤Jerusallem suku pupa kene,⸥ Pulu Yili popu toku kaluring lku-tembolluna ⸤“Juda-yambu naa molemele yambuma ‘Pulu Yili popu tamili.’ niku máku tolemele kolea” niring akuna⸥ suku pupa kanupa kene akuna mélema maket teku muluring yambuma kene, mélema taropu toku liiku muluring yambuma kene akuma kanupa kene enini pali topa makurupa, ku-moni lupa-lupama taropu toku anju siring yambumanga poluma kene, kera-waembonu maket tiring yambumanga mania muluring poluma kene, topa kongndupa, topa bulu-bale sipa kene, \v 13 eninindu nimba mele: “Pulu Yili-nga bukna ung te i-sipa mele nilimú: \q1 ‘Yambuma-ni nanga lkulindu \q1 “Pulu Yili-kene popu topu ung nilimulu lkuli.” \q2 ningí.’ \rq Asaya 56:7\rq* \m kanili. Ung aku-sipa molemú akiliinga-pe eni lku ili \q1 ‘wa nolemele yambuma \q2 mo toku molemele lkuli’ \rq Jeremaya 7:11\rq* \m mele niku piliiku kene aku-siku telemele.” nirim. \s1 21:14-17 Lku-Tembolluna Ulu Kaí Mare Wendu Urum Kene Juda-Yi-Aulima Kene Yesos Kene Tombulku Niring Mele Temanele \p \v 14 Kanu-kene Yesos lku-tembolluna mulupili yambu mong kis lili, kimbu-ki kis lirim yambu pulele yunu mulurumna uring kene yunu-ni enini tepa kaí tirim. \v 15 Akiliinga-pe yunu-ni we-yambu te-ni kapula naa telka ulu-tondulu kaíma tirim mele kene, lku-tembolluna kangambulama-ni tondulu nangale toku kene niku mele: \q1 “Yi Nuim King Depit-ni Kalupa Liirim Yili \q3 ‘Bi ola mulupili.’ niamili.” \m niring mele kene, ulu kanusele wendu urum mele kanuku kene Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene Pulu Yili-nga ungmanimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yi kanuma kene enini numanu kis panjiku kene \v 16 Yesos walsiku piliiku kene niku mele: “Andi kangambulama-ni ung nikimili mele nu ⸤naa⸥ piliikunuye?” niring. \p ⸤Akiliinga-pe⸥ Yesos-ni eninindu nimba mele: “Na piliiker. ⸤Andi kangambulama-ni tekemele mele⸥ ung te bukna molemú mele eni naa kanolemeleye? Kanili i-sipa mele molemú: \q1 ‘Kangambula-kelúma kene kangambula-pamema kene \q3 ⸤Pulu Yili⸥ nu aima kape ningí mele \q4 mani sirinu.’ \rq Konana 8:2\rq* \m ung akili bukna molemú mele eni naa kanolemeleye?” nirim. \p \v 17 Aku-sipa nimba kene yunu yi kanuma mundupa kelepa kolea-auli ⸤Jerusallem⸥ ulsukundu pupa kolea-kelú Betani pupa akuna pirim. \s1 21:18-22 Yesos-ni Unji-Pik Te Ung-Mura Sirim Kene Kulurum Temanele \p \v 18 Ipulam-ui ⸤Jerusallem nondupa lirim kolea Betani mundupa kelepa Yesos⸥ alsupa kolea-auli ⸤Jerusallem⸥ pumba purum kene yunu engle turum. \v 19 Kanu-kene yunu urum kupulanum kéluna unji-pik te angiliirim kanupa kene nondupa pupa kanurum kene unji-mong te topa naa pirim, gomú mindi tirim kanurum. ⸤Gomú mindi tirimu-na⸥ kanupa kene “Nu alsukunu mong te naa tani.” nirim kene unji-pik kanili walsekale kulurum. \p \v 20 Ulu akili wendu urum mele kanuku kene yunga lumbili anduli yima-ni aima mini-wale munduku kene niku mele: “Unji-pik ili nambi-tepa kene walsekale kulumuye?” niku walsiring. \p \v 21 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Eni numanu tale tepa naa pípili ⸤Pulu Yili-ni nanga ungele sika piliimbaliinga nimbú mele ‘aima sika wendu ombá.’ niku⸥ tondulu munduku pilííngi lem na-ni unji-pik ili tindu mele kapula tingí. Unjima mindi móluko. Ne ma-pangielendu “Ungú toku numú-kusana sukundu pui.” ningí kene pumbako. \v 22 ‘Oliu ⸤Pulu Yili-ni aima sika liipa tapunjumbaliinga ‘Teamili.’ nimulú mele sika kapula aku-sipu temulú.’ mola ‘Nimulú kene sika aku-sipa wendu ombá.’ niku⸥ tondulu munduku piliiku kene ⸤Pulu Yili-kene⸥ ung niku mawa tingí mele pali Pulu Yili-ni sika tenjimbaliinga ulu kanuma sika wendu ombá.” niker.” nirim. \s1 21:23-27 Yesos Namba Sirimeliinga Tombulku Niring Temanele \p \v 23 Kanu-kene Yesos ⸤kamu Jerusallem omba⸥ lku-temboll keri-puluna omba, yambuma ung-bo tonjupa mani sipa mulurum kene yi mare, Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Juda-yambumanga tápu-yima kene enini oku yunu walsiku piliiku kene niku mele: “Nu namba nambulka nambale liikunu kene kongun ili telluye? Nae-ni kongun ili ‘Ti-pui.’ nimba nu nambale sipa liipa mundurumye?” niring. \p \v 24 Yesos-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Na-ni eni ung te walsipu piliimbuko. Pe na-ni eni walsimbu mele eni na sumbi-siku pundu toku níngi lem ‘Na kongun ili teambu.’ nimba namba sirimeliinga pulele eni nimbu simbuko. \v 25 ⸤Na-ni i-sipu eni walsipu piliiker:⸥ Ui ⸤No-Liinjili⸥ Jon omba yambuma no liinjirim kene yunu mulú-koleana molemú yilinga kongunale tenjimbandu yambuma no liinjirim mola ya mana-yambumanga kongunale tenjimbandu yambuma no liinjirimuye? ⸤Nae-ni “Ti.” nirim-na tirimuye? Niku sai.⸥” nirim. \p ⸤Yu-ni aku-sipa walsurum mele piliiku kene⸥ eni-enini tombulku niku kene niku mele: “Yu-ni walsikem mele oliu-ni pundu topu, “⸤Jon⸥ yunga mulú-koleana ⸤molemú yilinga kongunale tenjimbandu yambuma no liinjirim⸥.” nímulu lem yu-ni oliundu nimba mele: “Aku lem eni Jon-ni nirim ungele nambimuna ‘Ung ili sika.’ niku naa piliiku liiringiye?” nimbá. \v 26 Mola oliu-ni nimbu mele: “Yu mana-yambumanga ⸤kongun tenjimbandu yambuma no liinjirim⸥.” nímulu lem we-yambuma-ni ‘oliu tungínje’ nimbu mundu-mong tenjikimulu. We-yambuma-ni ‘⸤No-Liinjili Jon⸥ yunga aima sika Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi te mulurum.’ niku piliilimili akiliinga oliu nambi-temulúnje?” niku eni-enini aku-siku tombulku niring. \p \v 27 ⸤Eni-enini aku-siku anju-yandu tombulku niku kene⸥, Yesos-ndu pundu toku niku mele: “⸤Nu-ni walsikenu mele⸥ oliu naa piliikumulu.” niring. \p Aku-siku niring kene piliipaliinga Yesos-ni eninindu nimba mele: “Kapula. ⸤Na-ni eni walsiker ungeliinga ung te pundu toku naa nikimilieliinga⸥ eni na walsikimili ungeliinga ung te pundu topu nandu kongunili ‘Ti-pui.’ nimba na liipa mundupa namba sirim yilinga bili eni naa nimbu simbuko.” ⸤nirim.⸥ \s1 21:28—22:14 Juda-Yi Aulima-ni ‘Pulu Yili-ni Yesos Naa Liipa Mundurum-na Urum.’ Niku Yu Liiku Bulu Siku Ungele Naa Piliiku Liiringeliinga Yesos-ni Enini-Kene Ung-Eku Yupuku Turum Ung-Ekuma \b \s1 Te: 21:28-32 Yi Tenga Kang Tálenga Ung-Ekale \p \v 28 ⸤Yesos-ni alsupa Juda-yambu kanumanga yi-aulimandu nimba mele:⸥ “Eni nambulka niku piliikimiliye? Yi te yunga kang tale muluringli. Yu pupa kang-komalendu nimba mele: “Kangale, ekupu nu unji-waen puniena pukunu kongun ti-pui.” nirim. \v 29 “Yu-ni pundu topa lapandu “Mólu, na naa pumbu.” nirim, akiliinga-pe penga yunga numanu topele topa kene purum. \p \v 30 “Lapa pupa kang-komalendu nirim mele aku-sipa kang-akelealendu nirim ⸤kene⸥ yunu-ni pundu topa “Te-pumbu.” nirim, akiliinga-pe naa purum. \p \v 31 “Kang kanuselenga nae-ni lapanga ungele piliipa liipa tirimuye?” nirim. Enini pundu toku “Kang-komale.” niring. \p Yesos-ni eninindu nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Eni ⸤Juda-yambumanga yi-aulima⸥ Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú talapena sukundu ⸤kumbi-leku naa pungí⸥. Ku-moni-takis liili yima kene wapera tuli ambuma kene ⸤yambu kanuma, eni Juda-yambumanga yi-aulima-ni kanuku kis piliilimilima⸥ kumbi-leku pungí.” niker. \v 32 ⸤No-Liinjili⸥ Jon omba eni sumbi-siku mulungí kupulanumele liipa ora sirim kene enini yu nirimele ‘Gólu tokum.’ niku piliiku yunga ungele piliiku naa liiringeliinga-pe ku-moni-takis liili yima kene wapera tuli ambuma kene yunu-ni nirim ungele ‘Sika’ niku tondulu munduku piliiring. Akiliinga-pe ambu yi kis kanuma-ni aku tiring kene kepe kanuku kene ‘Numanu topele topu ‘Yunu-ni sika nikem.’ nimbu tondulu mundupu piliamili.’ naa niringko. Akiliinga, ⸤ambu yi “Tepu kis-silimulu.” niku numanu topele tolemele kanuma Pulu Yili molemúna kumbi-leku pungí⸥.” ⸤nirim.⸥ \s1 Te: 21:33-46 Unji-Waen Punie Nukuring Yi Kismanga Ung-Ekale (21:28—22:14 pali kanui) \p \v 33 ⸤Aku nimba kene Yesos-ni yi-auli kanumandu alsupa nimba mele:⸥ “Ung-eku te wasie tambu piliai: \p “Kolea pulu yi te-ni unji-waen punie tepa kene pala tirim. Puniena sukundu luikolu ukupa no-waen kingí tepa monjumbandu tepa mimi tepa kene pe punie nukungí lku-takae te polu kulupa ola takurum. Yi mare kanupa liipa kene eninindu nimba mele: “Nanga puniele tápu tenjiku unji-monguma lkeku nokunjangi. Penga unji-waen-mong polu tomba kene unji-monguma moke tepu, kongun tinjingí méle mare eni liangi mare na liambu.” nimba punie kanili enini sipa kene yu kolea ⸤sulu⸥ tenga pupa mulurum. \p \v 34 Kanu-kene penga unji-waen-mongma polu tomba tirim kene punie pulu yili-ni yunga kendemande-yi mare “Nanga unji-waen-mongma sangi puku liiku menjiku wangi pai.” nimba punie nukuring yima muluringna liipa mundurum. \v 35 Akiliinga-pe kendemande-yima ⸤uring kene⸥ punie nukuli yima-ni enini ambolku liiku kene te kimbulú-ni toku, te toku konjuku, te ku-mulú-ni turing. \p \v 36 Alsupa punie pulu yili-ni kendemande-yi mare pulele mele liipa “Nanga unji-waen-mongma liinji-pai.” nimba liipa mundurum, ui kendemande-yi koltale mele liipa mundurum. Akiliinga-pe punie nukuli yima-ni ui-pulu-pulu uring kendemande-yima-kene tiring mele penga kendemande-yi uringma-kene akuko tiring. \p \v 37 Kanu-kene punie pulu yili yunu-ni ⸤numanale-ni piliipa kene⸥ ‘Nanga kangale ai siku mundu-mong tenjiku yunga ungma piliiku liiku, yunu unji-waen-monguma singí.’ nimba piliipa kene yunga málale liipa mundurum. \v 38 Akiliinga-pe punie nukuli yima-ni punie pulu yilinga málale ombá urum kanuku kene eni-enini niku mele: “Andi okum yili penga lapanga moya-méle simbama liimba yili okum. Yunu topu konjupu punie ili oliu kamu liamili.” niku kene \v 39 enini yunu ambolku liiku puniena makuruku ulsu munduku kene yunu toku kunjuring.” ⸤nimba Yesos-ni nirim.⸥ \p \v 40 ⸤Yesos-ni ung-eku akili topa pora simbandu Juda-yambumanga yi-auli kanumandu walsipa kene nimba mele:⸥ \p “Punie nukuli yima-ni aku tiringeliinga punie pulu yili omba kene punie nukuli yi kanuma-kene yunu-ni nambulka ulu te temba niku piliikimiliye?” nirim. \p \v 41 Enini yundu pundu toku niku mele: “Yunu-ni yi-kis kanuma ‘kamu molku kis-sangi.’ nimba tepa kis-sipa kene punie nukungí yi lupa mare liipa unji-waen-mongma polu tomba kene unji-waen-monguma moke teku, mare punie pulu yili singí yima puniele simba.” niring. \p \v 42 Yesos-ni ⸤Pulu Yili-nga Juda-yambuma nukuring yima-ni yunu toku kunjingí mele piliipaliinga⸥ eninindu nimba mele: “Pulu Yili-nga bukna sukundu molemú ung te kanuku naa piliilimiliye? ⸤Ung akili i-sipa mele:⸥ \q1 “Lku takuring yima-ni kanuku kis piliiku \q3 toku munduku kiliring ku-mulú kanili \q2 ekupu kelepa lku-paka-sum mele \q3 lku tepa tondulu munduli ku-mulú auli kaiéle. \q1 Auliele-ni ulu akili tirim oliu-ni \q2 kanupu aima kaí piliilimulu.” \rq Konana 118:22-23\rq* \m nimba molemú kanili. \v 43 Aku ⸤nirim⸥ eliinga na-ni eni ⸤Pulu Yili-nga Juda-yambuma⸥ nimbu siker: “Pulu Yili eninga yi nuim kingele molupa eni nokulemú mele mundupa kelepa kene, yambu talape lupa te-ni yunga ungele piliiku liiku teku mulungíma liipa nokumba.” niker. \v 44 (Ku-mulú ⸤niker⸥ ilinga ola yambu te singa topa tomba kene ombele-mélema elki tomba. Akiliinga-pe yambu te molumbana ola ku-mulále omba yu topa kene yambu kanili topa nurupalu tomba.)” nirim. \p \v 45 Kanu-kene Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene Perisi-yima kene Yesos-ni ung-eku turum-ma piliiku kene enini yunu toku kunjingí teku muluring mele yunu-ni nirim piliiku kene \v 46 enini yunu ka singí tiringeliinga-pe yambuma-ni ‘Yu Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba silimúma piliipa yandu nimba silimú yi te.’ niku piliiringeliinga yambuma mundu-mong tenjikuliinga yunu isili-ui ambolku ka naa siring. \c 22 \s1 Te: 22:1-14 Yi Te Ambu Liimbaliinga Langi Nuring Ung-Ekale (21:28—22:14 pali kanui) \p \v 1 Yesos-ni kelepa ung mare ⸤Juda yi-aulimandu nimbándu⸥ ung-eku te wasie topa kene nimba mele: \p \v 2 “Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili i-sipa mele: \p “Yi nuim king te-ni yunga málale ambu liimbaliinga langi pulele kalunjurum. \v 3 Kórunga “Yi ambu liimba langi wasie namili sukundu wangi.” nirim yambuma yunga kendemande-yimandu “ “Ekupu langi namili wai.” ni-pai.” nimba liipa mundurum, akiliinga-pe puku aku-siku niring kene \m enini “Naa omulú.” niring. \p \v 4 Alsupa kendemande-yi mare lupa liipa mundupa kene nimba mele: “ “Langi wasie namili wangi.” nirindu yambumandu puku niku mele: “Langi tepa mimi tepa pora símu. Yunga kung-kao pelama kene kung-kao walú wami tílima kene tum. Langi pali tepa mimi tepa nosilimáliinga yi ambu liimbaliinga langi wasie namili wai.” ni-pai.” nirim. \p \v 5 Akiliinga-pe puku niring kene naa piliiku munduku kelku, te yunga puniena purum, te yunga méle taropu túlina purum, \v 6 mare-ni kingeliinga kendemande-yima ambolku liiku teku kis-siku kene toku kunjuring. \p \v 7 ⸤Aku tiringeliinga⸥ kingele arerembi kolupa kene yunga ami-yimandu nimba mele: “Yima molemelena puku toku konjuku eninga koleale tepi leku to-pai.” nimba enini liipa mundurum kene puku kene, nirim mele tiring. \p \v 8 Kanu-kene kingele-ni yunga kendemande-yimandu nimba mele: “Yi ambu liimbaliinga langi nosuliumulu akiliinga-pe “Wasie namili wangi.” nirindu yambuma nungí kapula naa temba akiliinga \v 9 eni puku kene kupulanum lupa-lupa lelemúmanga pali puku yambu kanungíma “Yi ambu liimbaliinga langi wasie namili wai.” ni-pai.” nirim. \v 10 Piliiku kene kendemande-yi kanuma kupulanumumanga pali puku yambu kanuringma pali liiku máku turing. Yambu kaíma kene yambu kísima kene wasie liiku máku turing. Kanu-kene yi ambu liimbaliinga koleana yambuma aima oku si siku muluring. \p \v 11 Oku muluring kene kingele “Yambu máku toku molemelema kanu-pambu.” nimba enini muluringna omba kene, yambuma yi ambu liimba ⸤mákuna ungéliinga wale-pakuli kam-kamuma ‘pakuku sukundu wangi.’ niku siring⸥ wale-pakulimanga yi te wale-pakuli akumanga te naa pakupa mulurum kanupa kene \v 12 yunundu nimba mele: “Kangale, nu yi ambu liimba wale-pakuli kamu te naa pakukunu we únu kanokur akiliinga nu kupulanum téliinga sukundu únuye?” nirim kene yi kanili-ni ung te naa nirim. \p \v 13 Kanu-kene kingele-ni langi nukuring kendemande-yimandu nimba mele: “Yi ili kimbu-kima ka toku kene pena kolea súmbulu mulúlina toku pena mundai!” nirim. Akuna yambuma aima mindili noku kene kola teku mindili siku mulungí.” ⸤nimba Yesos-ni nirim.⸥ \p \v 14 ⸤Aku nimba kene Yesos-ni ung-ekaliinga pulele kamu nimba mele:⸥ “Sika ⸤Pulu Yili-ni⸥ yambu pulelendu “Wai.” nilimú akiliinga-pe yambu koltale mindi makó topa “Sukundu wai.” nilimú.” nirim. \s1 22:15-22 “Gapman Ku-Moni-Takis Tamili Mola Móluye?” Niku Yesos Walsiku Piliiring Temanele \p \v 15 ⸤Yesos-ni aku-sipa nirim⸥-na ⸤piliiku kene⸥ Perisi-yima ulsu puku eni-enini liiku máku toku kene niku mele: “‘Yesos-ni ung te nimba kis-sipili. Nimba kis-simba kene yunu tepu kis-samili.’ nimbu nambi teamiliye?” niku tombulku niku kene, \v 16 enini lumbili andúlima kene yi nuim king Erot-nga talapena-yi mare kene liiku Yesos mulurumna liiku munduring, enini puku Yesos-ndu niku mele: \p “Ung-Bo Tunjuliele, oliu piliilimulu, ‘Nu-ni ung-sikama mindi niku, Pulu Yili-ni “Teai.” nilimú uluma aima sika-ungma mani siku ung-bo tonjukunu, nu yambu tiluringa kepe numanu kimbu naa sikunu, yambuma-kene mundu-mong naa tenjiku eninindu pali ung tilu-siku kapula-kapula nikunu sillu.’ nimbu piliilimulu. \v 17 Aku-siku nikunu molláliinga nu nambulka niku piliikunuye? Oliu-ni Rom-Gapman-Yi Aima Auli Kumbina Sisale ku-moni-takis túmulu lem kapula mola móluye? Pulu Yili-ni akilindu ung-mani sirim ung-manele nambulkale nimba pelemúye? Nikunu si.” niring. \p \v 18 Akiliinga-pe Yesos-ni yu-kene numanu kis panjiku yu teku kis-singí tiring piliipa kene eninindu nimba mele: “Eni gólu toku topele-mapele tuli yima, ‘Yu-ni nimba kis-sipili.’ niku nambimuna na manda leku gólu toku walsikimiliye? \v 19 Ku-moni-takis tolemele ku-mong te na liiku ora sai.” nirim. Enini yu mulurumna ku-mong te meku oku yu siring. \p \v 20 Kanu-kene Yesos-ni eninindu nimba mele: “Ku-moni ilinga naenga kumbi-kerale kene bili kene molemúye?” nirim. \v 21 Enini yunundu niku mele: “Rom-Gapman-Yi Aima Auli Kumbina Sisale-nga kumbi-kerale kene bili kene molemú.” niring. \p Kanu-kene yu-ni eninindu nimba mele: “⸤Ku-monele Sisale-nga⸥ akiliinga Sisale-nga mélema Sisale yunu siku, Pulu Yili-nga mélema Pulu Yili yunu sai.” nirim. \p \v 22 Yu-ni aku-sipa ⸤aima sumbi-sipa⸥ nirim mele piliiku kene ⸤‘Yu aima piliipa kungnjuli pelemú yili lam.’ niku piliiku⸥ numanu pulele liiku munduku kene yu munduku kelku enini puring. \s1 22:23-33 “Kolemele Yambuma Lomburuku Ola Molku Kene Alsuku Nambi Tingínje?” Niku Yesos Walsiku Piliiring Temanele \p \v 23 ⸤Yi kanuma Yesos kene ku-moni-takis tuli ungele niku pora siring kene⸥ penga ena akiliinga Sadusi-yi mare Yesos mulurumna uring. Sadusi-yima enini ‘Pulu Yili-ni kolemele yambuma topa naa makinjimba, lomburuku ola naa mulungí.’ niku piliiku muluring talapele. Sadusi-yi akuma oku Yesos walsiku piliiku kene niku mele: \v 24 “Ung-Bo Tunjuliele, ⸤Pulu Yili-nga ung-manima oliu sirim yi⸥ Moses-ni ung-mani sipa kene nimba mele: \q1 “Ambu liimba yi te kangambula naa memba kolumba kene \q3 yi kanili yunga angin molumbále-ni \q4 yunga ambu-wayele liipa angin liipa tapunjupa \q4 kangambula minjipili.” \rq Ung-Manima 25:5\rq* \m nirim aku-sipa bukna molemú kanili. \v 25 ⸤Ung-mani kaniliinga ulu te oliunga yi mare-kene wendu urum mele nu walsipu piliamili.⸥ \p “Anginipili angere yupuku-guli muluring. Yi-komale ambu liipa kene kulurum. Kangambula te naa mulupili yunu kulurumeliinga yunga bulkundu anginele-ni ⸤yunga angin kulurumeliinga⸥ kangambula ‘menjambu.’ nimba ambu-wayele kelepa yunu liirim. \v 26 Akiliinga-pe kangambula te naa-ko menjipa kene yunu we kulurumko. Yunga bulkundele-ni ambu kanili liirimko akiliinga-pe yunu kepe we kulurumko. Aku telsiliiku puku kene yi angere yupuku-guli pali kangambula tilu kepe naa meku kene kolku pora siring kene akeleale kamu we kulurumko. \v 27 Penga ambale yunu kulurumko. \v 28 Akiliinga, kolemele yambuma penga lomburuku ola mulungí kene ambu kanili yi angere yupuku-guli pali ya mana liiringeliinga ambale yu yi naenga min molumbaye?” niring. \p \v 29 Yesos-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Eni Pulu Yili-nga bukna ung molemúma kene, Pulu Yili-kene tondulu pelemú mele kene, naa piliiku lu liilimeláliinga ⸤yambuma penga tengélendu nikimili mele piliiku sunduku gólu tokomele⸥ . \v 30 Lomburuku ola mulungí yambumanga yima ambu naa liiku, ambuma yi naa puku, aku aima naa tingí. Mulú-koleana angkellama molemele mele aku-siku mulungí. ⸤Angkellama-ni mana-yambuma telemele mele naa telemele kanili.⸥ Aku tingéliinga ⸤‘Eni Pulu Yili-nga ungele piliiku sunduku lawa telemele.’ niker.⸥ \p \v 31-32 “Akiliinga-pe ⸤eni Sadusima-ni⸥ ‘Kolemele yambuma lomburuku ola naa mulungí.’ niku piliilimeláliinga ung te Pulu Yili-ni enindu nirimele eni naa kanuku piliilimiliye? Yunu-ni i-sipa mele nimba mele: \q1 “Na Eprayam kene Aisak kene Jekop kene \q3 eninga Pulu Yili moliu.” nirim. \rq Wendu Uring 3:6\rq* \m Pulu Yili-nga bukna ung molemú akili naa kanuku piliilimiliye? ⸤‘Eninga Pulu Yili mulurundu.’ naa nirim. ‘Eninga Pulu Yili moliu.’ nirim kanili.⸥ Pulu Yili yu kululi yambumanga Pulu Yili mólu; yu kona mululi yambumanga Pulu Yili.” nirim. \p \v 33 Yesos yu-ni aku nirim mele yambu máku toku muluringma-ni piliiku kene yunga ung-mani sipa ung-bo tunjurum ungma piliiku kene pung-pungu niku aima numanu pulele liiku munduring. \s1 22:34-40 Pulu Yili-ni “Teai!” Nimba Ung-Mani Sirim Ung-Manimanga Tale Olandupaliinga Temanele \p \v 34 Akiliinga-pe Yesos-ni ung nirim akili-ni Sadusi-yimanga ungele pipi sinjirim, enini ung te naa pirim-na Perisi-yima-ni piliiku kene enini liiku máku toku ⸤Yesos mulurumna⸥ uring. \v 35 ⸤Uring kene⸥ eninga yi te, yu Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliipa kunjurum yili-ni ‘Yunu-ni nimba kis-simbanje manda lepu piliambu.’ nimba Yesos-ndu walsipa piliipa kene nimba mele: \v 36 “Ung-Bo Tunjuliele, Pulu Yili-ni ung-mani sirim pelemúmanga nambulka ung-manele olandupaye?” nirim. \p \v 37 Yesos-ni yunundu nimba mele: “Ung-mani olandupale i-sipa mele: \q1 ‘Eninga numanuma kene, \q2 eninga minima kene, \q3 eninga piliipa kungnjúlima kene, \q2 akuma-ni Auliele eninga Pulu Yili mendepulu \q3 tondulu munduku numanu monjai.’ \rq Ung-Manima 6:5\rq* \m aku nimba pelemú. \v 38 Ung-mani akili yunu aima tondulu, olandupale. \m \v 39 Tale-sipa ung-manele yu-kene tilu-sipa mele. Akili i-sipa: \q1 ‘Eni-enini lupa-lupa numanu monjuku \q2 eninga kangiele eni-enini \q3 kondu kolku nokolemele mele \q2 aku-sikuko pulu lelemú yambuma \q3 numanu monjuku nokuku molai.’ \rq LLipai 19:18\rq* \m nimba pelemú. \v 40 Pulu Yili-nga ung-mani Moses-ni sirim-ma pali kene, Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima-ni bukna turing ungma pali kene, ung kanumanga pulele ung-mani akusele mindi.” nirim. \s1 22:41-46 Yesos-ni “Yi-Nuim Kraisele Naenga Málaleye?” Nimba Walsurum Temanele \p \v 41 Kanu-kene Perisi-yima aku-siku we máku toku molangi Yesos-ni eninindu i-sipa walsipa nimba mele: \v 42 “Pulu Yili-ni “Enini nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” nimba ui makó turum yi-nuim Kraisele-ndu eni nambulka niku piliikimiliye? Yu nae? Yu nae-ni kalupa liimba niku piliilimiliye?” nirim kene enini niku mele: “⸤Yi-nuim Kraisele yu yi nuim king⸥ Depit-ni kalupa liimba yi te.” niring. \p \v 43 Yu-ni alsupa enini walsipa nimba mele: “Aku lem ⸤Pulu Yili-nga⸥ Minéle Depit-nga numanuna molupa kene ung te nirim kene Depit-ni piliipaliinga yi-nuim Kraisele-ndu “Auliele” nirim akili nambimuna nirim niku piliikimiliye? Depit yu-ni ⸤yi-nuim Kraisele molumba mele⸥ i-sipa nirim: \q1 \v 44 “Auli ⸤Pulu Yi Yawe-ni⸥ \q3 nanga Auliele-ndu nimba mele: \q1 “‘Nunga ele-túma nu-ni nokani.’ nimbu, \q3 penga enini topu mania mundunjumbu akiliinga \q2 isili-ui nu ⸤na-kene wasie tapú topulu \q3 yi-nuimsele molupulu mélema nokambili⸥ \q4 nanga ki-bokundu oku mului.” \q1 nirim.” \rq Konana 110:1\rq* \m nimba Depit-ni nirim kanili. \v 45 Depit-ni ⸤yi-nuim Kraisele⸥ yunundu “Nu nanga Auliele.” nirim lem yu penga nambi-sipa Depit-ni kalupa liimba yi te ⸤mindi⸥ molumbaye?” nirim. \p \v 46 ⸤Yesos-ni aku-sipa walsurum mele piliiku kene⸥ yi akuna muluringmanga te-ni ung tilu kepe pundu toku kapula naa niring. ⸤Enini yu walsiku piliiring ungma pali yunu-ni pundu topa anju nimba kunjurum piliiku kene⸥ pe alsuku yu ung te walsiku piliingíndu pipili kolku mundu-mong tenjikuliinga naa walsiring. \c 23 \s1 Kolomong-Auli 23 Yesos-ni Juda-Yambumanga Yi-Aulima Buni Auli Angere Yupuku-Gulinga Temanele \b \s1 23:1-12 Perisi-Yima Kene, Ung-Manima Piliiku Ung-Bo Tunjuring Yima Kene, Enini Teku Kis-Siring Ulumanga Ung Te \p \v 1 Kanu-kene Yesos-ni yambu máku turingima kene, yu lumbili anduli yima kene, ung nimba sipa kene nimba mele: \p \v 2 “Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjilimele yima kene, Perisi-yima kene, enini Moses-ni ung-manimanga puluma ung-bo tonjupa mani sirim mele yandupa ung-bo tonjuku mani silimele. \v 3 Akiliinga, yi kanuma-ni eni ung-bo tonjuku mani silimelema pali mimi-siku piliiku teangi, akiliinga-pe yi kanuma-ni mani silimele mele yi kanuma eni-enini piliiku liiku naa telemeláliinga yi kanuma enini ulu telemelema manda leku naa teai. \v 4 Yambu te-ni wale buni tili te tepa mimi tepa kene yambu te ‘mipili.’ nimba ola liipa bulu-mingina menjilimú mele ⸤aku-siku yi kanuma-ni yambumandu ung-mani siku “I-siku i-siku teai.” niku⸥ buni silimele akiliinga-pe laye-kolte kepe ‘Liipu tapunjupu meamili.’ naa nilimele. \p \v 5 “Yi kanuma-ni ulu telemelema ‘we teamili.’ niku naa telemele. ‘Yambuma-ni oliu kanuku kene ‘molku konjulemele.’ niku kanangi.’ niku uluma telemele. Pulu Yili-nga ung-manima molemú pepá te kumu toku mai-ombelena mola kína ka tungíndu ‘Yambuma aima kanangi.’ niku kumu aima lakuku toku, eninga wale-pakulimanga ka moku toku munjingíndu ka sulu kaí mare auli-teku moku toku monjulemele. \v 6 Yambuma-ni langi noku yambumandu “Wasie namili wai.” nilimele kene yi kanuma oku kene yi-aulimanga polu kumbina ‘oliu molamili.’ niku numanu siku molemeleko. Yambuma máku toku Pulu Yili-nga ungele piliilimili lkuna lkundu puku kene mania mulungíndu yi-aulima molemele polu kaí akuna ‘molamili.’ niku kumbina puku polu akuna numanu siku molemeleko. \v 7 Yambuma máku toku molemele koleana andungíndu mong-keng leku ‘We-yambuma-ni oliu kanuku kape niangi.’ niku piliiku kene numanu siku piliiku anduku molemeleko. Yambuma-ni eninindu ‘Rapai’ nilimele kene aima numanu silimeleko. \p \v 8 “⸤Yi kanuma-ni aku telemele⸥ akiliinga-pe eninga nukuli yi auli tiluele mindi molemú, eni pali anginipili molemeláliinga yambuma-ni “eni oliunga Rapaima.” naa niangi. \v 9 Eninga Lapa tiluele mindi molemú, akili mulú-koleana molemú, akiliinga mana-yambu te-ndu ⸤‘oliunga yi-auliele’ niku⸥ “Tata” naa niai. \v 10 Pulu Yili-ni “Eni nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele mindi eninga nukuli yi-auliele molemáliinga yambuma-ni enindu ⸤‘oliu nokulemú yili’⸥ niku “Yi-Auliele” naa-ko niangi. \v 11-12 Yambu te-ni yunga bili yunu paka tomba kene ⸤Pulu Yili-ni⸥ yunga bili topa mania mundumba; yambu te-ni yunga bili yunu liipa mania mundumba kene ⸤Pulu Yili-ni⸥ yunga bili paka tonjumba akiliinga eninga yi te eni nokumba yi-auli te molupa eninga kongun-kendemande-yili mulupili.” ⸤nirim.⸥ \s1 23:13-36 Perisi-Yima Kene, Ung-Manima Piliiku Ung-Bo Tunjuring Yima Kene, Akumandu Yesos-ni Ung-Mura Sipa Teku Kis-Siringeliinga Mindili Nungí Mele Nirim Temanele \p \v 13 ⸤Yu lumbili andúlimandu ung nimba kelepa kene Yesos-ni Juda-yambumanga yi-auli muluringmandu nimba mele⸥: “Eni Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjuku mani silimele yima kene, Perisi-yima kene, eni mindili noku aima molku kis-singí! Eni topele-mapele tuli yima! Eni yambuma Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú mulú-koleana pungí pulimelé keri-puléle pipi silimele. Eni-enini lkundu naa pulimelé; yambu lupama pungí telemele kene kupulanumele pipi siku “Mólu.” nilimeleko. \p \v 14 “(Eni ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjuku mani silimele yima kene Perisi-yima kene eni mindili noku aima molku kis-singí! Eni topele-mapele tuli yima! Eni ambu-wayema liiku lu siku eninga lkuma wa liiku, eni ‘Yambuma kanangi.’ niku Pulu Yili-kene popu tungíndu ungma sulu teku we niku angiliimili, akiliinga kot enale wendu ombá kene eni-kene buni auli-tepa pemba.) \p \v 15 “Eni ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjuku mani silimele yima kene Perisi-yima kene eni mindili noku aima molku kis-singí! Eni topele-mapele tuli yima! ‘Yambu tilu mindi kepe numanu topele topa oliu lumbili andumba kene kapula.’ niku ma-koleamanga kimbu kambiliiku kolea sulumanga puku, numú-kusa sipimanga andolemele akiliinga-pe penga yambu te sika eni nilimele ungma piliipa liipa numanu topele topa lumbili andolemú kene yambu kanili tepa kis-silimú mele aima ola-kilia, eni teku kis-silimele mele mania-kilia, akiliinga yu tepi-koleana aima sika pumba kupulanumele akisinjilimele. \p \v 16 “Eni mong kis lílima-ni “⸤Mong kis lili⸥ yambuma kupulanumele liipu ora samili.” nilimele yima eni mindili noku aima molku kis-singí! Eni yambuma mani siku kene niku mele: “Yambu te-ni mi lembandu ‘lku-tembollale’ bi lepa “Aima sika tembu.” nimba kene pe “Tembu.” nimba panjimba mele naa temba kene ulu te mólu. Akiliinga-pe yambu te-ni mi lembandu “lku-tembolluna kopungu kanjuring ku-gollale” bi lepa “Aima sika tembu.” nimba kene pe “Tembu.” nimba panjimba mele naa temba kene kapula naa temba. Yu sika kamu tipili.” nilimele. \v 17 Eni sundupa sili-pili mong kis lili yima! Méle nambulka mélale olandupaye? Ku-gollu akili méle olandupale mola Pulu Yili molemú lku-tambollale-ni ku-gollu makó topa ‘Pulu Yili-nga’ nimba kake tenjilimú lkuli olandupaye? \p \v 18 “Eni ung te wasie yambuma mani siku kene niku mele: “Yambu te-ni mi lembandu ‘Pulu Yili popu toku mélema kalemele polale’ bi lepa “Aima sika tembu.” nimba kene penga “Tembu.” nimba panjimba mele naa temba kene ulu te mólu. Akiliinga-pe yambu te-ni mi lembandu “polu akuna ola méle te singéle” bi lepa “Aima sika tembu.” nimba kene penga “Tembu.” nimba panjimba mele naa temba kene kapula naa temba. Yu sika kamu tipili.” nilimele. \v 19 Eni mong kis lili yima! Méle nambulka mélale olandupaye? Poluna ola ‘Pulu Yili popu toku kalonjangi.’ niku silimele mélale olandupale mola polale-ni méle kanuma makó topa ‘Pulu Yili-nga’ nimba kake tenjilimú polale olandupaye? \p \v 20 “Akiliinga, yambu te-ni mi lembandu ‘Pulu Yili popu toku mélema kalemele polale’ bi lemba kene méle poluna ola lemba mélale kepe bi lepa mi lemba. \v 21 Aku-sipako yambu te-ni mi lembandu ‘lku-tembollale’ bi lemba kene lku-tembollale kene akuna sukundu molemú yili kene bi lepa mi lemba. \v 22 Yambu te-ni mi lembandu ‘mulú-koleale’ bi lemba kene Pulu Yili yi nuim kingele molupa kolea nokumbandu molemú polale kepe polu akuna ola molemú yili kepe bi lepa mi lembako. \p \v 23 “Eni ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjuku mani silimele yima kene, Perisi-yima kene, eni mindili noku aima molku kis-singí! Eni ‘sika ungma nikimulu.’ niku gólu toku topele-mapele tuli yima! Langi kalungíndu ‘sungu tipili.’ niku eninga puniena méle kelú lupa-lupa pelemúmanga mare liiku langina mundulimele akumanga mare meku kene ung-mani te pelemále piliiku kambu toku “rurepunga tale” niku nosulimelemanga “tilu tilu Pulu Yili-nga” niku wendu liiku yunu silimele. Aku telemele akiliinga-pe ung-mani tondulu ola-kilia mare munduku kelku naa piliiku telemele. ‘Yambuma apuruku yambu-aulima liiku tapunjuku yambu-kísima teku kis-siku naa teku, yambuma naa apuruku pali kondu kolku, Pulu Yili ‘Sika’ niku tondulu munduku piliiku “Temulú.” nilimele mele sumbi-siku teku molku, aku teangi.’ nimba pelemú ung-manimandu niker. Ung-mani wema piliiku telemelema munduku naa kelku ‘mare naa telemele’ niker akuma pali telkemelanje kapula. \v 24 Eni mong kis lílima-ni “⸤Mong kis lili⸥ yambuma kupulanumele liipu ora samili.” nilimele yima, eni ⸤ung-mani wema tondulu munduku piliiku liiku teku, ung-mani tonduluma naa piliiku telemele, aku telemele mele ung-eku topu niambu:⸥ Langi nungíndu méle wallú lopalu mola lumú te langina pelemú kanuku kene ‘Naa namili.’ niku wendu liiku mundulimele, akiliinga-pe kung-kao te langina pelemú kene naa kanuku we liiku toku pengí mundulimele. \p \v 25 “Eni ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjuku mani silimele yima kene Perisi-yima kene, eni mindili noku aima molku kis-singí! Eni topele-mapele tuli yima! Pllet kapmanga ulsukundu lumaye toku konjulemele akiliinga-pe akumanga sukundu langi pelemúma eni tondulu munduku wa liiku, eni-enini waka kolku eni-enini numanu kimbu-siku liilimele uluma. \v 26 Eni mong kis lili Perisi-yima! Pllet kapmanga sukundu lumaye tungí kene ulsukundu kepe kake temba. \p \v 27 “Eni ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjuku mani silimele yima kene Perisi-yima kene, eni mindili noku aima molku kis-singí! Eni topele-mapele tuli yima! ‘Yambu-ónu-koleale kanuku kaí piliangi.’ niku olakundu kopungu kake tiliele kanjilimele mele eni aku-sílima mele molemele. Yambu-ónu-koleama sika ulsukundu kaí lelemú kanolemele akiliinga-pe sukundu yambu kulúlimanga ombelema kene méle purúlima kene peka topa pelemú. \v 28 Eni aku-siku mele molemele. Yambuma-ni eninga kalkundu kanuku kene ‘Eni yi sumbi-nílima’ niku piliilimili akiliinga-pe eninga numanuna sukundu gólu tuli uluma kene ulu-pulu-kísima kene mindi si nimba pelemú. \p \v 29 “Eni ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tonjuku mani silimele yima kene Perisi-yima kene eni mindili noku aima molku kis-singí! Eni topele-mapele tuli yima! Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba silimúma piliiku yandu yambuma niku sili yima kolemele kene eninga ónu telemele koleama teku mimi teku, sumbi-nili yambumanga ónu-koleama au silimele. \v 30 Aku teku kene eni niku mele: “Oliu oliunga anda-kolepalima-kene molkemelanje enini Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima toku kunjuring kene oliunga anda-kolepali naa liipu tapunjupu enini naa tolkemela.” nilimele. \v 31 Aku nilimeláliinga ‘Yi kanuma toku kunjuring yambuma-ni kalku liiring yima molemulu.’ niku eni-enini liiku ora silimele. \v 32 Aku lem kapula eninga anda-kolepalima-ni ui pulu monjuku teku kis-siring mele eni kamu teai. \p \v 33 “⸤Yambu nomba kunjuli⸥ wambiyema! Eni gólu topa yambuma tepa kis-sili wambiyelenga walúma! Pulu Yili-ni enindu “Teku kis-siringeliinga tepi-koleana pai.” nimbá kene eni kapula takara toku pungí kupulanum te lembaye? \v 34 Akiliinga, na-ni Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba simbama piliiku yambuma niku singí yima kene, piliipa kungnjuli pemba yima kene, mani singí yima kene, eni molemelena liipu mundukur. Yi akumanga mare toku konjuku, mare ‘kolangi.’ niku unji-perana toku uk toku panjiku, mare eni máku toku Pulu Yili-nga ungele piliilimili lkumanga meku puku ka-pulsa-ni toku, koleamanga ‘tamili.’ niku pulú siku aeleku lumbili pungí. \v 35 Aku tingéliinga ui-pulu-pulu ⸤Pulu Yili-ni mulú-masele tirim kene⸥ kepe yandupa ekupu kepe yambu sumbi-nílima toku kunjuringeliinga ulu bunima eni ⸤Juda-yambumanga yi-aulima⸥-kene pemba. ⸤Pulu Yili-nga bukna⸥ ui-pulu-pulu sumbi-nili yi Eboll kene, yandupa muluring yambu sumbi-nílima kene, yandupa ⸤Pulu Yili-nga bukele pora nilimú akuna⸥ Berekia-málu Sekaraya kene toku kunjuring akumanga pali ulu-bunima eni-kene pemba. Sekaraya akili Pulu Yili-nga lku-sulumina lirim lkuli kene Pulu Yili popu toku mélema kaluring polale kene ai-suku-singina toku kunjuring kanili. \v 36 Na-ni aima sika enindu niker: “Ui teku kis-siring ulumanga pali ulu-bunima yambu ekupu molkumele ima-kene pemba.” niker.” ⸤nirim.⸥ \s1 23:37-39 Jerusallem-Yambuma Toku Kalungéle Piliipa Kene Yesos-ni Enini Kondu Kulurum Temanele \p \v 37 ⸤Aku nimba kene Yesos-ni Jerusallem muluring yambuma kondu kolupa akilindu ung te nimba kene nimba mele:⸥ \p “O Jerusallem ⸤yambuma⸥, Jerusallem ⸤yambuma⸥, Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yima toku konjuku, yu-ni yambuma ‘liiku tapunjangi.’ nimba eni muluringna liipa mundurum yima ku-ni toku konjuku telemele yambuma, kera-kulla anumele-ni yunga walúma ⸤tepa liimbandu⸥ liipa yunga puna mo topa nokulemú akili mele na-ni wale pulele eni aku-sipu nokulka akiliinga-pe eni-enini “Mólu!” niring. \v 38 Akiliinga piliai! ⸤Ele-túma-ni eni tungí ungí kene Pulu Yili-ni alsupa eni naa nokupa naa liipa tapunjupa tepa liimbaliinga⸥ ele-túma-ni oku sika toku munduku eninga koleale kene eninga lku-tembollale kene kamu toku kalungéliinga eni ku pingí. \v 39 Akiliinga na-ni eni ung te wasie nimbu siker: “Eni ⸤Jerusallem-yambuma⸥, eni nandu \q1 “Pulu Yi Yawe-ni liipa mundurum-na okum yili \q3 bi ola molupa, molupa kunjupili.” \rq Konana 118:26\rq* \m ningí kene na alsuku kanungí. Ui mólu.” niker.” nirim. \c 24 \s1 Kolomong-Auli 24-25sele Yesos-ni Penga Mulú-Masele Pora Nimbá Temba Kene Ulu Mare Wendu Ombáliinga Ung Mare Nimba Sirim Ungma \b \s1 24:1-42 Yesos-ni Ulu Buni Tílima Penga Wendu Ombámandu Nimba Sirim Temanele \b \s1 24:1-2 Lku-Tembollale Toku Kalungéliinga Yesos-ni Ung Te Nirim Temanele \p \v 1 Kanu-kene Yesos ⸤Pulu Yili popu toku kaluring⸥ lku-tembolluna ulsu omba kupulanum-na pumba purum kene yu lumbili andúlima oku lku-tembollaliinga lku lupa-lupa ⸤aima kaí angiliiringma⸥ yu “Kanui.” niku liiku ora siring. \v 2 ⸤Aku tiring kene⸥ yu-ni eninindu nimba mele: “Ya ⸤lku-temboll kaí angiliimú⸥ kanokumele mélema pali aima sika nimbu siker: “⸤Penga walse ya kolea-auli Jerusallem yambuma mindili nungí enale wendu ombá kene⸥ lku-temboll ili tekisiku kene ku-ma pali toku kalalu singí.” niker.” nirim. \s1 24:3-14 Buni Pulele Wendu Ombámanga Yesos-ni Nirim Temanele \p \v 3 Kanu-kene yu Unji-Ollip Punie Lili Ma-Pangina ola pupa mania mulurumna we-yambuma naa molangi yunga lumbili anduli yima oku eni-enini molku kene yunundu walsiku piliiku kene niku mele: “Nu-ni nikinu mele te-kene wendu ombáye? Penga nu nondupa uní tiní enale kene kepe male pora nimbá enale kene kepe penga wendu ombáliinga ui nambulka ulu te temba kene oliu kanupu kene “Ekupu ombá tepam lam.” nimbu piliimulúye? Niku si.” niku walsiring. \p \v 4 Yunu-ni eninindu nimba mele: \p “⸤Ulu kanuma wendu ombáliinga ung mare⸥ yambuma-ni eni gólu toku singéliinga kanuku piliiku kongnjuku molai. \v 5 Yi pulele oku na moliu mele lupa-lupa gólu toku niku mele: “⸤Pulu Yili-ni “Enini nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum⸥ yi-nuim Krais akili na.” niku kene aku-siku gólu toku singéliinga piliiku kongnjuku molai. Yambu pulele-ni yi kanumanga ungma piliiku liiku “Sika nikimili.” ningí. \p \v 6 “Kolea marenga ele lakuku tingí mele piliiku, ‘Opali talú ele auli i-sipa i-sipa wendu ombá.’ niku we ningí kene piliiku kene mini-wale naa mundai. Ele tingíma kene ulu akuma Pulu Yili-ni ‘Ui wendu upili. Laye penga mele ya ma-koleale pora nimbá.’ nimba, nimba panjurumeliinga ulu akuma sika wendu ombá akiliinga-pe aku-kene mulú-masele ui naa pora nimbá. \v 7 ⸤Mulú-masele pora nimbá enale ui wendu naa upili buni auli mare wendu ombá.⸥ Yambu-talape auli te kene talape auli te kene ele tekulu, yi nuim king marenga talapema-kene marenga talapema-kene ele tingí. Ya ma-kolea lupa-lupamanga engle lepa, ma jim-jim tepa, aku-sipa temba. \v 8 Ambu te-ni kangambula koela membáliinga ui bulu mini topa mindili nolemú aku-sipa mele mulú-masele pora nimbá enale koela wendu ombáliinga buni lupa-lupa aku-sipama ui wendu ombá.” ⸤nirim⸥. \p \v 9 “Ulu kanuma wendu ombá enamanga ‘⸤Na lumbili anduli yambuma⸥ mindili noku, kolangi.’ niku ⸤eni mare⸥ kot tenjiku ka singí. Nanga yambuma molku nanga ungma anduku niku singéliinga koleamanga pali yambuma-ni eni-kene arerembi kolku numanu kis panjingí. \v 10 ⸤Buni kanuma wendu ombá⸥ enamanga na ‘Sika’ niku tondulu munduku piliingí yambu pulele tondulu munduku piliingí mele munduku kelku anju-yandu eni-enini numanu kis panjiku, ‘Krais-nga yambuma molemeláliinga mindili nangi.’ niku eninga ele-túma liiku singí. \v 11 ⸤Ena kanumanga⸥ Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba silimúma naa piliiku we gólu toku yandu niku singí yambu pulele wendu ungíko. Aku tingí kene we-yambu pulele-ni ‘Sika nikimili.’ niku eninga ungma piliiku liingí. \v 12 Ulu aima kis pulele olandupa-olandupa wendu ombáliinga nanga yambuma-ni ⸤anju-yandu⸥ numanu munjingí mele ⸤kene, na numanu munjingí mele kene⸥ munduku kilingíko. \v 13 Akiliinga-pe nanga ungele munduku naa kelku mulú-masele pora naa nipili tondulu munduku mulungí yambuma ⸤Pulu Yili-ni⸥ tepa liipa ‘Mindili nungí koleana naa puku wasie molupu konjupu mindi pamili.’ nimbá. \v 14 Pulu Yili-ni yi-nuim kingele molupa yambuma nokumbaliinga temani kaiéle ‘Yambuma pali piliangi.’ niku koleamanga pali anduku niku singí kene penga mulú-masele pora nimbá enale kamu wendu ombá.” ⸤nirim.⸥ \s1 24:15-28 Yi-Nuim Kraisele Kelepa Ombá Temba Kene Buni Aima Lakupa Wendu Ombá Mele Ung Te (24:1-42 pali kanui) \p \v 15 (⸤Na buk ili tokur yili-ni⸥ eni buk kanokumele yambumandu ⸤ung te niambu:⸥ ⸤Yesos-ni nirim⸥ ungele ilinga molemú akili eni bi kanokumele yambuma-ni ung-pulele aima piliiku kaí teangi.’ nimbu niker: \m ⸤Yesos-ni nimba mele:⸥) \p “Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Deniel-ni bukna bi topa nimba sirim mele yambu tepa pipili kunjuli mele aima kisele ⸤lku-tembolluna sukundu⸥ Pulu Yili-nga lku-sulumina kake tílina angiliimbáliinga kolea akili aima kalaru molumba mele nirim, bukna molemú. Méle akili akuna wendu omba angiliimba kanuku kene \v 16 ⸤‘uni aulima wendu ombá tekem.’ niku piliiku⸥ kolea Judia distrik koleamanga mulungí yambuma ⸤eninga koleama munduku kelku⸥ ma-pangi lembamanga takara toku pangi. \v 17 Yambu te lku-imuna ola mulupili ⸤aku-sipa wendu ombá kene kanupa kene⸥ takara topa pumbandu mania omba ‘Mélema liipu mepu pambu.’ nimba lkuna lkundu naa pupili. \v 18 Yambu te puniena molupa kene ⸤‘akara topu pambu.’ nimba⸥ kelepa lkundu pupa yunga alí-wale-pakuli suluele naa liipili. ⸤Sumbi-siku takara toku pangi.⸥ \v 19 Aku-sipa wendu ombá enaliinga ambu kangambula munjúlima kene, ambu kangambula ame sílima kene, ⸤enini kapula lkisiku takara toku naa pungéliinga⸥ enini-kene aima buni ombáliinga enini kondu tekem. \p \v 20 “Pulu Yili mawa teku kene, ‘Alí telemú kaliimbuma kene ⸤kóru molku kapula naa andolemele⸥ ena-Sambat-manga kene kapula takara toku naa pungéliinga ena kanumanga buni kanuma wendu naa upili.’ niai. \v 21 Ena kanumanga buni aima aulima wendu ombá, ui mulú-masele pulu monjupa tirim kene kepe, yandupa ekupu kepe buni aku-sipa te wendu naa urum. Penga kepe aku-sipa buni aulima wendu naa ombáko. \v 22 ⸤Buni kanuma wendu ombá kene Pulu Yili-ni⸥ ‘Bunimanga enama nondupa pora nipili.’ nimba ui naa nimba panjilkanje yambuma pali kolkemela. Akiliinga-pe Pulu Yili-ni ‘Nanga yambuma molangi.’ nimba makó turum yambuma ‘naa kolangi.’ nimba ‘Buni ena akuma nondupa pora nipili.’ nimba, nimba panjurum. \p \v 23 “Buni kanuma omba pemba enamanga yambu mare-ni niku mele: “Kanai! Pulu Yili-ni “Oliu nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele ya omba molemú.” ningí mola “Nena omba molemú.” ningí kene eninga ungma naa piliiku, ‘Sika nikimili.’ niku naa piliai. \v 24 Yi mare oku gólu toku kene niku mele: “Pulu Yili-ni makó turum yi-nuim Kraisele na.” ningí, mola gólu toku kene “Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba simuma piliipu kene ombu nimbu sikemulu.” ningí. ‘Yambuma pali, Pulu Yili-ni ‘Nanga yambuma molangi.’ nimba makó turum yambuma-ni kepe liipu lu sipu, nikimulu mele ‘Sika’ niku tondulu munduku piliangi.’ niku Pulu Yili-ni mindi ulu-tonduluma kapula telemúma mele manda leku ulu aima tondulu pulele tingí. Akiliinga-pe Pulu Yili-nga yambuma aku-siku kundi tungí kene eninga ungma naa piliiku, liiku su singí. \v 25 Penga ulu akuma wendu ombá mele ‘Eni ui piliangi.’ nimbu ya nimbu siker mele piliai. \p \v 26-27 “⸤Wendu ombá mele nimbu siker, piliikimili⸥ akiliinga penga yambu te-ni nimba mele: “⸤Yi-nuim Kraisele⸥ ne yambu naa pili kolea-wakana molemú.” nimbá kene ‘Kanamili.’ niku akuna naa pai. Mola “Lku ilinga suluminana molemú.” níngi lem enini ‘Sika nikimili.’ niku naa piliai. Mulúna kariyapa telemú kene ena ola olemú koleana kepe ena pulimú koleana kepe kariyapa telemú walsekale kanolemele, aku-sipa Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ⸤alsupa⸥ mania ombá kene koleamanga pali yambuma-ni yu walsekale kanungí aku-kene “Ya molemú oku kanai.” ningí kene, mola “Ne molemú puku kano-pai.” ningí kene, eninga ungma naa piliai. \v 28 Méle kululi te lelemú koleana kera-ilsapima oku máku tolemele kanili. \s1 24:29-31 Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili Alsupa Wale Tale-Sipa Ombáliinga Ung Te (24:1-42 pali kanui) \p \v 29 “Ena kanumanga mindili nungí niker ulu akuma wendu ombá kene pe sumbi-sipa ⸤ulu lupa-lupa mare wendu ombáko. Akuma i-sipa mele:⸥ \q1 ‘Kolea tangumbandu ena-mundi tolemú mele \q3 naa topa, sumbulú topa, \q1 kaliimbu sumbulsuli talang pupa \q2 pa tenjilimú mele naa tepa, \q1 kombukantupuma mulúna mania omba, \q1 mulúna angiliimú méle tonduluma \q2 lope-lope tepa anju-yandu pupa, \q1 aku-sipa ulu lupa-lupama wendu ombá.’ \rq Asaya 13:10, 34:4\rq* \m \v 30 Ulu kanuma wendu ombá kene Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili kamu ombá temba mele liipa ora simba méle te mulúna angiliimbale ⸤kanuku kene⸥ koleamanga pali yambuma-ni aima kola auli-teku tingí. Pe kanuku molangi Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili tondulu puliele kene, talang lakupa puliele kene kupámanga ola molupa kamu mania ombá ⸤kene⸥ yambuma-ni kanungí. \v 31 Kanu-kene bikull ung aima tondulu nipili yu-ni yunga angkellama liipa mundumba kene enini winju-mendu anju-yandu mulú ⸤ma-koleamanga⸥ pali puku Pulu Yili-ni ‘Nanga yambuma molangi.’ nimba ui makó turum yambuma sukundu-sukundu liingí.” ⸤nirim.⸥ \s1 24:32-35 Unji-Pik-ma Telemú Mele Kanupu Kene Ung-Pulu Te Piliilimulu Mele Ung Te (24:1-42 pali kanui) \p \v 32 “Unji-píkele-ni telemú aku-sipa ung-eku mele pelemáliinga piliiku kene ung-pulele piliai. Unji-pik kuku topa gomú tolemú-na kanuku kene ‘Ekupu ena temba kaliimbuma wendu ombá tekem lem.’ niku piliilimili. \v 33 Aku-sipako, ulu “Wendu ombá.” niker ima sika wendu ombá kene kanuku kene ‘Yu aima sika nondupa ombá tekem. Yu aima kamu okum.’ niku piliingí. \v 34 Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Ekupu molemele yambuma ui naa kolangi i “Wendu ombá.” niker ulu ima pali wendu ombá. \v 35 Mulú-masele pora nimbá akiliinga-pe nanga ung niliuma aima pora naa nimbá. ⸤Niliu mele pali aima sika wendu ombá.⸥” niker.” ⸤nirim.⸥ \s1 24:36-44 Ulu Bunima Kene Pulu Yili-nga Málale Kene Wendu Ungí Enale Yambuma-ni Naa Piliilimiléliinga Ung Te (24:1 pulu monjuku kanui) \p \v 36 “⸤Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili aima sika ombá⸥ akiliinga-pe yunga ombá enale naa piliilimulu. Sumbulsuli ombáne, tanguli ombáne naa piliilimulu. Mulú-koleana angkellama kepe naa piliilimiliko. Pulu Yili-nga Málale kepe naa-ko piliilimú. Tata yunu mindi ⸤ena akili⸥ piliipa molemú.” ⸤nirim.⸥ \p \v 37 “Ui yi Noa mulupili yambuma-ni tiring mele Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ombá temba kene yambuma-ni aku-siku-ko tingí. \v 38 ⸤Ma-koleamanga pali⸥ no ui naa tupili yambuma langi noku, yima ambu liiku, ambuma yi puku, ulu akuma mindi teku mololsiliiku puring. Noa nona anduli sip lkuliinga lkundu purum kene kepe enini ulu akuma mindi we teku muluring. \v 39 Enini ⸤Noa-nga ungele⸥ naa piliiku aku-siku uluma teku mindi molangi no topa ⸤koleama pali no-ni topa panda topa⸥ yambuma pali topa kunjurum. Penga Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili alsupa ombá enaliinga ui Noa mulupili teku muluring niker mele aku-siku teku mulungíko. \v 40 Yu ombá enaliinga yi tale taena unji toku angiliinglí kene ⸤Pulu Yili-nga angkella te-ni omba⸥ yi te we mulupili mundupa kelepa te liipa memba pumba. \v 41 Ambu tale langi kalunglí teku mulunglí kene ⸤angkella te omba⸥ ambu te we mulupili mundupa kelepa te liipa memba pumba. \p \v 42 “Akiliinga, eninga Auliele ombá enale aima piliiku bi naa silimelaliinga ‘Yu ombá.’ niku kanuku molai.” ⸤nirim⸥. \s1 24:43—5:30 Penga Ulu Wendu Ombámanga Ung-Eku Mare (24:1 pulu monjuku kanui) \p \v 43 “Eni ung ili numanu liiku munduku piliai: Lku pulu yi te-ni sumbulsuli wa nuli yi te-ni yunga lkuli omba kuna bulsupa mélema wa liimba mele piliilkanje ‘Wa nuli yili ombá.’ nimba nokupa molka kene wa nuli yili yu kapula suku naa olka. \v 44 Aku-siku eni nokuku molai. Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ombá enale naa piliilimiléliinga ‘Yu sika ombá.’ niku aku-siku nokuku molai.” ⸤nirim.⸥ \s1 Te: 24:45-51 Kendemande-Yambuma Nokonjilimú Kendemandeliinga Yi-Auliele Kelepa Omba Kene Kendemande-Yili-Kene Temba Mele Ung-Ekale (Ung-eku tale 25:1-13 kene 25:14-30 kene molemú.) \p \v 45 “⸤Akiliinga ung te niambu:⸥ \p “Kongun tinjili kendemande-yi nae-ni kongun tepa konjunjulimú kene kanupa kene yunga yi-auliele-ni ‘Yu-ni kongun siliuma sumbi-sipa telemáliinga yu kongun simbu kene tepa konjumbaliinga na alsupu numanu kimbu sipu naa molumbu.’ nilimúye? Kendemande-yi te aku-sipa mele tepa konjupa molemále kanupa kene yunga yi-auliele-ni yu makó topa kene yunundu nimba mele: “Kongun tinjili kendemande-yambuma pali nokunjuku eninga langi nungíma ena makó toliáliinga enini nangi moke teku sikunu, nokunjuku mului.” nimba ⸤yu tenga-lupa pulimú⸥. \v 46 Penga yi-auliele-ni kongun símele kongun tinjili kendemande-yi kanili-ni mimi-sipa tenjipa mulupili auliele kelepa um lem kendemande-yili yu numanu sipili. \v 47 Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Yi-auli kanili-ni kendemande-yi kanilindu “Nanga méle nosiliuma pali nu-ni nukunjui.” nimbá.” niker. \p \v 48-49 Akiliinga-pe ⸤yi-auliele-ni kendemande-yi kanilindu nimba mele: “Nanga kendemande-yambuma pali nukunjui.” nimba tenga-lupa pulimú kene⸥ kendemande-yi kanili-ni tepa kis-sipa “Nanga auliele wela naa ombá.” nimba piliipa kene yu-ni nokonjilimú kendemande-yambuma kimbulú-ni topa, no noku kelep tuli yima kene langi nomba no tonduluma nomba kene, aku-sipa tepa kis-sipa mulúm lem \v 50 walse kendemande-yi kanili ‘Yunga yi-auliele ombá.’ nimba naa piliipa ⸤kongun sirim mele naa tepa⸥ walu-sipu molumba kene ombá. \v 51 Omba ⸤yi kanili tepa molumba mele kanupa kene⸥ yu aima kimbulú-ni topa konjupa kene, gólu tolemele yambu topele-mapele tuli yambuma ⸤kolea kis⸥ molemelena ‘Pupili.’ nimba liipa mundumba. Kolea kanuna yambuma aima mindili noku kola teku mindili siku mulungí.” ⸤nirim.⸥ \c 25 \s1 Te: 25:1-13 Ambu-Wenipu Rurepunga Tale-ni Tiringeliinga Ung-Ekale (Te 24:45-51, te 25:14-30.) \p \v 1 ⸤Aku nimba kene, Yesos-ni yunu kelepa ombá mele ung mare wasie nimba kene nimba mele:⸥ \p “⸤Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili alsupa wale tale-sipa mana mania ombá kene⸥ Pulu Yili yi nuim kingele molupa yambuma nokumba akili i-sipa mele: \p “Yi te ambu liimba uluma yambuma wasie tingíndu yambu kanuma máku toku muluringna yili ombá tirim kene piliiku kene ‘Sumbulsuli ombá.’ niku ambu-wenipu rurepunga tale eninga tepi-llamuma liiku “Yu kupulanum-na liimulú.” niku puring. \v 2 Ambu-wenipu kanumanga angere te-guli piliipa kungnjuli naa pílima sunduku muluring; angere te-guli piliipa kungnjuli pílima muluring. \v 3 Piliipa kungnjuli naa pili sunduku muluring ambu-wenipuma-ni eninga tepi-llamuma meku puring akiliinga-pe llam karasin wasie naa meku puring. \v 4 Akiliinga-pe piliipa kungnjuli pili muluringma-ni karasin kene eninga tepi-llamuma kene meku puring. \v 5 Ambu liimba yili wela naa urumeliinga ambu-wenipuma pali uru urum-na uru piring. \p \v 6 Kanu-kene anjunga-yandunga mambu nangale te omba nimba mele: “Ambu liimba yili okum piliai! Kupulanum-na liangi wai!” nirim. \p \v 7 Kanu-kene ambu-wenipuma suru niku ola molku tepi-llam ‘Lakupa nupili.’ niku kanduring. \v 8 Piliipa kungnjuli naa pili muluring ambuma-ni piliipa kungnjuli pili muluring ambumandu niku mele: “Oliunga tepi-llamuma kumbulkumeliinga eninga karasin mare oliu liiku munduku sai.” niring kene \m \v 9 piliipa kungnjuli pili muluringma-ni pundu toku niku mele: “Karasin eni kene oliu kene kapula naa temba akiliinga eni stoana puku eninga taropu toku lii-pai.” niring. \p \v 10 Kanu-kene stoana taropu toku liingíndu puring kene ambu liimba yili urum. Kanu-kene yi ambu liimbaliinga langi akuna nungíndu máku turing yambuma, piliipa kungnjuli pili muluring ambu-wenipuma kene wasie lkuna sukundu puring. Kanu-kene lku-kuna toku gi siku langi noku muluring. \p \v 11 Penga langi noku molangi ambu-wenipu stoana puringma oku kene niku mele: “Auliele, Auliele, oliu wamili kuna lii.” niring. \p \v 12 Akiliinga-pe yu-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: Na eninga bima naa piliiker. ⸤Ulsu molemelema kapula lkundu naa ungí.⸥” nirim.” ⸤nimba Yesos-ni nirim.⸥ \p \v 13 ⸤Aku nimba kene yu-ni alsupa nimba mele:⸥ “Aku-sipa tembaliinga Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili alsupa ombá enale kepe eni naa piliiku, ipulam-ui ombá mola tanguli ombá mola, sumbulsuli ombá mola, akili naa piliilimiléliinga ‘yu ombá.’ niku nokuku konjuku molai.” ⸤nirim.⸥ \s1 Te: 25:14-30 Yi-Auli Te-ni Yunga Kendemande-Yima Ku-Moni Mare Sipa Kene Tenga Purum Ung-Ekale (24:43—5:30 pali kanui) \p \v 14 ⸤Aku-sipa nimba kene Yesos-ni ung-eku te wasie topa kene nimba mele:⸥ \m “⸤Pulu Yili-ni yi nuim kingele molupa yambuma nokulemú akili⸥ i-sipa meleko: \p “Yi te kolea tenga-lupa pupa molumbandu yunga kendemande-yima “Wai.” nimba yunga mélema “Nokunjai.” nimba kene, \v 15 enini kongun telemele mele piliipa apurupa yunga mélema enini moke tepa kene yi te ku-moni paip-tausen kina mele sipa, te ku-moni tu-tausen kina mele sipa, te wan-tausen kina mele sirim. Aku tepa kene yu purum. \p \v 16 Yi paip-tausen kina liirimele sumbi-sipa pupa ku-moni kanili-ni méle taropu topa kene, ku-moni paip-tausen kina ola-buluna panjipa pupa liirim. \v 17 Aku-sipako yi tu-tausen kina liirimele ola-buluna panjipa tu-tausen kina pupa liirim. \v 18 Akiliinga-pe wan-tausen kina liirimele pupa ‘Mo tambu.’ nimba yu-ni mana mania kusi ukupa yunga nukuli yilinga kuli kusi turum. \p \v 19 Kanu-kene kaliimbu mare pulele omba purum kene kendemande-yi kanumanga nukuli yili omba eninindu nimba mele: “Ku-monima eni tiring mele kanambu liiku ora sai.” nirim. \p \v 20 Kanu-kene paip-tausen kina liirim yili-ni paip-tausen kina ola-buluna panjipa liirimele memba omba kene nimba mele: “Auliele, nu-ni na paip-tausen kina sirinu kanili. Na-ni paip-tausen kina ola-buluna panjipa pupu liirindele i ambulkur kanui.” nirim. \p \v 21 Nukuli yili-ni yunundu nimba mele: “Kendemande-yi kaiéle, aima kapula tirinu. Kongun mele-wele mele sirindele nu-ni teku konjuruneliinga “Nu-ni nanga méle pulele nokunjani.” nimbáliinga nu okunu na-kene wasie tapú-topulu numanu sipu molambili ui.” nirim. \p \v 22 Yi tu-tausen kina liirim yili yu kepe omba kene nimba mele: “Auliele, nu-ni na tu-tausen kina sirinu kanili. Na-ni tu-tausen kina ola-buluna panjipu liirindele i ambulkur kanui.” nirim. \p \v 23 Yunga nukuliele-ni yunundu nimba mele: “Kendemande-yi kaiéle, aima kapula tirinu. Kongun mele-wele mele sirindele nu-ni teku konjuruneliinga nanga méle pulele “Nu nokunjani.” nimbáliinga nu oku na-kene wasie tapú-topu numanu sipu molambili ui.” nirim. \p \v 24 Kanu-kene wan-tausen kina liirim yili kepe omba kene nimba mele: “Auliele, na-ni piliipu kene, ‘Nu méle taropu tondulu munduku tokunu ‘Ku-moni liipu nosumbaliinga yambuma mindili núngi lem kapulako.’ nikunu ⸤kendemande-yambuma ‘Kongun mindili siku teangi.’ niku sikunu, enini méle koltale sikunu mélema pali nu-nunu mindi liillu yili;⸥ punie yambuma-ni panjinjilimele kene nu-nunu langi mélema we ukuku liikunu; rais-witeliinga kilu kene mongsele yambu wema-ni kilu toku apurunjulimele kene nu-nunu rais-wit mongma we liillu mele.’ na piliirindu. \v 25 ⸤Aku-sikunu telláliinga⸥ na-ni nu mundu-mong tenjipu na pupu nunga ku-moni na sirinele mana mania kusi turundu. Ku-moni kanili i ambulkur kanui. Nunga ku-moni ili nunu siker lii.” nirim. \p \v 26 Aku nirim kene piliipa kene nukuli yili-ni yunundu pundu topa nimba mele: “Teku kis-sili kendemande-yi kisele, nu-ni piliikunu kene, ‘Punie yambuma-ni panjinjilimele kene akuna na-nanu langi mélema we ukupu liipu; rais-witeliinga kilu kene mongsele yambu lupama-ni apurunjulimele kene na-nanu rais-wit we liiliu.’ niku piliirinu lem. \v 27 Aku-siku piliikunu kene nanga ku-monele ku-beng lkuna nosilkinanje kapula. Aku telkenanje na ombu nanga kuli wendu liipu kene ku-moni laye-sele ola panjiku silkimela liilkáko.” ⸤nirim.⸥ \p \v 28 ⸤Kendemande-yi kanilindu aku-sipa nimba pora sipa kene yu-ni we-kendemande-yimandu nimba mele:⸥ “Yi ili tepa kis-sirimeliinga yunga kuli wendu liiku kene ten-tausen kina ambulkum yili sai.” ⸤nirim.⸥ \p \v 29 “Mélema nosilimú yambale na-ni mare wasie simbu, yu aima pulele nosimba. Akiliinga-pe mélema naa nosilimú yambale yu nosilimúma kepe wendu liimbáliinga aku-siku teku kene, \v 30 kendemande-yi kisele sumbulú túlina liiku paka toku pena mundai. Akuna yambuma aima mindili noku kene kola teku mindili siku mulungí.” nirim.” ⸤nimba Yesos-ni nirim.⸥ \s1 25:31-46 Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yi Yesos-ni Yambuma Pali Kot Tenjipa Piliimbaliinga Temani Te (24:1 pulu monjukunu kanuku, 24:43 kanui) \p \v 31 ⸤Aku nimba kene yu penga alsupa omba temba mele nimba kene nimba mele:⸥ \p “Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili yunga tondulu talang puliele-kene omba kene, yunga mulú-koleana angkellama-kene pali ungí kene tondulu talang púlina sukundu yi nuim king polale lembana yu molumba. \v 32 Yunga kumbi-kerina ma-koleana yambuma pali liiku máku tunjingí. Kanu-kene kung tápu tili yi te-ni yunga kungma apurupa kene kung-sipsipma lupa liipa mundupa, kung-memima lupa liipa mundulimú mele aku-sipa Yi Nuim Kingele-ni yambu máku toku mulungíma apurupa kene, \v 33 yambu kung-sipsipma mele mulungíma yunga ki-bokundu liipa mundupa, kung-memima mele mulungíma yunga ki-tarukundu liipa mundumba. \p \v 34-36 Aku tepa kene, yu-ni yunga ki-bokundu mulungí yambumandu nimba mele: “Na engle-ni kulurundu kene eni na langi siring. Na no waka kulurundu kene eni no kolku siring. Na lku-poning urundu kene eni na “Wasie molamili ui.” niring. Na púla-bale naa panjipu giu-gau andurundu kene mulumbale te siring. Na kuru turum kene nukuring. Na ka-lkuna pirindu kene oku kanuring. Tata-ni ‘Eni molku konjangi.’ nirimeliinga numanu kaí pípili molemele yambuma, eni ulu akuma na-kene tiring akiliinga, ya oku, ui mulú-masele naa lipili Tata-ni yu nokumba koleana eni-kene wasie ‘Tapú-topu molomulú.’ nimba, nimba panjurum koleana sukundu wai.” nimbá. \p \v 37 Aku-sipa nimbá kene piliikuliinga sumbi-nili yambuma-ni pundu toku yunundu niku mele: “Auliele, te-kene nu engle-ni kulurunu-na kanupu kene nu langi sirimuluye? Te-kene nu no waka kulurunu-na kanupu kene nu no kolupu sirimuluye? \v 38 Nu yi-poningele tena mulurunu kene kanupu kene “Lkuna lkundu molamili ui.” nirimuluye? Mulumbale naa pakukunu giu-gau andurunu-na nu tena kanupu kene mulumbale sirimuluye? \v 39 Nu kuru turum kene kepe, ka-lkuna pirinu kene kepe, te-kene ombu kanurumuluye?” ningí. \p \v 40 ⸤Aku-siku ningí kene⸥ Yi Nuim Kingele-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “I niker mele i nanga anginipili bi naa mululi te kepe liiku tapunjuring akili na liiku tapunjuring.” niker.” nimbá. \p \v 41-43 Kanu-kene yunga ki-tarukundu mulungí yambumandu nimba mele: “Pulu Yili-ni ‘Eni molku kis-sangi.’ nilimú yambuma, na engle-ni kulurundu kene eni na langi te naa siring. Na no waka kulurundu kene eni na ‘no nambu.’ niku kolku naa siring. Na lku-poningele urundu kene na “Wasie molamili ui.” naa niring. Na mulumbale te naa pakupu giu-gau andurundu kene na mulumbale te naa siring. Na kuru turum kene na naa nukuring. Na ka-lkuna pirindu kene na naa oku kanuring. ⸤Eni na aku-siku naa liiku tapunjuring⸥ akiliinga eni nanga kumbi-kerina naa oku anju puku, ⸤kurumanga nuim⸥ depollale kene yunga angkellama kene eninga tepi te nomba pepa mindi pulimú pumba tepi kalunjurundu akuna anju pai.” nimbá. \p \v 44 Aku-sipa nimbá kene piliiku kene yambu kanuma-ni kepe pundu toku niku mele: “Auliele, nu engle-ni kulurunu kene kepe, no waka kulurunu kene kepe, nu poning leku urunu kene kepe, giu-gau andurunu kene kepe, kuru turum kene kepe, ka-lkuna pirinu kene kepe, oliu-ni nu aku-siku mulurunu kene te-kene kanupu kene nu naa liipu tapunjurumuluye?” ningí. \p \v 45 ⸤Aku-siku ningí kene⸥ yu-ni eninindu pundu topa nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: Eni nanga anginipili yambu imanga bi naa mululi te naa liiku tapunjuring aku-kene na naa-ko liiku tapunjuring.” nimbá. \p \v 46 “Kanu-kene ⸤teku kis-silimele⸥ yambu kanuma puku kam-kamu molku kis-siku mindi puli koleana pungí, akiliinga-pe sumbi-nili yambuma puku kam-kamu molku konjuku mindi puli koleana pungí.” ⸤nimba Yesos-ni⸥ nirim. \ms1 Kolomong-Auli 26—28 Yesos Mindili Nomba Kolupaliinga, Lomburupa Ola Mulurum Temanele \c 26 \s1 26:1-5 Yesos Tungindu Ele-Langi Niring Temanele \p \v 1 Yesos-ni ⸤yu penga yandu ombá mele⸥ ung akuma nimba pora sipa kene yunga lumbili andúlimandu nimba mele: \v 2 “Eni piliikimili, ena tale we omba pumba kene Pulu Yili-ni oliunga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum Mele Piliilimulu Enale wendu ombá. Ena akili wendu ombá kene Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili “Kulupili unji-perana ola ⸤toku⸥ ku toku panjangi.” niku liiku singí.” nirim. \p \v 3 Yesos-ni aku-sipa nirim enaliinga Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Juda-yambuma nukuring tápu-yima kene, enini Pulu Yili popu tunjuring yi-auli-olandupa ‘Kayapas’ nili yi akiliinga lkuna puku liiku máku toku kene, \v 4 Yesos kiyang niku ka siku tungíndu ele-langi niku muluring. \v 5 Niku molku kene niku mele: “⸤Nondupa tamili,⸥ akiliinga-pe Pulu Yili-ni oliunga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum Mele Piliilimulu Enamanga ⸤‘luma tepu molamili.’ niku⸥ yambu pulele ya Jerusallem oku máku toku mulungéliinga yu isili-ui topu konjumulú kene enini oliu-kene arerembi kolku ele tungí akiliinga isili-ui naa topu, kelamili.” niring. \s1 26:6-13 Ambu Te-ni Yesos-nga Pengina Kopungu-Wel Onde Linjirim Temanele \p \v 6 Kolea-kelú Betani yi te ui kuru-laká nomba kene pe pora nirim yi te, bi leku “Yi Kuru-Laká Nuli Saimon” niring kaniliinga lkuna Yesos mulupili \v 7 ambu te kopungu-wel mingi aima kaí te yu mulurumna memba urum. Wel akili aima mura túlieliinga ku-moni aima lakupa purum. Akili memba omba kene Yesos langi nuli polu mulurumna memba omba ⸤‘Yu kaí tenjambu.’ nimba⸥ pengína onde linjirim. \v 8 Ambale-ni aku tirim kanuku kene Yesos lumbili andúlima numanu kis piliiku kene niku mele: “Kopungu-wel akili nambimuna we teku kis-sikenuye? \v 9 Wel akili ku-moni liilkumulanje ku-moni pulele liipu kene yambu-korupama moke tepu silkimula.” niring. \p \v 10 ⸤Enini ambalendu⸥ aku-siku ⸤niring⸥ piliipa kene Yesos-ni eninindu nimba mele: “Ambu ili-kene nambimuna ung pulele nikimeleye? Yu-ni na-kene ulu kaí te tímu. \v 11 Yambu-korupama eni-kene taki-taki mulungí akiliinga-pe na eni-kene taki-taki naa molumbu. \v 12 Na ⸤kolumbu kene⸥ ónu tingéliinga yu-ni wel mura tuli ili nanga kangina onde linjímu. \v 13 Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Ma-koleamanga pali ⸤nanga⸥ temani kaí ili anduku toku singí kene ambu ili-ni ekupu tímu temanele kepe ‘Yambuma-ni piliiku kene ‘Yunu-ni tepa kunjurum.’ niku piliangi.’ niku kene temani akili toku singíko.” niker.” nirim. \s1 26:14-16 Judas-ni Yesos Yunga Ele-Túma “Liipu Simbu.” Nimba, Suku Mulurum Temanele \p \v 14 Ena akiliinga Yesos yunu lumbili anduli yi rurepu akumanga yi te, yunga bili Judas-Iskeriot, Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima muluringna pupa, \v 15 enini walsipa piliipa kene nimba mele: “Na-ni eni Yesos ambolku ka singí kupulanum te liipu ora sindu lem eni na ⸤ku-moni⸥ nambi-sili singíye?” nirim. ⸤Aku nirim-na piliiku kene⸥ enini ku-sillipa mong wan-paon-ten kambu toku yu siring. \v 16 Kanu-kene yu kelepa yandu omba kene Yesos liipa enini simba kupulanum te korupa mulurum. \s1 26:17-25 Yesos Lumbili Anduli Yima-Kene Wasie Kamu Langi Nuring Temanele \p \v 17 Pllawa Tepa Auli Mundulimú Méle Yisele Naa Munduku Pllawa We Kalku Nuring Kóraliinga pulu-pulu enale wendu urum kene ⸤Pulu Yili-ni ui Juda-yambuma eninga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum mele enini piliingíndu kung-sipsip walú te toku kalku nungí mele piliiku kene,⸥ Yesos lumbili anduli yima yu mulurumna oku walsiku piliiku kene niku mele: “Pulu Yili-ni oliunga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum mele piliimuláliinga kung-sipsip walú ⸤kaluli⸥ te ekupu nunéle kolea tena pupu tepu mimi te-pamili niku piliikunuye?” niring. \p \v 18 ⸤Aku-siku niku walsiring kene⸥ Yesos-ni ⸤yi te molumba mele enini liipa ora sipa kene⸥ nimba mele: “Ne kolea-auli ⸤Jerusallem⸥ sukundu puku kene, ne yi akili molumbana puku yunundu i-siku niangi: “Ung-Bo Tunjuliele-ni i-sipa mele nim: “Na-kene ulu te wendu ombá enale nondupa wendu ombá tekem. Nunga lkuna sukundu na kene nanga lumbili anduli yima kene oliu Pulu Yili-ni oliunga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum mele piliimulú kung-sipsip walú ⸤kaluliele⸥ nomulú,” nim,” niangi,” nirim. \p \v 19 Kanu-kene lumbili anduli yima puku Yesos-ni nirim mele puku teku kene, Pulu Yili-ni eninga anda-kolepalima Naa Topa We Omba Purum mele piliingí kung-sipsip walú nungéle teku mimi teku nusiring. \p \v 20 Kanu-kene, ipinjali enale pupa kolea kalá turum kene Yesos kene lumbili anduli yi rurepu kene ⸤oku⸥ langi nuli poluna muluring. \v 21 Langi noku muluring kene Yesos-ni nimba mele: “Na-ni enindu aima sika nimbu siker: “Eninga yi te-ni na liipa nanga ele-túma simba.” niker.” nirim. \p \v 22 ⸤Aku nirim piliiku kene⸥ eninga numanuna buni auli-tepa tirim piliiku kene lupa-lupa walsiku niku mele: “Auliele, nandu nikinuye?” niring. \p \v 23 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “⸤Eni nanga yi rurepu-kenga⸥ yi te na-kene langima polu suku-singina ola lelemú te walsekale liipu nombulú yili-ni na liipa, ele-túma simba. \v 24 Ekupu Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili-kene tingí mele kórunga-ui niku panjiring temanele ⸤Pulu Yili-nga⸥ bukna molemú akili sika ele-túma-ni tingí, akiliinga-pe yu liipa ele-túma simba yili mindili nomba aima molupa kis-simba. Yu molupa kis-simbaliinga yi akili anumu-ni naa melkanje kapula. Yu mindili naa nolka.” nirim. \p \v 25 Yesos-ni aku-sipa nirim piliipa kene Judas, yu liipa ele-túma simba tirim yili, yu-ni Yesos-ndu nimba mele: “Rapai, nikinu yili nandu nikinunje?” nimba walsurum kene Yesos-ni yunundu “Sika, nu.” nirim. \s1 26:26-30 Yesos Yu Kulurum Mele ‘Penga Piliiku Molangi.’ Nimba Langi Sirim Nuring Temanele \p \v 26 Enini langi noku molangi Yesos-ni bret te liipa Pulu Yili-kene “Angke” nimba ambulupa puku topa yu lumbili andúlima sipa kene nimba mele: “Ili nanga kangiele eni liiku nai.” nirim. \p \v 27 Penga no-waen-kap te liipa kene Pulu Yili-kene “Angke” nimba enini sipa kene nimba mele: “⸤No-waen ili⸥ eni pali liiku nai. \v 28 ⸤No-waen⸥ siker ili nanga memale. Pulu Yili-ni ⸤yu kene yunga yambuma kene mulungí mele⸥ ung te nimba panjipa mi lirim ung kanili ‘Kamu wendu omba pípili.’ nimbu ‘Yambu puleliinga ulu-pulu-kisma kamu mania pupili. Pulu Yili-ni alsupa naa kanupa mundupa kilipili.’ nimbu nanga memale onde lenjipu kene ⸤kolumbu⸥ memi akili ili. Akili eni pali liiku nai. \v 29 Na-ni enindu i-sipu nimbu siker: “Isili-ui na no-waen alsupu aima naa nombú. Penga mindi, Pulu Yili yi nuim kingele molupa nokulemú koleana eni-kene no-waen konale kelepu nombú.” niker.” nirim. \p \v 30 ⸤Langi noku pora siku kene⸥ enini Pulu Yili-nga konana te niku kene, pena puku Unji-Ollip Punie Lili Ma-Pangina ola puring. \s1 26:31-35 Pita-ni Yesos “Naa Kanoliu.” Nimbá Mele Yesos-ni Yu Ui Nimba Sirim Temanele \p \v 31 Kanu-kene Yesos-ni yu lumbili andúlimandu nimba mele: “Aima ekupu sumbulsuli ⸤ele-túma-ni⸥ na-kene tingí ulele kanuku kene eni pali na munduku kilingí. ⸤Aku-siku tingí mele⸥ Pulu Yili-ni ui nirim yunga bukna molemú kanili. Pulu Yili-ni ⸤ung-eku te topa kene⸥ nimba mele: \q1 “ “Kung-sipsip tápu-yili tangi.” nimbú, \q3 yu tungí kene sipsipma bulu-bale ningí.” \rq Sekaraya 13:7\rq* \m nirim, ⸤aku-mele ekupu wendu ombá⸥. \v 32 ⸤Isili-ui na toku kunjingí kene eni sika bulu-bale ningí⸥ akiliinga-pe na lomburupu ola molupu kene, na kumbi-lepu kolea Gallallindu pumbu, ⸤eni penga aeleku akuna ungí kene alsupu wasie molomulú⸥.” nirim. \p \v 33 ⸤Yesos-ni aku-sipa nirim-na piliipa kene⸥ Pita-ni nimba mele: “Nu-kene ulu te wendu ombáliinga kanuku kene enini pali ‘Nu sika’ niku tondulu munduku piliilimili mele mania pumbaliinga nu aku-siku munduku kilíngi lem na-ni nu aima mundupu naa kelimbu, aima mólu!” nirim. \p \v 34 Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Na-ni nu aima sika nimbu siker: “Aima ekupu sumbulsuli, kera-kulla ui ko naa tupili nu-ni ⸤mundu-mong tenjikuliinga⸥ wale yupuku nandu gólu tokunu “Yu naeye. Na naa kanoliu.” niní.” niker.” nirim. \p \v 35 Akiliinga-pe Pita-ni yunundu nimba mele: “Na nu-kene tapú tolembulaliinga olsu kene wasie “Topu konjumulú.” níngi lem kepe nu “Naa kanoliu.” aima naa nimbále.” nirim. Lumbili anduli yi wema-ni pali “ “Nu naa kanolemulu.” aima naa nimulú.” niringko. \s1 26:36-46 Kolea Gesemani Yesos-ni Pulu Yili-Kene Ung Nimba Mawa Tirim Mele Temanele \p \v 36 Kanu-kene Yesos kene yu lumbili anduli yima kene kolea ‘Gesemani’ nílina puring. Akuna puring kene yu-ni eninindu nimba mele: “Na anju pupu Pulu Yili-kene popu topu ung ni-pukuraliinga eni ya molai.” nirim. \v 37 Aku nimba kene Pita kene Seperi-málu ⸤Jemis kene Jon-sele⸥ wasie liipa memba pupa kene ⸤‘Na teku kis-singí ulele aima nondupa wendu ombá tekem.’ nimba piliipa kene⸥ yu-yunu kondu kolupa numanu kis panjipa kamelena mindili tipili mulurum. \v 38 Yunu-ni eninindu nimba mele: “Nanga numanuna buni aima auli te tepam akiliinga na kolumbu mele tekem. Eni uru naa peku na-kene wasie tapú-topu nokupu konjupu molamili, eni ya we mimi-siku kanuku molai.” nirim. \p \v 39 ⸤Aku nimba kene⸥ yu-yunu laye-kolte anju pupaliinga koporungu langupa tamalu pepa kene Pulu Yili-kene ung nimba mawa tepa nimba mele: “Nanga Tata, na nondupa ⸤mindili nuli⸥ no-mingina no nombále ‘Naa nambu.’ niní kupulanum te lelemú lem aima kapula, akiliinga-pe ‘Na-ni tepu kene nanu numanu simbu.’ nimbu piliiker akili mele naa teambu. Nu-ni kanuku kaí piliiní ulele mindi teambu.” nirim. \p \v 40 Aku nimba kene kelepa yunga lumbili anduli yi yupuku muluringna yandu omba enini uru piring kanupa kene Pita-ndu nimba mele: “Eni uru naa peku na-kene ena-mong layesele kapula we kanuku nokunjuku naa molkemelaye? \v 41 ‘⸤Kurumanga nuim Seten-ni⸥ oliu kundi tomba kene tepu kis-simulú akiliinga.’ niku kene ⸤uru naa peku⸥ Pulu Yili-kene popu toku ung niku kanuku kaí teku molai. Sika ‘tepu konjamili.’ nimbu numanale-ni piliilimulu akiliinga-pe temuláliinga kangiele enimbu molupa tondulu naa pulimú.” nirim. \p \v 42 Aku-sipa nimba kene yu alsupa anju pupa ui Pulu Yili-kene ung nimba mawa tirim mele alsupa nimba mele: “Nanga Tata, na ‘⸤Mindili nuli⸥ no-mingina nole nani.’ nirinu nole naa nombú kene we pemba lem nu-ni ‘Wendu upili.’ niku piliillu mele na-kene wendu upili.” nirim. \p \v 43 Alsupa yandu urum kene enini uru urumeliinga alsuku uru piring kanupa kene \v 44 yu alsupa anju pupa yupuku-tenjipa kene Pulu Yili-kene ung ui nimba mawa tirim mele alsupako nirim. \p \v 45 Kelepa yandu omba kene lumbili andúlimandu nimba mele: “Nambimuna we uru peku múlu liiku molemeleye? Kanai! Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili ⸤toku kunjingí⸥ ulu-pulu-kis telemele yima liiku singí enale wendu ombá tekem. \v 46 Ola molku pamili wai! Na liipa ele-tu yima simba yili okum kanai!” nirim. \s1 26:47-56 Yesos Ka Siring Temanele \p \v 47 Yesos-ni ⸤kolea Gesemani yu lumbili andúlimandu⸥ aku nimba sipa mulupili yunga lumbili anduli rurepu akumanga yi Judas urum. Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Juda-yambumanga tápu-yima kene, yi kanuma-ni liiku munduring yi pulele, yambu tuli lu-koyama kene kimbulúma kene meku, Judas kene uring. \v 48 Ui Yesos mulurumna naa wangi Yesos Juda-yi-aulima liipa simba nimba panjurum yi ⸤Judas-ni⸥ enini Yesos yu sumbulsuli kapula kanungí mele nimba sipa kene nimba mele: “Na-ni yi te kanupu kene kanglumbu akili Yesos. Yu ambolku liiku ka sai.” nirim. \v 49 ⸤Yi akuma⸥ uring kene ⸤Judas⸥ yu Yesos mulurumna sumbi-sipa omba kene “Rapai, nu akuna mulúnu.” nimba omba yu kanglurum. \p \v 50 Aku tirim kene Yesos-ni yunundu nimba mele: “Ang, nu-ni tiní okonu mele sumbi-siku ti.” nirim. \p ⸤Judas-ni Yesos-kene tirim mele⸥ kanuku kene ⸤uring yima-ni⸥ yu liiku ka siring. \v 51 Aku tiring mele kanupa kene Yesos wasie tapú-toku angiliiring yi te-ni yunga lu-koyale kulu topa wendu liipa Pulu Yili popu tunjuring yi-auli-olandupaliinga kendemande-yi te topa yunga kum te topa laká linjirim, kum akili wendu urum. \p \v 52 ⸤Yunu-ni aku tirim-na kanupa kene⸥ Yesos-ni yunundu nimba mele: “Nunga lu-koyale alsuku laliui! Lu-koya liiku yambu tungí yambuma lu-koya-ni toku kunjingíko, akiliinga ⸤‘Mólu.’ nimbu lu-koyama-ni ulu te naa teamili⸥. \v 53 Na-ni nanga Tata walsipu kene “Teku lii.” nilkanje yu-ni angkella-ami talape rurepu, mola olandupa malapunga tilu mola tale, enaliinga na “Teku liangi pai.” nimba liipa mundulka akili nu naa piliikunuye? \v 54 Akiliinga-pe ⸤angkellama-ni oku ele-túma-ni na ‘naa tangi.’ niku teku liilkemelanje⸥ Pulu Yili-nga bukna na-kene wendu ombá nimba molemú mele nambi-sipa wendu olkaye?” nirim. \p \v 55 ⸤Aku nimba kene⸥ Yesos-ni ⸤yu ka singí uring⸥ yi pulele oku muluringmandu nimba mele: “Na ‘yambu topu wa nuli yi te moliu.’ niku piliiku kene na ka singíndu yambu tuli lu-koyama kene kimbulúma kene meku okumeleye? Lku-temboll ⸤lku-kerina we-yambuma máku toku molemele⸥ koleana taki-taki eni wasie molemulu kene ung-bo tonjupu moliu kene na liiku ka naa silimele kanili. \v 56 Akiliinga-pe i-sipa wendu okum uluma pali Pulu Yili-ni “Ninjai!” nimba ung nimba sirimuma piliiku yambuma niku siring yi mare-ni ulu mare ⸤na-kene⸥ penga wendu ombá mele ui niku bukna turing molemú mele kamu wendu okum.” nirim. \p Kanu-kene yu lumbili andúlima pali ⸤‘Oliu wasie ka singínje.’ niku piliiku kene⸥ yu munduku kelku enini takara toku puring. \s1 26:57,59-68 Juda-Yi Aulima-ni Eni-Enini Yesos-nga Kot Piliiku Yu Teku Kis-Siring Temanele \p \v 57 Kanu-kene Yesos ka siku kene Pulu Yili popu tunjuring yi-auli-olandupa Kayapas mulurumna meku puring. Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, Juda-yambumanga tápu-yima kene, enini ⸤‘Yesos kot tenjipu piliamili.’ niku⸥ akuna ui oku máku toku muluring. \s1 26:58,69-75 Pita-ni Wale Yupuku-Tepa Gólu Topa “Yesos Yu Naa Kanoliu.” Nirim Temanele \p \v 58 Akiliinga-pe ⸤Yesos meku puring kene⸥ Pita lumbili aelepa táka-nimba pupa, Pulu Yili popu tunjuring yi-auli-olandupaliinga lkuna, lku angiliipa pala mele póku tirim, suku-singina yambu máku turing kolea we lirimna aima sukundu pupa, ‘Yesos nambulka tingínje piliambu.’ nimba ⸤Yesos nokuku muluring⸥ ele-yima-kene mulurum. \p \v 59 Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Juda-yambumanga kanjoll-yima pali kene, akuma-ni Yesos yu toku kunjingíndu ulu te tepa kis-sirim ulu te ‘Yambu te-ni ‘yu i-sipa i-sipa tepa kis-sirim.’ nimba gólu topa nipili.’ niku yambu te koruku muluring kene \v 60 yambu pulele oku ung mare gólu toku niring akiliinga-pe enini yu kapula toku kunjingí ung te naa niring. \p Laye-kolte penga mele yambu tale okulu \v 61 ⸤gólu toku⸥ nikulu mele: “Yi ili i-sipa nirim ⸤piliirimbulu⸥: “Pulu Yili ⸤popu toku kaluli⸥ lku-temboll ili na-ni topu tekisipu kene ena yupuku omba pupili lku-temboll ⸤kona⸥ te kapula alko topu takumbu.” nirim. ⸤Yunu-ni aku nirimaliinga ‘Yu Pulu Yili mele moliu.’ nimba piliipa kene nirim akili nimba kis-sirimnje⸥.” niringli. \p \v 62 Aku niringli piliipa kene Pulu Yili popu tunjuring yi-auli-olandupale ola angiliipa Yesos walsipa kene nimba mele: “Ung te pundu toku naa nikinuye? Nu ⸤nikunu kis-sirinu mele⸥ nikimbiliele nambulka ulele nikunu kis-sirinelendu nikimbiliye?” nirim. \v 63 Akiliinga-pe Yesos ung te pundu topa naa nimba we angiliirim. \p Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupale-ni yunundu alsupa nimba mele: “⸤Nu mollu mele aima sika niku si.⸥ Kona Molupa Mindi Puli Pulu Yili piliipa mulupili “Aima sika niker.” niku mi lekunu kene, Pulu Yili yunga Málale, yu-ni oliu “Nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” nimba makó turum yi-nuim Kraisele sika nu mola móluye? Oliu aima nikunu si!” nirim. \p \v 64 Yesos-ni nimba mele: “Akili na.” ⸤nirim⸥. “Ung te kene wasie enindu pali nikerko. Penga walse Mania Omba Mana-Yi Au Talurum Yili, Yi Tondulu Olandupa Púliele-⸤kene mélema nokumbandu⸥ yunga ki-bokundu molupa, kupámanga ola molupa mania ombá eni kanungí.” nirim. \p \v 65 Aku-sipa nirimaliinga ⸤‘u Pulu Yili mele moliu.’ nimba nirimaliinga⸥ piliipa kene Pulu Yili popu tunjuring yi-auli olandupale-ni ⸤aima piliipa kis piliipa⸥ yunga wale-pakuliele yunu ambulupa sungu sipa kene nimba mele: “Ekupu yu-yunu aima sika Pulu Yili ung-taka tonjukumeliinga piliipu kene mong liirim mele nimba simba yambu te kene wasie nambimuna korumulúye? Yu-yunu aima sika Pulu Yili ung-taka tonjukum piliikumulu. \v 66 Nambulka niku piliikimiliye? ⸤Yunu-kene nambulka teamiliye?⸥” nirim kene enini niku mele: “Yu Pulu Yili ung-taka tonjupa marake tímeliinga topu kunjúmulu lem kapula.” niring. \p \v 67 Kanu-kene enini yunga kumbi-kerina lkambe toku munduku, ki-kumu-ni turing. Mare-ni yu lkarauwa-ni toku kene niku mele: \v 68 “Nu ‘Pulu Yili-ni oliu nokupa konjumba yi te “liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele moliu.’ nillu akiliinga ekupu nae-ni nu tokumnje nikunu si.” niring. \s1 26:69-75 (Ung-pengale ya Matyu 26:58 molemú.) \p \v 69 Kanu-kene Pita yu Yesos kot piliiring lku penakundu, yambuma liiku máku turing koleana mulurum kene kongun tinjili kendemande-ambu te Pita mulurumna omba yunundu nimba mele: “Nu kepe Gallalli distrik yi Yesos-kene wasie tapú-toku muluring kanumanga yi te lem.” nirim. \p \v 70 Akiliinga-pe akuna muluring yambuma pali kanuku piliiku molangi Pita-ni gólu topa kene “Mólu.” nimba “Nu nikinu mele na naa piliiker.” nirim. \p \v 71 Aku nimba kene Pita yu lku-keri-puluna pupa mulupili kongun tinjili kendemande-ambu te-ni yu kanupa kene akuna muluring yambumandu nimba mele: “Yi ili yu Nasaret-yi Yesos kene wasie tapú-toku muluring yi kanumanga yi kanili lem.” nirim. \v 72 Pita-ni alsupa “Mólu. Nu-ni nikinu yili na naa kanoliu.” nimba kene Pulu Yili-nga bili lepa mi lirim. \p \v 73 Laye-kolte penga mele, Pita angiliirimna nondupa angiliiring yima-ni ⸤yu ung laye lupa mele lirim-na piliiku kene⸥ yu angiliirimna oku kene yunundu niku mele: “Kolea Gallalli distrik yambuma-ni ung lelemele mele nu aku-sikunu ung nikinu piliikumulu. ⸤Yesos kene yu lumbili anduli yima kolea Gallalli distrik akuna yima,⸥ nu kepe wasie Gallalli-yi te-ko, akiliinga ‘Nu aima sika yunga lumbili anduli yi te lem.’ nimbu piliikumulu.” niring. \p \v 74 Aku niring kene Pita-ni Pulu Yili-nga bili lepa tondulu mundupa mi lepa kene nimba mele: “Aima sika niker. Eni nikimili yili aima naa kanoliu! Gólu tokur lem Pulu Yili-ni na topa kunjupili.” nirim. \p Aku nirim kene nondopa kera-kulla ko turum. \p \v 75 Aku tirim kene piliipa kene Yesos-ni yunundu “Kera-kulla ui ko naa tupili nu-ni wale yupuku gólu tokunu kene “Yu naa kanoliu.” niní.” nirim ung kanili Pita kelepa piliirim. Piliipa kene ⸤‘Ama, aima tepu kis-sindu lam. ‘Aima naa tembu.’ nimbu piliirindu kanili sika tindu.’ nimba piliipa kene⸥ pena pupa kola aima tondulu tirim. \c 27 \s1 27:1-10 Yi Judas-Kene Ulu Te Wendu Urum Temanele \p \v 1 Ulsulam-ui muni-pokuna kolea tangurum kene Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Juda-yambumanga tápu-yima kene pali ⸤Yesos-nga kotele piliiku pora siku kene⸥ ‘Yu topu konjamili.’ niku, niku panjiring. \v 2 Aku niku panjiku kene yunu liiku, ka siku, meku puku, ⸤Rom-⸥gapman yi-nuim Paillet mulurumna meku puku kot tinjiring. \p \v 3 Kanu-kene Judas, yu Yesos liipa yunga ele-túma sirim yi kanili, Yesos-nga kotele piliiku kene “Kulupili, toku konjangi.” niring-na piliipa kene yu-ni Yesos liipa sirimeliinga piliipa kis piliipa kene kelepa numanu topele topa eninga ku-sillipa wan paon ten ui yunu siringma kelepa memba pupa Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene Juda-yambumanga tápu-yima kene sipa kene nimba mele: \v 4 “Na-ni yi eni liipu sindu yi kanili yunu ulu te tepa kis naa sili yili ‘Toku konjangi.’ nimbu liipu síndele aima ulu-pulu-kis te tindu.” nirim. \p Akiliinga-pe enini pundu toku niku mele: “Akili oliunga ung te mólu. ⸤Nu-nunu mindi oliu liiku sinu.⸥ Akili nunga kongunale.” niring. \p \v 5 Kanu-kene Judas yu-ni ku-sillipa kanuma memba pupa ⸤Pulu Yili popu turing⸥ lku-temboll palana topa anjukundu mundupa yunu enini mundupa kelepa anju purum. Anju pupa kene ‘Ka nombu kolambu.’ nimba ka te liipa memba pupa kene ka nomba kulurum. \p \v 6 Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima-ni ku-moni kanuma ⸤mania-poluna⸥ lirim kanuku liiku kene niku mele: “Ku-moni ima yambu topu konjumulundu símuluma akiliinga lku-temboll ku-monima kene tere lepu nosimulú kene kapula naa temba. Akiliinga ung-mani te pelemú akiliinga naa nosamili.” niku kene \v 7 ung te niku panjiku kene niku mele: “Ku-moni ima-ni mingi-sospen ma-ni tepa mimi telemú yilinga male taropu topu liamili. Yambu te ma te naa lemba eninga kolea suluna yambu lku-poning ya oku molemelemanga yambu kulungíma akuna ónu teangi.” niku kene aku-siku taropu toku liiring. \v 8 ⸤Ku-moni kanuma-ni yi te toku kunjingí kupulanumele akisinjiring kúma-ni⸥ aku tiringeliinga ma kanili bi leku ‘Yambu Toku Memi Onde Liring Male’ niring akili ekupu kepe aku-sipu nilimulu. \p \v 9-10 ⸤Juda yi aulima-ni⸥ aku-siku tiringeliinga Pulu Yili-ni “Ninjui!” nimba ung nimba sirimuma piliipa yambuma nimba sirim yi Jeremaya-ni ulu te penga wendu ombá nimba ui nirim mele kamu wendu urum. Yu-ni nimba mele: \q1 “Auliele-ni nandu “Ti.” nirim mele \q3 enini aku-siku tingíndu \q2 Isrel-yambuma-ni “Yi akili ku-sillipa \q3 wan paon ten-ni taropu toku liangi.” \q4 niring kuma liiku kene, \q2 ku kanuma-ni mingi-sospen \q3 ma-ni mimi tirim yilinga male \q4 taropu toku liiring.” \m nirim kanili mele kamu wendu urum. \s1 27:(1-2),11-26 Rom-Gapman Yi-Nuim Paillet-ni Yesos-nga Kotele Piliipa Kene “Kulupili.” Nirim Temanele \p \v 11 Judas aku-sipa tepa mulupili Yesos Rom-gapman yi-nuim ⸤Paillet⸥ mulurum kumbi-kerina angiliirim kene yi-nuim kanili-ni ⸤yunga kotele piliipa kene⸥ yu walsipa piliipa kene nimba mele: “Nu Juda-yambumanga yi nuim kingele mola móluye?” nirim. Yesos-ni pundu topa nimba mele: “Sika nikinu. Akili na.” nirim. \p \v 12 Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, ⸤Juda-yambumanga⸥ tápu-yima kene, enini Yesos kot tenjiku Paillet-ndu ⸤gólu toku⸥ ung pulele ningindu niku mele: “Yesos yunu tepa kis-silimú.” niku yu kot tinjiring kene Yesos yunu ung te naa nimba we angiliirim. \p \v 13 ⸤Yesos-ni ung te naa nirim kanupa kene⸥ Paillet-ni yunundu nimba mele: “Nu ulu-kis pulele tirinu nikimelale nu naa piliikunuye?” nirim kene \v 14 Yesos ⸤yu tepa kis-sirim niring mele⸥ pundu topa ung tiluri kepe naa nimba ⸤we angiliirim-na kanupa kene Rom-⸥ gapman yi-nuim kanili-ni aima mini-wale mundupa numanu pulele liipa mundurum. \p \v 15-16 ⸤Yesos kot tenjiku molangi,⸥ yi te, yunga bi Barapas, yu mong liirim mele yambuma-ni pali piliiku muluring yi kanili yu ka-lkuna pirim. ⸤Punie tilu-tilu niku, Juda-yambuma-ni kolea-auli Jerusallem oku akuna suku⸥ Pulu Yili-ni eninga anda-kolepalima Naa Topa Ola We Omba Purum mele piliingíndu langi nuring enama wendu urum kanu-kene enini ka-lkuna pirim yi te bi leku “Wendu liiku mundui.” niku mawa tiring mele ⸤Rom-⸥gapman yi-nuimele-ni yi kanili wendu liipa yambuma sirim. \v 17 ⸤Aku-siku ti-pui-upui tiring enale kamu wendu omba pípili Yesos kot tinjiring piliipa kene,⸥ Juda-yambuma liiku máku toku muluring kene Paillet-ni enini walsipa nimba mele: “Yi nae ka-lkuna wendu liipu eni sambu niku piliikimiliye? Yi Barapas wendu liipu sambu, mola “Pulu Yili-ni “Eni nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” nimba ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele.” nilimele yi Yesos wendu liipu sambuye?” nirim. \v 18 ⸤We-yambuma Juda-yambumanga yi-aulima munduku kelku eninga ungma liiku su siku Yesos-nga ungele piliiku yunu lumbili anduringeliinga Juda-yambumanga yi-aulima⸥ Yesos-kene numanu kis panjiku kene kot tinjiring-na piliipa kene Paillet-ni aku-sipa nirim. \p \v 19 Paillet kot piliirim poluna ⸤molupa kene ‘Juda-yi aulima-ni pundu toku ung te ningínje.’ nimba nokupa⸥ mulurum kene yunga ambu-mínele-ni ung te yunu mulurumna nimba mundupa kene nimba mele: “Nu-ni andi yi sumbi niliele ulu te naa ti. Ekupu yu uru-kumbu tepu kanundeliinga nanga numanuna buni pulele wendu úmeliinga yu ulu te aima naa ti.” nirim. \p \v 20 ⸤Paillet-ni “Ka-yi nae wendu liipu sambuye?” nirim-na piliiku kene⸥ Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, ⸤Juda-yambumanga⸥ tápu-yima kene, enini we-yambuma kundi toku kene “ “Yesos topa kunjupili. Barapas wendu liipa sipili.” niai.” niring. \p \v 21 ⸤Aku-siku niring kene piliipa kene Rom-⸥gapman yi-nuimele-ni eninindu “Yiselenga ‘nae wendu liipu sambu.’ niku piliikimiliye?” nimba walsurum kene enini pundu toku niku mele: “Yi Barapas ⸤wendu liiku si⸥.” niring. \p \v 22 Aku-siku niring-na piliipa kene Paillet-ni eninindu nimba mele: “Aku lem, enini “Pulu Yili-ni “Eni nokupa konjumba yi te liipu mundumbu.” ui nimba makó turum yi-nuim Kraisele.” nilimele yi Yesos, nambi teambuye?” nimba walsurum kene enini pali “Yunu kulupili, unji-perana ⸤toku⸥ ku tokunu panjui!” niring. \p \v 23 Aku-siku niringeliinga piliipa kene yu-ni eninindu nimba mele: “Akili nambimunaye? Yu nambulka mong te líímuye?” nirim. Akiliinga-pe enini ⸤alsuku⸥ aima tondulu munduku niku mele: “Mólu! Yu kulupili, unji-perana ⸤toku⸥ ku tokunu panjui!” niring. \p \v 24 Yunga ungele naa piliiku, ele tingí tiring kanupa kene Paillet-ni no kolupa liipa, yambu liiku máku toku muluringma kanuku molangi yunga ki lumaye topa kene nimba mele: “Yi ili toku kunjingí kolumba kene eni-kene ung pemba; nanga ung te naa pemba.” nirim. \p \v 25 ⸤Aku-sipa nirim-na piliiku kene⸥ yambuma-ni pundu toku niku mele: “Yu tungí kolumbaliinga buni pembale oliu kene oliunga kangambulama kene pípili.” niring. \p \v 26 Kanu-kene yi Barapas ka-lkuna wendu liipa enini sirim. ⸤Aku tepa kene⸥ Yesos liipa ⸤yunga ami-yima⸥ sipa kene nimba mele: “Yu ka-pulsa-ni toku kene penga ‘Unji-perana kulupili.’ niku meku puku unji-perana ⸤toku⸥ ku toku panji-pai.” nirim. \s1 27:27-31 Rom Ami-Yima-ni Yesos Ung-Taka Tonjuku Kene “Kulupili.” Niku Meku Puring Temanele \p \v 27 Kanu-kene ⸤Rom-⸥ gapman yi-nuimeliinga ami-yima-ni Yesos liiku yi-nuim kanili pirim lku auli akuna sukundu ⸤yambuma liiku máku toku muluring koleana⸥ puku kene, eninga ami-talapena-yima pali “⸤Yesos ya molemúna⸥ sukundu-sukundu wai.” niring. \v 28 Kanu-kene yunga mulumbalema posuku wendu liinjiku, ‘Yu yi nuim kingele mele mulupili.’ niku mulumbale kunduli kaí te pakunjuku, \v 29 unji-ka ko-ko mulurum te liiku mulkapiye teku kene ‘Yi nuim kingeliinga waniele.’ niku pengína pakunjuku, kingima-ni apulu te we ambululimele mele kolu-apulu te liiku yunga ki-bokundu ambulunjuku, yu angiliirimna koporungu languku ung-taka tonjuku bi we gólu toku paka tunjingindu “Juda-yambumanga yi nuim kingele, nu molkunuye?” niku \v 30 yunga kumbi-kerina lkambe toku kanjuku, kimbulú ambulurumele liiku yunga pengína kimbulú tu-pui-upui tiring. \s1 27:31-66 Yesos Turing Kulurum Kene Ónu Tiring Temanele 27:31-44 Yesos Unji-Perana Ola ⸤Toku⸥ Ku Toku Panjiring. Unji-Perana Pípili Juda-Yambuma-ni Yunga Ung-Taka Tunjuring Temanele \p \v 31 Yunu aku-siku ung-taka tonjuku pora siku kene mulumbale kunduliele posuku wendu liinjiku, yunga ui panjurum mulumbalema alsuku panjinjiku kene “Yu kulupili, unji-perana panju-pamulu.” niku yunu liiku meku puring. \p \v 32 ⸤Rom ami-yima-ni Yesos Jerusallem palana⸥ ulsukundu meku pungí puku kene, kolea Sairini yi te, yunga bili Saimon, ambolku liiku ka mele siku kene Yesos kolumba unji-perale “Alko toku minjí.” niku siring. \v 33 Puku kene kolea Golkota puku akuna muluring. (Golkotanga ung-pulele ‘pengi-ombele lili koleale’.) \v 34 ⸤Yesos akuna meku puku kene, ‘Yambuma mindili naa nangi.’ niku⸥ no-waen-na suku marasin kumbili tili te munduku nusiring no-waen akili ‘Yu nupili.’ niku, siringeliinga-pe no-waen akili nomba piliipa kene “Mólu.” nimba naa nurum. \p \v 35 Kanu-kene ⸤ami-yima-ni⸥ yu unji-perana ola panjiku kene unjele liiku ola angnjiring. ⸤Aku-siku teku kene, ui unji-perana ola ⸤toku⸥ ku toku naa panjiku kene⸥ yunga mulumbale ⸤posuku wendu liiku nusuringma⸥ moke tingindu enini lupa-lupa liingíndu ku-kas teku piliiku kene penga mulumbalema liiring. \v 36 Pe yunu unji-perana ola pípili tápu-teku kanuku muluring. \p \v 37 ‘Yu mong liirim mele yambuma kanangi.’ niku \qc YI-YESOS ILI JUDA-YAMBUMANGA YI NUIM KINGELE \m niku bi toku yunga pengína olakundu unjina panjiring. \p \v 38 Ele tekulu mélema wa liiringli yi tale kene wasie unji-pera tálenga ⸤toku⸥ ku toku panjiringko. Te Yesos yunga ki-bokundu ⸤toku⸥ ku toku, te ki-tarukundu ⸤toku⸥ ku toku panjiring. \p \v 39 Akuna oku puring yambuma-ni Yesos ⸤kanuku kene yunga⸥ ung-taka tonjuku ung-mura mele siku kene \v 40 niku mele: “Aa! “Lku-tembollale tekisipu kene alsupu ena yupuku omba pupili takupu liimbu.” nirinu yili, ‘Naa kolambu.’ niku nu-nunu tekunu lii. Nu sika Pulu Yili-nga Málale lem unji-perana mania ui.” niring. \p \v 41 Aku-sikuko Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Pulu Yili-nga ung-manimanga puluma piliiku ung-bo tunjuring yima kene, ⸤Juda-yambumanga⸥ tápu-yima kene, enini kepe yu ung-taka tonjuku kene niku mele: \v 42 “Yu yambu-wema ‘Naa kolangi.’ nimba tepa liirim akiliinga-pe yu-yunu ‘Naa kolambu.’ nimba kapula naa tepa liikimu. Yu ‘Isrel-yambumanga yi nuim kingele ⸤moliu.’ nilimú akili sika aku-sipa⸥ molemú lem yu-yunu unji-perana mania upili. Yu-yunu unji-perana mania ombá kene kanupu kene ‘Yu sika oliunga yi nuim kingele.’ nimbu tondulu mundupu piliimulú. \v 43 Yu-ni ‘Pulu Yili-ni na tepa liimba.’ nimba tondulu mundupa piliipa molemú kanili; yu “Pulu Yili-nga Málale moliu.” nilimú akiliinga Pulu Yili-ni yu kanupa kaí piliipa, ‘Yu mania we olkanje kapula.’ nimba pilíímu lem kapula, yunu omba yu tepa liipa ⸤unji-perana wendu liipili⸥. ⸤Aku-sipa tímu lem ‘Yu sika Pulu Yili-nga Málale.’ nimbu tondulu mundupu piliimulú⸥.” niring. \p \v 44 Wa-yi tale yu-kene unji-peraselenga ⸤toku⸥ ku toku panjiring yisele-ni yu aku-siku ung-taka tunjuringliko. \s1 27:45-56 Yesos Kulurum. Kulurum Kene Ulu Mare Wendu Urum Temanele \p \v 45 ⸤Yesos unji-perana ola we pípili⸥ ai-tangili ena tuwallup killok tirim kene kolea pali sumbulú topa kene, penga ipinjali ena tre killok tirim kene kolea kelepa pa tirim. \m \v 46 Ipinjali ena tre killok mele tirim kene Yesos-ni nangale topa kene nimba mele: \q1 “Elloi, Elloi, llama sapaktani.” \m nirim. Akili Juda-yambumanga ungna te. Akiliinga pulele i-sipa mele: \q1 “Nanga Pulu Yili, nanga Pulu Yili, \q3 na nambimuna munduku kelkunuye?” \rq Konana 22:1\rq* \m nirim. \p \v 47 Akuna nondupa yambu angiliiringmanga mare-ni yu-ni aku-sipa nirim mele piliiku ⸤sunduku kene⸥ niku mele: “Piliai. Yu-ni Illaija walsikim.” niring. \p \v 48 Aku-sipa nirim kene piliiringmanga yi te enaliinga lkisipa pupa ulu-pinja mele te liipa no-waen kumbili tili mare kene akuna panjipa kene, ‘Yesos no-waen kanili nupili.’ nimba memba omba unji-mumú tenga ka topa monjupa sirim. \v 49 ⸤Akiliinga-pe yunu no-waenele sirim mele kanuku kene⸥ we-yambuma-ni niku mele: “Mólu. Ekupu unji-perana we pípili. Illaija-ni sika yu ‘Naa kulupili.’ nimba tepa liipa mania liimbandu okumunje, kanupu kanamili.” niring. \p \v 50 Yesos-ni ung te tondulu nangale topa nimba kene, penga yunga mulungale-ndu ‘Pui.’ nimba yu kulurum. \p \v 51 Yu aku-sipa kulurum kene ⸤ulu-auli mare⸥ walsekale ⸤wendu urum.⸥ Pulu Yili popu toku kaluring lku-temboll ⸤Jerusallem sukundu angiliirim akuna sukundu Pulu Yili mulurum⸥ Sulumina Aima Kake Tilieliinga keri-puluna ⸤‘Yambuma sukundu naa pangi.’ niku ui taki-taki⸥ mulumbale auli te-ni pipi siku panjiring pirim. ⸤Yesos kolupa pora sirim kene⸥ mulumbale kanili ai-suku-singina olakundu mandu-sipa olá topa ulsu purum. ⸤Aku-sipa tepa,⸥ ma jim-jim te tepa, ku-mulú aulima topa ungku-mangku topa, \v 52 yambu ui ónu tiring koleama ungku-mangku topa anju-yandu pupa, Pulu Yili-nga yambu kake tili ui kuluringima ⸤Pulu Yili-ni⸥ topa makinjirim. \v 53 Lomburuku ola molku ónu-koleana piringma wendu oku kene, Yesos penga lomburupa ola mulurum kene Pulu Yili-nga kolea-auli kake tílina sukundu puku yambu pulele ‘Kanangi.’ niku puring. \p \v 54 ⸤Rom⸥ ami-yi wan-andret nukurum yili kene, yu-kene wasie Yesos tirim mele tápu-teku nokuku muluring ami-yima kene, enini pali ma jim-jim tepa ulu lupa-lupama wendu urum mele kanuku kene enini aima mini-wale munduku kene niku mele: “Yi ili yu aima sika Pulu Yili-nga Málale lam.” niring. \p \v 55 Ambu pulele mele, ⸤Yesos unji-perana kulurum mele⸥ akuna sulu-tenjiku kanuku angiliiring. Ui ambu kanuma ⸤eninga pulu-⸥kolea Gallalli distrik munduku kelku Yesos lumbili anduku liiku tapunjuku nokuku ⸤Jerusallem wasie⸥ uring ambuma. \v 56 Eninga ambu te Makdalla-taon-na ambu Maria, te Jemis kene Joses-selenga anum Maria, te yi Seperi-nga málu-selenga anum. \s1 27:57-61 Yesos Ónu Tiring Temanele \p \v 57 Ipinjali, kolea kalá tomba tirim kene Arimatia taon-na yi, méle pulele nusurum yi-kamako te, yunga bili Josep, yunu kepe Yesos lumbili andurum yi te, yunu omba \v 58 ⸤Rom-gapman yi-nuim⸥ Paillet mulurumna pupa, “Yesos-nga ónale na si.” nimba mawa tirim kene Paillet-ni yu “Ónale liipili.” nimba ⸤ami-yimandu nimba mundurum⸥. \p \v 59 ⸤Paillet-ni “Kapula.” nirim kene⸥ Josep pupa ónale mania liipa, múlu kona te-ni liipa kumu turum. Kumu topa kene \v 60 ku-muru kona te, Josep yunu ‘Kolumbu kene akuna ónu teangi.’ nimba ku-muru te ukupa nusurum ku-muru-lku kanuna sukundu memba pupa nusurum. Nosupa kene ku-muru keri-puluna ku-mulú auli te perele-marele memba omba pipi sipa kene yunu kelepa purum. \v 61 Makdalla-taon-na ambu Maria kene Maria te kene elsele ku-murele lirim keri-puluna nondupa ⸤yunga ónale ku-muruna nusurum mele kanukulu⸥ muluringli. \s1 27:62-66, 28:11-15 Ami-Yi Mare-ni Yesos Ónu Tiring Koleale Nukuring Temanele \p \v 62 ⸤Kanu-kene,⸥ ‘Opali ⸤kóru mulúli ena-⸥ Sambatele.’ niku piliikulu kene, ekupu mele, mélema undu-undu siring ena kanili pora nirim-na opalikundu Pulu Yili popu tunjuring yi-aulima kene, Perisi-yima kene, enini ⸤Rom-gapman yi-nuim⸥ Paillet mulurumna puku liiku máku toku angiliiku kene \v 63 niku mele: “Yi-Auliele, yi kanili ui naa kolupa we molupa kene yambuma-ni ‘Sika’ niku piliingí ungma gólu topa nirim yi kanili yu “Kolupu kene ena yupuku omba pumba kene lomburupu ola molumbu.” nirim oliu piliirimuleliinga \v 64 ⸤nu-ni ami-yimandu⸥ “Yi kanili ⸤bonongu⸥ ónu tíngi ku-murele ena yupuku aima mimi-siku nokai!” niani. Naa nukúngi lem yunga lumbili anduli yima-ni ónale oku wa liiku meku puku kene “Yu lomburupa ola molupa omba pumu.” ningí. Aku-siku gólu toku ningí yunu ui ‘ ‘Sika nikem.’ niangi.’ nimba gólu turum ungele mania-kilia, enini ‘Yambuma-ni ‘Yu-ni sika aku-sipa tímu.’ niangi.’ niku gólu tungí ungele aima ola pemba.” niring. \p \v 65 Paillet-ni ⸤Juda yi-aulimandu⸥ pundu topa nimba mele: “⸤Aku lem,⸥ ami-yi mare liiku meku puku, “Yili ónu tíngi koleale nokuku kaí teai.” niku monjuku, ‘Yambuma-ni ónu-koleale ulu te naa teangi.’ niku ‘Kupulanumele tondulu pipi samili.’ niku piliingí mele teai.” nirim. \v 66 ⸤Aku-sipa nirim-na⸥ piliiku kene ami-yi mare liiku meku puku, yambu-ónu-kolea ku-murele pipi siring kuli pala teku pelé leku eninga bili akuna toku monjuku kene, “Ami-yima akuna nokuku molai.” niku monjuku kene ⸤enini puring⸥. \c 28 \s1 Kolomong-Auli 28 Yesos Lomburupa Ola Molupa Kene Tirim Mele Temanele \b \s1 28:1-10 Yesos Lomburupa Ola Mulurum Kene Ambu Tale-ni Yu Kanuringli Temanele \p \v 1 ⸤Kóru muluring⸥ ena-Sambatele pora nimba, eninga kumbi-lepa kongun enale wendu ombándu kolea tangumbandu muni lirim kene Makdalla-taon ambu Maria kene, Maria te kene, pukulu ⸤Yesos-nga⸥ ónale nusiring ku-muruna ⸤ónale⸥ kanunglí puringli. \p \v 2 Auliele-nga mulú-koleana angkella te mana-mania urum kene male jim-jim aima tondulu lakupa tirim. Angkellale-ni omba ku-muruna pupa ku-muru keri-puléle pipi siring kuli wendu liipa perele-marele memba pupa nosupa akuna ola mulurum. \v 3 Angkella kaniliinga kumbi-kerale kariyapa tepa talang pulimú mele talang pupa, múlu pakurum-ma kalapera topa aima kake telemú mele kake tirim. \v 4 Yesos-nga ónu-koleale nukuring ami-yima angkellale kanuku aima mini-wale munduku pung-pungu niku kene yambu kulúlima-ni ung naa niku ulu te naa telemele mele enini aku-siku ulu te naa teku we muluring. \p \v 5 Angkellale-ni ambuselendu nimba mele: “Mundu-mong naa teale. Yesos ‘Kulupili.’ niku talku unji-perana ⸤toku⸥ ku toku panjiring yi kanili kanunglí okumbele na piliiker. \v 6 Yu ya naa lelemú. ⸤“Kolupu kene ena yupuku-sipaliinga⸥ lomburupu ola molumbu.” ui nirim aku-mele tímu. Ónale ui lirim koleale okulu kanale. \v 7 Kanukulu kene wela lkisiku pukulu yunga lumbili andúlima i-siku nikulu sangli: “Yesos ónu-koleana lepa kene lomburupa ola molupa kolea Gallalli distrik-ndu kumbi-lepa pulimáliinga enini akuna yu kanungí.” niku sangli. ⸤Ung nimbu sinjimbúndu úndu⸥ ung kanili nimbu pora siker.” nirim. \p \v 8 ⸤Angkellale aku-sipa omba mokeringa molupa kene nirim mele⸥ kanuku piliikulu kene ambusele mundu-mong tenjikulu mundu-mong aima akukulu, aku-sipa numanu tale pípili ku-muruna ulsu pukulu munduku kelku lkisiku pukulu yunga lumbili andúlima niku singlí puringli. \v 9 ⸤Lkisiku punglí puringli kene⸥ Yesos liipa sinjipa elsele kupulanum-na kanupa liipa kene “Okombeleye?” nirim. Kanu-kene elsele-ni yunga kimbukundu puku kanglkulu yu kape niku bi paka tunjuringli. \p \v 10 Kanu-kene Yesos-ni elselendu nimba mele: “Mundu-mong naa tekulu kene, else pukulu nanga anginipilimandu i-siku nikulu mele: “Kolea Gallallindu pai. Yu akuna kanungí.” ni-pale.” nirim. \s1 28:11-15 Ónu-Koleale Nukuring Ami-Yi Mare Puku Pulu Yili Popu Tunjuring Yi-Aulimandu Yesos-nga Ónale Ku-Muruna Ulu Te Wendu Urum Mele Niku Si-Puring Temanele \p \v 11 Ambusele alsukulu yandu unglí uringli kene Yesos-nga ónu-koleale nukuring ami-yi mare kolea-auli ⸤Jerusallem⸥ suku puku Pulu Yili popu tunjuring yi-aulimandu uluma wendu urum mele pali temani toku si-puring. \p \v 12 ⸤Piliiring kene⸥ popu tunjuring yi-aulima, Juda-yambumanga yi-aulima kene wasie máku toku kene enini-kene ⸤ung niku kene niku mele: “We-yambuma ulu ima wendu um mele piliiku kene “Yesos lomburupa ola mulumnje.” ningéliinga ‘Naa piliangi.’ nimbu nambulka teamilinje?” niku⸥ tombulku niku kene tingí mele niku panjiku kene, ami-yima ku-moni pulele siku kene \v 13 eninindu niku mele: “Yambuma-ni “Yesos nambulka tímuye?” niku walsingí kene enini i-siku mele niangi: “Sumbulsuli uru pímulu kene yunga lumbili andúlima-ni kiyang niku oku yu liiku meku púngi.” niai. \v 14 ⸤Oliu Juda-yambuma nokulemú Rom-⸥gapman yi-nuimele-ni ⸤aku tíngi mele⸥ ung te pilíímu lem ‘ “Eni teku kis-sikimili akiliinga mindili nangi.” naa niangi!’ nimbu oliu-ni eninga tepu liipu yu-kene ung nimulú, kanu-kene ‘Eni ónu-koleale mimi-siku naa nokuku we uru ping.’ nimba piliipa kene mindili liipa naa simba.” niring. \p \v 15 Aku niringeliinga piliiku kene ami-yima-ni ku-moni liiku enini “Niai.” niring mele yambumandu niring. Akiliinga yandupa ekupu ⸤buk tokur⸥ ena ili kepe Juda-yambumanga koleamanga pali ung ili anju-anju pulimú piliiku kene yambu pulele-ni temani kanili toku molemele. \s1 28:16-20 Yesos Omba Yu Lumbili Andúlima “Nanga Kongunale Tenji-Pai.” Nimba Liipa Mundurum Temanele \p \v 16 ⸤Ambusele pukulu kene kanukulu piliiringli mele temani toku siringli⸥ kene piliiku kene Yesos lumbili anduli yi rurepunga yupuku kolea Gallalli distrik puku, Yesos-ni ma-pangi te bi lepa ui “Akuna wangi.” nirim ma-pangina puring. \v 17 Akuna puku Yesos kanuku kene, yu kape niku yunga bili paka tunjuring akiliinga-pe mare-ni ‘Yesos kulurum. Ili Yesos mola naenje?’ niku numanu tale teku liiku munduring. \p \v 18 Kanu-kene Yesos yu nondupa omba eninindu nimba mele: “Tata-ni nandu “Nu-nunu mulú-koleana mélema kene yambuma kene, ma-koleana mélema kene yambuma kene nokani.” nimba tondulale na sirim, na-kene pelemú. \v 19 ⸤Tondulu na sirim akili eni simbu eni-kene pemba⸥ akiliinga eni ma-koleamanga pali puku ‘Yambuma pali nanga ungele piliiku liiku, nanga lumbili andúlima molangi.’ niku, puku niku si-puku kene, ⸤piliiku liiku mulungí⸥ yambuma no liinjingíndu Lapale kene Málale kene Mini Kake Tiliele kene eninga bili walsiku enini no liinjiku, \v 20 eninindu “Na lumbili andúlima-ni teai.” nirindu mele pali ‘Yambu akuma teangi.’ niku enini ung-bo tonjuku mani sai. Aku-siku nilsiliiku anduku mulungí kene na eni-kene wasie taki-taki molambu mulú-masele pora nimbá.” nirim. \b \p ⸤Aku manda.⸥