\id LUK - Maiwa NT [mti] -Papua New Guinea 2011 (web version -2017) \h Ruk \toc1 Gae Oraiwa Ruk Tenewa \toc2 Ruk \toc3 Ruk \mt1 RUK \mt2 Gae Oraiwa Ruk Tenewa \c 1 \p \v 1 \x + \xo 1:1 \xt Apa 1:1\x*Iyayapan obiren dividivi me nu yapunup anotumat atuwa gigirumawa amatog teeme. \v 2 Me dividivi mu barauya aig onne gunup. Iyayapan mu amatonewa gumbe yangowo yauyawa sira gae anotumat igiyawa desiromit tetan oya nau eme. \v 3 Ne gaibu amatonewa gumbe yaimoyai dividivi yaug anona. Meoya Teopiras, apan kokawa oraiwa, genan yunat tetanwa me oraimina anoeni. \v 4 Me gumbe ge yaug anoa dividivi wait toyau geniyawa me natawa. \s1 Babataito Abnawa Jon Yaitanwa Gaiyawa Namiven Wanewa \p \v 5 Judia kin Erod kumive, pirisi iviwa me Jakaraya wakene. Me Abaija dam meuma desiroma. Me biviwa Erisabet gaibu me Aaron dam gumbe yaig onnewa. \v 6 Duwam mame mu God yangave oraimina eme. Mu Ayapan gwangwaneba undagit yaimoyai amareme. \v 7 Mu ud onan. Kuiyawa Erisabet me agara vesin, sira mu duwam aita gudne. \p \v 8 Jakaraya dam meuma nau gumbe, meoya God namive me pirisi nau meuma aivi. \v 9 \x + \xo 1:9 \xt Eks 30:7\x*Pirisi nauwawa gwangwan gumbe, me kae bumpa gumbe wagomiyaya. Meve me Ayapan temporu danave unig aine yoma tayapama okettan oya. \v 10 Me yoma tayapama okeriviwa, iyayapan obiren daieve agoniyag nun veme. \p \v 11 Ayapan aneyaeba me gumbe uwane, sira iyakaisi kem meuma yoma tayapama yutanwa apa yokene. \v 12 Meve Jakaraya me yaunewa, me terag a ane. \v 13 Aneya me gumbe wane, “Jakaraya a den a. Nun geumawa God anone. Ge biyuk Erisabet utugwa ud apan baraugempe. Ge iviwa ug yuwa me Jon. \v 14 Me degadega gumbe gungap, sira iyayapan obiren degadega ape kuiyawa me yaitanwa oya, \v 15 \x + \xo 1:15 \xt Nam 6:2-3\x*Kuiyawa me Ayapan namive kokawa ape. Me wain ge yoi yaigipama upeba den naigimpe. Guwawa Iyakaisiyapama noidauwape inawa danave yaipewa gaibu. \v 16 Me God muma Ayapan gumbe Isuraeru usitainawa obiren sira bog ompe. \v 17 \x + \xo 1:17 \xt Mak 3:1; 4:5-6; Mat 17:11-13\x*Me Eraija guwawa ge yusiwa meuma gumbe Ayapan namive namu aipe. Me mamawaviwa nonowa tobiroriyape usitainawa gumbo. Me ape anoano topai eme igiyawa nonomagowa tobiroriyape anoano oraiwa igiyawa nonomagowa ape. Meve iyayapan waribiya mumpe Ayapan oya.” \p \v 18 Jakaraya aneya gumbe singui wane, “Aninin ne oma ane mame yaug anotna? Ne nembo tayawa ana, sira ne vesin tayawa ane.” \p \v 19 \x + \xo 1:19 \xt Dan 8:16; 9:21\x*Aneya garawa wane, “Ne Gebrieru. Ne God namive yokeeniwa. God ne baraunegne genan watan oya, sira gae oraiwa mame diruktan oya onedna. \v 20 Gare mame ge yawa. Gare ge nogwa iyagita sira oma den ane gae wa. Kuiyawa gae neuma gumbe anotumat den ana. Kumiwa uwapewa gae neuma me natawa pawape. Ivi kum uwapewa oma ane gae wa.” \p \v 21 Iyayapan Jakaraya oya amareme, mu pipam muteme divi oya temporu danave yobutatae wakene. \v 22 Me dauwanewa, me gae den dirumne. Mu yaug anoya me irawa me uyavi minawa temporu danave yaune. Kuiyawa me guwaguwawa aivi, noiwa iyagit wakene. \p \v 23 Nau meuma kumiwa wadne onananewa me sira taig gwe aine. \v 24 Ivi mame me biviwa Erisabet bugane, sira dud nanin gambenit me gwe bod wakene. \v 25 Me wane, “Ayapan mame me nenan ane. Gare me anoiviwa toyau negne, sira me ne ubmam neuma aug aine iyayapan gumbo.” \s1 Iesu Yaitanwa Gaiyawa \p \v 26 Dud naningamben desirom danave, God aneyaeba Gebrieru baraune Nasaret aine. Me gwetoimu Gariri danave. \v 27 \x + \xo 1:27 \xt Mat 1:16,18\x*Otau me apan iviwa Josep autan oya yapapara aya. Josep me Devid dam meuma yaig onnewa. Otau iviwa me Meri. \v 28 Aneya menan aig wane, “Gaun neumawa ge gungap. Ge baigan kokavit auwana! Ayapan ge gungap.” \p \v 29 Meri anopipanum kokavit ane. Sira anopipanum ane gaun mame natawa divi. \v 30 Megara aneya me gumbe wane, “Meri, a den a. God baigan meuma ge auwana. \v 31 \x + \xo 1:31 \xt Ais 7:14; Mat 1:21-23\x*Ge bug a, sira ud apan yaipe. Ge iviwa ug yuwa me Iesu. \v 32 \x + \xo 1:32 \xt 2Sm 7:12-13,16; Ais 9:7\x*Me iviwa koka ape. Iyayapan wape me Apan Kokawa Painauvitwa Usiwa. Ayapan God me wampe mamawa Devid kin arawa aupe. \v 33 Me Jekob gweyawa yaibobot amarape viripusiwa onan. Kin at meuma onan den di ape.” \p \v 34 “Aninin mame ape? Ne apan den yaug anona.” Meri singui wane. \p \v 35 Aneya garawa wane, “Guwawa Iyakaisiyapama gungap uwape. Apan Kokawa Painauvitwa yusiwa meuma ge um gempe. Meve me yaipewa, iyayapan aib wape, me Apan Iyakaisiyapama, sira me God Usiwa. \v 36 Yawa. Ge evegwa Erisabet aita kumive ud autan aivi. Iyayapan waya me agara ane, megara me dud nanin gamben desirom danave bug aivi. \v 37 \x + \xo 1:37 \xt Gen 18:14\x*Kuiyawa God gumbe oma den anewa onan.” \p \v 38 Meri wane, “Ne Ayapan nauwawa eniwa. Gae geuma anin wanawa me gunap matatpe.” Meve aneya yankweg aine. \s1 Meri Erisabet Oya Amdau Aine \p \v 39 Me kumive Meri tam yoig at kokawa me tui arawa Judia oya tatevit aine. \v 40 Me Jakaraya gweyawa unig aig, me gaun meuma Erisabet wanne. \v 41 Erisabet Meri gaun meuma anonewa, kikiyan inawa danave tupit dodne. Erisabet me demtawa aune Guwawa Iyakaisiyapama gumbe. \v 42 Noiwa kokavit wane, “Vesin yapowo waribiya genne. Ud inawa danave wakenewa me mina waribiyane. \v 43 Ayapan neuma inawa gunap uwanewa me oya ne anin waten? \v 44 Gaun geuma ne naunanap unignewa, dananap ud degadega gumbe tupit dodne. \v 45 Vesin me anotumat ane dividivi undag Ayapan wanewa me di matatpewa me di waribiyane.” \s1 Meri Bererinawa \p \v 46 \x + \xo 1:46 \xt 1Sm 2:1-10\x*Sira Meri wane: \q1 “Guwanwa Ayapan waieni, \q1 \v 47 Guwanwa me God Waita Abnawa neuma gumbe degadega eni, \q1 \v 48 kuiyawa me ankwatave nau vesinawa ano negne. Gare mame apa utan aipewa, iyayapan undag mu nenan wape waribiya nedne, \q1 \v 49 kuiyawa Ayapan yusipama me divi kokavit nenan ane. Me iviwa Iyakaisi. \q1 \v 50 \x + \xo 1:50 \xt Sam 103:13,17\x*Me ano nunanawa iyayapan mu me gumbe aeba emewa gumbo wateteyamivi. Me kum gare aipe viripusiwa onan. \q1 \v 51 \x + \xo 1:51 \xt 2Sm 22:28\x*Me naniwa gumbe yusiwa ane. Me iyayapan mu imuwo apanapan eme igiyawa atatai imne. \q1 \v 52 \x + \xo 1:52 \xt Job 12:19; 5:11; Sam 147:6\x*Me amareme igiyawa at muma gumbe bog yantene. Megara me mokona igiyawa me owantene. \q1 \v 53 \x + \xo 1:53 \xt Sam 34:10\x*Me iyagon igiyawa dividivi oraiwa utamne. Megara tawara obiren igiyawa kwemne ingui amiya. \q1 \v 54 \x + \xo 1:54 \xt Sam 98:3\x*Me ano nunanawa meuma imiwa den atataine, sira me Isuraeru nau igiyawa meuma waita munne. \q1 \v 55 \x + \xo 1:55 \xt Gen 17:7; Mik 7:20\x*Nu isimuranaiwa, Ebraam ge me dam meumawa aig onnewa gumbo wanewa mina me ape. Me viripusiwa onan.” \p \v 56 Meri dud duwamdesi mina Erisabet gaibu wakene, meve sira taig gwe aine. \s1 Babataito Abnawa Jon Yainewa \p \v 57 Erisabet ud autan kumiwa uwanewa, me kikiyan apan baraune. \v 58 Me iyayapan meumawa ge owawaviwa mu anoya, Ayapan ano kokavit anowanne, sira me degadega meuma kebaya. \p \v 59 \x + \xo 1:59 \xt Gen 17:12; Rvt 12:3; Ruk 2:21\x*Kum naningamben duwamdesiyawa, mu kikiyan kwapiwa tuitan oya onamiya. Mu ug mamawa iviwa Jakaraya yutan anoya. \v 60 Megara inawa me wane, “Onan, me wape Jon.” \p \v 61 Mu me gumbe waya, “Me apa iyayapan geuma da iviwa Jon onan.” \p \v 62 Mu mamawa guwaguwawa me toewaniya. Mu yaug anotan oya singui waya kikiyan iviwa ug aninin yumon? \v 63 Me yoma pepetu gigirum tetan oya wane mu aug onamiya. “Me iviwa Jon,” me tenewa iyayapan teraya. \v 64 Tatevit noiwa watabne, pednawa vedne, sira me amatog gae wag, God wan enagadne. \v 65 Iyayapan meuma undag gaibu a aya. At tui arawa Judia apa undag iyayapan dividivi undag mame oya gaiyawa veme. \v 66 Iyayapan undag mu mame anoyawa me oya anog veme, “Kikiyan mame aigin aninin atan?” Kuiyawa Ayapan naniwa me gumbe. \s1 Jakaraya Bererinawa \p \v 67 Me mamawa Jakaraya me Guwawa Iyakaisiyapama gumbe demtawa aune, sira wane: \q1 \v 68 \x + \xo 1:68 \xt Sam 72:18\x*“Ayapan wan enagasiya. Isuraeru God mumawa. Kuiyawa me uwane, iyayapan meuma waita muntan oya. \q1 \v 69 \x + \xo 1:69 \xt Sam 18:2\x*Me waita numa oya nau aivi abnawa Devid gweyawa danave kuiya donawa yudabne yoine. \q1 \v 70 Watavit me propeta iyakaisiyapama nouwa gumbo did nunne. Me meib ane. \q1 \v 71 \x + \xo 1:71 \xt Sam 106:10\x*Waita me anavi numa gumbo, ge iyayapan topai nuniyawa mu nanuwo gumbo. \q1 \v 72 \x + \xo 1:72 \xt Gen 17:7; Sam 105:8-9\x*Me mamanaiwa gumbo ano nunne. Sira agi iyakaisiyapama imug teg anone. \q1 \v 73 \x + \xo 1:73 \xt Gen 22:16-17\x*Me gwangwan me mamunwa Ebraam gumbe wanewa imug teg anone. \q1 \v 74-75 Me anavi numa nanuwo gumbo waita numpe. Piyu egave kum numawa undagit nu Ayapan namive danowa esinewa gaibu, oraivitwa gaibu, a gaibu onan nu wakeg Ayapan ankwatave nau ata. \q1 \v 76 \x + \xo 1:76 \xt Ais 40:3\x*Ge ne utunwa, iyayapan ge gungap wape ge egave painauvitwa propeta. Kuiyawa Ayapan namive namu aga, menan ebuwawa waribiya. \q1 \v 77 \x + \xo 1:77 \xt Jer 31:34\x*Kukaeba mumawa anog yankwetan gumbe waita mumpe, sira iyayapan meumawa gumbo me anoanowawa mumpe. \q1 \v 78 \x + \xo 1:78 \xt Ais 60:1-2\x*God numa ano nunivi oraiwa me oya mame ape. Sira ano nunivi gumbe painauvitwa apa kum dauwaiviwa nu gunup uwape. \q1 \v 79 Iyayapan mu sisip ge bo gugup danave wakeyawa gumbo eyawa esipe, amunwa yum ebuwawa danave uniktan oya amara numpe.” \p \v 80 Ud me koka ane, sira guwawa danave yusipamit ane. Me at inguiwa arawa danave wakene, meve me Isuraeru igiyawa gumbo taibe ag toewan munne. \c 2 \s1 Iesu Yainewa \p \v 1 Kum me danave Siisa Augustus gaiyawa iyayapan undag dirumne, iyayapan at undag danave agoniyape ivuwa tetan oya. \v 2 (Apan kokawa Kirinius at Siriya apa amaraiviwa kumiwa apa, mame me namuiren ivuwa tetan.) \v 3 Iyayapan undag at kokawa muma gumbe ivuwa tetan oya amiya. \p \v 4 Meoya Josep mu mina gaibu, at kokawa Nasaret me Gariri danave wakenewa dauwag Devid arawa kokawa Betureem me Judia danave wakenewa dog aine. Kuiyawa me Devid dam meuma desiroma. \v 5 Me Meri gaibu ivuwa tetan oya asime amiya. Meri me gaibu mem atan oya me gumbe yapapara ane, sira me ud autan oya amaraivi. \v 6 Mu asime wakeyawa kumive, ud kikiyan yaitanwa kumiwa uwane. \v 7 Me ud apan namu meuma baraune. Me wape gumbe panne sira yoma kabum kwapiyawa me danave baraune. Kuiyawa gwe kokawa iyayapan vinemewa danave mu at onan oya. \s1 Sip Amaremewa Igiyawa Ge Aneya \p \v 8 Sira at megiyave wayo arawa apa sip amareme igiyawa mu daieve wakeya. Arampuna mu den kubvineme mu sip muma amareme. \v 9 Ayapan aneya meumawa mu gumbo uwane. Ayapan eyawa meuma mu gumbo birorot esinewa, mu a aya. \v 10 Megara aneya mu gumbo wane, “Ye den a aya. Ne gae oraiwa aug onedna. Me degadega kokawa iyayapan undag munan. \v 11 Gare mame Devid arawa kokawa meuma danave Waita Abnawa me yenan yaine. Me Keriso Ayapan. \v 12 Mame me ye irayauyau yeuma. Ye kikiyan yauya. Me wape gumbe paniya yoma kabum kwapiyawa danave barauya vinivi.” \p \v 13 Pungi den wane, kwiminau mut igiyawa abototoi aneya gaibu uwaya, sira God waiya ag waneme. \q1 \v 14 \x + \xo 2:14 \xt Ruk 19:38\x*“Painauvitwa danave eyawa God gumbe. \q1 Piyuwau iyayapan mu me meumawa yum gumbo.” \p \v 15 Aneya yankwem kwimin danave dog amiyawa, sip amaremewa garawa ano aya, “Betureem anta, sira mame matadnewa yauta, Ayapan me oya wag did nunnewa.” \p \v 16 Meve mu tatevit amog Meri ge Josep yawamiya. Mu kikiyan me kabum danave viniviwa yauya. \v 17 Mu yauyawa, ud mame oya wait dirumiyawa mu gae wateteyamiya. \v 18 Iyayapan undag mu anoyawa, sip amaremewa wait wayawa oya anog teraya. \v 19 \x + \xo 2:19 \xt Ruk 2:51\x*Megara Meri dividivi undag mame nonemagave imug teg anoivi. \v 20 Sip amaremewa God wag degawan sira taig amiya. Kuiyawa dividivi undag mu anog yauyawa me aneya wayawa mina di. \s1 Iesu Aug Temporu Dana Amiya \p \v 21 \x + \xo 2:21 \xt Ruk 1:31\x*Kum naningamben duwamdesiyawa apa, me kwapiwa tuitan kumiwa uwane. Mu ug Iesu yuya. Iviwa me watavit aneya wannewa, ivi bug ane. \p \v 22 \x + \xo 2:22 \xt Rvt 12:1-8\x*Mu miyot muintan muma kumiwa me Mosisi Gwangwaneba gumbe me onananewa, Josep ge Meri me Ayapan gumbe me wantan oya aug Jerusarem amiya. \v 23 \x + \xo 2:23 \xt Eks 13:2,12\x*Ayapan Gwangwaneba danave aib tene, “Ud apan undag me inowa danowa watap namu yaiemewa me Ayapan oya iyakaisi ape.” \v 24 \x + \xo 2:24 \xt Rvt 12:8\x*Sira Ayapan gwangwaneba danave aib tene, “Unatun vesin apan duwam, go umuk mataiwa duwam.” Me gumbe mu puyo muma God wantan oya amiya. \p \v 25 Kum me apa apan iviwa Simeon at Jerusarem apa wakeivi. Me apan oraiwa sira anotumat abnawa. God me Isuraeru watmemeyam muntan oya amaraivi. Guwawa Iyakaisiyapama Simeon me egave. \v 26 Guwawa Iyakaisiyapama toewanne namu Iesu Keriso yaupeve, me bo ape. \v 27 Guwawa gumbe demtawa aunewa, me temporu arawa danave unigne. Ud oya Gwangwan anoanowawa atan oya inamamawa kikiyan Iesu aug unigiya. \v 28 Simeon ud nanive wan aug God waiyag wane: \q1 \v 29 “Ayapan. Ge gae geuma meib. Gare mame yum gumbe nau abnawa geuma yankweg aipe. \q1 \v 30 \x + \xo 2:30 \xt Ais 52:10; Ruk 3:6; Tai 2:11\x*Kuiyawa ne yanganap waita geuma yauna. \q1 \v 31 Waita me iyayapan undag namuwo tamibarip anawa. \q1 \v 32 \x + \xo 2:32 \xt Ais 42:6; 49:6; 52:10\x*Sira waita me dun. Me Ju onan igiyawa gumbo toyau mumpe. Sira me eyawa iyayapan geuma Isuraeru gumbo.” \p \v 33 Ud mamawa ge inawa me wanewa mu anog teraya. \v 34 \x + \xo 2:34 \xt Ais 8:14; Mat 21:42; 1Pi 2:8\x*Simeon waribiya munka inawa Meri dine, “Yawa. Ud mame watgomiyane. Me gumbe Isuraeru danave iyayapan obiren aigimpe sira yoigimpe. Sira me irayauyau ape me iyayapan dig watkukampewa. \v 35 Deba gumbe guwagwa yupe. Me anoano obiren mu nonemagowo wakeyawa matai taibe atan oya.” \p \v 36 Me mina vesin propeta Anna wakene. Me dam Aseru, apan Panueru gwaitawa. Me vesin tayawa. Namu memgebip aya, ivi memawa gaibu bairawan 7 wakeya. \v 37 Meve kwapura ane, me gumbe wakene bairawan meuma 84 aune. Vesin me temporu arawa danave wakeivi yan den kweivi. Kum aram kwit aivi nun waivi God waiyaivi. \v 38 Kum koni me apa di, me munan dog onne. Vesin me God gaun wanne. Iyayapan mu Jerusarem gumbe God waita wantan oya amaremewa wakeya. Vesin mu undag gumbo ud oya wane. \p \v 39 \x + \xo 2:39 \xt Mat 2:23\x*Josep ge Meri dividivi undag mu Ayapan Gwangwaneba wanewa ayawa, mu at Gariri, gwetoimu muma Nasaret sira taig amiya. \v 40 Ud usiwa koka ane. Yusipam ane. Me anoano meuma oraiwa gumbe noidauwane. God baigan meuma me egave wakene. \s1 Ud Iesu Wabuwabu Kumive Temporu Aine \p \v 41 \x + \xo 2:41 \xt Eks 12:24-27; 23:14-17; Deu 16:1-8\x*Bairawan evedni, mamawa inawa Uwag Gaveya Buyunaeba oya Jerusarem amome. \v 42 Iesu bairawan meuma 12 aunewa, mu gwe anoanowawa gumbe buyunai oya dog amiya. \v 43 Buyunai onananewa, meve me mamawa inawa gwe amome. Ud wabuwabu Iesu Jerusarem danave wakene, megara mu den yaug anoya. \v 44 Mu anoya Iesu iyayapan gaibu wakene, meoya mu kum desirom mina amiya. Meve mu amatog menan diuya mu iyayapan muma ge owawa gumbo. \v 45 Mu me den yauyawa, me oya didimama ag Jerusarem taig amiya. \v 46 Kum duwamdesiyawa, mu temporu arawa danave me yauya. Me Gwangwan toewanewan igiyawa yapowo wakeg ano mumivi sira singui mumivi. \v 47 Iyayapan undag mu me wane anoya a aya, me anoiviwa ge gara waiviwa gumbe. \v 48 Mamawa inawa me yauyawa, a kokavit aya. Me inawa me gumbe wane, “Ud neuma, diwan ge mameib nu gunup ana? Ge mamag ge ne anogugut anog ag genan diuete.” \p \v 49 “Divi oya ye nenan diuene?” me singui wane. “Ye den anoyana ne Mamanwa gweyawa danave waketanit di?” \v 50 Megara mu den yaug anoya Iesu gaiyawa natawa dimbae waivi. \p \v 51 \x + \xo 2:51 \xt Ruk 2:19\x*Meve Iesu mu gaibu Nasaret aig amiya, sira mu nouwa aune. Megara dividivi undag mame inawa noneve teg anoivi. \v 52 \x + \xo 2:52 \xt 1Sm 2:26; Pro 3:4\x*Meve Iesu anoano oraiwa gaibu koka ane, sira yaig dorivi. God ge iyayapan baigan muma me gumbe wakene. \c 3 \s1 Babataito Abnawa Jon Ebu Waribiyaivi \p \v 1 Siisa Tiberius amaraivi kumiwa gumbe bairawan 15 danave, Pontio Pairat me Judia apa kokawa at amarag wakene. Erod me at Gariri ayapaneba, sira Erod gwaneba Pirip me at Ituriya ge at Terakonitis ayapaneba, sira Rusania me at Abirini ayapaneba. \v 2 Annas ge Kayapas mu pirisi painauvitwa wakeyawa kumiwa apa, at inguiwa arawa apa God gaiyawa Jakaraya usiwa Jon gumbe uwane. \v 3 \x + \xo 3:3 \xt Apa 13:24\x*Jon me yoi Jodan birorot visigambenwa undag aig, opata me nonemagowa biroriyag babataito atan oya, wag dirumivi. \v 4 \x + \xo 3:4 \xt Ais 40:3-5\x*Propeta Aisaya gae meuma bukaeba danave aib tene: \q1 “At inguiwa arawa danave apan da noiwa auwaivi, \q1 ‘Ayapan oya ebu waribiya, ebu siwavit menan waribiya. \q1 \v 5 At togewa undag umpe, \q1 tui ge oiewa baraupe pawawa ape. \q1 Ebu gegerainewa wasiwampe siwavit ape, \q1 sira ebu aig ge dauwanewa moiyuppe. \q1 \v 6 Iyayapan undag mu God waita meuma yaupe.’” \p \v 7 \x + \xo 3:7 \xt Mat 12:34; 23:33\x*Iyayapan mu Jon gumbe babataito atan oya uwag agoniyaya. Jon wag dirumne, “Ye mokare kukaeba usitainawa! Bira wat diruine ye oma ane God danapiri meuma oniviwa me aninin gaveamon? \v 8 \x + \xo 3:8 \xt Jon 8:33,39\x*Nonemagewa biroriyag natawa oraivit inamigimiya. Ye den amatog yenan waya. ‘Nu mamunwa me Ebraam.’ Kuiyawa ne ye diruitna, God oma ane an mame tobiyape Ebraam usitainaven ape. \v 9 \x + \xo 3:9 \xt Mat 7:19\x*Gwit yoma taiwa apa wait baraune wakene, sira yoma desirom desirom me natawa oraivit den impewa me kwatpe aikpe, me iyam danave aorepe.” \p \v 10 Iyayapan agoniyayawa singui waya, “Nu aninin aton?” \p \v 11 Me garawa wane, “Apan wape duwam gaibuwa me wape onanwa gumbe keb ag mumpe. Nakwai mina meib ape.” \p \v 12 \x + \xo 3:12 \xt Ruk 7:29\x*Takesi tameme igiyawa mu mina babataito atan uwaya. Mu singui waya, “Toewanewan, nu aninin aton?” \p \v 13 Me dirumne, “Sira tamtan diruyeniyawa mekut tamiya, da den tamiya.” \v 14 Meve mut igiyawa me gumbe singui waya, “Nu anin aton?” Me gara wane, “Den ayamun anmaga tamiya, sira den ugaimun ibnawa muniya. Garawa yeuma gumbe degadega aya.” \p \v 15 Iyayapan Keriso oya anog amareme, meoya nonowa danave anopipanum eme anten Jon me Keriso go. \v 16 \x + \xo 3:16 \xt Apa 13:25\x*Jon gara gumbo wane, “Ne yoi gumbe babataito ayemeni. Megara apan da yusiwa kokavitwa me matai uwape. Ne oma den ane me sandoro murapeba vetna. Me Guwawa Iyakaisiyapama ge iyam gumbe babataito aiyempe. \v 17 Me ereri kokawa meuma me nanive, sira me natawa ge kwapiwa kepteivi arawa yug waribiyape. Nakwai wiit agoniyag buim meuma danave tepe, meve nakwai wiit kwapiwa iyam yaibobot danave aorepe itpe onanape.” \v 18 Gae gina ubeubewa gumbe Jon iyayapan toyau munne, sira gae oraiwa opata mu gumbo wane. \p \v 19 \x + \xo 3:19 \xt Mat 14:3-4; Mak 6:17-18\x*Megara Gariri Ayapaneba Erod me Erodias me tatawa biviwa oya ge dividivi undag kukaeba meuma anewa oya, Jon me Erod diengudne. \v 20 Meoya me Jon nog danave baraune. Kukaeba meuma undag gumbo kukaeba da desirom me gaibu agoniyane. \s1 Iesu Babataito Ge Dam Desiroma Meuma \p \v 21 Meve iyayapan undag babataito ayawa, Iesu gaibu babataito ane. Me nun waiviwa, kwimin watabne. \v 22 \x + \xo 3:22 \xt Jon 1:32\x*Guwawa Iyakaisiyapama me umuk mina aig on egave wakene. Noiwa kwimin apa uwane: “Ge ne utunwa nonenmagawa gungap aviviwa. Ne gungap degadega eni.” \p \v 23 \x + \xo 3:23 \xt Ruk 4:22; Jon 6:42\x*Sira Iesu nau meuma amatonewa, bairawaneba me 30 mina. Iyayapan anoyawa me Josep usiwa, \q1 me Eri usiwa, \v 24 Matat usiwa, \q1 Rivai usiwa, Meruki usiwa, \q1 Jannai usiwa, Josep usiwa, \q1 \v 25 Matatias usiwa, Emos usiwa, \q1 Naum usiwa, Esuri usiwa, \q1 Nangai usiwa, \v 26 Mat usiwa, \q1 Matias usiwa, Semein usiwa, \q1 Josek usiwa, Joda usiwa, \q1 \v 27 Joanan usiwa, Resa usiwa, \q1 Jerubaberu usiwa, Searutieru usiwa, \q1 Neri usiwa, \v 28 Meruki usiwa, \q1 Adi usiwa, Kosam usiwa, \q1 Erumadam usiwa, Eru usiwa, \q1 \v 29 Josiya usiwa, Erieseru usiwa, \q1 Jorim usiwa, Matat usiwa, \q1 Rivai usiwa, \v 30 Simeon usiwa, \q1 Juda usiwa, Josep usiwa, \q1 Jonam usiwa, Eriakim usiwa, \q1 \v 31 Merea usiwa, Menna usiwa, \q1 Matasa usiwa, Neitan usiwa, \q1 Devid usiwa, \v 32 \x + \xo 3:32 \xt Rut 4:17-22\x*Jesi usiwa, \q1 Obed usiwa, Boas usiwa, \q1 Sarumon usiwa, Nausion usiwa, \q1 \v 33 Aminadab usiwa, Admin\f + \fr 3:33 \ft Namu tenewa dawa upeba danave Admin den wakene.\f* usiwa, Aruni\f + \fr 3:33 \ft Namu tenewa dawa danave me Aram go Ram.\f* usiwa, \q1 Esuron usiwa, Peret usiwa, \q1 Juda usiwa, \v 34 Jekob usiwa, \q1 Aisak usiwa, Ebraam usiwa, \q1 Tera usiwa, Naoru usiwa, \q1 \v 35 Serug usiwa, Reu usiwa, \q1 Pereg usiwa, Eber usiwa, \q1 Seira usiwa, \v 36 \x + \xo 3:36 \xt Gen 11:10-26\x*Keinan usiwa, \q1 Arupakad usiwa, Sem usiwa, \q1 Noa usiwa, Remek usiwa, \q1 \v 37 Metusera usiwa, Enok usiwa, \q1 Jered usiwa, Maarareru usiwa, \q1 Keinan usiwa, \v 38 \x + \xo 3:38 \xt Gen 4:25-26\x*Enosu usiwa, \q1 Setu usiwa, Adam usiwa, \q1 God usiwa. \c 4 \s1 Seitan Me Iesu Amaorot Ag Yaune \p \v 1 Iesu Guwawa Iyakaisiyapama gumbe noidauwanewa, yoi Jodan apa sira taig onne. Guwawa Iyakaisiyapama me aug aine at inguiwa arawa danave wakene. \v 2 Asimeve oiyat 40 danave, Seitan Iesu ayag yaune. Me kumiwa nakwai den nane, sira kum oieba me iyagon. \p \v 3 Seitan me dig wane, “Ge God Usiwa ipewa, an mame diya tobiyape bredi ape.” \p \v 4 \x + \xo 4:4 \xt Deu 8:3\x*Iesu gara wane, “Me tene: ‘Iyayapan bredi mekut gumbe den vinigimpe.’” \p \v 5 Seitan me Iesu aug at opampawa dog aine. Tatevit toimu koka undag piyu mame danavewa toewanne. \p \v 6 Meve gumbe wane, “At undag yusipama ge eyawa meuma undag gentna. Kuiyawa mu negnewa, ne bira da anotnawa oma ane wantna. \v 7 Meoya ge ne waiya negawa, undag mame me geumawa ape.” \p \v 8 \x + \xo 4:8 \xt Deu 6:13-14\x*Iesu gara wane, “Me aib tene: ‘Ayapan God geuma waiya, sira me mekut nau meuma a.’” \p \v 9 Seitan me Iesu aug Jerusarem aine, sira ane temporu dewam opampa anewa egave yoine. Me wane, “Ge God Usiwa ipewa, mame apa gembovit pisiag aiga. \v 10 \x + \xo 4:10 \xt Sam 91:11-12\x*Kuiyawa me tene: \q1 ‘Me genan anog ge yaimoyai amaragemtan oya aneya meuma dirumpe. \q1 \v 11 Amagwa an den tope, \q1 mu nanuwo wan augempe.’” \p \v 12 \x + \xo 4:12 \xt Deu 6:16; 1Ko 10:9\x*Iesu gara wane, “Me wane, ‘Ayapan God geuma den ayag yauya.’” \p \v 13 \x + \xo 4:13 \xt Ibr 2:18; 4:15\x*Seitan ayaiviwa undag mame onananewa, me gumbe kum kusida Iesu yankweg aine. \s1 Nasaret Igiyawa Iesu Topai Aya \p \v 14 Guwawa yusiwa gumbe Iesu Gariri taig onne. Gae meuma birorot aine at visi donawa undag. \v 15 Iesu sinagogu muma danave toyau munne, sira iyayapan undag waiya waniya. \p \v 16 Meve me at Nasaret koka anewa arawa aine. Sabat Kumiwa apa evedni meib aiviwa mina me sinagogu danave unigne. Meve basiatan oya wan yoine. \v 17 Propeta Aisaya gigirum tenewa paniyawa me wanne. Watabnewa meib tenewa yaune. \q1 \v 18 \x + \xo 4:18 \xt Ais 61:1-2\x*“Ayapan Guwawa meuma gunap wakene. \q1 Kuiyawa me oira gumbe waribiya nedne, \q1 gae oraiwa dividivi onan igiyawa gumbo opata watan oya. \q1 Me baraunedne onedna. \q1 Ne anekna nog igiyawa gumbo anog yankwetan oya watna. \q1 Yanga boredmusiawa igiyawa gumbo yangut oraimina atan oya watna. \q1 Sira nau ibnawa auemewa waita mumpe ingui amtan oya watna. \q1 \v 19 Ayapan anoiviwa oraiwa bairawan meuma oya opata wag dirumtan oya onedna.” \p \v 20 Meve me gigirum tenewa paniyawa panne, sira nau aiviwa me wan yanwakene. Sinagogu danave iyayapan yangowo me temtem yaveme. \v 21 Iesu amatog mu dirumivi, “Gare mame gae Baiboru mame danave anoenewa natawa uwane.” \p \v 22 \x + \xo 4:22 \xt Ruk 3:23; Jon 6:42\x*Iyayapan undag me gumbe dega aya, sira gae demtawa me noive uwanewa gumbe teraya. “Mame me Josep usiwa go,” mu waya. \p \v 23 Iesu mu dirumne, “Ne anoeni, ye yaug auya gae mame: ‘Doketa, gembo warinama!’ Sira ye didnegiya, ‘Nu anotu ge Kapenaum danave anawa, mapa at geumawa apa Sira a.’” \p \v 24 \x + \xo 4:24 \xt Jon 4:44\x*Me wane, “Ne gae natawa veni. Iyayapan propeta me gumbe at meumawa apa bainda den waya. \v 25 \x + \xo 4:25 \xt 1Ki 17:1,7\x*Ne watnawa me natawa. Eraija kumiwa danave, kwimin bairawan duwamdesi ge dud 6 danave tobodne. At undag danave kait kokawa ane. Kwapura obiren Isuraeru danave wakeya, \v 26 \x + \xo 4:26 \xt 1Ki 17:8-16\x*megara God Eraija den baraune munan aine. Kwapura me Sarepat at Saidon danave apa wakenewa me mekut gumbe aine. \v 27 \x + \xo 4:27 \xt 2Ki 5:1-14\x*Propeta Eraija me kumive Isuraeru apa yuwat warumamne iviwa reprosi obiren wakeya, megara bira da den warinamunne. Siria apan Naaman me mekut warinamne.” \p \v 28 Iyayapan undag sinagogu danave mame anoyawa, mu danopiriwaya. \v 29 Mu wan yoiyeg Iesu atatai iya gwetoimu kokawa yankweg dauwag aine. Sira tui kusi mu gwetoimu muma siya donave aug aine, me aorepe uyug aitan oya. \v 30 Megara Iesu iyayapan danowo unig troag gamben dauwag aine. \s1 Iesu Airapu Kukaeba Atatai Ine Aine \p \v 31 Meve Iesu Gariri danave Kapenaum me gwetoimu kokawa aig aine. Sabat Kumiwa apa me amatog toyau munivi. \v 32 \x + \xo 4:32 \xt Mat 7:28-29\x*Mu toyau munnewa anog teraya. Kuiyawa gae meuma yusipamit. \p \v 33 Sinagogu danave apan da wakene. Me airapu kukaeba miyotapama gumbe wakene. Me noiwa kwaruwane. \v 34 “Akai! Nasaret apan Iesu, ge nu gunup divi amon? Ge nu wakukam nuntan onagana? Ne anona ge bira, ge God Apan Iyakaisiyapama!” \p \v 35 Iesu yusipamit wane, “Gae yankweya! Me gumbe yankweg dauwaya!” Meve airapu apan me namuwo aorene, yankweg dauwag amiya. Megara me den wakukamne. \p \v 36 Iyayapan undag teraya sira garawano waya, “Toyau toyau mame divi? Me yusipamit airapu kukaeba dirumnewa, mu dauwaya!” \v 37 Sira umum meuma at megiyave undag wateteyamne. \s1 Iesu Iyayapan Obiren Warinamunne. \p \v 38 Iesu sinagogu yankweg Saimon gweyawa aine. Me kumive Saimon nimnagawa vesinwa yuwat amipam aug diravivi. Mu Iesu waita wantan oya waya. \v 39 Meve me yuwat amipam egave kwanasig dig wane, sira yuwat amipam me yankwene. Me tatevit owan yoig amatog waita wanne. \p \v 40 Kum aigiviwa, iyayapan yuwat gina ubeube tamiya igiyawa boeg me gumbe onamiya. Meve me naniwa desirom desirom egowo tene, sira inaimusia. \v 41 \x + \xo 4:41 \xt Mat 8:29; Mak 3:11-12\x*Airapu kukaeba iyayapan obiren yankweg dauwag kwaruwaya, “Ge God Usiwa!” Megara Iesu mu dirum bainda den wane mu wape. Kuiyawa mu anoya me Keriso. \p \v 42 Wantenewa me pomtone arawa dauwag aine. Iyayapan Iesu oya didimama eme, sira mu amog me wakenewa gumbe uwaya. Me gaibu waketan oya mu ageyau aya. \v 43 Megara me wane, “Ne God toimuwawa gae oraiwa meuma opata di watna gwetoimu da danave gaibu. Kuiyawa me oya ne baraunegne onedna.” \v 44 \x + \xo 4:44 \xt Mat 4:23\x*Me sinagogu Judia danave opata yunadwaivi. \c 5 \s1 Iesu Aigowawa Namuirenwa Munan Auwane \p \v 1 \x + \xo 5:1 \xt Mat 13:1-2; Mak 3:9-10\x*Kum da Iesu me Poeman Genesaret visive yokene, iyayapan me birorot empanig God gaiyawa anoeme, \v 2 me awau ginave wa duwam yawamne. Gwambui botag igiyawa dauwag amiya sira uwariri muma muineme. \v 3 Me wa da danave dauwane. Me Saimon meumawa. Sira me dine visiwa gumbe kusi atan barauwa aipe. Meve me yanwakeg wa gumbe iyayapan toyau munne. \p \v 4 Me gae waiviwa yankwenewa, Saimon gumbe wane, “Poeman dana bagive dauwape, uwariri teya aikpe gwambui tamtan oya.” \p \v 5 \x + \xo 5:5 \xt Jon 21:3-8\x*Saimon gara wane, “Kokawa, nu aram nau kokavit atu, megara natawa da den autu. Megara ge vege oya uwariri tetna aikpe.” \p \v 6 Mu me ayawa, mu gwambui obiren tamiya. Mu uwariri mumawa koni vitan ane. \v 7 Meoya mu owawa wa da gumbe onam waita muntan oya munan nanigapoe aya. Mu omeg wa duwam eniya noidauwane, sira mu amatog koni uniktan aya. \p \v 8 Saimon Pita mame yaunewa, me Iesu konive aig wane. “Ayapan, yankweneg aga, ne kukaeba abnawa!” \v 9 Kuiyawa me ge owawa undag teraya gwambui obiren tamiya oya. \v 10 Jebedi usitainawa, Jemus ge Jon, mu Saimon owawa. Mu gaibu teraya. \p Meve Iesu Saimon gumbe wane, “Ge den tera. Gare mame apa utan aipewa ge iyayapan upigima.” \v 11 \x + \xo 5:11 \xt Mat 19:27\x*Meve wa muma ororiya painau visive baraueg dividivi undag yankweg me amave amiya. \s1 Iesu Yuwat Abnawa Warinamne \p \v 12 Iesu gwetoimu koka da danave wakene. Me kumiwa apan me yuwat warumne iviwa reprosi aunewa uwane. Me Iesu yaunewa, namive aig nun wane, “Ayapan, ge imugap apewa, ne warinam nega.” \p \v 13 Iesu naniwa iberiyag apan yumne, sira wane, “Ne imunap, oraimina a!” Sira tatevit yuwat warumne iviwa reprosi yankwene aine. \p \v 14 \x + \xo 5:14 \xt Rvt 14:1-32\x*Meve me dig wane, “Iyayapan da den diruma. Megara gembovit ag pirisi gumbe toyauwana. Sira Mosisi wanewa mina gembo muintan oya puyo barauwa wana, me gumbe iyayapan yaug anope ge oraimina ana.” \p \v 15 Megara Iesu gae meuma kokavit wateteyamne undag anoya. Meoya iyayapan abototoi me gumbe gae anotan ge yuwat muma warinamuntan uwaya. \v 16 Megara me kum evedni pomtone arawa apa aig nun waivi. \s1 Iesu Apan Amananiwa Buburuimusiwa Warinamunne \p \v 17 Iesu kum da mu toyau munivi, meve Parisi igiyawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa asime wakeya. Mu gwetoimu Gariri, Judia ge Jerusarem danave wakeyawa undag uwaya. Sira me Ayapan yusiwa gumbe yuwat warinamunne. \v 18 Apan upeba apan amananiwa buburuimusiawa goma egave baraug aug uwaya. Sira gwe danave barautan oya ageyau ag me namive barautan oya didimama aya. \v 19 Meve mame atan oya ebu diuya onan, kuiyawa iyayapan noidauwane. Meoya gwe egave dauwag, nog waremieg, nog gumbe gomaepam barauya iyayapan yapowo Iesu namive aigne. \p \v 20 \x + \xo 5:20 \xt Ais 43:25; Ruk 7:48\x*Me anotumat muma yaunewa, me wane, “Enda, kukaeba geuma anog yankwene.” \p \v 21 Parisi igiyawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa mukut amatog anoeme, “Apan mame bira? Me God gumbe gae kukaeba waivi. Bira oma ane kukaeba anog yankwepe, me God mekuriren oma ane?” \p \v 22 Iesu yaug anone mu divi danowo anoemewa, sira singui wane, “Divi oya ye dividivi mame nonemageyap anoene? \v 23 Ambuwa me taibe, ‘Kukaeba geuma anog yankwene,’ watna, go ‘Wan yoig aga,’ watna go? \v 24 \x + \xo 5:24 \xt Jon 5:8\x*Megara, ne imunap ye yaug anoya. Apan Usiwa\f + \fr 5:24 \ft Me Iesu Keriso.\f* me piyu egave yusiwa gaibu, me oma ane kukaeba anog yankwepe.” Meve me amananiwa wabuburumnewa abnawa dig wane, “Ne ge dirukna, wan yoiya, goma geuma aug gwe aga.” \v 25 Tatevit me mu namuwo wan yoig goma egave viniviwa aug God wag dega gumbe gwe meuma aine. \v 26 Iyayapan undag teraya sira God waragasiya. Mu danowo a noidauwane, sira waya, “Nu gare inaiinai gina ube da yautu.” \s1 Iesu Me Rivai Oya Auwane \p \v 27 Mame ivi, Iesu uwag aig takesi tamivi abnawa yaune. Iviwa Rivai, takesi tamivi abnawa gwe kusi danave wakene. Me dig wane, “Amanap onaga.” \v 28 Sira me wan yoig dividivi undag yankweg amave aine. \p \v 29 Meve Rivai Iesu oya nakwaeba koka gweyave ane. Takesi tamemewa obiren ge iyayapan da obiren mu gaibu neme. \v 30 \x + \xo 5:30 \xt Ruk 15:1-2\x*Megara Parisi igiyawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa mu dam desiroma mu Iesu aigowawa gumbo kwavimun waya, “Ye divi oya nakwai ge yoi takesi tamemewa ge iyayapan kukaeba gaibu nene?” \p \v 31 Iesu mu gumbo gara wane, “Iyayapan mu doketa oya anoemewa mu ui kwapuwa oraimumuwa igiyawa onan, mu yuwat igiyawa. \v 32 Ne iyayapan oraimumuwa munan auwatan oya den uwana, kukaeba igiyawa nonemagowa biroriyatan oya uwana.” \s1 Iesu Gumbe Kwit Oya Singui Aya \p \v 33 Mu me gumbe waya, “Jon aigowawa kum evedni nakwai kwit eme sira nun veme, sira Parisi igiyawa aigowawa mu meib eme. Megara aigowagwa nakwai ge yoi neme.” \p \v 34 \x + \xo 5:34 \xt Jon 3:29\x*Iesu mu gumbo gara wane, “Memgebip abnawa me amdau igiyawa meuma gaibu wakene. Me apa ye oma ane amdau igiyawa nakwai muma kwit ape? \v 35 Megara me kumiwa uwape. Memgebip abnawa mu gumbo aug aipe. Kum me danave mu nakwai kwit ape.” \p \v 36 Me maibe mame dirumne: “Bira da den ape wape mataiwa musiwa da aug namuwa gumbe baraug agempe. Me meib apewa, me wape mataiwa viyotpe, sira musiwa mataiwa gumbewa me namuwa gumbe mina den ape. \v 37 Bira da den ape wain mataiwa kwapiwa irutawa namuwa danave wain egampe. Meib ape ipewa wain mataiwa kwapiwa irutawa dumetpe wain egampe. \v 38 Meoya wain mataiwa me kwapiwa irutawa mataiwa danave egampe. \v 39 Sira bira da den ape wain namuwa nakape ivi mataiwa oya anope. Kuiyawa me wane, ‘Namuwa me oraiwa.’” \c 6 \s1 Sabat Kumiwa Ayapaneba \p \v 1 \x + \xo 6:1 \xt Deu 23:25\x*Sabat Kumiwa apa, Iesu nau danave aiviwa, aigowawa amatog nakwai wiit tam nanuwo diraudirau ag nag amome. \v 2 \x + \xo 6:2 \xt Jon 5:10\x*Parisi igiyawa upeba singui waya, “Gare Sabat Kumiwa. Divi oya ye Sabat Kumiwa apa Gwangwan togomene?” \p \v 3 \x + \xo 6:3 \xt 1Sm 21:1-6\x*Iesu gara dirumne, “Devid ge owawa iyagon wakeyawa kumiwa me aninin ane? Ye basiyayana go onan? \v 4 \x + \xo 6:4 \xt Rvt 24:5-9\x*Me God gweyawa unig aine, sira bredi waribiyanewa me gwangwan gumbe pirisi mekut naiviwa, aug nane sira upeba gaibu wakeyawa munne.” \v 5 Meve Iesu dirumne, “Apan Usiwa me Sabat Kumiwa Ayapaneba.” \p \v 6 Sabat Kumiwa da, Iesu sinagogu danave unig toyau munivi. Asimeve apan me naniyutanwa gegerainewa wakene. \v 7 Parisi igiyawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa Iesu pui yutan oya natawa didimama eme, Sabat Kumiwa me warinampe go onan? Me yautan oya mu yangowa me gumbe wakene. \v 8 Megara Iesu yaug anone mu divi anoeme. Me apan naniwa gegerainewa gumbe wane, “Iyayapan namuwo wan yoiya.” Sira me wan yoig asimeve yokene. \p \v 9 Meve Iesu mu gumbo wane, “Ne singui diruitna. Gwangwan gumbe me ambuwa oraiwa, Sabat Kumiwa me oraiwa atan go kukaeba atan, inaiinai waita wantan go wakukamtan?” \p \v 10 Me gumbo yangut undag birorot yangut yawamne, meve apan dig wane, “Nanigwa atan dima.” Me meib ane, sira naniwa oraimina di ane. \v 11 Mu danopiripam, amatog garawano aya aninin Iesu gumbe atan oya. \s1 Aigowawa 12 \p \v 12 Me kumive, Iesu nun oya tui dog aine, sira aram desirom God gumbe nun waivi. \v 13 Wantene mumbevit, aigowawa munan auwane, sira aigowawa 12 gomiyane mu ivuwa apasoro ug yuwamne. \v 14 Saimon me Iesu ug yune iviwa Pita, me gwaneba Andru, Jemus, Jon, Pirip, Batoromiu, \v 15 Matiu, Tomas, Arupies usiwa Jemus, Jerot vemewa Saimon, \v 16 Jemus usiwa Judas, Judas Isukariot me Iesu gumbe anavi ag omin baraunewa. \s1 Waribiyatan Ge Watkukamtan \p \v 17 Me mu gaibu tui gumbe aig amog at pawawa apa yokeya. Asimeve aigowawa obiren wakeya. Sira iyayapan obiren mu Judia apa, Jerusarem apa, poeman visiwa apa, sira Taiya ge Saidon apa onamiyawa mu undag agoniyag wakeya. \v 18 Mu me gumbe anotan onamiya, sira yuwat warina muntan oya onamiya. Iyayapan mu airapu kukaeba gumbowa warinamunne, \v 19 sira iyayapan undag Iesu yumtan oya ageyau aya, kuiyawa yusiwa me gumbe uwag on iyayapan undag warinamunivi. \p \v 20 Me yangawa enagat aigowawa yawam wane. \q1 “Pukpuk wagawag igiyawa ye guniyap waribiya wakeigimpe, kuiyawa God toimuwawa me yeumawa. \q1 \v 21 \x + \xo 6:21 \xt Sam 126:5-6; Ais 61:3; Rev 7:16-17\x*Gare iyagon igiyawa, ye guniyap waribiya wakeigimpe, kuiyawa ivi ye oma ape. \q1 Gare iruveme igiyawa, ye guniyap waribiya wakeigimpe, kuiyawa ivi ye towaya. \q1 \v 22 \x + \xo 6:22 \xt Jon 15:19; 16:2; 1Pi 4:14\x*Iyayapan ye Apan Usiwa iviwa oya topai yeneme \q1 sira atatai yeneme ubmam yeneme ye ivuiwa airapu mina watkukam yenemewa, \q1 ye guniyap waribiya wakeigimpe! \q1 \v 23 Me kumive degadega aya, sira degadega ag tare wariya. \q1 Kuiyawa kwimin danave garawa yeuma me kokavit. Mu mamoaiwa God propeta gumbo meib aya. \q1 \v 24 Megara ye tawara igiyawa, ye ano kukaeba guniyap! \q1 Kuiyawa ye wait watmemeyemne. \q1 \v 25 Gare ye nakwai kokavit nene igiyawa, ye ano kukaeba guniyap! \q1 Kuiyawa ye matai iyagon aisiya. \q1 Gare ye tovene igiyawa, ye ano kukaeba guniyap! \q1 Kuiyawa ivi ye danadawai aug iruwaya. \q1 \v 26 Iyayapan undag yenan gae bainda wayawa, ye ano kukaeba guniyap! \q1 Kuiyawa mu mamoaiwa ugauga propetaeba gumbo meib aya. \s1 Anavi Yeuma Gumbo Imuwa Auya \p \v 27 Megara bira da nenan anopewa ne diruitna. Anavi yeuma gumbo baigan aigimiya. Bira da ye topai yempewa gumbo oraiwa aya, \v 28 bira da ye guniyap anokukam aigimpewa waribiya muniya, bira da ye guniyap gwambe aigimpewa mu munan nun waya. \v 29 Bira da ge kwauyegwa topewa, me kwauyegwa gambenwa gaibu menan tobiya. Bira da wape geuma egavewa aupewa, yankweya wape geuma ankwatavewa me gaibu aupe. \v 30 Bira da nun guniyap wapewa muniya. Bira da divi geumawa aupewa, sira tobiyag autan oya den wa. \v 31 \x + \xo 6:31 \xt Mat 7:12\x*Ye imuyap iyayapan ye guniyap anopewa meib ye mu gumbo aya. \p \v 32 Bira da ye baigan yeniviwa ye baigan niyayawa, garawa divi aumon? Oraiwa guniyap da divi? Kukaeba igiyawa gaibu imuwo aupewa, mu imuwo amumpe. \v 33 Bira da oraiwa aiyenemewa, ye mu gumbo oraiwa aya. Oraiwa ye guniyap me divi? Kukaeba igiyawa gaibu meib di eme. \v 34 Ye iyayapan gumbo dividivi yeumawa wanampa sira tobiyag yentan oya muniyanawa, oraiwa ye guniyap me divi? Kukaeba igiyawa gaibu wanampa sira undag tobiyag autan oya mumpe. \v 35 Megara anavi yeuma baigan muniya. Oraiwa mu gumbo aya, sira muniya. Mu muniyawa divi da man autan owanowan den aya. Meve garawa yeuma kokavit. Sira ye Painauvit Abnawa usitainaven aya. Kuiyawa gaun den veme ge kukaeba eme igiyawa gumbo Painauvit Abnawa baigan meuma kokavit amunivi. \v 36 Ye Mamewa ano yemivi, me mina ye gaibu ano munigimiya. \s1 Iyayapan Upeba Pui Yuwamemewa \p \v 37 \x + \xo 6:37 \xt Mat 6:14\x*Pui den yuwamiya, ye pui den yuepe. Den dirumiya, ye gara den diruipe. Kukaeba muma anog yankweya, kukaeba yeuma anog yankwepe. \v 38 \x + \xo 6:38 \xt Mak 4:24\x*Muniya, mu ye yempe. Iyayapan om oraivit ape, ibnawa aikpe, ipuniyape, noidauwape, togegap egampe. Kuiyawa ye om yuyawa, ebu desirom mina me matai om yuepe.” \p \v 39 \x + \xo 6:39 \xt Mat 15:14\x*Sira me gae maibe mame dirum wane, “Apan yanga borednewa oma ane apan da yanga borednewa amarape? Mu duwam dukup danave den aikpe? \v 40 \x + \xo 6:40 \xt Mat 10:24-25\x*Gigirum usiwa me toewanewan abnawa meuma gumbe egave onan. Megara ud mu gigirumawa oma anewa meve toewanewan meuma mina ape. \p \v 41 Ge yangut tatag yangawa danave atapupu wakeya yawa. Megara divi oya den yaug anoa yoma yare yangag danave wakene? \v 42 Ge aninin tatag dig wamon, ‘Tatan, ge yangagwa gumbe atapupu atan autna?’ Yawa, yangagwa danave yoma yare wakene. Ye ugauga igiyawa. Namu gembo yangagwa yoma yare atan aukape, sira meve ge yaiyai yaukape atapupu tatag yangave atan auwa. \s1 Yoma Ge Natawa \p \v 43 Yoma oraiwa natawa kukaeba den impe, meib yoma kukaeba natawa oraiwa den impe. \v 44 Yoma desirom desirom me ingan natawa gumbe yaug anone. Iyayapan yoma ganapama gumbe inaru den tampe, sira ipuni gumbe greip den tampe. \v 45 Apan oraiwa dividivi oraiwa nonewa danave wakenewa oraiwa aug ompe, sira apan kukaeba dividivi kukaeba nonewa danave wakenewa kukaeba aug ompe. Kuiyawa apan dividivi me nonewa noidauwag egamnewa wape. \s1 Gwe Oraiwa Ge Gwe Kukaeba \p \v 46 \x + \xo 6:46 \xt Mat 7:21\x*Ye diwan ne gunap ‘Ayapan, Ayapan’ venan, megara ne veniwa den enan? \v 47 Bira da nenan uwag gae neuma anope sira mu ageyau gumbe baraupewa, apan me divi mina ne ye toyau yentna. \v 48 Apan me dukup kokavit wad kuiyawa an bon egave gwe siviwa mina. Nin uwanewa, yoi nin yusiwa uwag gwe manne. Megara gwe den ipun ane, kuiyawa yaimoyai sine. \v 49 Apan me gae neuma anope sira den ageyau gumbe baraupewa, apan me gwe nium onan piyu egave gwe siviwa mina. Yoi nin yusiwa uwag gwe mannewa, me tatevit biyau aigne, undag watkukamne.” \c 7 \s1 Senturion\f + \fr 7:0 \ft Me mut igiyawa 100 amara munivi abnawa.\f* Anotumat Meuma \p \v 1 Iesu gae mame undag wa bodne iyayapan mu naunowa taig anoeme, meve aig Kapenaum unig aine. \v 2 Senturion nau meuma aiviwa abnawa wakene, me kokawa imiwa aunewa, yuwarane koni boatan aivi. \v 3 Senturion Iesu gaiyawa anone. Me Ju igiyawa koukawa upeba tene menan amiya. Meve Iesu gumbe onamiyawa nau meuma aivi abnawa warinamtan oya nun wane. \v 4 Mu onam Iesu gumbe uwag me gumbe yai dieg amiya, “Apan mame oraiwa, meoya ge garawapa mame a. \v 5 Kuiyawa me iyayapan numa nonowa avivi, sira sinagogu numa sine.” \v 6 Meve Iesu mu gaibu amiya. Me gwe meuma megiyave uwanewa, senturion me owawa tene Iesu oya amog waya, “Ayapan, gembo danadawai den auwa, kuiyawa ne oraiwa onan, ne kukaeba, ne gwanob neuma ankwatave den onaga. \v 7 Ne anoeni ne oraimina onan, meoya gungap den onekna. Gae geuma me di wa, me gumbe nau neuma aivi abnawa me inaipe. \v 8 Kuiyawa ne yusiwa upeba ankwatave wakena, ne gaibu mut igiyawa ne ankwatanap. Ne apan da ditna, ‘Aga,’ me aipe, sira da ditna, ‘Onaga,’ me ompe. Ne nau neuma aivi abnawa ditna, ‘Mame a,’ me ape.” \p \v 9 Iesu mame me anonewa, me gumbe terane. Me tobiyag iyayapan me gaibu onamiyawa dirum wane, “Ne ye diruitna. Ne at Isuraeru apa mame mina anotumat kokavit den yauna.” \v 10 Meve me tene amiya igiyawa gwe taig onam yauyawa, nau meuma abnawa inaig wakene. \s1 Kwapura Usiwa Boanewa Iesu Sira Warinamne \p \v 11 Tatevit, Iesu gwetoimu iviwa waya Nain aine, sira aigowawa ge iyayapan undag me gaibu amiya. \v 12 Me gwetoimu ankwin noiwa megiyave uwaiviwa, apan boanewa iyayapan aug dauwag amome. Me inawa usiwa desiromiren meuma, sira me kwapura. Iyayapan gwetoimu undag inawa gaibu wakeya. \v 13 Ayapan me yaunewa, nonewa danadawai aug wane, “It den waya.” \p \v 14 Meve me dauwag aig iragi paniyawa yumne, auyawa igiyawa mu di yokeya. Me wane, “Ud mataiwa, ne ge dirukna. Wan yoiya!” \v 15 \x + \xo 7:15 \xt 1Ki 17:23; 2Ki 4:36\x*Bo abnawa yug wan yoine, amatog gae wane. Iesu aug inawa itan wanne. \p \v 16 \x + \xo 7:16 \xt Ruk 1:68\x*Mu undag a aya, sira God gumbe waiyaya. Mu waya, “Propeta kokawa nu yapunup matadne. God iyayapan meuma waita muntan oya uwane.” \v 17 Iesu gaiyawa mame Judia undag ge at koukawa birorot danave uwane. \s1 Iesu Ge Babataito Abnawa Jon \p \v 18 Jon aigowawa dividivi mame undag Jon gumbe waya. Me duwam munan auwaivi, \v 19 \x + \xo 7:19 \xt Sam 40:7; Mak 3:1; Rev 1:8\x*me mu tene Ayapan gumbe singui atan amiya, “Matai uwatan vemewa me ge, go nu apan da menan amaraigimta?” \p \v 20 Mu Iesu gumbe uwag waya, “Babataito Abnawa Jon genan singui gentan oya nu tenunne onantu, ‘Matai uwatan vemewa me ge, go nu apan da menan amaraigimta?’” \p \v 21 Me kumive di, iyayapan obiren mu yuwat gaibu, danadawai gaibu sira airapu kukaeba gaibuwa Iesu warinamunne, sira yango boredmusiawa yangowa mereruwaya. \v 22 \x + \xo 7:22 \xt Ais 35:5-6; 61:1; Ruk 4:18\x*Meoya me gae aug gigeme igiyawa gumbo gara wane, “Taig aisiya, sira divi yauyanawa ge anoyanawa Jon diya: Iyayapan yangabored musiawa mu inaimut yaveme, sira ama buburu musiawa a gigeme, iyayapan yuwat warumamne iviwa reprosi tamiyawa mu oraimina aya, nauno boredmusiawa gae anoeme, boriruwayawa sira inaimusia, sira tawara onan igiyawa gumbo gae oraiwa opata dirumeme. \v 23 Bira da nenan den aig aikpewa me gumbe waribiya wakeigimpe!” \p \v 24 Namu Jon gae aug gigeme igiyawa Iesu kweg amiya, ivi Iesu gae amatog iyayapan agoniyayawa gumbo Jon oya dirumivi, “Ye at inguiwa arawa divi yautan oya dauwag aisiyana? Me gwab riid\f + \fr 7:24 \ft Me tumbiri mina.\f* taig viyaiviwa yautan oya? \v 25 Me onan ipewa ye divi yautan dauwag aisiyana? Apan da me wape oraimina ennewa yautan aisiyana? Iyayapan wape oraimumu enemewa mu kin gweyawa danave wakeeme. \v 26 \x + \xo 7:26 \xt Ruk 1:76\x*Megara, ye divi yautan oya dauwag aisiyana? Me propeta da yautan oya? E, ne diruitna, me kokavitwa, propeta da mina onan. \v 27 \x + \xo 7:27 \xt Mak 3:1\x*Menan tenewa mame: \q1 ‘Ne umum abnawa barautna namuiban ompe, \q1 sira me genan ebu geuma tamibarip ape.’ \m \v 28 Ne ye diruitna. Bira bira vesin gumbo yaiyawa yapowo Jon me mekuriren painao egave yaine. Megara God toimuwawa danave kusikarenwa me kokawa, Jon mina onan. \p \v 29 \x + \xo 7:29 \xt Ruk 3:12\x*Iyayapan undag Jon gaiyawa anoyawa, sira takesi tameme igiyawa gaibu, mu yaug anoya, me God ebuwawa me oraimina, meoya mu babataito Jon gumbe aya. \v 30 \x + \xo 7:30 \xt Mat 21:32\x*Megara Parisi igiyawa ge Gwangwan anoano koukawa igiyawa mu God anoanowawa topai aya, meoya mu babataito Jon gumbe den aya. \p \v 31 Iyayapan kum mame garewa aninin om yuwampna? Sira mu divi mina? \v 32 Mu ud usiusiwa mina. Ud torawa mu gwiruwaremewa arawa apa wakeeme sira aug garawano eme: \q1 ‘Nu bepuru yenan kae atu, megara ye tare den wariyana; \q1 Nu bo bererinawa totu, megara ye den iruwayana.’ \m \v 33 Kuiyawa Babataito abnawa Jon uwane sira me bredi ge wain den nanewa, ye vene, ‘Me airapu kukaeba gaibu.’ \v 34 \x + \xo 7:34 \xt Ruk 15:2\x*Apan Usiwa uwane me nakwaeba ge yoiba naiviwa, ye vene, ‘Me nakwai nabot nabot ge yoi koka naiviwa, sira me takesi tameme igiyawa ge kukaeba igiyawa gumbo yaire munne.’ \v 35 Megara me usitainawa undag me anoano meuma oraimina me toewan muniya.” \s1 Kukaeba Aivi Vesinawa Iesu Gumbe Oira Egamne \p \v 36 Gare Parisi apan da me Iesu gaibu augoi nakwaeba natan oya menan wane. Meoya me Parisi gweyawa aig teboro apa wakene. \v 37 \x + \xo 7:37 \xt Mat 26:7; Mak 14:3; Jon 12:3\x*Vesin me at kokawa apa wakewake meuma kukainewa, me anone Iesu me Parisi gweyave naivi. Vesin me uinoum danave oira tayapama wakenewa aug onne, \v 38 me iripam aivi sira Iesu daieve amave yoine. Me amatog amawa yangawa it aeg kwanivi. Meve me kuiyagumawa gumbe muinivi, amawa noive uwatone, meve oira tayapama egamne. \p \v 39 Parisi abnawa me Iesu menan auwanewa mame yaune. Sira mekut wane, “Apan mame propeta ipewa, me yaug anope. Vesin me yumiviwa me bira me aninin. Kuiyawa me kukaeba vesinawa.” \v 40 Iesu gara me gumbe wane, “Saimon, ne gae da diruktan eni.” “Didnega, toewanewan,” me wane. \p \v 41 “Apan duwam anmaga wanka avivi abnawa gumbe anmaga auya. Da 500 denari\f + \fr 7:41 \ft Me anmaga iviwa. Apan da oiyat desirom nau apewa, me 1 denari aupe.\f* gumbe aune, sira da 50 denari gumbe aune. \v 42 Maun duwam garawa sira tobiyag wantan oya oma den ane. Meoya me duwam garawa sira autan oya yankwene. Meve ambuwa me nonewa kokavit autan?” \p \v 43 Saimon gara wane, “Ne anona me da garawa kokavit yankwenewa.” “Ge yaimoyai yaug anoana,” Iesu wane. \p \v 44 Meve vesin gumbe tobiyag Saimon gumbe wane, “Ge vesin mame yavege? Ne ge gweyagwa dana onednawa, ge yoi da den negana amanwa muintan oya. Megara me it meuma gumbe amanwa puwam kuiyagumawa gumbe muinne. \v 45 Ge nogwa uwa den tonegana, megara ne unignawa gumbe, vesin mame amanwa gumbe uwa den kwene. \v 46 Ge oira kuiyanwa den egamana, megara me oira tayapama amanwa egave egamne. \v 47 Meoya ne dirukna. ‘Vesin me dividivi obiren kukaeba meuma anog yankwene, kuiyawa me nonewa kokavit aune.’ Megara me kidnausiren anog yankwenewa nonewa kidnausiren aune.” \p \v 48 Meve Iesu me gumbe wane, “Ge kukaeba geuma anog yankwene.” \p \v 49 Eb teyawa mu amatog mukut veme, “Apan mame me bira? Kukaeba anog yankweivi.” \p \v 50 \x + \xo 7:50 \xt Ruk 8:48; 18:42\x*Iesu vesin gumbe wane, “Ge anotumat geuma waita genne. Yum gumbe aga.” \c 8 \s1 Yawa Emeiviwa Abnawa Maibeyawa \p \v 1 Kum kusi ivi, Iesu at kokawa aine, gwe upeba amdau gaibu gidne. Meve me God toimuwawa gae oraiwa meuma gumbe wag dirumne. Sira aigowawa 12 me gaibu amiya. \v 2 \x + \xo 8:2 \xt Mat 27:55-56; Mak 15:40-41; Ruk 23:49\x*Sira vesin upeba mu airapu kukaeba gumbo warinamunne ge yuwat warinamunnewa gaibu. Vesin dawa me Meri mu veme at Magdara vesin. Vesin mame me gumbe Iesu airapu kukaeba 7 atatai imnewa. \v 3 Joanna me Erod nau meuma aiviwa kokawa Kusa biviwa, Susanna ge vesin upeba gaibu. Vesin mame mu tawara dividivi muma gumbe waita muneme. \p \v 4 Iyayapan obiren agonieme, iyayapan at koukawa apa Iesu oya omome, meoya Iesu maibe mame dirumne: \v 5 “Nau abnawa yawa meuma emetan aine. Me yawa emeiviwa, yawa upeba ebu taibe aigiya. Iyayapan amowo embabatam aya, nenip painau aigeg naya. \v 6 Yawa upeba an egave aigiya, mumin dauwaya. Megara toyaimusia, kuiyawa me apa yoi onan. \v 7 Yawa upeba gan dana aigiya. Yaig gan gaibu yoiya, sira gan yawa warumamne. \v 8 Yawa upeba piyu oraiwa egave aigiya. Me yaig dauwag natawa koniwa 100 mina inamiya.” \p Iesu mame wanewa, me auwane, “Bira da naunawa gaibuwa me kweya anope.” \p \v 9 Aigowawa Iesu gumbe singui waya maibe mame natawa aninin. \v 10 \x + \xo 8:10 \xt Ais 6:9-10\x*Me wane, “God toimuwawa anoano guwavewa ye wait toyau yenna. Megara iyayapan upeba gumbo ne maibe gumbe dirumeni. \q1 ‘Mu yaveme, megara oma den ane yaupe. \q1 Mu anoeme, megara oma den ane yaug anope.’ \p \v 11 Maibe natawa me mame. Yawa me God gaiyawa. \v 12 Ebu taibe aigiyawa natawa me mamaib. Iyayapan mu anoeme, megara airapu kukaeba uwag God gaiyawa nonowa gumbe aug aipe. Meoya mu anotumat muma den apewa waita den aupe. \v 13 Yawa an egave aigiyawa me natawa me meib. Iyayapan mu God gaiyawa anog degaepam aueme, megara mu taiwa gaibu onan. Mu anotumat muma kum koni pipi, kuiyawa amaorot kumiwa uwapewa mu aikpe. \v 14 Gan dana aigiyawa natawa me meib. Iyayapan mu anoeme, megara mu ebuwowo amome, mu inaiinai danadawaeba dividivi obirenwa ge kwapiwa inaiinaiba umiya, meoya mu natawa yaimoyai den impe. \v 15 Megara yawa piyu oraiwa egave aigiyawa natawa me meib. Iyayapan mu nonowa bembemuwa ge nonowa oraiwa gumbe gae anog auemewa yai amareme natawa inamivi. \s1 Damempa Deriyat Egave Yokenewa \p \v 16 \x + \xo 8:16 \xt Mat 5:15; Ruk 11:33\x*Bira da damempa oket aug noum danave guwave den baraupe, go kubvintan deriyateba ankwatave den baraupe. Garawa me deriyat egave baraupe. Meve bira da ompewa me eyawa yaupe. \v 17 \x + \xo 8:17 \xt Mat 10:26; Ruk 12:2\x*Kuiyawa guwave barauyawa me matai undag taibe ape, sira guwave barauyawa iyayapan matai undag yaug anope. \v 18 \x + \xo 8:18 \xt Mat 25:29; Ruk 19:26\x*Meoya yaimoyai yaug anoya. Bira da aunewa sira egave aupe. Bira da den aunewa me anoivi me meumawa me gumbe atan aupe.” \s1 Iesu Inawa Ge Gwanebaviwa \p \v 19 Gare Iesu inawa ge gwanebaiwa me yautan uwaya. Megara mu oma den ane me gumbe uwaya, kuiyawa iyayapan obiren agoniyag wakeya. \v 20 Apan da me dine, “Yawa. Inag ge gwanegaiwa gwe daieve yoieme. Ge yaugemtan oya anoeme.” \p \v 21 Iesu gara wane, “Ne inan ge gwanenaiwa mu iyayapan mu God gaiyawa anog ageyau emewa.” \s1 Iesu Wane Taig Yusipam Botone \p \v 22 Kum da Iesu aigowawa dirum wane, “Poeman visi gambenwa apa anta.” Meve mu wa danave dauwag amiya. \v 23 Mu wa gumbe amomewa, me kubvinivi. Taig yusipama awau danave aigne, meoya mu poeman tog umamivi, sira mu a muma koka ane. \p \v 24 Aigowawa meuma amog me togwanam veme, “Kokawa, kokawa, nu nonunwa natan aivi!” \p Me wan yoig taig ge yawarat yusiwa dirum wane. Taig yusiwa yankwene sira undag botone. \v 25 “Ye anotumat yeuma ampa?” aigowawa dirumne. Mu terag a ake gara wa ano aya, “Apan mame bira? Me taig ge yoi gumbo wanewa mu noiwa auya.” \s1 Apan Airapu Kukaeba Gaibuwa Warinamne \p \v 26 Mu at Gerasa apa amiya. Me poeman Gariri gambenwa gumbe. \v 27 Iesu awau aig visive dauwanewa, apan da nuntosane. Me airapu kukaeaba gumbe dodnewa sira me at kokawa apa onne. Me wape onan gwe onan babat dana kum yobenut wakeivi. Inaiinai meumawa meib di onne. \v 28 Me Iesu yaunewa, me kwat wag me amave aigne. Sira au wan kuiyaven waivi, “Iesu, God Painauvitwa Usiwa, nu gunup divi amon? Ne nun veni den watkukam nega!” \v 29 Kuiyawa Iesu airapu kukaeba dig wane apan mame gumbe yankweg dauwape. Airapu kukaeba evedni me kikikit yumne, meoya naniwa amawa murap gumbe tuya iyayapan amat me gumbe eme. Megara me murap tuiyawa togomiyane, sira airapu kukaeba atataine pomtone arawa aine. \p \v 30 Iesu me gumbe singui wane, “Ivugwa anin?” Me gara wane, “Riijon,”\f + \fr 8:30 \ft Me mut igiyawa 6,000 mina dam mumawa.\f* kuiyawa airapu kukaeba obiren me danave unig wakeya. \v 31 Sira mu Iesu gumbe nun waya me den dirumpe mu dukup epampa danave aig ampe. \p \v 32 Bui obiren tui gambenwa apa iyayapan amareme. Airapu kukaeba Iesu gumbe nun waya me bainda wape mu bui danave am unikpe, meoya Iesu mu gumbo bainda wane. \v 33 Airapu kukaeba apan danave dauwag uwayawa, mu bui danave am unigiya. Sira bui tui naunawa kintog erai wat amog awau danave aigiya nonowa naya. \p \v 34 Bui amareme igiyawa mu divi anin anewa yauya, sira mu kintog amog at kokawa ge at gwetoimu apa mame dirumiya. \v 35 Meve iyayapan mu Iesu divi anin anewa yautan oya dauwag onamiya. Mu Iesu gumbe uwag yauyawa, apan me airapu kukaeba danave dauwag ainewa, me wape enne sira nonewa oraimina gumbe Iesu amave yanwakene. Mu a aya. \v 36 Iyayapan mu yauyawa, iyayapan da gumbo dirumiya, apan me airapu kukaeba gaibuwa aninin wait inaine. \v 37 Meve at Gerasa igiyawa a ag Iesu diya yankwem aitan oya waya. Meoya Iesu wa gumbe dauwag kwem aine. \p \v 38 Apan me airapu kukaeba danave dauwag ainewa me gaibu aitan oya nun wane. Megara Iesu me baraune aig wane, \v 39 “Taig gwe aga sira anintom God ge gungap anewa mu diruma.” Meoya apan kweg aine sira Iesu anintom menan anewa at kokawa undag dirumne. \s1 Otau Boanewa Ge Vesin Yuwaranewa \p \v 40 Gare Iesu taignewa, iyayapan obiren kaiwa kaiwa waniya. Kuiyawa mu undag menan amareme. \v 41 Meve apan iviwa Jairas, me sinagogu namuyoiyoi abnawa, me uwag Iesu amave aig gwe meuma gaibu ongetan oya nun wane. \v 42 Kuiyawa me gwaitawa desiromiren, otau bairawan 12 mina. Me boaivi. Iesu aiviwa, iyayapan undag garaman ag Iesu gumbe amiya. \v 43 Vesin da wakene. Me bairawan 12 danave ganigani warivi. Megara bira da oma den ane warinamne. \v 44 Me Iesu daieven uwag wape meumawa ginawa yumne. Meve ganigani wariviwa me tatevit gomane. \p \v 45 Iesu singui wane, “Bira ne yumnedne?” Mu undag uyai wayawa, Pita wane, “Kokawa, iyayapan obiren agoniyag ge manageme.” \p \v 46 Megara Iesu wane, “Bira da ne yumnedne. Ne yutunwa gunap dauwag aine anona.” \p \v 47 Meve vesin yaug anone me oma den ane yaug anog guwave umpe. Me daramipam uwag me amave aigne. Iyayapan undag namuwo, me wane divi oya Iesu yumne sira aninin tatevit inaine. \v 48 \x + \xo 8:48 \xt Ruk 7:50\x*Meve me gumbe Iesu wane, “Gwaitan, anotumat geuma ge warinam genne. Yum gumbe aga.” \p \v 49 Iesu ande gae waiviwa, Jairas me sinagogu namuyoiyoi abnawa, me gweyawa apa apan da onnewa wane, “Ge gwaitagwa botone. Meoya toewanewan abnawa sira danadawai den wana.” \p \v 50 Iesu anog Jairas gumbe wane, “A den a, anotumat a, me sira inaipe.” \p \v 51 Me Jairas gweyawa uwanewa, me iyayapan gaibu uniktanwa watai munne. Me Pita, Jon ge Jemus, ge ud inamamawa mukut gaibu unigiya. \v 52 Meve, iyayapan undag gwaitawa oya iruwag danadawai aueme. Iesu dirumwane, “It yankweya. Me den botone. Me kubvinivi.” \p \v 53 Mu anoya me botone, meoya me gumbe iyagau ag toveme. \v 54 Megara Iesu gwaitanwa nanive wan aug wane, “Ne utunwa, wan yoiya!” \v 55 Me guwawa taigne, sira tatevit me wan yoine. Meve Iesu dirumne divi da waniya nape. \v 56 Inamamawa teraya. Megara Iesu gwangwan dirumne bira da gumbe den waya me anin anewa. \c 9 \s1 Iesu Apasoro 12 Tene Dauwag Amiya \p \v 1 Meve Iesu auwag apasoro 12 agoniyayawa, me airapu kukaeba undag atatai imtan oya ge yuwat kukaeba warinamuntan oya yusiwa ge ano yusipam munne. \v 2 Sira God toimuwawa gaiyawa opata muntan oya ge yuwat igiyawa warinamuntan oya me tene dauwag amiya. \v 3 \x + \xo 9:3 \xt Ruk 10:4-11\x*Iesu dirum wane, “Amdau oya divi da den auya. Tutu onan, ikwai onan, nakwai onan, anmagawa onan, wape duwam onan. \v 4 Sira gwe ambuwa ye unigiyawa, asime wakeigimiya, meve at gwe me kweya. \v 5 Ye at ambuwa uwaya iyayapan den baigan yempewa go gae yeuma den anopewa, mu yaug anotan oya amedanawa atapupu toya aikpe, meve at kokawa muma kweya.” \v 6 Mu meve dauwag gwe gwe amog, God gae oraiwa opata wag gigiya, iyayapan ampa ampa warinam muniya. \p \v 7 \x + \xo 9:7 \xt Mat 16:14; Mak 8:28; Ruk 9:19\x*Erod me at kokawa ayapaneba me dividivi pawaiviwa undag anone, sira nonewa painau ane. Kuiyawa iyayapan upeba veme, “Jon boriruwayawa igiyawa gumbo sira inaig yoine.” \v 8 Iyayapan upeba veme, “Eraija me sira uwane,” sira upeba veme, “Me propeta da watavitwa mina, me sira inaig taig uwane.” \v 9 \x + \xo 9:9 \xt Ruk 23:8\x*Megara Erod wane, “Ne Jon meyawa kwagomiyana. Apan mame gumbe iyayapan vemewa sira me gumbe ne anoeniwa me bira?” Meoya Erod Iesu yautan oya diune. \s1 Iesu Iyayapan 5,000 Nakwai Utamne \p \v 10 Sira apasoro taig uwaya. Mu dividivi ayawa Iesu gumbe umum waya. Meve Iesu mu tam me gaibu guwave at Betuseida amiya. \v 11 Megara iyayapan agoniyayawa mu yaveg anoya sira amave amtan oya onamiya. Me kaiwa kaiwa munke God toimuwawa oya dirum wane. Sira me inaimuntan anoeme igiyawa warinamunne. \p \v 12 Ivi aram muniwaiviwa mu apasoro uwake Iesu dig waya, “Iyayapan agoniyayawa wa ampe. Gweyowa birorot ge at gambenwa apa amke nakwai ge vintanwa didimama ape. Kuiyawa nu mapa gina inguiwa arawa waketu.” \p \v 13 Me gara wane, “Ye divi da nakwai muniya.” Mu gara waya, “Nu bredi naningambenit ge gwambui duwam me mekut, da onan. Meoya agoniyayawa mame undag oya nu an nakwai gwiruwatta?” \v 14 Apan undag 5,000 mina me apa wakeya. Megara Iesu aigowawa dirum wane, “Waya. Kuiyawa desirom desirom 50 mina agoniyag yanwakepe.” \v 15 Aigowawa me dirum wanewa mina aya, sira iyayapan undag yanwakeya. \v 16 Meve Iesu bredi naningambenit ge gwambui duwam tam, kwimin wan yaug gaun wane. Meve sike aigowawa munne. Mu iyayapan keb ag muniya. \v 17 Mu undag naya oma ane. Aigowawa mu musimusiwa ande wakeyawa kwiniyag pot 12 enamiya noidauwaya. \s1 Pita Taibe Wane Iesu Me Keriso \p \v 18 Kum da Iesu mekut nun waiviwa, aigowawa me gaibu. Iesu dirum wane, “Iyayapan aninin veme, ne bira?” \p \v 19 \x + \xo 9:19 \xt Ruk 9:7-8\x*Mu gara waya, “Upeba me Babataito abnawa Jon veme, upeba Eraija veme, sira upeba veme propeta namuwa da sira inaig taig uwanewa da.” \p \v 20 \x + \xo 9:20 \xt Jon 6:68-69\x*Iesu mu gumbo wane, “Ye aninin vene, ne bira?” Pita gara wane, “Ge God Keriso.” \p \v 21 Iesu mu gumbo gwangwan dirumne bira da mame oya den dirumpe. \v 22 \x + \xo 9:22 \xt Ruk 9:44; 18:32-33\x*Sira me wane, “Apan Usiwa\f + \fr 9:22 \ft Me Iesu Keriso.\f* matai danadawai obiren di aupe. Namuyoiyoi igiyawa, pirisi koukawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa me topayape, toin gutpe, kum duwamdesiyawa danave me sira inaig yoipe. Me di matatpe.” \p \v 23 \x + \xo 9:23 \xt Mat 10:38; Ruk 14:27\x*Me mu undag dirum wane: “Da bira imive ne amanap ontan ape ipewa, me evedni membo topayape korosi meuma wan aupe meve ne amanap ompe. \v 24 \x + \xo 9:24 \xt Mat 10:39; Ruk 17:33; Jon 12:25\x*Kuiyawa bira da inaiinai meumawa membo autan anopewa, me matai waropiyape. Megara bira da inaiinai meumawa nenan oya waropiyapewa, me matai aupe. \v 25 Apan me piyu mame undag aupe, go membo waropiyape sira anokukampe ipewa oraiwa meuma aninin? \v 26 \x + \xo 9:26 \xt Mat 10:33; Ruk 12:9\x*Bira da ne ge gae neuma gumbe ubmam ape ipewa, matai Apan Usiwa me membo ge Mamawa ge iyakaisi aneya eyawa danave uwape kumiwa apa, me gumbe ubmam ape. \v 27 Ne natawa diruitna. Mapa yokeyawa yapowo upeba mu God toimuwawa yaupe, ivi mu boriruwape.” \s1 Iesu Irawa Biroriyane \p \v 28 Oiyat 8 mina onananewa, Iesu mame wane. Me Pita, Jon ge Jemus tam me gaibu tui egave nun watan oya dog aine. \v 29 Me nun waiviwa, ginanamiwa biroriyane. Sira wape gaibu pupuyuiren biroriyane kapisi kapisi aivi. \v 30 Yauya. Apan duwam mu Iesu gaibu gae veme. Mu Mosisi ge Eraija. \v 31 \x + \xo 9:31 \xt Ruk 9:22\x*Mu eyawa danave uwaya. Mu Iesu bowawa gaiyawa veme. Gaiyawa me Iesu Jerusarem apa aitan aiviwa. \v 32 \x + \xo 9:32 \xt 2Pi 1:16-18\x*Pita ge me owowaiwa mu yangowa ibnawa aivi. Megara mu yangowa merameg, mu me eyawa meuma ge apan duwam Iesu gaibu yokeya yauya. \v 33 Apan duwam Iesu yankweg amomewa, Pita Iesu gumbe wane, “Kokawa, nu mapa waketuwa me oraimina. Nu gwe kusi duwamdesi sita. Desirom me genan oya, desirom me Mosisi oya, desirom me Eraija oya.” Pita membo den yaug anone divi waivi. \p \v 34 Me gae mame waiviwa, guwaveru uwag mu umamne, guwaveru danave unigiya, meoya aigowawa a aya. \v 35 \x + \xo 9:35 \xt Ruk 3:22\x*Noiwa guwaveru apa uwane wane, “Mame ne Utunwa. Me ne anog wagomiyag wannawa. Me gumbe anoigimiya.” \v 36 Noiwa wanewa, mu yauya Iesu mekut wakene. Mu Iesu mekut yauya. Mu mame anog iyadmusia. Sira me kumive mu yauyawa bira da umum den waya. \s1 Iesu Ud Apan Me Airapu Kukaeba Dodnewa Warinamne \p \v 37 Kum umae, mu tui apa aig onamiyawa, iyayapan obiren Iesu yauya. \v 38 Iyayapan obiren yapowo apan da noiwa kokavit kwaruwane, “Toewanewan, ne gungap nun veni. Ud neuma yawa. Me ne ud desiromiren. \v 39 Yawa. Airapu kukaeba me dodnewa, tatevit au ge kwaruwag daram daram aivi, noiwa poriman borivi. Den yankweg aivi kwekweru onan, sira me wakukamivi. \v 40 Ne aigowagwa gumbo nun wana me dauwag aipe. Megara oma den ane mu aya.” \p \v 41 Iesu wane, “A, iyayapan garewa mu anotumat muma onan. Wakewake muma gegeru. Kum anintom ne ye gaibu wakeigimpna sira amara yenigimpna? Ud geuma aug mapa onaga.” \p \v 42 Ud torawa me man oniviwa, airapu kukaeba me aug aoreivi piyu egave aig daramiwa waivi. Megara Iesu airapu kukaeba dig wane, sira ud waribiyag mamawa gumbe sira wanne. \v 43 Meve undag God nauwawa kokavitwa gumbe teraya. Dividivi undag Iesu anewa gumbe iyayapan undag arag vemewa, Iesu aigowawa dirum wane, \p \v 44 \x + \xo 9:44 \xt Ruk 9:22\x*“Ne ye diruitnawa yaimoyai anoya. Apan Usiwa ominawa iyayapan nanuwo baraupe.” \v 45 \x + \xo 9:45 \xt Ruk 18:34\x*Megara mu den yaug anoya me anin wanewa sira me oya dig anotanwa a aya. Me mu gumbo guwave ane, meoya mu den yaug anoya. Sira mu gae mame Iesu gumbe singui den waya. Mu a aya. \s1 Bira Kokavitwa Atan \p \v 46 \x + \xo 9:46 \xt Ruk 22:24\x*Aigowawa mu mukut amatog garawa eme, mu yapowo ud ambuwa kokavit atan? \v 47 Iesu gae mumawa imive anonewa, ud usiwa aug me megiyave baraune yokene. \v 48 \x + \xo 9:48 \xt Mat 10:40\x*Meve mu dirum wane, “Da bira me ud kusi mame gumbe ne ivunwa gumbe engaun apewa, me ne gunap engaun ape; sira da bira me ne gunap engaun apewa, me ne gunap engaun den ape ne baraunedne onegnawa gumbe engaun ape. Kuiyawa ye undag yapeyap kusikarenwa me kokavitwa.” \p \v 49 Jon gara wane, “Kokawa. Nu apan da yautu, airapu kukaeba ge ivugwa gumbe wane dauwag amiya. Nu me yankwetan oya ageyau atu, kuiyawa apan me numawa onan.” \p \v 50 \x + \xo 9:50 \xt Mat 12:30; Ruk 11:23\x*Iesu dirumne, “Den diya yankwepe. Kuiyawa da bira me nu gunup daietaitai den anewa me numawa.” \s1 Samaria Igiyawa Iesu Topayaya \p \v 51 Iesu kwimin wan dog aitanwa kumiwa koni aiviwa, me Jerusarem aitan oya anone. \v 52 Sira me umumawa namu tene amiya. Mu amog Samaria gwe da uwag dividivi waribiyag menan amareme. \v 53 Megara iyayapan asimeve wakeyawa mu Iesu gumbe baigan den aya, kuiyawa Iesu Jerusarem oya aivi. \v 54 \x + \xo 9:54 \xt 2Ki 1:9-16\x*Me aigowawa Jemus ge Jon mu mame yaveg waya, “Ayapan. Nu wata iyam igiviwa kwiminau aig wakukam mumpe. Ge anoege?” \v 55 Megara Iesu mu gumbo tobiyag gae yusipamit toyau munne. \v 56 Sira mu gwetoimu da amiya. \s1 Iesu Amave Anigimtanwa Garawa Meuma \p \v 57 Mu ebutaibe amomeve, apan da Iesu dig wane, “Ne ge amagap onekna. Ge ampa agawa ne amagap anekna.” \p \v 58 Iesu gara wane, “Mae okusi\f + \fr 9:58 \ft Me mae wasipen kusi mina.\f* piyu nogave wakene, sira nenip en painau wadne, megara Apan Usiwa kubvintan oya at meuma onan.” \p \v 59 Iesu apan da dig wane, “Amanap onaga.” Megara apan wane, “Ayapan, namu ne kwenega anekna maman neuma sitna.” \p \v 60 Iesu dirumne, “Yankweya. Bo igiyawa kwema mumbo si ampe, megara ge aga God toimuwawa gaiyawa opata waigima.” \p \v 61 \x + \xo 9:61 \xt 1Ki 19:20\x*Da sira gaibu wane, “Ayapan, ne amagap onekna. Megara namu kwe nega taig aneg iyayapan neuma nanuwa gaun amuntnave.” \p \v 62 Iesu gara wane, “Bira da me namu ib aupe ivi daieven yaupewa me oraimina onan God toimuwawa oya.” \c 10 \s1 Iesu Aigowawa 72 Tene Dauwag Amiya \p \v 1 \x + \xo 10:1 \xt Mak 6:7\x*Mame ivi Ayapan aigowawa upeba 72 gomiyamunne. Me tene duwam duwam namive namu amiya. Mu gwetoimu koka ge gwe gwe undag me matai aipewa arawa undag guigiya. \v 2 \x + \xo 10:2 \xt Mat 9:37-38; Jon 4:35\x*Me mu dirumne, “Maura obiren, go nau atanwa obiren onan. Maura Ayapaneba gumbe nun waya, me nau igiyawa tepe maura kumiwa nau meuma danave ampe. \v 3 \x + \xo 10:3 \xt Mat 10:16\x*Aisiya! Ne ye teeni. Ye aisiyawa me sip usiwa mae urup danave teeni mina. \v 4 \x + \xo 10:4 \xt Mat 10:7-14; Mak 6:8-11; Ruk 9:3-5\x*Anmaga ikwaeba ge ikwai ge sandoro den tamiya. Bira da ebu taibe yauyawa den baigan niyaya. \p \v 5 Ye gwe unigiyawa namu waya, ‘Yum gwe mame gumbe.’ \v 6 Yum apan asime ipewa, yum geuma me gumbe wakepe. Onan ipewa, yum me genan sira taig ompe. \v 7 \x + \xo 10:7 \xt 1Ko 9:6-14; 1Ti 5:18\x*Gwe desirom apa wakeya, sira dividivi ye yempewa naigimiya. Kuiyawa nau eme igiyawa mu nau garawa auya. Gwe gwe gumbe ipunapun ag birorot den gigiya. \p \v 8 \x + \xo 10:8 \xt 1Ko 10:27\x*Ye gwetoimu dana unigiya sira baigan yempewa, dividivi namuyap tepewa naya. \v 9 Asimeve yuwat igiyawa wakeyawa warinamuniya, sira mu dirumiya, ‘God toimuwawa koni aivi.’ \v 10 Megara ye gwetoimu uwayawa iyayapan den baigan yempewa, ebu taibe dauwag waya, \v 11 \x + \xo 10:11 \xt Apa 13:51; 18:6\x*‘Atapupu gwetoimu yeumawa me amunwa batamne. Nu atapupu mame guniyap toderere ata. Megara, God toimuwawa koni aiviwa me anoya.’ \v 12 \x + \xo 10:12 \xt Gen 19:24-25; Mat 10:15; 11:24\x*Ne ye diruitna. Me kumiwa apa, Sodom ge Gomora ibnawa muma me bembemu, go gwetoimu asime ibnawa me koka. Ne diruiyeni. Me kumive, Sodom kusi wakukampe, megara gwetoimu asime kokavit wakukampe. \p \v 13 At Koreijin, ano kukaeba gungap! At Betuseida, ano kukaeba gungap! Kuiyawa irayauyau ye guniyap me anewa, at Taiya ge at Saidon danave me anewa ipewa, mu tate wape pumpunewa\f + \fr 10:13 \ft Me mae goot gumawa gumbe wariyawa. Me garawa koka onan.\f* enag atapupu danave yan wakeg nonomagowa biroriyapono. \v 14 Me kumive at Taiya ge at Saidon garawa muma me bembemu, megara ye garawa me ibnapam. \v 15 Sira ge Kapenaum! Ge matai kwimin dog aga? Onan, ge matai at kukaeba ades\f + \fr 10:15 \ft Me, gae Ibru gumbe, at kukaeba me anotumat den eme igiyawa matai unikpewa.\f* danave yan aiga. \p \v 16 \x + \xo 10:16 \xt Mat 10:40; Ruk 9:48; Jon 5:23\x*Bira da ye ano yeniviwa me nenan anoivi. Sira bira da ye topai yemiviwa me ne topai negivi. Megara bira da ne topai negiviwa, me ne baraunedne onednawa topayaivi.” \p \v 17 Aigowawa 72 degadega gaibu sira taig uwag waya, “Ayapan, ge ivugwa gumbe airapu kukaeba gaibu nu ano nuniya.” \p \v 18 \x + \xo 10:18 \xt Jon 12:31; Rev 12:8-9\x*Iesu wane, “Ne yauna Seitan kwiminau kapisi wariviwa mina aigne. \v 19 \x + \xo 10:19 \xt Sam 91:13; Mak 16:18\x*Yauya. Ye mokare ge wawano egave emtan oya sira ye anavi mut yusiwa undag guttan oya yusipama yenna, meoya divi da guniyap kukaeba da den ape. \v 20 \x + \xo 10:20 \xt Pir 4:3; Rev 3:5\x*Megara airapu kukaeba ye ano yemivi oya degadega den aya. Ye ivuiwa kwimin danave tene oya degadega aya.” \p \v 21 Me kumiwa apa Guwawa Iyakaisiyapama gumbe degadega kokavitwa gumbe Iesu wane, “Maman, kwimin ge piyu ayapaneba, ne ge watdega gemeni. Kuiyawa ge anoano koukawa igiyawa gumbo ge dividivi mame yaug anoyawa gumbo guwave teyana, go ud usiusiwa gumbo taibe watapana. E, Maman. Mame anoano geuma oraiwa gumbe pawane. \p \v 22 \x + \xo 10:22 \xt Jon 3:35; 10:15\x*Dividivi undag Maman ne nedne. Maman mekut Apan Usiwa yaug anone. Sira bira da Maman den yaug anone. Sira Usiwa imive iyayapan mu Maman oya yaug anopewa mu mukut Maman yaug anope.” \p \v 23 Me tobiyag me aigowawa guwave dirum wane, “Ye gare yavenewa matai yaupe. Yangowa me waribiyape. \v 24 Ne ye diruitna. Propeta ge kin obiren ye gare yavenewa mu mina yautan anoya. Megara oma den ane yauya. Gare ye anoenewa mu anotan anoya. Megara oma den ane anoya.” \s1 Samaria Abnawa Oraiwa Maibeyawa \p \v 25 \x + \xo 10:25 \xt Mat 22:35-40; Ruk 18:18\x*Kum da Gwangwan gumbe anoano kokavitwa da wan yoig Iesu ag yautan oya singui wane, “Toewanewan. Ne divi akape yaibobot inaiinaiba auten?” \p \v 26 Me gara wane, “Gwangwan gigirumawa danave aninin teya? Ge aninin basiege?” \p \v 27 \x + \xo 10:27 \xt Rvt 19:18; Deu 6:5\x*Me gara wane, “‘Nonegmagawa undag gaibu, guwawa geuma undag gaibu, yutugwa undag gaibu, imugwa undag gaibu, Ayapan God geuma gumbe baigan a.’ Sira ‘Ge iyayapan baigan munigima ge gembo baigan niege mina.’” \v 28 Iesu gara wane, “Meme. Ge bainda wana. Mame ge awa, ge yaibobot inaiinaiba auwa.” \p \v 29 Megara me membovit iviwa waiyatan oya anone. Me Iesu dine, “Ne evenwa me bira?” \p \v 30 Iesu gara wane, “Apan da Jerusarem apa aig Jeriko aig aiviwa, ebu taibe me ub igiyawa nanuwo danave aigne. Mu yumeg wapeyawa vieg, me toveg, me bo koni totan aneve kweyeg amiya. \v 31 Pirisi da ebu desiroma aig onne. Megara me apan yaunewa me yankweg ebu megiyave uwag aine. \v 32 Me mina di Rivai apan da me aig at me uwane me yaunewa ebu megiyave uwag aine. \p \v 33 Megara, Samaria apan ebu me aine, apan me gumbe uwane. Uwag me yaunewa danadawai aune. \v 34 Me menan aig, oira ge wain kamot yangave egamne, meve kamot meuma popanne. Meve me mae donki meuma egave apan baraug aug nonowa ememe gweyawa aig baraune amarane. \v 35 Vinne wantene me anmaga meuma denari duwam aug nonowa ememe gweyawa abnawa wanne. Me wane, ‘Me amara. Ne sira taig uwatnawa, apan mame oya anintom aoreyawa meve garawa da sira gentna egave gaibu.’ \p \v 36 Mu duwamdesi mame gumbo anoege. Apan ambuwa me eveba, apan me ub igiyawa nanuwo danave aignewa gumbe?” \p \v 37 Me gara wane, “Me danadawai menan anonewa.” \p Iesu me dine, “Ge aga meib di aigima.” \s1 Maata Ge Meri Gweyowo \p \v 38 Iesu ge me aigowawa mu amomewa, Iesu gwe da uwane. Vesin iviwa Maata me baigan gumbe gweyave me baraune. \v 39 \x + \xo 10:39 \xt Jon 11:1; 12:2-3\x*Vesin me gwaneba gaibu iviwa Meri. Me Ayapan amave yanwakeg me waiviwa anoivi. \v 40 Megara Maata me imiwa iyai den wakene, kuiyawa dividivi undag waribiyatan oya nau kokavit aivi. Me Iesu gumbe uwag wane, “Ayapan, ne nekut nau eni, ne gwanenwa yankwenegne. Ge den anoege? Dia me ne waita netpe.” \p \v 41 Ayapan gara wane, “Maata, Maata, dividivi obiren oya danadawai auege anogugut ege. \v 42 \x + \xo 10:42 \xt Mat 6:33\x*Megara desirom mekut Meri anoivi. Me oraiwa wat gomiyane. Me gumbe den aug aipe.” \c 11 \s1 Iesu Nun Aninin Watanwa Toewan Munivi \p \v 1 Kum da Iesu at da apa wakeg nun waivi. Nun wane onananewa, aigowawa da desirom me wane, “Ayapan, nun waigimtan oya toewan nuna Jon aigowawa toewan munne mina.” \p \v 2 Me dirum wane, \q1 “Ye nun watanwa, mamaib waya: \q1 ‘Mamunwa, ivugwa ayamat aigimpe. \q1 Toimu geuma uwape. \q1 \v 3 Kum gare evedni nakwai numa nunigima. \q1 \v 4 Kukaeba numa anog yankweya, nu mina iyayapan mu kukaeba muma gunup emewa anog yankweta. Amaorot gumbe den tenuna.’” \p \v 5 Sira me mu dirum wane, “Anten ye daneyap desirom eveba gaibu, me menan aig aram nub bagiwa uwag wapa, ‘Enda, bredi duwamdesi nega, \v 6 kuiyawa ne evenwa amdau aigin sira on gunap uwane. Ne divi da onan me namive barautna.’ \p \v 7 Gwe danave me garawa wane, ‘Nenan den anoa. Ankwin me wait tobodne. Ne ud ne gunap kubvineme. Ne wan den yoig divi da den gentna.’ \v 8 Ne diruitna. Me eveba oya, wan den yoig bredi den wampe. Megara waigimpewa, me oya wan yoig dividivi anoiviwa me wampe. \p \v 9 Meoya ne ye diruitna. Kinuni aigimiya me yempe. Didimama aigimiya me yauya. Papapak toigimiya me ankwin yenan watappe. \v 10 Bira da kinuni apewa aupe. Bira da didimama apewa yaupe. Bira da papapak topewa me ankwin watappe. \p \v 11 Ye yapeyap mamawa da wakene? Ge utugwa gwambui oya wapewa, me garawa mokare wampe? \v 12 A, me kokorek bagiwa oya kinuni apewa, me wawano wampe? \v 13 Ye kukaeba igiyawa. Megara ye yaug anoyana aninin garawa oraimumu ud yeuma muniya. Meib ye Mamewa kwiminauwa menan nun wayawa Guwawa Iyakaisiyapama kokavit anintom yempe!” \s1 Iesu Ge Berujeburu \p \v 14 Iesu airapu kukaeba me noiwa borednewa atatai imne dauwag amiya. Airapu kukaeba dauwag amiyawa, apan me noiwa borednewa gae wane. Meoya iyayapan obiren teraya. \v 15 \x + \xo 11:15 \xt Mat 9:34; 10:25\x*Megara iyayapan upeba waya, “Berujeburu me airapu kukaeba kokawa muma gumbe me airapu kukaeba atatai imivi.” \v 16 \x + \xo 11:16 \xt Mat 12:38\x*Upeba me gumbe ageyau atan oya kwiminauwa irakoniwa da kinuni aya. \p \v 17 Iesu danowa yaug anone mu dirumwane, “Toimu da wagomiyak me mekut ube yoipewa me matai aikpe, sira gwe togomiyak me mekut ube yoipewa me aikpe. \v 18 Seitan togomiyak me mekut ube yoipewa me aninin toimu meuma yoipe? Ne mame veni, kuiyawa ye yano vene ne airapu Berujeburu gumbe atatai imeni. \v 19 Ne airapu kukaeba Berujeburu iviwa gumbe atatai imigimtnawa, ye aigoewa bira gumbe atatai impe mu dauwag ampe. Meoya, ye aigoewa mu ye keptete abnawa yeuma ape. \v 20 Megara ne God naniguriwa gumbe airapu kukaeba atatai imeniwa, God toimuwawa me guniyap uwane. \p \v 21 Meve apan yusipama mut undag tamke membo gweyawa amat aiviwa, dividivi meuma undag bainda. \v 22 \x + \xo 11:22 \xt 1Ko 2:15\x*Megara bira da yusipamit tewampe me gumbe yusiwa kokavit apewa, beyan me apan anotumat anewa me aupe sira dividivi tamnewa kebape. \p \v 23 \x + \xo 11:23 \xt Ruk 9:50\x*Ne gunap onanwa me ne gunap anavi aiviwa. Sira ne gunap den agoniyaiviwa me wat murarianewa. \p \v 24 Airapu kukaeba apan danave dauwag ainewa, me yoi onan arawa gigivi nonewa emtan arawa didimama aivi go da den yaune. Meve me wane, ‘Ne gwe wait kwenawa sira taig anekna.’ \v 25 Me sira taig uwane gwe danave yaunewa gwe danave ingui, ereri aiyane sira dividivi yaiyai tene. \v 26 Meve me sira dauwag aine airapu kukaeba upeba yusipama 7 tam onne. Kukaeba muma koka, me membo mina onan. Mu undag uwag asime unig vineme. Meve apan me inaiinai meuma oieba di kukaine, namuwa mina onan.” \p \v 27 \x + \xo 11:27 \xt Ruk 1:28,42,48\x*Dividivi mame oya Iesu waiviwa, iyayapan agoniyayawa danowo vesin da wane, “Danave yaiyanawa ge am gennewa me waribiyane.” \p \v 28 Megara me wane, “Onan, God gaiyawa anoeme ge auemewa waribiya mumpe.” \s1 Jona Kuinui Meuma Irayauyau \p \v 29 \x + \xo 11:29 \xt Mat 16:4\x*Iyayapan agoniyayawa koka aivi, meoya Iesu wane, “Kum garewa kukaeba. Me irakoniwa oya nun veme! Megara propeta Jona irakoniwa meuma mekut mumpe, dawa onan. \v 30 Kuiyawa Jona me Nineve igiyawa oya irakoniwa ane. Apan Usiwa me meib kum garewa igiyawa oya irakoniwa ape. \v 31 \x + \xo 11:31 \xt 1Ki 10:1-10\x*Kwiin sausu apa matai uwape, sira pui keptete kumive gare mame igiyawa gaibu yoipe iyayapan mame dirum wakukampe; kuiyawa kwiin me Soromon anoano meuma anotan oya piyu gina gambenwa apa dauwag onne. Megara, yauya, gare apan kokawa mapa, Soromon mina onan. \v 32 \x + \xo 11:32 \xt Jna 3:5-10\x*Nineve igiyawa keptete oieba kumive kum garewa igiyawa gaibu wan yoig kum garewa igiyawa pui yuwampe. Kuiyawa mu Jona opata meuma gumbe nonemagowa biroriyaya. Megara yauya. Mapa kokawa wakene Jona me mina onan. \s1 Kwapunwa Duniwa \p \v 33 \x + \xo 11:33 \xt Mak 4:21; Ruk 8:16\x*Bira da dun oket aug guwave go kabum ankwatave den baraupe. Megara deriyat egave baraupe yokepe. Bira da onampewa mu eyawa yaupe. \v 34 Ge yangagwa me ge kwapugwa duniwa. Ge yangagwa oraimina apewa, ge kwapugwa undag me mina eyawa noidauwane. Megara me oraimina den anewa, ge kwapugwa me mina sisip noidauwane. \v 35 Meoya yaukape. Eyawa ge gungaba sisip den uwape. \v 36 Meoya ge ui kwapugwa undag eyawa noidauwane sira sisip desirom da den wakenewa, dun eyawa gungap esivi mina me undagit esine.” \s1 Kukaeba Naningamben Desiroi \p \v 37 Iesu gae wane onananewa, Parisi abnawa nakwai me gaibu natan oya eb baraune, meoya me unig aine teboro apa yan wakene. \v 38 Megara Parisi abnawa me Iesu nakwai oya namu den muinnewa yaug terane. \p \v 39 Meve Ayapan me gumbe wane, “Bainda, ye Parisi igiyawa ap ge en daiewa muinene, megara danavewa miyot umamne, dividivi tamtanwa ge mukut mukut noidauwane \v 40 Ye kuiyewa onan igiyawa! Me daievewa aninin anewa daneyap me mina meib ane, go onan? \v 41 Megara dividivi ye daneyap wakeyawa mu tawara onan igiyawa muniya, meve dividivi undag guniyap muimpe oraimina ape. \p \v 42 Parisi igiyawa, ye ano kukaeba guniyap! Kuiyawa ye wayo mint, wayo rue ge dividivi nakwai undag naninwanit danave kebag desirom God oya puyo baraugimiya. Megara oraivitwa ge God baigan meuma ye topai ene. Ye gae iviwa dividivi mame atanit di, sira dividivi upeba me mina gaibu atanit di. \p \v 43 Parisi igiyawa, ye ano kukaeba guniyap! Kuiyawa ye sinagogu danave seya painauwa waketan anoene, sira gwiruwaremewa arawa danave iyayapan gaun muma autan anoene. \p \v 44 Ye ano kukaeba guniyap! Kuiyawa ye dagup me guwave wakeyawa mina, iyayapan mu den yaug anoka egave gigeme.” \p \v 45 Apan da Gwangwan yaug anonewa me gumbe gara wane, “Toewanewan, dividivi mame ge vegewa, me nu gaibu yan barau nunege.” \p \v 46 Iesu gara wane, “Ye Gwangwan yaug anoyanawa, ye ano kukaeba guniyap! Kuiyawa ye mu yaigiwa aninaka auton me ibnawa kokavitwa iyayapan gumbo munene, megara ye yembovit naniguri desirom da gumbe me den yumke waita muniya. \p \v 47 Ye ano kukaeba guniyap! Kuiyawa ye propeta oya dagup siene, megara ye isimureiwa mu guriya. \v 48 Ye isimureiwa ayawa ye yangovo yauyawa sira mu ayawa ye undagit yaug anoyana. Kuiyawa ye isimureiwa propeta guriya, sira ye dagup muma siene. \v 49 Meoya, God me anoano meuma gumbe wane, ‘Ne propeta ge apasoro tetna munan onampe, megara upeba mu gutpe sira upeba mu edawai mumpe. \v 50 Meoya piyu amatone kumiwa apa propeta undag di muma oya kum gare igiyawa ibnawa aupe. \v 51 Aber di meuma apa amatog, iyakaisi kem meuma ge God gweyawa yapave Jakaraya toya boine onne mu diyawa gumbo kum gare igiyawa ibnawa aupe. E, ne diruitna, kum gare igiyawa ibnawa undag aupe.’ \p \v 52 Ye ano kukaeba guniyap, Gwangwan yaug anoyanawa. Kuiyawa ye anoano ankwin wataptanwa aug aisiyana. Ye yembovit den unigiyana, sira uniktan eme igiyawa toboriyana.” \p \v 53 Meve Iesu asimeve yankweg ainewa, Parisi igiyawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa mu amatog danapiripam gumbe waya, sira gae yabdapam gumbe singui ag wa ge wa aya. \v 54 Iesu gae divi da gwambe wapewa me auwatan oya amareme. \c 12 \s1 Gwangwaneba Ge Yusiwa Muntanwa \p \v 1 Pungi den wane, iyayapan obiren agonieme, meoya mu gara em eme. Meve Iesu amatog gae namu aigowawa gumbo wane, “Yaukapa, Parisi igiyawa iist\f + \fr 12:1 \ft Parawa gumbe bidwag ag okereme, koka aiviwa.\f* muma gumbe. Me ugauga mumawa. \v 2 \x + \xo 12:2 \xt Ruk 8:17\x*Guwave barauyawa me matai undag taibe ape, sira guwave barauyawa iyayapan matai undag yaug anope. \v 3 Sira ye divi arampuna guwave wayawa me eyawa matai anope. Sira ye pantut danave nauneyap mumumu wayanawa me matai gwe egave taibe ape. \p \v 4 Ne owanaiwa, ne diruitna. Iyayapan da mu kwapiwa tope boape, megara ivi oma den ane divi da ape. Meoya mu gumbo a den aya. \v 5 Megara ne toyau yempna ye bira gumbe a aya. Me kwapiwa tope. Tope onanapeve ye at kukaeba geena\f + \fr 12:5 \ft Me gae Griik. Me at di kukaeba me anotumat den eme igiyawa matai unikpe.\f* danave aore empe me yusiwa aunewa gumbe a aya. E, ne ye diruitna. Me gumbe a aya. \v 6 Nenip dirori naningambenit oya asarion\f + \fr 12:6 \ft Me anmaga iviwa. 16 Asarion me 1 denari mina.\f* duwam gumbe gwiruwareme. Mu desirom da God imiwa den atataivi. \v 7 \x + \xo 12:7 \xt Ruk 12:24; Apa 27:34\x*Natawa di. Ye kuiye gumawa undag basiyaivi. Meoya den a aigimiya; ye painauvit, nenip dirori ye mina onan. \p \v 8 Meoya ne ye diruitna. Bira da iyayapan namuwo ne yaug ano nekpewa, Apan Usiwa me matai God aneya meuma namuwo me yaug ano nekpe \v 9 Megara da bira iyayapan namuwo wape, ‘Ne me den yaug anona,’ me God aneya meuma namuwo wape, ‘Ne me den yaug anona.’ \v 10 Sira da bira gae kukaeba Apan Usiwa gumbe wapewa, me matai anog yankwepe. Megara da bira gae di kukaeba Guwawa Iyakaisiyapama gumbe wapewa, me matai den anog yankwepe. \p \v 11 \x + \xo 12:11 \xt Mak 13:11; Ruk 21:12-15\x*Sinagogu, namuyoiyoi igiyawa sira iyayapan koukawa gumbo ye tamyem uwapewa, yembovit aninin amaratan oya go divi watanwa oya den anoya. \v 12 Kuiyawa Guwawa Iyakaisiyapama matai me kumiwa apa anin watanwa ye toyau yempe.” \s1 Tawara Obiren Ge Pipamgit Abnawa Me Maibeyawa \p \v 13 Apan da iyayapan agoniyayawa danave me gumbe wane, “Toewanewan, ne tatan diya. Dividivi undag maman kwenewa me tamnewa ne gaibu kebape.” \p \v 14 Iesu gara wane, “Keptete abnawa go ye yapave abnawa oya bira ne tum yunedne?” \v 15 \x + \xo 12:15 \xt 1Ti 6:9-10\x*Meve mu gumbo wane, “Yaukape! Danewa nuniatatu undag oya yaukape. Amat yeuma yaimoyai aya. Kuiyawa apan inaiinai meuma me tawara meuma gaibu den wakene.” \p \v 16 Sira me mu gumbo maibe mame wane: “Tawara abnawa nau meuma danave maura vinne. \v 17 Me membovit imug anone, ‘Ne divi atna? Ne nakwai neuma tetanwa arawa den wakene.’ \p \v 18 Meve me wane, ‘Ne mame atna. Ne gopad neuma yayatna sira mataiwa kokavit sitna. Sira me apa ne nakwai ge tawara neuma undag tam danave tetna. \v 19 Sira ne nembo gunap watna, “Guwanwa, tawara oraiwa obiren unaiwadna wakene. Bairawan obiren me gumbe wakeya. Danadawai den aviya, nakwai na, yoi na, sira degadega a.” ’ \p \v 20 Megara God me gumbe wane, ‘Ge pimpangitana! Aram gare ge guwagwa gungap me atan aupe. Meve gembo genan waribiyanawa bira tampe?’ \p \v 21 \x + \xo 12:21 \xt Mat 6:19-20\x*Bira da me tawara membo oya unaiwadne, megara me God namive tawara onan abnawa anewa, me maibe mame mina.” \s1 Danadawai Den Auya \p \v 22 Meve Iesu aigowawa gumbo wane, “Meoya ne diruitna. Inaiinai yeuma oya nakwai divi nenewa, danadawai den anoya. Ye kwapuiwa oya ye divi enenewa danadawai den anoya. \v 23 Inaiinai me koka nakwai me mina onan. Sira kwapiwa me koka, enwape me mina onan. \v 24 Nenip owau yaug anoya. Mu divi da den vereme, sira maura den tameme, sira mu nakwai pantut muma go buim muma onan. Megara God mu utamivi. Ye di oraimina, nenip ye mina onan. \v 25 Ye daneyep da bira danadawai aviviwa inaiinai meuma kusi yobutatae ape oma ane go onan? \v 26 Ye dividivi kusikaren mame oma den ane ayawa, divi oya dividivi upeba oya danadawai auya? \p \v 27 Ben iviwa riri yaug anoya. Me aninin yoivi. Mu nau da den wareme sira murap kusi da den diraueme. Megara ne ye diruitna. Soromon me dividivi oraiminawa undag danave wakene, sira wape eniviwa oraimina, megara ben mame oraiminavit di, Soromon wape eniviwa me mina onan. \v 28 Wayo piyu ega gare wakene go umae iyam danave aorepe. Megara God me wayo gumbe wape yaimoyai wanne. Meoya anintom God me yenan oya wape tu yempe? Ye anotumat yeuma kusikareren! \p \v 29 Sira ye nakwai divi natan ge yoi divi natan oya didimama wansin den anoigimiya, danadawai den avigimiya. \v 30 Kuiyawa dividivi undag mame Ju onan igiyawa botan anoeme, go ye Mamewa yaug anone ye divi anoene. \v 31 Meoya, namu Me toimuwawa\f + \fr 12:31 \ft Natawa me God toimuwawa.\f* ge ano oraivitwa meuma diuya, dividivi undag mame gaibu ye yempe. \p \v 32 Agonagon kusi, a den aya. Ye Mamewa me God toimuwawa degadega gumbe yentan anoivi. \v 33 \x + \xo 12:33 \xt Ruk 18:22\x*Ye dividivi yeuma iyayapan gumbo gwiruwariya, meve tawara onan igiyawa gumbo muniya. Yenan oya anmaga kokopetawa me den puwaiviwa ainamiya. Sira dividivi oraivitwa me matai den kukaipewa kwimin apa tam agoniya. Me apa ub abnawa me gumbe den ompe sira gwagwap den yoig wakukampe. \v 34 Kuiyawa dividivi oraiminavitwa yeuma wakeyawa arawa, me apa nonewa gaibu wakepe. \s1 Iyaiyai Yavigimtanwa \p \v 35 \x + \xo 12:35 \xt Mat 25:1-13\x*Berip yeuma poveyep tuya, sira dun yeuma okeriya igigimpe. \v 36 Apan kokawa muma memgebip nakwaeba apa taig uwag ankwin papapak topewa, oma ane ankwin tatevit menan wataptan oya amareme igiyawa mina ye meib wakeya. \v 37 Apan kokawa muma me matai uwape kumiwa, nau wareme igiyawa me aniyau uwapewa yangut aigimpewa me yawampewa me oraimina. Ne natawa diruiyeni. Apan kokawa me matai waita muntanwa oya berip meuma powave tupe, sira nau wareme igiyawa tampe teboro apa yan wakepe munan oya amarape. \v 38 Kokawa muma me nup bagiwa go mumbevit at muniwa gumbe taig uwape, sira nau wareme igiyawa mu wait waribiyag amareme me yawampewa, me oraiwa munanwa oya. \v 39 \x + \xo 12:39 \xt Mat 24:43-44; 1Te 5:2\x*Megara mame yaiyai yaug anoya: Gwe abnawa aram kumiwa divi ub usiwa ompe yaug anonewa, me yaukapa wakepe sira gwe meuma den toyayag ub ape. \v 40 Ye gaibu anoka wakeya, kuiyawa ye den menan amaraigimiyawa Apan Usiwa\f + \fr 12:40 \ft Me Iesu Keriso.\f* uwape.” \p \v 41 Pita singui wane, “Ayapan, ge maibe mame nu gunup vege, go iyayapan undag gumbo vege?” \p \v 42 Ayapan gara wane, “Kokawa me nau meuma eme igiyawa amara muntan oya, sira nakwai kumiwa apa nakwai muntan oya amaraivi abnawa baraune. Amaraivi abnawa me anotumat meuma koka sira anoano meuma oraivit gumbe, gare me bira? \v 43 Kokawa meuma matai taig uwape sira amat abnawa me nau warigimpe yaupewa, menan oraimina ape. \v 44 \x + \xo 12:44 \xt Mat 25:21,23\x*Ne natawa diruitna. Kokawa matai dividivi meuma undag amaraivi abnawa wampe me amarape. \v 45 Megara nau meuma wariviwa abnawa membovit danave anope, ‘Ne kokawa neuma uwatan oya kumiwa me tate den uwape,’ meve me amatog apan ge vesin nau meuma waremewa igiyawa gurigimpe sira nakwai ge yoi nak pimpanoigimpe. \v 46 Amaraivi abnawa me den amaraivi kumiwa apa, me den yaug anoivi kum koniwa apa kokawa meuma uwape. Kokawa meuma matai me gattope musimusi ape, sira anotumat den emewa igiyawa gaibu baraupe wakepe. \p \v 47 \x + \xo 12:47 \xt Jms 4:17\x*Nau meuma wariviwa abnawa me kokawa meuma anoiviwa yaug anone. Megara den waribiyag amaraigimpewa, sira kokawa meuma wanewa den apewa, me kokawa meuma koni obiren me tope. \v 48 Megara da bira den yaug anone, meoya kukaeba meuma aiviwa, me kusi tope. Bira da kokavit aunewa me kokavit autan kinuni ape. Sira bira da me gumbe kokavit baraunewa, me kokavit autan kinuni ape. \s1 Yum Onanwa Go Ano Ubeubewa \p \v 49 Ne iyam piyu gerave aoretan oya uwana. Aninin ne yusipamit anoeni iyam wait igivi. \v 50 \x + \xo 12:50 \xt Mak 10:38-39\x*Megara ne babataito neuma wakene me avitan oya eni. Sira danadawai kokavit ne aug anegimpna undag meve onanapeve. \v 51 Ye anoene ne piyu egave yum aug uwana? Ne diruitna. Onan, ne mut ge ano ubeube oya uwana. \v 52 Mame apa utan aib ainewa, me apa inamamawa usitainawa desiroma danave naningambenit wakepewa, duwamdesi me duwam gumbo daietaitai ape, sira duwam me duwamdesi gumbo daietaitai ape. \v 53 \x + \xo 12:53 \xt Mik 7:6\x*Mamawa me usiwa gumbe daietaitai ape. Usiwa me mamawa gumbe daietaitai ape. Inawa me gwaitawa gumbe daietaitai ape. Gwaitawa me inawa gumbe daietaitai ape. Inawa wainiwa gumbe daietaitai ape. Wainiwa me inawa gumbe daietaitai ape.” \s1 Kum Koniwa Biroriyaiviwa Yaug Anotanwa \p \v 54 Me iyayapan agoniyayawa gumbo wane, “Ye yauya at kum aigiviwa apa guwaveru dauwag barauvigimpewa, ye tate waya, ‘Me uvin uwatan aivi,’ meve uvin uwape. \v 55 Sira at gambenwa sausu apa taig man toigimpewa, ye waya, ‘Me amiwatan aivi,’ meve amiwape. \v 56 Ugauga eme igiyawa! Piyu ge kwimin irawa me aninin, ye yaug anoyana di. Kum mame garewa ye aninin den yaug anoyana? \p \v 57 Divi oya ye yembo divi oraiwa den yaug anoyana? \v 58 Ge anavi geuma gaibu kukaeba wasiwamtan abnawa oya aisenewa, ebu taibe yusiyusi ake baigan me gumbe ag yum tua. Meib den awa me ge augen gempe keptete abnawa gumbe uwaya. Sira keptete abnawa me augempe nog amaraiviwa nanive. Nog amaraiviwa me nog danave aoregempe aiga. \v 59 Ne ge dirukna. Ge nog danave den taibe dauwag aga. Anmaga kusi reputa\f + \fr 12:59 \ft 128 reputa me 1 denari mina. Apan da kum desirom nau apewa, me 1 denari aupe.\f* oieba ge garawa ape, meve taibe dauwag aga.” \c 13 \s1 Nonemagowa Biroriyatanwa Go Boriruwape Onanatanwa \p \v 1 Me kumive iyayapan upeba uwag Iesu gumbe waya. Gariri igiyawa diyawa ge puyo maeba mumawa Pairat bidwag ane. \v 2 \x + \xo 13:2 \xt Jon 9:2\x*Iesu garawa wane, “Gariri igiyawa mu danadawai mamaib auyawa, me kuiyawa kukaeba muma kokavit sira Gariri igiyawa upeba undag kukaeba muma kusi meib ye anoene? \v 3 Ne ye diruitna. Onan di! Megara ye nonemagewa den biroriyaya ipewa, ye mina undag matai boriruwaya. \v 4 Sairoam apa gwe airan gerowo aignewa, iyayapan 18 boriruwaya. Megara mu kukaeba muma kokavit, sira iyayapan upeba undag mu Jerusarem apa wakeyawa mu kukaeba muma kusikaren meib ye anoene? \v 5 Ne ye diruitna. Onan di! Megara ye nonemagewa den biroriyaya ipewa, ye mina undag matai boriruwaya.” \p \v 6 Meve Iesu maibe mame dirumne: “Apan da yoma greip\f + \fr 13:6 \ft Me wain waremewa.\f* nauwawa danave vedne, sira me magawa yautan aine, megara da den yaune. \v 7 \x + \xo 13:7 \xt Ruk 3:9\x*Meoya apan me greip nauwawa amaraiviwa gumbe wane, ‘Ne yoma magawa yautan oya onedna, megara yoma magawa da den yauna, sira gare bairawan duwamdesi onanane. Me kwap aoreya! Divi oya piyu ingui nau aivi?’ \p \v 8 \x + \xo 13:8 \xt 2Pi 3:9,15\x*Apan garawa wane, ‘Apan kokawa, yankweya, bairawan desirom sira wakepe. Ne kuiyave mutat sig um yautnave. \v 9 Me bairawan umaewa magawa impewa, me oraimina! Onan ipewa, meve kwap aoreya.’” \s1 Iesu Vesin Daiewa Gegerainewa Sabat Kumiwa Apa Warinamne \p \v 10 Sabat Kumiwa apa, Iesu sinagogu danave toyau munivi. \v 11 Sira vesin da me apa wakene. Me guwawa gumbe daiyewa gegeraine, bairawan 18 onanane. Me oma den ane siwavit wan yoine. \v 12 Iesu vesin me yaune auwane sira me gumbe wane, “Vesin, ge inaigitana yuwat geuma gumbe.” \v 13 Meve me naniwa me gumbe baraune, tatevit siwavit ane. Vesin me God waragadne. \p \v 14 \x + \xo 13:14 \xt Eks 20:9-10; Deu 5:13-14\x*Sinagogu namuyoiyoi igiyawa ano kukam ane. Kuiyawa Iesu Sabat Kumiwa apa warinamne oya. Sira iyayapan gumbo wane, “Oiyat 6 me nau apewa me bainda. Meoya kum me danave onag warinama, megara Sabat Kumiwa apa bainda onan.” \p \v 15 \x + \xo 13:15 \xt Ruk 14:5\x*Megara Ayapan garawa me gumbe wane, “Ye ugauga eme igiyawa! Ye da Sabat Kumiwa apa burumakau yeuma go mae donki yeuma mae gweyawa apa murap vet yoi muntan oya tam dauwag aisiene, go onan? \v 16 Vesin mame me Ebraam gwaitawa. Seitan me yumnadne wakene, bairawan yobutaren 18 onanane. Sira Sabat Kumiwa apa me yumnadne wakenewa yankwene, sira vesin yai wakene. Divi oya me oraimina onan?” \p \v 17 Iesu mame wanewa, me anavi meuma undag ubmam waramiya. Iyayapan mu dividivi oraimina undag me anewa gumbe degadega aya. \s1 Gayum Yawa Ge Iist Me Maibe Meumawa \p \v 18 Meve Iesu singui munne, “God toimuwawa me divi mina? Divi gumbe omaomaeba om wattna? \v 19 Me gayum yawa mina. Me apan tamne sira nau meuma danave vedne. Me yaig yoine yoma ane, sira painau nenipawa uwag naninaniwa gumbe en wariya.” \p \v 20 Sira singui munne, “Divi gumbe God toimuwawa omaomaeba om wattna? \v 21 Me iist mina. Vesin da me aug parawa me 3 satas\f + \fr 13:21 \ft 1 satas me 13 ritas mina.\f* danave bidwag ag kamasiyanewa, parawa tan koka ane.” \s1 Ankwin Popotuwa \p \v 22 Meve Jerusarem oya aiviwa Iesu at kokawa ge gwetoim danave aine iyayapan toyau munne. \v 23 Apan da me gumbe singui wane, “Ayapan, iyayapan duwamit mukut waita autan eme?” Me mu gumbo wane, \v 24 “Yusiyusi aya ankwin popotuwa gumbe unigiya. Ne ye diruitna. Kuiyawa iyayapan obiren matai uniktan oya yusiyusi ape, megara obiren oma den ane unikpe. \v 25 \x + \xo 13:25 \xt Mat 25:10-12\x*Gwe abnawa me wan yoipe sira ankwin tobotpewa, ye matai daieve yokeya yembovit ankwin papapak toya vene, ‘Apan, ankwin nunan watapa.’ Megara me garawa wape, ‘Ne ye den yaug anoyemna ye ampa oniyana.’ \p \v 26 Meve ye matai waya, ‘Nu nakwai ge yoi ge gaibu natu, sira ge nu ebu numa kokawa apa toyau nunana.’ \p \v 27 \x + \xo 13:27 \xt Sam 6:8\x*Megara gara wape, ‘Ne ye den yauyem anona. Ye ampa uwayana den yaug anona. Ye undag kukaeba enewa igiyawa ne gunap asipa aisiya.’ \p \v 28 \x + \xo 13:28 \xt Mat 8:11-12\x*Ebraam, Aisak, Jekob ge propeta undag mu God toimuwawa danave wakeya, megara God me ye yembovit daieve tam emeyempewa, sira asimeve ye it ge donewa kitosai aigimiya. \v 29 \x + \xo 13:29 \xt Sam 107:3\x*Iyayapan kum dauwaiviwa apa ge kum aigiviwa apa, sira noosu ge sausu apa uwag God toimuwawa danave buyunai apa wakepe. \v 30 \x + \xo 13:30 \xt Mat 19:30\x*Me natawa, iyayapan obiren namu yoiemewa mu ivi ape, sira ivi yoiemewa mu namu ape.” \s1 Iesu Jerusarem Oya Danadawai Aune \p \v 31 Me kumiwa apa, Parisi igiyawa upeba Iesu gumbe uwag waya, “At mame yankweg at da ube aga. Erod ge toaktan oya aivi.” \p \v 32 Iesu gara wane, “Aiseg mae okusi asime diya, ‘Ne gare umaewa airapu atatai impna, sira iyayapan warinamuntna, sira kum duwamdesiyawa ne nau oieba wat wapukiyatna. \v 33 Megara ne garewa umaewa maimawa di anegimpna. Kuiyawa propeta me Jerusarem daieve den boape.’ \p \v 34 A, Jerusarem Jerusarem. Ye propeta guriyana sira yenan tena onamiyawa an gumbe guriyana. Kum koniwa anintom mina ne utuntainanwa yenan anog agoniyag tena. Kumkum inawa usitainawa agoniyag maviwa ankwatave tepewa mina, megara ye den anoene. \v 35 \x + \xo 13:35 \xt Sam 118:26\x*Yauya, ye gwe yeuma me kukaig wakepe. Ne ye diruitna, namu ye waya, ‘Apan me Ayapan iviwa gumbe uwapewa me gumbe waribiya wampe.’ Ivi ye ne sira yaunegiya.” \c 14 \s1 Iesu Parisi Gweyawa Apa Wakene \p \v 1 Sabat Kumiwa da, Iesu Parisi namu yoiyoi aiviwa me gweyave nakwai natan oya aine. Sira mu me iyaiyai yangowo yaveme. \v 2 Me apa me namive apan me kwapiwa tantamusiawa aunewa wakene. \v 3 \x + \xo 14:3 \xt Ruk 6:9\x*Iesu Parisi ge Gwangwan anoano kokawa igiyawa gumbo singui munne, “Me Gwangwan wakene, warinamtanwa Sabat Kumiwa apa gaibu go onan?” \v 4 Megara mu iyadmusia. Meoya Iesu apan yumne, sira me warinamne, sira me baraune aine. \p \v 5 \x + \xo 14:5 \xt Mat 12:11; Ruk 13:15\x*Meve Iesu singui munne, “Ye da ud go burumakau me Sabat Kumiwa apa yoi oya dukup danave aikpe ipewa, ye matai me tatevit den ororeak taibe dauwape?” \v 6 Mu gae garawa da den waya. \p \v 7 Amdau igiyawa teboro apa painau waketan anoemewa me yaug anonewa, maibe mame gumbe dirumne. \v 8 \x + \xo 14:8 \xt Pro 25:6-7\x*“Iyayapan da memgebip buyunaeba oya genan ep tepewa, ayapan arawa den wakeya. Kuiyawa apan kokawa ge minag onan, menan ep baraupe ipewa, me at mame aupe. \v 9 Buyunai abnawa me ep duwam yenan tenewa me gungap uwag wape, ‘Apan mame at geuma wana.’ Me kumive apa, ge ubmam waratpe, sira ge at ankwatavewa auwa. \v 10 Megara ep genan teyawa, at ankwatavewa auwa. Ge me auwa ipewa, buyunai tamnewa uwape matai ge gungap wape, ‘Evenwa, at oraiwa aga.’ Meve iyayapan geuma waya uwayawa undag namuwo apa matai gungap petat tope. \v 11 \x + \xo 14:11 \xt Mat 23:12; Ruk 18:14\x*Kuiyawa da bira membovit painau apewa me mokona ape, sira da bira membovit mokona apewa me matai painau ape.” \p \v 12 Meve Iesu buyunai tamnewa gumbe wane, “Ge kum kuiyunup nakwaeba go aram nakwaeba munawa, owogwa ge tatagaiwa ge dam desiroma ge iyayapan tawara obirenwa igiyawa munanwa oya ep den teya. Ge meib awa ipewa, mu matai genan ep tepe, sira me gumbe ge garawa agempe. \v 13 Megara ge buyunai munawa, tawara onan igiyawa, ui kwapiwa kukaimusiawa ge amowa kukaimusiawa sira yangabored igiyawa oya munan ep teya. \v 14 \x + \xo 14:14 \xt Jon 5:29\x*Mu oma den ane ge garawa agempe, meoya ge gungap waribiya wakeigimpe! Kuiyawa oraiwa igiyawa sira yoigimpewa kumiwa apa, ge matai garawa gempe.” \s1 Buyunai Kokawa Maibeyawa \p \v 15 \x + \xo 14:15 \xt Ruk 13:29\x*Mu da teboro apa Iesu gaibu wakeyawa mame anonewa, Iesu gumbe wane, “Apan me waribiyane, me God toimuwawa danave buyunai nape.” \p \v 16 Iesu garawa wane, “Apan da buyunai kokawa tamibarip ane sira iyayapan obiren munan ep tene. \v 17 Buyunai kumiwa apa, me nau meuma aivi abnawa baraune aine. Iyayapan munan ep tenewa dirumtan oya aine, ‘Oneya, kuiyawa gare mame dividivi undag wait tamibarip atu onanane.’ \p \v 18 Megara mu undag minamina topai aya. Namuwa wane, ‘Ne at piyu gwiruwadna, aneg yautanit di. Garawapa nenan den anoa.’ \p \v 19 Dawa wane, ‘Ne gare di burumakau yoma gumbe duwam duwam kwadnat tutanwa me naningambenit gwiruwadna, ne tug ageyau atna meoya angeni. Garawapa nenan den anoa.’ \p \v 20 \x + \xo 14:20 \xt 1Ko 7:33\x*Mina dawa wane, ‘Ne gare di memgebip ana, meoya oma den ane onekna.’ \p \v 21 Nau meuma aivi abnawa taig onne, sira umum mame kokawa meuma gumbe wane. Meve gwe abnawa danawa piriwane, sira nauwawa wariviwa dine, ‘Tatevit gwetoimu kokawa dana ebu taiba ge ebu kusikusiwa dauwag aga, sira tawara onan igiyawa ge ui kwapiwa kukaimusiawa, yangabored sira amowa kukaimusiawa tam onaga.’ \p \v 22 Nau meuma aivi abnawa wane, ‘Apan, ge wanawa nu wait atu, megara pantut danave at ande wakene.’ \p \v 23 Meve kokawa meuma nau meuma aivi abnawa dine, ‘Ne gwe neuma noidauwatan oya, at ebu taiba ge ben veriyawa apa dauwag aga, sira mu diruma unig onampe. \v 24 Ne ye diruitna, iyayapan danowo desirom da ep munan tenawa matai buyunai neuma demtawa da den aupe.’” \s1 Aigowawa Atanwa Me Garawa Meuma \p \v 25 Iyayapan obiren Iesu gaibu amome, sira mu gumbo tobiyag wane, \v 26 \x + \xo 14:26 \xt Ruk 9:23\x*“Bira da nenan ontan apewa, inamamawa, biviwa ge usitainawa, tatawaiwa ge yogiyawaiwa den topaimumpewa, sira membo inaiinai meumawa gaibu den topayapewa, me oma den ane ne aigowanwa ape. \v 27 Sira bira da me korosi meuma aug amanap den onigimpewa me oma den ane ne aigowanwa ape. \p \v 28 Ye daneyap bira da gwe painau da sitan anopewa, me namu yanwakek yaug anokape anmaga me gumbe oma ape sipe go onan. \v 29 Kuiyawa me sitan ebuebuwawa tepe sira oma den ane onanape ipewa, iyayapan me yaupewa matai iyagau wampe. \v 30 Mu wape, ‘Apan mame amatog gwe sine, megara oma den ane si botpe.’ \p \v 31 Kin da me kin dawa gaibu mut atan ape ipewa, kin da me namu yanwakeg ebuebuwawa yaug anokape. Kin dawa mut igiyawa 20,000 tamke oniviwa, me mut igiyawa 10,000 tam mu enbotpe mut ape oma ape go onan. \v 32 Kin da oma den ape ipewa, kin dawa arama matai oniviwa me umum igiyawa tepe ampe, yumtutu gaiyawa wape. \v 33 Ebu me desirom, ye daneyap bira da tawara meuma undag den topayapewa me oma den ane ne aigowanwa ape. \p \v 34 Siuran me oraimina, megara me demtawa meuma onanape ipewa, me aninin ape sisiwa sira ape? \v 35 Me piyu oya sira mutat agoniemewa oya divi da den ape. Me epa aore eme. Da bira naunawa gaibu ipewa, me kweya anope.” \c 15 \s1 Mae Sip Kwawanewa Me Maibeyawa \p \v 1 Gare takesi tameme igiyawa ge kukaeba eme igiyawa undag Iesu gumbe gaiyawa anotan oya agoniyaya. \v 2 \x + \xo 15:2 \xt Ruk 5:30\x*Megara Parisi igiyawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa mu simura weme, “Apan mame me kukaeba emewa engaun aivi sira nakwai mu gaibu naivi.” \p \v 3 Meve Iesu maibe mame mu gumbo wane. \v 4 \x + \xo 15:4 \xt Ejk 34:11,16; Ruk 19:10\x*“Ye daneyap da bira sip 100 gaibu wakene, desirom da mu danowo kwawape ipewa, me 99 taibe yankwem sip kwawanewa yautan oya diupe? \v 5 Sira me yaupewa, me degadegaepam me auke oieve barauk, \v 6 aig gwe uwape. Meve me owowaiwa sira iyayapan meuma munan auwag agoniyape, mu gumbo wape, ‘Ne gaibu degadega ata. Ne sip neuma kwawanewa sira yauna.’ \v 7 Ne diruitna. Ebu me desiroma, kukaeba abnawa desirom me nonemagawa biroriyape ipewa, kwimin apa degadega kokavit. Iyayapan oraivitwa 99 mu nonemagowa biroriyatan den anoemewa oya kwimin apa degadega wakene, megara degadega me mina onan. \s1 An Magawa Waropiyanewa Me Maibeyawa \p \v 8 Vesin da anmaga siruva naninwanit gumbe wakene. Sira me desirom waropiyape ipewa, me dun oketpe, gwe eremui aiyape, didimama yaimoyai aiginkape yaupe, go onan? \v 9 Me yaupewa, me owowaiwa sira iyayapan meuma munan auwag agoniyape mu gumbo wape, ‘Ne gaibu degadega ata. Ne anmaga neuma waropiyanawa sira yauna.’ \v 10 Ebu me desiroma, ne ye diruitna, kukaeba abnawa desirom nonemagawa biroriyape ipewa, God aneya namive degadega kokavit.” \s1 Usiwa Me Inanadnewa Me Maibeyawa \p \v 11 Iesu gae meuma yunadne. “Apan da me usiwa duwam. \v 12 Gwaneba mamawa gumbe wane, ‘Maman, kwan geuma undag me gambenwa nega.’ Meoya me tawara meuma buwangave kepteg wanne. \p \v 13 Me ivi pungi den wane, gwaneba dividivi undag tam agoniyane at aramawa da aine. Sira me apa irobabai ane wakewake meuma kukaine, tawara meuma undag wakukamne onanane. \v 14 Namu me tawara meuma undag wakukamne onananewa, at me apa undag kait kokawa uwag onne. Me amatog danadawai aune. \v 15 Meoya me at me abnawa oya aine. Sira at abnawa me aug baraune nau aig bui meuma amaraivi. \v 16 Diwat me bui nemewa me napa danawa bimwapa oya me anog imututu ane. Megara bira da divi da den di wanne. \p \v 17 Me wakene imiwa sira taig onnewa, me wane, ‘Iyayapan obiren maman tamnewa nakwai obiren neme sira obiren ande mu gumbo wakeya, ne iyagon adnegivi, boatan eni. \v 18 \x + \xo 15:18 \xt Sam 51:4\x*Ne maman oya sira taig anekna, me gumbe watna, “Maman, ne ge gungap sira kwimin gumbe inaiinai kukaeba ana. \v 19 Ne oraimina onan, meoya ne ge utugwa sira den wa. Aunega iyayapan nauwagwa emewa igiyawa mina da atna.” ’ \p \v 20 Meve wan yoine sira mamawa oya aine. Megara me ebu taibe aramavit ande oniviwa, mamawa me yaune, danadawai koka menan aune. Me usiwa oya kintog aine, me nanive yum uwatone. \p \v 21 Usiwa me gumbe wane, ‘Maman, ne ge gungap sira kwimin gumbe inaiinai kukaeba ana. Ne oraimina onan, meoya ne ge utugwa sira den wa.’ \p \v 22 Megara mamawa nau meuma eme igiyawa gumbo wane, ‘Tatevit! Wape yobutarenwa oraivitwa aug oneya, sira me enwaniya. Kwit nanigiriwa oya aug oneg enwaniya, sira sandoro tam oneg amawa enwaniya. \v 23 Mae burumakau apanbarawa kadnapama aug oneg toenguriya. Buyunaeba ag degadegaeba ata. \v 24 \x + \xo 15:24 \xt Epe 2:1,5\x*Kuiyawa utunwa mame botone sira inaine. Me inanadne sira me yauna.’ Meoya mu amatog degadega aya. \p \v 25 Me emewa, tatawa me nau danave. Me gwe megiyave uwanewa, me inau bererin ge tare noiwa anone. \v 26 Meoya mamawa nauwawa eme igiyawa da menan auwane onne, sira me singui ane ye dimbae ene. \v 27 Me garawa wane, ‘Ge gwanek sira taig uwane, mamag burumakau apanbarawa kadnapam toengudne, kuiyawa me oraivit bainda di taig uwane.’ \p \v 28 Tatawa danawa piriwane sira danave unig aitan oya topayane. Meoya mamawa dauwag aine sira me gumbe gae wak memeyamne. \v 29 Megara me mamawa gumbe garawa wane, ‘Yawa! Bairawan obiren mame onananewa ne genan nau eni. Sira ge gwangwan geumawa da den di topayana. Megara ne evenwainwa gaibu degadega atan oya, ge mae goot da den di negana. \v 30 Megara utugwa mame vesin gaibu nag vin gigin tawara geuma wakukamne, sira gwe taig uwanewa, ge burumakau apanbarawa kadnapam menan toengurana!’ \p \v 31 Mamawa wane, ‘Ud neumawa, ge kum evedni ne gaibu wakeete, sira dividivi undag neumawa me geumawa. \v 32 Kuiyawa gwaneg mame me boane, megara sira inaine. Me inanadne, megara sira yautu. Meoya nu di buyunai ag degadega atanit di.’” \c 16 \s1 Amaraiviwa Kokawa Me Ugauga Aiviwa Me Maibeyawa \p \v 1 Iesu aigowawa dirumne. “Tawara abnawa da me amaraivi abnawa da aune. Sira amaraivi abnawa me tawara abnawa tawara meuma wakukamivine oya diyag waya. \v 2 Meoya me menan wane unig onne singui ane, ‘Ne genan oya mame anona, me divi? Ge oma den ane sira amaratanwa aigima, meoya nau geuma egewa umumawa didnega.’ \p \v 3 Amaraivi abnawa membovit gumbe wane, ‘Gare ne aninin atna? Kokawa neuma me nau neuma atan avivi. Ne yutunwa oma den ane dukup watna, sira nun watan oya ubmam wadnegivi. \v 4 Ne yaug anona divi atna. Me gumbe nau neuma mame apa waropiyatnawa, iyayapan matai gwe muma gumbe auneg kaiwa wape.’ \p \v 5 Meoya me kokawa meuma gumbe anmagawa ingui tamiyawa me desirom desirom auwane. Me namuiren abnawa singui ane, ‘Ge anintom kokawa gumbe iyai auwana?’ \p \v 6 Me garawa wane, ‘Oira meuma 100 bate.’\f + \fr 16:6 \ft 1 bate me 37 ritas mina.\f* Amaraivi abnawa me dine, ‘Ingui auwanawa gigirum auwa, tatevit yanwakeg tonkuiya 50 ape.’ \p \v 7 Meve me apan duwameba gumbe singui ane, ‘Ge anintom ingui auwana?’ Me garawa wane, ‘Parawa 100 koru.’\f + \fr 16:7 \ft 1 koru me 370 ritas mina.\f* Me gumbe dine, ‘Ingui auwanawa gigirum geuma auwa, sira tonkuiya 80 ape.’ \p \v 8 Kokawa meuma me natawa den aivi amaraivi abnawa gumbe nau meuma oraivit ane oya wane. Kuiyawa me anewa membo oya di ano ag ane. Piyu mame igiyawa mumbo oraiwa muma oya ano ag eme, megara eyawa igiyawa mu mina onan. \v 9 Ne ye diruitna. Ye piyu tawara meuma oraiwa tam yembovit oya oveaiwa danowa auya, me gumbe me onanapewa, yaibobot gweyawa danave ye matai kaiwa kaiwa aiempe. \p \v 10 \x + \xo 16:10 \xt Ruk 19:17-26\x*Bira da dividivi kusikarenwa gumbe owaniyapewa, sira me dividivi kokavitwa gumbe me mina owaniyape. Bira da dividivi kusikarenwa gumbe den owaniyapewa, sira dividivi kokavitwa gumbe me mina den owaniyape. \v 11 Meoya ye piyu tawara oraiwa meuma gumbe den owaniyayawa, bira tawara natapama gumbe owanowan ye guniyap ape? \v 12 Sira ye apan da tawara meumawa gumbe owanowan den ayawa ipewa, guniyap den owaniyemtawa ipewa, bira tawara yeuma yempe? \p \v 13 \x + \xo 16:13 \xt Mat 6:24\x*Bira da nau wariviwa oma den ane apan koka duwam gumbo nau muma ape. Me apan koka da topayape, dawa wat baigan awampe, sira me dawa wan enagatpe, dawa topayape. Ge oma den ane God ge anmaga nauwawa duwam wara.” \p \v 14 Parisi igiyawa anmaga oya anoemewa undag mame anoya, sira aenaen Iesu gumbe eme. \v 15 \x + \xo 16:15 \xt Mat 23:28; Ruk 18:9-14\x*Iesu mu gumbo wane, “Iyayapan yangowo ye yembovit oraivitwa oya ene, megara God nonenmagewa yeuma yaug anone. Iyayapan gumbo ayamat kokavit anoemewa mu God yangave den ewaniyane. \s1 Toyau Toyau Egavewa \p \v 16 \x + \xo 16:16 \xt Mat 11:12-13\x*Gwangwan ge Propeta mu namuwa waya sira Jon gumbe onanane. Me kumiwa apa man onne, gae oraiwa God toimuwawa oya opata veme, sira iyayapan undag ayamuneme ebu me danave unikpe. \v 17 \x + \xo 16:17 \xt Mat 5:18\x*Kwimin ge piyu inanatanwa me bembemu. Megara Gwangwan gigirum danave tenewa koni desirom dauwag aikpewa me yaigiwa dadi. \p \v 18 Bira da biviwa yankwepe sira vesin da ube aupewa, me uinantaraki. Sira apan da vesin memawa yankwenewa me aupewa me uinantaraki.” \s1 Tawara Abnawa Ge Rasaros \p \v 19 Tawara abnawa me wape gamat pundirit ge diyapam yapavewa enivi, wape rinen oraiminawa enamivi, maura gumbe kum evedni vinivine. \v 20 Me ankwin noive, apan nun abnawa iviwa Rasaros me kwapiwa sisipopot obiren tamnewa wakene. \v 21 Sira divi tawara abnawa teboro meuma gumbe musimusi aigiviwa natan oya anoivine. Kweyau gaibu uwag sisipopot meuma dimui eme. \p \v 22 Kum uwanewa nun abnawa botone, sira aneya mu aug Ebraam wakenewa oya amiya. Sira tawara abnawa mina boane, sira yanpot apa barauya. \p \v 23 Ades\f + \fr 16:23 \ft Me, gae Ibru gumbe, at kukaeba me anotumat den eme igiyawa matai unikpewa.\f* danave me dawai avivi, yangut anewa, Ebraam at painauvit Rasaros gaibu wakene yaune. \v 24 Meoya me gumbe auwane, ‘Maman Ebraam, ano nunigima, Rasaros barauwa ompe, naniwa yoi danave empe sira pednanwa empe taigiwape, kuiyawa ne iyam danave edawai gumbe wakeeni.’ \p \v 25 Megara Ebraam garawa wane, ‘Ud, imug anoa. Wait inaiinai geuma kumiwa apa ge dividivi oraiwa tamana. Me kumive Rasaros dividivi kukaeba tamne. Megara gare me oraivit amat awaniya sira ge edawai gumbe wakeyana. \v 26 Undag mame wakeya sira upeba wakeya, nu ge ye bunangave me karirin koka wakene, meoya iyayapan bira imuwo mame apa genan onantanwa oma den ane, sira oma den ane da bira yan me apa nunan dauwag onampe.’ \p \v 27 Me garawa wane, ‘Maman, gare ne nun gungap veni. Rasaros barauwa me maman gweyawa aipe. \v 28 Kuiyawa ne tatanaiwa naningambenit wakeya. Gwangwan dirumpe, me gumbe mu mina at mame edawai arawa den onampe.’ \p \v 29 Ebraam garawa wane, ‘Mu Mosisi ge Propeta gumbo wakeya, yankwema mu gumbo anope.’ \p \v 30 Me wane, ‘Onan, maman Ebraam, iyayapan da boriruwayawa apa munan aipe ipewa, mu matai nonenmagowa biroriyape.’ \p \v 31 Me me gumbe wane, ‘Mu Mosisi ge Propeta gumbo den anope ipewa, apan da boriruwayawa apa sira inaipewa, mu matai nouwa den aupe.’” \c 17 \s1 Kukaeba, Anotumat, Dividivi Atanwa \p \v 1 Iesu aigowawa gumbo wane, “Dividivi me iyayapan wakukampe kukaeba apewa uwatan aivi. Megara apan me me gumbe mu wakukampe kukaeba apewa me di kukaine. \v 2 Bira da ape ud kusi mame desirom da kukaeba apewa, an kokawa me parawa waremewa me meyave tug poeman danave aorepe none nape, me me oya me bainda. \v 3 \x + \xo 17:3 \xt Mat 18:15\x*Yembovit yaukape. Tatagwa go gwanegwa kukaeba ape ipewa, gae yaigipam diya anope sira nonemagawa biroriyape ipewa, kukaeba meuma oya anog yankweya. \v 4 Me kukaeba ge gungap kum desirom danave koni 7 ape ipewa, sira me koni 7 taig on ge gungap uwag, ‘Ne nonenmagawa biroriyana.’ meib wapewa, me anog yankweya.” \p \v 5 Aigowawa mu Ayapan gumbe waya, “Anotumat numa a koka ape!” \p \v 6 \x + \xo 17:6 \xt Mat 17:20; 21:21\x*Me garawa wane, “Ye anotumat yeuma me gayum yawa kusi mame mina apewa, ye yoma iviwa maruberi mame gumbe waya, ‘Kuiyapam biyau poeman danave yaig wakeya.’ Sira me ye noiwa matai aupe. \p \v 7 Bira da daneyap nau abnawa da wakene me piyu siviwa go sip amaraivi. Wanan me nau apa taig ompewa, me nau meuma wariviwa gumbe wape, ‘Gare mame onaga, sira yanwakeg nakwai na,’ meib nau abnawa dipe go onan? \v 8 Me aib watanwa da onan, ‘Aram nakwaeba natanwa oya tamibarip a. Gembovit tamibarip ag nenan amara ne nakwai ge yoi naigimpna. Meve ge nakwai ge yoi na.’ \v 9 Me anin wanewa me anewa oya, me nau wariviwa abnawa gumbe gaun wape? \v 10 Meoya ye mina, ye dividivi ayawa ye diruiyawa gumbe ayana, ye aib watanwa, ‘Nu nau geuma waretewa nu oraimina onan. Nu nau numawa di atu.’” \s1 Yuwat Warumamne Iviwa Reprosi Igiyawa 10 Inaimusia \p \v 11 Gare ebu taibe Jerusarem oya Iesu aivi, me Samaria ge Gariri yumateba apa a yoig guidne. \v 12 Me gwetoimu da danave uwanewa, yuwat warumamne iviwa reprosi igiyawa 10 me nuntosa munne. Mu kusi painau yokeya. \v 13 \x + \xo 17:13 \xt Rvt 13:45-46\x*Sira mu kwat kokavit waya, “Iesu, Kokawa, ano nunigima!” \p \v 14 \x + \xo 17:14 \xt Rvt 14:2-3; Mat 8:3-4\x*Me mu yawamnewa wane, “Aisiya, yembovit pirisi gumbe toyau waniya.” Mu amomewa, mu muinamne. \p \v 15 Desirom mu danowo me yaune me wait inainewa, me noiwa kokavit God gumbe waiya waiya wag sira taig onne. \v 16 Me membovit Iesu amave aigne, sira me gumbe gaun wane. Me Samaria apan. \p \v 17 Iesu singui wane, “Apan undag naninwanit den muinamna? Upeba 9 ampa wakeya? \v 18 God gumbe kaiwa kaiwa watan oya taig onnewa, apan noi ubewa, mame mekut? Da bira onan?” \v 19 Meve Iesu me gumbe wane, “Yoiya sira aga. Anotumat geuma gumbe ugwa oraimina ane.” \s1 God Toimuwawa Oniviwa \p \v 20 Parisi igiyawa Iesu gumbe kum divi God toimuwawa uwapewa oya singui ayawa, me garawa wane, “God toimuwawa uwapewa matai oma den ane yauta. \v 21 Go iyayapan matai wape, ‘Mame me,’ go ‘Itame me,’ kuiyawa God toimuwawa me ye imui daneyap.” \p \v 22 Meve me aigowawa gumbo wane, “Ye imuyep kum da Apan Usiwa uwape yautanwa oya anoenewa, megara ye oma den ane yauya, me kumiwa matai onivi. \v 23 \x + \xo 17:23 \xt Mak 13:21; Ruk 21:8\x*Iyayapan matai ye guniyap wape, ‘Itame me!’ go, ‘Mame me!’ Mu amowo den kintog gigimiya. \v 24 Kuiyawa Apan Usiwa kumiwa apa, me kapisi mina ape, me kwimin yunadnewa apa merampe esipe aipe kwimin gambenwa yunadnewa apa. \v 25 Megara me namu dividivi obiren gumbe danadawai di aukape, sira iyayapan kum garewa topayape. \p \v 26 Me gare di apan Noa kumiwa apa anewa mina. Sira Apan Usiwa kumiwa matai me mina di. \v 27 Iyayapan nakwai ge yoi neme, apan vesin avivi, vesin apan avivi, me mina mu memgebip eme, meve kum aune apan Noa wa koka danave unigne. Meve nin uwane, sira mu undag nin umamne. \p \v 28 \x + \xo 17:28 \xt Gen 18:20; 19:25\x*Apan Rot kumiwa apa me mina meib. Iyayapan nakwai yoi neme, gwit garawareme, vereme sira gwe sieme. \v 29 Megara Rot me Sodom kweg ainewa kumiwa apa, iyam ge sarupa\f + \fr 17:29 \ft Me gegura mina, sira gamat me yanepam.\f* kwimin apa aigne, sira mu undag iyam meru igamne. \v 30 Apan Usiwa sira uwape kumiwa me meib di. \v 31 \x + \xo 17:31 \xt Mat 24:17-18\x*Me kumive, da bira gweyawa gerave wakepewa, tawara meuma gwe danave wakepe ipewa, tamtan oya den anog aikpe. Mina meib, da bira nau danave wakepewa divi da oya den taig aipe. \v 32 \x + \xo 17:32 \xt Gen 19:17,26\x*Apan Rotu biviwa imug anoya. \v 33 \x + \xo 17:33 \xt Ruk 9:24\x*Da bira inaiinai meuma oya anopewa me matai waropiyape, sira da bira inaiinai meuma waropiyapewa me matai yumnatpe. \v 34 Ne ye diruitna, me arameba apa, apan duwam\f + \fr 17:34 \ft Namu tenewa da waivi iyayapan duwam.\f* deriyat desirom apa wakepe, dawa me matai aupe sira dawa me wakepe. \v 35 Vesin duwam matai parawa atapupu atan oya birori aigimpe, dawa me matai aupe sira dawa me wakepe.” \v 36 (-)\f + \fr 17:36 \ft Namu tenewa dawa \fv \ft V36\+fv* \ft apa maib waivi. Nau danave apan duwam wakepe ipewa, apan desirom wan aupe, da wakepe.\f* \p \v 37 Mu singui aya, “Ayapan, ampa?” Me garawa wane, “Bo kwapiwa wakenewa apa, nenip boriruwayawa kwapuwa nemewa matai agoniyape.” \c 18 \s1 Kwapura Yumnad Aiviwa Me Maibeyawa \p \v 1 \x + \xo 18:1 \xt 1Ko 4:2; 1Te 5:17\x*Meve nun evedni waigimpe sira topai den di ape, me gumbe Iesu toyau muntan oya aigowawa gumbo maibe mame wane. \v 2 Me wane, “At kokawa da apa, keptete abnawa wakene. Me God gumbe a den aivi sira me iyayapan munan den anoivi. \v 3 Sira at me apa, kwapura da wakene, me gumbe nun gumbe kum evedni onivi. Me waivi, ‘Anavi neuma gumbe pui yuwana, sira nenan engambana.’ \p \v 4 Kuiyawa kum upeba me topayaivi. Megara iviren me membovit wane, ‘Ne God gumbe a den eni sira iyayapan oya den anoeni, \v 5 megara kwapura mame ande danadawai negivi. Nenan oniviwa ne matai unuwa topayatpe, meoya me pui yuwantna!’” \p \v 6 Sira Ayapan wane, “Keptete abnawa kukaeba wanewa me anoya. \v 7 Gomiyamunne igiyawa God gumbe kum aram auemewa oya munanwa oya God matai den puiyu mumpe? Me matai mu ande topai mumigimpe? \v 8 Ne ye diruitna. God imive puiyu munan oya tatevit ape. Megara Apan Usiwa uwapewa, piyu egave me matai anotumat oma ane yaupe?” \s1 Parisi Abnawa Ge Takesi Tamivi Abnawa Maibeyawa \p \v 9 Iyayapan mu oraivitwa muma oya anotumat emewa sira iyayapan upeba gumbo ivuwa aug yan barauemewa munan Iesu maibe mame wane. \v 10 “Apan duwam nun watan temporu arawa danave unig amiya. Dawa Parisi abnawa sira dawa me takesi tamivi abnawa. \v 11 Parisi abnawa wan yoig sira membo oya nun wane, ‘God, ne ge gungap gaun veni me ne iyayapan upeba mina onan. Ne ub emewa kukaeba emewa uinantaraki emewa go apan mame takesi tamiviwa abnawa mu mina onan. \v 12 \x + \xo 18:12 \xt Ais 58:1-4; Mat 23:23\x*Ne pura desirom danave koni duwam nakwai kwit eni, sira undag me aueniwa naninwanit danave kebag desirom puyo wanigimpna.’ \p \v 13 \x + \xo 18:13 \xt Sam 51:1\x*Megara takesi tamivi abnawa painau wan yoine. Me kwimin wan den yaune, sira togewa tog wane, ‘God, ne kukaeba eniwa, nenan anoa.’ \p \v 14 \x + \xo 18:14 \xt Mat 23:12\x*Ne ye diruitna. Apan mame me God namive oraimina ane sira gwe aine, megara apan dawa mina onan. Kuiyawa da bira iviwa membovit wan enagappewa me matai yan baraupe, sira da bira membovit mokona apewa me iviwa matai enagatpe.” \s1 Ud Usiusiwa Ge Iesu \p \v 15 Iyayapan ud usiusiwa tam Iesu yumampe oya tam amome. Iesu aigowawa mame yauyawa mu tobotmuniya. \v 16 Megara Iesu ud usiusiwa menan omome oya munan auwane sira wane, “Ud usiusiwa yan kwemiya nenan onampe, sira mu den toboriya. Kuiyawa God toimuwawa iyayapan meiba mu mumawa. \v 17 \x + \xo 18:17 \xt Mat 18:3\x*Ne natawa diruitna, Da bira me ud usiusiwa mina God toimuwawa den aupewa den di God toimuwawa unikpe.” \s1 Amaraivi Abnawa Me Tawara Abnawa \p \v 18 \x + \xo 18:18 \xt Ruk 10:25\x*Namuyoiyoi abnawa da Iesu singui ane, “Toewanewan oraiwa, ne divi akape inaiinai yaibobot auten?” \p \v 19 Iesu garawa wane, “Divi oya ne gunap wana oraiwa? Da bira oraimina onan, me God mekut. \v 20 \x + \xo 18:20 \xt Eks 20:12-16; Deu 5:16-20\x*Ge Gwangwan yaug anoana. ‘Uinantaraki den a, den toengra, ub den a, gae ugauga den wa, ebnotu inag mamag gumbo aigima.’” \p \v 21 Me wane, “Ne ud toranap dividivi mame undag yumnadna.” \p \v 22 Iesu mame anonewa, me gumbe wane, “Ge desirom ande wakene. Dividivi undag geumawa gwiruwara, sira tawara onan igiyawa waita muna, Ge kwimin apa oraiwa matai auwa. Meve ne amanap onaga.” \p \v 23 Me mame anonewa, me danadawai koka aune. Kuiyawa me tawara kokavit gaibu. \p \v 24 Iesu me yaug wane, “Tawara igiyawa mu gumbo yaigiwa dadi me God toimuwawa uniktan oya! \v 25 Mae kameru inup nogawa gumbe uniktanwa me taibe, megara tawara abnawa God toimuwawa uniktanwa me yaigiwa dadi.” \p \v 26 Iyayapan da mame anoyawa singui aya, “Me natawa ipewa, bira oma ane waita aupe?” \p \v 27 Iesu garawa wane, “Iyayapan gumbo oma den ane, megara God gumbe oma ane.” \p \v 28 Pita me gumbe wane, “Nu dividivi undag yankweg amagap ongete!” \p \v 29 Iesu mu gumbo wane, “Ne natawa ye diruitna. Da bira gwe go biviwa go tatawaiwa go inamamawa go usitainawa mu God toimuwawa oya yankwenewa, \v 30 me kum mame danave koni obiren tampe, sira kum mataiwa uwapewa inaiinai yaibobot aupe.” \s1 Iesu Bo Meuma Oya Sira Namiven Wane \p \v 31 \x + \xo 18:31 \xt Ruk 24:44\x*Iesu aigowawa 12 tam megiyave tene dirumne, “Nu Jerusarem oya dog angetan ete, sira Apan Usiwa gumbe dividivi propeta teyawa undag me pawape. \v 32 \x + \xo 18:32 \xt Ruk 9:22,44\x*Me aug Ju onan igiyawa gumbo mumpe. Mu me gumbe iyagau ape, sira gutup gumbe empe me gumbe wape pimpanoine, sira murap gumbe tope toengutpe boape. \v 33 Kum duwamdesiyawa apa, me sira inaig yoipe.” \p \v 34 \x + \xo 18:34 \xt Mak 9:32\x*Aigowawa mu gaiyawa mame desirom da den yaug anoya. Natawa mu gumbo guwave ane, sira Iesu divi oya waiviwa mu den yaug anoya. \s1 Iesu Yangabored Abnawa Warinamne \p \v 35 Iesu at Jeriko uwaiviwa, yangabored abnawa da ebu megiyave wakeke nun waivi. \v 36 Me iyayapan megiyave uwag amomewa anone, me singui munne mame divi pawaivi. \v 37 Mu me gumbe waya, “Nasaret apan Iesu uwag aivi.” \p \v 38 Me kwaruwane, “Iesu, Devid Usiwa, ano nega!” \p \v 39 Iyayapan ebu namu yoiyoi emewa me gae yankwetan oya dig waya. Megara me kwat kokavit gerave gerave wane, “Devid Usiwa, ano nega!” \p \v 40 Iesu tumag yoine, apan yan me nenan aug onamtan oya wane. Me Iesu megiyave uwanewa, Iesu me singui ane, \v 41 “Ge imugap ne dimbae genan atna?” Me gara wane, “Ayapan, ne yautan anoeni.” \p \v 42 Iesu me gumbe wane, “Yangagwa auwa. Anotumat geuma warinam genne.” \v 43 Me yangawa tatevit oraimina ane, sira God waiya waiya ake Iesu amave aine. Iyayapan undag mame yauyawa, mu mina God gumbe waiya waiya aya. \c 19 \s1 Takesi Tamiviwa Abnawa Jakies \p \v 1 Iesu at Jeriko unig uwag aivi. \v 2 Me apa apan da wakene, me iviwa Jakies. Me takesi tamemewa me kokawa muma da, me tawara abnawa. \v 3 Me imive yaupe Iesu aninin, megara me apan pipi, meoya oma den ane yaupe. Kuiyawa iyayapan obiren tobot tobot eme. \v 4 Meoya me namu kintog aine, me yautan oya yoma inaru mina dodne, kuiyawa Iesu ebu me apa onivi. \p \v 5 Iesu at me apa uwanewa, me yangut wan ag yaune. Sira me gumbe wane, “Jakies, tatevit yan aiga. Ne gare gwe geuma apa waketan di eni.” \v 6 Meoya me tate yan aigne, degadegaepam me gumbe kaiwa kaiwa wanne. \p \v 7 \x + \xo 19:7 \xt Ruk 15:2\x*Iyayapan undag mame yauyawa, amatog diguragut ag waya, “Apan me kukaeba aiviwa gweyawa aine sira me amdau abnawa meuma ane.” \p \v 8 \x + \xo 19:8 \xt Eks 22:1; Nam 5:6-7\x*Megara Jakies wan yoig Ayapan gumbe wane, “Yawa, Ayapan! Gare mame di ne tawara neuma undag gambenwa pukpuk wagawag igiyawa muntna, sira da bira wape me gumbe ne ugauga anawa, ne matai koni duwam ge duwam garawa wantna.” \p \v 9 \x + \xo 19:9 \xt Ruk 13:16; Apa 16:31\x*Iesu me gumbe wane, “Kum mame gare, God waita meuma gwe mame uwane, kuiyawa apan mame mina me Ebraam usiwa. \v 10 \x + \xo 19:10 \xt Ruk 15:4; Jon 3:17; 1Ti 1:15\x*Apan Usiwa\f + \fr 19:10 \ft Me Iesu Keriso.\f* uwanewa bira da inanadnewa me didimama atan oya sira me waita wantan oya uwane.” \s1 Anmaga Maibeyawa \p \v 11 Mu mame anoemewa gumbe, me gae waiviwa maibe da mu gumbo wane, kuiyawa me Jerusarem ug maneve, sira iyayapan anoya me God toimuwawa meuma pungi den ape taibe uwape. \v 12 Me wane, “Apan me painauvit dam me gumbe yainewa at da aramawa aine. Me membovit kin tum yupe atan sira taig ongetan oya. \v 13 Meoya me nau usitainawa undag 10 auwane, sira mu gumbo anmaga 10 minas\f + \fr 19:13 \ft Anmaga 1 minas me 100 denari. Apan da oiyat desirom nau apewa anmaga 1 denari aupe.\f* munne. Me wane, ‘Anmaga mame gumbe nau aya, nau aigimiya ne sira taig uwatna.’ \p \v 14 Megara me iyayapan meuma me topayaya, meoya ivi umum igiyawa teya amiya sira waya, ‘Nu imunup apan mame kin den ape.’ \p \v 15 Megara me baraune kin ane, sira taig gwe uwane. Meve me nau meuma waremewa me anmaga munnewa oya umum baraune me gumbe yaug anope mu anmaga munnewa gumbe anintom auya. \p \v 16 Apan namuirenwa uwag wane, ‘Apan, anmaga neganawa 1 minas gumbe 10 minas gerave sira auna.’ \p \v 17 \x + \xo 19:17 \xt Ruk 16:10\x*Me kokawa meuma garawa wane, ‘Nau oraimina ana, nau neuma wariviwa oraiwa! Dividivi kusikarenwa oya ge anotumat geuma gaibu, meoya gwetoimu kokawa undag 10 amara.’ \p \v 18 Apan duwameba uwag wane, ‘Apan, ge anmaga geuma 1 minas gumbe 5 minas gerave sira auna.’ \p \v 19 Me kokawa meuma garawa wane, ‘Ge gwetoimu kokawa undag 5 amara.’ \p \v 20 Meve nau meuma wariviwa dawa uwag wane, ‘Apan, mame ge anmaga geumawa. Ne yumnadna wape kwetawa gumbe benam tog barauna wakene. \v 21 Ne ge gungap a ana, kuiyawa ge apan yaigipama. Ge divi da den barauwanawa atan auwa, sira divi da den veranawa sig tama.’ \p \v 22 Kokawa meuma garawa wane, ‘Ne gae geumawa gumbe pui yugempna. Ge nauwaruwat kukaeba. Ge nenan mamaib vege? Ge yaug anoana ne apan yaigipama, divi da den baraunawa me atan avieni, divi da den vednawa me sig tameni? \v 23 Divi oya ge ne anmaga neuma anmaga gweyawa bank danave den barauwana? Ge meib apa ipawa, ne sira taig uwanawa, ne anmaga usiwa gaibu ibiyapopo.’ \p \v 24 Meve me iyayapan megiyowo yokeyawa gumbo wane, ‘1 minas meuma me gumbe atan auya, sira apan 10 minas aunewa me waniya.’ \p \v 25 Mu waya, ‘Apan, me 10 minas wait me gumbe!’ \p \v 26 \x + \xo 19:26 \xt Mat 13:12; Ruk 8:18\x*Me garawa wane, ‘Ne ye diruitna. Da bira kokavit aunewa me sira gerave wampe. Megara da bira den aunewa sira kusida me gumbe wakenewa me atan aupe. \v 27 Megara iyayapan mu anavi neuma imuwo ne kin muma den atna anoemewa tam mawa oneya, sira ne namunap guriya boriruwape.’” \s1 Iesu Eyawa Gumbe Jerusarem Aine \p \v 28 Iesu mame wanewa, ivi meve Jerusarem oya dog aine. \p \v 29 Mu at Jerusarem uweme tui kusi vemewa tui Orivu kuiyave at Betepage ge at Betani uwayawa, Iesu aigowawa duwam dirumne tene amiya, \v 30 “Gwetoimu da namuyep aisiya. Ye me unigiyawa, eme apa mae donki mataiwa me gerave bira da den dauwanewa murap gumbe tuya wakene ye yauya. Murap atan vesiya, sira aug mame oneya. \v 31 Da bira ye guniyap singui aib wapewa, ‘Ye divi oya mae donki mataiwa murap tuyawa vetene?’ me gumbe aib waya, ‘Ayapan imive wakene.’” \p \v 32 Mu namu tene amiyawa, Iesu dirumnewa me mina di yauya. \v 33 Mu mae donki mataiwa murap vetemewa, mae me mamawa mu singui munne, “Ye divi oya mae donki mataiwa murap tuyawa vetene?” \p \v 34 Mu garawa waya, “Ayapan imive wakene.” \p \v 35 Mu Iesu gumbe aug onamiya, sira wape muma donki mataiwa gerave emeya, sira Iesu gerave barauya. \v 36 Iesu aiviwa, iyayapan wape ebu taibe yayabeyaya. \p \v 37 Me tui Orivu amave obmaniviwa, aigowawa agoniyayawa undag amatog degadegaepam waiya waiya God gumbe veme, kuiyawa dividivi undag me anewa pawanewa mu yauya: \q1 \v 38 \x + \xo 19:38 \xt Sam 118:26; Ruk 2:14\x*“Kin me Ayapan iviwa gumbe uwapewa, me gumbe waribiya wakeigimpe! \q1 Yum kwimin apa sira eyawa at painauiren danave!” \p \v 39 Parisi upeba agonagon gumbo wakeyawa Iesu gumbe waya, “Toewanewan, aigowagwa diruma.” \p \v 40 Me garawa wane, “Ne ye diruitna, mu gae yankwepe ipewa, an matai noiwa kwaruwape.” \p \v 41 Iesu Jerusarem obmaniviwa at kokawa yaug, Iesu Jerusarem oya iruwane. \v 42 Sira wane, “Ge kum mame yum oya yaug anopa ipawa. Megara gare ge yangagwa gumbe guwave wakene. \v 43 Me kumiwa anavi geuma ge gungap uwape. Mu piyu beyan watpe, sira yenan oya birorot pampe, gamben gamben uwagempe. \v 44 \x + \xo 19:44 \xt Ruk 21:6\x*Ge danagap, mu ge usitainagwa gaibu tog aoregempe, em gempe, piyu gerave aigiya. Mu ape an desirom da mapa dawa egave den wakepe. Kuiyawa God kum divi genan oniviwa ge den yaug anoana.” \s1 Iesu Temporu Apa \p \v 45 Meve Iesu temporu arawa unigne, sira amatog iyayapan gwiruwaremewa atatai imune dauwag amiya. \v 46 \x + \xo 19:46 \xt Ais 56:7; Jer 7:11\x*Sira me mu gumbo wane, “Me tenewa, ‘Ne gwe neuma me nun gweyawa di. Megara ye ayana me yuaore toaore dagup muma mina ane.’” \p \v 47 \x + \xo 19:47 \xt Ruk 21:37\x*Kum evedni Iesu temporu arawa danave toyau munivi. Megara pirisi koukawa, Gwangwan toewanewan igiyawa, iyayapan yapowo namu yoiyoi igiyawa, mu Iesu tope boatan oya ebu didimama eme. \v 48 Megara mu me atan oya oma den ane ebuwawa da yauya. Kuiyawa iyayapan undag gae meuma anotan oya anoeme. \c 20 \s1 Iesu Ano Yusiwa Meuma Oya Singui Waya \p \v 1 Kum da Iesu iyayapan temporu arawa apa toyau munivi, sira gae oraiwa opata waivi. Pirisi koukawa, Gwangwan toewanewan ge namuyoiyoi igiyawa gaibu agoniyaya sira amog Iesu gumbe uwaya. \v 2 Mu waya, “Nu didnuna. Ano yusiwa divi gumbe mame ege? Bira ano yusiwa mame genne?” \p \v 3 Me garawa wane, “Ne mina ye singui da diruitna. Ne didnegiya. \v 4 Jon babataito meuma me kwimin apa onne, go iyayapan gumbo onne?” \p \v 5 Mu mumbovit gae wageyau aya, sira waya, “Nu aib watawa ipewa, ‘Kwimin apa onne’, me matai singui aib wape, ‘Divi oya me gumbe anotumat den ene?’ \v 6 Megara nu aib wata ipewa, ‘Iyayapan gumbo onne,’ iyayapan undag matai an gumbe gutnumpe, kuiyawa mu anotumat eme Jon me propeta di.” \p \v 7 Meoya mu garawa waya, “Nu den yaug anotu me ampa onne.” \p \v 8 Iesu wane, “Ne mina den diruitna divi ano yusiwa gumbe ne dividivi mame eni.” \s1 Nau Igiyawa Maibeyawa \p \v 9 \x + \xo 20:9 \xt Ais 5:1\x*Iesu iyayapan gae maibe mame amatog dirumne: “Apan da yoma greip vedne, sira nauwareme igiyawa upeba wane nau ape, sira me kum yobenut yankwem aine. \v 10 Maura kumiwa uwanewa me nau meuma aiviwa baraune onne nau wareme igiyawa gumbo, yoma greip kwerawa mu upeba wantan oya. Megara nau wareme igiyawa me toya sira yankweya naniwa ingui barauya aine. \v 11 Me menan nau aiviwa dawa sira baraune onne. Megara mu apan me sira toya, sira gwambe me gumbe ubmamepam aya, sira yankweya naniwa ingui taig aine. \v 12 Me sira duwamdesiyawa baraune onne, sira meib tog aoreya. \p \v 13 Meve greip nauwawa kuiya abnawa wane, ‘Ne anin atna? Ne ud neuma me gumbe baigan eniwa barautna aipe. Anten mu matai me gumbe ebnotu wampe!’ \p \v 14 Megara nau wareme igiyawa me yauya gae garawa waya, ‘Mame me kwan autan usirenwa, me toengutta, sira dividivi meuma undag me numawa ape.’ \v 15 Meve mu greip nauwawa daieve yumeg aug amiya sira me toya boane. Greip nauwawa kuiya abnawa matai mu gumbo anin ape? \v 16 Me matai taig uwape sira mu nau wareme igiyawa gutpe boriruwape sira greip nauwawa igiyawa upeba mumpe.” Iyayapan mame anoyawa, mu waya, “Mame matai meib den di ape!” \p \v 17 Iesu mu temtemtem yawam singui munne, “Mame tenewa me natawa divi: \q1 ‘An me gwe sisi igiyawa topayayawa \q1 me an natawa oraivitwa me visidonawa apa teyawa ane.’ \m \v 18 \x + \xo 20:18 \xt Ais 8:14-15\x*Da bira an mame gerave aikpewa me dumetpe musimusi ape. Sira an mame me apan da egaven aikpewa me toengutpe musimusi ape.” \p \v 19 Gwangwan toewanewan igiyawa ge pirisi koukawa Iesu tatevit yumtan oya ebu yobatan oya waya, kuiyawa mu yaug anoya me maibe mu gumbo wane. Megara mu iyayapan munan a aya. \s1 Siisa\f + \fr 20:20 \ft Me Romu ayapaneba.\f* Gumbe Takesi Tetanwa \p \v 20 \x + \xo 20:20 \xt Ruk 11:54\x*Me gumbe mu kaipat yaimoyai eme. Mu karap igiyawa waen kwimiya amiya, mu natawa eme mina ugauga eme. Mu anog ieme Iesu gae da gwambe wapewa, me gumbe mu yum aug ampe amaraivi abnawa yusiwa ge ano yusipam gumbe. \v 21 Meoya karap igiyawa me singui aya, “Toewanewan, nu yaug anotu ge gae vegewa toyautoyau egewa me natawa gumbe. Sira ge den iyayapan gumbo yan umege, megara God ebuwawa gumbe toyautoyau ege gae natawa anin wanewa gumbe. \v 22 Nu Siisa gumbe takesi garawa ata me bainda go onan?” \p \v 23 Iesu ugauga muma gumbe yawamne, mu gumbo wane, \v 24 “Anmaga denari toyau negiya yautna. Bira ginangawa ge iviwa egave wakene?” \p \v 25 Mu garawa waya, “Siisa ginangawa.” Sira mu gumbo wane, “Meve Siisa meuma me Siisa waniya, sira God meuma me God waniya.” \p \v 26 Iyayapan obiren yangowo mu oma den ane Iesu gae meuma aupe. Sira me garawa wanewa mu anog arag teya sira mu nouwa iyagisia. \s1 Sira Inaig Yoinewa Ge Memgebip \p \v 27 Sadusi igiyawa veme, bo gumbe sira den inaig yoig wanekpe. Mu upeba singui muma aug omog Iesu gumbe uwaya. \v 28 \x + \xo 20:28 \xt Deu 25:5\x*Mu waya, “Toewanewan, Mosisi nunan oya aib tene. ‘Apan da tatawa me vesin aune botone usiwa da onan ipewa, gwaneba me kwapura aupe tatawa oya ud tepe yave atanit di.’ \v 29 Sira tatagwanepam 7 wakeya. Tatawa namuwa vesin aug me boane, ud onan boane. \v 30 Me duwameba mina meib. \v 31 Sira duwamdesiyawa kwapura me aune. Ebu me desiroma naningambenit gamben duwameba yaveg boane sira ud onan di. \v 32 Oieba vesin mina boane. \v 33 Gare, sira mu yoipewa kumiwa apa, vesin me apan undag 7 danave bira biviwa ape, kuiyawa mu undag vesin me auya?” \p \v 34 Iesu garawa mu gumbo wane, “Iyayapan kum mame garewa apan vesin aupe sira vesin apan aupe. \v 35 Megara iyayapan oraivitwa mu piyu mataiwa aupe, mu bo gumbe sira yoipe. Mu apan vesin den aupe, vesin apan den aupe. \v 36 Mu oma den ane sira bo ape, kuiyawa mu aneya mina ape. Mu God usitainawa, mu bo gumbe sira inaig yoig usitainawa ape. \v 37 \x + \xo 20:37 \xt Eks 3:6\x*Bo igiyawa sira yoig inaipewa, me gumbe Mosisi mundana apa taibe di yaug anone. Me Ayapan aib auwane, ‘Ebraam God meuma, Aisak God meuma ge Jekob God meuma.’ \v 38 Me bo igiyawa God muma onan, megara me kaninga wakeemewa God muma. Kuiyawa iyayapan undag God gumbe inaig wakeya.” \p \v 39 Gwangwan toewanewan upeba garawa waya, “Toewanewan, bainda di wana!” \v 40 Me ivi, bira da Iesu gumbe singui da watan den anone. \s1 Keriso Me Bira Usiwa \p \v 41 Meve Iesu mu gumbo wane, “Mu aninin Keriso me Devid usiwa waya? \p \v 42-43 \x + \xo 20:42-43 \xt Sam 110:1\x*Buka Sam danave Devid membo wane: \q1 ‘Ayapan me Ayapan neuma gumbe wane: \q1 “Nanin yutanwa apa wakeigima, \q1 ivi ne anavi geuma amagwa ankwatave tetna em nategewa ape.” ’ \m \v 44 Meoya Devid me gumbe ‘Ayapan’ wanewa, aninin me Devid usiven ape?” \p \v 45 Iyayapan undag anoemewa, Iesu aigowawa gumbo wane, \v 46 “Gwangwan toewanewan igiyawa gumbo yaukape. Mu imuwo wape muma yobu tam a gigeme, sira mu imuwo baigan en gaun gumbe gwiruwaremewa arawa apa autan anoeme, sira mu imuwo sinagogu danave at oraiwa apa waketan anoeme, sira buyunai nemewa ayamat arawa waketan anoeme. \v 47 Mu kwapura gweyowa dividivi undag naboreme, sira iyayapan yawampe oya nun yobutaren wape. Iyayapan meiba me matai ibnawa kokavit mumpe.” \c 21 \s1 Kwapura Puyo Meuma \p \v 1 Iesu yangut wan yaunewa, tawara igiyawa puyo muma temporu puyo teemewa danave teeme yaune. \v 2 Me yaune kwapura tawara onanwa da anmaga kopa kusiwa reputa\f + \fr 21:2 \ft 128 reputa me 1 denari. Apan da kum desirom nau apewa 1 denari aupe.\f* duwam teivi yaune. \v 3 \x + \xo 21:3 \xt 2Ko 8:12\x*Me wane, “Ne ye natawa diruitna. Kwapura gwandakwaeba mame me puyo obiren tene, iyayapan upeba undag mina onan. \v 4 Iyayapan mu tawara obiren muma gerave em yoig puyo muma teya. Megara vesin mame kusi gumbe wakeg aigimtanwa meme tene.” \s1 Kum Oieba Irakoniwa \p \v 5 Aigo meuma upeba temporu an oraimumu gumbe ge puyo gumbe beniyayawa me gaiyawa veme. Iesu wane, \v 6 \x + \xo 21:6 \xt Ruk 19:44\x*“Ye mame apa yavene. Ne diruitna kum me uwapewa an desirom da mapa dawa egave den wakepe; an undag gwiriruwag aikpe.” \p \v 7 Mu singui waya, “Toewanewan, kum divi dividivi mame pawape? Sira dividivi mame pawatan aigimpewa irakoniwa aninin?” \p \v 8 Me wane, “Yaukape. Iyayapan da den kwemiya uga yempe. Kuiyawa obiren matai ne ivunwa gumbe uwape waigimpe, ‘Ne me mame,’ sira ‘Kum koni di aivi.’ Mu amowo den di aisiya. \v 9 Wanampa mut gaiyawa ge dividivi tobiyaigimpewa oya anoyawa, me den teraya. Dividivi mame pawatanit di, go oieba den uwape, me matai.” \p \v 10 Meve me mu gumbo wane, “Iyayapan mu iyayapan dawa gaibu matai yoig mut watpe, sira at kokawa me at kokawa dawa gaibu matai yoig mut watpe. \v 11 Me apa matai pinunu kokavit ipunapun ape, nakwai gambenwa iyagon uwape, yuwat kukaeba at ubeube danave kep tepe, uyaeba ape, sira irakoniwa kokavit kwimin apa pawape. \p \v 12 Megara dividivi undag mame ivi pawape. Namu mu nanuwo ye guniyap aorepe ye diruig edawai yempe. Sira mu ye au yen sinagogu ge nog eme yempe. Sira ye tamiyem kin ge amareme igiyawanamuwo ye yoiya. Dividivi undag mame ne ivunwa oya ye guniyap pawape. \v 13 Me ye natawa yeuma mu gumbo taibe ape. \v 14 \x + \xo 21:14 \xt Ruk 12:11-12\x*Megara aninin yembovit gae gumbe ayun wariyawa, namuiren kwiyewa imug den anoya. \v 15 \x + \xo 21:15 \xt Apa 6:10\x*Kuiyawa ne matai ye gae ge ano oraiwa yentna. Meoya anavi yeuma undag matai oma den ane gae gumbe ayun go topayape. \v 16 \x + \xo 21:16 \xt Mat 10:21-22\x*Ye matai inemamewa, tatewaiwa, iyai desiroma sira yairewaiwa ye omin yeuma tepe. Sira matai mu ape ye upeba boriruwaya. \v 17 Iyayapan undag ye matai topai yempe kuiyawa ne ivunwa oya. \v 18 Megara kwiye gumawa desirom da den pukwag aikpe. \v 19 Yaiyai yokeigimiya gumbe ye matai inaiinai auya. \p \v 20 Megara mut igiyawa Jerusarem yurempe yauyawa, ye me yaug anoya kukaig wakukamtan kumiwa me koni aivi. \v 21 Meve iyayapan at Judia apa wakeyawa dirumiya tui gumbe a ampe, at kokawa apa wakeyawa dirumiya dauwag ampe, sira at piyu gambenwa apa wakeyawa dirumiya at kokawa danave den unikpe. \v 22 \x + \xo 21:22 \xt Jer 5:29; 46:10; Ose 9:7\x*Kuiyawa mame me garawa atanwa kumiwa, sira wait undag tenewa me taibe ape. \v 23 Me kumiwa apa vesin bug ayawa ge inanaiwa ud am munemewa mu matai danadawai koka aupe. Me apa matai piyu gerave danadawai koka uwape sira iyayapan mame gumbo God danapiriwape. \v 24 \x + \xo 21:24 \xt Sam 79:1; Rev 11:2\x*Mu matai benesi gumbe gutpe aikpe, sira matai ankwatave nau eme igiyawa ape, at da apa undag tepe wakepe, matai Ju onan igiyawa Jerusarem gerave em wakukam aigimpe meve Ju onan igiyawa kum muma onanape. \p \v 25 \x + \xo 21:25 \xt Ais 13:10; Ejk 32:7; Joe 2:31; Rev 6:12-13\x*Sira me apa matai kum gumbe, dud ge marantun gumbo irakoniwa pawape, sira piyu gerave poeman noiwa uyaeba ape sira tui kokavit dog aoregimpe, meoya iyayapan uiwa a ape. \v 26 Iyayapan matai piyu undag gerave dividivi uwapewa anog a gumbe bototo ape. Kwimin yusiwa ipunapun ape. \v 27 \x + \xo 21:27 \xt Dan 7:13; Mat 26:64; Rev 1:7\x*Me kumive matai Apan Usiwa irikup danave wakeg yusiwa ge eyawa koka gaibu uwape mu yaupe. \v 28 Dividivi mame amatog aigimpewa, wan yoiya sira kuiewa enagasiya. Kuiyawa ye sira gwiruwaremtan kumiwa koni aivi.” \p \v 29 Sira me maibe mame dirum wane; “Yoma inaru ge yoma undag yawamiya. \v 30 Mu kwayawa duwaigimpewa, me ye yaug anoya bodu kumiwa koni aivi. \v 31 Ebu me desiroma, ye me dividivi mame undag yauyawa, Apan Usiwa me ankwin noive koni aivi yaug anoya. \p \v 32 Ne natawa diruitna. Namu dividivi undag mame veniyape, ivi matai kum garewa uwag aipe. \v 33 Kwimin ge piyu mame matai onanape, megara ne gae neumawa den onanape. \p \v 34 Vesin ge apan inaiiani kukaeba oya, yoinanan oya, inaiinai anogugut gumbe oya ye nonemagewa emiyempewa, me kumiwa uwayempe, ye matai nama mina emiyempe. Meoya yembovit yaukape. \v 35 Kuiyawa me kumiwa iyayapan undag piyu gerave wakeyawa gumbo uwape. \v 36 Megara ye kum evedni amat ag nun waigimiya. Me gumbe dividivi undag mame pawapewa, ye oma ape ayun wariya, sira me gumbe ye oma ape Apan Usiwa namive yoiya.” \p \v 37 Kum desirom desirom Iesu temporu arawa danave toyau toyau aivi, sira aram desirom desirom me dauwag aig tui Orivu apa vinivi. \v 38 Sira iyayapan undag mumbevit gae wape anotan oya temporu arawa danave onamiya. \c 22 \s1 Iesu Oya Ominawa Tetan Judas Bainda Wane \p \v 1 Gare me Bredi Iist Onanwa Buyunaeba, me iyayapan wayawa Uwag Gaveya Buyunaeba, me di koni aivi. \v 2 Pirisi koukawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa mu Iesu tope boatan oya ebu upeba yobareme, kuiyawa mu iyayapan ayowa eme. \v 3 \x + \xo 22:3 \xt Jon 13:2,27\x*Meve iviwa waya Isukariot Judas, me aigowawa 12 me danowa da. Seitan me danave unigne. \v 4 Sira Judas me pirisi koukawa ge temporu porisu igiyawa koukawa aine mu gaibu gae waya aninin me Iesu ominawa tepe. \v 5 Mu degadega aya sira anmaga me wantan oya bainda waya. \v 6 Me bainda wane, sira iyayapan den wakeyave Iesu avig mu muntan oya me kumiwa yob warivi. \s1 Augoi Buyunaeba Oieba \p \v 7 \x + \xo 22:7 \xt Eks 12:1-27\x*Meve Iist Onanwa Bredi Buyunaeba kumiwa uwane, me apa Uwag Gaveya Buyunaeba sip usiwa me tog puyo ape. \v 8 Sira Iesu me Pita ge Jon wain kwimun waivi, “Aisiya, sira dividivi Uwag Gaveya Buyunaeba nu natan oya tamibarip aya.” \p \v 9 Sira mu Iesu gumbe waya, “Imugap ampa nu tamibarip ata?” \p \v 10 Iesu garawa mu gumbo wane, “Ye at koka me unigiyawa apan da irut aug aivi me nuntosa yempe, me amave aisiya, gwe me unikpewa me unigiya. \v 11 Ye gwe abnawa gumbe aib diya, ‘Toewanewan abnawa ge dirugivi. Uwag Gaveya Buyunaeba ne aigo neumawa gaibu natna. Meoya amdau pantut me ampa?’ \v 12 Pantut koka painauwa undag waribiyayawa me toyau yempe. Me apa tamibarip aya.” \p \v 13 Mu amiya. Sira dividivi yauyawa me wait Iesu dirumne mina di. Meve mu Uwag Gaveya Buyunaeba oya tamibarip aya. \p \v 14 Me kumiwa uwanewa, Iesu ge apasoro mu teboro apa parau wakeya. \v 15 Me mu gumbo wane, “Ne imunap kokavit, Uwag Gaveya Buyunaeba mame ye gaibu natna. Meve edawai autna. \v 16 Kuiyawa ne ye diruiyeniwa, ne matai Uwag Gaveya Buyunaeba me sira den natna. Me wakepe aipe God toimuwawa danave Uwag Gaveya Buyunaeba natawa uwapeve, meve natna.” \p \v 17 Me ap aug gaun wanne, meve wane, “Mame auya sira yembovit kebaya. \v 18 Ne ye diruiyeni. Ne matai yoma greip\f + \fr 22:18 \ft Greip magawa me wain waremewa.\f* magawa yoiba sira den natna wakeg aigimpe God toimuwawa uwapeve, meve natna.” \p \v 19 Me bredi aug gaun wanne, meve wasine mu munne wane, “Mame ne kwapunwa ye yeneni. Mame aya imug teg ano negigimiya.” \p \v 20 Nakwai naya onanane, meve ebu desiroma Iesu ap aug wane, “Ap mame me agi neuma mataiwa di neuma gumbe. Me yenan oya ururuwak aikpe. \v 21 \x + \xo 22:21 \xt Sam 41:9; Jon 13:21-22\x*Megara yauya, ne omin neuma tetanwa abnawa naniwa teboro gumbe ne gaibu waketu. \v 22 Baiboru gumbe nenan tenewa mina Apan Usiwa\f + \fr 22:22 \ft Me Iesu Keriso.\f* me matai kweg aipe. Apan Usiwa gumbe omin meuma tepewa me gumbe ano kukaeba wakeigimpe!” \v 23 Mu amatog mumbovit singui veme, mu gumbo bira ebu mame ape. \p \v 24 \x + \xo 22:24 \xt Ruk 9:46\x*Mina ebu da kukaeba yaigiyoine, bira mu gumbo yaug anope kokawa bira ape. \v 25 \x + \xo 22:25 \xt Mat 20:25-27; Mak 10:42-45\x*Iesu mu gumbo wane, “Ju onan igiyawa kin mumawa iyayapan egave yutuwa gumbe nau eme, sira yutuwa gumbe namu yoiyoi igiyawa gumbo iyayapan waya mu amaremewa. \v 26 \x + \xo 22:26 \xt Mat 23:11; Mak 9:35\x*Megara ye meib onan. Kokawa ye guniyap me ud mataiwa mina ape, sira amaraiviwa me nau wariviwa mina ape. \v 27 \x + \xo 22:27 \xt Jon 13:12-15\x*Kokawa me teboro apa wakene go nau warivi go? Me teboro apa wakene. Megara ne ye guniyap nau wariviwa mina nau wareni. \v 28 Ye ne danadawai aueniwa megiyanap yoiyana igiyawa. \v 29 Maman toimuwawa amaratan oya yusiwa nedne mina, ne ye yusiwa yentna. \v 30 \x + \xo 22:30 \xt Mat 19:28\x*Meoya ye toimu neuma danave teboro neuma apa yoi ge nakwai naya, sira kin seyaiba egave wakeg Isuraeru dam mumawa 12 amaraigimiya. \p \v 31 Saimon, Saimon, anoa. Seitan imive nakwai wiit natawa ge mutat ubeube tetan mina ye undag amaorot ape. Seitan imive ye undag nakwai wiit natawa ge mutat mina viyaviya atan aivi. \v 32 \x + \xo 22:32 \xt Jon 17:15\x*Megara ne genan oya nun wana. Kuiyawa ne imunap ge anotumat geuma yan den aikpe. Ge sira taigawa, tatagaiwa geuma wad tuwama.” \p \v 33 Megara me garawa wane, “Ayapan, ne ge gaibu nog anektan sira bo atan oya tamibarip ana.” \p \v 34 Iesu garawa wane, “Pita, ne ge dirukna. Kum gare ge koni duwamdesi wa den yauneg anoana, meve kumkum wape.” \p \v 35 \x + \xo 22:35 \xt Ruk 9:3; 10:4\x*Meve Iesu mu gumbo singui wane, “Ne anmaga ikwaeba, ikwai go sandoro den te yenna aisiyanawa, ye divi da oma den ane go onan?” Mu garawa waya, “Onan di.” \p \v 36 Me mu gumbo wane, “Megara ye anmaga ikwaeba da auyawa me auya, ikwai gaibu auya. Ye benesi da den auyawa, wape yeuma gwiruwat anmaga aug, me gumbe benesi gwiruwat auya. \v 37 \x + \xo 22:37 \xt Ais 53:12\x*Ne ye diruitna. ‘Me kukaeba igiyawa gaibu basiyaya.’ Mame ne gunap tenewa di matatpe. Ne gunap tenewa me di koni matatpe.” \p \v 38 Mu waya, “Ayapan yawa, mapa benesi duwam wakeya,” me garawa wane, “Me oma ane.” \s1 Iesu Tui Orivu Apa Nun wane \p \v 39 Iesu tui Orivu dauwag aine. Me kum evedni meib aivi. Sira aigowawa amave amiya. \v 40 At me uwayawa, me mu dirum wane, “Ye matai kukaeba gumbe uyug den aigiya, meoya nun waigimiya.” \v 41 Me yankwem an vereme aig aigiviwa me mina aine, sira koniwa yug nun wane. \v 42 “Maman, ge ano geumawa ipewa, ap mame ne gunap atan auwa. Me ne ano neumawa onan, megara ge ano geumawa veniyape.” \v 43 Sira aneya kwimin apa me gumbe uwane, me waita wan yusiwa wanne. \v 44 Me danadawai koka aunewa, me nun gerave yaiyai wane. Me amun wadnewa, di mina piyu gerave aigne. \p \v 45 Me nun wane onanane wan yoine sira aigowawa oya uwanewa, mu danadawai muma gumbe kubvineme yawamne. \v 46 Me mu gumbo wane, “Ye divi oya kubvinene? Wan yoiya, nun waigimiya, me gumbe ye matai kukaeba gumbe uyug den aigiya.” \s1 Iesu Yumiya \p \v 47 Iesu ande gae waiviwa, iyayapan me gumbe uwaya. Apan da me iviwa waya Judas, me aigowawa 12 danavewa da. Me namuyoiyoi aivi. Me uwa totan oya Iesu gumbe obmanne. \v 48 Megara Iesu me gumbe wane, “Judas, ge Apan Usiwa uwa toto gumbe ominawa teege?” \p \v 49 Iesu gaibu birorot wakeyawa divi me pawatan aivi yauya. Mu waya, “Ayapan, nu benesi numa gaibu mut ata?” \v 50 Sira mu da benesi viyane pirisi painauvitwa me nauwawa aiviwa da naunawa yutanwa kwagomiyane aigne. \p \v 51 Megara Iesu wane, “Mame mina sira den aya.” Me apan naunawa yumne warinamne. \p \v 52 Meve Iesu pirisi painauvitwa, temporu porisu igiyawa koukawa sira namuyoiyoi igiyawa menan onamiyawa dirum wane, “Ne ub igiyawa tam namuyoiyoi eni go? Meoya ye deba ge seri gumbe ne yumnektan uwayana? \v 53 Kum evedni ne ye gaibu temporu arawa apa wakeete, sira ye naniwa da den ne gunap barauyana. Megara kum mame me yeumawa. Me sisip yusiwa.” \s1 Pita Iesu Gumbe Uyai Wane \p \v 54 \x + \xo 22:54 \xt Mak 14:53-54\x*Meve mu me auya. Mu me aug, pirisi painauvitwa gweyawa amiya. Pita painau utupa mu amowo aivi. \v 55 Sira mu pirisi painauvitwa gweyawa danave panki yapave me apa iyam okereg undag yan wakeya. Pita mu gaibu yan wakeya. \v 56 Vesin nau aiviwa da iyam okeriya eyave Pita yan wakene yaune. Vesin me keni tog yaug wane, “Apan mame me gaibu wakenewa.” \p \v 57 Megara Pita onan di wane, “Vesin, ne me den yaug anona.” \p \v 58 Kusi pungi wanewa, apan da me yaug sira wane, “Ge mina mu desiroma da.” Megara Pita gara wane, “Apan, ne onan.” \p \v 59 Kum koniwa desirom onanane mina, apan da sira gae yusipam wane, “Natawa di, apan mame me gaibu wakeyawa da, kuiyawa me Gariri abnawa.” \p \v 60 Pita wane, “Apan, ne den yaug anona ge divi oya vege.” Me koni me apa gae waiviwa kumkum wane. \v 61 Ayapan tobiyag Pita yangut siwavit yaune, meve Pita me watavit Ayapan me gumbe gae wanewa imug anone, “Kum gare, namu koni duwamdesi ge ne topai negawa, ivi kumkum wape.” \v 62 Sira me dauwag aig it kokavit wane. \s1 Mut Igiyawa Iesu Gumbe Iyagau Okeriya \p \v 63 Iyayapan Iesu amaremewa amatog iyagau okereme sira me toeme. \v 64 Sira me yangawa toboriya, me gumbe ayag singui waya, “Ge propeta, ge bira toadne?” \v 65 Sira mu gae kukaeba obiren me gumbe waya. \s1 Iesu Me Pairat Ge Erod Namuwo \p \v 66 Wantenewa, dam namuyoiyoi igiyawa, pirisi koukawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa onam agoniyaya. Mu Iesu aug Daiboru Painauvitwa gumbe amiya. \v 67 \x + \xo 22:67 \xt Jon 3:12\x*Mu waya, “Ge Keriso ipewa, me diruna.” Megara Iesu wane, “Ne Keriso ye diruitnawa, ye matai anotumat den anegiya. \v 68 Sira ne ye singui yempnawa, ye matai garawa den waya. \v 69 \x + \xo 22:69 \xt Apa 7:56\x*Megara mame apa utan aipewa, Apan Usiwa matai God me yusipamit naniyutanwa apa wakepe.” \p \v 70 Mu undag waya, “Ge me God Usiwa?” Iesu garawa wane, “Ye natawa vene. Ne meme di.” \p \v 71 Meve mu waya, “Nu divi oya taibe watan igiyawa da yobaton? Nu membo noive meme anotu.” \c 23 \s1 Pairat Iesu Gumbe Singui Ane \p \v 1 Meve iyayapan undag wan yoig Pairat gumbe Iesu aug amiya. \v 2 Mu Iesu gumbe amatog kukaeba diyag veme, “Nu yautu apan mame iyayapan numa kuiyowa watpipam munivi. Me Siisa gumbe takesi den tepe me iyayapan dirumivi, sira ne kin Keriso waivi.” \p \v 3 Pairat singui ane, “Ge Ju igiyawa kin mumawa?” \p Iesu garawa wane, “Ge natawa vege, ne meme di.” \p \v 4 Pairat me tobiyag pirisi koukawa ge iyayapan gumbo dirum wane, “Ne yauna, apan mame danave kukaeba da onan.” \p \v 5 Megara mu gae yusipamit diyag waya, “Apan mame toyau meuma at Judia undag iyayapan danowa undag aune. Gariri apa amatog on mame uwane.” \s1 Erod Me Iesu Gumbe Singui Ane \p \v 6 Pairat mame anonewa singui ane, “Apan mame Gariri apan?” \v 7 \x + \xo 23:7 \xt Ruk 3:1\x*Me yaug anone me Erod yusiwa ankwatave wakenewa. Sira tate me baraune Erod oya aine. Kuiyawa kum me kumiwa apa Erod Jerusarem apa wakene. \p \v 8 Erod Iesu yaunewa degadega kokavit ane. Kuiyawa me gaiyawa anone, kum yobutatae me imive me yautan anoivi, sira me irayauyau meuma yautan anoivi. \v 9 Meoya me gumbe singui obiren ane, megara Iesu garawa den wane. \v 10 Pirisi koukawa ge Gwangwan toewanewan igiyawa mu yokek gae kukaeba me gumbe yusipamit diyag veme. \v 11 Meve Erod ge mut igiyawa meumawa me iviwa aug yan barauya iyagau waniya. Meve wape oraimina en waniya barauya Pairat oya taig aine. \v 12 Oiyat me, Erod ge Pairat yaire aya. Namu mu anavi eme. \p \v 13 Pairat me pirisi koukawa, namuyoiyoi igiyawa ge iyayapan auwane mu onamiya. \v 14 Mu dirumne, “Ye apan mame nenan aug onekke sira aib wayana. Apan mame namuyoiyoi gwambe aivi. Ne gare ye namuyap epinawa yobana, megara me kukaeba meuma kuiyawa da den yaug anona. \v 15 Erod me meib. Me sira me baraune nunan onne. Yauya, me kukaeba da den ane bo atan oya. \v 16 Meoya ne murap gumbe tog meve kwetna aipe.” \v 17 (-)\f + \fr 23:17 \ft Namu tenewa da \fv \ft V17\+fv* \ft apa mamaib waivi. “Buyunai kumiwa apa, Pairat me apan desirom nog apa arob baraune dauwag aine.”\f* \p \v 18 Iyayapan undagit nouwa desiromit kwaruwaya, “Apan mame toengura, ge Barabas aropa dauwag nunan ompe.” \v 19 (Barabas me nog aig wakene, kuiyawa at kokawa danave me mut amatone sira iyayapan gudne oya.) \p \v 20 Pairat imive Iesu yankwepe aipe, meoya mu gumbo sira wane. \v 21 Megara mu kwaruwaya, “Me korosi gumbe toya! Korosi gumbe toya!” \p \v 22 Sira me mu gumbo koni duwamdesiyawa wane, “Megara me kukaeba divi da ane? Ne kukaeba meuma bo totanwa me ne da den yauna. Meoya ne aug murap gumbe totna meve kwetna aipe.” \p \v 23 Megara mu kwat wansin ande veme. Mu imuwo me yoma korosi gumbe tope botope. Mu kwat mumawa natawa matadne. \v 24 Meoya Pairat iyayapan noiwa aune sira yoig wane mu imuwo gumbe ape. \v 25 Sira Pairat Barabas kwene aine, mu imuwo gumbe. Apan me mut amatone sira iyayapan gudne oya nog aigne wakene. Pairat Iesu mu nanuwo baraune sira mu Iesu gumbe anoano muma gumbe aya. \s1 Iesu Korosi Gumbe Toya \p \v 26 Mu me auwag amomewa, Sairin apan iviwa Saimon me at meuma apa oniviwa mu auya. Mu yoma korosi oieve baraug diyag waya. Me aug Iesu amave yoine. \p \v 27 Iyayapan obiren Iesu amave amiya, sira vesin obiren gaibu danadawai auwag it menan wag amome. \v 28 Megara Iesu munan tobiyag wane, “Jerusarem gwaitawaiwa, it nenan den waya, go yembo yenan ge ud yeuma oya iruwaya. \v 29 \x + \xo 23:29 \xt Ruk 21:23\x*Kuiyawa, yauya, kum me onivi iyayapan aib wapewa, ‘Agara vesin, danowo ud onanwa, sira ud am den munemewa, mu gumbo waribiya wakeigimpe!’ \v 30 \x + \xo 23:30 \xt Ose 10:8; Rev 6:16\x*Kum me kumiwa, iyayapan tui gumbe amatog wape, \q1 ‘Egunup aiga,’ sira tui kusikaren gumbe wape, ‘Um nuna.’ \m \v 31 Mu yoma kaninga gumbe dividivi mame apewa, yoma toyainewa gumbe aninin ape?” \p \v 32 Kukaeba igiyawa duwam gaibu me gaibu bo atan oya tam amiya. \p \v 33 Mu amog at iviwa Kuiyamarednawa vemewa uwaya. Meve Iesu yoma korosi gumbe toya sira apan kukaeba duwam gaibu guriya. Dawa naniyutanwa dawa naniketaiwa apa. \v 34 \x + \xo 23:34 \xt Sam 22:18; Ais 53:12\x*Iesu wane, “Maman, kukaeba muma anog yankwema. Mu den yawag anoya mu divi eme.” Mu kae kusida aya wape meuma keptetan oya. \p \v 35 \x + \xo 23:35 \xt Sam 22:7-8\x*Iyayapan yokeg yangureme. Namuyoiyoi igiyawa iyagau me gumbe waya, “Me iyayapan upeba waita munne. Apan mame God wagomiyanewa Keriso ipewa, me membovit warinampe.” \p \v 36 \x + \xo 23:36 \xt Sam 69:21\x*Mut igiyawa uwake iyagau me gumbe aya, sira omoke wain sisipama waniya. \v 37 Mu waya, “Ge Ju igiyawa kin mumawa ipewa, ge gembovit inaigita.” \p \v 38 Me egave gae mame teya: MAME JU IGIYAWA KIN MUMAWA. \p \v 39 Apan kukaeba desirom yoma korosi gumbe toyawa Iesu gumbe iyagau wane, “Ge Keriso ipewa, ge gembovit ge nu gaibu warinam nuna.” \p \v 40 Go apan kukaeba dawa garawa wane aib diengudne. “Ge God aeba den ege? Ge ibnawa gina desirom auege. \v 41 Nu ibnawa nuniyawa me bainda. Kuiyawa garawa me atuwa nu aviete. Go apan mame kukaeba da den ane.” \p \v 42 Meve kukaeba abnawa da dig wane, “Iesu, toimu geuma danave unig Ayapan awa kumiwa apa, nenan imug anoa.” \p \v 43 Iesu menan aib garawa wane, “Ne ge natawa dirugeni. Gare ge ne gaibu paradais danave waketa.” \s1 Iesu Boane \p \v 44 Kum kuiyunup mina aune. Sisip at undag umne aine augoi adne kum koniwa duwamdesi aune. \v 45 \x + \xo 23:45 \xt Ibr 6:19-20; 10:19-20\x*Kum tobiroriyane sisip uwag onne. Temporu danave wape gwarapama, me yapave viyodne aigne duwam ane. \v 46 Iesu au kokavit wane, “Maman, ge nanigap ne guwanwa barautna.” Meib wag gaup meuma oieba pukuwane. \p \v 47 Senturion yaune divi matadne. God watdegawan wane, “Natawa di, Apan mame oraivit di abnawa.” \v 48 Iyayapan undag yanguratan oya onam agoniyayawa, mu undag yauya divi matadne. Mu danadawai gaibu togewo toya sira taig amiya. \v 49 Megara Iesu yaug anoyawa igiyawa ge vesin mu at Gariri apa amave onamiyawa, at painau yoike dividivi undag mame yangureme. \s1 Iesu Dagup Danave Barauya \p \v 50 Gare apan iviwa Josep wakene, me Daiboru Painauvitwa igiyawa intum anewa, me apan oraiwa sira ano kukaeba den anoiviwa. \v 51 Apan mame kansoru igiyawa nouwa ge mu atan ayawa gumbe den kiniyane. Me at Arimataya abnawa, at me Ju igiyawa gwetoimu mumawa. Me God toimuwawa yautan amaraivi. \v 52 Apan mame Pairat gumbe aine, sira imive Iesu kwapiwa autan oya wane. \v 53 Meve me aug aigne. Me wape gumbe panke sira aug aig dagup me buinunu kwapiya apa baraune. Me apa iragi numan da den barauya. \v 54 Kum me Tamibarip Kumiwa, sira Sabat Kumiwa koni uwatan aivi. \p \v 55 Vesin gaibu me amowo onamiya. Mu at Gariri apa Iesu amave onamiyawa. Mu dagup yauya, me kwapiwa aninin barauyawa yauya. \v 56 \x + \xo 23:56 \xt Eks 20:10; Deu 5:14\x*Meve mu sira taig amiya, gegura ge oira tayapama tamibarip aya. Megara mu Sabat Kumiwa oya gwangwan gumbe nonowa emiya. \c 24 \s1 Iesu Sira Inaig Yoine \p \v 1 Pura danave kum namuirenwa, mumbevit vesin mu gegura me kwapiwa barautan oya mu tamibarip ag tam dagup amiya. \v 2 Mu yauya an dagup gumbe wait itari aya. \v 3 Meve mu unigiyawa, Ayapan Iesu kwapiwa den wakene yauya. \v 4 Mu ano pimpanum emewa, apan duwam wape pupuyu esiviwa enke namuwo yoiya. \v 5 Mu a ake kwanowa yan piyu gumbe siya. Megara mu mu gumbo waya, “Divi oya ye wakeiviwa abnawa oya bo danowo yobene? \v 6 \x + \xo 24:6 \xt Ruk 9:22\x*Me mapa onan. Me sira inaig yoine. Me ande at Gariri apa wakenewa kumiwa apa, me ye diruinewa imug teg anoya. \v 7 Me aib wane, ‘Apan Usiwa me aug kukaeba igiyawa nanuwo baraupe. Yoma korosi gumbe tope botope. Kum duwamdesiyawa apa me sira inaig yoipe.’” \v 8 Meve mu gae meuma sira imug teg anoya. \p \v 9 Mu sira dagup gumbe taigiyawa, aigowawa 11 ge iyayapan upeba undag dividivi mame undag dirumiya. \v 10 Vesin mu ivuwa me Magdara vesin Meri, Joanna ge Meri me Jemus inawa. Sira vesin upeba mu gaibu wakeyawa apasoro igiyawa dividivi mame undag dirumiya anoya. \v 11 Megara apasoro igiyawa anoya gae mumawa natawa mina onan. Meoya vesin gumbo anotumat den aya. \v 12 Megara Pita wan yoig dagup oya kintog aine, me kwanawa sig dagup danave yaunewa, wape rinen mekut wakene. Me mame gumbe terag gwe sira taig aine. \s1 Emaus Amomewa Gumbe \p \v 13 Sira kum me desirom danave, mu duwam gwetoimu iviwa Emaus amome. Me Jerusarem gumbe yobu meuma 11 kiromitas mina. \v 14 Mu dividivi undag pawanewa oya gae garawa eme. \v 15 Mu gae wag yugeyau ag amomewa, Iesu membo me apa uwane mu gaibu amiya. \v 16 Mu yaimoyai den yaveme, meoya Iesu irawa yaiyai den yauya. \p \v 17 Me singui munne, “Ye divi oya gae garawa ano ag aisiene?” Mu anogugut ag tum ag yokeya. \v 18 Apan dawa iviwa Kreopas garawa wane, “Ge Jerusarem apa wakeyana. Megara me apa kum me kumiwa dividivi pawanewa gekut den anoana?” \p \v 19 Me singui wane, “Me divi?” Mu me gumbe waya, “Nasaret Apan Iesu oya. Me propeta. Me God ge iyayapan undag namuwo gae wag anewa me yusiatatu. \v 20 Pirisi koukawa ge namuyoiyoi igiyawa numawa boatan gaiyawa oya wag barauya. Sira mu yoma korosi gumbe toya botone. \v 21 \x + \xo 24:21 \xt Ruk 19:11; Apa 1:6\x*Megara nu anotu me Isuraeru waita wampe. Sira dividivi undag mame gaibu, dividivi mame pawanewa gare mame kum duwamdesiyawa. \v 22 Megara nu vesin numa upeba waya, nu teratu. Mu gare mumbevit babat amiya. \v 23 Megara me kwapiwa den yauya. Mu sira taig onam didnuniya, mu aneya guwaguwawa yauya. Sira mu waya me sira inaig wakene. \v 24 \x + \xo 24:24 \xt Jon 20:3-10\x*Kum me kumiwa apa, iyayapan numa upeba dagup amiya. Sira yauyawa me aninin vesin waya mina yauya, go mu me den yauya.” \p \v 25 Me munan wane, “Ye kuiyewa onan. Dividivi propeta wayawa undag anotumat den ene kusi da mapa di. Ye nonemagewa yaigiwane oya den anoene. \v 26 \x + \xo 24:26 \xt Ruk 9:22\x*Keriso dividivi edawai mame auke, meve eyawa meuma danave unikpe.” \v 27 \x + \xo 24:27 \xt Sam 22:1-21; Ais 53\x*Meve me namu Mosisi ge propeta gigirumawa undag gumbo amatog, Baiboru danave aninin membo mu teyawa toyau munne. \p \v 28 Mu gwetoimu me oya amomewa koni uwatan emewa, megara Iesu yauyawa me namuwo aivi. \v 29 Mu me yusipamit wataig waya, “Gunup wakeya. Kuiyawa kum aigivi, aram uwatan aivi.” Meoya Iesu unig aine mu gaibu wakeya. \p \v 30 Iesu nakwai oya mu gaibu yanwakeya. Me bredi auke, gaun wag warensine mu munne. \v 31 Sira mu yangowo watabnewa, mu apan me Iesu yaug anoya. Megara me mu yapowo inanadne. \v 32 Mu garawa ano aya. “Me epin taibe didnuniviwa, sira me Baiboru didnuniviwa, nonunwa idne. Natawa di.” \p \v 33 Tatevit mu wan yoike Jerusarem taig amiya. Me apa apasoro 11 ge iyayapan mu agoniemewa mu yawamiya. \v 34 \x + \xo 24:34 \xt 1Ko 15:4-5\x*Sira mu veme, “Keriso sira inaine me natawa di. Me Saimon gumbe uwane.” \v 35 Mu dirumiya aninin epin taibe pawane. Sira me bredi warensinewa, kum me kumiwa mepe Iesu yaug anoya. \s1 Iesu Aigowawa Gumbo Uwane \p \v 36 Mu gae mame ande vemewa, Iesu membo mu yapowo yoine. Sira me mu gumbo wane, “Yum ye guniyap.” \p \v 37 \x + \xo 24:37 \xt Mat 14:26\x*Mu terake a aya, sira mu anoya guwawa yaveme. \v 38 Iesu mu gumbo wane, “Ye divi oya daneyap anoene? Divi oya pimpangitene? \v 39 Naninwa amanwa yauya. Ne meme. Yumneg yauya. Kuiyawa guwawa me mame mina kwapiwa ge marednawa gaibu onan. Ye yavene ne kwapunwa ge marednanwa gau.” \p \v 40 Me gae mame onananewa naniwa ge amawa toyau munne. \v 41 Mu degadega kokavit ag teraya, meoya mu ande anotumat den aya. Me dirumne, “Gare mapa ye divi da wakene, ne natna?” \v 42 Mu gwambui idnewa simiwa waniya. \v 43 Me aug mu namuwo nane. \p \v 44 \x + \xo 24:44 \xt Ruk 9:22\x*Me mu gumbo wane, “Ne ande guniyap wakenawa mame diruina. Mosisi Gwangwaneba, propeta bukaeba ge Sam bukaeba danave nenan teyawa dividivi undag matatpe.” \p \v 45 Meve mu Baiboru natawa yaug anotan oya Iesu nono magowa watabne. \v 46 Mu dirumne, “Mapa aib tene. Keriso edawai aupe, bo ape sira kum duwamdesiyawa apa boriruwayawa igiyawa gumbo sira inaig yoipe. \v 47 Nonenmagowa biroriyatanwa ge kukaeba anog yankwetanwa oya Iesu iviwa gumbe at undag opata wape. Jerusarem apa amatope. \v 48 \x + \xo 24:48 \xt Jon 15:27; Apa 1:8\x*Ye dividivi undag mame yauyanawa igiyawa. \v 49 \x + \xo 24:49 \xt Jon 14:16; 15:26; Apa 1:4\x*Maman agi wanewa yenan barautna aikpe. Megara gare gwetoimu kokawa danave wakeya, ivi yusiwa painauwa opa aigon ye wape mina en yempe yusiwa auya.” \p \v 50 Iesu mu tamne at Betani visive dauwag amiyawa, me naniwa enagadne, mu waribiya munne. \v 51 Me waribiya mun, mu kwem kwimin danave dog aine. \v 52 Mu degadega koka gumbe at Jerusarem taig amiya. \v 53 Mu temporu arawa danave evedni wakeeme. God watdega waneme.