\id PHP - Initial Draft; Trans by Siria; Typed by Jill; Exeg. Ck . Oct 99; VC ck July 2000; peer ck Dec 2000; cons ck Jan 2001;ready for publication. Published with 2004 Aruamu NT. Revised by Aruamu translation team in 2019-2020, with input from many Aruamus. \ide UTF-8 \h Filipai \toc3 FL \toc2 Filipai \toc1 Akɨnafarir Pol Filipain Nguibamɨn Itir Sios Bagha Osirizim \mt Akɨnafarir Pol Filipain Nguibamɨn Itir Sios Bagha Osirizim \mt2 O \mt1 Filipai \imt Akar faragh zuim \ip Pol faragha kurimɨn ongarimɨn ghua faragha Yuropɨn danganimɨn otogha, Masedonian Provinsɨn aven itir nguibar ekiam Filipain ghua, Akar Aghuim akuri (Aposel 16:8-15). A gɨn ghua nguibar igharazimɨn itima me a kalabus gatɨ. Ezɨ a kalabusɨn ikia orazima gumazir maba Filipain itir Kraisɨn adarazir nɨghnɨzir gavgavibagh asɨghasɨghasava ami. E Pol Filipaiba bagha amadazir akɨnafarir kamɨn gara fo, bizir kaba Pol gamima an osemezir pu. Puvatɨ. A nɨghnɨzir gavgavim Iesusɨn ikia, egha bar akuegha iti. \ip Pol faragha bar dagɨabar otefe, ezɨ Filipaiba an akurvaghasa dagɨaba a bagha da amada. Kamaghɨn amizɨ, Pol akɨnafarir kamɨn Filipaiba a gamizir bizim bagha me mɨnabi. Egha uaghan a men nɨghnɨzir gavgaviba, gavgavim dar anɨngasa. A kamaghɨn aghua, me Polɨn mɨkɨm suam, gumaka, a kalabusɨn ikiama, egh me nɨghnɨzir avɨribar amuva osɨmam. \ip Pol bizir aghuir God me ganɨngizimɨn me mɨgei, kar ikɨrɨmɨrir igiar me Krais Iesus ko porogha inizim. A ghaze, me Moses Osirizir Arazibar gɨn ghua bizir aghuir kam inizir puvatɨ. Me nɨghnɨzir gavgavimra Iesusɨn ikia egha a ini. Pol kamaghsua, Filipaiba Kraisɨn arazibar gɨn mangam. Krais kamaghɨn nɨghnɨzir puvatɨ, a uabɨ gumazir ekiam, egha uabɨ uan ifongiamɨn gɨn zuir puvatɨ. A uabɨ dɨkabɨragha God a ganɨngizir ingangarir kam gami. Pol kamaghɨn mɨgei, gumazamizir bar Krais ko poroghav itiba, me Godɨn navir amɨrizim isi, egha bar akueghavɨra iti. \ip E akɨnafarir kamɨn gara fo, Pol Filipain nguibar ekiamɨn itir siosɨn gumazamiziba bar me gifonge. \c 1 \ms Filipain gumazamiziba bar deravɨra Pol ko ingarima a bar akonge \mr (Sapta 1--4) \p \v 1 \x - \xo 1:1 \xo*\xt Aposel 16:12-40\xt*\x*Pol ko Timoti, Krais Iesusɨn ingangarir gumazimning, ga, ia Godɨn gumazamizir Filipain nguibar ekiamɨn itiba bagha akɨnafarir kam osiri. Ia Krais Iesusɨn poroghav iti. Ia ko ian tongɨn itir gumazamizir dapaniba ko siosɨn ingangarir gumazamiziba, ga bar ia bagha osiri. \v 2 \x - \xo 1:2 \xo*\xt Rom 1:7; Galesia 1:3; Filemon 1:3\xt*\x*E ghaze, God en Afeziam, ko Ekiam Krais Iesus, aning ian apangkuvighɨva, ia damutɨ ia navir amɨrizimɨn ikɨ. \s Pol God ko mɨgɨava a mɨnabi \p \v 3 \x - \xo 1:3 \xo*\xt Rom 1:8; 1 Korin 1:4; Efesus 1:15-16\xt*\x*Dughiabar kɨ ia gɨnɨghnɨgha, ia bagha uan God mɨnabi. \v 4-5 Dughiar faragha zuimɨn ghua iza datɨrɨkɨn, ia nan akurvagha na ko Akar Aghuimɨn ingangarim gami. Kamaghɨn, dughiar kɨ ia bagha God ko mɨgeiba, kɨ zurara bar akonge. \v 6 \x - \xo 1:6 \xo*\xt Jon 6:29; 1 Korin 1:8; Filipai 1:10; 2:13; 1 Tesalonika 1:3\xt*\x*Ezɨ kɨ kamaghɨn fo, God uabɨ ingangarir kam ia ganɨga, ian navir averiabar aven ingar mangɨ, Krais Iesus Ua Izamin Dughiamɨn ingangarir kam agɨvagham. \p \v 7 Kɨ uan navir averiamɨn aven bar ia gifuegha ia gɨnɨghnɨghavɨra iti. Datɨrɨghɨn dughiar kɨ kalabusɨn itim, ko dughiar faragha kɨ pura itim, kɨ Akar Aghuim deragha a mɨgɨa gumazamizibagh amima me fo, Akar Aghuim a bar guizbangɨra, egha nɨghnɨzir gavgavim an iti. God uan apangkuvimɨn ingangarir kam na ganɨngizɨma, ia bar nan akurvagha na ko ingari. Kamaghɨn amizɨ, bar deragha kɨ nɨghnɨzir aghuir kam ian iti. \v 8 \x - \xo 1:8 \xo*\xt Rom 1:9\xt*\x*God kamaghɨn fo, Krais Iesusɨn apangkuvim uabɨ nan navim gamima kɨ bar ian ganasa bar ifonge. \p \v 9 \x - \xo 1:9 \xo*\xt 1 Tesalonika 3:12; Filemon 1:6\xt*\x*Ezɨ kɨ zurara kamaghɨn God ko mɨgɨa ghaze, arazir igharaz darazigh ifongezim, a ian ikɨva aghungɨva ekevegh mangɨvɨra ikɨ. Eghtɨ ia fofozir ekiam ikɨva, ian nɨghnɨziba bar dɨkɨrɨmigham. \v 10 \x - \xo 1:10 \xo*\xt Rom 12:2; Efesus 5:10; Filipai 1:6; 2:16; 1 Tesalonika 3:13; Hibru 5:14\xt*\x*Kɨ ghaze, ia deravɨra araziba bar dar gan da tuisɨgh arazir aghuibar gɨn mangɨ. Eghtɨ Krais Ua Izamin Dughiamɨn, ia Godɨn damazimɨn bar zuegh ikɨtɨ arazir kuratam ian poroghan kogham. \v 11 Eghtɨ arazir aghuir Krais Iesus ami otiviba, da bar ia gizɨvagham. Eghtɨ gumazamiziba dar ganɨva ziar ekiam God danɨngɨva egh an ziam fam. Kamaghɨn, kɨ ia bagha God ko mɨgei. \s Pol kalabusɨn iti, ezɨ bizir kam Akar Aghuimɨn akurvasi \p \v 12 \x - \xo 1:12 \xo*\xt 2 Timoti 2:9\xt*\x*Nan adarasi, kɨ ia foghasa, na batozir bizir kaba da Akar Aghuimɨn anogorozir puvatɨ. An Akar Aghuim gamima a ghuavɨra iti. \v 13 \x - \xo 1:13 \xo*\xt Aposel 28:30; Efesus 3:1\xt*\x*Kamaghɨn mɨdorozir gumazir Romɨn atrivimɨn dɨpenimɨn gariba ko gumazir igharaziba sara, me bar kamaghɨn fogha gɨfa, kɨ Kraisɨn ingangarim gamima, me bizir kam bagha na isa kalabus gatɨ. \v 14 Ezɨ en adarazir avɨriba oraki, kɨ kalabusɨn iti, ezɨ me na gɨnɨghnɨsi. Ezɨ bizir kam gavgavim men navibagh anɨdima me nɨghnɨzir gavgavim Ekiamɨn iti. Egha me atiatir arazim ataghɨragha bar gavgavigha Godɨn akam akura ghuavɨra iti. \p \v 15 Guizbangɨra, marazi gumazamizibar garima, me ziar ekiam na ganɨdima, men naviba nan ikuvigha na dɨkabɨnasa. Egha kamaghɨn me Kraisɨn akam akuri. Ezɨ marazi me nɨghnɨzir aghuiba ikiava akam akuri. \v 16 Gumazamizir kaba me fo, God ingangarim na ganɨga na mɨsefe, ingangarir kam an Akar Aghuim deragha an gun mɨgeir ingangarim, ezɨ bizir kamɨn kɨ kalabusɨn iti. Kamaghɨn amizɨ, me bar na gifonge, egha akam akuri. \v 17 Ezɨ gumazamizir igharazir kɨ faragha mɨgeiba, me uari ziar ekiaba iniasa, egha Kraisɨn akam akuri. Me guizɨn nɨghnɨzir aghuiba puvatɨgha kamaghɨn ami. Me kamaghɨn nɨghnɨsi, kɨ kalabusɨn itir dughiamɨn me uam osɨmtɨzir taba na darɨghasa. \v 18 Ezɨ a pura bizim. Me nɨghnɨzir aghuim iti, o nɨghnɨzir kuram iti, gumazamizir kaba zurara Kraisɨn akam akuri. Ezɨ bizir kam bagha kɨ bar akonge. Egh bar akuegh mamaghɨra ikiam. \s Pol ghaze, an angamɨra ikɨva Filipain gumazamizibar akurvagham \p \v 19 \x - \xo 1:19 \xo*\xt 2 Korin 1:11\xt*\x*Kɨ bar fo, ia zurara nan akurvaghasa God ko mɨgei, ezɨ Krais Iesusɨn Duam gavgavim na ganɨdi. Ezɨ tuavir kamɨn God nan akurvaghtɨ, kɨ kalabus ategh azenan izam. Kɨ bizir kam gɨfo, egh bar akueghɨva mamaghɨra ikiam. \v 20 \x - \xo 1:20 \xo*\xt Rom 5:5; 8:19; Efesus 6:19-20; 1 Pita 4:16\xt*\x*Egha nan nɨghnɨzir bar ekiam kamakɨn, kɨ arazir derazir puvatɨzitam damuva an aghumsɨzim inian kogham. Puvatɨ. Nan nɨghnɨzim kamakɨn, datɨrɨghɨn ko gɨn, kɨ zuraram ami moghɨn, atiatingan koghɨva tugh gavgavigh arazir aghuibara damuam. Ezɨ kɨ angamɨra ikiam o kɨ aremegham, bizir kɨ amiba bar, ziar ekiam Krais danɨngam. \v 21 \x - \xo 1:21 \xo*\xt Galesia 2:20\xt*\x*Nan nɨghnɨzim kamakɨn, kɨ nguazir kamɨn itir ikɨrɨmɨrimɨn ikɨ, Krais baghvɨra ikiam. O kɨ aremeghɨva, nan ovevem nan ikɨrɨmɨrir kam gafiragham. \v 22 \x - \xo 1:22 \xo*\xt Rom 1:13\xt*\x*Egh kɨ angamɨra nguazir kamɨn ikɨvɨra ikɨ, kamaghɨn kɨ gumazamizir avɨribar akurvagham. Egh kɨ tuavir manamɨn mangam? Kɨ fozir puvatɨ. \v 23 \x - \xo 1:23 \xo*\xt 2 Korin 5:8; 2 Timoti 4:6\xt*\x*Nɨghnɨzir pumuning na getui. Kɨ bar ifonge, kɨ aremegh Krais ko ikiam. Nɨghnɨzir kam a bar dera. \v 24 Kɨ ia bagha nɨghnɨgha, ian akurvaghasa, kamaghɨn kɨ angamɨra ikiam. \v 25-26 Kɨ kamaghɨn ifonge, kɨ ua mangɨ ia batoghɨva ia ko ikɨtɨ, ia Krais Iesusɨn poroghɨv ikɨva kɨ ia ko ikiamin bizim bagh ia na bagh bar akuegham. Kamaghɨn kɨ bar fo, kɨ ian akurvaghamin ingangarim ikiavɨra iti. Eghtɨ kɨ ikɨ ia ko ingarɨva, ian akurvaghtɨ ia nɨghnɨzir gavgavim ikɨ egh bar akuegham. \s Filipain gumazamiziba, God deravɨra me gamima me uaghan mɨzaziba isi \p \v 27 \x - \xo 1:27 \xo*\xt 1 Korin 1:10; Efesus 4:1; Filipai 4:3; Kolosi 1:10; 1 Tesalonika 2:12\xt*\x*Ezɨ bar bizir ekiam kara, ian daroriba Kraisɨn Akar Aghuim mɨkemezɨ moghɨn an gɨn mangɨva bar deragh ikɨ. Kɨ kamaghɨn ifonge, kɨ izɨ ian ganam, o kɨ saghon ikɨva ia baragham, egh kɨ fogh suam, ia tuivigha gavgavigha egha navir vamɨra iti. Egha ia uari inigha nɨghnɨzir vamɨran ingarava, gumazamizibar nɨghnɨziba fema me nɨghnɨzir gavgavimɨn Akar Aghuimɨn iti. Kamaghsua, kɨ ghaze, ia deravɨra daru ikɨ. \v 28 Kamaghɨn, ian apaniba ia damutɨ ia atiatingan markɨ. Ia zurara uan nɨghnɨzir gavgavim men akakaghsɨ gavgafigh. Kamaghɨn me fogham, me ovengam, eghtɨ Godra, a uabɨ ian akurvagham. \v 29 \x - \xo 1:29 \xo*\xt Aposel 5:41; Rom 5:3; Efesus 2:8\xt*\x*Ia fogh, God deravɨra ia gamuava ingangarim ia ganɨngizɨma, ia Kraisɨn ingangarim gami. Ingangarir kam, a nɨghnɨzir gavgavimra Kraisɨn itir pu. Puvatɨ. Ia uaghan ingangarir kam damuva Kraisɨn ziam bangɨn mɨzaziba iniam. \v 30 \x - \xo 1:30 \xo*\xt Aposel 16:19-40; Filipai 1:13; Kolosi 2:1; 1 Tesalonika 2:2\xt*\x*Fomɨra ia nan garima kɨ mɨdorozir kamɨn aven iti. Ezɨ datɨrɨghɨn ia nan akam barasi, kɨ mɨsoghavɨra iti. Ezɨ ia na ko e mɨdorozir kamɨn aven ikia, kamaghɨn, ia mɨzaziba isi. \c 2 \s E bar navir vamɨra ikɨva igharaz darazi deravɨra me damuam \p \v 1-2 Krais ti ian naviba gavgavim dagh anɨdi? A ti bar ia gifuegha ia gamima ia navir amɨrizimɨn iti? Ia ti Godɨn Duam ko poroghav iti? Egha ia ti igharazi darazir apangkuvigha deravɨra me gami? Egh kamaghɨn, ia arazir aghuibar amutɨ, nan agorogem bar izɨvagham. Ia bar nɨghnɨzir vamɨra ikɨ, egh igharaz darazigh ifongezir arazir vamɨran gɨn mangɨ. Ia bar navir vamɨra ikɨva bizir vamɨra bagh nɨghnɨgh. \v 3 \x - \xo 2:3 \xo*\xt Rom 12:10; Galesia 5:26; Efesus 5:21; Filipai 1:15-16; Jems 3:14\xt*\x*Ia uarira uarigh nɨghnɨghan kogham, egh uaghan ziar ekiaba inisɨ ingaran markɨ. Puvatɨ. Ia bar uari dɨkabɨragh, kamaghɨn mɨkɨm suam, igharaz darazi ian pɨn iti. \v 4 \x - \xo 2:4 \xo*\xt 1 Korin 10:24; 10:33; 13:5\xt*\x*Ia uarira uan bizibara ganan markɨ. Puvatɨ. Ia uaghan vaghvagh gumazamizir igharazibar bizibar ganɨva men akurvagh. \s Krais bar uabɨ dɨkabɨrazɨma, God a fe \p \v 5 \x - \xo 2:5 \xo*\xt Matyu 11:29; Jon 13:15; 1 Pita 2:21; 1 Jon 2:6\xt*\x*Ia, nɨghnɨzir Krais Iesus suirazir kamra, ia uaghan nɨghnɨzir kamra suiraghtɨma a ian ikɨ. \v 6 \x - \xo 2:6 \xo*\xt Jon 1:1-2; 5:18; 10:33; 17:5; 2 Korin 4:4; Kolosi 1:15; Hibru 1:3\xt*\x*A guizbangɨra God, egha an arazir Godɨn mɨn itimɨn suighasa nɨghnɨzir pu. Bar puvatɨ. \v 7 \x - \xo 2:7 \xo*\xt Jon 1:14; 2 Korin 8:9; Galesia 4:4; Hibru 2:14; 2:17\xt*\x*A uabɨ arazir kam bar anetegha, pura ingangarir gumazir kɨnimɨn mɨn oto. A nguazir kamɨn gumazimɨn otozɨ gumazamiziba an garima, a guizɨn gumazimɨn iti. \v 8 \x - \xo 2:8 \xo*\xt Matyu 26:39; 26:42; Jon 10:17-18; Rom 8:3; Hibru 5:8; 12:2\xt*\x*Egha a uabɨ dɨkabɨragha Godɨn akam baragha bar an gɨn ghua egha areme. Guizbangɨra a gumazir bar kuramɨn mɨrara, ter ighuvimɨn areme. \v 9 \x - \xo 2:9 \xo*\xt Jon 17:1-5; Aposel 2:33; Efesus 1:20-21; Hibru 1:3-4\xt*\x*Ezɨ bizir kam bagha God Iesus fegha a isa bar pɨn anetɨ. Egha God ziar bar aghuir mam a ganɨngizɨ, ziar kam bar ziabagh afira. \v 10 \x - \xo 2:10 \xo*\xt Matyu 28:18; Rom 14:11; Akar Mogomem 5:13\xt*\x*\x - \xo 2:10-11 \xo*\xt Aisaia 45:23\xt*\x*God kamaghɨn ifonge, Godɨn Nguibamɨn itiba ko, nguazir kamɨn itiba ko, nguazimɨn apengan itiba, me bar moghɨra Iesusɨn damazimɨn uan tevibar apɨrigh an apengan ikɨva an ziam fam. \v 11 \x - \xo 2:11 \xo*\xt Jon 13:13; Aposel 2:36; Rom 10:9; 1 Korin 8:6\xt*\x*Egh me bar azenan an gun kamaghɨn mɨkɨm suam, “Krais Iesus, an Ekiam!” Egh tuavir kamra, me ziar ekiam God en Afeziam danɨngam. God kamaghsua, ziar bar aghuir kam Iesus ganɨngi. \s E angazangarimɨn mɨn gumazamizibar tongɨn ikiam \p \v 12-13 \x - \xo 2:12-13 \xo*\xt Onger Akaba 2:11; Jon 15:5; 1 Korin 12:6; 15:10; 2 Korin 3:5; Efesus 6:5; Filipai 1:5; 2 Pita 1:5-8; 1 Tesalonika 2:13; Hibru 13:21\xt*\x*Kamaghɨn amizɨ, nan namakar aghuiba, ia zurara nan akaba barasi, ezɨ datɨrɨghɨn ia uaghan kamaghɨn damu. Kɨ ia ko itir dughiamɨn orazi ia dera. Kɨ datɨrɨghɨn ian saghon ti, kamaghɨn ia deravɨra nan akabar gɨn mangɨ. E fo, God ian akura, egha a ian navir averiabar ingaravɨra iti. Egha a uabɨ ian nɨghnɨziba fema ia a ifongezir arazibagh ami, ezɨ an arazir kabar amuasa gavgavim ia ganɨgavɨra iti. Kamaghɨn, ia datɨrɨghɨn Godɨn atiatingɨva akongɨva puvɨra ingarɨva, egh akurvazir aghuir God ia bagha atɨzir kam, a iniam. \p \v 14-16 \x - \xo 2:14-16 \xo*\xt Godɨn Araziba 32:5; Aisaia 49:4; Daniel 12:3; Matyu 5:14-16; 5:45; 10:16; Rom 14:1; 1 Korin 10:10; Galesia 2:2; Efesus 5:1; 5:8; Filipai 1:10; 1 Tesalonika 2:19; 3:5; 1 Pita 2:12; 4:9\xt*\x*God kamaghɨn ifonge, ia an borir bar aghuibara ikiam, egh arazir kuratam ian puvatɨghtɨ, ia navir averiabar aven bar zuegham. Egh ia akar angamɨra itimɨn suiragh, egh mati overiamɨn itir mɨkoveziba isia taghtazi moghɨn nguazir kamɨn gumazamizibar tongɨn ikiam. Kar gumazamizir arazir aghuiba ategha arazir kurabagh amiba. Bizir kam bangɨn, bizir ia bar amiba, ia nɨmɨra ikɨ dar amu. Ia akar avɨribav kɨm, egh akabar uariv soghan markɨ. Ia kamaghɨn damutɨ, Krais Ua Izamin Dughiamɨn, kɨ ian araziba bagh bar akuegham. Egh kɨ kamaghɨn fogham, ingangarir dafar kɨ ian tongɨn amizir kaba, kɨ pura dagh amizir puvatɨ. \p \v 17 \x - \xo 2:17 \xo*\xt Rom 15:16; 2 Timoti 4:6\xt*\x*Ian nɨghnɨzir gavgavim, a mati ofan mam ia a isa God ganɨdi. Kɨ foghan kogham, me ti na mɨsueghtɨ kɨ aremeghtɨ me nan ghuzim ingeghɨva wainɨn ofan mɨn a inigh ian ofan kam sarama a ingegham. Bizir kam otoghtɨ, kɨ bar akuegham. Kɨ guizbangɨra ia ko, e bar moghɨra bar akuegham. \v 18 \x - \xo 2:18 \xo*\xt Filipai 3:1; 4:4\xt*\x*Ezɨ kamaghɨra ia uaghan bar akongegh. Ia guizbangɨra na ko, e bar akuegham. \s Pol Filipain nguibar ekiamɨn Timoti amangasa mɨgei \p \v 19 Ekiam Iesus a ifueghtɨma, kɨ zuamɨra Timoti amadaghtɨ a ia bagh izam. Kɨ ghaze, a ua izɨ ian gun na mɨkɨmam, eghtɨ nan navim bar deragham. Kamaghɨn, kɨ anemangasa. \v 20 Gumazir igharazitam Timotin mɨn amua na ko itir puvatɨ. A na ko navir vamɨra ikia egha zurara ian akurvaghamin tuavibagh nɨghnɨsi. \v 21 \x - \xo 2:21 \xo*\xt 1 Korin 10:24; 10:33; 13:5; 2 Timoti 4:10; 4:16\xt*\x*Ezɨ gumazir maba bar uan bizibara nɨghnɨsi, me Krais Iesusɨn ingangarim gɨnɨghnɨzir puvatɨ. \v 22 \x - \xo 2:22 \xo*\xt 1 Korin 4:17; 1 Timoti 1:2; 2 Timoti 1:2\xt*\x*Ezɨ Timoti uan ingangarir aghuim ian akazɨ, ia a gɨfogha gɨfa. Ia kamaghɨn fo, an Akar Aghuimɨn ingangarimɨn nan akurvasi, mati borim uan afeziamɨn akurvasi. \v 23 Kamaghɨn amizɨ, kɨ tong mɨzuam egh ganigham, bizir tizimra na batogham. Kɨ foghɨva egh zuamɨra anemadaghtɨma a ia bagh mangɨgham. \v 24 Ezɨ nan nɨghnɨzir gavgavim kamakɨn, Ekiam tuavim atɨgham, eghtɨ dughiar ovezimɨn kɨ uaghan mangɨ ian ganam. \s Pol Filipain nguibar ekiamɨn Epafroditus amangasa mɨgei \p \v 25 \x - \xo 2:25 \xo*\xt Filipai 4:18\xt*\x*Kɨ kamaghɨn nɨghnɨgha ghaze, kɨ ti en aveghbuam Epafroditus amadaghtɨma a ia bagh izam. A na ko ingarava, uaghan nan akurvagha mɨsosi. Ia faragha, a nan akurvaghasa, ia anemadazɨ a ize. \v 26 A bar ian apangkuvigha ian ganasa bar ifonge. A fo, ia an arɨmariar akam baraki, ezɨ bizir kam a gamima a bar oseme. \v 27 Guizbangɨra, a faragha arɨa, egha atam aremeghai. Ezɨ God an apangkufi. Ezɨ kɨ fo, osɨmtɨzir bar ekiam na avaraghan God aghua. Kamaghɨn amizɨ, God anarɨram apangkuvir puvatɨ, a uaghan nan apangkufi. Kamaghɨn an a gamizɨma a ua dera. \v 28 Ezɨ bizir kam bagha kɨ Epafroditus amangasa bar ifonge, eghtɨ ia an ganigh ua bar akuegham. Eghtɨ kɨ uaghan osemeghan kogham. \v 29-30 \x - \xo 2:29-30 \xo*\xt 1 Korin 16:16-18; Filipai 4:10; 1 Timoti 5:17\xt*\x*Kamaghɨn, ia Ekiamɨn ziamɨn Epafroditus inisɨ bar akongegh. A, ingangarir ia na bagh damuan koghamim, an a gami. Kamaghɨn, a Kraisɨn ingangarim gamuava atam areme. A deravɨra ikiasa uabɨ gɨnɨghnɨzir puvatɨ. Egha uan arɨmariam adogha ingangarim gamuavɨra iti. Kamaghɨn amizɨ, ia ziar ekiam a danɨng uaghan an mɨraram amir gumazamiziba sara ziar ekiam me danɨng. \c 3 \s Gumazir nɨghnɨzir gavgavim Kraisɨn itim, a Godɨn damazimɨn dera \p \v 1 \x - \xo 3:1 \xo*\xt 2 Korin 13:11; Filipai 2:18; 4:4\xt*\x*Nan adarasi, kɨ uan mɨgɨrɨgɨam agɨvasa kamaghɨn ia mɨgei, ia Ekiam ko poroghav ikɨ, egh ia bar akongegh. Kɨ fo, kɨ faragh osirizir akaba, da ian akurvasi. Kamaghɨn, kɨ ua ia bagha akar kabara osiran amɨrazir puvatɨ. \p \v 2 \x - \xo 3:2 \xo*\xt Onger Akaba 22:16; 22:20; Rom 2:28; 2 Korin 11:13; Galesia 5:2; 5:15; Akar Mogomem 22:15\xt*\x*Ia arazir kurabagh amir gumaziba bagh gan, me afiar atiabar mɨn arazir mɨzɨrɨzibagh ami. Gumazir kaba ghaze, e bar Israelɨn arazimɨn gɨn mangɨ uan mɨkarziba aghorɨva dagh asɨghasɨgham.\f + \fr 3:2 \fr*\ft Gumazir maba ti gumazamizibav gɨa ghaze, dughiar me Kraisɨn anavɨn otozim, me Israelɨn Arazibar gɨn mangɨva, gumaziba uan mɨkarzir mogomebar iniba aghoram. Pol bar gumazir kabar mɨgɨrɨgɨar kamɨn aghua, egha kamaghɨn Filipaiba deravɨra me bagh ganasa mɨgɨrɨgɨar gavgavim me ganɨngi.\ft*\f* \v 3 \x - \xo 3:3 \xo*\xt Rom 2:29\xt*\x*Erara guizbangɨn mɨkarzir mogomebar iniba aghorir arazimɨn gɨn zuir darasi. Ezɨ me puvatɨ. Erara Godɨn Duamɨn akurvazimɨn uari isa God ganigha Krais Iesus ko poroghav ikia bar akonge. E fo, arazir gumaziba uan mɨkarzibar amiba, da tong men akuraghan kogham, ezɨ e nɨghnɨzir gavgavim dar itir puvatɨ. Kamaghɨn amizɨ, e fo, erara guizbangɨn mɨkarzir mogomebar iniba aghorir arazimɨn gɨn zuir darasi.\f + \fr 3:3 \fr*\ft Fomɨra Israelia mɨkarzir mogomebar inibar ghori, ezɨ arazir kam men akagha ghaze, me Godɨn adarazir otifi. Datɨrɨghɨn e mɨkarzir mogomebar inibar ghorir puvatɨ. Akar kam, “mɨkarzir mogomebar iniba aghorir arazimɨn gɨn zuir darasi,” an akar isɨn zuim ghaze, “me Godɨn adarasi.” Egha datɨrɨghɨn, guizbangɨn Godɨn adarasi, me Kraisɨn adarasi. Ezɨ akar kam, “guizbangɨn mɨkarzir mogomebar iniba aghorir arazimɨn gɨn zuir darasi,” kar e Kraisɨn adarasi.\ft*\f* \v 4 \x - \xo 3:4 \xo*\xt 2 Korin 11:18; 11:21-29\xt*\x*Ia oragh. Arazir gumaziba uan mɨkarzibar amiba, da en akurvaghtɨ, kamaghɨn kɨ uabɨ kɨ deravɨra ikiam. Gumazitam uan mɨkarzimɨn otivir biziba bagh nɨghnɨgh nɨghnɨzir gavgavim dar ikɨtɨ, kɨ kamaghɨn ia mɨkɨmam, nan otivizir biziba, an otivizir biziba bar dagh afira. \v 5 \x - \xo 3:5 \xo*\xt Luk 1:59; Aposel 23:6; 26:5; Rom 11:1; 2 Korin 11:22\xt*\x*Nan amebam na batezɨ, 7plan dughiaba gɨvazɨ, me namba 8ɨn dughiamɨn nan mɨkarzir mogomemɨn inim atu. Nan afeziam ko amebam, aning Israelɨn gumazim ko amizim, ezɨ kɨ Israelɨn gumazir mam. Kɨ Benjaminɨn adarazir gumazir mam. Kɨ Hibrun akam mɨgei, ezɨ nan inazafeziaba uakan. Kɨ Farisin gumazimra, egha Moses Osirizir Araziba bar deravɨra dar gɨn zui. \v 6 \x - \xo 3:6 \xo*\xt Aposel 8:3; 22:4; 26:9-11\xt*\x*Kɨ fomɨra bar gavgavigha Godɨn ingangarim damuasa bar ifonge, kamaghɨn kɨ Kraisɨn adarazigh asɨghasɨgha mɨzazim me ganɨdi. Ezɨ gumaziba Moses Osirizir Arazibagh nɨghnɨgha, nan araziba tuisɨgha, me fo, osɨmtɨzitam nan itir puvatɨ. \p \v 7 \x - \xo 3:7 \xo*\xt Matyu 13:44-46\xt*\x*Kɨ fomɨram amir bizibagh nɨghnɨgha ghaze, kɨ ziar ekiam iti. Egha datɨrɨghɨn kɨ Kraisɨn tuavimɨn gɨn zui. Egha a na bagha amir bizibagh nɨghnɨgha ghaze, kɨ faragha amizir biziba, da bar pura biziba. \v 8 \x - \xo 3:8 \xo*\xt Jeremaia 9:23-24; 1 Korin 2:2; Kolosi 2:2\xt*\x*Kɨ Judan bizibara mɨgeir pu. Puvatɨ. Kɨ Krais Iesus gɨfo a nan Ekiam, ezɨ kɨ fofozir kam gɨnɨghnɨgha ghaze, a guizbangɨn bizim, ezɨ nguazir kamɨn biziba bar pura mɨneghmɨnezir kɨniba. Kɨ Kraisra gɨn mangasa ifonge. Egha bizir igharaziba bar da ategh, kɨ Kraisɨn suiragh, \v 9 \x - \xo 3:9 \xo*\xt Rom 3:21-22; 9:30; 10:3-6; Galesia 2:16\xt*\x*egh a ko bar porogh ikiam. Kɨ Moses Osirizir Arazibar gɨn ghua, gumazir aghuimɨn otivasa nɨghnɨzir pu. Puvatɨ. Kɨ tuavir igharazimɨn ghua Godɨn damazimɨn derazir gumazimɨn oto, kar nɨghnɨzir gavgavim Kraisɨn itir tuavim. E nɨghnɨzir gavgavim Kraisɨn itima, God uabɨ ghaze, e an damazimɨn dera. \v 10 \x - \xo 3:10 \xo*\xt Rom 6:3-5; 8:17; 2 Korin 4:10-11; Galesia 6:17; 2 Timoti 2:11-12; 1 Pita 4:13\xt*\x*Ezɨ kɨ Krais bar a gɨfoghasa. Krais mozimɨn ua dɨkavigha, gavgavir ekiam iti, ezɨ kɨ an gavgavir kam gɨfoghasa. Egh kɨ a ko mɨzaziba isir arazimɨn aven ikiam. Egh kɨ, nɨghnɨzir a suiragha ikia ovengezir kamra, kɨ uaghan an suiraghasa. \v 11 \x - \xo 3:11 \xo*\xt Luk 14:14; Aposel 4:2; 1 Tesalonika 4:16; Akar Mogomem 20:5-6\xt*\x*Egha kamaghɨn kɨ nɨghnɨsi, God uaghan na damightɨ kɨ mozimɨn ua dɨkavigh egh angamɨra ikiam. \s Pol ivezir aghuim iniasa pamten ivemari \p \v 12 \x - \xo 3:12 \xo*\xt Aposel 9:5-6; 1 Timoti 6:12; 6:19; Hibru 12:23\xt*\x*Kɨ kamaghɨn nɨghnɨzir puvatɨ, kɨ Krais Iesusɨn arazim inigha gɨvagha, gumazir aghuimɨn otogha gɨfa. Puvatɨ. Kɨ zurara ingangarir gavgavim gamua arazir kamɨn suizi moghɨn, Krais nan suira. \v 13 \x - \xo 3:13 \xo*\xt 1 Korin 9:24-26; Hibru 6:1\xt*\x*Nan adarasi, nan nɨghnɨzim, kɨ arazir kam tɨgharmaghɨn a iniam. Kɨ nɨghnɨzir vamɨra iti, kɨ fomɨra itir biziba gɨn amadagh, egh gɨn na bativamin bizim inisɨ a bagh mɨghɨn ingaram. \v 14 \x - \xo 3:14 \xo*\xt 1 Korin 9:24; 2 Timoti 4:7-8; Hibru 3:1; 12:1\xt*\x*Kamaghɨn kɨ ivemar ivemarim gɨvazɨ naghɨn otoghɨva ivezir aghuim iniasa, egha ivemaravɨra iti. Ivezir aghuir kam a kara. Krais Iesusɨn ingangarimɨn tuavimɨn, God nan dia. Eghtɨ kɨ an Nguibamɨn mangɨva a ko bar deravɨra ikiam. \p \v 15 \x - \xo 3:15 \xo*\xt 1 Korin 2:6; 14:20; Galesia 5:10\xt*\x*Eghtɨ e gumazir Kraisɨn arazibar gɨn ghua gumazir aruabar nɨghnɨziba itiba, e bar nɨghnɨzir kɨ gun mɨkemezir kamɨn gɨn mangam. Egh ia nɨghnɨzir igharazim ikɨtɨ, God ian nɨghnɨzir derazir puvatɨzir kam, ian akagham. \v 16 \x - \xo 3:16 \xo*\xt Rom 12:16; 15:5; Galesia 6:16\xt*\x*Ezɨ nɨghnɨzir aghuiba e da inigha gɨfa, e pamtemɨn dar suiragham. Bizir kam a bizir ekiam. \p \v 17 \x - \xo 3:17 \xo*\xt 1 Korin 4:16; 11:1; Filipai 4:9; 1 Tesalonika 1:6-7; 1 Pita 5:3\xt*\x*Nan adarasi, ia bar nan arazibar gɨn mangɨ. Egh ia bar deravɨra gumazir en arazibar gɨn zuibar arazibar gan, egh men arazir aghuibar gɨn mangɨ. \v 18 \x - \xo 3:18 \xo*\xt 1 Korin 1:23; Galesia 1:7; 2:21; 6:12; Filipai 1:15-16\xt*\x*Ia fo, gumazir avɨriba Kraisɨn ter ighuvimɨn apanimɨn iti. Kɨ dughiar avɨribar men arazibar gun ia mɨkemegha, datɨrɨghɨn ua ia mɨgɨa, egha teriba nan damaziba azui. \v 19 \x - \xo 3:19 \xo*\xt Rom 8:5-6; 16:18; 2 Korin 11:12; 11:15; 2 Pita 2:1\xt*\x*Me uan mɨkarzibar ifongiabar gɨn mangasa bar ifonge, ezɨ bizir kam mati men godɨn mɨn iti. Me aghumsɨzir arazibar amuasa bar akongegha, zurara nguazir kamɨn bizibara nɨghnɨsi. Kamaghɨn, gumazir kaba helɨn mangɨtɨ God me gasɨghasɨgham. \v 20 \x - \xo 3:20 \xo*\xt Efesus 2:6; 2:19; 1 Tesalonika 1:10\xt*\x*Ezɨ eia, e Godɨn Nguibamɨn gumazamiziba. E, Ekiam Krais Iesus en Akurvazir Gumazim, a pɨn munagh ikegh izighirɨva uam e iniam, ezɨ e a baghavɨra mɨzuai. \v 21 \x - \xo 3:21 \xo*\xt Rom 8:29; 1 Korin 15:28; 15:43-53; Efesus 1:19; Kolosi 3:4\xt*\x*Krais uan gavgavimɨn bizibar amutɨ da bar an apengan ikiam. Egh a gavgavir kamra en mɨkarzir apengtɨzir oveavɨra itir kabar amightɨ, da mɨkarzir igiabagh avagham. Egh Kraisɨn mɨkarzir aghuir angazangarimɨn itimɨn mɨraram otivigham. \c 4 \s E bar akuegh navir vamɨra ikɨ nɨghnɨzir aghuiba iniam \p \v 1 \x - \xo 4:1 \xo*\xt 1 Tesalonika 2:19-20\xt*\x*Kamaghɨn, nan adarasi, ia Ekiam ko poroghɨv ikɨ tuivigh gavgafigh. Kɨ uan navim isa ia ganɨngi! Kɨ ian saghon ikia, ia bagha puvɨra nɨghnɨsi! Kɨ ian arazir aghuibar gun igharaz daraziv gei! Egha kɨ ia bagha bar akonge, nan namakar aghuiba! \p \v 2 Kɨ ghaze, Yuodia ko Sintike, gua oragh. Gua vɨrara Ekiamɨn amizimning, gua navir vamɨra ikiasa, kɨ kamaghsua gua gakaghori. \v 3 \x - \xo 4:3 \xo*\xt Onger Akaba 69:28; Luk 10:20; Akar Mogomem 3:5; 20:12\xt*\x*Ezɨ nɨ bar guizɨn na ko ingarir gumazim, kɨ nɨ mɨgei, nɨ amizir kamningɨn akuragh. Aning na ko, e Akar Aghuimɨn ingangarim ateri. Ezɨ Klemen ko, na ko ingarir gumazir maba, me uaghan e ko ingari. Gumazamizir kabar ziaba, akɨnafarir God gumazamizir ikɨrɨmɨrir zurara itim iniamin ziaba osirizim, da an aven iti.\f + \fr 4:3 \fr*\ft Akɨnafarir kam, Godɨn Nguibamɨn iti. Ezɨ God an aven gumazamizir a ua inizibar ziaba osiri. Gumazamizir kaba, me God ko an Nguibamɨn zurara ikiam.\ft*\f* \p \v 4 \x - \xo 4:4 \xo*\xt Rom 12:12; Filipai 3:1; 1 Tesalonika 5:16; 1 Pita 4:13\xt*\x*Ia Ekiam ko porogh ikɨ egh zurara bar akongegh. Kɨ ua mɨgei, ia bar akongegh. \p \v 5 \x - \xo 4:5 \xo*\xt Hibru 10:25; 10:37; Jems 5:8-9; 1 Pita 4:7; 2 Pita 3:8\xt*\x*Ia gumazamiziba bar men asughasughtɨ, me ian arazir aghuir kamɨn ganigh. Ia nɨghnɨgh, Ekiam roghɨra izi. \v 6 \x - \xo 4:6 \xo*\xt Aghuzir Akaba 16:3; Matyu 6:25-34; Luk 12:22-31; Kolosi 4:2; 1 Pita 5:7\xt*\x*Ia bizitam bagh nɨghnɨgh osɨman markɨ. Ia zurara uan osɨmtɨziba bagh God ko mɨkɨm. Ia God ko mɨkɨm a mɨnabɨ, egh a ian akurvaghsɨ ia an azang. \v 7 \x - \xo 4:7 \xo*\xt Aisaia 26:3; Jon 14:27; Rom 5:1; Kolosi 3:15\xt*\x*Eghtɨ kamaghɨn God ia damutɨ ia navir amɨrizimɨn ikiam. Egh ia Krais Iesus ko porogh deragh ikiam, eghtɨ tuavir kamɨn Godɨn navir amɨrizim deravɨra ian naviba ko nɨghnɨzibagh eghuvtɨ da bar deravɨra ikiam. God navir amɨrizir e ganɨngizir kam, a bar bizir aghuim, ezɨ navir amɨrizir kam gumazibar fofozim bar a gafira. \p \v 8 \x - \xo 4:8 \xo*\xt Rom 12:17\xt*\x*Nan adarasi, kɨ mɨgɨrɨgɨar abuananam ia mɨkɨmasa. Ia zurara arazir kabagh nɨghnɨgh: guizɨn araziba, arazir aghuariba, God ko gumazibar damazimɨn derazir araziba, arazir zuruziba, gumazamiziba ifongezir bizir diriba, arazir gumaziba gara bar akongeziba. Ia fo, arazir aghuir pɨn itiba ko arazir me gara feba, da iti. Arazir aghuir kabara, ia dagh nɨghnɨgh. \v 9 \x - \xo 4:9 \xo*\xt Rom 16:20; 1 Korin 14:33; Filipai 3:17; 1 Tesalonika 5:23; Hibru 13:20\xt*\x*Arazir kɨ ian sure gamizɨ ia foziba, ko nan mɨgɨrɨgɨar ia iniziba, ko nan akar ia oraghiziba, ko ia nan gari kɨ amir araziba, ia bar dar amu. Eghtɨ Godɨn navir amɨrizim e ganɨngizim, a ia ko ikiam. \s Filipain gumazamiziba bizir aghuiba Pol bagh amangizɨ, a bar me mɨnaba \p \v 10 Dughiar ruarim gɨvazɨ, datɨrɨghɨn ia ua nan akurvaghasa nɨghnɨsi, ezɨ kamaghɨn kɨ Ekiam ko poroghav ikia a mɨnabava, bar akonge. Guizbangɨra, ia faragha na gɨnɨghnɨghavɨra ikia, egha nan akurvaghamin tuaviba puvatɨ. \v 11 \x - \xo 4:11 \xo*\xt 1 Timoti 6:6-8\xt*\x*Kɨ bizitamɨn otevezir puvatɨgha mɨgɨrɨgɨar kam gamir pu. Puvatɨ. Bizir manatam na batoghtɨ, kɨ nɨghnɨzir avɨribar amuan kogham. Kɨ bizitam uam a iniamin nɨghnɨzim ategha, nɨmɨra ikia bar akongezir arazim gɨfo. \v 12 \x - \xo 4:12 \xo*\xt 1 Korin 4:11; 2 Korin 6:10; 11:27\xt*\x*Kɨ onganarazibagh ami, o kɨ bizir avɨriba iti, kɨ pura nɨmɨra iti. Kɨ arazir pura nɨmɨra itimɨn fofozim ini. Kɨ dagher avɨriba iti, o mɨtiriam nan azi, o kɨ bizir avɨriba iti, o biziba puvatɨ, bizir kaba mar na bativ, ezɨ kɨ navir amɨrizim sara zurara nɨmɨra iti. \v 13 \x - \xo 4:13 \xo*\xt Jon 15:5; 2 Korin 12:9-10; 2 Timoti 4:17\xt*\x*Krais zurara gavgavim na ganɨdi, ezɨ an akurvazimɨn kɨ biziba bar dar amuamin gavgavim iti. \p \v 14 Ezɨ ia na ko nan osɨmtɨzim aterasa nɨghnɨgha, arazir aghuir kam gami. Ezɨ kamaghɨn, kɨ ia nan akurazir arazim bagha bar akonge. \v 15 \x - \xo 4:15-16 \xo*\xt 2 Korin 11:9\xt*\x*Ia Filipain gumazamiziba, ia uari kamaghɨn fo, dughiar kɨ faragha Akar Aghuim akuribar, kɨ Masedonian Provins ataki, dughiar kamɨn siosɨn igharazitam dagɨaba na ganɨga, nan akurazir puvatɨ. Ia uarira arazir kam gami. \v 16 \x - \xo 4:16 \xo*\xt Aposel 17:1\xt*\x*Dughiar kɨ Tesalonikan itim, kɨ biziba puvatɨzɨ, ia dughiar mabar nan akurvasi. \v 17 Ia kamaghɨn nɨghnɨghan markɨ, kɨ bizir aghuiba ia na danɨngasa kɨ ian azangsɨsi. Puvatɨ. Ian arazir aghuim mangɨvɨra ikiasa, kɨ ifonge. Eghtɨ God ivezir aghuim ia danɨngam. \v 18 \x - \xo 4:18 \xo*\xt Ua Me Ini 29:18; Esekiel 20:41; 2 Korin 9:12; Efesus 5:2; Filipai 2:25; Hibru 13:16\xt*\x*Ezɨ akɨnafarir kamɨn aven, kɨ ia na gamizir biziba bagha ia mɨnabi. Ia na bagha biziba inigha Epafroditusɨn dafarim gatɨzɨ a da inigha izezɨ kɨ da ini. Egha datɨrɨghɨn kɨ bizitam otevezir puvatɨ, kɨ mong bar izɨfa. Ia na ganɨngizir biziba, da mati mughuriar aghuim zuir ofa ia God ganɨdi. God ofan kamɨn gara a gifuegha bar akonge. \v 19 \x - \xo 4:19 \xo*\xt Onger Akaba 23:1; 2 Korin 9:8; Efesus 1:7\xt*\x*Nan God a bizir avɨriba bar iti. Egh ia otevezir biziba, a bar dar ganɨva, egh Krais Iesusɨn ingangarir amizimɨn tuavimɨn, a uan bizir aghuibar avɨrimɨn amodoghɨn, biziba isɨ ia danɨngam. \p \v 20 \x - \xo 4:20 \xo*\xt Rom 16:27; Galesia 1:5\xt*\x*God, a God en Afeziam, ezɨ e zurara ziar ekiam a danɨng mamaghɨra ikiam. Bar guizbangɨra! \s Pol Filipain gumazamizibav gɨa ghaze, Afeziam ia ko ikɨ \p \v 21 Eghtɨ, Godɨn gumazamizir Krais Iesus ko poroghav itiba, ia vaghvagh kamaghɨn me mɨkɨmam, Pol ghaze, Afeziam ia ko ikɨ. En aveghbuar na ko itiba, me ia bagha akam amaga ghaze, Afeziam ia ko ikɨ. \v 22 \x - \xo 4:22 \xo*\xt Filipai 1:13\xt*\x*Kagh itir Godɨn gumazamiziba bar, me ia mɨgɨa ghaze, Afeziam ia ko ikɨ. Atrivim Sisarɨn dɨpenimɨn aven ingarir darasi, me akar kam ia danɨngasa mɨghɨgha na mɨgei. \p \v 23 En Ekiam Krais Iesusɨn apangkuvim vaghvagh ian duaba ko ikɨ.