\id LUK - Misima [MPX 6/08/97; backslash codes updated: 18-Aug-2006] \h LUKE \toc3 Luke \toc2 Luke \toc1 Yeisu Wasana Waiwaisana Luke wana Leleli \mt2 Yeisu Wasana Waiwaisana \mt1 Luke \mt2 wana Leleli \is1 Baaba Houwan \ip Buki ya ana toleleli heiya Luke. Luke iya nige Yeisu wana apostolowau elulutega eluwa avaliya etega i oola, ge iya nige Yudiya gamagalina i oola. Luke iya Gilik gamagalina, ge wana tuwalali doketa. Iya alona Pol hi nawanawa ge tuwalali hi gewi hi ginolil. Inoke Luke Yeisu wasana i asimuli-an bubun inoke buki ya i ginol Gilik gamagaliliyau kaiweliya. \ip Luke i pankitela Yeisu iya gamagal sasapona ge iya Topwamwal Yudiya ge bolo nige Yudiya i oola kaiweliya. Wana buki gamwanaa liwan i gewi i liwanan togulagula ge bolo gamagalau hi kite lowagil Yeisu i atilomwan-agil ge i label. Ge buki ya elana yowau wali ginol liwaniliya hi gewi ta pwawaa. \ip Bugul enuna al ali nuwatu i bwata Luke wana liwaliwan gamwanaa heiya awanun paganina, Yayaluwa Bwabwalena wana tuwalali, yaliyaya ge Yehoba wala gegi i nuwayoho. \c 1 \p \v 1 Ateu owa Tiyopilo. Valila gamagalau hi gewi bugul bolo hi masal gamameya wasana iyaka hi leli, \v 2 hi golugoluwa bolo hi kiteya mataliyaa wali wasa elana. Heliya hi kiteya mataliyaa i telipunaa ana abatelipuna elana, ge heliya hi ola Yehoba wana baaba ana totuwalali inoke wasa o hi baunan eliyama. \v 3 He nau bugul bolo ona o ya asimuli-an bubun, ya telipunaa ana abatelipuna elana, inoke ya nuwatu te wasaliya na vatal bubun ge na leli lowan owa gamagal bwabwatana Tiyopilo kaiwem. \v 4 Inoke nu atena te toto hi panpankiti-an eliyam i tunahot. \s1 Anelose I Pamasal Sakalaiya elana Abwe Elisabet Diyon Tobabitaiso Ni Ab \p \v 5 Helodi Yudiya wali kin wana sauga logugui, he topowon etegana iyoho alana Sakalaiya, iya Abaidiya wana boda ana gamagal etega. Lagona alana Elisabet, iya al topowon houhouwena \w Eloni\w* tubutubunina etega. \v 6 Ali toto eluwa wali minamina i waisi Yehoba matanaa, he Yehoba wana logugui ge wana baaba gegewena hi henapuan bubun. \v 7 Nige natuliya i gagan, kaiwena Elisabet i kobwas. He alona ge lagona Sakalaiya iyaka hi liki. \p \v 8 Sauga etegana Sakalaiya wana boda wali sauga tuwalali, he Sakalaiya iya iyoho topowon wali tuwalali i awaawaginol Yehoba matanaa. \v 9 Yaka pat hi galavenu-an i ola topowon ali logugui, ge gamagal etega nihi hile ni ulutuk Yehoba wana Limi Bwabwalena gamwanaa ge bugul bwalena waiwaisana ni ton ana abatonton pwatanaa. Hi pwawa Sakalaiya te ni ginol, inoke i ulutuk Limi Bwabwalena gamwanaa. \v 10 He bugul bwalena waiwaisana ana sauga tonton elana, gamagalau boda bwabwatana heliya iyoho tola hi awaawanun. \p \v 11 Inoke Babala wana anelose etega i masal Sakalaiya elana i talmilila abatonton labena awonaa. \v 12 Sauga Sakalaiya anelose i kite, inoke atena i you ge i lovakun. \v 13 Yaa anelose i baek elana i ba, “Sakalaiya, bahi lovakun! Wam awanun iyaka Yehoba i hago. He lagom Elisabet natum melutauina ni ab, inoke alana nu tun Diyon. \v 14 Iya nuwam ni pwawaisi ge ni payaliyaya-agiwa, ge gamagalau nihi gewi nihi yaliyaya wana masal kaiwena, \v 15 kaiwena iya alana ni bwata Babala matanaa. Bahi oine ge wewel gasigasisena ni iim. He sauga hinana abwe ni ab ya te Yayaluwa Bwabwalena ni kalaopopwi. \v 16 Iya boda Isileli nihi gewi ni ahel pasikalil nihi nem Babala eliyana, heliya wali Yabowaine. \v 17 Wana pagan ge wana gasisi ni ola palopita Ilaitiya, ge iya ni nohouwa Babala awonaa. Iya tamataman aloliyau ge natuliyau ni ahel maniniliya ni abubun, ge bolo Yehoba hi awatautau-an ni ahel pasikalil nuwatu waiwaisana nihi ahe ni ola bolo tosasapol wali nuwatu. He gamagalau ni lovivina-agil Babala wana nem kaiwena.” \p \v 18 Inoke Sakalaiya i baek anelose elana i ba, “Ga na ola ge na atena wam baaba i tunahot? Kaiwena nau iyaka ya liki, ge lagou al iyaka i liki.” \p \v 19 Anelose Sakalaiya anana i lahe i ba, “Nau Gabeliyel, sauga gegewena ya talmilila Yehoba manininaa, iya i patunau ya nem na liwaliwan eliyam ge wasa waiwaisana ya na wasaan eliyam. \v 20 He nige no baaba u aabulilek-an, inoke nu talpwakum ge nige bosowaina nu baaba ana siga bugul bolo ya nihi masal. He sauga toto Yehoba i hile eliyana te no baaba ni tunahot.” \p \v 21 Sauga o elana gamagalau heliya iyoho hi matamatan Sakalaiya kaiwena, ge hi nuwa gewagewa ga i ola ge i minabi \w Limi Bwabwalena\w* gamwanaa. \v 22 Sauga i tagil nige bosowaina ni baaba elal, nimana ya te i papatuwalali, inoke gamagalau hi atena te pankite etega i masal elana Limi Bwabwalena gamwanaa. \p \v 23 Sakalaiya wana sauga tuwalali i mowasi, inoke abwe i sikal i na wana panuwaa. \v 24 Wana sikal enaa, inoke lagona Elisabet i liyan. He weikena nimala panuna nige i nonomasamasal, i miminaa ya te limiya. \v 25 Inoke Elisabet i ba, “Babala i atilomwan-agau, yaka bugul ya i ginol kaiweu ge o puluwawi i ahek yoho gamagalau mataliyaa.” \s1 Anelose I Pamasal Meli elana Iya Yeisu Ni Ab \p \v 26 Elisabet wana liyan ana weikena sikis-ina gamwanaa, Yehoba anelose Gabeliyel i patuna i na labi Galili panuwana alana Nasaleta, \v 27 gamaina matabubuwa etega elana. Iya alona ge tau etega alana Yosepa, iya Deibid tubutubunina, hi kawakawalolu. Gamaina matabubuwa o alana Meli. \v 28 Anelose i na elana ge i ba, “Ateu owa Meli. Babala i minaa eliyam ge iyaka i muloluagiwa.” \p \v 29 Meli anelose wana baaba o i hago, yaka atena i bwanabwana nabi inoke i nuwatu loyaloya ge i ba, “Ba mulolu ya ana sapu ga i ola?” \v 30 Yaa anelose i baek elana i ba, “Meli, bahi lovakun. Yehoba iyaka i muloluagiwa. \v 31 He abwe nu liyan ge wawaya melutauina nu ab, yaka alana nu tun Yeisu. \v 32 Iya ni tobwabwatana gamagalau mataliyaa, ge nihi awa Tomihahaina Hot Natuna-an. Tubuna Deibid wana abalogugui Yehoba Yabowaine ni pek elana, \v 33 ge iya ni tabwa Yakobo tubutubunau wali kin mihomihotina. Wana abalogugui nige ni momowasi.” \p \v 34 Inoke Meli i nel anelose elana i ba, “Ga ni masal ola? Kaiwena nau nigeya ga sauga etega alou tau etega ha kekenu.” \p \v 35 Anana anelose i lahe i ba, “Yayaluwa Bwabwalena ni lau eliyam, ge Tomihahaina Hot wana gasisi ni yabomwiwa. Inoke wawaya toto abwe nu ab ni bwabwalena ge nihi awa Yehoba Natuna-an. \v 36 U kite, tutum Elisabet valila gamagalau hi awa kobwakobwasi ge bwagana iyaka i liki, he iyaka i liyan ge wana weikena sikis-ina te. \v 37 Nige bugul etega i pupulowan tage Yehoba nige bosowaina ni ginol.” \p \v 38 Yaka Meli anelose anana i lahe i ba, “Nau Babala wana totuwalali loloyowanina. He ni masal eliyau ni ola toto u baunan.” Inoke anelose Meli i eguluwan. \s1 Meli I Na Elisabet I Kite \p \v 39 Sauga toto o elana, Meli i lut ge etimwawa i egon, i na Yudiya awanina etega, iyoho labi oyana gaganina elana. \v 40 Sauga i vin, yaka i na i ulutuk Sakalaiya wana limiya ge i pata ateu owa Elisabet elana. \v 41 Sauga Meli wana pata ateu owa Elisabet i hago, inoke wawaya i lamwalamwaniu tinenaa. Elisabet Yayaluwa Bwabwalena i kalaopopwi, \v 42 inoke i baaba anana i bwata i ba, “Yehoba iyaka i muloluagiwa, am mulolu yowau gegewel ali mulolu i bwata lake. Ge wawaya toto abwe nu ab Yehoba i muloluan al. \v 43 Ga i ola ge owa no Babala hinana o awatauwan bwabwatana u ginol ge u nem u kiteyau? \v 44 Sauga wam pata ateu owa ya hago i tuk tanawa, inoke wawaya i yaliyaya ge i lamwalamwaniu tinewa. \v 45 Yehoba i muloluagiwa, kaiwena u abulilek te Babala ni ginol ni ola wana baaba eliyam.” \s1 Meli Yehoba I Tobalan \p \v 46 Inoke Meli i ba: \q1 Atewa Babala ya tobalan, \q2 \v 47 ge yayaluwau i yaliyaya Yehoba no Topwamwal elana. \q1 \v 48 Ya tobalan kaiwena bwagana nau wana totuwalali nige no waisi i gagan, iya i atilomwan-agau. \q1 He sauga ya ge sauga i nenem heyan ge heyan nihi baaba kaiweu nihi ba, “Yehoba i muloluan.” \q1 \v 49 Ya tobalan kaiwena Yehoba Togasisi bugul bwabwatal i ginolil kaiweu. \q2 He iya i bwabwalena. \q1 \v 50 Heyan ge heyan elal, bolo hi awatauwan wana atilomwan i gangan elal. \q1 \v 51 Nimana elana ginol bwabwatal i ginolil, \q2 ge bolo totoliya hi teli heyagil ge hi nuwatu tage alaliya i bwata, wali boda i tagalekaleka-an. \q1 \v 52 Tologugui bwabwatal i ahek yohil abaliyaa ge i teli lowagil, \q2 inoke bolo nige alaliya i gagan i teli heyagil. \q1 \v 53 Bugul waiwaisal i guyauan togalebu elal hi kalaopopwi, \q1 yaa togogomwau i patuna yohil nimaliya enoenovana ya. \q1 \v 54 Wana totuwalali boda Isileli i label, \q2 ge nige i nunuluwan te ni atilomwan-agil, \q1 \v 55 ni ola wana bateli tubulau elal, \q2 ni ola wana bateli Abalahama ge tubutubunau heyan ge heyan elal. \p \v 56 He Meli i miminaa ga to Elisabet eliyana sauga ana yapu i ola weikena eton, yaka abwe i sikal i na wana awana. \s1 Diyon Tobabitaiso wana Masal Wasana \p \v 57 Elisabet wana ab ana sauga i pwawa, inoke i ab natuna melutauina. \v 58 Wana heliyamwau ge tutunau wasa hi hago te Babala Elisabet i muloluan nabiyan, inoke avaliya hi yaliyaya toyawa. \p \v 59 Wawaya wana lan eit\f * \fr 1:59 \ft Yudiya wali pagan i ola hiwe. Ebo natuliya melutau nihi ab ge wana lan eit ni pwawa, inoke tuwana buhuna kunisina nihi gotomwa yoho ge alana nihi tun. Pagan o ana logugui i neem Abatelipuna 17:12 elana.\f* i pwawa inoke hi nowanik ge ana gotomwa yoho paganina nihi ginol. Tage tamana Sakalaiya alana nihi tun pwatanek elana, \v 60 yaa hinana i ba, “Bahiwa! Alana nuku tun Diyon.” \p \v 61 Yaka hi baek elana hi ba, “Tutumiyau gamwaliyaa, nige etega alana i oola to.” \p \v 62 Inoke nimaliya hi patuwalali ge eliyana tamana hi neli nuwana hauna alan ni tun wawaya elana. \v 63 Sakalaiya abaleleli etega i awanuni elal, inoke i leli i ba, “Iya alana Diyon.” Inoke gegewel ateliya i you. \v 64 Sauga o elana Sakalaiya awana i mwapwela ge bosowaina ni baaba, yaka i telipuna i baaba ge Yehoba i tobatobal-an. \v 65 He wali heliyamwau gegewel bugul o hi kite inoke hi lovakun nabi. Yaka bugul ya gegewel wasaliya i lelu i na panuwa gegewel elal bolo hi minaa Yudiya labi oya gaganina elana. \v 66 Gamagalau gegewel bolo wasana hi hago hi nuwanuwatu-an ge hi nel hi ba, “Wawaya ya bwaliga ni tabwa hauna kaba gamagal?” Kaiwena hi atena te Babala i matahikan ge i labe. \s1 Sakalaiya Yehoba I Tobalan \p \v 67 Diyon tamana Sakalaiya Yayaluwa Bwabwalena i kalaopopwi inoke i palopisai Yehoba wana baaba i baunan i ba: \q1 \v 68 Babala ta tobalan, iya Isileli wala Yabowaine, \q2 iya i nem kila wana gamagalau ni labela ge ni sokalila. \q1 \v 69 Wana totuwalali Deibid tubutubunau gamwaliyaa, \q2 Topwamwal gasigasisena etega i pamilil kaiwela, \q1 \v 70 i ola houhouwena wana bateli palopitau bwabwalel hi baunan. \q1 \v 71 Topwamwal o iya ni pwamwalila ala topihigelgel ge bolo nige hi nunuwana-agila elal. \q1 \v 72 Inoke tubulau i atilomwan-agil, \q2 ge wana bateli toto iya totona i ginol i nuwahikan. \q1 \v 73 He iya i ba papasila tubula Abalahama elana, \q1 \v 74-75 i bateli te ni pwamwalila ala topihigelgel nimaliyaa, \q2 yaka nige ta lolovakun, yaa yawalila miminana ta tapwatapwalolo eliyana, \q2 ge wala pagan ni sapu ge ni waisi matanaa. \b \q1 \v 76 He owa natu, abwe gamagalau nihi ba owa Tomihahaina Hot wana palopita etega, \q2 kaiwena nu nohouwa Babala awonaa ge kamwasa nu lovivina-an iya kaiwena. \q1 \v 77-78 He nasi wana gamagalau nu pankitel \q2 wala Yabowaine atilomwan i kalaopopwi ge wana pagan i meimei, \q2 inoke nuwana wali gegi ni nuwayoho ge pwamwal nihi pwawa. \q1 Iya sabwelu mwananalina ni patunem labulabumwa, \q2 \v 79 inoke bolo hi minaa gogouwa ge yaomal ligumwina elana ni yanel, \q2 ge ni nulila mibubun ana kamwasa elana ta nanawa. \p \v 80 Wawaya i bwabwata nawa ge yayaluwana al i mamatuwa nawa. Inoke i na i miminek uleya labi kekevana elana ana siga lan toto wana tuwalali i telipuna-an boda Isileli mataliyaa. \c 2 \s1 Yeisu wana Masal \r (Mataiyo 1:18-25) \p \v 1 Saugena o Sisa Ogastas logugui etega i ginol gamagalau gegewel bolo hi minaa Loma wana abalogugui gamwanaa, ali gewi nihi ahe ge alaliya nihi leli lowan alan ana buki gamwanaa. \v 2 Alan leleli toto ya abwe pamaisena hi ginol, sauga toto Kuliniyasi wana sauga gavana labi Siliya elana. \v 3 Toto o kaiwena, inoke gamagal maisena ge maisena i nok i na wana mumuga panuwana elana ge alana nihi leli lowan alan ana buki gamwanaa. \p \v 4 Yosepa al ge labi Galili panuwana Nasaleta i eguluwan i na Yudiya panuwana Bedeliyema, Deibid wana mumugaa, kaiwena iya kin Deibid tubutubunina. \v 5 Alona ge Meli toto valila i kawakawalolu-an hi nok ge alaliya nihi leli lowan. He saugena o Meli iyaka i liyan. \v 6 Sauga heliya iyoho Bedeliyema, inoke wana sauga ab i pwawa, \v 7 yaka natuna gamaun melutauina i ab. Inoke kaliko i ahe wawaya tuwana i avan painan ge i pakenuwa bulumakau mwaheliyaa, kaiwena nige abamina i gagan kaiweliya limi bwabwali gamwanaa. \s1 Yeisu wana Masal Anelose I Wasaan Sipi ali Tomatahikan elal \p \v 8 Labi o elana sipi ali tomatahikan enuna heliya iyoho to panuwa labenaa, bulina wali sipi hi matahikagil. \v 9 Yehoba wana anelose etega i masal elal ge Yehoba wana wasawasa namanamalina i yana painanagil inoke hi lovakun nabi. \v 10 Yaa anelose i baek elal i ba, “Bahi lovakun! Yaliyaya bwabwatana wasana waiwaisana ya pwatanim eliyamiu, yaliyaya ya gamagalau gegewel kaiweliya. \v 11 Lan ebe Deibid wana mumuga panuwana elana Topwamwal hi ab kaiwemiu, iya Keliso Babala. \v 12 He ana euna ni ola hiwe: wawaya melumelu etega nuku kite kaliko hi ahe tuwana hi avan painan ge hi pakenuwa bulumakau mwaheliyaa.” \p \v 13 Yaka sauga o aneloseyau labulabumwa boda bwabwatana hot hi masal avaliya anelose o, ge Yehoba hi tobatobal-an hi ba, \q1 \v 14 “Yehoba labulabumwa ta awa wasawasa-an, \q2 ge panayawiya gamagalau nihi mibubun, iya i yaliyaya-agil.” \p \v 15 Sauga aneloseyau sipi ali tomatahikan hi eguluwagil hi sikal labulabumwa, inoke sipi ali tomatahikan hi pebaaba-agil hi ba, “Ta egon ta na Bedeliyema, inoke bugul toto iyaka i masal ge wasana Babala i baunan elala ta kite.” \v 16 Inoke hi egon hi nopatapatalelu hi na Meli alona ge Yosepa hi pwawal, ge wawaya hi kite iyoho i kenukenu bulumakau mwaheliyaa. \p \v 17 Sauga wawaya hi kite haba, inoke hauna toto anelose i baunan elal wawaya kaiwena hi wasaan. \v 18 Gamagalau gegewel bolo sipi ali tomatahikan wali wasa hi hago nuwaliya hi ahe. \v 19 Yaa Meli bugul gegewena bolo i hago ge i kitel i teliya atenaa ge i nuwanuwatu kaiweliya. \v 20 He sipi ali tomatahikan hi sikal wali sipi elal. Yehoba hi awa wasawasa-an ge hi tobatobal-an bugul gegewena bolo hi hago ge hi kitel kaiweliya. He i masal i ola ya te anelose i baunan eliyalil. \s1 Wawaya Alana Hi Tun \p \v 21 Sauga wawaya wana lan eit i pwawa, inoke tuwana buhuna kunisina hi gotomwa yoho ge alana hi tun Yeisu, i ola alan toto valila anelose i baunan houwan mulaa abwe hinana i liyanan. \s1 Wawaya Yeisu Hi Pwatanik Limi Bwabwalena Gamwanaa \p \v 22 Sauga iyaka i pwawa ge Meli alona ge Yosepa abwabubun paganina nihi ginol,\f * \fr 2:22 \ft Mosese wana logugui i ba ebo yova etega ni ab, he iya iyaka i biki, inoke nige bosowaina ni ulutuk Limi Bwabwalena gamwanaa o ebo tapwalolo bugulina ona ni pihikan. Ebo i ab ge natuna melutau, inoke lan poti ni mowasi ga abwe ana abwabubun paganina ni ginol. Libai 12:2-4 nu kite.\f* ni ola Mosese wana logugui ana baaba. Inoke wawaya hi ahe ge hi pwatanik Yelusalema nihi guyauan Yehoba elana, \v 23 ni ola Yehoba wana logugui hi leli Buki Bwabwalena gamwanaa i ba, “Gamaun melutauil gegewel nuku pwabwabwalena-agil Yehoba elana.” \v 24 I ola al bunibuni eluwa hi ahe nihi powonan Yehoba elana Meli ana abwabubun kaiwena, ni ola Yehoba wana logugui ana baaba i ba, “Bunibuni awa etega eluwa o ebo bunibuni awa getoga natunau eluwa ni pwatanik.” \p \v 25 Tau etegana i miminaa Yelusalema alana Simiyon, wana pagan i sapu ge i abulilek hot Yehoba elana. Yayaluwa Bwabwalena i minaa eliyana ge i matamatan Isileli wali Topwamwal kaiwena. \v 26 Yayaluwa Bwabwalena wana pamasal eliyana tage nigeya ga ni yayaomal ana siga Mesaiya toto Yehoba i bateli ni kiteya matanaa. \p \v 27 Inoke Yayaluwa Bwabwalena Simiyon i nul i na i ulutuk Limi Bwabwalena gamwanaa. Yosepa ge Meli wawaya Yeisu hi hin tukan nihi ginol elana ni ola Mosese wana Logugui, \v 28 inoke Simiyon wawaya i ahe nimana elana i hin ge Yehoba i tobalan i ba: \q1 \v 29 Babala, sauga ya iyaka bosowaina nau wam totuwalali loloyowanina nu talamwagau laumwal elana na yaomal, \q2 ni ola valila u bateli eliyau. \q1 \v 30 Kaiwena iyaka totou matau elana wam pwamwal gamagalina ya kite, \q2 \v 31 toto u lovivina-an gamagalau gegewel kaiweliya ge nihi kite. \q1 \v 32 Iya mwananal, inoke bolo nige Yudiya i oola ni yanel ge wam kamwasa nihi atena, \q2 ge ama wam gamagalau Isileli ni yanema ge ni pawasawasa-agima. \p \v 33 He wawaya tamana ge hinana nuwaliya hi ahe Simiyon wana baaba kaiwena, toto i baunan wawaya kaiwena. \v 34 Yaka Simiyon i baek elal i ba, “Yehoba ni muloluagimiu,” ge i baek wawaya hinana Meli elana i ba, “U hago! Wawaya ya Yehoba i hile boda Isileli nihi gewi ni palutil pwamwal nihi pwawa ge nihi gewi al iya kaiwena nihi sogu nak nihi pwawa. Yehoba i teli iya ana etotohi, yaa gamagalau nihi gewi nihi awa nanakan, \v 35 inoke wali nuwatu misusumena ni masal mwananala. He owa, lomwan amnana ni ola elohaveyan kilepana atem ni howa.” \p \v 36 Yova etegana iya palopita alana Ana, Penuweli natuna, ana un Aseli ge iyaka i liki nabi. Valila i alolon alona ge lagona hi minamina baliman ana gewi seben, \v 37 abwe lagona i yaomal ge i abuabul. He sauga ya wana baliman ana gewi eiti po. Nige sauga etega Limi Bwabwalena i eeguluwan, bulin ge lan awanun kaiwena ana galebu ni palahikan ni awaawanun ge ni tapwatapwalolo Yehoba elana. \v 38 Sauga o elana iya al i nok i na wawaya elana ge i ba mulolu Yehoba elana, inoke wawaya kaiwena i baaba gamagalau gegewel elal bolo hi matamatan Yehoba Yelusalema ni sokal. \p \v 39 Sauga Yosepa alona ge Meli Yehoba wana logugui ana nuwatu gegewena hi ginol haba Limi Bwabwalena eliyana, inoke aloliya wawaya hi sikal hi na wali awana Nasaleta labi Galili elana. \v 40 He wawaya i bwabwata nawa ge i gagasisi nawa; siba i kalaopopwi ge Yehoba wana mulolu i minaa eliyana. \s1 Geman Yeisu Hi Pwawaa Limi Bwabwalena Gamwanaa \p \v 41 Baliman maisena ge maisena Yeisu tamana ge hinana hi noknok Yelusalema \w Nopalegi Hagalena\w* kaiwena. \v 42 Sauga Yeisu wana baliman ana bwata elulutega eluwa, inoke alonau tamana ge hinana hi nok hi na Hagali o kaiwena, i ola tamana ge hinana hi giginol. \v 43 Hagali i mowasi, yaka gamagalau hi sikasikal wali panuwaa. He geman Yeisu i minaa Yelusalema, yaa tamana ge hinana nige hi aatena. \v 44 Hi nuwatu tage iya iyoho boda gamwaliyaa avaliya hi notoyawa, inoke lan o bwalibwaligena hi nawanawa. Yaka abwe hi loyaan tutuliyau ge wali heliyamwau gamwaliyaa. \v 45 Yaa nige hi pwapwawa, inoke hi sikal al hi na hi loyaan Yelusalema. \v 46 He lan etonina elana abwe hi pwawa \w Limi Bwabwalena\w* gamwanaa alonau logugui ana topanpankiti hi misiyo ge hi liwaliwan. Iya wali baaba i lalaegan-an ge i nelnel. \v 47 Bolo wana baaba hi hago, gegewel nuwaliya hi ahe kaiwena alona ge wana aatena topankite wali nel i lahe bubun. \v 48 Sauga tamana ge hinana hi kite, nuwaliya hi ahe hoti. Yaka hinana i baek elana i ba, “Natu, ga i ola ge pagan ya u ginol eliyama? Alou ge tamwam ha nuwanuwatu nabi ge ha loyaloya kaiwem.” \p \v 49 Anana i lahe i ba, “Ga i ola ge ku loyaagau? Age nige ku aatena na minaa ga Nam wana limiya?” \v 50 Yaa wana baaba ana sapu nige hi aatena. \p \v 51 Yaka abwe alonau tamana ge hinana hi sikal hi na Nasaleta, ge i henapuagil. Inoke hinana bugul bolo hi gan i nuwahikan bubun ge i teliya atenaa. \v 52 He Yeisu wana baliman ge wana siba i bwabwata nawa, ge i ola al Yehoba ge gamagalau hi yaliyaya-an nabiyan. \c 3 \s1 Diyon Tobabitaiso wana Papaatena \r (Mataiyo 3:1-12; Mak 1:1-8; Diyon 1:19-28) \p \v 1 Sauga toto \w Sisa\w* Taibeliyas wana sauga logugui ana baliman piptin elana, Pontiyas Pilato i gavana labi Yudiya elana, Helodi i tologugui labi Galili elana, talina Pilipi i tologugui labi Ituliya ge Telekonitis elal, Lisaniyas i tologugui labi Abilini elana, \v 2 ge Anasa alona Kaiyapa heliya topowon bwabwatal wali tohouwa. He saugena o Diyon Sakalaiya natuna i miminaa uleya labi kekevana elana inoke Yehoba anana i gan elana. \v 3 Yaka i na panuwa gegewel elal bolo hi minaa wewel Yolidani labenaa, ge i papaatena gamagalau elal i ba, “Wami pagan nanakina ana en nuku pek ge nuku babitaiso, inoke Yehoba wami gegi ni nuwayoho.” \v 4 I masal i ola toto palopita Aiseya i lelelian wana buki gamwanaa, i ba: \q1 Gamagal etega to i yogayoga uleya labi kekevana elana, i ba, \q1 “Babala wana kamwasa ku lovivina-an, \q2 wana kela ku pasapu. \q1 \v 5 Opop gegewena nuku pakalaopopwil, \q2 oya ge manahinhin gegewel nuku ken lowagil ni olaolaek. \q1 Kamwasa bolo hi lilikomkom nuku ken pasapu, \q2 ge kela bolo lohalhalina nuku pasapusapu. \q1 \v 6 Inoke gamagalau gegewel Yehoba wana pwamwal nihi kite.” \p \v 7 Boda bwabwatana hi nowanik hi na Diyon elana tage ni pababitaisoil, inoke i baek elal i ba, “Komiu ku ola mwata! Henala i baewa eliyamiu ge nuwamiu Yehoba wana lahi toto i nenem nuku louwi? \v 8 Ebo tunahot wami gegi iyaka ana en ku pek, he enona ni masal yawalimiu elana. Bahi tage nuku ba, ‘Ama tamama Abalahama, bosowaima ya te Yehoba wana lahi naha louwi.’ Na baewa eliyamiu, Yehoba i bosowaina te pat ya ni ahel ge Abalahama tubunau ni ginolil. \v 9 He wana kenumu iyaka i lovivina-an ebwakil ewahililiya ni gotomwa ge nihi maguli. Ebwakil gegewel bolo enowaliya nige i wawaisi ni govel ge ni yoho tukagil ginaha gamwanaa.” \p \v 10 Yaka boda hi nel Diyon elana hi ba, “He binimala hauna gun naha ginol?” \p \v 11 Analiya i lahe i ba, “Henala ebo ana holahola eluwa, he etega ni guyauan toto nige ana holahola i gagan elana, ge henala ebo aana i gan, ni ginol ni ola al to.” \p \v 12 Takis ana toahi enuna hi nok hi na tage ni pababitaisoil, inoke hi nel elana hi ba, “Topankite, binimala hauna naha ginol?” \p \v 13 Yaka wali nel i lahe i ba, “Bahi takis nuku aahe likaan gamagalau elal, yaa ana bwata toto logugui i baunan te nuku ahe.” \p \v 14 Tolohaveyan enuna hi nel elana hi ba, “Yaa ga i ola ama? Binimala hauna naha ginol?” \p Yaka wali nel al i lahe i ba, “Bahi gamagalau nuku papalawakikil ge wali mani nihi pepewa, ge bahi nuku wowolel kakawel ge nihi pwapwamolamiu, yaa besena te molamiu toto ku aahe elana nuku minaa.” \p \v 15 He gamagalau \w Mesaiya\w* wana nem kaiwena hi matamatan, inoke ateliyaa hi nuwatu ge hi nel hi ba, “Diyon iya Mesaiya eba?” \p \v 16 Yaa Diyon i baek gegewel elal i ba, “Nau ya pababitaisomiu wewel elana, yaa etega iyoho i nenem iya alana i bwata hot, nau alau nige i bwabwata. Nau nige no waisi i gagan tage bosowaiu aena ana os ana hihiu na leke. He iya abwe ni pababitaisomiu Yayaluwa Bwabwalena ge ginaha elana. \v 17 Wana sobel iyoho i pihikan nimanaa, yaka i tetelipuna wana witi enona alona ge musana ni ase, inoke abwe enona hot ni bugulan ni teliya wana gonuwa, ge musana ni ton ginaha elana toto nige sauga etega ni bobolu.” \v 18 He Diyon baaba ololana o hi gewi i baunanagil, inoke eliyana gamagalau i ba pagasisel ge wasa waiwaisana i papaatena-an elal. \p \v 19 Yaa Helodi, Galili wali tologugui, wana pagan nanakina Diyon i baunanek eliyana, kaiwena talina lagona Helodiyas i oe ge pagan nanakina hi gewi al i ginolil. \v 20 Inoke Helodi wana pagan nanakina i paetulan al ge Diyon i yowan i paulutuk-an dela. \s1 Diyon Yeisu I Pababitaiso \r (Mataiyo 3:13-17; Mak 1:9-11) \p \v 21 Sauga Diyon gamagalau gegewel i pababitaisoil, inoke Yeisu al i pababitaiso. He Yeisu iyoho i awaawanun inoke labulabum i mwapwela, \v 22 yaka Yayaluwa Bwabwalena ana awa i ola bunibuni i lau elana. Ge anan etega i loem labulabumwa i ba, “Owa natu nunuwanina hot, ya yaliyaya nabiyan kaiwem.” \s1 Yeisu ana Lihu \r (Mataiyo 1:1-17) \p \v 23 Sauga Yeisu wana baliman tabam i ola teti (30), inoke abwe wana tuwalali i telipuna. He gamagalau hi nuwatu te Yeisu tamana Yosepa. Yosepa tamana Heli, \v 24 Heli tamana Madati, Madati tamana Libai, Libai tamana Meleki, Meleki tamana Yanai, Yanai tamana Yosepa, \v 25 Yosepa tamana Madatiyas, Madatiyas tamana Emos, Emos tamana Neiham, Neiham tamana Esili, Esili tamana Nagai, \v 26 Nagai tamana Madi, Madi tamana Madatiyas, Madatiyas tamana Semeina, Semeina tamana Yoseki, Yoseki tamana Yoda, \v 27 Yoda tamana Yowanani, Yowanani tamana Lesa, Lesa tamana Selababel, Selababel tamana Seyaltiyel, Seyaltiyel tamana Neli, \v 28 Neli tamana Meleki, Meleki tamana Adi, Adi tamana Kosami, Kosami tamana Elimadam, Elimadam tamana Eli, \v 29 Eli tamana Yosuwa, Yosuwa tamana Eliyesa, Eliyesa tamana Yolim, Yolim tamana Madati, Madati tamana Libai, \v 30 Libai tamana Simiyon, Simiyon tamana Yuda, Yuda tamana Yosepa, Yosepa tamana Yonam, Yonam tamana Elayakim, \v 31 Elayakim tamana Meleya, Meleya tamana Mena, Mena tamana Matada, Matada tamana Neitan, Neitan tamana Deibid, \v 32 Deibid tamana Diyesi, Diyesi tamana Obedi, Obedi tamana Bowasa, Bowasa tamana Salimon, Salimon tamana Nason, \v 33 Nason tamana Aminadab, Aminadab tamana Edmin, Edmin tamana Ani, Ani tamana Hesiloni, Hesiloni tamana Peles, Peles tamana Yuda, \v 34 Yuda tamana Yakobo, Yakobo tamana Aisake, Aisake tamana Abalahama, Abalahama tamana Tela, Tela tamana Naho, \v 35 Naho tamana Selag, Selag tamana Liu, Liu tamana Peleg, Peleg tamana Ebe, Ebe tamana Sela, \v 36 Sela tamana Keinan, Keinan tamana Apakad, Apakad tamana Semi, Semi tamana Nowa, Nowa tamana Lemeki, \v 37 Lemeki tamana Metuisela, Metuisela tamana Inok, Inok tamana Yaledi, Yaledi tamana Mahalalil, Mahalalil tamana Keinan, \v 38 Keinan tamana Inosi, Inosi tamana Seti, Seti tamana Adama, Adama tamana Yehoba. \c 4 \s1 Seitani Yeisu I Palawakik \r (Mataiyo 4:1-11; Mak 1:12-13) \p \v 1 Yeisu i sikalem wewel Yolidani Yayaluwa Bwabwalena i kalaopopwi, inoke Yayaluwa Bwabwalena i nul i na uleya labi kekevana elana, \v 2 ge lan poti Seitani Yeisu i papalawakik. Lan bolo ona o elal Yeisu nige bugul etega i aan, he lan mowamowasena elana abwe i galebu nabi. \p \v 3 Inoke Seitani Yeisu i labose ge i baek elana i ba, “Ebo tunahot owa Yehoba Natuna, u ba pat ya elana ni tabwa aanan.” \p \v 4 Yeisu Seitani anana i lahe i ba, “Buki Bwabwalena i ba, ‘Nige tage gamagal aanan awawana ni an ge yawalina ni gan.’” \p \v 5 Inoke Seitani Yeisu i nul hi na hi ha oya mihahaina elana ge etimwawa abalogugui gegewena panayawiya i pankite. \v 6 Inoke i baek elana i ba, “Gasisi gegewena na pewa eliyam ge abalogugui bolo ya ginebi ge gogomwauina nu logugui-agil. Kaiwena iyaka Yehoba i pem eliyau, ge ebo nuwau, bosowaiu ya te na pek gamagal etega elana. \v 7 He ebo nu kululu eliyau, bugul bolo ya gegewena owa kaiwem.” \p \v 8 Yeisu Seitani anana i lahe i ba, “Buki Bwabwalena i ba, ‘Nu kululu Yehoba wam Yabowaine elana, iya maisena ya te nu tapwalolo elana.’” \p \v 9 Yaka Seitani Yeisu i nul hi na Yelusalema ge i patalmilil Limi Bwabwalena pwatanaa hot. Inoke i baek elana i ba, “Ebo tunahot owa Yehoba Natuna, u supeni lowa te. \v 10 Kaiwena Buki Bwabwalena i ba: \q1 Yehoba ni ba wana aneloseyau elal nihi matahikagiwa bubun \q1 \v 11 ge nimaliya elana nihi pihikagiwa, \q2 inoke nige aem etega nu tutupaan pat elana.” \p \v 12 Inoke Yeisu Seitani anana i lahe i ba, “Buki Bwabwalena i ba, ‘Bahi Yehoba wam Yabowaine nu lalabose.’” \p \v 13 Seitani lawakik bolo o i ginol Yeisu elana i pwamowasi, inoke i eguluwan ge i matamatan wana sauga etega al. \s1 Nasaleta Gamagaliliyau Nige Yeisu Hi Yayaliyaya-an \r (Mataiyo 4:12-17; 13:53-58; Mak 1:14-15; 6:1-6) \p \v 14 Yeisu alona Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi i sikal i na Galili, ge wasana i lelu labi o gegewena elana. \v 15 I na wali limi tapwalolowa i panpankiti, inoke gamagalau gegewel hi tobalan. \p \v 16 Inoke Yeisu i na Nasaleta, awan toto eliyana ge i bwataa, yaka lan Sabwata eliyana i na i tuk limi tapwalolowa i ola sauga gegewena i giginol. I talmilil Buki Bwabwalena ni vasili, \v 17 inoke palopita Aiseya wana buki hi pek eliyana. Buki o i pwela ge ana leleli i pwawa toto i ba i ola hiwe: \q1 \v 18 Yehoba Yayaluwana i minaa eliyau, \q2 kaiwena enonu i holek pwatawa \q2 inoke i hileyau wasa waiwaisana na papaatena-an togulagula elal. \q1 I patunau ge na ba bolo yowayowanil elal sokal nihi pwawa, \q2 ge na ba tomatakai elal mataliya nihi panana. \q1 I patunau bolo ali hehegan hi apapanak-an ali pulowan na abubun, \q2 \v 19 ge na baek gamagalau elal na ba, “Sauga iyaka i vin ge Babala wana gamagalau ni pwamwalil.” \p \v 20 Inoke Yeisu buki i bili ge i pek pasikal buki ana tomatahikan elana, yaka i misiyo ge ni panpankiti. Gamagalau gegewel limi tapwalolo gamwanaa mataliya hi lihikan elana. \v 21 Inoke i baek elal i ba, “Buki Bwabwalena ana baaba toto abwe sauga ya ku hago, he lan ebe iyaka i tabwa tunahot.” \p \v 22 Gamagalau gegewel Yeisu hi ba tobalan, ge nuwaliya hi ahe wana baaba waiwaisal kaiweliya. Inoke hi ba, “He iya Yosepa natuna age?” \p \v 23 Yeisu i baek elal i ba, “Ya atena nasi wami baaba etega nuku baunanim eliyau nuku ba, ‘Doketa, totom u sawaliwa.’ Ge nasi nuku ba, ‘Bugul bolo u ginolil Kapeniyama elana ge wasana ha hago, he nu ginol al te totom wam panuwa elana e.’” \v 24 Yaka i ba al i ba, “Ya ba tunahot eliyamiu, nige palopita etega wana panuwa gamagaliliyau hi yayaliyaya-an. \v 25 Na baewa eliyamiu, tunahot Ilaitiya wana sauga elana abuabulau hi gewi hi miminaa Isileli gamwanaa. He baliman eton ge awalehina nige kehe i lalau, yaka galebu bwabwatana i masal panuwa o ana labi gegewena elana. \v 26 Yaa Yehoba nige Ilaitiya i papatuna i nana abuabulau bolo o etega i lalabe, i patuna i noek ya te abuabul etega nige Isileli yovana i oola, iya i miminaa awan Selepat panuwa Saidoni ana labiya. \v 27 He i ola al palopita Ilaisa wana sauga elana, \w tolepelo|lemma="lepelo"\w* hi gewi hi miminaa Isileli gamwanaa, yaa Ilaisa nige etega i pwapwamolu, Naman labi Siliya gamagalina ya te i pwamolu.” \p \v 28 Gamagalau gegewel limi tapwalolo gamwanaa, sauga baaba o hi hago inoke hi huga nabi. \v 29 Yaka hi lut ge Yeisu hi momol tagilan panuwa tolinaa, ge hi pwatanik oya toto panuwa hi ginola, lamwanaa. Wali nuwatu tage nihi pwabun yohek lebwalebwala, \v 30 yaa i nosolaa boda gamwaliyaa ge i egon. \s1 Yeisu Yayaluwa Bibikena I Patuna Owaowani \r (Mataiyo 1:21-25) \p \v 31 Inoke Yeisu i nok i na Kapeniyama Galili awanina bwabwatana, ge lan Sabwata elana i na limi tapwalolowa ge i panpankiti gamagalau elal. \v 32 Gegewel nuwaliya hi ahe wana panpankiti kaiwena, kaiwena i baaba alona ge wana gasisi. \p \v 33 Tau etega iyoho to limi tapwalolo gamwanaa, yayaluwa bibikena i holaviya elana. Inoke yayaluwa bibikena tau i pabaaba ge i yoga anana i bwata i ba, \v 34 “Ei! Yeisu gagama Nasaleta, ga i ola ge u nem eliyama? Age nuwam nu apapanak-agima? Ya atenawa ya, owa Yehoba wana Gamagal Bwabwalena.” \p \v 35 Yeisu i ba lalaan i ba, “U mikekei! U tagil elana!” Yaka yayaluwa bibikena tau o i tagapasoguwa bilibiliya gamagalau gegewel mataliyaa, ge i ulutagil nige tau tuwana i aapanak. \v 36 Gamagalau gegewel nuwaliya hi ahe, inoke hi nelnel avaliyau elal hi ba, “Hauna kaba baaba e? Tau ya alona wana gasisi i baaba yayaluwa bibikel elal inoke hi ulutagil.” \v 37 Yaka Yeisu wasana i lelu labi o gegewena elal. \s1 Yeisu Gamagalau Hi Gewi I Pwamolol \r (Mataiyo 8:4-17; Mak 1:29-34) \p \v 38 Yeisu limi tapwalolo i eguluwan, i nok i na Saimon wana limiya. Saimon yawana nevenak i kasiyebwa, tuwana i waiwai nabi, yaka hi awanun Yeisu elana ge ni labe. \v 39 Inoke i na i talmilil labenaa ge anana i gasisi i ba kasiyebwa ni egon. Yaka tuwana waiwaina i mowasi, inoke sauga o i lut ge aanan i ginol i pek Yeisu ge alonau elal. \p \v 40 Sabwelu lobelobekina elana, gamagalau avaliyau bolo ali kasiyebwa tomaha ge tomaha, gegewel hi ahel ge hi pwatanik Yeisu elana. Nimana i teliya maisena ge maisena tuwaliyaa inoke gegewel i pwamolol. \v 41 I ola al yayaluwa bibikel hi tagilem gamagalau hi gewi elal ge hi yoga hi ba, “Owa Yehoba Natuna.” Yaa Yeisu i ba lopwalil ge nige i tatalamwagil nihi baaba, kaiwena hi atena te iya Mesaiya. \s1 Yeisu I Tagil I Na I Papaatena Panuwa Enuna Al elal \r (Mak 1:35-39) \p \v 42 Mweluluga kekeisi, Yeisu panuwa o i eguluwan i na labi etega elana toto nige gamagalau hi miminaa. Gamagalau hi loyaloya Yeisu kaiwena, ge sauga hi pwawa, inoke hi labose tage nihi lopwali ge bahi ni eegon. \v 43 Yaa i baek elal i ba, “Yehoba wana abalogugui wasana waiwaisana na papaatena-an ga panuwa enuna al elal, kaiwena i patunau ya nem ge tuwalali o na ginol.” \v 44 Inoke i na Yudiya wali labi gegewena ge i papaatena wali limi tapwalolo elal. \c 5 \s1 Yeisu I Ba Saimon Pita Ni Tabwa Gamagalau ali Tologi \r (Mataiyo 4:18-22; Mak 1:16-20) \p \v 1 Lan etega Yeisu i talmilila Hoga Genesaleta\f * \fr 5:1 \ft Hoga Galili alana etega al te Hoga Genesaleta.\f* ana talbwasiya, inoke gamagalau hi gewi hi nowanik hi na hi mipahipahi elana Yehoba wana baaba hi lalaegan. \v 2 He Yeisu tologi wali waga eluwa i kiteliya datuwa hi eguluwan ge hi na wali vineya hi ulul. \v 3 Inoke i na i ha waga etega elana, toto Saimon wana waga, yaka i baek elana i hone tagilan nige ana bwaga i yayapu datuwa. Inoke i misiyo wagaa ge i panpankiti gamagalau elal. \p \v 4 Sauga wana baaba i pwamowasi, yaka i baek Saimon elana i ba, “Waga u gotagilan ni na limwana, inoke wami vineya nuku yoho palo ge moti nuku logel.” \p \v 5 Saimon Yeisu anana i lahe i ba, “Tonowak, bulin yayapona ha logasisi nabi nige moti etega ha lologe. Yaa wam baaba kaiwena, he vineya na yoho palo.” \p \v 6 Sauga hi ginol ola o, yaka moti hi gewi nabi hi ona ge kelaubwa vineya nihi hanalabulabu-an. \v 7 Inoke hi lokani avaliyau elal bolo hi miminaa waga labuina elana nihi gonok ge nihi label. Sauga avaliyau hi vin elal, yaka waga labui hi usan pakalaopop ge kelaubwa nihi lobek. \p \v 8 Saimon Pita ginol o i kite, inoke i loepwakokuwa Yeisu manininaa ge i ba, “Babala, u eguluwagau, nau togegi.” \v 9 He Saimon Pita alonau ge alonau nuwaliya hi ahe moti bolo hi logel ali gewi kaiwena. \v 10 I ola al Saimon alonau eluwa, Yemesa ge Diyon Sebedi natunau, nuwaliya hi ahe. \p Yaka Yeisu i baek Saimon elana i ba, “Bahi lovakun. Sauga ya ge i nok owa gamagalau ali tologi.” \v 11 Inoke hi na hi gotuk, yaka bugul gegewena hi tataluwagil ge Yeisu hi toulil. \s1 Yeisu Tolepelo Etega I Pwamolu \r (Mataiyo 8:1-4; Mak 1:40-45) \p \v 12 Sauga Yeisu iyoho panuwa etega elana, tau etega i miminaa to, iya kasiyebwa \w lepelo\w* tuwana bwalibwaligena i apapanak-an. Sauga tau o Yeisu i kite, inoke i na i loepwakoku elana ge maninina i pahanalowanek bilibiliya, yaka i awanun nabinabi elana i ba, “Babala, ebo nuwam, i bosowaina nu abubunau.” \p \v 13 Yeisu nimana i paelu tau o i pihikan, yaka i ba, “E, nuwau. Tuwam ni waisi!” Inoke sauga o ana lepelo i mowasi. \v 14 Yaka Yeisu i ba pagasisi elana i ba, “Bahi gamagal etega wana wasa nu pepek, yaa u nok u na ga topowon elana ge tuwam ni hile. Bwasumu ni powonan Yehoba elana am abwabubun kaiwena, ni ola Mosese wana Logugui, inoke gamagalau nihi atena tunahot tuwam iyaka i waisi.” \p \v 15 Yaka abwe Yeisu wana ginol wasana i lelu nabi, inoke boda hi nemnem elana wana baaba nihi laeganan ge ni pwamolol ali kasiyebwa elana. \v 16 Yaa sauga i gewi boda ni eguluwagil ge ni na labi bolo nige gamagalau hi miminaa ni awaawanun. \s1 Yeisu Toelolol Etega I Pwamolu \r (Mataiyo 9:1-8; Mak 2:1-12) \p \v 17 Lan etega Yeisu i panpankiti gamagalau elal. Palisi avaliyau ge \w Logugui ana topankite\w* heliya iyoho to hi misiyo o, hi neem labi Galili awanina gegewena elal, ge hi neem Yelusalema ge Yudiya labena gegewena elana. He Babala wana gasisi i minaa Yeisu elana ge tokasiyebwa i pwamolol. \v 18 Bolau enuna toelolol etega i minaa wana abakenuwa hi kalivai pwatanim, hi labose tage nihi tuk limi gamwanaa ge nihi pakenuwa Yeisu manininaa. \v 19 Yaa nige bosowailiya nihi kalivai tukan, kaiwena gamagalau hi gewi hot. Limi pwatana i abwab, inoke hi kalivai hi na hi ha limi pwatanaa ge limi pwatana hi pwela. Yaka ginebi ge wana abakenu hi pakuki lowan boda ali luwaluwala Yeisu manininaa. \p \v 20 Sauga wali abulilek Yeisu i kite, inoke i baek toelolol elana i ba, “Alou, wam gegi Yehoba matanaa iyaka ya nuwayoho.” \p \v 21 Logugui ana topankite avaliyau ge Palisi totoliya hi penuwanuwatu-agil hi ola, “Henala tau ya? Iya i ba bwagabwaga ge Yehoba i hewa likaan! Nige gamagal etega bosowaina gegi ni nuwayoho, Yehoba maisena ya te bosowaina.” \p \v 22 Wali nuwatu Yeisu i atena, inoke i baek elal i ba, “Hauna kaiwena bugul ya ku nuwanuwatu-agil atemiwa? \v 23 I mweyaha te ebo na ba, ‘Wam gegi Yehoba matanaa iyaka ya nuwayoho.’ Yaa i pulowan te ebo na ba, ‘U lut ge u nawanawa.’\f * \fr 5:23 \ft Mak 2:9 ana epwamwananal paiya nu kite.\f* \v 24 He toto pupulowanina na baunan ge na ginol, inoke nuku atena al te Gamagal Natuna wana gasisi i gan panayawiya gegi ni nuwayoho.” Inoke i baek toelolol elana i ba, “Na baewa eliyam, u lut wam abakenu u ahe ge u sikal wam limiya.” \p \v 25 Etimwawa i lut gamagalau gegewel mataliyaa, ge wana abakenu toto i kenukenuwa i ahe, inoke Yehoba i tobatobal-an i sikal wana limiya. \v 26 Gamagalau gegewel nuwaliya hi ahe, inoke Yehoba hi tobatobal-an ge alona wali lovakun hi ba, “Bugul toto lan ebe ta kite i getoga hot.” \s1 Yeisu Libai I Yogaan \r (Mataiyo 9:9-13; Mak 2:13-17) \p \v 27 Toto o enaa, Yeisu i tagil panuwa tolinaa inoke takis ana toahi etega alana Libai i kite i misiyowa wana abatuwalaliya. I baek elana i ba, “U toulilau.” \v 28 Inoke Libai i lut, bugul gegewena i tataluwai ge Yeisu i toulil. \p \v 29 Yaka Libai aanan bwabwatana i ginola wana limiya Yeisu kaiwena. He takis ana toahi hi gewi ge gamagalau enuna al hi gewi aloliyau hi anan. \v 30 Yaa Palisi enuna avaliyau ge logugui ana topankite enuna, heliya boda \w Palisi\w*, Yeisu wana tohago hi lovehawol-agil hi ba, “Hauna kaiwena alomiyau \w takis ana toahi\w* ge togegi ku anan ge ku imwim toyawa?” \p \v 31 Yeisu analiya i lahe i ba, “Tomolu nige nuwaliya tosawasawal, tokasiyebwa ya te nuwaliya. \v 32 Ya nem nige tage bolo hi ba ‘Ama tosasapol’ ge na yogaagil, yaa ya nem togegi na yogaagil inoke wali gegi ana en nihi pek.” \s1 Neli Galebu ana Palahikan kaiwena \r (Mataiyo 9:14-17; Mak 2:18-22) \p \v 33 Gamagalau enuna hi baek Yeisu elana hi ba, “Diyon wana tohago sauga hi gewi galebu hi papalahikan ge hi awaawanun. He Palisi wali tohago hi giginol i ola al to. Yaa owa wam tohago nihi mimi anan ge nihi mimi imwim.” \p \v 34 Yeisu analiya i lahe i ba, “Ebo alolon ana hagali nihi ginol, he nige bosowaina nuku ba toalolon melutauina wana heliyamwau galebu nihi palahikan, sauga iya iyoho avaliya. \v 35 Yaa ana sauga abwe ni vin, inoke topihigelgel toalolon melutauina nihi ahek gamwaliyaa, yaka lan o eliyana abwe galebu nihi palahikan.” \p \v 36 Yeisu ba gohalibe ya i baunan elal i ba, “Nige holahola vavaluna ta kukuleli ge buhuna ta aahe holahola bebeyaunana mwahawanina ta bwabwaliniya. Ebo ta ginol ola o, he holahola vavaluna iyaka ta apanak, ge bwalin vavaluna nige alona holahola bebeyaunana ali awa ni oolaolaek. \v 37 I ola al, nige oine vavaluna ta hoholek ana patuna bebeyaunana gamwanaa toto \w goti\w* kunisina hi ginoliya. Ebo ta ginol ola o, he oine vavaluna ana gasisi kaiwena goti kunisina ni maleli inoke oine ni maligin ge goti kunisina ni nak. \v 38 He oine vavaluna ta holek te ana patuna vavaluna gamwanaa toto goti kunisina hi ginoliya. \p \v 39 “Oine vavaluna nige ana nuwan i gagana gamagal toto oine bebeyaunana i im tounuwe eliyana. Kaiwena nasi ni ba, ‘Oine bebeyaunana te amnana i waisi.’” \c 6 \s1 Yeisu Iya Sabwata ana Babala \r (Mataiyo 12:1-8; Mak 2:23-28) \p \v 1 \w Sabwata\w* etega Yeisu i nosola witi ana eyowa etega gamwanaa. Wana tohago witi enona hi lokibwaan inoke hi mut nimaliyaa musana i lobabal ge enona hi an. \v 2 Palisi enuna hi nelil hi ba, “Hauna kaiwena Sabwata ana logugui ku leke?” \p \v 3 Yeisu analiya i lahe i ba, “Age nige Deibid liwanina ku vavasili ga, ga i ginol ola sauga alonau ge alonau hi galebu? \v 4 He Deibid i na i ulutuk Yehoba wana limiya, yaka beleid bwabwalena toto hi teliya Yehoba manininaa, topowon i pek elana ge i ahe i an, inoke enuna i pek alonau hi an. Yaa logugui i ba tage bahi gamagal etega beleid o ni aan, topowon ya te nihi an.” \p \v 5 Inoke i baek elal i ba, “Nau Gamagal Natuna, nau Sabwata ana Babala.” \s1 Sabwataa Yeisu Tau Nimana Alialigana I Pwamolu \r (Mataiyo 12:9-14; Mak 3:1-6) \p \v 6 Sabwata etegana al, Yeisu i na i ulutuk limi tapwalolowa ge i panpankiti gamagalau elal. Tau etega iyoho to, nimana labi awonaa i aliga. \v 7 Palisi avaliyau ge logugui ana topankite Yeisu ana woliwoli etegana hi loyaan, inoke mataliya hi lihikan elana ebo tau o ni pwamolu Sabwataa. \v 8 Yaa Yeisu wali nuwatu i atena, inoke i baek tau toto nimana alialigana elana i ba, “U lut, u nem u talmilil gamagalau gegewel mataliyaa.” Yaka tau o i lut ge i na i talmilil. \p \v 9 Inoke Yeisu i baek elal i ba, “Nel etega na neli eliyamiu. Logugui ga i ba ola Sabwata kaiwena? Pagan waiwaisana ta ginol o ebo pagan nanakina? Gamagal yawalina ta pwamolu, o ebo ta apanak?” \p \v 10 Yaka matana i lipwapwati gamagalau gegewel elal, inoke i baek tau elana i ba, “Nimwam u paelu.” Yaka tau o i ginol i ola to, inoke nimana i waisi. \v 11 Yaa Palisi avaliyau ge logugui ana topankite hi huga nabi, yaka heliya ya awawal hi liwaliwan hauna nihi ginol Yeisu elana. \s1 Yeisu Apostolowau Elulutega Eluwa I Hilel \r (Mataiyo 10:1-4; Mak 3:13-19) \p \v 12 Sauga o elana Yeisu i na i ha oyaa ge ni awanun, inoke bulin o i awanun matavi Yehoba elana. \v 13 Sauga lan i gan, inoke wana tohago i yogaagil hi nem elana ge gamwaliyaa ali toto elulutega eluwa i hilel ge ali boda alana i tun apostolowau. \v 14 He apostolowau o alaliya i ola hiwe: Saimon (alana al i tun Pita), talina Andulu, Yemesa, Diyon, Pilipi, Batolomiu, \v 15 Mataiyo, Tomas, ge Yemesa toto Alipiyos natuna, Saimon toto hi ba iya boda Seloti etega, \v 16 Yudasa toto Yemesa natuna, ge Yudasa Isikaliyota, iya Yeisu i wasaan. \s1 Yeisu I Papaatena ge Tokasiyebwa I Pwamolol \r (Mataiyo 4:23-25) \p \v 17 Yeisu alonau ge wana apostolowau hi loem oyaa, inoke i na i talmilila abwab etega elana. Wana tohago boda bwabwatana heliya iyoho to, avaliyau ge gamagalau boda bwabwatana hot, heliya hi neem Yelusalema ge Yudiya wali labi gegewena elal, ge hi neem panuwa bolo hi minaa hoga bebenaa Taya ge Saidoni wali labiya. \v 18 Hi nem wana baaba hi laeganan ge ali kasiyebwa elana i pwamolol. Bolo yayaluwa bibikena i holaviya elal ge i apapanak-agil i pwamolol, \v 19 ge gamagalau gegewel hi labose Yeisu nihi pihikan, kaiwena gasisi i tagilem eliyana yaka gegewel i pwamolol. \s1 Gamagalau bolo Yehoba I Muloluagil \r (Mataiyo 5:1-12) \p \v 20 Yeisu matana i nok wana tohago elal inoke i ba: \q1 Komiu bolo ku gulagula, Yehoba i muloluagimiu, \q2 kaiwena wana abalogugui i minewa eliyamiu. \q1 \v 21 Komiu bolo sauga ya ku galebu, Yehoba i muloluagimiu, \q2 kaiwena iya ni pakalaopop-agimiu. \q1 Komiu bolo sauga ya ku kahin, Yehoba i muloluagimiu, \q2 kaiwena iya ni panivalimiu. \p \v 22 Ebo gamagalau hi kitemiu Gamagal Natuna ku toulil ge nihi pihigelgel-agimiu, nihi teli tagilagimiu wali limi tapwalolowa, nihi ba sisinali-agimiu, ge nihi wasa panapanak-agimiu, ebo hi ginol ola o, Yehoba i muloluagimiu. \v 23 Sauga o elana nuwamiu ni waisi ge wami yaliyaya kaiwena nuku saga, kaiwena molamiu bwabwatana iyoho labulabumwa. He tubuliyau valila pagan bolo o hi ginola palopitau elal. \q1 \v 24 Yaa komiu togogomwau sauga ya, bwaliga nuku nak, \q2 kaiwena wami minamina waiwaisana iyaka ku pwawa haba. \q1 \v 25 Komiu bolo sauga ya ku an tinikiya, bwaliga nuku nak, \q2 kaiwena abwe nuku galebu. \q1 Komiu bolo sauga ya ku nival, bwaliga nuku nak, \q2 kaiwena abwe nuku kahin nuwanuwanak hot. \p \v 26 Ebo gamagalau gegewel nihi awa wawaisi-agimiu, bwaliga nuku nak. He tubuliyau valila pagan toto o hi ginola palopitau kakakawel elal. \s1 Ami Topihigelgel Nuku Nunuwana-agil \r (Mataiyo 5:38-48; 7:12a) \p \v 27 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Komiu bolo ku lalaegan eliyau na baewa eliyamiu: ami topihigelgel nuku nunuwana-agil, bolo hi pihigelgel-agimiu wami pagan ni waisi elal, \v 28 bolo hi ba Yehoba ni nuwamutagimiu, nuku awanun ni ba muloluagil, ge bolo ami hehegan hi apapanak-an, nuku awanun kaiweliya. \v 29 Ebo gamagal etega gegenam labena etega ni taganepal, he nu tagena pil labena etega al nu pek ni taganepal. Ebo gamagal etega am kama babalona toto tultul kaiwena ni ahe, he am holahola al nu talamwan ni ahe. \v 30 Henala ebo bugul etega ni awanuni eliyam, he nu pek ya, ge ebo gamagal etega wam bugul etega ni ahe, bahi nu babaa gagasisi ge ni pepewa pasikal. \v 31 Pagan bolo nuwamiu tage gamagalau nihi ginola eliyamiu, heiya te nuku ginola elal. \p \v 32 “Yaa ebo bolo hi nunuwana-agimiu ya te nuku nunuwana-agil, ga i ola ge nuku nuwatu tage abwe Yehoba ni pwamolamiu? He nunuwana ololana o, bwagana heliya togegi, hi giginol ola bolo hi nunuwana-agil elal. \v 33 Ebo bolo wali pagan i waisi eliyamiu ya te wami pagan ni waisi elal, ga i ola ge nuku nuwatu tage abwe Yehoba ni pwamolamiu? He pagan ololana o bwagana heliya togegi hi giginol ola to. \v 34 Ebo bugul nuku pek ya te bolo ku atenal abwe nihi pasikal eliyamiu, ga i ola ge nuku nuwatu tage abwe Yehoba ni pwamolamiu? He bwagana heliya togegi, bugul hi pepek wali pan togegi elal bolo hi atenal abwe nihi pwamola paolaolaek. \v 35 Yaa ami topihigelgel nuku nunuwana-agil ge wami pagan ni waisi elal. Bugul nuku pek ge bahi nuku nuwanuwatu te nihi pwamola pasikal eliyamiu. Nuku ginol ola o, inoke abwe mola bwabwatana nuku ahe, ge komiu nuku tabwa Tomihahaina Hot natunau. He iya gamagalau nanakil ge bolo nige hi papata ateu owa eliyana i muloluagil. \v 36 Gamagalau nuku atilomwan-agil, ni ola Tamamiu i atilomwan-agil.” \s1 Awa Naknak Bana \r (Mataiyo 7:1-5) \p \v 37 Yaka i ba vevehe al i ba, “Bahi alomiyau nuku aawa naknakagil, yaka Yehoba nige ni aawa naknakagimiu. Bahi nuku ba, ‘Heliya gamagalau nanakil,’ yaka Yehoba nige ni babaa ola al to kaiwemiu. Alomiyau wali gegi nuku nuwayoho, yaka Yehoba wami gegi ni nuwayoho. \v 38 Nuku guguyau alomiyau eliyalil, inoke Yehoba ni guyau eliyamiu. Iya egowa ni usan tu, bwalibwaligena ni kalaopop ge ni pololobabal, inoke ni pewa eliyamiu. He luvi toto ku ginol ge ku pek alomiyau elal, heiya te abwe nuku ahe.” \p \v 39 Yeisu ba gohalibe ya i baunan elal i ba, “Nige bosowaina tomatakai etega wana pan tomatakai ni nul. Ebo ni ginol ola o, nasi ali toto eluwa nihi soguek gola. \v 40 Tovavasili nige wana topankite i bwabwata lake. Yaa maisena ge maisena, ebo wana vavasili ni pwamowasi, he abwe ni ola wana topankite. \p \v 41 “Ga i ola ge ebwakil mumusana u gagayawa-an talim matanaa, yaa ebwakil bwabwaligena iyoho owa matamwa nige u nunuwatu-an? \v 42 Ebo ebwakil bwabwaligena nige u kikite iyoho owa matamwa, ga i ola ge nu baek talim elana nu ba, ‘Taliu, ebwakil mumusana na ahe tagilan matamwa.’ Tokakawi owa! Houwan ga ebwakil bwabwaligena nu ahe tagilan owa matam elana, inoke matam ni mwananal, he abwe bosowaim ebwakil mumusana nu ahe tagilan talim matanaa.” \s1 Ebwakil Waiwaisana ge Ebwakil Nanakina Enowaliya Bana \r (Mataiyo 7:16-20; 12:33-35) \p \v 43 “Nige bosowaina ebwakil waiwaisana enon nanakina ni enoni. I ola al, nige bosowaina ebwakil nanakina enon waiwaisana ni enoni. \v 44 Ebwakil maisena ge maisena enowaliya ta kite inoke ta atena ebo ebwakil waiwaisana o ebo ebwakil nanakina. Nige bosowaina kapoi enona ta kibwaa pepesala elana, o ebo oine enona ta kibwaa dawodawowo elana. \v 45 Gamagal toto waiwaisana pagan waiwaisana ni enoni, ni ola waisi toto i pwahin atenaa. Gamagal toto nanakina pagan nanakina ni enoni, ni ola nak toto i pwahin atenaa. Hauna ebo atela i pakalaopopwi heiya te i tatagila hohopelaa.” \s1 Limi ana Totaltal Labui \r (Mataiyo 7:24-27) \p \v 46 Inoke Yeisu i ba vevehe al i ba, “Hauna kaiwena ku ba eliyau, ‘Babala, Babala,’ ge nige no baaba ku hehenapu-an? \v 47 Henala ebo ni nem eliyau ge no baaba ni hago ge ni henapuan, he gamagal ololana o ana ba papatini etega na papatini-an. \v 48 Iya i ola limi ana totaltal toto bilibili i ken lowan i na paiya pat gasigasisena elana, inoke limi i pamilil pat o elana. Sauga banata i sani, i na limi i lol, yaa nige bosowaina ni palamwalamwaniu, kaiwena tau o limi i tal pamatuwa. \v 49 Yaa henala no baaba i hago ge nige ni hehenapu-an, he iya i ola tau toto wana limi i pamilil bwabwage gilesa pwatanaa, nige ana ekahiyan. Sauga banata i sani ge limi i lol, etimwawa te i maguli, ge wana maguli o butuna i bwata hot.” \c 7 \s1 Yeisu Gagama Loma Etega wana Totuwalali I Pwamolu \r (Mataiyo 8:5-13) \p \v 1 Sauga Yeisu bugul bolo ona o baliya i baaba haba boda eliyalil, inoke i nok i na panuwa Kapeniyama. \v 2 He Loma wali tolohaveyan ali tohouwa etega iyoho to. Wana totuwalali etega toto i nunuwana-an bubun i kasiyebwa kelaubwa ni aliga. \v 3 Sauga tohouwa Yeisu wasana i hago, inoke Yudiya wali tonowakau bwabwatal enuna i patunal nihi nok elana ge nihi awanuni ni na wana totuwalali ni pwamolu. \v 4 Sauga tonowakau o hi na hi vin Yeisu eliyana, yaka hi awanun nabinabi hi ba, “Tau o iya gamagal waiwaisana bosowaina te labe nu ginol iya kaiwena. \v 5 He kilau Yudiya i nunuwana-agila, ge iya te wama limi tapwalolo i tal.” \p \v 6 Inoke Yeisu alonau hi nok. Kelaubwa nihi vin tolohaveyan ali tohouwa wana limi labenaa, abwe tohouwa o wana heliyamwau i patunal hi na wana baaba hi baunan Yeisu elana hi ba, “Babala, bahi tuwam nu papaaliga. Nau nige no waisi i gagan ge tage na ahewa nu nem no limiya. \v 7 I ola al, nige ya nunuwatu te no waisi i gan ge totou na nowa elam. Nu ba ya, inoke no totuwalali ni molu. \v 8 Ya atena bosowaim nu ginol ola, kaiwena nau ya minaa no tonowakau bwabwatal wali logugui gabulanaa, ge gabulawa no tolohaveyan hi gan. Ebo na baek etegana elana, ‘U nok’ inoke ni nok, ge ebo na baek etegana al elana, ‘U nem’ inoke ni nem. Ge ebo na ba no totuwalali elana, ‘Toto ya u ginol’ inoke ni ginol.” \p \v 9 Sauga Yeisu baaba o i hago, inoke nuwana i ahe, yaka i tagena sikal i baek boda bolo hi noulil elal i ba, “Na baewa eliyamiu, nige gamagal etega ya pwapwawa Isileli gamwanaa wana abulilek ana bwata i oola te tau ya.” \v 10 Inoke gamagalau bolo tolohaveyan ali tohouwa i patunal, hi sikal hi na wana limiya, ge hi kite wana totuwalali iyaka i molu. \s1 Yeisu Abuabul Etega Natuna Tauina I Yaomal Abwe I Pwamolu \p \v 11 Nige sauga i yayapu, yaka abwe Yeisu i na panuwa etega alana Neini. He wana tohago avaliyau ge boda bwabwatana aloliya hi nok. \v 12 Sauga i vin panuwa ana abatuktuk labenaa, gamagalau enuna i pwawal toyaomal etega hi kalivai tagilan. Toyaomal hinana i abuabul ge natuna tauina iyai te maisena o. He gamagalau boda bwabwatana avaliya hinana hi notoyawa. \v 13 Sauga Babala yova o i kite atena i lomwanan, yaka i baek elana i ba, “Bahi kahin.” \p \v 14 Inoke i na toyaomal ana ebwanabwana i pihikan, yaka bolo hi kalivai hi notalmilil. I baek elana i ba, “Heval! Ya ba eliyam, u lut!” \v 15 Inoke yawalina i sikal i lut i misiyo ge i telipuna i baaba. Yaka abwe Yeisu heval o i pek pasikal hinana elana. \p \v 16 Gamagalau gegewel hi lovakun ge nuwaliya hi ahe. Inoke Yehoba hi tobatobal-an hi ba, “Palopita alana bwabwatana etega te i masal elala e,” ge hi ba, “Yehoba iyaka i nem kila wana gamagalau ni labela.” \v 17 He Yeisu wana ginol toto ya wasana i lelu Yudiya wali labi gegewena elana ge labi bolo hi minaa gegelinaa elal. \s1 Diyon I Nel Yeisu Iya Mesaiya o Nigeya \r (Mataiyo 11:2-19) \p \v 18 Diyon Tobabitaiso wana tohago wana wasa hi pek bugul gegewena kaiweliya toto Yeisu i ginolil. Inoke ali toto eluwa i yogaagil \v 19 ge i patunal nihi na Babala eliyana nihi nel nihi ba, “Owa gamagal toto Diyon i babaunan tage abwe ni nem, o age naha matamatan gamagal etega al kaiwena?” \p \v 20 Sauga bolau eluwa hi na hi vin Yeisu elana, inoke hi baek elana hi ba, “Diyon Tobabitaiso i patunama te ha nem e, nuwana ni neliwa ebo owa gamagal toto iya i babaunan tage abwe ni nem, o age naha matamatan gamagal etega al kaiwena.” \p \v 21 He sauga o elana, Yeisu gamagalau hi gewi bolo ali gila ge ali kasiyebwa gaganina i pwamolol, yayaluwa bibikena i patuna owaowa-agil ge tomatakai hi gewi mataliya i panana. \v 22 Bolau bolo Diyon i patunal analiya Yeisu i lahe i ba, “Nuku sikal Diyon wana wasa nuku pek hauna gun iyaka ku kite ge ku hago: tomatakai mataliya hi panana, bolo aeliya nanakina hi nawanawa, \w tolepelo|lemma="lepelo"\w* tuwaliya i waisi, totanatui baaba hi hago, toaliga hi lut, ge togulagula Wasa Waiwaisana ana papaatena iyaka hi hago. \v 23 Toto nige i nunuwa lalabui kaiweu Yehoba i muloluan.” \p \v 24 Sauga bolau bolo Diyon i patunal hi egon, inoke Yeisu i liwaliwan boda elal Diyon kaiwena i ba, “Sauga ku na uleya Diyon elana hauna nuwamiu nuku kite? Tab ku nok tage gamagal etega nuku kite wana nuwatu nige i gagasisi, i ola widiwidi i olak ya te mana elana? \v 25 Ebo nigeya, he hauna nuwamiu nuku kite? Age tau etega kama waiwaisana i galoi? Yaa bolo kaliko waiwaisana hi galoi ge hi miwaiwaisana hi miminaa kin wali limiya. \v 26 Yaa ku na hauna nuwamiu nuku kite? Age palopita etega? Ibwe! He na baewa eliyamiu iya alan palopita i bwata lake. \v 27 He Diyon bana te palopita etega i lelelian, Yehoba i ba: \q1 No elopapatuna na patuna houwan awomwa, \q2 iya kamwasa ni lovivina-an kaiwem. \m \v 28 Na baewa eliyamiu, bolo hi masal panayawiya, gegewel Diyon i bwata lakel. Yaa henala alana i kekeisisi hot Yehoba wana abalogugui elana, he iya Diyon i bwata lake. \p \v 29 “Boda avaliyau ge takis ana toahi Diyon wana papaatena hi hago inoke hi ba, ‘Yehoba wana baaba i sapu,’ yaka hi talamwagil ge Diyon i pababitaisoil. \v 30 Yaa Palisi avaliyau ge logugui ana topankite Yehoba wana nuwatu kaiweliya hi towani, inoke nige hi tatalamwagil ge Diyon ni pababitaisoil. \p \v 31 “He gamagalau ha bolo lan ebe, hauna elana na papatini-agil? Heliya wali pagan ga i ola? \v 32 Heliya hi ola wawayau hi sisigaopop hi misiyo abamaket elana, inoke enuna hi yoga avaliyau elal hi ba: \q1 Alolon ana igo ha yu kaiwemiu, yaka nige ku sasaga. \q1 Nuwanak wonana ha wonaan, yaka nige ku kakahin. \m \v 33 He komiu ha bolo lan ebe wami pagan i ola to wawayau o wali pagan ku lolopalapalaviyan. Kaiwena Diyon Tobabitaiso i nem ge galebu i palahikan awanun kaiwena, ge nige oine i iim, inoke ku ba, ‘Yayaluwa bibikena i holaviya elana.’ \v 34 Ge nau Gamagal Natuna ya nem, ya anan ge ya imwim, yaka ku ba, ‘Tau ya iya tohoni ge toimwim, iya \w takis ana toahi\w* ge togegi wali heliyam.’ \v 35 Yaa gamagalau bolo hi golugoluwa siba toto i noem Yehoba elana hi pankitela te siba o iya bugul tutunahotina.” \s1 Yova Gaganawalina Yeisu Aena I Paenonu \p \v 36 Boda Palisi avaliya etegana Yeisu i awanuni ni nok elana ge alona nihi anan. Inoke i nok i na Palisi wana limiya i mituk abaanan elana ge i anan. \v 37 He yova gaganawalina etegana i miminaa to panuwa o elana. Wasa i hago te Yeisu iyoho i anan Palisi wana limiya, inoke enonu bwalena waiwaisana alona ge ana patuna ana awa waiwaisana i noahe ge i nok. \v 38 He Yeisu luluna i kenuan ge i anan, inoke yova i na i talmilil enaa aena gegelinaa ge i kahikahin. Matanununa i lau Yeisu aena i pahunhun, yaka kaununa pupunona elana i pwamwagamwaga, aena i nalo ge enonu bwalena waiwaisana i holek aenaa ge i paenonu. \p \v 39 Sauga Palisi toto Yeisu i awanuni yova wana ginol ona o i kite, inoke i nuwanuwatu ola hiwe: “Binimala ebo tau ya iya palopita etega, he yova toto tuwana i pihikan ni atena, ge ni atena iya hauna kaba yova. He iya togaganawal.” \v 40 Yeisu Palisi wana nuwatu i atena, inoke i baek elana i ba, “Saimon, bugul etega na baunan eliyam.” \p Yaka Saimon i talam i ba, “Ibwe. Topankite, u ba na hago.” \p \v 41 Inoke Yeisu i baek elana i ba, “Bolau labui mani hi vage tonowak etega elana, etegana ana vaga \w silba\w* ali gewi paib handeled, ge etegana ana vaga silba ali gewi pipti. \v 42 He ali toto labui nige bosowailiya ali vaga nihi pwamola, inoke tonowak o bolau ya ali vaga i leke yoho. He ali toto labui gamwaliyaa, henala ge tonowak o ni nunuwana-an nabiyan?” \p \v 43 Yaka Saimon Yeisu anana i lahe i ba, “Ya nuwatu tabam tau toto ana vaga bwabwatana tonowak i nuwayoho.” \p Yaka Yeisu i ba, “He wam baaba i tunahot.” \p \v 44 Inoke Yeisu i tagena pil matana i nok yova elana, yaka i baek Saimon elana i ba, “Tab yova ya u kite hauna gun i giginol eliyau? Sauga ya nem wam limiya, nige wewel u wawagem ge aeu na ul, yaa iya matanununa elana aeu i pahunhun ge kaununa pupunona eliyana i pwamwagamwaga. \v 45 Ewasi nige gegenau u nanalo no ulutuk wam limiya kaiwena. Yaa yova ya, i telipunaa sauga toto ya ulutuk i nem ana siga sauga ya, nige i veveyaho aeu i nanalo. \v 46 Nige enonu u aahe ge kokowau u papaenonu, yaa iya enonu bwalena waiwaisana i holek aeu elana ge i paenonu. \v 47 Inoke na baewa eliyam, yova ya wana nunuwana bwabwatana iyaka ta kite, inoke ta atena wana gegi hi gewi Yehoba iyaka i nuwayoho. Yaa gamagal toto wana gegi nige hi gegewi ge Yehoba i nuwayoho, he iya wana nunuwana nige i bwabwata.” \p \v 48 Yaka Yeisu i baek yova elana i ba, “Wam gegi Yehoba matanaa iyaka ya nuwayoho.” \p \v 49 Bolo alonau hi misiyo abaanan elana totoliya hi pebaaba-agil hi ba, “Henala tau ya ge tage gegi ni nuwayoho?” \p \v 50 Yaa Yeisu i baek yova elana i ba, “Wam abulilek i pwamwaliwa. U egon alom ge wam yaliyaya.” \c 8 \s1 Yowau bolo Avaliya Yeisu \p \v 1 Sauga etega abwe Yeisu i na i nopain panuwa bwabwatal ge awan kekeisi elal, Yehoba wana abalogugui Wasana Waiwaisana i papaatena-an gamagalau elal. He tohago ali toto elulutega eluwa avaliya, \v 2 i ola al yowau enuna bolo valila yayaluwa bibikel hi holaviya elal ge i patuna owaowa-agil, ge bolo valila ali kasiyebwa i gan ge i pwamolol. Heliya alaliya i ola hiwe: Meli toto hi ba Magidala yovana, iya te valila Yeisu yayaluwa bibikena ali gewi seben i patuna owaowa-agil hi tagila elana; \v 3 Yowana, iya lagona Kusa toto Helodi wana limi ana totuwalali bwabwatana; Susana, ge yowau hi gewi al. Heliya totoliya wali mani ge wali bugubugul hi talamwan inoke Yeisu alonau ge wana tohago hi matahikagil. \s1 Tau Etega Pwatum I Yohi \r (Mataiyo 13:1-9; Mak 4:1-9) \p \v 4 Gamagalau hi neem panuwa ge panuwa elal hi nok hi na Yeisu elana ge ali boda hi pwabwata. Yaka abwe Yeisu ba gohalibe ya i liwanan elal i ba, \v 5 “Tau etega i nok i na eyowaa, wana \w witi\w* pwatumwina i yohi. Sauga pwatum i yohi, enuna hi talek kamwasaa inoke gamagalau hi pulilolowan ge bwasumu bolo hi youyou hi you tal ge hi anil. \v 6 Enuna hi talek manapatpata, ge sauga hi siun, siuniliya hi yakiwa, kaiwena ali bilibili i kevakeva. \v 7 Pwatum enuna hi talek mwawin pepesala gamwaliyaa, yaka avaliya hi siun toyawa inoke witi hi gig paaligal. \v 8 Pwatum enuna hi talek bilibili waiwaisana elana inoke hi siun ge hi enon, enoliya wan handeled.” \p Yeisu i ba ola o, inoke i yoga i ba, “Ebo tanamiu i gan, he no baaba nuku hago.” \s1 Hauna Puna ge Yeisu Ba Gohalibe I Liwanan \r (Mataiyo 13:10-17; Mak 4:10-12) \p \v 9 Yeisu wana tohago hi neli ba gohalibe ya ana sapu kaiwena. \p \v 10 Yaka analiya i lahe i ba, “Yehoba wana abalogugui ana nuwatu misusumena iyaka i pamasal eliyamiu, yaa gamagalau getogal ba gohalibe elana ya te ya liwaliwan elal. Ya ginol ola o inoke nihi mimi gagayawa, yaa nige nihi kikite, ge nihi mimi lalaegan, yaa nige nihi hahago ge nihi aatena.” \s1 Toyohi ana Ba Gohalibe Yeisu I Pwamwananal \r (Mataiyo 13:18-23; Mak 4:13-20) \p \v 11 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Ba gohalibe ya ana sapu i ola hiwe. Pwatum iya Yehoba wana baaba. \v 12 Pwatum bolo hi talek kamwasaa, heliya hi ola gamagalau bolo baaba hi hago, yaka Seitani ni nem ge baaba o ni kaluoe ateliyaa inoke bahi nihi aabulilek ge pwamwal nihi pwapwawa. \v 13 Pwatum bolo hi talek manapatpata, heliya hi ola gamagalau bolo baaba hi hago, inoke ginebi ge wali yaliyaya etimwawa hi ahe hi teliek ateliyaa. Yaa bugul maisena, baaba o nige hi nuwanuwatu-an bubun ateliyaa, heliya ewahililiya nige i lalau bubun. Sauga nige i yayapu hi abulilek, yaa sauga ebo pulowan hi pwawa, inoke yayaluwaliya hi pil ge baaba hi towani. \v 14 Pwatum bolo hi talek mwawin pepesala gamwaliyaa, heliya hi ola gamagalau bolo baaba hi hago, yaa sauga hi nawanawa, inoke abwe panayawi yawalina ana nuwanuwatu, ana gogomwau ge ana yaliyaya hi gig paaligal, inoke nige enowaliya i mamatuwa. \v 15 Ge pwatum bolo hi talek bilibili waiwaisana elana, heliya hi ola gamagalau bolo ateliya waiwaisana hot, inoke sauga baaba hi hago, hi ahe ge hi teliek ateliyaa, yaka hi palahikan ana siga hi enon ge enowaliya i waisi.” \s1 Odam Ta Teliya Teibol Pwatanaa \r (Mak 4:21-25) \p \v 16 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Ebo gamagal etega odam ni ton, nige ulun ni aahe ge ni popom lowan, ge nige ni teteliek bwana toto abakenu gabulanaa. He nasi ni teliya teibol pwatanaa, inoke gamagalau bolo hi uulutuk limi gamwanaa mwananalina nihi kite. \v 17 He bugul misusumel abwe nihi masal, ge bugul bolo gamagalau hi pahabobu abwe nihi masal mwananala ge ali aatena ni gan. \p \v 18 “Inoke nuku matahikagimiu ge baaba nuku hago bubun. Henala wana aatena i gan, abwe Yehoba ni paetulan. Henala Yehoba ana aatena nige i gagan eliyana, hauna ebo i nuwatu tage valila i atena, Yehoba ni ahek yoho.” \s1 Yeisu Hinana ge Talinau Nuwaliya Nihi Kite \r (Mataiyo 12:46-50; Mak 3:31-35) \p \v 19 Yeisu hinana ge talinau hi nem tage nihi kite, yaa nige bosowailiya nihi nok elana, kaiwena boda i bwata. \v 20 Inoke abwe wana wasa hi pek hi ba, “Hinam ge talimwau heliya huwo noleleya hi taltalmilil o, nuwaliya nihi kitewa.” \p \v 21 Analiya i lahe i ba, “Gamagalau bolo Yehoba wana baaba hi hago ge hi ginol ola, heliya te nain ge taliwau.” \s1 Yeisu Mana ge Bagol I Pabakuhol \r (Mataiyo 8:23-27; Mak 4:35-41) \p \v 22 Lan etega Yeisu i baek wana tohago elal i ba, “Ta egon! Hoga ta alupanet-an ta na labena etega al.” Inoke hi gaiha wagaa ge hi kuki. \v 23 Sauga hi alalau, he Yeisu iyaka i kenu. Mana gasigasisena i yu lowan hogaa, inoke bagol i hol likalika waga gamwana i pakalaopop, kelaubwa nak bwabwatana nihi pwawa. \p \v 24 Yaka tohago hi na Yeisu hi palut ge hi baek elana hi ba, “Tonowak! Tonowak! Kelaubwa naha yaomal te.” \p Inoke Yeisu i lut i talmilil, yaka i ba mana ge bagol nihi bakuhu. Inoke mana i mwatomwa ge hoga i laumwal. \v 25 I baek wana tohago elal i ba, “Age nige wami abulilek i gagan?” \p Tohago hi lovakun ge nuwaliya hi ahe, yaka hi penelnel-agil hi ba, “Henala tau ya? Bwagana mana ge bagol, i baek elal yaka anana hi hago.” \s1 Yeisu Yayaluwa Bibikel I Patunal Hi Na Hi Ulutuk Bobu elal \r (Mataiyo 8:28-34; Mak 5:1-20) \p \v 26 Yeisu alonau ge wana tohago hi alalau hi na hi tan Gelasa wali labiya. He labi Gelasa panuwa Galili i awoni. \v 27 Sauga Yeisu i gailau datuwa, panuwa o tauina etega yayaluwa bibikel hi holaviya elana i nok i na Yeisu elana. Sauga yayapona tau o nige kaliko i gagaloi, ge nige i miminaa halana, yaa i miminek salaiya. \v 28 Sauga tau o Yeisu i kite, inoke i loi ge i loepwakoku aenaa, yaka anana i bwata hot i ba, “Yeisu, owa Yehoba Mihahaina Hot Natuna, nasi ga nu ginol ola-agau? Ya awanun nabinabi elam bahi nu lalaheyau!” \v 29 He i ba ola o, kaiwena ewasi Yeisu i ba yayaluwa bibikena ni tagila tau o elana ge ni eguluwan. He sauga hi gewi yayaluwa bibikena wana gasisi ni lut ge tau o ni logugui-an. Inoke bwagana sen nihi ahe ge nimana ge aena nihi yowaniya ge ana tomatahikan nihi gan, yaa sen ni kukutomwatomwa-agil. Yaka yayaluwa bibikena tau ni palilibek-an ni na labi toto nige gamagalau hi miminaa. \p \v 30 Inoke Yeisu i neli i ba, “Alamwek?” \p Yaka Yeisu anana i lahe i ba, “Alau Boda.” I ba ola o kaiwena yayaluwa bibikel hi gewi heliya iyoho hi ulutuk elana. \v 31 Yaka yayaluwa bibikel hi awanun nabinabi Yeisu elana bahi ni babaa nihi nana \w gol toto milaulauina hot\w* gamwanaa. \p \v 32 Bobu ali yawi bwabwatana hi anana to labilabiya. Inoke yayaluwa bibikel hi awanun Yeisu elana ni talamwagil nihi na nihi ulutuk elal. Yaka Yeisu i talam i ola to. \v 33 Sauga yayaluwa bibikel hi tagil tau o elana, hi na hi ulutuk bobu eliyalil, inoke gegewel hi patalelu loek labilabiya, hi na hi lau hogaa ge hi unun. \p \v 34 Sauga bolo bobu hi matahikagil bugul ya hi kite, etimwawa hi patalelu hi na panuwa bwabwatana ge awan kekeisi ona elal, ge wasana hi wasaan. Yaka gamagalau hi nok ge nihi kite hauna gun i gan. \v 35 Sauga hi na Yeisu elana, inoke tau toto yayaluwa bibikel hi tagila elana hi pwawa i misiyowa Yeisu aena labenaa, kaliko i galoi ge wana nuwatu iyaka i sapu. Inoke gamagalau hi lovakun. \v 36 Bugul o ana topekiti gamagalau wali wasa hi pek ga i ola ge tau toto yayaluwa bibikel hi holaviya elana i molu. \v 37 Yaka gamagalau gegewel labi Gelasa elana hi awanun Yeisu elana ni eguluwagil, kaiwena hi lovakun nabi. Inoke Yeisu i gaiha wagaa ge i alusikal. \p \v 38 He tau toto yayaluwa bibikel hi tagila elana i awanun Yeisu elana i ba, “Nuwau na nowa alou owa.” \p Yaa Yeisu i patuna ni egon, i ba, \v 39 “U sikal u na wam panuwaa, inoke gamagalau wali wasa nu pek hauna Yehoba i ginol kaiwem.” Yaka tau o i egon, i na panuwa gamwana gegewena ge hauna Yeisu i ginol elana i lowasawasa-an. \s1 Yailo Natuna Meluyovana ge Yova Welolo I Ahe \r (Mataiyo 9:18-26; Mak 5:21-43) \p \v 40 Sauga Yeisu hoga i alupanet-an i sikal i na i tan labi etega al, inoke boda hi pwamwa tukan, kaiwena hi matamatan iya kaiwena. \v 41 Yaka tau etega alana Yailo, iya Yudiya wali limi tapwalolo ana tohouwa etega, i nem ge i loepwakoku Yeisu aenaa. Inoke i awanun nabinabi Yeisu elana ni nok ni na wana limiya, \v 42 kaiwena natuna meluyovana maisena ya, wana baliman elulutega eluwa, kelaubwa ni aliga. \p Yeisu iyoho ya i nawanawa ge gamagalau ali boda hi nohaha hot elana, hi nawaa awonaa ge luluna labui. \v 43 Yova etegana iyoho avaliya, iya kasiyebwa welolo i ahe, baliman ana gewi elulutega eluwa saliyana i laulau. Wana mani gegewena iyaka i pwamowasiya tosawasawal elal, yaa nige gamagal etega bosowaina ni pwamolu. \v 44 I noheem Yeisu enaa ge ana kaliko buhuna i pihikan, inoke sauga o saliyana i bakuhu nige al i lalau. \p \v 45 Yaka Yeisu i nel i ba, “Henala i pihikagau?” \p Yaa gamagalau gegewel hi alaha, inoke Pita i ba, “Tonowak, gamagalau ha gewi nabi te ha nopahipahi-agiwa ee.” \p \v 46 Yaka Yeisu i ba, “Gamagal etega i pihikagau. He ya atena gasisi iyaka i tagil elau.” \p \v 47 Yova i atena nige bosowaina ni bunsumi, inoke alona wana ginu i nem i loepwakoku Yeisu awonaa. Yaka gamagalau gegewel mataliyaa, i ba pamasal hauna kaiwena ge ana kaliko i pihikan ge ga i ola ge etimwawa i molu. \v 48 Inoke Yeisu i baek yova elana i ba, “Natu, wam abulilek i pwamolowa. U egon alom ge wam yaliyaya.” \p \v 49 Yeisu iyoho ya i baaba, inoke gamagal etega i noem limi tapwalolo ana tohouwa, Yailo, wana limiya, ge i baek elana i ba, “Natum iyaka i aliga. Topankite wana sauga bahi nu aapapanak-an al.” \p \v 50 Yeisu baaba o i hago, inoke i baek Yailo elana i ba, “Bahi lovakun! Iyai te nu abulilek, inoke natum ni molu.” \p \v 51 Sauga Yeisu i vin Yailo wana limiya, nige i tatalam tage gamagal etega alonau nihi tuk, iyai te Pita, Diyon ge Yemesa, avaliyau ge galok tamana ge hinana. \v 52 He gamagalau gegewel heliya iyoho nuwaliya i nak ge hi lolokahin galok wana yaomal kaiwena. Inoke Yeisu i baek elal i ba, “Bahi lolokahin! Nige i aaliga, i kenu ya.” \p \v 53 Gamagalau wana baaba hi nivali, kaiwena hi atena galok iyaka i aliga. \v 54 Yaa Yeisu i na nimana i ahe, ge i baek elana i ba, “Natu, u lut!” \v 55 Inoke yawalina i sikal, ge sauga o i lut i talmilil. Yaka Yeisu i ba aanan etega nihi ahe nihi pek galok ni an. \v 56 Galok tamana ge hinana nuwaliya hi ahe, yaa Yeisu i ba pagasisel bahi gamagal etega wana wasa nihi pepek hauna gun i masal kaiwena. \c 9 \s1 Yeisu Tohago I Patunal Hi Tagil \r (Mataiyo 10:5-15; Mak 6:7-13) \p \v 1 Yeisu tohago elulutega eluwa i yogaagil hi migogo, inoke logugui ge gasisi i pek elal yayaluwa bibikel nihi patuna owaowa-agil ge gamagalau ali kasiyebwa gaganil nihi pwamolol. \v 2 Yaka abwe i patunal nihi tagil nihi na Yehoba wana abalogugui wasana nihi papaatena-an ge tokasiyebwa nihi pwamolol. \v 3 I baek elal i ba, “Bahi bugul etega nuku aahe wami nawanawa kaiwena, ebo suki, ebo kaliko ana nabwa, ebo aanan o ebo mani, ge ami holahola bahi ni eeluwa. \v 4 Ebo nuku ulutuk panuwa etega elana ge gamagal etega ni yoga pahemiu, inoke nuku minaa wana limiya ana siga panuwa o nuku eguluwai. \v 5 Ebo panuwa etega gamagaliliyau nige nihi yayaliyaya kaiwemiu, inoke panuwa o nuku eguluwan ge aemiu papakovana nuku hapul yoho. Nuku ginol ola o, inoke nihi atena abwe ali lahi nihi pwawa.” \v 6 Yaka hi tagil hi nopain awan ge awan elal, inoke panuwa gegewel elal Wasa Waiwaisana hi papaatena-an ge tokasiyebwa hi pwamolol. \s1 Helodi Nuwana I Gewagewa Yeisu kaiwena \r (Mataiyo 14:1-12; Mak 6:14-29) \p \v 7 Helodi, labi Galili ana gavana, bugul gegewel bolo Yeisu i ginolil wasana i hago. Inoke nuwana i gewagewa ge i nuwanuwatu, kaiwena gamagalau enuna hi ba, “Diyon Tobabitaiso te iyaka i lutem yaomala,” \v 8 yaka enuna al hi ba, “Ilaitiya te iyaka i masal,” ge enuna al hi ba, “Palopitau houhouwel etegana te i lutem yaomala e.” \v 9 Helodi i ba, “Valila ya ba Diyon mwamwalina hi gotomwa. He tau ya iya henala ge gamagalau iyoho hi baaba wana tuwalali ona o kaiweliya.” Inoke nuwana hot te Yeisu ni kite. \s1 Yeisu Boda Bwabwatana I Paanil \r (Mataiyo 14:13-21; Mak 6:30-44; Diyon 6:1-14) \p \v 10 Inoke apostolowau hi sikal hi na Yeisu elana ge tuwalali bolo hi ginolil wasana hi wasaan elana. Inoke heliya ya awawal i ahel alonau hi nok hi na panuwa etega alana Betesaida. \v 11 Yaa boda Yeisu wana nok o wasana hi hago inoke hi tatauliulil enaa. Gamagalau o i yaliyaya-agil i ahel, inoke i liwaliwan elal Yehoba wana abalogugui kaiwena, ge bolo hi kasiyebwa ge nuwaliya molu nihi pwawa i pwamolol. \p \v 12 Yaka kokoyavi hot kelaubwa abwe sabwelu ni lobek, tohago ali toto elulutega eluwa hi na Yeisu elana hi ba, “Gamagalau u patunal nihi egon nihi na awan bwabwatal ge awan kekeisi ona elal bolo kelaubwaa, inoke aliya ge wali abakenu nihi loya, kaiwena labi ya papaeli bwagabwaga te.” \p \v 13 Yaa Yeisu analiya i lahe i ba, “Komiu aanan etegana nuku pek nihi an.” \p Yaka tohago hi baek elana hi ba, “Toto i gan eliyama iyai ya te beleid nimala panuna ge moti eluwa. Age nuwam naha na aanan naha pwamola boda ya kaiweliya?” \v 14 (He boda o gamwanaa bolau ali gewi i ola paib tausan.) \p Yeisu i baek wana tohago elal i ba, “Gamagalau ali pwahin ona nuku ginolil ge nihi misiyoan, pwahin maisena ge maisena ali gewi pipti.” \v 15 Yaka tohago hi ginol ola to, inoke gamagalau gegewel hi misiyoan. \v 16 Inoke Yeisu beleid nimala panuna ge moti eluwa i ahe, matana i lihin labulabumwa ge i ba mulolu Yehoba elana. Inoke i pigebagebal-an, i pek wana tohago elal ge heliya abwe hi guyauan gamagalau elal. \v 17 Gamagalau gegewel hi anan tineliya i kiya, inoke wali an teli tohago hi abubun, ana egowa elulutega eluwa. \s1 Pita I Pamasal Yeisu Iya Mesaiya \r (Mataiyo 16:13-28; Mak 8:27–9:1) \p \v 18 Lan etega Yeisu maisena ya i awaawanun, he wana tohago heliya iyoho alonau. Yaka abwe i nelil i ba, “Boda hi ba tage henala nau?” \p \v 19 Anana hi lahe hi ba, “Enuna hi ba owa Diyon Tobabitaiso, enuna hi ba owa Ilaitiya, ge enuna al hi ba owa palopitau houhouwel etegana i lutem yaomala.” \p \v 20 Inoke i ba, “Yaa komiu, ku ba tage henala nau?” \p Pita anana i lahe i ba, “Owa \w Mesaiya\w* toto Yehoba i bateli.” \p \v 21 Inoke Yeisu wana tohago i ba pagasisel bahi gamagal etega wana wasa nihi pepek te iya Mesaiya, \v 22 ge i baek elal i ba, “Gamagal Natuna abwe palopalomwan gegewena ni pwawa, inoke Yudiya wali tohouwa, topowon bwabwatal ge Logugui ana topankite abwe nihi towani ge nihi lopaaliga, inoke lan etonina abwe ni lut al.” \p \v 23 Yaka abwe i baek gegewel elal i ba, “Ebo etega nuwana ni toulilau, totona wana waisi ni towani, inoke lan maisena ge maisena ana \w kolos\w* ni ahe ni kalivai, ge ni toulilau. \v 24 Kaiwena henala ebo nuwana totona yawalina ni pwamwal, nasi ni payaomal, yaa henala ebo yawalina ni payaomal nau kaiweu, he nasi yawalina ni pwamwal. \v 25 Hauna ana waisi ebo gamagal etega panayawi gegewena ni ahe ni logugui-an, yaa totona ni payaomal ge lahi ni pwawa? \v 26 Ebo gamagal etega ni puluwawi-agau ge no baaba ni puluwawi-an, he nau Gamagal Natuna na puluwawi-an, sauga ebo na sikalim alou no wasawasa, alou Nam wana wasawasa ge alou aneloseyau bwabwalel wali wasawasa. \v 27 Ya ba tunahot eliyamiu, gamagalau enuna heliya iyahe te Yehoba wana abalogugui nihi kite ga, mulaa abwe nihi yaomal.” \s1 Yeisu ana Awa Gegetogana I Masal \r (Mataiyo 17:1-8; Mak 9:2-8) \p \v 28 Yeisu baaba o i baunan enaa tabam lan eit i mowasi, tohago eton Pita, Diyon ge Yemesa i ahel alonau hi na hi ha oyaa, inoke i awanun. \v 29 Iya iyoho ya i awaawanun, yaka maninina ana awa gegetogana i masal, ge ana kaliko i wawakeki hot ge i namanamal. \v 30 Yaka tonowakau labui, Mosese ge Ilaitiya, \v 31 hi masal mwananaliliya i namanamal, ge avaliya Yeisu hi liwaliwan wana yaomal kaiwena, toto ni yaomali Yelusalema ge Yehoba wana nuwatu ni paolaolaek. \v 32 Pita alonau ge alonau mataliya i kenukenu ge hi kenu, yaa hi lut ge Yeisu wana wasawasa hi kite, ge tonowakau labui hi kitel avaliya hi taltalmilil. \v 33 Tonowakau labui wali sauga egon ge Yeisu nihi eguluwan, Pita i baek elana i ba, “Tonowak, i waisi te kila iyahe ee. Inoke gonu eton naha ginolil, etegana owa, etegana Mosese, ge etegana Ilaitiya.” He i baaba ya, nige i aatena hauna bana ge i baaba. \p \v 34 Sauga Pita iyoho ya i baaba, yaka yaluyalu i nem i pahabobol. Inoke Pita ge alonau labui hi lovakun, kaiwena heliya iyoho hi ulutuk yaluyalu gamwanaa. \v 35 Yaka anan etega i neem yaluyaluwa i ba, “Toto ya natu, iya ya hile. Nuku laegan elana.” \v 36 Sauga anan o i mowasi, he Yeisu maisena ya te hi kite. Tohago hi mikekei ge sauga toto o elana nige gamagal etega wana wasa hi pepek bugul toto hi kite kaiwena. \s1 Yayaluwa Bibikena I Holaviya Geman elana \r (Mataiyo 17:14-18; Mak 9:14-27) \p \v 37 Lan i gan Yeisu alonau ge tohago ali toto eton hi loem oyaa, inoke boda bwabwatana hi nem Yeisu hi kite. \v 38 Tau etega i yogem boda gamwaliyaa i ba, “Topankite, ya awanun elam natu melutauina u atilomwan-an, kaiwena iya natu maisena ya. \v 39 Sauga gegewena yayaluwa bibikena etega wana gasisi ni lut elana, inoke sauga o ni loi, ge ni kikiuha ge polu ni tagila awanaa. Yayaluwa bibikena nige natu ni eeguluwan ana siga tuwana ni apapanak-an. \v 40 Ya awanun wam tohago elal tage yayaluwa nihi patuna owaowani, yaa nige bosowailiya.” \p \v 41 Yaka Yeisu i ba, “Ee komiu, nige wami abulilek i gagan ge nuwatu gegewena ku pil getogaan! Iyaka sauga i yapu te alowau komiu ta miminaa e! Paehila na palahikan kaiwemiu? Natum u pwatanim hiwe.” \p \v 42 He geman iya iyoho ya i nenem, yaka yayaluwa bibikena i tagapakenuwa bilibiliya ge i pakikiuha. Yaa Yeisu i baek yayaluwa bibikena elana i ulutagil, inoke geman i pwamolu ge i pek pasikal tamana elana. \v 43 Inoke gamagalau gegewel nuwaliya hi ahe Yehoba wana gasisi bwabwatana kaiwena. \s1 Yeisu I Baaba Al wana Yaomal kaiwena \r (Mataiyo 17:22-23; Mak 9:30-32) \p Gamagalau heliya iyoho ya hi nuwanuwatu bugul gegewel bolo Yeisu i ginolil kaiweliya, yaka i baek wana tohago elal i ba, \v 44 “No baaba hiwe nuku laeganan bubun: Gamagal Natuna kelaubwa abwe nihi talamwan gamagalau nimaliyaa.” \p \v 45 He tohago nige nuwaliya i sasapu Yeisu wana baaba o kaiwena. I gogou eliyalil inoke nige bosowailiya gamwana nihi atena, yaa hi puluwawi te nihi nel elana ana sapu kaiwena. \s1 Tohago Hi Awabalgig Alan Bwabwatana kaiwena \r (Mataiyo 18:1-5; Mak 9:33-40) \p \v 46 Tohago ali boda gamwanaa hi peawaawabalgig te henala eba gamwaliyaa alana i bwata. \v 47 Yeisu wali nuwatu i atena, inoke wawaya kekeisi etega i ahe i patalmilila gegelinaa. \v 48 Inoke i baek elal i ba, “Henala ebo alau elana wawaya kekeisi ya ni yoga pahe, he iya i yoga paheyau; ge henala ebo ni yoga paheyau, he i yoga pahe al toto i patunau. Kaiwena toto alana i kekeisisi komiu gegewemiu gamwamiwa iya te alana i bwata hot.” \p \v 49 Yaka Diyon i baek Yeisu elana i ba, “Tonowak, tau etega ha kite alam elana yayaluwa bibikel i patuna owaowa-agil, inoke ha lopwali bahi ni giginol al, kaiwena iya nige wala boda gamagalina etega i oola.” \p \v 50 Yeisu i ba, “Bahi nuku lolopwali, kaiwena henala ebo nige i pipihigelgel eliyamiu, he iya alomiu.” \s1 Sameliya Panuwana Etega Nige Yeisu Hi Yayaliyaya-an ge Ni Ulutuk wali Panuwaa \p \v 51 Yeisu wana yaomal ana sauga i kelakelaubwa ge abwe panayawi ni eguluwan ni sikal labulabumwa, inoke wana nuwatu i pagasisi te ni nok ni na Yelusalema. \v 52 Gamagalau enuna i patunal hi houwa hi na labi \w Sameliya\w* panuwana etega ge abamina nihi lovivina-an Yeisu alonau ge alonau kaiweliya. \v 53 Yaa panuwa o gamagaliliyau nige Yeisu hi yayaliyaya-an ge ni ulutuk wali panuwaa, kaiwena hi atena te i nanawa Yelusalema kaiwena.\f * \fr 9:53 \ft Sameliya wali abatapwalolo bwabwatana i minaa wali labi oyana Gelisim, yaa Yudiya wali abatapwalolo bwabwatana te Yelusalema. (Diyon 4:20 nu kite.) He Sameliya avaliyau ge Yudiya wali pihigelgel puna bwabwatana etega to.\f* \v 54 Sauga tohago Yemesa ge Diyon hi kite Sameliya wali pagan i ola o, yaka hi nel Yeisu elana hi ba, “Babala, tab nuwam naha ba ginaha ni loem labulabumwa ge ni ton olagil?” \v 55 Yaa Yeisu i milipil awona i noek elal ge i ba lopwalil, \v 56 inoke abwe hi egon hi na awan etega al elana. \s1 Gamagalau Enuna Tage Hi Totoulil \r (Mataiyo 8:19-22) \p \v 57 Yeisu alonau ge wana tohago hi nawanawa kamwasaa, yaka tau etega i baek elana i ba, “Hapanuwa nu noek, nasi na touliliwa.” \p \v 58 Yeisu tau o anana i lahe i ba, “Wanuka bekikina ali gol i gan, ge bwasumu bolo hi youyou hawawala ali vata i gan, yaa nau Gamagal Natuna nige no abamina i gagan ge na kenuwa.” \p \v 59 Yaka i baek tau etega al elana i ba, “U toulilau.” \p Yaa tau o Yeisu anana i lahe i ba, “Babala, u talamwagau na na ga na matamatan nam ni yaomal ge na teli, abwe na touliliwa.” \p \v 60 Yaa Yeisu i baek elana i ba, “Toyaomal abwe wali toyaomal nihi teli, yaa owa u nok u na Yehoba wana abalogugui wasana u papaatena-an.” \p \v 61 Yaka tau etega al i ba, “Babala, nuwau na touliliwa, yaa houwan ga u talamwagau ge na na na lokaiyoni tutuwau elal.” \p \v 62 Yaa Yeisu i baek elana i ba, “Gamagal toto yabyab i pihikan ge sauga gegewena matana i sikalek enaa, he iya nige bosowaina Yehoba wana abalogugui ana tuwalali ni ginol.” \c 10 \s1 Yeisu Gamagalau ali Gewi Sebenti Tu I Patunal Hi Tagil \r (Mataiyo 11:20-24) \p \v 1 Toto o enaa, Babala gamagalau ali gewi sebenti tu (72) i hilel al ge eluwa eluwa i patunal hi houwa hi na panuwa ge awan gegewel bolo iya abwe ni nok elal. \v 2 He i baek elal i ba, “Eyowa i bwaya enona iyaka i matuwa, yaa totuwalali nige hi gegewi. He nuku awanun Babala toneyowa elana totuwalali ni patunal nihi na wana eyowaa ge enona nihi pahi. \v 3 Nuku nok. Ya papatunamiu i ola sipi hi nana ewalili sosokal gamwaliyaa. \v 4 Bahi wami mani abana, o ebo ami kaliko ana nabwa, o ebo aemiu aana nuku nonoahe. Bahi nuku nonotaltalmilil ge alomiyau gamagalau nuku liliwaliwan. \p \v 5 Sauga ebo nuku ha limi etega elana, houwan nuku baek elal nuku ba, ‘Minamina waiwaisana Yehoba ni pewa limi ya ana heniheni eliyamiu.’ \v 6 Ebo minamina waiwaisana ana gamagalau hi miminaa o, wami ba mulolu minamina waiwaisana kaiwena ni mihot. Ebo nigeya, komiu ya te minamina waiwaisana nuku pwawa, yaa heliya nigeya. \v 7 Nuku minaa limi o elana, inoke aanan ge wewel toto hi pewa nuku imwimwa ge nuku anana, kaiwena totuwalali molana ni gan. Bahi nuku gagalanawanawa limi ge limi ona elal. \p \v 8 Ebo nuku ulutuk panuwa etega ge gamagalau o nihi yaliyaya kaiwemiu, aanan toto hi lovivina-an kaiwemiu nuku an ya. \v 9 Panuwa o wali tokasiyebwa nuku pwamolol ge gamagalau wali wasa nuku pek nuku ba, ‘Yehoba wana abalogugui iyaka i nokelakelaubwa eliyamiu.’ \v 10 Ebo nuku ulutuk panuwa etega elana ge gamagalau o nige nihi yayaliyaya kaiwemiu, nuku nok nuku na wali kamwasaa ge nuku ba, \v 11 ‘Wami panuwa papakovana toto aema i papakove ha hapul yoho eliyamiu ge nuku atena abwe ami lahi nuku pwawa. Yaa nuku atena bubun te Yehoba wana abalogugui ana sauga iyaka i kelaubwa.’ \v 12 Na baewa eliyamiu, lan o elana \w Sodoma\w* ali lahi ni pulowan, yaa panuwa o ali lahi nasi ni pulowan hot. \p \v 13 Eeu! Kolasin geb, bwaliga nuku nak! Eeu! Betesaida geb, bwaliga nuku nak! Binimala ginol yawiyawi toto ya ginola eliyamiu na ginola \w Taya ge Saidoni\w* elal, he beyaunana \w kaliko toto bwasumu pupunona elana hi ginoliya\w* nihi galoi nihi misiyowa papakova gamwanaa, inoke nihi pamasalil te iyaka wali gegi ana en hi pek. \v 14 Yatala ana lan elana, Taya ge Saidoni ali lahi ni pulowan, yaa komiu ami lahi nasi ni pulowan hot. \v 15 Ga i ola komiu Kapeniyama! Age nuwamiu alamiu nuku teli heyan natiya? Yaa nasi nihi alipalomiu nuku lau Gehena.” \p \v 16 Yaka Yeisu i baek wana tohago elal i ba, “Henala ebo wami baaba ni hago, he nau no baaba i hago. Henala ebo ni towaagimiu, he i towaagau, ge henala i towaagau, he toto i patunau te i towani.” \s1 Gamagalau Sebenti Tu Hi Sikal Yeisu elana \r (Mataiyo 11:25-27; 13:16-17) \p \v 17 Gamagalau ali toto sebenti tu (72) hi sikal ginebi wali yaliyaya ge hi ba, “Babala, bwagana yayaluwa bibikel, sauga alam elana ha baek elal, he wama baaba hi hago.” \p \v 18 Analiya i lahe i ba, “Ya gagayawa ge Seitani ya kite wana gasisi i so, i soguem labulabumwa i ola pinamal. \v 19 Wami gasisi ya pewa inoke mwata ge vagiyei nuku pulilolowagil ge ami topihigelgel Seitani wana gasisi nuku pakokove; nige bugul etega ni aapanakimiu. \v 20 Yaa bahi tage yayaluwa bibikel wami baaba hi hago ge kaiwena nuwamiu ni waisi. He nuwamiu ni waisi kaiwena alamiu Yehoba iyaka i leli lowan wana bukiya labulabumwa.” \p \v 21 Sauga o elana Yayaluwa Bwabwalena eliyana Yeisu yaliyaya i kalaopopwi ge i ba, “Nam, labulabum ge panayawi ali Babala, ya tobalagiwa kaiwena wam abalogugui ana aatena u sume tosiba ge toatena elal ge iyaka u pamasal bolo hi ola wawayau elal. Ibwe Nam, kaiwena wam nuwatu i ola. \p \v 22 “Aatena gegewena Nam iyaka i pem ge na pamasal gamagalau elal. Nige etega i aatenau, iyai te Nam, ge nige etega Nam i aatena, iyai te nau Natuna ge bolo na hilel Nam na pamasal elal.” \p \v 23 Yeisu i tagena pil matana i nok wana tohago elal ge heliya ya i baek elal i ba, “Gamagalau bolo hauna komiu ku kite heliya hi kite, he heliya hi waisi. \v 24 Na baewa eliyamiu, palopitau ge kin houhouwel hi gewi nuwaliya hot hauna komiu ku kite heliya nihi kite, yaa nige hi kikite, ge nuwaliya hot hauna komiu ku hago ya panpankiti-an heliya nihi hago, yaa nige hi hahago.” \s1 Gagama Sameliya Yudiya Gamagalina I Labe Liwanina \p \v 25 Sauga etega elana Logugui ana toatena etega i lut ge Yeisu i labose i neli i ba, “Topankite, hauna na ginol ge yawal mihomihotina na pwawa?” \p \v 26 Anana Yeisu i lahe i ba, “Buki Bwabwalena ana baaba ga i ba ola? Ana sapu ga u ahe ola?” \p \v 27 Yaka tau i ba, “‘Yehoba wam Yabowaine nu nunuwana-an ginebi ge atem bwalibwaligena, yawalim bwalibwaligena, wam gasisi bwalibwaligena ge wam nuwatu bwalibwaligena,’ ge ‘Alom nu nunuwana-an ni ola totom u nunuwana-agiwa.’” \p \v 28 Yeisu i baek elana i ba, “He u lahe bubun to. Nu ginol ola inoke yawal mihomihotina nu ahe.” \p \v 29 Yaa Logugui ana toatena nuwana totona ni teli heyan te iya tosapu, inoke i nel Yeisu elana i ba, “He henala alou ge na nunuwana-an?” \p \v 30 Wana nel Yeisu i lahe i ba, “Tau etegana i noem Yelusalema i nana i lalau panuwa Yeliko kaiwena. He tokaoma hi bunsumiya kamwasaa, inoke wana bugubugul gegewena hi kaome ge hi nibinibihan kelaubwa ni aliga, yaka abwe hi eguluwan. \v 31 He sauga o elana topowon etega i nawaa kamwasa maisena o elana. Sauga tau o i kite i kenukenu, inoke i nogegel i noek kamwasa labena etega. \v 32 I ola al tapwalolo ana totuwalali etega un \w Libai\w* gamagalina, i pulivin labi o elana ge tau o i kite, inoke i nogegel i noek kamwasa labena etega. \v 33 Yaa \w Sameliya\w* gamagalina etega i heya wana \w donki\w* pwatanaa ge i nawanawa i na i vin labi toto tau i kenukenuwa, i kite inoke atena i lomwanan. \v 34 Yaka i nok i na gegelinaa, \w olibe\w* enonona alona ge oine i ahe ana bon i sawaliya ge i os. Inoke i kalivai heyan i teliya donki toto iya i heya pwatanaa ge hi na hi tagil panuwaa, yaka abwe i pwatanik limi bwabwali etega elana ge i matahikan. \v 35 Lan i gan al, inoke silba eluwa i pek tonlimi elana ge i baek elana i ba, ‘Tau ya nu matahikan, inoke sauga ebo na sikalim, hauna toto al u payaomal iya kaiwena, abwe na pwamola pasikal eliyam.’” \p \v 36 Inoke Yeisu i nel Logugui ana toatena elana i ba, “He ga u nuwatu ola? Gamagalau ali toto eton gamwaliyaa, henala tau toto tokaoma hi nibinibihan alona, ge i nunuwana-an?” \p \v 37 Yaka tau nel i lahe i ba, “Toto i atilomwan-an ge i labe.” \p Inoke Yeisu i baek elana i ba, “He nu nok nu na nu ginol ni ola al to.” \s1 Yeisu I Na Mata ge Talina Meli wali Limiya \p \v 38 Yeisu alonau ge wana tohago hi nawanawa hi na hi vin awan etega elana. Yova etega iyoho to, alana Mata, iya Yeisu i pwamwa tukan wana limiya. \v 39 He Mata talina i gan alana Meli, iya i na i misiyowa Yeisu aena gegelinaa ge wana liwaliwan i lalaegan. \v 40 Yaa Mata i nuwanuwatu nabi aanan ana lovivina ge tuwalali enuna al kaiweliya. Inoke i na Yeisu elana ge i ba, “Babala, tab u nuwanuwatu te taliu i eguluwagau maiseu ya te tuwalali gegewena ya awaawaginol e? U baek elana ni nem ge ni labeyau.” \p \v 41 Babala Mata anana i lahe i ba, “Mata, Mata, owa u nuwanuwatu nabi bugul hi gewi kaiweliya, \v 42 yaa bugul maisena ya te ana nuwatu i bwata. Toto Meli i hile, he i waisi hot, inoke bahi gamagal etega ni lolopwali.” \c 11 \s1 Yeisu I Panpankiti Awanun kaiwena \r (Mataiyo 6:9-13; 7:7-11) \p \v 1 Lan etega Yeisu iyoho panuwa etega elana i awaawanun. Sauga i awanun haba, inoke wana tohago etega i baek elana i ba, “Babala, nu pankitema ga naha awanun ola, i ola to Diyon wana tohago i pankitel.” \p \v 2 I baek elal i ba, “Sauga nuku awanun nuku ba ola hiwe: \q1 Tamama, \q1 alam bwabwalena gamagal naha awatauwan, \q1 wam logugui ni nem. \q1 \v 3 Lan maisena ge maisena enona nu pempem eliyama. \q1 \v 4 Wama gegi nu nuwayoho, \q2 kaiwena alomeyau gegewel wali gegi eliyama ha nuwanuwayoho. \q1 Bahi nu tetelema lawakik elana.” \p \v 5 Yaka i baek elal i ba, “Ga i ola ebo komiu etega bulin nuwana ni na wana heliyam wana limiya ge ni ba, ‘Alou, beleid eton nu pem, \v 6 kaiwena no heliyam etega i neem kamwasa yayapona elana iyoho to no limiya. He nige aanan etega i gagan eliyau ge na pek eliyana.’ \v 7 Toto i miminaa limi gamwanaa, tabam alona anana ni lahe ni ba, ‘Bahi nu papalutau. Nog iyaka ya kaus ge ya am hikan, inoke alowau natuwau iyaka ha kenu. Nige bosowaina na lut ge bugul etega na pewa.’ \v 8 He na baewa eliyamiu, bwagana nige wali heliheliyam kaiwena ni lulut ge beleid ni pepek, yaa kaiwena wana heliyam i mimi awaawanun, inoke ni lut ya ge bugul gegewena toto wana heliyam i kalaan ni ahe ge ni pek. \p \v 9 “He na baewa eliyamiu: nuku awanun inoke Yehoba ni pewa; nuku loya inoke nuku pwawa; nuku pitipiti inoke nog ni mwapwela eliyamiu. \v 10 Kaiwena henala i awanun ni ahe, henala i loya ni pwawa, ge henala i pitipiti nog ni mwapwela eliyana. \p \v 11 “Ga i ola komiu tamataman, ebo etega natuna ni awanun moti kaiwena, nasi mwata ni pek? \v 12 O ebo ni awanun pou kaiwena, age vagiyei ni pek? \v 13 Komiu, bwagana gamagalau nanakil, sauga gegewena bugul waiwaisana ku pekpek natumiyau elal. Inoke ta atena bubun Tamala labulabumwa Yayaluwa Bwabwalena ni pek bolo hi awanun elal.” \s1 Tage Yeisu wana Gasisi I Neem Seitani elana \r (Mataiyo 12:22-30; Mak 3:20-27) \p \v 14 Yayaluwa bibikena etega i holaviya tau etega elana ge nige bosowaina ni baaba. He Yeisu yayaluwa o i patuna owaowani, inoke sauga yayaluwa bibikena i ulutagil, yaka tau i baaba ge boda nuwaliya hi ahe. \v 15 Yaa gamagalau enuna hi ba, “Yayaluwa bibikel wali tohouwa, Tamudulele, wana gasisi elana te yayaluwa bibikel i papatuna owaowa-agil.” \v 16 Enuna nuwaliya Yeisu nihi labose, inoke hi baek elana hi ba, “Ginol yawiyawi etega nu ginol, yaka naha atena tunahot te wam gasisi i neem Yehoba elana.” \p \v 17 Yeisu gamagalau wali nuwatu i atena, inoke i baek elal i ba, “Ebo abalogugui etega boda ni palabui ge totoliya nihi lohaveyan, he abalogugui o nasi ni mowasi. O ebo un etega boda ni palabui ge totoliya nihi lohaveyan, nasi nige ni gagasisi. \v 18 He i ola al te Seitani wana abalogugui. Ebo boda nihi palabui ge totoliya nihi lohaveyan elal, he nasi nihi mowasi. Yaa komiu ku ba tage Tamudulele wana gasisi elana te yayaluwa bibikel ya papatuna owaowa-agil. \v 19 He ebo Tamudulele wana gasisi elana ge yayaluwa bibikel ya papatuna owaowa-agil, inoke henala wana gasisi elana ge komiu wami tohago yayaluwa bibikel hi papatuna owaowa-agil? He wami tohago wami gegi nihi pamasal. \v 20 Yaa ebo Yehoba wana gasisi elana ge yayaluwa bibikel ya papatuna owaowa-agil, he Yehoba wana logugui iyaka i nem haba eliyamiu. \p \v 21 “Binimala ebo asiyala\f * \fr 11:21 \ft Mak 3:27 ana epwamwananal paiya nu kite.\f* etega elohaveyan ni pihikagil ge wana limi ni matahikan, he nasi wana bugubugul nige nihi aahe egonan. \v 22 Yaa sauga ebo toasiyala hot ni na alona nihi lohaveyan ge ni pakokove, he nasi alona wana elohaveyan bolo ali mel i teli ni ahe yoho, inoke wana bugubugul al ni bugulan ge ni wali ni pek gamagalau enuna elal. \p \v 23 “Henala nige i miminaa eliyau, iya o topihigelgel. Ge ebo henala etega nige alou gamagalau ha gogogon papahel, he iya tolopetaki.” \s1 Yayaluwa Bibikena I Ulutagilem Gamagal Etega elana ge I Sikal Al \r (Mataiyo 12:43-45) \p \v 24 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Sauga yayaluwa bibikena i ulutagilem gamagal etega elana, inoke i na ula bwagabwaga i tatapainan ge wana abaveyaho i loya, yaa nige etega i pwapwawa. Inoke i ba, ‘Na sikal ga abau elana toto ya eguluwai.’ \v 25 Sauga i sikal, abamina o i kite hi hala ge hi abubun. \v 26 Inoke i egon i na wana pan yayaluwa bibikel ali gewi seben al i ahel, heliya wali pagan nanakina hot, yaka alonau hi ulutuk ge hi holaviya abamina o elana. Inoke gamagal o wana minamina houhouwena i nak, yaa mulaa i nak nabi hot.” \p \v 27 Sauga Yeisu iyoho i baaba, inoke yova etega i yogem boda gamwaliyaa i ba, “Yova toto i abiwa ge hulina elana u imwimwa, Yehoba i muloluan.” \p \v 28 Anana Yeisu i lahe i ba, “I ola, yaa binimala nu ba ola hiwe: bolo Yehoba wana baaba hi hago ge hi henapuan, he Yehoba i muloluagil.” \s1 Gamagalau Nuwaliya Yeisu Ginol Yawiyawi Etega Ni Ginol Nihi Kite \r (Mataiyo 12:38-42) \p \v 29 Gamagalau ali boda hi noknok Yeisu elana, inoke i baek elal i ba, “Heyan bolo sauga ya ku sigasiga. Nuwamiu abapankite etega na ginol eliyamiu, yaa nige abapankite etega na pepewa, iyai te toto i masala palopita Yona elana. \v 30 Yona i tabwa abapankite gamagalau Ninibe kaiweliya. He i ola al te nau Gamagal Natuna na tabwa abapankite heyan bolo sauga ya kaiwemiu. \v 31 Lan yatala elana labi Seba wali kwin ni lut ge komiu heyan sauga ya ni awa sigasiga-agimiu, kaiwena iya i neem labi yayapona elana nuwana Solomon wana panpankiti sisibana ni hago. He gamagal etega iyahe te, iya Solomon i bwata lake, yaa komiu nige anana ku hahago. \v 32 Lan yatala elana gamagalau Ninibe nihi lut ge komiu heyan sauga ya nihi awa sigasiga-agimiu, kaiwena Yona wana papaatena hi hago inoke wali gegi ana en hi pek. He gamagal etega iyahe te, iya Yona i bwata lake, yaa komiu nige wana papaatena ku hahago ge nige wami gegi ana en ku pepek.” \s1 Matala I Ola Tuwala ana Odam \r (Mataiyo 5:15; 6:22-23) \p \v 33 Nige sauga etega gamagal odam ni toton ge ni teteli sume, o ebo ulun ni aahe ge ni popom lowan. Yaa ni teliya teibol pwatanaa, inoke gamagalau bolo nihi ulutuk limi gamwanaa mwananalina nihi kite. \v 34 He matam i ola tuwam ana odam. Ebo matam ni waisi, nasi mwananal tuwam bwalibwaligena ni kalaopopwi. Yaa ebo matam ni nak, he nasi gogou tuwam bwalibwaligena ni kalaopopwi. \v 35 Nu matahikagiwa bahi mwananal toto atemwa ni gogogou. \v 36 Inoke ebo tuwam bwalibwaligena mwananal i kalaopopwi ge nige labena etega i gogogou, he gegewena i mwananal hot i ola te odam mwananalina i yayanewa. \s1 Palisi ge Logugui ana Toatena wali Kakawi kaiwena Lahi Nihi Pwawa \r (Mataiyo 23:1-36; Mak 12:38-40) \p \v 37 Sauga Yeisu wana baaba i pwamowasi, yaka Palisi etega i baek elana ni na wana limiya ge alona nihi anan. Inoke Yeisu i na limiya ge i mituk abaanan elana. \v 38 Yaa Palisi Yeisu i kite nige i highig ga i oola heliya wali logugui ge abwe ni anan, yaka nuwana i ahe. \v 39 Inoke Babala i baek elana i ba, “Komiu boda Palisi ku ola gamagalau kom ge mwaha eputeteliya hi ul, yaa gamwaliya nige hi uul. Tola ku abubun, yaa kaoma ge pagan nanakina atemiu i pakalaopopwi. \v 40 Tosigasiga komiu! Yehoba iya tol i ginol, he iya maisena ya awaa i ginol al. \v 41 He binimala bugubugul bolo hi minaa wami mwaha gamwanaa nuku guyauan togulagula elal, inoke bugul gegewena ni yanayana kaiwemiu. \p \v 42 “Eeu Palisi geb, bwaliga nuku nak! Kaiwena kusai, boboyuwa, ge awenuwa ona ku wali paelulutega ge awalehina maisena ku pek Yehoba elana wami mulolu, i ola ana logugui. Logugui ololana o ku toulil nabiyan, yaa logugui ololal wala ginol ni sapu ge Yehoba ta nunuwana-an ku towani. Binimala logugui bolo ya nuku henapuan ge awenuwa ali logugui nuku henapuan al. \p \v 43 “Eeu komiu Palisi geb, bwaliga nuku nak! Limi tapwalolo elana nuwamiu te nuku misiyo houwa gamagalau maniniliyaa, ge ebo gamagalau nihi pwawamiu abamaket elana, nuwamiu te ginebi ge wali awatauwan nihi pata ateu owa eliyamiu. \p \v 44 “Eeu komiu geb, bwaliga nuku nak! Kaiwena ku ola salai bolo nige ali etotohi i gagan, yaka gamagalau nige hi aatena, inoke hi nawanawa pwataliyaa ge i pabikel i ola wami tapwalolo ana logugui.” \p \v 45 Logugui ana toatena etega Yeisu wana baaba o i hago, inoke i baek elana i ba, “Topankite, sauga baaba ona o u baunan Palisi elal, he ama al ge u ba panapanak-agima to.” \p \v 46 Anana Yeisu i lahe i ba, “Eeu logugui ana toatena geb, komiu al ge bwaliga nuku nak! Kaiwena logugui pupulowanil ku paheya gamagalau pwataliyaa ge ali kaval i pulowan hot elal, yaa komiu nige bugul etega ku giginol ge tage nuku label. \p \v 47 “Eeu komiu geb, bwaliga nuku nak! Kaiwena palopitau ali salai ku giginol abanuwahikan, palopitau bolo tubumiyau hi tagapaaligal. \v 48 Inoke ku pamasalimiu te tubumiyau wali ginol ku awa wawaisi-an, kaiwena heliya palopitau hi tagapaaligal ge komiu ali salai ku giginol. \v 49 Inoke nau Yehoba wana Siba ya ba, ‘Palopitau enuna al avaliyau ge apostolowau na patunal nihi na elal, yaka enuna nihi tagapaaligal ge enuna nihi papalomwan-agil. \v 50 Inoke palopitau gegewel ali taulol lahena heyan ya nihi pwawa, i neem panayawi ana abatelipuna elana, \v 51 i telipunaa Eibol hi lol ana siga Sakalaiya hi lola abapowon ge Limi Bwabwalena ali hawawala.’ Na ba eliyamiu, taulol bolo gegewena o lahena heyan sauga ya nuku pwawa. \p \v 52 “Eeu komiu logugui ana toatena geb, bwaliga nuku nak! Kaiwena Yehoba ana aatena ana ki iyaka ku ahek yoho. He komiu nige ku uulutuk, ge bolo nuwaliya nihi ulutuk wali kamwasa ku kaus.” \p \v 53 Yaka Yeisu limi o i eguluwan. He toto o enaa, Palisi avaliyau ge logugui ana topankite ateliya i elolol nabi Yeisu kaiwena, ge nel hi gewi hi neli, \v 54 nuwaliya Yeisu nihi paona tage baaba etega ni ba panak ge eliyana ana woliwoli nihi ginol. \c 12 \s1 Wala Pan Gamagalau Bahi Ta Lolovakun-agil \r (Mataiyo 10:26-33; 12:32; 10:19-20) \p \v 1 Saugena o gamagalau boda ali gewi tausan ge tausan hi nogogo ge hi hanatubatubal-agil, inoke Yeisu i liwaliwan houwan wana tohago elalil i ba, “Nuku matahikagimiu Palisi wali \w yis\w* kaiwena. He wali lokalokakawi bana te ya babaa. \v 2 Bugul kaukausil abwe nihi mwapwela, ge bugul misusumel abwe nihi masal. \v 3 Inoke hauna gun nuku baubaunan gogouwa, abwe gamagalau nihi hagowa mwananala, ge hauna gun nuku walgumuan alomiyau tanaliyaa lum gamwanaa, abwe limi pwatanaa gamagalau nihi yoga pwapwati. \p \v 4 No heliyamwau, na baewa eliyamiu, bahi nuku lolovakun-agil, bolo tuwan hi tagapaaliga yaa nige bosowailiya bugul etega nihi ginol pwatanik al. \v 5 Wami wasa na pewa henala binimala ge nuku lovakunan: he Yehoba te nuku lovakunan, iya wana gasisi i gan bosowaina tuwan ni tagapaaliga, yaka abwe al ni alitukagimiu Gehena gamwanaa. Ibwe, he na ba eliyamiu, iya te nuku lovakunan. \v 6 Awaawa nimala panuna hi palipali-an molana toya eluwa ya, age? Yaa Yehoba nige etegana i kikite luwai. \v 7 I ola al komiu kaunumiu pupunona gegewena iyaka i vasili haba ge i atena bubunimiu. Inoke bahi nuku lolovakun. Komiu maisena ge maisena awaawa gegewel molaliya ku bwata lake. \p \v 8 Na ba eliyamiu, henala gamagalau mataliyaa ni ba pamasal tage iya no gamagal, he nau Gamagal Natuna na ba pamasal ni ola al to Yehoba wana aneloseyau mataliyaa. \v 9 Yaa henala gamagalau mataliyaa ni alahagau, he nau al na alahan Yehoba wana aneloseyau mataliyaa. \p \v 10 Henala Gamagal Natuna ni ba panapanak-an, he bosowaina ya Yehoba gamagal o wana gegi ni nuwayoho, yaa henala ni ba bwagabwaga Yayaluwa Bwabwalena ni awatautau-an, he Yehoba gamagal o wana gegi nige ni nunuwayoho. \p \v 11 Sauga ebo nihi ahemiu nuku na Yudiya wali limi tapwalolowa kot kaiwena, o ebo nihi telemiu panuwa ana tologugui mataliyaa, bahi nuku nuwanuwatu hauna nuku baunan ge eliyana mwal nuku pwawa o ebo ga nuku ba ola. \v 12 Kaiwena sauga o elana Yayaluwa Bwabwalena ni pankitemiu hauna toto binimala nuku baunan.” \s1 Togogomwau Sisigana ana Ba Gohalibe \p \v 13 Gamagal etega boda gamwaliyaa i baek Yeisu elana i ba, “Topankite, u ba taliu elana tamama wana gogomwau toto i yaomal luwai ni wali ge awalehina ni pem eliyau.” \p \v 14 Anana Yeisu i lahe i ba, “Alou, henala i teleyau ya tabwa ami tologugui ge tamamiu wana gogomwau na wali ami toto labui kaiwemiu?” \v 15 Yaka Yeisu i baek boda elal i ba, “Nuku matahikagimiu ge bahi nuku mamatamomoni bugul tomaha ge tomaha kaiweliya; kaiwena bwagana ebo wami gogomwau ni gewi, nige bosowaimiu yawalimiu nuku pwawaa gogomwau o elal.” \p \v 16 Yaka i liwan gohalibe elal i ba, “Togogomwau etega wana \w witi\w* ana eyowa enona i bwata nabi. \v 17 Inoke i nuwanuwatu ge i ba, ‘Nige no abateli i gagan ge no eyowa enona ya na bugul teliya. Ga na ginol ola?’ \p \v 18 “Yaka i ba, ‘He na ginol ola hiwe. No gonu na lekel ge bwabwatal na talil, inoke abwe no witi enona gegewena alona ge no gogomwau al na bugul teliya. \v 19 Yaka totou na baem elau na ba: Oo nau! No bugul waiwaisal hi gewi iyaka ya bugul teli bosowaina baliman ni gewi ni pwawa. Na veyaho, na anan, na imwim ge na yaliyaya.’ \p \v 20 “Yaa Yehoba i baek elana i ba, ‘Sigasiga owa! Bulin ebe yawalim na ahe ge nu aliga. Inoke bugul gegewel bolo u teli kaiwem henalau abwe nihi ahe?’” \p \v 21 Yaka Yeisu i ba, “He ni gan ni ola al to gamagalau gegewel elal, bolo wali gogomwau hi pwahipwahin kaiweliya, yaa age hi gulagula Yehoba matanaa.” \s1 Bahi Nuku Nuwanuwatu Aanan ge Kaliko kaiweliya \r (Mataiyo 6:25-34; 6:19-21) \p \v 22 Inoke Yeisu i baek wana tohago elal i ba, “He na baewa eliyamiu, bahi nuku nuwanuwatu nabi yawalimiu kaiwena ge nuku ba, ‘Hauna naha an?’ o ebo tuwamiu kaiwena ge nuku ba ‘Hauna naha galoi?’ \v 23 Yawal te ana nuwatu i bwata, aanan ana nuwatu nige i bwabwata, ge tuwan ana nuwatu te i bwata, kaliko ana nuwatu nige i bwabwata. \v 24 Ku nuwatu ga bwasumu okok kaiweliya. Heliya nige hi pelpel, nige hi papahi, ge nige aliya ana gonu i gagan, yaa Yehoba i papaanil. He komiu ku bwata hot, bwasumu nige hi bwabwata. \v 25 Ebo komiu etegana ni nuwanuwatu yawalina kaiwena, tab bosowaina wana nuwanuwatu eliyana yawalina ana sauga kekeisi ni payapu? Nigeya hot! \v 26 He nige bosowaimiu bugul kekeisi o nuku ginol, inoke ga i ola ge ku nuwanuwatu bugul gegewel al kaiweliya? \p \v 27 Ku nuwatu ga mula wali siun kaiwena: heliya nige hi tutuwalali, nige ali kaliko hi helhel. Yaa na baewa eliyamiu, kin Solomon ana kaliko, bwagana kaliko waiwaisana hot, ana awa ana waisi nige i oola mula ya etega. \v 28 Inoke ta atena Yehoba mwawin waluwaluwa ali kama i pek, mwawin o lan e ta kite i siun, yaa bwaligumwa ni aliga ge nihi ton ginaha elana. Age komiu ami kama nige ni pepewa al? Komiu wami abulilek nige i bwabwata. \p \v 29 Bahi atemiu ni bwanabwana ge nuku nuwanuwatu hauna nuku an o ebo hauna nuku im. \v 30 Panayawi gamagaliliyau bolo nige toabulilek i oola, sauga gegewena bugul ololal o hi loyaan. He Tamamiu iyaka i atena haba komiu nuwamiu bugul bolo ona o. \v 31 Yaa Yehoba wana abalogugui nuku loyaan ga, inoke abwe bugul bolo o ni pewa al eliyamiu. \p \v 32 Komiu sipi yawi kekeisi, bahi nuku lolovakun, kaiwena Tamamiu i yaliyaya te wana abalogugui ni pewa eliyamiu. \v 33 Wami bugubugul ku paliagil, yaka manina nuku pek togulagula elal. Mani ana kalopu nuku ahe kaiwemiu toto nige bosowaina ni nak, he gogomwau labulabumwa toto nige sauga etega ni soso nuku pwahin. Labi o elana nige tokaoma nihi nonoek ge nige mwatamwata nihi aapanak. \v 34 Hauna labi wami gogomwau nihi minaa, nasi yayaluwamiu nihi minaa al to.” \s1 Nuku Lovivina-agimiu Gamagal Natuna wana Nem kaiwena \r (Mataiyo 24:45-51) \p \v 35 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Nuku lovivina-agimiu tuwalali kaiwena: ami kaliko nuku galoi, ami belet nuku tagahikan ge wami odam ni tautau. \v 36 Nuku ola totuwalali hi matamatan wali babala ni sikalim alolon hagalena etega elana. Inoke sauga ni vin ge ni pitipiti noga, yaka sauga o nog nihi pwela eliyana. \v 37 Sauga wali babala ni sikalim, ebo ni pwawal heliya iyoho hi sisilawa, he totuwalali bolo o nasi ni waisi eliyalil. Ya ba tunahot eliyamiu, wali babala tuwalali kalikona ni galoi ge ana belet ni tagahikan, inoke ni pamisiyo-agil abaanan elana ge aliya ni ahe ni pek nihi anan. \v 38 Bwagana bulin nuwana o ebo kamkam i kahikahin wali babala ni sikalim, ebo ni pwawal hi sisilawa, he totuwalali bolo o nasi ni waisi eliyalil. \v 39 Nuku nuwahikan te: binimala ebo tonlimi ni atena hauna sauga bulina ge tokaoma ni nem, inoke ni lopwali bahi tokaoma wana limi ni leleke ge ni tutuk. \v 40 He komiu al ge nuku lovivina-agimiu, kaiwena Gamagal Natuna wana nem atemiu ni payou, sauga toto nige nuku aatena te ni vin.” \p \v 41 Pita i nel Yeisu elana i ba, “Babala, ba gohalibe ya u baunan ama kaiwema, o age ana nuwatu i noek al gamagalau gegewel elal?” \p \v 42 Anana Babala i lahe i ba, “Nuku ola totuwalali henahenapona ge wana nuwatu i sapu, inoke wana babala i teli wana totuwalali gegewel ni matahikagil ge aliya ni pek aanan ana sauga hot elana. \v 43 Ebo wana babala ni sikalim ge ni kite tuwalali ya i awaawaginol, he nasi ni waisi eliyana. \v 44 Ya ba tunahot eliyamiu, wana babala ni teli wana bugul gegewena ni matahikagil. \v 45 Yaa ga i ola ebo totuwalali o ni nuwatu atenaa ge ni ba, ‘No tonowak nasi nige etimwawa ni sisikalim,’ inoke ni telipuna totuwalali bolau ge yowau ni nibinibihil, ge ni anan, ni imwim ge ni im kokona. \v 46 He wana babala abwe ni sikalim ge atena ni payou, kaiwena wana sikal ana lan ge ana sauga nige i aatena. Inoke ni tagapanapanak-an ge ni teliek alonau bolo nige hi aabulilek ali abalahi elana. \p \v 47 “Totuwalali bolo hi atena hauna wali babala nuwana nihi ginol, yaa nige hi lolovivina wana sikalim kaiwena ge nige hi giginol ola wana nuwatu, heliya ali nibinibi ni bwata hot. \v 48 Yaa bolo wali babala wana nuwatu nige hi aatena ge tuwalali toto lahena bosowaina nibinibi hi ginolil, ali nibinibi ni kekeisi. Gamagalau bolo i bwata Yehoba i pek elal, abwe ni bwata ni ba nihi pek elana. Bolo i bwata Yehoba i talamwan elal, he abwe ni bwata al ni ba nihi pasikal elana.” \s1 Yeisu kaiwena Miwali ge Pihigelgel Nihi Gan \r (Mataiyo 10:34-36) \p \v 49 Inoke Yeisu i ba vevehe al i ba, “Nau ya nem ginaha na pwatanim panayawiya inoke ni tautau ge musamusa ni ton yoho. He nuwau hot te binimala iyaka ni tau. \v 50 Babitaiso etega iyoho abwe na babitaisowa.\f * \fr 12:50 \ft Wana yaomal bana.\f* He yayaluwau i pulowan ana siga babitaiso o na pwamowasi. \v 51 Age ku nuwatu ya nem inoke panayawi ni laumwal? He nigeya. Na baewa eliyamiu, ya nem inoke miwaliwali ni gan. \v 52 Sauga ya ge ni nok awolaa, ebo limi etega ana heniheni ali gewi nimala panuna, nasi ali boda nihi tagawali ni labui. Ali toto eton nihi pihigelgel bolo ali toto eluwa elal, ge bolo ali toto eluwa nihi pihigelgel bolo eton elal. \v 53 Taman ni pihigelgel natuna tauina elana, ge natun tauina ni pihigelgel tamana elana. Hinan ni pihigelgel natuna yovana elana, ge natun yovana ni pihigelgel hinana elana. Yawan nevenak ni pihigelgel yawana yovana elana, ge yawan yovana ni pihigelgel yawana nevenak elana.” \s1 Sauga ali Abaeuna Bana \r (Mataiyo 16:2-3; 5:25-26) \p \v 54 Yeisu i baek boda elal i ba, “Sauga ebo yaluyalu bibikena etega ku kite i masalek pai, inoke sauga o ku ba, ‘Nasi kehe i lalau.’ He yaka ni lau. \v 55 Ge ebo mana yavana i towa inoke ku ba, ‘Nasi panuwa ni kalakalas.’ He yaka ni kalakalas.\f * \fr 12:55 \ft He Yudiya wali labi elana mana yavana i kalakalas, yaa kila wala labi elana i tultul.\f* \v 56 Tokakawi komiu! Bosowaimiu ya te panayawi ge labulabum ali awa nuku eunaan. Ga i ola ge bugul bolo hi masamasal sauga ya elana nige bosowaimiu ali awa nuku eunaan? \p \v 57 “He ga i ola ge nige totomiu ku hilihili bubun hauna toto i sapu ge nuku ginol? \v 58 Ebo gamagal etega ni wolewa ge ni ahewa nuku na nu kot, he nu gasisi alom woliwoli o nuku pasapu ga kamwasaa mulaa abwe nuku vin abayatala elana. Ebo nigeya, nasi ni momoliwa ni na ni telewa toyatala elana, inoke toyatala ni telewa pulisiman nimaliyaa, ge nihi telewa dela. \v 59 Na baewa elam, nige bosowaina nu tagil ana siga am vaga gegewena nu leke haba.” \c 13 \s1 Ebo Nige Wala Gegi ana En Ta Pepek, Nasi Ta Yaomal Hot \p \v 1 Saugena o gamagalau enuna iyoho to heliya Yeisu wana wasa hi pek Galili kaiweliya, bolo Pilato i ba tolohaveyan hi tagapaaligal sauga heliya iyoho hi powopowon, yaka heliya saliyaliya ge wali powon bwasumona saliyana hi vikuhu pamaisena. \p \v 2 Analiya Yeisu i lahe i ba, “Age kaiwena nak o i gan elal, inoke ku nuwatu wali gegi wali pan Galili gegewel wali gegi i bwata lake? \v 3 He nigeya! Ge na ba eliyamiu, ebo nige wami gegi ana en nuku pepek, komiu al gegewemiu nuku yaomal. \v 4 Ga i ola bolo ali gewi eitin valila limi mihahaina Sailowama elana i maguli i tala pwataliyaa ge hi aliga? Ku nuwatu heliya wali gegi gamagalau gegewel al bolo hi miminaa Yelusalema wali gegi i bwata lake? \v 5 He nigeya! Ge na ba eliyamiu, ebo nige wami gegi ana en nuku pepek, komiu al gegewemiu nuku yaomal.” \p \v 6 Inoke Yeisu ba gohalibe ya i baunanik elal i ba, “\w Poga\w* etega i siuna tau etega wana eyowaa, inoke i nok enona ni loyaan lamwanaa, yaa nige etega i pwapwawa. \v 7 Yaka i baek eyowa ana tomatahikan elana i ba, ‘U kite! Iyaka baliman etonina te ya nemnem e, poga ya enona ya loloyaan lamwanaa, yaa nige etega ya pwapwawa. U gove yoho! Ga i ola ge bilibili aana i apapanak-an bwabwage?’ \p \v 8 “Anana tomatahikan i lahe i ba, ‘Tonowak, ni minaa baliman maisena al ga, inoke puna ana bilibili na ken paipainan ge bilibili aana ona na telek. \v 9 Binimala ebo baliman i nenem ni enon, he i waisi hot. Yaa ebo nigeya, yaka abwe ta gove yoho.’” \s1 Sabwataa Yeisu Yova Eputetena Kokomwina I Pwamolu \p \v 10 Lan Sabwata etega Yeisu i na limi tapwalolo etega elana ge i panpankiti gamagalau elal. \v 11 He yova etega iyoho to yayaluwa bibikena etega i holaviya elana ge i pakasiyebwa baliman ana gewi eitin. Yova o eputetena i kom ge i kowau, nige bosowaina kekeisi ni pasapu. \v 12 Sauga Yeisu i kite, yaka i yogaan i na elana ge i baek elana i ba, “Yova, ya sokaliwa am gila iyaka i mowasi.” \v 13 Inoke nimana i teli pwatanaa, yaka sauga o i milil pasapu ge Yehoba i tobatobal-an. \p \v 14 Yaa limi tapwalolo ana tohouwa i huga, kaiwena Yeisu tokasiyebwa i pwamolu lan Sabwata elana. Inoke i baek gamagalau elal i ba, “Lan ana gewi sikis bosowaina te ta tuwalali. Inoke lan bolo o elana te nuku nem ge ni pwamolomiu, lan Sabwata bahiwa.” \p \v 15 Anana Babala i lahe i ba, “Tokakakawi komiu, komiu maisena ge maisena lan Sabwata elana i nana bwasumu wali limiya ge wana bulumakau ge donki i sosokalil, yaka i nunulil tagilagil ge i nana i papaimwil. I ola age? \v 16 He yova ya iya Abalahama tubutubunina etega, ge Seitani i yowan baliman ana gewi eitin. Age bahi ana eyowan na sosokal lan Sabwata elana?” \p \v 17 Sauga Yeisu i ba ola o, inoke ana topihigelgel gegewel hi puluwawi. Yaa gamagalau gegewel ginol waiwaisal gegewena bolo Yeisu i ginolil hi yaliyaya-an. \s1 Ebwakil Masted Pwatumwina ana Ba Gohalibe \r (Mataiyo 13:31-32; Mak 4:30-32) \p \v 18 Inoke Yeisu i ba vevehe al i ba, “Yehoba wana abalogugui i ola hauna bugul? Ge binimala hauna elana na papatini-aniya? \v 19 He i ola te ebwakil toto alana \w masted\w* pwatumwina, tau etega i ahe ge i luwan wana eyowaa. Pwatum o i siun ge i tabwa ebwakil, inoke bwasumu bolo hi youyou hawawala ali vata hi ginola lalana elana.” \s1 Yis ana Ba Gohalibe \r (Mataiyo 13:33) \p \v 20 Inoke Yeisu i ba al, “Hauna elana ge binimala Yehoba wana abalogugui na papatini-aniya? \v 21 He i ola te \w yis\w*, yova etega i ahe ge i telek pwalawa ana bwaya beig eton gamwanaa, inoke yis i tuwalali ana siga pwalawa gegewena i tuk solaan.” \s1 Nuku Logasisi Nuku Ulutuka Abatuk toto I Kikipu elana \r (Mataiyo 7:13-14,21-23) \p \v 22 Yeisu i nanawa Yelusalema kaiwena ge i nosola panuwa bwabwatal ge awan kekeisi elal inoke i panpankiti gamagalau elal. \v 23 Gamagal etegana i nel elana i ba, “Babala, age gamagalau ehila ya te pwamwal nihi pwawa?” \p I baek elal i ba, \v 24 “Nuku logasisi nuku ulutuka abatuk toto i kikipu elana. Na ba eliyamiu, gamagalau nihi gewi nihi labose nihi tuk, yaa nige bosowailiya. \v 25 Sauga ebo tonlimi ni lut nog ni kaus, komiu nuku talmilil tola ge nuku pitipiti nuku ba, ‘Babala, nog u pwela kaiwema.’ \p Yaka anamiu ni lahe ni ba, ‘Nige ya aatenamiu ga ku neem.’ \p \v 26 Inoke nuku baek elana nuku ba, ‘Valila aloma owa ta anan ge ta imwim. Ge u talmilila wama kamwasa elal, yaka u panpankiti eliyama.’ \p \v 27 Yaa anamiu ni lahe ni ba, ‘Nige ya aatenamiu ga ku neem. Gegewemiu ku egonan, komiu nak ana toginol!’ \p \v 28 Abalahama, Aisake, Yakobo ge palopitau gegewel nuku kitel nihi minaa Yehoba wana abaloguguiya, yaa komiu ni alitagil-agimiu nuku minaa tola, yaka nuku kahikahin ge ninimiu ni alavekilal. \v 29 Gamagalau nihi neem sabwelu i heheya ge i lolobeka, labi mala ge nola, inoke nihi misiyo Yehoba wana abalogugui elana ge nihi anan. \v 30 Inoke gamagalau enuna bolo sauga ya hi mimula, abwe nihi mihouwa, ge enuna bolo sauga ya hi mihouwa abwe nihi mimula.” \s1 Yeisu Nuwana I Nak Yelusalema ana Tomina kaiweliya \r (Mataiyo 23:37-39) \p \v 31 Sauga o elana boda Palisi enuna hi na hi baek Yeisu elana hi ba, “Panuwa ya nu eguluwan ge nu na labi getoga elana, kaiwena Helodi nuwana ni loliwa.” \p \v 32 Analiya Yeisu i lahe i ba, “Nuku na nuku baek to ewalili sisibana o elana nuku ba, ‘Lan ya ge bwaligumwa yayaluwa bibikel na patuna owaowa-agil ge tokasiyebwa na pwamolol, yaka lan etonina elana abwe no tuwalali na pwamowasi.’ \v 33 He i ola to. Inoke lan ya, bwaligumwa ge bolu na nawanawa al ga, kaiwena nige bosowaina palopita etega nihi lola labi getoga elana, iyai te Yelusalema. \p \v 34 “Eeu geb Yelusalema ana tomina! Komiu palopitau ku lolil ge bolo Yehoba i patunal eliyamiu ku loipatagil. Sauga i gewi nuwau wami gamagalau na bugul papahel, ni ola kamkam meluyovana natunau i bugul papahel opena gabulanaa, yaa nige nuwamiu i oola. \v 35 He inoke wami \w Limi Bwabwalena\w* Yehoba ni galaluwai ge ni enonovan. Na baewa eliyamiu, nige al nuku kikiteyau ana siga na sikalim al, inoke sauga o nuku tobalagau nuku ba, ‘Yehoba ni ba muloluan, iya i nem Babala alana elana!’” \c 14 \s1 Sabwataa Yeisu Tau Tuwana Lololonina I Pwamolu \p \v 1 Lan Sabwata etega, Yeisu i na boda Palisi wali tohouwa etega wana limiya ge ni anan. Bolo hi nowanik hi gagayawa-an bubun tab nasi bugul etega ni ginol. \v 2 He tau etega iyoho to i minaa Yeisu manininaa tuwana i youlololon. \v 3 Yaka Yeisu i nel Palisi ge Logugui ana topankite elal i ba, “I waisi ya ebo tokasiyebwa ta pwamolu lan Sabwataa, o ebo nigeya?” \v 4 Yaa hi mikekei, nige anana hi lalahe. Yaka Yeisu tau i pihikan ge i pwamolu, inoke i patuna ge i egon. \p \v 5 Yaka abwe i baek elal i ba, “Ebo komiu etega natuna melutauina o ebo wana bulumakau ni soguek wewel kenken gamwanaa lan Sabwata elana, he sauga o elana te ni na ni momol heyan, age?” \v 6 He i ba ola o, yaka nige bosowailiya anana nihi lahe. \s1 Ebo Gamagal etega Totona Ni Teli Heyan, Yehoba abwe Ni Teli Lowan \p \v 7 Yeisu i kite gamagalau bolo hi nowanik aanan kaiwena, yau toto gamagalau bwabwatal wali yau te hi hile ge nihi minaa. Inoke abapapatini i ahem to ge i pankitel i ba, \v 8 “Ebo gamagal etega ni awanuniwa nu na alolon ana hagaliya, bahi nu mimisiyowa yau toto gamagalau bwabwatal wali yau elana. Kaiwena tabana yau o iyaka hi hile gamagal etega al kaiwena, toto alana alam i bwata lake. \v 9 Inoke tonhagali toto ami toto eluwa i yogaagimiu ni nowa ni ba, ‘Aban toto ya u pek tau ya elana.’ Yaka owa nasi nu puluwawi ge nu na nu misiyo mulaa hot. \v 10 Yaa ebo ni awanuniwa, he nu na nu minaa mulaa hot. Inoke sauga ebo tonhagali ni nowa, nasi ni ba, ‘No heliyam, u lut u na u minaa yau houwa elana.’ Inoke gamagalau gegewel bolo alomwau ku anan nihi kitewa owa alam i gan. \v 11 Kaiwena ebo gamagal etega totona ni teli heyan, Yehoba abwe ni teli lowan, ge ebo etega totona ni teli lowan, Yehoba abwe ni teli heyan.” \p \v 12 Inoke Yeisu i baek tonlimi elana i ba, “Sauga alalati enona o ebo kokoyavi enona nu ginol, bahi wam heliyamwau, ebo talimwau, ebo tutumwau, ebo togogomwau bolo wam panuwaa nu yoyogaagil. Kaiwena ebo nu ginol ola o, he heliya nasi nihi ginol pasikal eliyam, inoke molam iyaka nu ahe haba. \v 13 Sauga ebo hagali nu ginol, inoke togulagula, bolo nimaliya i kom, tonohomhom ge tomatakai nu yogaagil. \v 14 Heliya nige bosowailiya nihi ginol lahe eliyam, inoke nasi nu yaliyaya hot, kaiwena sauga ebo tosasapol nihi lutem yaomala, Yehoba abwe molam ni pewa.” \s1 Tau Etega Hagali Bwabwatana I Ginol ana Ba Gohalibe \r (Mataiyo 22:1-10) \p \v 15 Bolo hi misiyo abaanan elana, avaliya etega Yeisu wana baaba o i hago, inoke i baek elana i ba, “Bolo nihi misiyo hagali enona nihi an Yehoba wana abalogugui elana, heliya nasi nihi yaliyaya hot.” \p \v 16 Yeisu i baek elana i ba, “Tau etega nuwana hagali bwabwatana ni ginol, inoke gamagalau hi gewi i awanunil nihi nem hagaliya. \v 17 Lan toto hagali ni ginol, inoke wana totuwalali i patuna i na i baek bolo valila i awanunil elal i ba, ‘Ku nem, bugul gegewena iyaka ha lovivina-an haba.’ \p \v 18 Yaa maisena ge maisena wali epaepakuna ona hi baunan. Toto houwan i baek totuwalali elana i ba, ‘Bilibili etega iyaka ya pwamola, he na na ga na kite. Ya pata soli eliyam, nige na nonowa.’ \p \v 19 Yaka etegana al i ba, ‘Bulumakau elulutega iyaka ya pwamolal no egiyagiyal ana tomomomol, he ya nana na patuwalali bosel. Ya pata soli eliyam, nige na nonowa.’ \p \v 20 Etegana al i ba, ‘Abwe ya alolon ya te, he nige bosowaina na nowa.’ \p \v 21 Yaka totuwalali i sikal i na gamagalau o wali towa wasana i baunan wana tonowak elana. Tonowak i huga nabi, inoke i baek wana totuwalali elana i ba, ‘Etimwawa u na u tagil panuwa ana kamwasa bwabwatal ge kekeisi ona elal, yaka bolo togulagula, bolo nimaliya i kom, tomatakai ge bolo aeliya i nak, u ahel nihi nem no limiya.’ \p \v 22 He totuwalali i na i ginol ola wana tonowak wana baaba, inoke abwe i baek elana i ba, ‘Tonowak, iyaka ya ginol i ola toto u baunan, yaa limi gamwana i bwata iyoho i mina, nigeya ga i kakalaopop.’ \p \v 23 Yaka tonowak i baek al wana totuwalali elana i ba, ‘Panuwa u eguluwan, u na u tagil kamwasa bwabwatal ge ekelakela ona elal, gamagalau u ba palawakikil nihi nem ge no limi nihi pakalaopop. \v 24 Na baewa eliyamiu, bolau bolo valila ya awanunil houwan, nige etega no hagali enona ni aan.’” \s1 Ebo Nuwala Yeisu Ta Toulil, Houwan ga Ta Nuwanuwatu wana Tuwalali ana Pulowan kaiwena \r (Mataiyo 10:37-38; 5:13; Mak 9:50) \p \v 25 Gamagalau boda bwabwatana aloliya Yeisu hi notoyawa, inoke i milil pil awona i noek elal ge i ba, \v 26 “Ebo gamagal etega ni nem eliyau, ge ebo tamana ge hinana, lagona ge natunau, talinau ge nunau, ge i ola al totona yawalina, ali nunuwana nige ni kekeisi eliyana, he iya nige bosowaina ni tabwa no tohago. \v 27 Henala ebo nige wana kolos ni kakalivai ge ni totoulilau, he iya nige bosowaina ni tabwa no tohago. \p \v 28 Ebo komiu etega nuwana limi mihahaina etega ni tal, he houwan ga ni misiyo ge ni nuwanuwatu taltal molana ana bwata ehila, inoke ni atena ebo wana mani ni olaolaek bosowaina limi ni tal haba o ebo nigeya. \v 29 Yaa ebo kokola ni pamilil ge nige bosowaina limi ni tal haba, he gamagalau gegewel nihi kite inoke nihi talawasi-an, \v 30 nihi ba, ‘Tau ya limi i telipuna i taltal, yaa nige bosowaina ni pwamowasi.’ \p \v 31 Ebo kin etega wana tolohaveyan ali gewi ten tausan (10,000), ge nuwana ni tagil ni na alona kin etega al wana tolohaveyan ali gewi tuwenti tausan (20,000) nihi haveyan, he houwan ga ni misiyo ge ni nuwanuwatu tab bosowaina ge alona toto i nenem haveyan kaiwena ni pal o ebo nigeya. \v 32 Ebo nige bosowaina i oola, inoke sauga toto wana pan kin iyoho ana bwaga i yapu, he wana elopapatuna ni patunal nihi na nihi awanun elana nihi ba, ‘Tab bosowaina bugul etega na pewa inoke bahi haveyan ni gagan?’ \p \v 33 Inoke i ola al to, ebo komiu etega nige wana gogomwau gegewena ni totowani, he iya nige bosowaina ni tabwa no tohago. \p \v 34 Hoga bugul waiwaisana, yaa ebo ana gasisi ge amnana ni so, nige bosowaina ta pahogahoga al. \v 35 Nige wana tuwalali i gagan. Nige bosowaina ta teliek puwapuwana tage aanan ni labe ni siun bubun, ge nige bosowaina ta ahe alona bilibili aana ona ta vikuhu, iyai te ta aliyoho. \p Ebo tanamiu i gan, inoke no baaba nuku hago.” \c 15 \s1 Sipi Etega I Tatayaomal ana Ba Gohalibe \r (Mataiyo 18:12-14) \p \v 1 \w Takis ana toahi\w* aloliyau ge togegi hi gewi hi nowanik hi na Yeisu hi mipainan nuwaliya wana baaba nihi hago. \v 2 Yaa Palisi avaliyau ge \w Logugui ana topankite\w* hi baaba Yeisu kaiwena hi ba, “Tau ya togegi i pwamwa pahel, ge alonau hi anan.” \p \v 3 Inoke Yeisu i liwan gohalibe elal i ba, \v 4 “Ebo komiu etegana wana \w sipi\w* ali gewi elulu bwagabwaga (100) ge maisena ni tatayaomal, he ga ni ginol ola? Bolo ali gewi naenti naen (99) ni eguluwagil nihi anan labi etega, yaka iya ni na sipi toto i tatayaomal ni loyaan ana siga ni pwawa. \v 5 Sauga iyaka ni pwawa, alona wana yaliyaya ni lib ni teliya vevelanaa, \v 6 inoke ni kalivai ge ni sikal panuwaa. Yaka wana heliyamwau ge wana panuwa gamagaliliyau ni yoga gogonil ge ni baek elal ni ba, ‘Alowau komiu ta yaliyaya, kaiwena no sipi etega i tatayaomal iyaka ya pwawa.’ \v 7 Na baewa eliyamiu, ebo togegi etega wana gegi ana en ni pek, tomilabulabum nihi yaliyaya ni ola al to. Nige hi yayaliyaya bolo tage tosapu ali gewi naenti naen (99) kaiweliya, kaiwena heliya nige hi nuwanuwatu te wali gegi ana en nihi pek. Yaa ebo togegi maisena wana gegi ana en ni pek, inoke nihi yaliyaya nabi.” \s1 Yova Etega wana Mani Silba Maisena I Payaomal ana Ba Gohalibe \p \v 8 “Binimala ebo yova etega wana mani silba ali gewi elulutega, ge maisena ni payaomal, he ga ni ginol ola? Odam ni ton, wana limi gamwana ni hala ge ni loya bubun ana siga ni pwawa. \v 9 Sauga iyaka ni pwawa, inoke wana heliyamwau ge wana panuwa gamagaliliyau ni yoga gogonil ge ni baek elal ni ba, ‘Alowau komiu ta yaliyaya, kaiwena no mani silba maisena ya payaomal iyaka ya pwawa.’ \v 10 Na baewa eliyamiu, ebo togegi etega wana gegi ana en ni pek, Yehoba wana aneloseyau nihi yaliyaya ni ola al to.” \s1 Tau Etega Natunau Labui ana Ba Gohalibe \p \v 11 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Tau etega natunau bolau labui. \v 12 Alaalahul i baek tamana elana i ba, ‘Nam, wam gogomwau bolo bwaliga abwe nu walel eliyama, he toto nau kaiweu nu pem te sauga e.’ Inoke tamaliya wana gogomwau i wali ali toto labui kaiweliya. \p \v 13 Nige sauga i yayapu, yaka alaalahul wana gogomwau gegewena i bugul papahe, inoke i ahe ge i egon. I nok i na labi yayapona elana, yaka i ginoginol bwagabwaga hot ge wana gogomwau i apapanak-an. \v 14 Wana gogomwau gegewena iyaka i pwamowasi, abwe galebu bwabwatana i masal labi o elana, inoke nige al bugul etega i gagan eliyana. \v 15 Yaka i nok i tuwalali panuwa o gamagalina etega elana, iya geman o i patuna i na wana bobu wali abamina elana ge ni matahikagil. \v 16 I galebu nabi, nuwana aanan musana toto bobu hi an iya al ni an ge tinena ni kiya, yaa nige gamagal etega bugul etega i pepek eliyana. \p \v 17 Abwe nuwatu sasapona i nuwatuan, ge i ba, ‘Ou nam wana totuwalali geb heliya iyoho aanan hi anan ge tupwana i gan, nau geb hiwe galebu kaiwena kelaubwa na aliga e! \v 18 Na lut ge na nok nam elana na ba: Nam, iyaka ya gegi Yehoba elana ge owa eliyam. \v 19 Nige no waisi i gagan ge tage nu awa natunagau; nu teleyau nau na ola wam totuwalali etegana.’ \v 20 Inoke i lut ge ni nok ni na tamana elana. \p Iya iyoho i nenem laha, yaka tamana matana i nok i kite ge atena i lomwanan. Inoke i patalelu nok, natuna i holatomwa ge i nalo. \v 21 Geman i baek tamana elana i ba, ‘Nam, iyaka ya gegi Yehoba elana ge owa eliyam. Nige no waisi i gagan ge tage nu awa natunagau.’ \p \v 22 Yaa tamana i baek wana totuwalali elal i ba, ‘Etimwawa! Holahola yayapona, toto waiwaisana hot, nuku ahe nuku pwatanim ge nuku pagaloi. Nimana gigina ana lin nuku pasola, ge aena aana nuku pahe. \v 23 Nuku na bulumakau natuna tatabwana nuku ahe ge nuku tagapaaliga, inoke ta anan ge ta yaliyaya. \v 24 Kaiwena natu toto ya i aliga, he sauga ya yawalina i gan al; i liliyaomal, he iyaka ta pwawa al.’ Inoke aanan bwabwatana hi ginol ge hi yaliyaliyaya. \p \v 25 He sauga o elana, toto gamaun iyoho eyowaa. I sikasikal i pulivin limi gegelinaa, yaka egalagalavenu butuliya ge gamagalau hi sagasaga analiya i hago. \v 26 Inoke totuwalali avaliya etega i yogaan ge i nel elana i ba, ‘Hauna gun hi giginol o?’ \p \v 27 Anana i lahe i ba, ‘Talim iyaka i sikalim, inoke tamamiu i ba bulumakau natuna tatabwana hi tagapaaliga ge aanan bwabwatana i ginol, kaiwena talim iyaka i pwawa ge i molu bubun.’ \p \v 28 Sauga gamaun baaba o i hago, inoke i huga ge i towa nige i uulutuk limi gamwanaa. Yaka tamana i na i tagil eliyana ge i awanun lawalawakik tage ni na ni tuk. \v 29 Tamana anana i lahe i ba, ‘U kite! Baliman i gewi ya tuwalali kaiwem ya ola totuwalali loloyowanina, ge nige sauga etega wam logugui ya leleke. He nige lan etega \w goti\w* natuna etega u pepem ge alowau no heliyamwau naha yaliyaya. \v 30 Yaa natum toto ei wam gogomwau i apapanak-an yowau toganawal elal, ge sauga i sikalim, inoke u ba bulumakau natuna tatabwana hi tagapaaliga iya kaiwena.’ \p \v 31 Tamana i baek elana i ba, ‘Natu, sauga gegewena alou owa ya, ge no bugul gegewena owa wam bugul. \v 32 Yaa nige bosowaima wama yaliyaya naha gotomwa ge tage bahi nuwama ni wawaisi, kaiwena talim toto ya i aliga, he sauga ya yawalina i gan al, i liliyaomal, he iyaka ta pwawa al.’” \c 16 \s1 Gogomwau ana Tomatahikan wana Nuwatu I Sapu ana Ba Gohalibe \r (Mataiyo 11:12-13; 5:31-32; Mak 10:11-12) \p \v 1 Yeisu i baek wana tohago elal i ba, “Togogomwau etega wana gogomwau ana tomatahikan i gan. He gamagalau enuna hi na tonowak elana ge tomatahikan hi wasaan hi ba, ‘Tomatahikan wam gogomwau i apapanak-an.’ \p \v 2 Inoke wana gogomwau ana tomatahikan i yogaan i nok elana ge i ba, ‘Wasam hi wasaan ya hago, he ga i ola? He no gogomwau bolo u matahikagil wasaliya nu leli ge nu pem elau, kaiwena nige al nu tatabwa tomatahikan.’ \p \v 3 Inoke tomatahikan totona i nuwatu ge i ba, ‘Ga na ginol ola? No tonowak iyaka i pwapwamowasi-agau no abatuwalaliya. He nige ya gagasisi tage bilibili na kenken, ge ya puluwawi te na loawaawanun. \v 4 Oo, abwe ya atena ga na ginol ola, inoke sauga ebo no abatuwalali na miluwai, yaka alowau nihi aheyau ge na minaa wali limiya.’ \p \v 5 Inoke gamagal maisena ge maisena bolo ali vaga i gan wana tonowak elana i yogaagil hi na elana. I nel toto houwan elana i ba, ‘Am vaga ana bwata ehila no tonowak elana?’ \p \v 6 Anana i lahe i ba, ‘O vaga \w olibe\w* enonona ulugomwa ali gewi elulu bwagabwaga (100).’ \p Tomatahikan i baek elana i ba, ‘He am vaga wasana ana pepa u ahe, inoke etimwawa u misiyo ge nu leli lowan besena pipti (50).’ \p \v 7 Inoke tomatahikan i nel al eluwana elana i ba, ‘Owa am vaga ana bwata ehila?’ \p Anana i lahe i ba, ‘O vaga ana bwata \w witi\w* enowana beig bwabwatal ali gewi elulu bwagabwaga (100).’ \p Yaka tomatahikan i baek elana i ba, ‘He am vaga wasana ana pepa u ahe ge nu leli lowan besena eiti (80).’ \p \v 8 Bwagana i ginol panak o, yaa wana tonowak iya i tobalan i ba, ‘Age nuwana i sapu te.’ He panayawi gamagaliliyau nuwaliya i sapu hot te ga nihi ginol ola avaliyau elal, yaa mwananal gamagaliliyau nige nuwaliya i sasapu hot wali tuwalali elana. \v 9 Na baewa eliyamiu, panayawi ana gogomwau nuku patuwalaliek gamagalau eliyalil, yaka nihi yaliyaya-agimiu ge nihi ola wami heliyamwau. Inoke ebo gogomwau ana sauga ni mowasi, Yehoba ni ahemiu nuku ulutuk abamina mihomihotina elana. \p \v 10 Henala ebo i giginol bubun ge bugul bolo ali nuwatu i kekeisi i mamatahikagil bubunil, he nasi ni ginol bubun ge bugul bwabwatal al ni matahikagil bubunil. Yaa henala ebo i giginol panak ge bugul bolo ali nuwatu i kekeisi nige i mamatahikagil bubunil, he nasi ni ginol panak ge bugul bwabwatal nige ni mamatahikagil bubunil al. \v 11 Inoke ebo nige nuku giginol bubun ge panayawi ana gogomwau nuku papatuwalali bubun, Yehoba tab gogomwau hot ni pewa nuku matahikan? He nigeya! \v 12 Ebo nige nuku giginol bubun ge gogomwau toto nige wami bugul i oola nuku papatuwalali bubun, Yehoba tab gogomwau ni pewa totomiu wami gogomwau? He nigeya! \p \v 13 Nige bosowaina totuwalali maisena ni tuwalali babala eluwa elal. Nasi etega ni nunuwana-an ge ni awatauwan, yaa etega ni hugaan ge ni pihigelgel-an. Nige bosowaina pamaisena nuku tuwalali Yehoba ge gogomwau elal.” \p \v 14 Boda Palisi heliya tonuwa mani, inoke sauga Yeisu wana baaba gegewena o hi hago, yaka wana baaba hi nivali. \p \v 15 Yaka Yeisu i baek elal i ba, “Ku telemiu gamagalau mataliyaa tage komiu tosapu, yaa Yehoba atemiu ana nuwatu i atena. He bugul bolo gamagalau hi kite ge hi ba i waisi hot, Yehoba matanaa i bwaikikin. \p \v 16 “Logugui ana baaba alona ge palopitau wali leleli ali sauga i nem ana siga Diyon Tobabitaiso. Toto o enaa, Yehoba wana abalogugui wasana waiwaisana ya papaatena-an, inoke gamagalau gegewel hi logasisi ge nihi ulutuk. \v 17 He labulabum ge panayawi bosowaina nihi mowasi, yaa Logugui ana baaba nige kekeisi etega ni yayaomal. \p \v 18 “Ebo tau etega lagona ni towani ge yova getoga ni alolonan, he iya i ganawal. Ge ebo tau etega yova eguluwan o ni alolonan, he iya i ganawal.” \s1 Togogomwau Etega Alona ge Togulagula Lasalo Liwaniliya \p \v 19 “Togogomwau etega sauga gegewena kaliko molana bwabwatana ge matana waiwaisana ni galogaloi, ge lan maisena maisena aanan waiwaisana ni anan. \v 20-21 Togulagula etega alana Lasalo, i kekenuwa togogomwau wana bakubaku ana abauluulutuka, iya nuwana togogomwau wana an teli toto hi aliyoho ni ahe ge ni an. Tuwana gegewena i youbonbon, yaka wanuka hi noknok eliyana ge ana bon suina hi naname. \p \v 22 Hi minamina ee, abwe togulagula i yaomal, inoke aneloseyau hi ahe ge hi pwatanik hi teliya Abalahama labenaa ge alona hi minamina. Yaka abwe togogomwau al i yaomal ge hi na tuwana hi teli salaiya. \v 23 I minaa Gehena ge i lomwan nabi, yaka matana i lihin Abalahama i kitek laha, ge Lasalo i miminaa labenaa. \v 24 Inoke i yoga i ba, ‘Nam Abalahama, u atilomwan-agau ge Lasalo u patuna ni na nimana gigina ni pahun wewela ge ni nem memeu ni patultul. Kaiwena nau iyahe ya lomwan nabi ginaha gamwanaa.’ \p \v 25 Yaa anana Abalahama i lahe i ba, ‘Natu, nu nuwahikan valila yawalim miminana panayawiya, bugubugul waiwaisal u pwapwawa, ge Lasalo iya bugubugul nanakil i pwapwawa. He sauga ya Lasalo ni yaliyaya te labi ya elana, ge owa lomwan bwabwatana nu pwawa. \v 26 He bugul etega al, komiu ge ama ala luwaluwala hawawal bwabwatana etega i gan, inoke bolo hi minaa labi ya elana, ebo nuwaliya nihi kalapanet nihi nowa eliyamiu, he nige bosowailiya. I ola al komiu nige etega ni kakalapanet ge ni nenem eliyama.’ \p \v 27 Togogomwau i baek Abalahama elana i ba, ‘Nam, ebo i ola o, he ya awanun eliyam Lasalo u patuna ni na nam wana limiya, \v 28 kaiwena taliwau nimala panuna heliya iyoho to. Ni na ni ba pagasisel wali pagan nihi matahikan, inoke bahi nihi nenem te lomwan ana panuwaa e.’ \p \v 29 Anana Abalahama i lahe i ba, ‘Mosese wana baaba ge palopitau wali baaba iyoho to elal, bosowaina nihi hago.’ \p \v 30 Togogomwau i baek Abalahama elana i ba, ‘Nam Abalahama, toto u baunan nigeya ga bosowaina i oola. Yaa ebo gamagal etega ni lutem yaomala ge ni na eliyalil, inoke abwe wali gegi ana en nihi pek.’ \p \v 31 Abalahama i baek elana i ba, ‘Ebo Mosese ge palopitau wali baaba nige nihi hahago, he bwagana gamagal etega ni lutem yaomala, nasi nige wali nuwatu nihi pipil ge nihi aabulilek.’” \c 17 \s1 Gegi, Abulilek ge Totuwalali Baliya \r (Mataiyo 10:21-22; 18:6-7; Mak 9:42) \p \v 1 Yeisu i baek wana tohago eliyalil i ba, “Tunahot ta atena te bugul bolo gamagalau hi pagegel nihi masamasal, yaa henala toto ali topapamasal, he ana lahi ni bwata. \v 2 Binimala pat pupulowanina ta gimwan mwamwalinaa ge ta alipalo hogaa, he lahi o nige i bwabwata hot. Yaa Yehoba lahi bwabwatana hot ni pek elana, ebo tokekeisi etegana ni pagegi ge ni sogu, tokekeisi ololana wawaya ya. \v 3 He nuku matahikagimiu. \p “Ebo talim ni gegi, he nu baek elana nu ba, ‘Bahi nu giginol ola to,’ ge ebo ni ba, ‘Soli. Tunahot ya gegi to,’ he inoke wana gegi nu nuwayoho. \v 4 Ebo lan maisena gamwanaa paseben ni gegi eliyam, ge ebo ni sikaliwa paseben ge ni ba, ‘Soli. Ya gegi to,’ he wana gegi nu nuwayoho.” \p \v 5 Apostolowau hi baek Babala elana hi ba, “Wama abulilek u pwabwaya.” \p \v 6 Analiya i lahe i ba, “Ebo wami abulilek i gan, bwagana wana kekeisisi ni ola ebwakil toto \w masted\w* pwatumwina, bosowaimiu nuku baek kalehe ya elana nuku ba, ‘Totom u pulutiwa ge u na u talmilil hogaa,’ yaka ni ginol ola wami baaba. \p \v 7 “Binimala ebo komiu etega wana totuwalali loloyowanina etega ni gan, ge ni patuna ni na ni tuwalali eyowaa, o ebo sipi ni matahikagil. Sauga ni sikalim limiya, tab nasi wana tonowak ni baek elana ni ba, ‘U nem hiwe u misiyo ge u anan’? \v 8 He nigeya. Yaa ni baek elana ni ba, ‘Au nu ligaliga, yaka kaliko waiwaisana nu galoi, ge au nu ginol nu pwatanim na anan ge na imwim. Yaka abwe mulaa owa nu anan ge nu imwim.’ \v 9 Tonowak nige ni babaa mulolu wana totuwalali elana kaiwena tuwalali i ginol i ola ana logugui. \v 10 He i ola al te komiu, sauga ebo tuwalali toto Yehoba i pewa eliyamiu nuku ginol haba, inoke nuku ba, ‘Bahi nuku totobalagima. Ama totuwalali ya, he tuwalali ya te ha ginol i ola ama logugui.’” \s1 Tolepelo Ali Gewi Elulutega Yeisu I Pwamolol \p \v 11 Sauga Yeisu i nanawa Yelusalema kaiwena, i noek labi Sameliya ge labi Galili ali siga elana. \v 12 Kelaubwa ni vin awan etega elana, yaka tolepelo elulutega hi pwawaa to. Hi talmililek laha, \v 13 inoke hi yoga analiya i bwata hi ba, “Tonowak Yeisu, u atilomwan-agima!” \p \v 14 Sauga i kitel, yaka i baek elal i ba, “Ku nok, ku na topowon elal tuwamiu nihi hile.”\f * \fr 17:14 \ft Luke 5:14 nu kite.\f* Hi nawanawa kamwasaa inoke ali \w lepelo\w* i mowasi. \p \v 15 Aloliya etegana, sauga tuwana i kite i waisi, inoke i sikal i nonotobatobal Yehoba elana anana i bwata. \v 16 I na i loepwakokuwa Yeisu aenaa ge maninina i pahanalowanek bilibiliya, yaka i ba mulolu elana. He tau o iya \w Sameliya\w* gamagalina. \p \v 17 Yeisu i ba, “Bolau elulutega te ali lepelo i mowasi. He ali toto naen al heliya ga? \v 18 Ga i ola ge tau ya, iya nige Yudiya gamagalina i oola, maisena ya i nosikalim ge i ba mulolu Yehoba elana?” \v 19 Inoke i baek tau elana i ba, “U milil ge u egon; wam abulilek i pwamolowa.” \s1 Yehoba wana Abalogugui wana Nem Bana \r (Mataiyo 24:23-28,37-41) \p \v 20 Boda Palisi hi nel Yeisu elana hi ba, “Hauna sauga ge Yehoba wana abalogugui ni nem?” \p Analiya i lahe i ba, “Yehoba wana abalogugui wana nem nige ni oola tage gamagalau nihi kiteya mataliyaa. \v 21 Nige nihi babaa, ‘Ku kite, iya hiwe’, o ebo ‘Iya huwo,’ kaiwena Yehoba wana abalogugui iyahe i minaa eliyamiu.” \p \v 22 Yaka i baek wana tohago elal i ba, “Ana sauga abwe ni vin inoke nuwamiu hot Gamagal Natuna wana sauga logugui ana lan etega nuku kite, yaa nige nuku kikite. \v 23 Gamagalau nihi baewa eliyamiu nihi ba, ‘Ku kite, iya huwo,’ o ebo ‘Iya hiwe.’ Yaa bahi nuku tatauliulil eliyaa. \v 24 Kaiwena Gamagal Natuna wana nem ni ola pinamal, toto i pinamalek hawawala yaka mwananalina labulabum i yane, i telipunaa labi etega ge i na labi etega al. \v 25 Yaa houwan ga lomwan ni pwawa nabiyan, ge heyan bolo sauga ya nihi towani. \p \v 26 I ola valila Nowa wana sauga eliyana, he nasi ni ola al Gamagal Natuna wana nem ana sauga eliyana. \v 27 Saugena o gamagalau hi aanan, hi loloimwim, hi loloalalolon, hi olaola ya to ana siga Nowa i na i ulutuk waga gamwanaa. Inoke nub i ha ge gegewel hi aliga haba. \v 28 He pagan maisena o i gan al Lote wana sauga elana. Gamagalau hi aanan, hi loloimwim, hi lolopwapwamola, hi lolopalipali, hi loloeyeyowa, ge limi hi lolotaltal. \v 29 Yaa lan toto Lote Sodoma i lou luwan, inoke Yehoba ginaha alona ge pat salpa kalakalasina i ligin lowanem labulabumwa i ola kehe ge gamagalau gegewel hi aliga haba. \v 30 He nasi ni ola to, lan toto Gamagal Natuna ni masal. \p \v 31 Lan o eliyana, ebo gamagal etega iyoho wana limi pwatanaa toto hi tal paabwab elana, ge ebo wana bugubugul iyoho limi gamwanaa, he bahi ni lalau ni uulutuk ge ni aahe, ni lou ya. I ola al ebo gamagal etega iyoho i tuwatuwalali eyowaa, bahi ni sisikal panuwaa. \v 32 Nuku nuwatu pagan toto i masala Lote lagona elana. \v 33 Henala ebo ni labose yawalina ni pwamwal, nasi ni payaomal, ge henala ebo yawalina ni payaomal, nasi yawalina ni pwamwal. \v 34 Na baewa eliyamiu, bulin o elana gamagalau labui abakenu maisena elana nihi kenuwa, etegana nihi ahe egonan, etegana ni mina. \v 35 Yowau labui nihi tuwalali toyawa \w witi\w* enona nihi wowowol, etegana nihi ahe egonan, etegana ni mina. \v 36 Bolau labui nihi tuwatuwalali eyowaa, etegana nihi ahe egonan, etegana ni mina.”\f * \fr 17:36 \ft Buki ana toleli papanet houhouwel, enuna puna 36 ana baaba hi leli, enuna nigeya.\f* \p \v 37 Yaka tohago hi nel Yeisu elana hi ba, “Babala, hauna labi elana ge bugul bolo ya nihi masala?” \p Analiya i lahe i ba, “Ebo bweyan ga i minaa, inoke okok nihi na ge nihi tagul pwehik.” \c 18 \s1 Abuabul wana Awanun Lawalawakik Toyatala elana ana Ba Gohalibe \p \v 1 Yaka Yeisu ba gohalibe etega i liwanan wana tohago elal, inoke ni pankitel te sauga gegewena nihi awaawanun ge bahi nihi veveyaho. \v 2 I ba, “Toyatala etega i miminaa panuwa etega elana, iya nige Yehoba i aawatauwan ge nige i nuwanuwatu gamagalau kaiweliya. \v 3 He abuabul etega i miminaa al to panuwa maisena o elana, ge i mimi noknok toyatala elana ge i babaa, ‘Alou ge o topihigelgel ama iyoho ha kotkot. He nu labeyau ge logugui nu pasapu bubun kaiweu.’ \p \v 4 Sauga i yapu toyatala i towa, nige nuwana i oola ni labe. Mulaa abwe totona i ba, ‘Bwagana nige Yehoba ya aawatauwan, ge nige ya nuwanuwatu gamagalau kaiweliya, \v 5 yaa kaiwena abuabul ya o pulowan i awaawaginol, he na labe ge logugui na pasapu bubun kaiwena. Ebo nigeya, he nasi ni mimi nemnem ya, inoke abwe tuwau ni esai.’” \p \v 6 Inoke Babala i ba, “Ku hago toyatala nanakina wana baaba. \v 7 He Yehoba wana hilihili gamagaliliyau bolo lan ge bulin hi yogayoga ha eliyana, age nige ni lalabel ge ali logugui ni papasapu? O age nasi ni esowal ge ni baek elal ni ba, ‘Ni ola ga!’? He nige i oola. \v 8 Na baewa eliyamiu, wana gamagalau ni label logugui ni pasapu bubun kaiweliya, ge etimwawa ni ginol ola. Yaa bugul maisena, sauga Gamagal Natuna ni nem, nasi gamagalau panayawiya ni pwawal wali abulilek i gan o ebo nigeya?” \s1 Palisi Alona ge Takis ana Toahi wali Awanun ana Ba Gohalibe \p \v 9 Gamagalau enuna bolo totoliya hi awa sapusapu-agil ge avaliyau gegewel al hi kite lowagil, Yeisu i liwan gohalibe elal i ba, \v 10 “Sauga etega bolau labui hi na Limi Bwabwalena elana nihi awanun, etegana Palisi ge etegana \w takis ana toahi\w*. \v 11 Palisi i talmilil yaka totona bana i awanun i ba, ‘Yehoba, ya ba mulolu eliyam te nau nige ya oola gamagalau gegewel al, bolo hi kaoma, bolo wali pagan i nak ge bolo hi gaganawal, ge nige ya oola takis ana toahi toto ya. \v 12 Wik maisena gamwanaa lan labui tapwalolo kaiwena galebu ya palahikan. Ge bugul gegewena toto ya pwawa ya wali awalehina ali gewi elulutega, yaka awalehina maisena ya muloluan eliyam.’ \p \v 13 “Yaa takis ana toahi i talmililek laha. Nige matana i liliheyanek labulabumwa, yaa babagalina i tagabub ge i ba, ‘Yehoba, nau togegi nu atilomwan-agau.’” \p \v 14 Yeisu i ba, “Na ba eliyamiu, sauga tau ya i sikal wana limiya, iya i sapu Yehoba matanaa, yaa Palisi nigeya. Kaiwena gamagalau gegewel bolo totoliya hi teli heyagil, Yehoba ni teli lowagil, ge bolo totoliya hi teli lowagil, Yehoba ni teli heyagil.” \s1 Yeisu Wawayau I Muloluagil \r (Mataiyo 19:13-15; Mak 10:13-16) \p \v 15 Gamagalau enuna wawayau kekeisisil hi pwatanik Yeisu elana tage nimana ni teli tuwaliyaa ge ni awanun kaiweliya. Sauga tohago hi kitel, inoke hi haveyanagil. \v 16 Yaa Yeisu wawayau i yogaagil hi nok elana ge i ba, “Wawayau ku talamwagil nihi nem eliyau, bahi nuku lolopwalil, kaiwena Yehoba wana abalogugui i minaa ololana o eliyalil. \v 17 Ya ba tunahot eliyamiu, ebo gamagal etega Yehoba wana abalogugui nige ni yayaliyaya-an ge ni aahe ni oola wawayau kekeisi wali ahe, he iya nige ni uulutuk elana.” \s1 Togogomwau Etega wana Nel Yeisu elana \r (Mataiyo 19:16-30; Mak 10:17-31) \p \v 18 Tologugui etegana i nel Yeisu elana i ba, “Topankite waiwaisana, hauna na ginol ge yawal mihomihotina na pwawa?” \p \v 19 Yeisu i baek elana i ba, “Hauna kaiwena u awa wawaisi-agau? Nige towaisi etega i gagan, Yehoba maisena ya te towaisi. \v 20 He u atena ya te logugui i ba, ‘Bahi ganawal, bahi taulol, bahi kaoma, bahi woliwoli kakawi, tamwam ge hinam nu awatauwagil.’” \p \v 21 Tau o i ba, “No sauga wawaya ana siga sauga ya, logugui bolo ya gegewel iyaka ya paolaolaek.” \p \v 22 Yeisu baaba o i hago inoke i baek elana i ba, “Bugul maisena iyoho nigeya ga u giginol. U na wam gogomwau gegewel u paliagil, manina nu pek togulagula elal, inoke abwe nu gogomwau labulabumwa. He u nem u toulilau.” \p \v 23 Sauga tau baaba o i hago, inoke nuwana i nak nabi, kaiwena iya togogomwau hot. \v 24 Yeisu tau o i gagayawa-an inoke i ba, “Togogomwau wali ulutuk i pulowan nabi Yehoba wana abalogugui elana. \v 25 He i pulowan te bwasumu toto \w kamel\w* ni ulusola evaneya golinaa, i ola al i pulowan hot tologogomwau wali ulutuk Yehoba wana abalogugui elana.” \p \v 26 Bolo wana baaba hi hago hi nel elana hi ba, “Ebo i ola o, he henala ge bosowaina ni mwal?” \p \v 27 Analiya Yeisu i lahe i ba, “Bugul toto gamagalau nige bosowailiya, he Yehoba iya bosowaina ya.” \p \v 28 Inoke Pita i baek elana i ba, “Yaa ga i ola ama? Wama bugul gegewena iyaka ha eguluwagil, inoke ha nem ge ha touliliwa.” \p \v 29 Yeisu i baek eliyalil i ba, “Ya ba tunahot eliyamiu, henala ebo wana limi, ebo lagona, ebo talinau, ebo hinana ge tamana, o ebo natunau ni eguluwagil Yehoba wana abalogugui kaiwena, \v 30 he sauga ya elana ni ahe pwabwaya al pwatanaa. Ge sauga mulaa yawalina mihomihotina ni pwawa.” \s1 Yeisu I Baaba Al wana Yaomal kaiwena \r (Mataiyo 20:17-19; Mak 10:32-34) \p \v 31 Yeisu tohago ali toto elulutega eluwa i ahel hi na hi mimwaumwau, inoke i baek elal i ba, “Iyaka ta nanawa Yelusalema kaiwena, inoke abwe bugul gegewena toto palopitau hi lelelian Gamagal Natuna kaiwena ni tabwa tunahot. \v 32 Nihi teli bolo nige Yudiya i oola nimaliyaa. Inoke heliya nihi lamwa tunatuna-an, nihi talatalawasi-an, nihi lokukuluvi-an, \v 33 nihi nibinibihan, ge nihi lopaaliga. Lan etonina elana abwe ni lutem yaomala.” \p \v 34 Tohago nige nuwaliya i sasapu Yeisu wana baaba o kaiwena. Wana baaba ana sapu nige etega hi aatena, ge nige hi aatena te hauna bana ge i baaba. \s1 Yeisu Tomatakai Etega Matana I Panana \r (Mataiyo 20:29-34; Mak 10:46-52) \p \v 35 Yeisu i pulivin panuwa Yeliko gegelinaa, he tomatakai etega i misiyowa to kamwasa bebenaa ge i loloawaawanun gamagalau elal. \v 36 Sauga i hago boda hi nopalegi, inoke i nel gamagalau elal i ba, “Hauna gun hi giginol o?” \p \v 37 Anana hi lahe hi ba, “Yeisu gagama Nasaleta to i nanawa o.” \p \v 38 Inoke i yoga i ba, “Yeisu, Deibid Tubuna, nu atilomwan-agau!” \v 39 Gamagalau bolo hi nohouwa hi ba lalaan ge hi baek elana tage ni mikekei, yaa abwe i yoga balbalgig i ba, “Deibid Tubuna, nu atilomwan-agau!” \p \v 40 Yeisu i notalmilil, yaka i baek gamagalau elal tomatakai nihi pwatanik elana. Sauga i na Yeisu gegelinaa, yaka Yeisu i nel elana i ba, \v 41 “Hauna gun nuwam na ginol kaiwem?” \p Anana i lahe i ba, “Babala, nuwau matau ni waisi.” \p \v 42 Yeisu i baek elana i ba, “Matam ni waisi. Wam abulilek iyaka i pwamolowa.” \p \v 43 Sauga o elana matana i waisi, inoke Yeisu i toulil ge i nonotobatobal Yehoba elana. Sauga gamagalau ginol o hi kite, yaka heliya al ge hi tobatobal Yehoba elana. \c 19 \s1 Yeisu I Na Sakiusa wana Limiya \p \v 1 Yeisu i na i ulutuk panuwa Yeliko ge ni nosolaa gamwanaa. \v 2 Tau etega iyoho to alana Sakiusa, iya \w takis ana toahi\w* wali tohouwa etega, ge iya togogomwau. \v 3 I labose nuwana Yeisu ni kite iya hauna kaba tau, yaa nige bosowaina, kaiwena i kaubwa ge boda i bwata. \v 4 Inoke i patalelu houwa boda awoliyaa i na ebwakil alana sikamole i pane ge Yeisu ni kite, kaiwena nasi ni neem to. \p \v 5 Sauga Yeisu i pulivin labi o elana, inoke matana i lihin ge i baek elana i ba, “Sakiusa, etimwawa u lau, kaiwena lan ebe na minaa wam limiya.” \v 6 Inoke sauga o i pani lau, yaka Sakiusa ginebi ge wana yaliyaya Yeisu i ahe hi na wana limiya. \p \v 7 Gamagalau gegewel hi kite inoke hi baaba Yeisu kaiwena hi ba, “Tau ya iyaka i na i minaa togegi etega wana limiya.” \p \v 8 Yaa Sakiusa i talmilil, yaka i baek Babala elana i ba, “Tonowak, no gogomwau na wali inoke nasi awalehina na pek togulagula elal. Ge ebo valila gamagal etega ya kakawe ge wana mani ya ahe likaan, he nasi paesopali na pwamola pasikal.” \p \v 9 Yeisu i baek elana i ba, “Lan ebe Yehoba limi ya ana heniheni i pwamwalil. He tau ya iya al ge Abalahama tubutubunina etega. \v 10 He Gamagal Natuna i nem totatayaomal ni loyaagil ge ni pwamwalil.” \s1 Totuwalali Elulutega Mani Hi Ahe ali Ba Gohalibe \r (Mataiyo 25:14-30) \p \v 11 Gamagalau heliya iyoho Yeisu wana baaba o hi lalaegan. Yaka i ba vevehe al ge ba gohalibe etega i liwanan elal, kaiwena iyaka Yelusalema i nopakelakelaubwa ge gamagalau hi nuwatu te Yehoba wana abalogugui sauga kekeisi ya abwe ni masal. \v 12 I ba, “Towasawasa etega i nana panuwa yayapona elana ge nihi teli iya wana labi ana kin, yaka abwe ni sikalim al. \v 13 Wana totuwalali ali toto elulutega i yogaagil, yaka maisena ge maisena mani \w silba\w* handeled maisena ona i pek elal, ge i baek elal i ba, ‘Mani ya nuku patuwalali ana siga na sikalim.’ I ginol ola o, yaka abwe i egon. \p \v 14 Yaa wana panuwa gamagaliliyau hi pihigelgel-an, inoke elopapatuna hi patunal hi na panuwa toto i nonoek ge hi ba, ‘Nige nuwama tau ya ni tabwa wama kin.’ \p \v 15 He towasawasa o hi teli iya wana labi ana kin ge i sikal i na wana panuwaa. Sauga i sikal, inoke i ba, ‘Totuwalali bolo valila mani ya pek elal nuku yogaagil nihi nem elau. Nuwau na atena mani ga hi patuwalali ola, ge ana etulan ehila al hi pwawa.’ \p \v 16 Totuwalali houwan i nok i ba, ‘Tonowak, valila mani silba handeled maisena u pem, he ya patuwalali ge ana etulan handeled paelulutega al ya pwawa.’ \p \v 17 Anana i lahe i ba, ‘Owa totuwalali waiwaisana, u ginol bubun. Kaiwena bugul bolo nige ali nuwatu i bwabwata u matahikagil bubunil, he na telewa panuwa ali gewi elulutega nu matahikagil.’ \p \v 18 Totuwalali eluwana i nok elana i ba, ‘Tonowak, valila mani silba handeled maisena u pem, he ya patuwalali ge ana etulan handeled panimala panuna al ya pwawa.’ \p \v 19 Wana tonowak i baek elana i ba, ‘Na telewa panuwa ali gewi nimala panuna nu matahikagil.’ \p \v 20 Yaka totuwalali etegana al i nok elana i ba, ‘Tonowak, valila mani silba handeled maisena u pem, he iya hiwe. Kaliko malelena kekeisi ya ahe ya os ge ya teli hikan. \v 21 Ya lovakunagiwa, kaiwena wam logugui i gasisi. Bugul toto gamagalau getogal hi teli tukan, he u aahe tagilan, ge aanan toto nige u pepel, he u keken ge u papahe wam limiya.’ \p \v 22 Wana tonowak i baek elana i ba, ‘Owa totuwalali nanakina, he totom wam baaba ni sikal eliyam ge ni taliwa. U atena ya te no logugui i gasisi ge bugul toto gamagalau getogal hi teli tukan, ya aahe tagilan, ge aanan toto nige ya pepel, ya keken ge ya papahe no limiya. \v 23 He binimala nu na no mani nu teli benki elana ge nihi patuwalali, inoke sauga na sikalim ge na ahe pasikal, alona ge ana etulan, toto hi patuwalali ana enona.’ \p \v 24 Inoke i baek bolo hi talmilila gegelinaa elal i ba, ‘Mani ku ahe eliyana, ge ku pek tau toto wana mani ana bwata silba handeled paelulutega elana.’ \p \v 25 Hi baek elana hi ba, ‘Tonowak, iya iyaka silba handeled paelulutega i ahe.’ \p \v 26 Analiya i lahe i ba, ‘Na baewa eliyamiu, henala i gan eliyana, abwe Yehoba ni pek pwabwaya al. Yaa henala nige i gagan eliyana, bwagana toto kekeisi i minaa eliyana, Yehoba abwe ni ahe yoho. \v 27 He bolo hi pihigelgel eliyau ge nige nuwaliya na tabwa wali kin, ku na ku ahel ge ku pwatanim hiwe, inoke nuku tagapaaligal matawa.’” \s1 Yeisu wana Ulutuk Yelusalema I Ola Kin \r (Mataiyo 21:1-11; Mak 11:1-11; Diyon 12:12-19) \p \v 28 Yeisu ba gohalibe ya i liwanan haba, inoke i novevehe al ni nok ni na Yelusalema. \v 29 Sauga i vin Betepage ge Bedani Oya Olibe awanina labeliyaa, inoke wana tohago eluwa i patunal nihi houwa. I baek elal i ba, \v 30 “Nuku nok nuku na awan toto maninilaa, ge sauga nuku ulutuk, \w donki\w* natuna etega iyahe tei nuku kite hi am hikan, nige sauga etega gamagal etega i heheya pwatanaa. Nuku leke inoke nuku pwatanim te. \v 31 Ebo gamagal etega ni nelimiu ni ba, ‘Hauna kaiwena donki natuna ku leleke ei?’ nuku baek elana nuku ba, ‘Babala nuwana.’” \p \v 32 He bolo i patunal hi nok ge hi pwawa i ola ya te Yeisu i baunan elal. \v 33 Sauga donki natuna ana sisiu hi lekaleka, yaka tondonki hi nel elal hi ba, “Hauna kaiwena donki natuna ku leleke ei?” \p \v 34 Analiya hi lahe hi ba, “Babala nuwana.” \p \v 35 Inoke donki natuna hi ahe ge hi pwatanik Yeisu elana, yaka ali kaliko hi yao eputetenaa, ge Yeisu hi pamisiyo pwatanaa. \v 36 I nawanawa ee, yaka gamagalau ali kaliko hi yao kamwasaa. \p \v 37 Sauga i na i vin Oya Olibe ana kela laulau gegelinaa, inoke wana tohago boda bwabwatana nuwaliya i waisi nabi. Ginol yawiyawi gegewena bolo i ginolil ge hi kite hi nuwatuagil, yaka hi telipuna Yehoba hi tobatobal-an analiya i bwata. \v 38 Hi ba, “Yehoba ni ba muloluan, iya kin i nem Babala alana elana! Yehoba labulabumwa ta awa wasawasa-an, iya ge kila i pamibubun-agila!” \p \v 39 Palisi enuna iyoho to boda gamwaliyaa hi baek Yeisu elana hi ba, “Topankite, wam tohago u ba pahenapol nihi mikekei.” \p \v 40 Analiya Yeisu i lahe i ba, “Na baewa eliyamiu, ebo nihi mikekei, he nasi pat nihi yogayoga.” \p \v 41 Yeisu Yelusalema i nopakelakelaubwa ge sauga matana i nok i kite, inoke baena i kahin \v 42 i ba, “Binimala komiu lan ebe nuku atena te hauna gun bosowaina ni pamibubun-agimiu. Yaa age nige bosowaimiu nuku kite. \v 43 Sauga i nenem abwe ami topihigelgel nihi nem nihi lohaveyan eliyamiu, inoke nihi mipainagimiu, yaka wami abaulutuk ge wami abatagil gegewena nihi mikaukaus-an. \v 44 Wami panuwa nihi pasamwalekaleka yaka nige al pat etega ni miminaa abanaa, ge ana tomina nihi tagapapaaligal. Bugul bolo ya nihi masal, kaiwena Yehoba i nem nuwana ni pwamwalimiu, yaa nige ku aatena.” \s1 Yeisu I Na I Ulutuk Limi Bwabwalena elana \r (Mataiyo 21:12-17; Mak 11:15-19; Diyon 2:13-22) \p \v 45 Yeisu i na i ulutuk Limi Bwabwalena elana, inoke bolo hi lolopalipali i takel. \v 46 I baek elal i ba, “Buki Bwabwalena elana Yehoba wana baaba hi lelelian i ba, ‘No limi iya tapwalolo limena’ yaa komiu ku ginol i ola tokaoma wali gol.” \p \v 47 Lan maisena ge maisena Yeisu i panpankiti Limi Bwabwalena ana gana gamwanaa. He topowon bwabwatal avaliyau Logugui ana topankite ge panuwa ana tonowakau nuwaliya nihi lol. \v 48 Yaa nige kamwasa etega bosowailiya nihi pwawa ge eliyana nihi lopaaliga, kaiwena gamagalau gegewel hi mimi lalaegan-an ge nuwaliya i noek wana baaba eliyana. \c 20 \s1 Yeisu Hi Neli wana Logugui Ga I Aheya \r (Mataiyo 21:23-27; Mak 11:27-33) \p \v 1 Lan etega Yeisu i panpankiti gamagalau elal Limi Bwabwalena ana gana gamwanaa ge wasa waiwaisana i papaatena-an. Topowon bwabwatal avaliyau \w Logugui ana topankite\w* ge panuwa ana tonowakau hi na eliyana \v 2 ge hi neli hi ba, “Wama wasa ga nu pem. Hauna logugui wana gasisi eliyana ge bugul bolo ya u awaawaginol? Henala wam gasisi i pewa?” \p \v 3 Analiya i lahe i ba, “Nau al ge nel etega na neli ga eliyamiu. He ku ba ga na hago. \v 4 Diyon Tobabitaiso gamagalau i pababitaisol. Logugui o ga i neem? Yehoba elana, o ebo gamagalau elal?” \p \v 5 Yaka hi peliwaliwan-agil hi ba, “Ebo ta ba, ‘Logugui o i neem Yehoba elana,’ inoke nasi ni ba, ‘He hauna kaiwena ge Diyon nige ku aabulilek-an?’ \v 6 Yaa ebo ta ba, ‘Logugui o i neem gamagalau elal,’ he nasi boda nihi loipatagila, kaiwena hi abulilek te Diyon iya palopita.” \p \v 7 Inoke Yeisu anana hi lahe hi ba, “Nige ha aatena te logugui o ga i neem.” \p \v 8 Yaka Yeisu i ba, “Ebo nigeya, he nau al ge nige na babaunan te henala wana logugui elana ge bugul bolo ya ya awaawaginol.” \s1 Eyowa ana Tomatahikan Nanakil \r (Mataiyo 21:33-46; Mak 12:1-12) \p \v 9 Inoke Yeisu ba gohalibe ya i liwanan gamagalau elal i ba, “Tau etega wana eyowa i ginol ge oine i luwan, inoke abwe i pek gamagalau enuna elal ge nihi patuwalali. Yaka iya i egon i na i minaa panuwa getoga sauga yayapona. \v 10 Sauga oine enona i matuwa, inoke toneyowa wana totuwalali etega i patuna i na tomatahikan elal ge oine enona enuna nihi pek elana. Yaa tomatahikan totuwalali o hi nibinibihan ge hi patuna i egon ninimana ya. \v 11 Wana totuwalali etega al i patuna elal, yaka tau o hi nibinibihan ge hi tagapanapanak-an, inoke hi patuna i egon ninimana ya. \v 12 Inoke wana totuwalali etonina i patuna elal, yaka tuwana hi apapanak-an ge hi alitagil-an eyowa ana gana tolinaa. \p \v 13 Inoke toneyowa i ba, ‘Ga na ginol ola? He natu toto ya nunuwana-an na patuna elal, inoke tabana nasi iya nihi awatauwan!’ \p \v 14 Yaa sauga tomatahikan hi kite, inoke hi pebaaba-agil hi ba, ‘He toneyowa natuna te, toto tage abwe eyowa ni ahe tamana wana yaomal enaa. Ta tagapaaliga, inoke eyowa ni minem elala.’ \v 15 Inoke hi lib ge hi alitagil-an oine ana eyowa tolinaa, yaka hi tagapaaliga.” \p Yaka abwe Yeisu i nel i ba, “He toneyowa nasi ga ni ginol ola elal? \v 16 Iya ni nem tomatahikan ni tagapaaligal, inoke oine ana eyowa ni guyauan gamagalau getogal elal.” \p Sauga gamagalau baaba o hi hago, inoke hi ba, “Bahi ni mamasal ni oola to!” \p \v 17 Yeisu matana i lihikan elal, yaka i nel i ba, “He baaba hiwe, toto hi lelelian Buki Bwabwalena gamwanaa, ana sapu ga i ola? Toto i ba, ‘Pat toto totaltal hi awa nanakan ge hi towani, Yehoba iyaka i ahe limi ana kokola gasigasisena i ginoliya.’ \v 18 Gamagalau gegewel bolo nihi soguwa pat ya elana nihi tal mwamwaol, ge ebo pat ya ni soguwa gamagal etega pwatanaa, nasi ni tagamukumuku-an.” \p \v 19 He Logugui ana topankite avaliyau ge topowon bwabwatal kamwasa hi loya ge sauga o elana Yeisu nihi lib ge nihi yowan, kaiwena hi atena ba gohalibe ya Yeisu i liwanan, ana nuwatu i noek heliya eliyalil. Yaa hi lovakun gamagalau kaiweliya. \s1 Takis ana Pwapwamola Bana \r (Mataiyo 22:15-22; Mak 12:13-17) \p \v 20 He Logugui ana topankite avaliyau ge topowon bwabwatal Yeisu wana nawanawa ge wana ginol ona hi kite hikan bubun. Yaka gamagalau enuna hi patunal nihi na Yeisu nihi gayawaan sume. Heliya hi kakawi tage nuwaliya hot te Yeisu wana baaba nihi hago. Yaa wali nuwatu hot te ebo Yeisu baaba etega ni ba panak inoke nihi paona, yaka abwe nihi teli Loma wali gavana nimanaa ge ni logugui-an. \v 21 Inoke hi neli hi ba, “Topankite, ha atena hauna u baunan ge u panpankiti-an i tunahot. Nige u golugoluek gamagalau alaliya ana bwata elana, yaa wam panpankiti Yehoba wana kamwasa kaiwena i sapu hot. \v 22 He Mosese i ba mani naha pek Yehoba elana. I waisi ya takis naha pwamola \w Sisa\w* elana o age bahiwa?” \p \v 23 Yaa wali kakawi i atena, yaka i baek elal i ba, \v 24 “Mani \w silba\w* etega ku pankiteyau. He henala kakanununa ge henala alana hi leli tuwanaa?” \p \v 25 Anana hi lahe hi ba, “Sisa.” \p Inoke i baek elal i ba, “He toto Sisa kaiwena nuku pek Sisa elana, ge toto Yehoba kaiwena nuku pek Yehoba elana.” \p \v 26 Inoke sauga iya iyoho boda gamwaliyaa, nige bosowailiya wana baaba eliyana ge nihi paona. Nuwaliya hi ahe wali nel ana lahena kaiwena, yaka hi mikekei. \s1 Toyaomal wali Lut al Bana \r (Mataiyo 22:23-33; Mak 12:18-27) \p \v 27 Yaka \w Sadiusi\w* enuna hi na Yeisu elana. He Sadiusi nige wali abulilek i oola tage toyaomal nihi lut, inoke Yeisu hi neli hi ba, \v 28 “Topankite, Mosese logugui i lelelian kaiwela i ba, ‘Ebo tau etega ni alolon, nige natunau ge ni aliga, inoke abuabulina talina ni alolonan ge ebo natuliyau ni gan, heliya nihi tabwa toto i alaliga natunau.’ \v 29 Sauga etega tau etega alonau talinau ali gewi seben. Gamaun i alolon nige natuna i gagan, inoke i aliga. \v 30 Yaka loena alona ge abuabul hi alolon, inoke iya al i aliga. \v 31 Yaka etonina al alona ge abuabul hi alolon, ge iya al i aliga. Pagan maisena o i gan ali toto seben elal: abuabul o hi alolonan nige natuliyau i gagan iyaka hi aliga haba. \v 32 Inoke mowamowasena abwe yova al i aliga. \v 33 Ebo tunahot toyaomal abwe nihi lut, he lut enaa ali toto seben gamwaliyaa henala ge yova o lagona hot? Kaiwena gegewel hi alolonan ga.” \p \v 34 Analiya Yeisu i lahe i ba, “Sauga ya elana bolau ge yowau hi alolon. \v 35 Yaa sauga mulaa, gamagalau bolo Yehoba ni ba bosowailiya nihi lut al ge alonau nihi mina, heliya nige nihi aalolon. \v 36 He nihi ola aneloseyau ge nige nihi aaliga. Yehoba i palutil yaomal elana, inoke heliya iya natunau. \v 37 Mosese wana buki i pankitela te toyaomal nihi lut al. Ginaha i tau ebwakil lamwanaa liwanina, he buki i ba te Yehoba iya Abalahama, Aisake ge Yakobo wali Yabowaine. \v 38 Inoke ta atena gamagalau ya yawaliliya nige i yayaomal hot. Yehoba nige toaliga hot wali Yabowaine i oola, yaa bolo yawaliliya gaganina wali Yabowaine. Kaiwena iya eliyana gamagalau gegewel yawaliliya i gan.” \p \v 39 Logugui ana topankite enuna Yeisu wana baaba o hi hago inoke hi ba, “Topankite, iyaka u lahe bubun to.” \v 40 Inoke nige al bosowailiya nihi labose ge nel etega nihi neli Yeisu elana. \s1 Mesaiya Iya Deibid Tubuna, I Ola al Iya Deibid wana Babala \r (Mataiyo 22:41-46; Mak 12:35-37) \p \v 41 Inoke Yeisu i baek elal i ba, “Ga i ola ge hi ba tage Mesaiya iya Deibid tubuna? \v 42 He Buki Same gamwanaa Deibid totona i ba, \q1 ‘Yehoba i baek no Babala elana i ba: \q1 U misiyowa labeu awowa, \q1 \v 43 ana siga am topihigelgel na teli lowagil aem gabulanaa.’ \m \v 44 He Deibid Mesaiya i awa babala-an, inoke ga i ola ge tage iya Deibid tubuna?” \s1 Yeisu I Baaba Logugui ana Topankite kaiweliya \r (Mataiyo 23:1-36; Mak 12:38-40) \p \v 45 Gamagalau gegewel iyoho Yeisu wana baaba hi lalaegan, inoke i baek wana tohago elal i ba, \v 46 “Nuku matahikagimiu Logugui ana topankite kaiweliya. Heliya nuwaliya kaliko yayapona nihi galoi ge nihi nonawanawa, inoke ebo gamagalau nihi pwawal abamaket elana, nuwaliya te gamagalau ginebi ge wali awatauwan nihi pata ateu owa eliyalil. Limi tapwalolo elana nuwaliya nihi misiyo houwa gamagalau maniniliyaa, ge hagali elana nuwaliya nihi misiyowa yau toto gamagalau bwabwatal wali yau elana. \v 47 Abuabulau wali limi ge wali gogomwau hi aahe hi lologugui-an bwabwage, ge i ola al wali awanun hi papayapu-an gamagalau tanaliyaa tage nihi hagol. Wali pagan o kaiwena, inoke nasi ali lahi ni bwata hot.” \c 21 \s1 Abuabul Gugulana wana Mulolu I Teli \r (Mak 12:41-44) \p \v 1 Yeisu matana i lihin, yaka togogomwau i kitel hi na wali mulolu hi teliteli mulolu ana abateliteliya Limi Bwabwalena gamwanaa. \v 2 I ola al abuabul gugulana etega i kite i na toya eluwa i telel. \v 3 Inoke i ba, “Ya ba tunahot eliyamiu, abuabul gugulana ya wana mulolu gamagalau gegewel wali mulolu i bwata lake. \v 4 Bolo ya gegewel mani enuna hi teli, yaa wali tupwa i bwata iyoho i mina. Yaa iya, togulagula, wana mani gegewena toto tage wana aanan kaiwena, iyaka i teli haba.” \s1 Yeisu I Ba Limi Bwabwalena Abwe Nihi Pasamwalekaleka \r (Mataiyo 24:1-2; Mak 13:1-2) \p \v 5 Tohago enuna hi liwaliwan Limi Bwabwalena ana awa kaiwena hi ba, “Pat ali awa waiwaisal hi taliya ge gamagalau wali mulolu elal hi paiselaya.” \p Inoke abwe Yeisu i ba, \v 6 “Bugul gegewel bolo ku kitel e, he sauga i nenem nige pat etega ni miminaa abanaa, gegewena abwe nihi pasamwalekaleka.” \s1 Sauga Mowamowasena ana Etotohi \r (Mataiyo 24:3-14; Mak 13:3-13) \p \v 7 Inoke hi nel Yeisu elana hi ba, “Topankite, hauna sauga ge abwe bugul bolo baliya u babaunan nihi masal? Ge wali masal ana etotohi ga ni ola?” \p \v 8 Analiya Yeisu i lahe i ba, “Nuku matahikagimiu, bahi gamagal etega ni papagegemiu. Kaiwena gamagalau nihi gewi abwe alau elana nihi nem ge nihi ba, ‘Nau Mesaiya!’ ge nihi ba, ‘Sauga mowamowasena iyaka i vin.’ Yaa bahi nuwamiu ni nonoek elal ge nuku totoulilil. \v 9 Haveyan ge apwaapwanawa wasaliya nuku hago, yaa bahi nuku lolovakun. Bugul ololana o nihi gan ga, yaa nige tage sauga o elana ge sauga mowamowasena ni nem.” \p \v 10 Inoke i ba vevehe al elal i ba, “Boda ge boda nihi lohaveyan, i ola al abalogugui ge abalogugui nihi lohaveyan. \v 11 Mwaniknik, galebu bwabwatana ge kasiyebwa guliguli nihi masal labi tomaha ge tomaha elal. Bugul lolovakunil ge etotohi bwabwatal nihi masalem natiya hawawala. \p \v 12 “Yaa mulaa abwe bugul bolo o nihi masal, inoke gamagalau nihi libimiu ge nihi papalomwan-agimiu. Nihi ahemiu nuku na wali limi tapwalolowa ge nihi payatalamiu inoke nihi telemiu dibulaa. Alau kaiwena nihi ahemiu nihi telemiu kin ge tologugui mataliyaa. \v 13 He toto ya kamwasa ni pwela ge wasa waiwaisana nuku wasaan elal. \v 14 Bahi nuku nuwanuwatu houwan hauna nuku baunan ge mwal nuku pwawa. \v 15 Kaiwena nau baaba toto nuku baunan ge siba na pewa, inoke nasi ami topihigelgel nige bosowailiya wami baaba nihi lahe ge nihi ba pakokovemiu. \v 16 Hinamiyau ge tamamiyau, ge i ola al talimiyau, tutumiyau ge wami heliyamwau, nihi wasaagimiu tologugui elal, inoke komiu enuna nihi lopaaligamiu. \v 17 Alau kaiwena gamagalau gegewel nihi pihigelgel-agimiu. \v 18 Yaa nige tuwamiu etega ni bwebwe, he nige kokowamiu pupunona etega ni yayaomal. \v 19 He nuku talmilil gagasisi, inoke yawalimiu hot nuku pwawa.” \s1 Yeisu I Ba Abwe Yelusalema Ni Samwalekaleka \r (Mataiyo 24:15-21; Mak 13:14-19) \p \v 20 “Sauga ebo nuku kite tolohaveyan nihi nem Yelusalema nihi mipainan, yaka nuku atena te sauga kekeisi nihi pasamwalekaleka. \v 21 Inoke sauga o elana bolo hi miminaa Yudiya nihi lou nihi na oyaa; bolo hi miminaa Yelusalema panuwa nihi eguluwan, ge bolo hi miminaa tola bahi nihi nana nihi uulutuk gamwanaa. \v 22 Kaiwena sauga o Yehoba wana lahi ana sauga, inoke baaba gegewena toto hi lelelian Buki Bwabwalena gamwanaa ni tabwa tunahot. \v 23 Sauga o elana nasi ni pulowan hot yowau toliyan ge topapaalahul elal. Nak bwabwatana ni gan panuwa ya elana, ge Yehoba wana huga ni masal gamagalau ya elal. \v 24 Enuna elohaveyan kilepana elana nihi gopaaligal, enuna nihi paloloyowan-agil ge nihi ahel nihi na nihi miminaa panayawi labena gegewena elal. Yaka bolo nige Yudiya i oola Yelusalema nihi pulilolowan ana siga wali logugui ana sauga ni mowasi.” \s1 Gamagal Natuna wana Nem \r (Mataiyo 24:29-31; Mak 13:24-27) \p \v 25 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Etotohi ona nihi masal sabwelu, weikena, ge putum elal. Ge panayawiya, hoga bagolina ni bini poipoi ge butuliya ni bwata, inoke gamagalau nuwaliya ni gewagewa ge nihi lovakun nabi. \v 26 Gamagalau nihi nuwanuwatu hauna i mamasal panayawiya, yaka lovakun kaiwena mataliya ni ananit. Kaiwena togasisi bolo hawawala nihi lamwalamwaniu. \v 27 Sauga o elana gamagalau Gamagal Natuna nihi kite i nenem yaluyalu gamwanaa, ginebi wana gasisi ge wana wasawasa bwabwatana. \v 28 Sauga bugul bolo o nihi masal telipuna, he komiu nuku mat ge matamiu nuku lihin, kaiwena sauga toto Yehoba ni pwamwalimiu iyaka i kelaubwa.” \s1 Abaatena Nuku Aheya Poga elana \r (Mataiyo 24:32-35; Mak 13:28-31) \p \v 29 Inoke Yeisu ba gohalibe ya i baunanik elal i ba, “Poga ge ebwakil gegewel nuku gayawaagil. \v 30 Sauga ebo nuku kitel lamwaliya i titin, inoke ku atena waiwai ana sauga iyaka i kelaubwa.\f * \fr 21:30 \ft Mak 13:28 ana epwamwananal paiya nu kite.\f* \v 31 I ola al, sauga ebo nuku kite bugul gegewel bolo ya liwanagil nihi masal, nuku atena te Yehoba wana abalogugui ana sauga nem iyaka i kelaubwa. \p \v 32 “Tunahot ya ba eliyamiu, heyan bolo sauga ya nige nihi aaliga haba, inoke bugul gegewena bolo ya nihi masal. \v 33 Labulabum ge panayawi nihi mowasi, yaa nau no baaba nige ni momowasi.” \s1 Ta Matahikagila Yeisu wana Nem kaiwena \p \v 34 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Nuku matahikagimiu, bahi aanan, loimwim ge panayawi yawalina ali nuwanuwatu yawalimiu ni aanlowan. Ebo nuku ola o, he nasi lan o atemiu ni payou \v 35 ni ola kimul, kaiwena lan o ni vina gamagalau gegewel panayawiya elal. \v 36 Sauga gegewena nuku silawa ge nuku awaawanun Yehoba elana ni pagasisi-agimiu, inoke sauga bugul gegewena ya nihi masal, nuku mwal ge bosowaimiu nuku talmilil Gamagal Natuna manininaa.” \p \v 37 Lan maisena ge maisena Yeisu i panpankiti gamagalau elal Limi Bwabwalena ana gana gamwanaa, ge sauga bulin i gagan, inoke i nana i kekenuwa limi etega elana oya alana Olibe ana labiya. \v 38 Mweluluga kekeisi gamagalau gegewel nihi noknok Limi Bwabwalena elana ge wana papaatena nihi lalaegan. \c 22 \s1 Yudasa I Na Topowon Bwabwatal elal \r (Mataiyo 26:1-5,14-16; Mak 14:1-2,10-11; Diyon 11:45-53) \p \v 1 \w Pwalawa toto Nige alona Yis Hi Vivikuhiya Hagalena\w*, alana etega al hi ba Nopalegi Hagalena, ana lan iyaka i kelakelaubwa. \v 2 He topowon bwabwatal aloliyau ge Logugui ana topankite hi lovakun gamagalau kaiweliya, inoke kamwasa hi loya ge eliyana Yeisu nihi lopaaliga. \v 3 Yaka Seitani i ulutuk Yudasa toto hi ba Isikaliyota eliyana, iya tohago ali toto elulutega eluwa avaliya etega. \v 4 Inoke Yudasa i na topowon bwabwatal avaliyau ge Limi Bwabwalena ana pulisimanau wali tohouwa elal, yaka alonau hi liwaliwan ga ni label ola ge Yeisu nihi lib. \v 5 Heliya hi yaliyaya Yudasa wana nuwatu kaiwena, inoke hi ba abwe mani nihi pek elana. \v 6 Yudasa wali baaba i talamwi, inoke i telipuna Yeisu wana nawanawa i gagayawa-an, kamwasa i loya ge Yeisu ni teli nimaliyaa ge bahi boda nihi aatena. \s1 Yeisu alonau wana Tohago Nopalegi Hagalena Hi Ginol \r (Mataiyo 26:17-30; Mak 14:12-26; Diyon 13:21-30; 1 Kolinita 11:23-25) \p \v 7 \w Pwalawa toto Nige alona Yis Hi Vivikuhiya Hagalena\w* ana lan i pwawa. He Yudiya wali pagan te lan o eliyana sipi natuna etega nihi lol \w Nopalegi Hagalena\w* kaiwena. \v 8 Yeisu Pita ge Diyon i patunal i ba, “Nuku na Nopalegi Hagalena enona nuku lovivina-an ge ta anan.” \p \v 9 Hi nel elana hi ba, “Hauna labena elana nuwam naha noek ge aanan naha lovivina-an?” \p \v 10 Analiya i lahe i ba, “Sauga nuku tuk Yelusalema, tau etega wewel ana ulubwal i kalivai abwe ni pwawamiu. Nuku noulil, nuku na limi toto elana ni ulutuka, \v 11 inoke nuku baek tonlimi elana nuku ba, ‘Topankite i ba: Hauna lum u talamwan ge elana alowau no tohago Nopalegi Hagalena enona naha ginola ge naha anan?’ \v 12 Inoke iya abwe limi gamwana bwabwatana toto natiya ni pankitemiu, teibol ge abamisiyo iyaka hi abubun haba. Inoke nuku na aanan nuku lovivina-an to.” \p \v 13 Inoke tohago hi nok ge bugul gegewena hi pwawa i ola Yeisu wana baaba elal. Inoke Nopalegi Hagalena enona hi lovivina-an. \p \v 14 Aanan ana sauga iyaka i pwawa, inoke Yeisu alonau ge wana apostolowau hi misiyo abaanan elana. \v 15 Yaka i baek elal i ba, “Nuwau hot alowau komiu Nopalegi Hagalena toto ya enona ta an, mulaa abwe lomwan na pwawa ge na yaomal. \v 16 Kaiwena na baewa eliyamiu, nige al na aan, ana siga Yehoba wana abalogugui ni nem inoke \w Nopalegi Hagalena\w* ana sapu ni masal hot.” \p \v 17 Inoke oine ana kom etega i ahe, i ba mulolu Yehoba elana ge i baek tohago elal i ba, “Toto ya ku ahe ku im guyauan eliyamiu. \v 18 Kaiwena na baewa eliyamiu, oine nige al na iim ana siga sauga toto Yehoba wana abalogugui ni nem.” \p \v 19 Inoke beleid i ahe, i ba mulolu Yehoba elana, yaka i pigebagebal-an i pek elal ge i ba, “Toto ya iya tuwau ya talamwan komiu kaiwemiu. Nuku ginol hikahikani o abanuwahikan.” \p \v 20 I ola al, aanan enaa, oine ana kom i ahe ge i ba, “Oine ya iya \w bateli\w* vavaluna kaiwena, bateli o saliyau elana ni masala. Saliyau ni lau komiu kaiwemiu. \p \v 21 “He gamagal etega abwe ni wasaagau, iya ge nau ama iyehe te abaanan elana e. \v 22 Gamagal Natuna nau na aliga ni ola Yehoba wana nuwatu, yaa gamagal toto ni wasaagau nuwau i nakan, kaiwena bwaliga ana lahi ni bwata.” \v 23 Inoke tohago hi penelnel-agil henala gamwaliyaa ge nasi ni ginol ola o. \s1 Tohago Alan Bwabwatana kaiwena Hi Awabalgig \p \v 24 Tohago totoliya hi peawaawabalgig henala hi nuwatu gamwaliyaa alana i bwata hot. \v 25 Yeisu i baek elal i ba, “Bolo Yehoba nige hi aabulilek-an, wali kin hi logugui-agil, ge wali tologuguiyau nuwaliya gamagalau nihi ba heyagil nihi ba, ‘Oo, tonuwa gamagal!’ \v 26 Yaa komiu bahi nuku oola to. Henala alana i bwata gamwamiwa, he ni ola toto alana i kekeisi, ge toto i tohouwa ni tabwa totuwalali. \v 27 Henala alana i bwata? Toto i misiyo abaanan elana, o ebo toto i tuwalali aanan i ginol i pwatanik toaanan elana? He toto i misiyo abaanan elana te alana i bwata, age? Yaa nau ya minaa gamwamiwa ya ola totuwalali ya. \p \v 28 “Alowau komiu pulowan ta kalivai toyawe ge nige ku tataluwagau. \v 29 Inoke wami gasisi ya pepewa nuku logugui, ni ola Nam no gasisi iyaka i pem ya logugui. \v 30 Inoke no abalogugui elana alowau komiu ta anan ge ta imwim abaanan maisena elana, ge tologugui wali abamina nuku ahe Isileli ali un elulutega eluwa nuku logugui-agil.” \s1 Pita I Ba Tage Nige Yeisu Ni Aalahan \r (Mataiyo 26:31-35; Mak 14:27-31; Diyon 13:36-38) \p \v 31 Yeisu i ba vevehe al i ba, “Saimon! Saimon! Seitani iyaka Yehoba wana talam i ahe ge ni labosemiu, ni ola toeyowa witi enona i labose ge i ase, yaka musana i ahek yoho. \v 32 Yaa nau iyaka ya awanun Yehoba elana kaiwem te bahi wam abulilek ni sosogu. Ge sauga toto nu nuwasikal eliyau, he talimwau nu pagasisi-agil.” \p \v 33 Pita Yeisu anana i lahe i ba, “Babala, ya talamwagau alou owa ta na dela ge alou owa ta yaomal.” \p \v 34 Yeisu i baek elana i ba, “Pita, na baewa eliyam, bulin ebe kamkam melutauina nigeya ga ni kakahin, inoke nu alahagau paeton nu ba, ‘Tau ya nige ya aatena.’” \s1 Mani Abana, Kaliko ana Nabwa ge Elohaveyan Kilepana Baliya \p \v 35 Inoke Yeisu i nel tohago elal i ba, “Sauga toto valila ya patunamiu ku tagil ge nige wami mani abana, o ebo ami kaliko ana nabwa o ebo aemiu aana ku nonoahe, tab bugul etega ku kalaan?” \p Anana hi lahe hi ba, “Nigeya.” \p \v 36 Yaka i baek elal i ba, “He sauga ya, ebo wami mani abana o ebo ami kaliko ana nabwa i gan, nuku noahe. Ge ebo nige wami elohaveyan kilepana i gagan, he ami holahola tultul kaiwena nuku palian inoke manina nuku ahe ge etegana nuku pwamola. \v 37 Kaiwena Buki Bwabwalena i ba, ‘Iya al ge, alonau ge logugui ana toleke,’ ge na baewa eliyamiu, nasi gamagalau nihi ginol eliyau ni ola to. He bugul gegewena toto hi lelelian kaiweu i tatabwa tunahot te.” \p \v 38 Tohago hi baek elana hi ba, “Babala, u kite, elohaveyan kilepana eluwa hiwe eliyama e.” \p Analiya i lahe i ba, “Besena!” \s1 Yeisu I Na I Awanun Oya Olibe \r (Mataiyo 26:36-46; Mak 14:32-42) \p \v 39 Inoke Yeisu panuwa bwabwatana i eguluwan i nana Oya Olibe, i ola to sauga gegewena i giginol. He wana tohago alonau hi nok. \v 40 Sauga hi na hi vin, inoke i baek elal i ba, “Nuku awanun yaka bahi lawakik kaiwena ge nuku sosogu.” \v 41 Inoke i miluwagil ana bwaga ana yapu i ola ebo pat ta alihin ana yapu. Yaka i loepwakoku ge i awanun i ba, \v 42 “Nam, ebo wam nuwatu i ola, he lomwan ana kom ya u ahek yoho eliyau. Yaa bahi nau no nuwatu, owa ya wam nuwatu nu ginol.” \v 43 Inoke anelose etega i loem labulabumwa i masal elana ge i pagasisi. \v 44 Yeisu yayaluwana i pulowan nabi, inoke i awanun gagasisi, ana alutan i ola saliya i sogu i tal bilibiliya. \p \v 45 Sauga i awanun haba, inoke i milil i na tohago elal ge i kitel heliya iyoho hi kenukenu, kaiwena nuwanak tuwaliya i paaliga. \v 46 Yaka i nelil i ba, “Ga i ola ge ku kenukenu? Ku lut ge ku awanun inoke bahi lawakik kaiwena ge nuku sosogu.” \s1 Yeisu Hi Lib \r (Mataiyo 26:47-56; Mak 14:43-50; Diyon 18:3-11) \p \v 47 Yeisu iyoho ya i baaba tohago elal, inoke boda etega hi vinan. He tohago bolo elulutega eluwa avaliya etega alana Yudasa i nulil. Iya i na Yeisu elana tage i nanalo. \v 48 Yaa Yeisu i baek elana i ba, “Yudasa, nu nalowau inoke toto o eliyana Gamagal Natuna nu pek ana topihigelgel elal?” \p \v 49 Sauga wana tohago hi kite hauna abwe ni gan, inoke hi ba, “Babala, tab wama elohaveyan kilepana elana naha lolil?” \v 50 Avaliya etegana wana elohaveyan kilepana i ahe inoke topowon bwabwatal wali tohouwa wana totuwalali tanana labena awonaa i goyoho. \p \v 51 Yaa Yeisu i baek tohago elal i ba, “Besena!” Yaka nimana i teliya tau o tanana elana ge i waisi al. \p \v 52 Inoke i baek topowon bwabwatal avaliyau Limi Bwabwalena ana pulisimanau wali tohouwa ge tonowakau elal, heliya hi nowanik ge nihi lib, i ba, “Age nau toawatautau ge topihigelgel inoke haveyan kilepana ge ebwakil toguina ku noahe ge ku nem? \v 53 Lan gegewena alowau ya komiu Limi Bwabwalena elana, inoke nige ku lilibau. Yaa sauga ya komiu wami sauga te, sauga ya abalogugui gogogouina wana sauga logugui.” \s1 Pita Yeisu I Alahan \r (Mataiyo 26:57-58,69-75; Mak 14:53-54,66-72; Diyon 18:12-18,25-27) \p \v 54 Inoke Yeisu hi lib ge hi en pwatanik topowon bwabwatal wali tohouwa wana limiya. Pita i nouliulil eliyaa ana bwaga i gan. \v 55 He ginaha hi ton limi ana bakubaku ana luwaluwala, inoke Pita i na i misiyo alonau gamagalau bolo ginaha hi mipainan. \v 56 Galok totuwalali etega i kite Pita i misiyo ginaha mwananalina elana, inoke i gayawaan bubun ge i ba, “Tau ya iya al ge alona etega.” \p \v 57 Yaa Pita i alaha i ba, “Galok, tau ya nige ya aatena.” \p \v 58 Sauga nige i yayapu tau etega Pita i kite yaka i ba, “Owa al ge avaliya etega.” \p Anana i lahe i ba, “Gan, nau nige i oola.” \p \v 59 Sauga ana yapu i ola auwa maisena i mowasi, abwe tau etega i ba balbalgig i ba, “Tunahot tau ya alona etega, kaiwena iya Galili gamagalina.” \p \v 60 Anana Pita i lahe i ba, “Gan, nige ya aatena hauna gun u babaunan ei.” Pita iyoho ya i baaba inoke sauga o kamkam melutauina i kahin. \v 61 Inoke Babala i tagena pil matana i lihikan Pita elana, yaka abwe Pita Babala wana baaba i nuwatuan, toto i ba, “Bulin ebe kamkam melutauina nigeya ga ni kakahin inoke nu alahagau paeton.” \v 62 Inoke i na i tagil tola ge i kahin nabi. \s1 Yeisu Hi Nibinibihan ge Hi Talawasi-an \r (Mak 14:65) \p \v 63 Bolo Yeisu hi matahikan, hi talawasi-an ge hi nibinibihan. \v 64 Kaliko hi ahe matana hi am kaus ge hi nel elana hi ba, “Ebo owa palopita, inoke u baem eliyama henala ge i nibihiwa?” \v 65 Inoke baaba nanakina i gewi al hi baunan eliyana. \s1 Yudiya wali Tologugui Yeisu Hi Payatala \r (Mataiyo 26:59-66; Mak 14:55-64; Diyon 18:19-24) \p \v 66 Panuwa abwe i mwananal ya, yaka Yudiya wali tonowakau aloliyau topowon bwabwatal ge \w Logugui ana topankite\w* hi migogo, inoke Yeisu hi pwatanik tologugui o elal. \v 67 Hi baek elana hi ba, “Wama wasa nu pem te ebo owa \w Mesaiya\w*.” \p Analiya i lahe i ba, “Ebo wami wasa na pewa, he nige nuku aabulilek-agau, \v 68 ge ebo nel etega na neli eliyamiu, nige nuku lalahe. \v 69 Yaa sauga ya ge ta nanawa maninilaa, nau Gamagal Natuna na misiyowa Yehoba Togasisi labena awonaa.” \p \v 70 Inoke gegewel hi nel hi ba, “He owa Yehoba Natuna?” \p Analiya i lahe i ba, “Ku ba ola o he heiya te nau e.” \p \v 71 Inoke hi ba, “Iyaka besena to. Nige al ta loloya tage gamagalau nihi nem ge nihi baaba tau ya kaiwena. Kila totola iyaka wana baaba ta hagoem awanaa.” \c 23 \s1 Yeisu I Talmilil Pilato Matanaa \r (Mataiyo 27:1-2,11-14; Mak 15:1-5; Diyon 18:28-38) \p \v 1 Inoke Yudiya wali tologugui gegewel hi lut ge Yeisu hi ahe hi en pwatanik Pilato elana. \v 2 Yaka hi telipuna hi wole hi ba, “Tau ya ha pwawa iya wama gamagalau i papankitel panakil. I ba tage bahi takis naha pwapwamola Sisa elana ge totona i ba tage iya Mesaiya ama wama kin.” \p \v 3 Yaka Pilato i nel Yeisu elana i ba, “Owa Yudiya wali kin?” \p Anana Yeisu i lahe i ba, “He i ola te wam baaba ei.” \p \v 4 Inoke Pilato i baek topowon bwabwatal aloliyau ge boda elal i ba, “Tau ya nige ana woliwoli puna etega ya pwapwawa ge tage ana lahi na baunan.” \p \v 5 Yaa heliya hi ba balbalgig hi ba, “Wana panpankiti elana inoke gamagalau i paawaawauli-agil Yudiya wali labi gegewel elal. I telipunaa labi Galili ge iyaka i nem te panuwa ya elana.” \s1 Yeisu I Talmilil Helodi Matanaa \p \v 6 Wali baaba o Pilato i hago, yaka i nel elal i ba, “Age tau ya Galili gamagalina?” \v 7 Sauga Pilato i atena te Yeisu i neem Galili, Helodi wana abaloguguiya, inoke i patuna i na Helodi elana. He saugena o Helodi iya iyoho Yelusalema. \p \v 8 Sauga Helodi Yeisu i kite nuwana i waisi hot, kaiwena wasana i hago inoke sauga yayapona nuwana te ni kite. He i nuwatu ginol yawiyawi enuna Yeisu ni ginolil ge ni kite. \v 9 Inoke nel i gewi i neli Yeisu elana, yaa nige anana i lalahe. \v 10 Topowon bwabwatal ge Logugui ana topankite hi talmilila to, yaka hi wole panapanak-an. \v 11 Helodi alonau ge tolohaveyan Yeisu hi talawasi-an ge hi nivali. Yaka kaliko yayapona matana waiwaisana hi ahe hi pagaloi, inoke hi patuna pasikal i na Pilato elana. \v 12 He lan o elana, Helodi alona ge Pilato maniniliya hi abubun ge hi heliheliyam al, yaa valila alona ge alona hi pihigelgel. \s1 Pilato Yeisu I Talamwan Ni Yaomal \r (Mataiyo 27:15-26; Mak 15:6-15; Diyon 18:39–19:16) \p \v 13 Pilato topowon bwabwatal aloliyau tologugui ge gamagalau i yoga gogonil, \v 14 yaka i baek elal i ba, “Ewasi tau ya ku en pwatanim eliyau ge ku ba tage gamagalau i pankitel panakil nihi pihigelgel gamaman elana. He matamiwa ya neli bubun woliwoli kaiweliya toto eliyana ge ku wole, yaa nige puna etega ya pwapwawa. \v 15 Helodi al ge nige woliwoli puna etega i pwapwawa, inoke heiya te kaiwena ge i patuna pasikalim eliyama e. Ku kite, iya nige bugul etega i giginol panak ge tage kaiwena ni yaomal. \v 16 He na ba tolohaveyan nihi nibihi, yaka abwe na sokal.” \v 17 (Baliman maisena ge maisena, Nopalegi Hagalena ana sauga elana, Pilato toulutuk dela maisena ni sokal ge ni tagil.)\f * \fr 23:17 \ft Buki ana toleli papanet houhouwel, enuna puna 17 ana baaba hi leli, enuna nigeya.\f* \p \v 18 Boda hi yoga pamaisena analiya i bwata hi ba, “Tau ya ni aliga! Balabas u sokal eliyama!” \v 19 (He Balabas iya valila haveyan i palut Yelusalema gamwanaa hi pihigelgel Loma wali gamaman elana, ge gamagal etega i tagapaaliga, inoke toto ya kaiwena hi teli tukan dela.) \p \v 20 Pilato nuwana Yeisu ni sokal, inoke i baaba al boda elal. \v 21 Yaa heliya hi yogayoga elana hi ba, “U lokolosan! U lokolosan!” \p \v 22 Paetonina Pilato i baaba al elal i ba, “Hauna kaiwena ge na lokolosan? Hauna nak tau ya i ginol? Nige nak puna etega ya pwapwawa eliyana ge tage kaiwena ni yaomal. He na ba tolohaveyan nihi nibihi, yaka abwe na sokal.” \p \v 23 Yaa hi lawakik ge hi yoga balbalgig analiya i bwaya nuwaliya Pilato Yeisu ni lokolos. Yaka wali yoga o Pilato wana ba lolopwal i ehik. \v 24 Inoke Pilato wali nuwatu i talamwi. \v 25 Tau toto nuwaliya i sokal, toto valila haveyan i palut ge gamagal etega i tagapaaliga. Ge Yeisu i talamwan elal nihi ginol ni ola wali nuwatu. \s1 Yeisu Hi Lokolosan \r (Mataiyo 27:32-44; Mak 15:21-32; Diyon 19:17-27) \p \v 26 Tolohaveyan Yeisu hi en egonan hi nanawa lokolos kaiwena, yaka tau etega hi pwawa gagama Sailini, alana Saimon, i neem tola i nana i tutuk Yelusalema. Inoke hi lib ge Yeisu ana kolos hi pakalivai i nawaa enaa. \v 27 Gamagalau boda bwabwatana Yeisu hi noulil, gamwaliyaa yowau enuna, heliya hi kahikahin Yeisu baena. \v 28 Yeisu i tagena pil i baek elal i ba, “Yelusalema yowauiliyau, bahi baeu nuku kakahin, yaa totomiu baemiu ge natumiyau baeliya te nuku kahin. \v 29 Kaiwena sauga i nenem abwe nak bwabwatana ni gan ge gamagalau nihi ba, ‘Yowau bolo hi kobwas heliya hi waisi, kaiwena nige sauga etega natuliyau i gagan ge hi papaalahul.’ \v 30 Yaka sauga o elana gamagalau nihi baek oya elal nihi ba, ‘Nuku maguli pwatameya,’ ge nihi baek manahinhin elal, ‘Nuku yabomwima.’ \v 31 Ebwakil kolena ta ton memena nige i gagasisi, yaa ebo i mati ge ta ton, yaka abwe memena i gasisi hot. Inoke i ola al to, sauga ya gamagalau nak bolo ya hi awaginol, yaa sauga mulaa nak bwabwatana hot abwe ni masal.” \p \v 32 Bolau eluwa al, heliya nak ana toginol, tolohaveyan hi enil ge aloliya Yeisu nihi lopaaligal. \v 33 Sauga hi na hi vin panuwa alana hi ba Pana Babaloma, inoke Yeisu hi lokolosana to, alonau ge nak ana toginol labui. Etegana ana kolos hi pamilila labena awonaa, ge etegana labena gegebanaa. \v 34 Yaka Yeisu i ba, “Nam, wali gegi nu nuwayoho, kaiwena nige hi aatena hauna hi giginol.” Tolohaveyan ana kaliko hi wali, yaka pat hi ahe galavenu etega hi galavenu-an, inoke eliyana kaliko ana pwahin tomaha tomaha hi guyauan elal. \p \v 35 Gamagalau hi talmilil Yeisu hi gayawaan, yaka Yudiya wali tologugui hi lamwa tunatuna-an hi ba, “Gamagalau getogal i pwamwalil. He totona ni pwamwal, ebo iya Mesaiya Yehoba wana hilihili gamagalina.” \p \v 36 Tolohaveyan al ge Yeisu hi talawasi-an. Hi noha gegelinaa ge oine manumanunina hi pek ni im, \v 37 yaka hi baek elana hi ba, “Ebo owa Yudiya wali kin, he totom u pwamwaliwa.” \p \v 38 Leleli etega hi leli, inoke hi tagahikan ana kolos elana kokowana pwatanaa, i ba, “Toto ya iya Yudiya wali kin.” \p \v 39 Nak ana toginol eluwa hi kukuki kolos elana, etegana Yeisu i lamwa tunatuna-an i ba, “Age owa Mesaiya? He totom u pwamwaliwa ge ama al nu pwamwalima!” \p \v 40 Yaa etegana alona i ba lalaan i ba, “Age nige Yehoba u lolovakun-an? Lahi maisena toto tau ya i pwawa, owa al ge u pwawa. \v 41 Owa ge nau ala lahi i sapu hot, kaiwena toto ta ginol he lahena te. Yaa tau ya nige bugul etega i giginol panak.” \p \v 42 Inoke i baek Yeisu elana i ba, “Yeisu, sauga wam abalogugui ni nem ge nu tabwa kin, nu nuwahikagau.” \p \v 43 Anana Yeisu i lahe i ba, “Tunahot ya ba eliyam, lan ebe alou owa ta minaa labulabumwa.” \s1 Yeisu wana Yaomal \r (Mataiyo 27:45-56; Mak 15:33-41; Diyon 19:28-30) \p \v 44 Alalati bwagatau sabwelu yanana i mowasi ge panuwa gegewena i gogou ana siga tili kilok kokoyavi. \v 45 Kaliko mamanana toto hi pakuki Limi Bwabwalena gamwana hi baba tomwaya, i maleli labi eluwa. \v 46 Inoke Yeisu i yoga anana i bwaya i ba, “Nam, yayaluwau ya teli nimwam gamwanaa.” Sauga i ba ola o, inoke yawalina i mowasi. \p \v 47 Tolohaveyan wali tohouwa i kite hauna gun i gan, inoke Yehoba i tobalan ge i ba, “Tunahot tau ya iya tosasapona.” \v 48 Gamagalau gegewel bolo hi migogo ge hi gagayawa, sauga hi kite hauna gun i gan, nuwaliya i nak inoke babagaliliya hi lol ge hi sikalan hi na wali limiya. \v 49 Yaa Yeisu wana heliyamwau ge yowau bolo valila hi toulil avaliya hi neem Galili, gegewel hi talmililek laha ge mataliya i nok bugul bolo ya hi gagayawa-an. \s1 Yeisu Hi Teli Salaiya \r (Mataiyo 27:57-61; Mak 15:42-47; Diyon 19:38-42) \p \v 50-51 Tau etegana alana Yosepa, i neem Yudiya awanina etega alana Alimadiya, wana pagan i waisi ge i sapu. Iya i matamatan Yehoba wana abalogugui kaiwena. He iya Yudiya wali tologugui avaliya etega, yaa nige i oolak alonau wali nuwatu ge wali ginol elana. \v 52 I nok Pilato elana Yeisu tuwana i patalam ge ni ahe. \v 53 Inoke i na i ahe kolos elana, kaliko waiwaisana elana i osiya ge i na i teli salaiya toto hi ken tukan pat elana. Salai o nige toyaomal etega ga hi teteliya. \v 54 Lan o Sabwata ana lan lovivina, ge kelaubwa Sabwata ni telipuna. \p \v 55 Yowau bolo valila avaliya Yeisu hi neem Galili, Yosepa hi toulil, inoke salai hi kite, ge hi kite Yeisu tuwana ga hi teli ola. \v 56 Yaka abwe hi sikal hi na wali limiya, inoke sawasawal ge enonu bwalena waiwaisana hi lovivina-an Yeisu tuwana kaiwena. Yaa lan Sabwata hi veyaho i ola Logugui ana baaba. \c 24 \s1 Yeisu I Lutem Yaomala \r (Mataiyo 28:1-10; Mak 16:1-8; Diyon 20:1-10) \p \v 1 Wik ana lan houwan elana, mweluluga kekeisi hot, yowau enonu bwalena waiwaisana toto iyaka hi lovivina-an hi ahe ge hi na salaiya. \v 2 Hi kite pat toto salai awana hi paankausiya iyaka hi pakul yoho, \v 3 inoke hi na hi tuk salai gamwanaa, yaa nige Babala Yeisu tuwana hi kikite. \v 4 Heliya iyoho hi nuwanuwatu Yeisu tuwana kaiwena, inoke sauga o bolau eluwa ali kaliko i namanamal hi talmilil labeliyaa. \v 5 Yowau hi lovakun nabi yaka hi kululu maniniliya i loek bilibiliya. Yaa bolau eluwa hi baek elal hi ba, “Hauna kaiwena ge toto yawalina gaganina ku loyaan toyaomal wali abamina elana? \v 6 Nige i gagan te, iyaka i lut! Wana baaba nuku nuwahikan, toto i baunan eliyamiu sauga alomiu ku miminaa labi Galili. \v 7 I ba, ‘Gamagal Natuna nihi talamwan gamagalau nanakil nimaliyaa ge nihi lokolos, lan etonina elana inoke ni lutem yaomala.’” \v 8 Yaka abwe yowau Yeisu wana baaba o hi nuwatuan. \p \v 9 Sauga hi sikalem salaiya, bugul ya gegewena wasana hi wasaan apostolowau elulutega maisena elal, avaliyau ge tohago gegewel al. \v 10 Yowau bolo wasa o hi wasaan apostolowau elal, heliya Meli Magidala yovana, Yowana, Meli toto Yemesa hinana, aloliyau ge yowau bolo avaliyau al. \v 11 He apostolowau nige yowau wali wasa hi aabulilek-an, kaiwena hi nuwatu tage wali baaba i ola ba bwagabwaga ya. \v 12 Yaa Pita i lut ge i patalelu i na salaiya. I kululu, yaka kaliko awawana ya i kite. Inoke i sikal i na wana limiya ge i nuwanuwatu bugul bolo i gan kaiweliya. \s1 Emius ana Kamwasaa Yeisu I Masal Tohago Eluwa elal \r (Mak 16:12-13) \p \v 13 Lan maisena o elana tohago ali toto eluwa hi nanawa awan alana Emius kaiwena. Emius ge Yelusalema ali hawawal ana yapu i ola leben kilomita. \v 14 Ali toto eluwa hi nonoliwaliwan bugul gegewena bolo i masal kaiweliya. \v 15 Heliya iyoho hi nonoliwaliwan ge hi nelnel bugul o kaiweliya, yaka Yeisu i noha eliyalil ge aloliya hi notoyawa. \v 16 Hi kite ya, yaa nige mataliya i mwamwapwela ge nihi atena te henala iya. \p \v 17 Yaka abwe i nelil i ba, “Sauga ku nawanawa, hauna gun bana ge ku pepeliwaliwan-agimiu?” \p Yaka hi notalmilil, ali awa i nuwaleyan. \v 18 Etegana alana Kaliyopas i baek Yeisu elana i ba, “Tonawanawa hi gewi iyoho Yelusalema, he tabam owa maisem ya nige u aatena hauna gun i masala o sauga ya elana.” \p \v 19 Yaka i nel elal i ba, “Hauna gun bana?” \p Anana hi lahe hi ba, “Bugul toto i masal Yeisu gagama Nasaleta elana. Tau ya iya palopita etega, wana baaba ge wana ginol gasigasisena ya, Yehoba matanaa ge gamagalau gegewel mataliyaa. \v 20 Topowon bwabwatal aloliyau ge wama tologugui hi teli gavana nimanaa, inoke i talamwan ni yaomal, yaka abwe hi lokolosan. \v 21 He ama ha nuwatu te Yehoba tau ya i hile iya boda Isileli ni sokalil. Ge bugul etega al, lan eton iyaka i mowasi ge bugul bolo o hi masal. \v 22 He wama boda yowauiliyau enuna atema hi payou. Ewasi mweluluga kekeisi hot hi na salaiya, \v 23 yaa nige tuwana hi kikite. Sauga hi sikal, inoke hi baem eliyama tage pankite etega i masal aneloseyau hi kitel ge tage hi baek elal hi ba, ‘Iyaka i lut.’ \v 24 Inoke alomeyau enuna al hi na salaiya ge hi pwawa i ola ya te yowau wali wasa, yaa iya nige hi kikite.” \p \v 25 Inoke abwe Yeisu i baek elal i ba, “Ku sigasiga hot ge atemiu i gasisi, yaka nige etimwawa palopitau wali wasa gegewena ku aabulilek-an. \v 26 Age nige ku aatena e Mesaiya lomwan o ni pwawa ga abwe mulaa ni ulutuk wana wasawasa elana?” \v 27 Inoke Buki Bwabwalena ana baaba iya kaiwena i pwamwananal elal, i telipunaa Mosese wana buki elal ge palopitau gegewel wali leleli. \p \v 28 Hi nawanawa ee, kelaubwa nihi vin awan toto kaiwena hi nonok, inoke Yeisu i ginol i ola te nuwana ni novevehe al. \v 29 Yaa hi awanun nabinabi elana hi ba, “Aloma owa ta mina, kaiwena kelaubwa bulin ni gan ge panuwa ni gogou.” Inoke i na i tuk limiya aloliya nihi mina. \p \v 30 Aanan ana sauga inoke i na alonau hi misiyo abaanan elana. Yaka beleid i ahe ge i ba mulolu Yehoba elana, inoke i pigebagebal-an ge i guyauan elal. \v 31 I ginol ola o, yaka abwe mataliya i mwapwela ge hi atena henala iya, yaa i miyaomala mataliyaa. \v 32 Ali toto eluwa hi pebaaba-agil hi ba, “Sauga ta nawanawa kamwasaa ge i liwaliwan elala Buki Bwabwalena ana baaba i pwamwananal, tunahot atela i waiwai, age?” \p \v 33 He sauga o hi lut ge hi sikal hi na Yelusalema, yaka apostolowau elulutega maisena hi pwawal aloliyau ge aloliyau enuna hi migogo. \v 34 Heliya hi baek bolo eluwa elal hi ba, “Tunahot Babala iyaka i lut. He i masala Saimon elana.” \v 35 Inoke bolo eluwa avaliyau wali wasa hi pek hauna i gan elal kamwasaa. Ge hi ba, “Sauga beleid i ahe ge i pigebagebal-an, inoke abwe ha atena iya Yeisu.” \s1 Yeisu I Masala Tohago Elal \r (Mataiyo 28:16-20; Mak 16:14-18; Diyon 20:19-23; Tuwalali 1:6-8) \p \v 36 Tohago eluwa heliya iyoho ya hi baaba avaliyau elal, yaka Yeisu i masal i talmilila gamwaliyaa ge i baek elal i ba, “Atemiu ni laumwal!” \p \v 37 Ateliya i you ge hi lovakun, hi nuwatu tage gagayumwa hi kite. \v 38 Yaka i baek elal i ba, “Ga i ola ge atemiu i bwanabwana ge nuwamiu i eleluwa? \v 39 Nimwau ge aeu ku kite. He nau te! Tuwau ku pibose ge nuku atena. Gagayumwa nige bunumwina ge tutuwana i gagan i oola toto ku kiteya nau eliyau.” \p \v 40 Sauga i ba ola o, inoke nimana ge aena i pankitel. \v 41 Heliya hi yaliyaya nabi ge nuwaliya hi ahe, yaa nige ga hi aabulilek-an. Inoke i nelil i ba, “Tab aanan etega i gan ge na an?” \v 42 Inoke moti totonina awahinena hi pek, \v 43 yaka i ahe ge i an mataliyaa. \p \v 44 Inoke i baek elal i ba, “Valila sauga alowau komiu, ya baewa eliyamiu i ola hiwe: bugul gegewena hi lelelian kaiweu Mosese wana logugui elana, palopitau wali leleli elana ge Same elana nihi tabwa tunahot.” \p \v 45 Yaka wali nuwatu i ba pwela ge Buki Bwabwalena ana baaba ana sapu nihi atena. \v 46 I baek elal i ba, “Buki Bwabwalena i ba ola hiwe. \w Mesaiya\w* lomwan ni pwawa ge ni yaomal, yaka lan etonina elana ni lutem yaomala. \v 47 Inoke iya alana elana nihi papaatena gamagalau labi gegewena elal nihi telipunaa Yelusalema, yaka gamagalau wali gegi ana en nihi pek ge Yehoba wali gegi ni nuwayoho. \v 48 He komiu nuku tabwa bugul gegewena o ali towasa. \v 49 Nau toto Nam i bateli kaiwemiu ya papatuna i nenem eliyamiu. Yaa nuku minaa ga Yelusalema ana siga gasisi ni loem Yehoba elana nuku kalaopopwi.” \s1 Yeisu I Ha Labulabumwa \r (Mak 16:19-20; Tuwalali 1:9-11) \p \v 50 Yeisu tohago i enil Yelusalema hi eguluwan hi na Bedani ana labiya, inoke nimana i latahin ge i ba muloluagil. \v 51 Iya iyoho i baaba muloluagil, yaka i tataluwagil ge Yehoba i ahe i ha labulabumwa. \v 52 Heliya hi kululu ge hi tapwalolo eliyana, abwe alona wali yaliyaya bwabwatana hi sikal Yelusalema. \v 53 Inoke sauga gegewena hi miminaa Limi Bwabwalena elana Yehoba hi tobatobal-an.