\id GEN - Misima [mpx MISBible] \h ABATELIPUNA \toc1 Abatelipuna \toc2 Abatelipuna \toc3 Aba \mt1 Abatelipuna \is1 Baaba Houwan \ip Buki toto ya bugul hi gewi ali abatelipuna i liwanan, ololal panayawi ge gamagalau ali abatelipuna, gegi ge lomwan ali abatelipuna, ge Yehoba wana gamagalau Isileli wali abatelipuna. I pankitela Yehoba alona ge gamagal hi pebabateli-agil. Bwabwatana hot te wana bateli Abalahama elana. \ip Awalehina 1 ana siga 11:26 i liwanan Yehoba panayawi i ginol ge gamagalau houhouwel liwaniliya, ololal Adama ge Ive, Keni ge Eibol, ge Nowa alonau natunau. Awalehina 11:27 ana siga awalehina 50 Isileli tubutubuliyau houhouwel liwaniliya: Abalahama, Aisake, Yakobo (alana etegana al Isileli) ge Yakobo natunau ali gewi tuwel. Yakobo natunau gamwaliyaa Yosepa liwanina i bwata hot. I liwanan ga i ola ge Yosepa i houwa i na Itipita, yaka abwe tamana Yakobo alonau natunau enuna al hi nok to ge hi miminaa panuwa o elana. \ip Buki ya gamagalau tomaha tomaha liwaniliya, yaa i bosowaina hot ta ba gegewena Yabowaine liwanina. Iya gamagalau i ginolil, bolo hi gegi i lahel, alonau ge gamagalau hi pebabateli-agil, wana gamagalau i nulil ge i label, ge iya i logugui-an hauna i masal. \c 1 \s1 Abatelipuna elana Yabowaine Bugul Gegewena I Ginolil \p \v 1 Abatelipuna elana Yabowaine labulabum ge panayawi i ginolil. \v 2 He panayawi i enonovan ya, ge nigeya ga ana awa i mamasal i oola te sauga ya. Gogou kubwa wewel limwalimwanina i yabom, ge Yabowaine Yayaluwana i nononawanawa wewel pwatanaa. \p \v 3 \x - \xo 1:3 \xt 2Kol 4:6\x* Yaka Yabowaine i ba, “Mwananal ga ni gan,” inoke mwananal i gan. \v 4 Inoke Yabowaine i kite mwananal i waisi. Mwananal ge gogou i teli walel, \v 5 yaka mwananal alana i tun “lan” ge gogou alana i tun “bulin.” He bulin i mowasi ge lan i mowasi,\f * \fr 1:5 \ft Sabwelu lobelobekina i na ana siga lan etega al sabwelu lobelobekina, he Isileli wali lan bwabwaligena to.\f* lan houwan to. \p \v 6 \x - \xo 1:6 \xt 2Pit 3:5\x* Yaka Yabowaine i ba, “Hawawal ga ni gan wewel ali luwaluwala ge wewel ni walel.” \v 7 Yabowaine hawawal i ginol yaka wewel i wali eluwe, etega i minaa hawawal pwatanaa ge etega i minaa gabulanaa. Inoke i gan i ola to. \v 8 Yaka Yabowaine hawawal alana i tun “labulabum.” He bulin i mowasi ge lan i mowasi, lan eluwana to. \p \v 9 Yaka Yabowaine i ba, “Wewel toto labulabum gabulanaa ni tub pahipahi, inoke bilibili kekevana ni masal.” Inoke i gan i ola to. \v 10 Yaka Yabowaine bilibili kekevana alana i tun “datu,” ge wewel i tub pahipahi alana i tun “hoga.” Inoke Yabowaine i kite i waisi. \p \v 11 Yaka Yabowaine i ba, “Bugul siusiunil ga nihi siun datuwa: mwawin bolo enowaliya pwatum ge ebwakil bolo enowaliya pwatumwina gaganina ali awa tomaha ge tomaha.” Inoke i gan i ola to. \v 12 Bugul siusiunil hi siun datuwa: mwawin ali awa tomaha tomaha ge ebwakil ali awa tomaha tomaha. Inoke Yabowaine i kite i waisi. \v 13 He bulin i mowasi ge lan i mowasi, lan etonina to. \p \v 14 Yaka Yabowaine i ba, “Mwananal ona ga nihi gan labulabumwa, heliya lan ge bulin nihi teli walel, nihi ola etotohi tal, lan, ge baliman kaiweliya, \v 15 ge nihi yana labulabumwa panayawi nihi yane.” Inoke i gan i ola to. \v 16 Yabowaine mwananal bwabwatal labui i ginolil, toto mwananalina bwabwatana lan ni logugui-an, ge toto mwananalina kekeisi bulin ni logugui-an. I ola al putum i ginolil. \v 17 Yabowaine i telel labulabumwa panayawi nihi yane, \v 18 lan ge bulin nihi logugui-an, ge mwananal ge gogou nihi teli walel. Inoke Yabowaine i kite i waisi. \v 19 He bulin i mowasi ge lan i mowasi, lan esopalena to. \p \v 20 Yaka Yabowaine i ba, “Bugul bolo yawaliliya gaganil hoga ga nihi pakalaopop, ge bwasumu ga nihi youyou hawawala panayawi pwatanaa.” \fig Abatelipuna|alt="birds and fish" src="CO00600B.TIF" size="col" ref="1:20-21" \fig* \v 21 Yabowaine moti bwabwatal hot ge bugul yawaliliya gaganil bolo hi nawanawa hogaa ge hi pakalaopop, ali awa tomaha ge tomaha i ginolil. I ola al bwasumu bolo hi youyou ali awa tomaha ge tomaha i ginolil. Inoke Yabowaine i kite hi waisi. \v 22 Yaka Yabowaine i ba muloluagil i ba, “Moti, nuku talaabab ge nuku gewi, yaka nuku debalala hoga nuku pakalaopop. Bwasumu bolo ku youyou, nuku gewi yaka nuku debalala panayawi pwatanaa.” \v 23 He bulin i mowasi ge lan i mowasi, lan nimala panunana to. \p \v 24 Yaka Yabowaine i ba, “Bwasumu yawaliliya gaganil ali awa tomaha ge tomaha nihi masal datuwa: bolo totounuwal, bolo hi yawayawal bilibili pwatanaa, ge bolo bekikil, ali awa tomaha ge tomaha.” Inoke i gan i ola to. \v 25 Yabowaine bwasumu bekikil ali awa tomaha ge tomaha, bwasumu totounuwal ali awa tomaha ge tomaha, ge bugul bolo hi yawayawal bilibili pwatanaa ali awa tomaha ge tomaha i ginolil. Inoke Yabowaine i kite i waisi. \p \v 26 \x - \xo 1:26 \xt 1Kol 11:7\x* Yaka Yabowaine i ba, “Gamagal ga ta ginol totola kanukanunula elana ge ni ola kila, yaka moti hogaa, bwasumu hawawala, bwasumu totounuwal, bwasumu bekikil ge bwasumu bolo hi yawayawal bilibili pwatanaa gegewel nihi logugui-agil.” \v 27 \x - \xo 1:27 \xt Mat 19:4; Mak 10:6\x* \x - \xo 1:27 \xt Aba 5:1-2\x* Yabowaine gamagal i ginol totona kanukanununa elana, he iya Yabowaine totona kanukanununa elana i ginolil; gamagalau i ginolil tau ge yova. \v 28 Yaka Yabowaine i ba muloluagil i ba, “Nuku talaabab ge nuku gewi, yaka nuku debalala panayawi nuku pakalaopop ge ni minaa wami logugui gabulanaa. Moti hogaa, bwasumu hawawala ge bugul gegewel yawaliliya gaganil bolo hi nawanawa bilibili pwatanaa nuku logugui-agil.” \p \v 29 Yaka Yabowaine i baek elal i ba, “Mwawin gegewel panayawi pwatanaa bolo enowaliya pwatum ge ebwakil gegewel bolo enowaliya pwatumwina gaganina ya pewa. He nuku ahel aanan kaiwena. \v 30 Ge bwasumu gegewel panayawiya, bwasumu gegewel hawawala, ge bwasumu gegewel bolo hi nawanawa bilibili pwatanaa—he bugul gegewel yawaliliya gaganil—mwawin ge ebwakil lamwaliya gegewel ya pek eliyalil aanan kaiwena.” Inoke i gan i ola to. \v 31 Inoke Yabowaine bugul gegewel i ginolil i kitel hi waisi hot. He bulin i mowasi ge lan i mowasi, lan sikis-ina to. \c 2 \p \v 1 Inoke Yabowaine labulabum ge panayawi ginebi ge buguliliyau gegewel i ginolil habal. \v 2 \x - \xo 2:2 \xt Hib 4:4,10\x* \x - \xo 2:2 \xt Tota 20:11\x* He mulaa abwe lan seben-ina Yabowaine tuwalali gegewena i ginolil iyaka i pwamowasi, inoke lan seben-ina elana i veyahoem wana tuwalali elana. \v 3 Inoke lan seben-ina i ba muloluan ge i teli i bwabwalena, kaiwena lan o elana i veyahoem wana tuwalali gegewena elal bolo iyaka i ginolil. \ms1 Gamagalau Houhouwel Liwaniliya \mr (2:4–4:26) \s1 Ideni Eyowana \p \v 4 Yehoba labulabum ge panayawi i ginolil i mowasi, yaka liwanina i ola hiwe. \p Sauga Yehoba Yabowaine labulabum ge panayawi i ginolil, inoke gamagal al i ginol. \v 5 Houwan ga nige ebwakil etega o ebo mwawin etega i sisiun bilibiliya, ebo uleya, ebo eyowaa, kaiwena Yehoba Yabowaine nigeya ga kehe i papatuna bilibili i papahun, ge nige gamagal i gagan tage bilibili ni eyowa-an. \v 6 He gogau i heem bilibiliya yaka tutulina bilibili pwatana gegewena i pahunhun. \v 7 \x - \xo 2:7 \xt 1Kol 15:45\x* Yehoba Yabowaine bilibili i ahe gamagal i ginoliya, yaka yawal yawalina gaganina i yana papanetan buhunaa, inoke gamagal yawalina i gan. \p \v 8 He Yehoba Yabowaine eyowa\f * \fr 2:8 \ft Ta ba “eyowa,” yaa ana nuwatu i ola labi bwabwatana etega ebwakil ge bugul siusiunil ali awa waiwaisal ge bolo aanan kaiwena hi gewi hi minaa.\f* iyaka i ginol labi balimana, labena Ideni elana, inoke tau toto i ginol i teliya eyowa o elana. \v 9 \x - \xo 2:9 \xt Pan 2:7; 22:2,14\x* Yehoba Yabowaine ebwakil tomaha ge tomaha ali awa waiwaisal ge enowaliya waiwaisana aanan kaiwena i pasiuniliya to. Eyowa nuwanaa ebwakil labui hi siuna, yawal ana ebwakil ge aatena gegewena waiwaisana ge nanakina ana ebwakil. \p \v 10 Wewel etega i sani solaa labena Ideni gamwanaa eyowa i pahunhun. Yaka abwe i wali lalana esopali hi tabwa wewel unuliya. \v 11 Wewel houwan alana Pison, iya i sani solaa labi Havila gamwanaa. (He labi o elana gold i minaa, \v 12 goldina i waisi hot. I ola al ebwakil etega suina hi aahe bugul bwalena waiwaisana hi ginoliya ge pat ali awa waiwaisal hi gan al to.) \v 13 Wewel eluwana alana Gihon, iya i sani solaa labi Kus gamwanaa. \v 14 Wewel etonina alana Taigilis, iya i sani olak panuwa Asul labena balimana, ge wewel esopalena alana Yupeleitis. \p \v 15 Yehoba Yabowaine tau i ahe i teliya Ideni eyowana elana, inoke ni tuwalali-an ge ni matahikan. \v 16 Yaka Yehoba Yabowaine i baek tau elana i ba, “I bosowaina te ebwakil gegewel eyowa gamwanaa enowaliya nu anan ya; \v 17 yaa aatena gegewena waiwaisana ge nanakina ana ebwakil enowana bahi nu aan, kaiwena sauga toto ebo nu an, he nasi nu aliga.” \p \v 18 Inoke Yehoba Yabowaine i ba, “Nige i wawaisi te tau maisena ya ni mimwaumwau. Ana tolaba etega na ginol iya alona.” \p \v 19-20 He Yehoba Yabowaine iyaka bilibili i ahe bwasumu gegewel i ginoliliya, bolo hi nawanawa bilibili pwatanaa ge bolo hi youyou hawawala. Inoke i enil pwatanik tau elana ge ni kite tau alaliya ga ni tun ola. Inoke tau bwasumu bolo totounuwal, bolo hi youyou hawawala ge bolo bekikil gegewel alaliya i tun. Bugul gegewel alaliya ga i tun ola, he alaliya i ola to. Yaa Adama\f * \fr 2:19-20 \ft Pana Hibilu elana alan “Adama” ana sapu te “tau.”\f* nige ana tolaba etega i pwapwawa ge alona. \p \v 21 Inoke Yehoba Yabowaine tau i pakenu mati. Sauga i kenukenu, inoke luluna tutuwana etega i ahe, yaka tuwana i kaus pasikal. \v 22 Yehoba Yabowaine tau luluna tutuwana i ahe yova i ginoliya, yaka i pwatanik tau elana. \p \v 23 Sauga tau yova i kite, yaka i ba, “He abwe o hulhula hot. Tutuwana i neem tutuwau elana ge bunumwina i neem bunumwiu elana. Inoke alana na tun ‘yova’\f * \fr 2:23 \ft Pana Hibilu elana vilan “yova” kelaubwa ni olaolaek te vilan “tau” elana.\f* kaiwena i masalem tau tuwana elana.” \v 24 \x - \xo 2:24 \xt Mat 19:5; Mak 10:7-8; 1Kol 6:16; Epe 5:31\x* Heiya te kaiwena tau tamana ge hinana ni miluwagil ni na alona ge lagona nihi mipamaisena, inoke ali toto labui nihi ola tuwan maisena. \p \v 25 He Adama ge lagona hi bokaboka, yaa nige hi pupuluwawi. \c 3 \s1 Adama ge Ive Yehoba wana Logugui Hi Leke \p \v 1 \x - \xo 3:1 \xt Pan 12:9; 20:2\x* Bwasumu bolo Yehoba Yabowaine i ginolil gamwaliyaa, he gegewel mwata i siba lakel. Yaka mwata i baek yova elana i ba, “Age Yabowaine ebwakil gegewel eyowa gamwanaa enowaliya i lopwali bahi nuku aan?” \p \v 2 Inoke yova mwata anana i lahe i ba, “Bosowaina ya ebwakil gegewel eyowa gamwanaa enowaliya naha anan ya, \v 3 iyai ya te ebwakil toto i siuna eyowa nuwanaa enowana nige naha aan. Yabowaine i ba, ‘Ebwakil o enowana bahi nuku aan o ebo nuku pipihikan, eba nuku aliga.’” \p \v 4 Yaka mwata i baek yova elana i ba, “Nigeya! Nige nuku aaliga. \v 5 Yabowaine i ba ola o kaiwena i atena te sauga ebo nuku an, he abwe matamiu ni mwapwela yaka bugul gegewena waiwaisana ge nanakina nuku atena ge nuku ola iya Yabowaine.” \p \v 6 Yova ebwakil i kite ana awa i waisi ge enowana i waisi aanan kaiwena. I ola al i nuwatu i ba, “I waisi te na an inoke na siba.” Inoke enuna i ahe i an. I ola al enuna i pek lagona i an. \v 7 Yaka mataliya i mwapwela ge hi kitel age hi bokaboka, inoke poga lamwana hi bugulan ge hi helil tuwaliya ana ekaukaus. \p \v 8 Kokoyaviya vetutulina elana Yehoba Yabowaine i nawanawa eyowa gamwanaa, yaka butuna tau ge lagona hi hago, inoke hi na hi bunsumi ebwakil gamwaliyaa. \v 9 Yaka Yehoba Yabowaine i yoga tau elana i ba, “Owa ga?” \p \v 10 Anana tau i lahe i ba, “Butum ya hago u nawanawa eyowa gamwanaa, inoke ya lovakun ge ya bunsumi, kaiwena ya bokaboka.” \p \v 11 Inoke Yehoba Yabowaine i ba, “Ga i ola ge u atena te u bokaboka? Henala ge wam wasa i pewa? Bi ola ebwakil toto ya lopwali enowana u an?” \p \v 12 Yaka tau i ba, “Yova toto u pem alou, iya te ebwakil o enowana enuna i pem ya an.” \p \v 13 \x - \xo 3:13 \xt 2Kol 11:3; 1Tim 2:14\x* Inoke Yehoba Yabowaine i baek yova elana i ba, “Ga i ola ge u ginol ola o?” \p Yaka yova i ba, “Mwata i kakaweyau inoke ya ahe ya an.” \p \v 14 Yaka Yehoba Yabowaine i baek mwata elana i ba, “Kaiwena ginol ya u ginol, inoke sauga ya na ba nuwamut-agiwa ge am lahi na baunan. Am pulowan bwasumu gegewel totounuwal ge bekikil ali pulowan ni bwata lake. Yawalim ana minamina gegewena elana, tinem nu uluwan ge bilibili pwapwalanana kokowam ni papakove. \v 15 \x - \xo 3:15 \xt Pan 12:17\x* Na ba owa alom ge yova nuku pepihigelgel-agimiu, i ola al tubutubunim ge iya tubutubunina nihi pepihigelgel-agil. Tubutubunina etega kokowam abwe ni puligebal ge owa aena gunina nu tal.”\f * \fr 3:15 \ft “Tubutubunina etega kokowam abwe ni puligebal ge owa aena gunina nu tal”: baaba ya ba kakanun te Yeisu Seitani wana gasisi ni pakokove, ge Seitani ni pihigelgel Yeisu wana boda elal. Pana Hibilu elana baaba ya ali sapu labui, bosowaina al ta pasikal ta ba, “Tubutubunina kokowam nihi puligebal ge owa aeliya gunina nu tal.” He mwata hot ge gamagalau hot baliya to.\f* \p \v 16 Yaka i baek yova elana i ba, “Na ba owa wam liyan elana pulowan ni gewi nu pwawa, ge wam ab elana lomwan bwabwatana nu pwawa. Lagom ana nuwan ni gasisi eliyam ge iya ni logugui-agiwa.” \p \v 17 \x - \xo 3:17 \xt Hib 6:8\x* Yaka i baek Adama elana i ba, “Owa lagom wana baaba u hago ge ebwakil enowana toto ya lopwali u an. Kaiwena ginol o u ginol, inoke sauga ya na ba bilibili ni nak. Yawalim ana minamina gegewena elana nu tuwalali gagasisi ge nu lomwan mulaa abwe enowana nu an. \v 18 Pepesala ge mwawin nanakina nihi siunem bilibiliya kaiwem, yaa aanan nu eyowa-an ga mulaa abwe nu anan. \v 19 Nu tuwalali gagasisi lamwam ni alutan mulaa abwe nu anan, ana siga nu sikal bilibili elana, toto ya ahe ya ginoliwa. Kaiwena owa bilibili, yaka nu sikal nu tabwa bilibili.” \p \v 20 Adama lagona alana i tun Ive,\f * \fr 3:20 \ft Pana Hibilu elana alan “Ive” ana hago i ola vilan “yawaliliya gaganina.”\f* kaiwena iya gamagalau gegewel yawaliliya gaganina hinaliya. \p \v 21 Inoke Yehoba Yabowaine bwasumu kunisina i ahe Adama ge lagona ali kaliko i ginoliya yaka i pagaloil. \v 22 \x - \xo 3:22 \xt Pan 22:14\x* Yaka Yehoba Yabowaine i ba, “Gamagal iyaka bugul gegewena waiwaisana ge nanakina i atena ge i ola kila. Nige bosowaina ge ta talamwan yawal ana ebwakil enowana al ni ahe ni an, eba yawalina ni mihot.” \v 23 Inoke Yehoba Yabowaine tau ge yova i patuna owaowa-agil hi tagil Ideni eyowana elana, yaka tau bilibili ni eyowa-an, toto Yabowaine i ahe ge i ginoliya. \v 24 Tau ge yova i patuna owaowa-agil i mowasi, yaka bwasumu opeliya gaganina\f * \fr 3:24 \ft Bwasumu opeliya gaganina heliya aneloseyau gasigasisel bolo hi miminaa Yehoba manininaa.\f* ge elohaveyan kilepana tautauina i huli pwapwati labi gegewena elal, i telel Ideni eyowana labena balimana. Inoke kamwasa hi kausil bahi gamagal etega ni nonok yawal ana ebwakil elana. \c 4 \s1 Keni Talina Eibol I Tagapaaliga \p \v 1 Adama alona ge lagona Ive hi kenukenu, yaka i liyan, inoke natuna melutauina i ab. Yaka i ba, “Yehoba wana labe eliyana wawaya melutauina ya pwawa.” Inoke alana i tun Keni.\f * \fr 4:1 \ft Pana Hibilu elana alan “Keni” ana hago i ola “ya pwawa.”\f* \v 2 Yaka abwe al talina Eibol i liyanan ge i ab. \p Sauga wawayau hi lobwata, inoke Eibol i tabwa sipi ali tomatahikan ge Keni iya toeyowa. \v 3 Abwe Keni wana eyowa enowana enuna i ahe ge i pek Yehoba ana powon. \v 4 \x - \xo 4:4 \xt Hib 11:4\x* Eibol wana sipi bolo ab houwan enuna i lolil, yaka gabomwiliya waiwaisal i ahel ge i pek Yehoba ana powon. Yaka Yehoba Eibol ge wana powon i yaliyaya-an, \v 5 yaa Keni ge wana powon nige i yayaliyaya-an. Inoke Keni i huga nabi ge maninina i lala. \p \v 6 Inoke Yehoba i baek Keni elana i ba, “Hauna kaiwena u huga ge maninim i lala? \v 7 Binimala ebo wam ginol ni sapu, he nasi na yaliyaya-agiwa. Yaa ebo wam ginol ni nak, he gegi iyoho i matamatan ni apanakiwa. Nuwana ni ahewa, yaa owa nu gasisi lake.” \p \v 8 \x - \xo 4:8 \xt Mat 23:35; Luke 11:51; 1Diy 3:12\x* Inoke Keni i baek talina Eibol elana i ba, “Ta na ta nawanawa uleya.” Sauga hi na uleya, yaka Keni i tatalut talina i tagapaaliga. \p \v 9 Yaka Yehoba i baek Keni elana i ba, “Talim Eibol iya ga?” \p Anana Keni i lahe i ba, “Nige ya aatena. Age nau taliu ana tomatahikan?” \p \v 10 \x - \xo 4:10 \xt Hib 12:24\x* Yaka Yehoba i ba, “Hauna kaiwena ginol nanakina ya u ginol? Talim saliyana i lau bilibiliya ge i kahin ha eliyau, nuwana ana lol lahena na ginol. \v 11 Talim u tagapaaliga ge saliyana bilibili u paim, inoke am ba nuwamut na baunan na ba bilibili ni nak nige al bosowaim nu tuwalali-an. \v 12 Sauga ebo bilibili nu eyowa-an, he nige wam tuwalali enowana ni pepewa. Nige abam hot ni gagan, yaa nu nononawanawa ya panayawiya.” \p \v 13 Yaka Keni i baek Yehoba elana i ba, “Lahi ya i bwata hot ge nige bosowaiu na mikalivai! \v 14 He iyaka u patuna owaowa-agau nige al bosowaina bilibili na tuwalali-an ge o bwaga ni yapu maninimwa. Nige abau hot ni gagan, yaa na nononawanawa ya panayawiya. Ge ebo gamagalau nihi nopwawau, nasi nihi tagapaaligau.” \p \v 15 Yaka Yehoba i baek Keni elana i ba, “Nigeya! Ebo gamagal etega ni tagapaaligawa, wana ginol o lahena na ginol elana ni bwata hot.” Inoke Yehoba etotohi etega i teli Keni tuwanaa i lopwali ebo gamagalau Keni nihi nopwawa bahi nihi tatagapaaliga. \v 16 Yaka Keni i egon ana bwaga i yapu Yehoba manininaa, i na i minaa panuwa alana Nodi,\f * \fr 4:16 \ft Pana Hibilu elana alan “Nodi” ana sapu te “nononawanawa.”\f* iyoho Ideni labena balimana. \s1 Keni Tubutubunau Liwaniliya \p \v 17 Keni alona ge lagona hi kenukenu, yaka i liyan ge i ab, inoke wawaya alana hi tun Inok. (He Keni panuwa bwabwatana i sepa ge i tal, yaka natuna Inok alana i tun pwatanek panuwa o elana.) \v 18 Abwe Inok natuna i gan alana Ilad. Yaka Ilad natuna alana Mehuyael, Mehuyael natuna alana Metusael, ge Metusael natuna alana Lemeki. \p \v 19 Lemeki yowau labui i alolonagil, etegana alana Eda ge etegana alana Silaa. \v 20 Eda i ab natuna alana Yabal, iya houwan hot i minaa \w epanapana\w* elana yaka sipi, goti ge bulumwakau ali matamatahikan i pamasal. \v 21 Talina alana Yubal, iya hapi ge igo i galavenu-an pamasal. \v 22 Silaa i ab natuna alana Tubal-Keni, iya etuwalali tomaha ge tomaha kopa ge aiyan elana i ginoliya. He nuna alana Nama. \p \v 23 Lemeki i ba haha, i baek lagonau elalil i ba, \q1 “Eda ge Silaa, nuku laegan eliyau, \q2 nau Lemeki lagowau komiu, no baaba nuku hago. \q1 Tau etega i lolau yaka ya tagapaaliga, \q2 he ya tagapaaliga kaiwena i palomwanagau. \q1 \v 24 \x - \xo 4:24 \xt Mat 18:22\x* Gamagal toto Keni ni tagapaaliga, wana ginol lahena ni bwata hot, \q2 yaa gamagal toto nau Lemeki ni lolau, wana ginol lahena nau na ginol eliyana ni bwata nabiyan hot.” \s1 Adama ge Ive Natuliya etega al I Gan \p \v 25 Adama alona ge lagona hi kenukenu, yaka i liyan al ge i ab natuna melutau. Yaka i ba, “Yabowaine natu etega al i pem Eibol lahena, kaiwena Keni Eibol i tagapaaliga.” Inoke natuna alana i tun Seti.\f * \fr 4:25 \ft Pana Hibilu elana alan “Seti” ana sapu i ola “i pem.”\f* \v 26 Abwe Seti natuna i gan alana i tun Inosi. He sauga o elana gamagalau hi telipuna hi tapwatapwalolo Yehoba elana. \c 5 \ms1 Adama I Na ana Siga Nowa \mr (5:1–6:8) \s1 Adama ge Tubutubunau Liwaniliya \p \v 1 \x - \xo 5:1 \xt Aba 1:27-28\x* Adama alonau natunau ge tubutubunau liwaniliya i ola hiwe. \p Sauga Yabowaine gamagal i ginolil, he iya totona kanukanununa elana i ginolil. \v 2 \x - \xo 5:2 \xt Mat 19:4; Mak 10:6\x* I ginolil tau ge yova, inoke i ba muloluagil, ge alaliya i tun, “gamagal.” \p \v 3 Adama wana baliman 130 yaka natuna tau etega al i gan. Wawaya ya Adama kanukanununa, i ola ya te iya. Inoke alana i tun Seti. \v 4 Seti hi ab enaa, Adama i minamina al baliman 800 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 5 He Adama wana baliman gegewena 930 i pwawa, yaka abwe i aliga. \p \v 6 Seti wana baliman 105 yaka natuna i gan alana Inosi. \v 7 Inosi hi ab enaa, Seti i minamina al baliman 807 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 8 He Seti wana baliman gegewena 912 i pwawa, yaka abwe i aliga. \p \v 9 Inosi wana baliman 90 yaka natuna i gan alana Keinan. \v 10 Keinan hi ab enaa, Inosi i minamina al baliman 815 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 11 He Inosi wana baliman gegewena 905 i pwawa, yaka abwe i aliga. \p \v 12 Keinan wana baliman 70 yaka natuna i gan alana Mahalalil. \v 13 Mahalalil hi ab enaa, Keinan i minamina al baliman 840 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 14 He Keinan wana baliman gegewena 910 i pwawa, yaka abwe i aliga. \p \v 15 Mahalalil wana baliman 65 yaka natuna i gan alana Yaledi. \v 16 Yaledi hi ab enaa, Mahalalil i minamina al baliman 830 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 17 He Mahalalil wana baliman gegewena 895 i pwawa, yaka abwe i aliga. \p \v 18 Yaledi wana baliman 162 yaka natuna i gan alana Inok. \v 19 Inok hi ab enaa, Yaledi i minamina al baliman 800 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 20 He Yaledi wana baliman gegewena 962 i pwawa, yaka abwe i aliga. \p \v 21 Inok wana baliman 65 yaka natuna i gan alana Metuisela. \v 22 Metuisela hi ab enaa, Inok i mipalalek hot Yabowaine elana baliman 300 al, yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 23 He Inok wana baliman gegewena 365 i pwawa. \v 24 \x - \xo 5:24 \xt Hib 11:5; Yuda 14\x* Inok i mipalalek hot Yabowaine elana, yaka lan etegana Yabowaine Inok i ahe egonan ge nige al hi kikite. \p \v 25 Metuisela wana baliman 187 yaka natuna i gan alana Lemeki. \v 26 Lemeki hi ab enaa, Metuisela i minamina al baliman ana gewi 782 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 27 He Metuisela wana baliman gegewena 969 i pwawa, yaka abwe i aliga. \p \v 28 Lemeki wana baliman 182 yaka natuna tau i gan. \v 29 Inoke i ba, “Valila Yehoba i ba bilibili ni nak inoke ta tuwalali gagasisi ge ta lomwan, yaa wala lomwan o eliyana wawaya ya ni payaliyaya-agila.” Inoke natuna alana i tun Nowa.\f * \fr 5:29 \ft Pana Hibilu elana alan “Nowa” ana hago i ola “ni payaliyaya.”\f* \v 30 Nowa hi ab enaa, Lemeki i minamina al baliman ana gewi 595 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \v 31 He Lemeki wana baliman gegewena 777 i pwawa, yaka abwe i aliga. \p \v 32 Nowa wana baliman 500 inoke natunau hi gan alaliya Semi, Hami ge Yapeta. \c 6 \s1 Gamagalau Hi Gegi \p \v 1 \x - \xo 6:1 \xt Yobi 1:6; 2:1\x* Sauga gamagalau hi gewi hi debalala panayawiya ge natuliyau yowau hi abil hi gewi, \v 2 he Yabowaine natunau melutauil\f * \fr 6:2 \ft “Yabowaine natunau melutauil” ana talisi tomaha ona. Totalisi enuna hi ba heliya aneloseyau, inoke heiya te kaiwena natuliyau hi hul kantutubwai (puna 4). Totalisi enuna hi ba heliya gamagalau hot ya. Abatelipuna 4:26 i pamasal Seti ge tubunau hi tapwalolo Yehoba elana. Yaa sauga mulaa al tubutubunau hi lut bolo nige hi tatapwalolo Yehoba elana natuliyau hi alolonagil, ebo ta ba panayawi gamagaliliyau natuliyau yowau. Tabam heliya Keni tubutubunau, heliya gamagalau nanakil (Abatelipuna 4:16, 23).\f* panayawi gamagaliliyau natuliyau yowau hi kitel ali awa i lowaisi hot, inoke bolo nuwaliya i noek hi alolonagil. \v 3 Inoke Yehoba i ba, “Yawal toto ya pek gamagalau eliyalil nige ni mimihot. He heliya gamagalau ya, yawaliliya abwe ni mowasi. Inoke yawaliliya ana yapu besena te baliman 120.” \v 4 \x - \xo 6:4 \xt AlGe 13:33\x* He sauga Yabowaine natunau melutauil avaliyau panayawi gamagaliliyau natuliyau yowau hi kenu toyawa, yaka hi ab natuliyau hi hul kantutubwai. Inoke saugena o ge sauga o enaa al, gamagalau ololal o hi gan, heliya toasiyala bolo houhouwel, alaliya bwabwatana. \p \v 5 \x - \xo 6:5 \xt Mat 24:37; Luke 17:26; 1Pit 3:20\x* Yehoba i kite gamagalau wali gegi i bwata nabi ge nuwatu nanakina ya te hi mimi nuwanuwatu-an ateliyaa. \v 6 Yaka nuwana i nak ge i ba, “Hauna kaiwena gamagalau ya ginolil ya telel panayawi ge hi gegi?” Inoke atena i palomwan nabiyan. \v 7 Yaka i ba, “Gamagalau bolo ya ginolil, avaliyau bwasumu bolo hi nawanawa, bolo hi yawayawal ge bolo hi youyou, gegewel na pwamowasel. Nuwau i nak te ibwe ge ya ginolil.” \v 8 Yaa Yehoba Nowa i awa wawaisian ge i yaliyaya-an. \ms1 Nowa Liwanina \mr (6:9–9:29) \s1 Yabowaine I Ba Nowa Waga I Ginol \p \v 9 \x - \xo 6:9 \xt 2Pit 2:5\x* He Nowa alonau natunau liwaniliya i ola hiwe. \p Nowa wana pagan i sapu ge iya maisena ya sauga o gamagaliliyau gamwaliyaa nige wana ginol nanakina i gagan, yaa i mipalalek hot Yabowaine elana. \v 10 He Nowa natunau bolau eton alaliya te Semi, Hami ge Yapeta. \p \v 11 Yabowaine matanaa gamagalau panayawi wali ginol i nak nabi ge lohalohaveyan i gasisi labena gegewena elal. \v 12 Yabowaine i kite panayawi iyaka i nak hot gamagalau gegewel wali pagan nanakina kaiwena. \v 13 Inoke i baek Nowa elana i ba, “Ya nuwatu gamagalau gegewel ge panayawi na apanakil nihi mowasi, kaiwena wali lohalohaveyan i gasisi labena gegewena elal. \v 14 Inoke kewadi waiwaisal nu ahel nu talil wam waga etega nu ginol. Baba tomwa ona nu ginolil gamwanaa, yaka kolta\f * \fr 6:14 \ft Kolta i biki hot, i neem oel ge bugul ololal o elal ge i papap. Ebo i waiwai i meimei, yaa ebo i tultul i gasisi, inoke valila hi patuwalali waga dimdim ana ebal.\f* nu ahe gamwanaa ge tolinaa nu ebaliya. \v 15 He nu ginol ni ola hiwe: ana yapu 140 mita, ana magaga 23 mita ge ana miha 13.5 mita. \v 16 Pwatana nu kaus ge hawawal ana bwata ni ola 50 sentamita ni gan ana vavan ge ana helhel ali hawawala. Ana nog nu ginol bebenaa, ge gamwana eton nu ginolil, etegana paiya, etegana nuwanuwanaa, ge etegana natiya. \v 17 He nau abwe kehe na patuna panuwa ni tub ge nub ni ha, yaka bugul gegewel bolo hi yanayana yoho ni apanakil. Inoke bugul gegewel panayawi pwatanaa nihi aliga. \v 18 Yaa owa elam no bateli na ginol na pwamwalimiu. He alomwau lagom, natumwau ge lagoliyau, nuku na nuku ulutuk wagaa. \v 19 Bwasumu gegewel yawaliliya gaganina, eluwa eluwa, tau ge yova, nu ahel, inoke bahi nihi aaliga. \v 20 Bwasumu bolo hi youyou gegewel, bolo hi nawanawa gegewel ge bolo hi yawayawal gegewel, eluwa eluwa alomwau nuku tuk wagaa, inoke bahi nihi aaliga. \v 21 I ola al aanan tomaha tomaha ona nu ahel ge nu bugul tukagil alomiyau ge bwasumu amiu.” \v 22 \x - \xo 6:22 \xt Hib 11:7\x* Inoke Nowa bugul gegewena i ginol i ola Yabowaine wana baaba. \fig Waga hi taltal|alt="building ark" src="CO00625B.TIF" size="col" ref="6:22" \fig* \c 7 \s1 Nub I Ha Panayawi I Yabom \p \v 1 Yaka lan etega Yehoba i baek al Nowa elana i ba, “Heyan sauga ya gamwaliyaa, ya kitewa owa maisem wam pagan i sapu. Inoke alomwau am heniheni ku na ku ulutuk wagaa. \v 2 Bwasumu gegewel bolo bosowaina powon, ali gewi seben, aloliyau ge lagoliyau, nu ahel. Bwasumu gegewel bolo nige bosowaina powon, eluwa eluwa, aloliyau ge lagoliyau, nu ahel. \v 3 Ge bwasumu gegewel bolo hi youyou, ali gewi seben, aloliyau ge lagoliyau, nu ahel. He nu ahel alomwau nuku ulutuk wagaa, inoke bwasumu tomaha ona bahi etega ni momowasi panayawiya. \v 4 Lan seben ya ni mowasi, yaka na ba lan poti ge bulin poti kehe ni laulau. Inoke bugul gegewel yawaliliya gaganina bolo ya ginolil, na pwamowasel panayawiya.” \v 5 Inoke Nowa bugul gegewena i ginol i ola Yehoba wana baaba. \p \v 6 He Nowa wana baliman 600 te nub i ha. \v 7 \x - \xo 7:7 \xt Mat 24:38-39; Luke 17:27\x* Yaka alonau lagona, natunau ge lagoliyau, hi ulutuk wagaa nub hi lou luwan. \v 8 He avaliyau bwasumu bolo hi nawanawa, bolo hi youyou ge bolo hi yawayawal—bolo bosowaina powon ge bolo nige bosowaina powon. \v 9 Bwasumu gegewel o, eluwa eluwa, tau ge yova, avaliyau hi ulutuk wagaa i ola Yabowaine wana baaba. \v 10 Lan seben i mowasi, yaka panuwa i tub ge nub i ha. \p \v 11 \x - \xo 7:11 \xt 2Pit 3:6\x* He liwanina i ola hiwe. Nowa wana baliman 600, weikena eluwana ana lan sebentin-ina elana, wewel bwabwatana i sani heem bilibili gamwanaa, ge labulabum i mwapwela kehe i maligin laulau. \v 12 Yaka lan poti ge bulin poti kehe i mimi laulau. \v 13 Lan toto o elana Nowa alonau lagona, natunau Semi, Hami ge Yapeta, aloliyau lagoliyau hi ulutuk wagaa. \v 14 He avaliyau bwasumu sosokal tomaha ge tomaha, bwasumu totounuwal tomaha ge tomaha, bwasumu bolo hi yawayawal tomaha ge tomaha, ge bwasumu bolo hi youyou tomaha ge tomaha. \v 15 Bugul gegewel bolo hi yanayana yoho, eluwa eluwa, tau ge yova, avaliya Nowa hi ulutuk wagaa, \v 16 i ola Yabowaine wana baaba. He sauga Nowa i ulutuk, inoke Yehoba waga ana nog i kaus. \p \v 17 Lan poti ge bulin poti nub i haha ya. Wewel iyaka i bwata nabi, inoke waga i ota hin. \v 18 Wewel iyoho i bwabwata heheya, yaka waga i otaota wewel pwatanaa. \v 19 Wewel iyoho i bwabwata heheya, yaka oya i yabomwil, \v 20 oya i heluwan ana miha i ola 7 mita. \v 21 Bugul gegewel panayawi pwatanaa hi aliga—bwasumu bolo hi youyou, bolo totounuwal, bolo bekikil ge bolo kekeisi ona, ginebi ge gamagal. \v 22 Bugul gegewel bolo hi yanayana yoho ge hi miminaa bilibili pwatanaa hi mowasi. \v 23 Yehoba bugul gegewel yawaliliya gaganina, gamagal, bwasumu bolo hi nawanawa, bolo hi yawayawal ge bolo hi youyou, i pwamowasel. Nowa alonau ge alonau bolo wagaa ya te hi mwal. \s1 Nub I Mowasi \p \v 24 Lan ali gewi 150 wewel iyoho i bwata panayawi i yabom. \c 8 \p \v 1 Yaa Nowa alonau ge bwasumu totounuwal ge bekikil wagaa, Yabowaine nige i nunuluwagil. Inoke i ba mana i towa panayawiya, yaka wewel i taltal lau. \v 2 He iyaka wewel bwabwatana nige al i sasani heem bilibili gamwanaa ge kehe nige al i mamaligin laulau. \v 3 Inoke wewel iyoho i taltal lau. Lan ali gewi 150 i mowasi wewel iyaka i lau, \v 4 inoke weikena seben-ina ana lan sebentin-ina elana, waga i buntal labi Alalat oyana etega elana. \v 5 Wewel iyoho i taltal lau, yaka weikena elulutega ana lan houwan elana oya pwataliya hi hopit. \p \v 6 Lan poti al i mowasi, Nowa waga ana windo toto iyaka i ginol i pwela \v 7 ge okok i patuna i you tagil. Nige i sisikal wagaa, he i youyou pwatpwat ya ana siga wewel i mowasi ge bilibili i kevakeva. \v 8 Yaka bunibuni al i patuna i tagil ge ni atena ebo wewel iyaka i tal lau ge bilibili i dato. \v 9 Yaa wewel iyoho ya i bwayabwaya bilibili i yayabom, inoke bunibuni nige wana abayoutal i pwapwawa. Yaka i you sikal i na wagaa, inoke Nowa nimana i paelu tagilan yaka bwasumu i youtala ge i teli tukan. \v 10 Nowa i matamatan al lan seben i mowasi, yaka bunibuni i patuna al i tagil. \v 11 Kokoyaviya bunibuni i you sikal Nowa elana, he \w olibe\w* lamwana kolena etega i alahikan awanaa. Inoke Nowa i atena te wewel iyaka i tal lau. \v 12 Inoke i matamatan al lan seben i mowasi, yaka abwe bunibuni i patuna al i tagil. Yaa sauga toto o nige i yoyou sikal Nowa elana. \p \v 13 Nowa wana baliman 601, weikena houwan ana lan houwan elana, wewel iyaka i tal lau ge bilibili i dato. Yaka Nowa waga pwatana i pwela yoho, inoke matana i nok i kite bilibili pwatana iyaka i dato. \v 14 He weikena eluwana ana lan tuwenti seben-ina (27-ina) elana bilibili iyaka i kevakeva hot. \p \v 15 Yaka Yabowaine i baek Nowa elana i ba, \v 16 “Alomwau lagom, natumwau ge lagoliyau waga ku loluwai ku tagil noleleya. \v 17 Bwasumu bolo hi youyou, bolo hi nawanawa ge bolo hi yawayawal, gegewel nu ahel alomwau nuku tagil tola. Inoke heliya abwe nihi talaabab ge nihi gewi, yaka nihi debalala panayawiya.” \p \v 18 Yaka Nowa alonau lagona, natunau ge lagoliyau, waga hi loluwai hi tagil noleleya. \v 19 Yaka bwasumu bolo hi nawanawa, bolo hi yawayawal ge bolo hi youyou, tomaha ge tomaha ali pwahin elana hi tagilem wagaa. \s1 Yehoba wana Bateli Nowa elana \p \v 20 Yaka Nowa pat i pahe abapowon i ginol ge ni tapwalolo Yehoba elana. Yaka bwasumu bolo bosowaina powon, bolo hi nawanawa ge bolo hi youyou, enuna i ahel ge i powon pwabwaligel Yehoba elana. \v 21 Yehoba powon bwalena i hago ge i awa wawaisian, yaka atena elana i ba, “Bwagana gamagalau nuwatu nanakina ya te hi nuwanuwatu-an ateliyaa, i telipunaa wali sauga wawaya elana, he nige al na babaa ge panayawi na aapanak wali ginol nanakina kaiwena. Ge nige al bwasumu gegewel na aapapanak-agil ni oola toto iyaka ya ginol. \q1 \v 22 Panayawi miminana elana, \q1 logalagalauma ge lovelovetomwa, \q1 tultul ge kalakalas, \q1 kehe ge sabwelu, \q1 lan ge bulin, \q1 ni gangan ya nige ni momowasi.” \c 9 \p \v 1 \x - \xo 9:1 \xt Aba 1:28\x* Yaka Yabowaine Nowa ge natunau i ba muloluagil i ba, “Nuku talaabab ge nuku gewi, yaka nuku debalala panayawi nuku pakalaopop. \v 2 Bwasumu gegewel, bolo hi nawanawa, bolo hi youyou, bolo hi yawayawal, ge moti gegewel nihi lovakunagimiu. Iyaka ya telel wami logugui elana ge nuku logugui-agil. \v 3 Bugul gegewel yawaliliya gaganina nuku anan ya. Valila bugul siusiunil enowaliya ge lamwaliya ya pewa amiu, yaa sauga ya bugul gegewena ya pewa eliyamiu aanan kaiwena. \v 4 \x - \xo 9:4 \xt Aba 17:10-14; Lib 19:26; Log 12:16,23; 15:23\x* Yaa bahi bunum salisaliyana nuku an, kaiwena yawal i minaa saliya eliyana. Saliya ga ni lohaba yaka abwe nuku an. \v 5 He ebo bwasumu etega gamagal etega ni tal saliyana ni lau ge yawalina ni mowasi, nau abwe ana lahi na ginol. I ola al ebo gamagal etega alona yawalina ni pwamowasi, nau abwe ana lahi na ginol. \v 6 \x - \xo 9:6 \xt Aba 1:26; Tota 20:13\x* Ebo gamagal etega alona yawalina ni pwamowasi, he iya al yawalina gamagalau nihi pwamowasi, kaiwena nau Yabowaine gamagalau ya ginolil totou kanukanunu elana. \p \v 7 \x - \xo 9:7 \xt Aba 1:28\x* “He nuku talaabab ge nuku gewi, yaka ami boda ni bwata panayawiya.” \p \v 8 Yaka Yabowaine i baek Nowa alonau natunau eliyalil i ba, \v 9 “Sauga ya no bateli na ginol eliyamiu, tubutubumiyau eliyalil, \v 10 ge bugul gegewel bolo yawaliliya gaganina eliyalil — bwasumu bolo hi youyou, bolo totounuwal, ge bolo bekikil — bolo alomiyau ku tagilem wagaa. \v 11 He ya bateli te nige al na babaa nub ni gagan ge bwasumu gegewel ni pwapwamowasel, nige al nub panayawi ni aapapanak-an.” \p \v 12 Yaka Yabowaine i ba al i ba, “Bateli toto ya ginol eliyamiu ge bwasumu gegewel eliyalil, iya bateli mihomihotina heyan mulaa gegewel kaiweliya. He bateli o ana etotohi i ola hiwe. \v 13 Liliyal na ginol yaluyalu eliyalil, inoke ni tabwa no bateli ana etotohi, bateli toto ya ginol panayawi elana. \v 14 Sauga ebo yaluyalu na ginol panayawi ni yabom ge liliyal ni masal yaluyaluwa, \v 15 yaka no bateli na nuwahikan, toto ya ginol eliyamiu ge bugul gegewel yawaliliya gaganina eliyalil. He nige al nub ni tutub ge bugul gegewena ni aapapanak-agil. \v 16 Sauga ebo liliyal ni masal yaluyalu eliyalil ge na kite, inoke ni panuwahikagau bateli mihomihotina kaiwena, toto nau Yabowaine ya ginol bugul gegewel yawaliliya gaganina panayawiya eliyalil.” \p \v 17 He Yabowaine i ba i ola to Nowa elana, i ba, “Liliyal iya no bateli ana etotohi, toto ya ginol bugul gegewel panayawiya eliyalil.” \s1 Nowa Oine I Im Kokona-an \p \v 18 Nowa natunau bolo hi tagilem wagaa alaliya Semi, Hami ge Yapeta. (He Hami iya Kenani tamana.) \v 19 Nowa natunau ali toto eton ya, heliya gamagalau gegewel panayawiya tubuliyau. \p \v 20 Nowa iya toeyowa ge iya houwan hot \w oine\w* ana eyowa i ginol ge i galaumaan. \v 21 Sauga etegana Nowa oine i im kokona-an, yaka i kenu bokaboka wana epanapana gamwanaa. \v 22 Kenani tamana Hami i tuk tamana bobokana i kite, yaka i tagil i lowasawasa-an talinau eluwa elal. \v 23 Yaka Semi ge Yapeta kaliko etega hi ahe hi anal vevelaliyaa ge hi pihikan, yaka eliya hi huwalaan hi na tamaliya hi pahabobu. He mataliya hi ligetoga-an ge bahi tamaliya bobokana nihi kikite. \p \v 24 Sauga oine wana gasisi i mowasi ge Nowa i lut, yaka wasa i hago natuna toalaalahul Hami wana ginol kaiwena. \v 25 Inoke i ba: \q1 “Sauga ya Kenani ya ba nuwamut-an. \q1 Iya ni totuwalali loloyowan hot talinau elal.” \p \v 26 Yaka i ba al: \q1 “Yehoba ya tobalan, iya Semi wana Yabowaine! \q1 He Kenani ni totuwalali loloyowan Semi elana. \q1 \v 27 Ya awanun Yabowaine Yapeta wana labi ni pwabwata, \q1 i ola al tubutubunau ge Semi tubutubunau nihi mibubun. \q1 He Kenani ni totuwalali loloyowan elana.” \p \v 28 Nub enaa, Nowa i minamina al baliman 350. \v 29 He Nowa wana baliman gegewena 950 i pwawa, yaka abwe i aliga. \c 10 \ms1 Nowa I Na ana Siga Abalahama \mr (10:1–11:26) \s1 Yapeta Tubutubunau \p \v 1 Nowa natunau Semi, Hami ge Yapeta, avaliyau natuliyau ge tubutubuniliyau liwaniliya i ola hiwe. He nub enaa natuliyau hi gewi hi abil. \p \v 2 Yapeta natunau bolau heliya Gomeli, Magog, Madai, Yavan, Tubal, Meseki ge Tilasi. \p \v 3 Gomeli natunau bolau te Askenasi, Lipat ge Togalama. \p \v 4 Yavan natunau bolau te Elaisa, Talsis, ge boda Kit tubuliya ge Lodan tubuliya. \v 5 He boda bolo hi miminaa Hoga Mediteleiniya bebenaa ge tavalina ona elal hi neem Yavan natunau o elal. Hi miminek tomaha wali labi ge wali panuwa ona elal, ge anan tomaha ona hi baubaunan. \s1 Hami Tubutubunau \p \v 6 Hami natunau bolau heliya Kus, Itipita, Puti ge Kenani. \p \v 7 Kus natunau bolau te Seeba, Havila, Sabita, Laama ge Sabiteka. Laama natunau bolau te Seba ge Dedan. \p \v 8 Kus tubutubunina etega te Nimlod. Iya haveyan ana toematana gasigasisena, yaka alonau wana boda panuwa hi gewi hi pakokovel. \v 9 Yehoba wana labe eliyana iwauka i sibaan. Inoke heiya te kaiwena gamagalau wali ebaaba etega i ola hiwe, “Tau ya i ola te Nimlod, iya houhouwena Yehoba wana labe eliyana iwauka i sibaan.” \v 10 Wana abalogugui i tal houwan labi Babiloniya elana, panuwa Babiloni, Elek, Akad ge Kalne elal. \v 11 Yaka abwe i na al labi Asiliya inoke panuwa bwabwatal bolo Ninibe, Lehobot-Il, Kala \v 12 ge Lesen i ginolil. He Lesen i minaa Ninibe ge panuwa bwabwatana Kala ali hawawala. \p \v 13 Itipita tubutubunau heliya boda Lud, Anam, Lehab, Naptuhi, \v 14 Patulusi, Kasiluhi ge Kaptoli. He boda Pilistiya hi neem al boda Kaptoli elal. \p \v 15 Kenani natuna gamaun te Saidoni. Natunau al hi gan, inoke Kenani tubutubunau te boda Hiti, \v 16 Yebusi, Amoli, Gegasi, \v 17 Hivi, Alki, Sini, \v 18 Alvadi, Semali ge Hamati. Un bolo Kenani tubutubunau hi miwaliwali labi tomaha ge tomaha, \v 19 yaka labi toto hi miminaa i telipunaa panuwa Saidoni ge i nok Gelal kaiwena ana siga te Gasa, ge i ola al i nok Sodoma, Gomola, Adima ge Seboim kaiweliya ana siga te Lasa. \p \v 20 He Hami natunau ge tubutubunau i ola to. Inoke un bolo o anan tomaha ona hi baubaunan ge hi miminek tomaha wali labi ge wali panuwa ona elal. \s1 Semi Tubutubunau \p \v 21 Semi, iya Yapeta talina bwabwatana, natunau al hi gan. (He iya Ebe alonau tubutubunau tubuliya houhouwena.) \v 22 Semi natunau bolau te Elam, Asul, Alpakad, Lud ge Alam. \p \v 23 Alam natunau bolau te Us, Hul, Geta ge Meseki. \p \v 24 Alpakad iya Sela tamana ge Sela iya Ebe tamana. \v 25 Ebe natunau bolau eluwa. Etegana alana hi tun Peleg,\f * \fr 10:25 \ft Alan “Peleg” ana sapu te “miwaliwali.”\f* kaiwena wana sauga elana gamagalau hi miwaliwali panayawi labena gegewena elal. He Peleg talina alana hi tun Yoktan. \v 26 Yoktan natunau te Alimodad, Selep, Hasamavet, Yela, \v 27 Hadolam, Usal, Dikila, \v 28 Obal, Abimael, Seba, \v 29 Opil, Havila ge Yobab. He Yoktan tubutubunau i ola to. \v 30 Labena toto hi miminaa i telipunaa Mesa ge i na Sepal, iyoho labi manaoyaoya toto balimana. \p \v 31 He Semi natunau ge tubutubunau i ola to. Inoke un bolo o anan tomaha ona hi baubaunan ge hi miminek tomaha wali labi ge wali panuwa ona elal. \p \v 32 He Nowa natunau ge tubutubunau ali lihu ana siga to, ge tomaha wali labi elana hi miminek. Inoke nub enaa, heliya eliyalil boda tomaha ona hi masalem ge hi miwaliwali panayawi labena gegewena elal. \c 11 \s1 Yehoba Gamagalau Analiya I Pasamwayagayaga \p \v 1 Valila gamagalau gegewel panayawiya analiya maisena ya ge wali baaba i maisena. \v 2 He gamagalau hi mimi heheya labi balimana, inoke abwab bwabwatana etega hi pwawa labi Babiloniya elana yaka hi minaa to. \v 3 Yaka abwe hi pebaaba-agil hi ba, “Ehei! Bilibili ta ahe bilik ta ginolil yaka ta tonil ge nihi gasisi.” Inoke hi ginol ola to, yaka bilik hi ahe limi hi taliya, ge kolta\f * \fr 11:3 \ft Abatelipuna 6:14 ana epwamwananal paiya nu kite.\f* hi ahe bilik hi papihikagil. \v 4 Yaka abwe hi ba, “Ehei! Wala panuwa bwabwatana etega ta ginol ge limi mihahaina hot etegana ta tal ni na ni tupa yaluyaluwa. Ta ginol ola o, inoke alala ni bwata ge bahi ta mimiwaliwali panayawi labena gegewena elal.” \fig Limi mihahaina hot hi tal|alt="tower of Babel" src="CO00638B.TIF" size="col" ref="11:4-5" \fig* \p \v 5 Yaa Yehoba i nem i lau panuwa bwabwatana ge limi mihahaina hot toto gamagalau hi taltal o i kitel. \v 6 Inoke i ba, “Gamagalau ya heliya boda maisena ge anan maisena elana hi baaba. Sauga ya bugul ya hi giginol, he bwaliga abwe bugul ni gewi al nihi ginolil. Ebo bugul etega nihi nuwatuan, he bosowailiya ya te nihi awaawaginol ya. \v 7 Ehei! Ta na ta lau analiya ta pasamwayagayaga inoke bahi avaliyau wali baaba ana sapu nihi aatena.” \p \v 8 Inoke eliyana Yehoba gamagalau i waliwali-agil hi na panayawi labena gegewena elal, yaka panuwa o nige al hi tatal. \v 9 Inoke panuwa alana hi tun Babiloni\f * \fr 11:9 \ft Pana Hibilu elana alan “Babiloni” ana hago i ola “pasamwayagayaga.”\f* kaiwena panuwa o elana Yehoba gamagalau gegewel analiya i pasamwayagayaga, yaka eliyana i waliwali-agil panayawi labena gegewena elal. \s1 Semi ge Tubutubunau Liwaniliya \p \v 10 Semi alonau natunau ge tubutubunau liwaniliya i ola hiwe. \p Nub i mowasi enaa baliman eluwana elana, Semi wana baliman 100 yaka natuna i gan alana Alpakad. \v 11 Alpakad hi ab enaa, Semi i minamina al baliman 500 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \p \v 12 Alpakad wana baliman 35 yaka natuna i gan alana Sela. \v 13 Sela hi ab enaa, Alpakad i minamina al baliman 403 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \p \v 14 Sela wana baliman 30 yaka natuna i gan alana Ebe. \v 15 Ebe hi ab enaa, Sela i minamina al baliman 403 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \p \v 16 Ebe wana baliman 34 yaka natuna i gan alana Peleg. \v 17 Peleg hi ab enaa, Ebe i minamina al baliman 430 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \p \v 18 Peleg wana baliman 30 yaka natuna i gan alana Liu. \v 19 Liu hi ab enaa, Peleg i minamina al baliman 209 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \p \v 20 Liu wana baliman 32 yaka natuna i gan alana Selag. \v 21 Selag hi ab enaa, Liu i minamina al baliman 207 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \p \v 22 Selag wana baliman 30 yaka natuna i gan alana Naho. \v 23 Naho hi ab enaa, Selag i minamina al baliman 200 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \p \v 24 Naho wana baliman 29 yaka natuna i gan alana Tela. \v 25 Tela hi ab enaa, Naho i minamina al baliman 119 yaka natunau bolau ge yowau enuna al hi gan. \p \v 26 Tela wana baliman 70 yaka natunau hi gan alaliya Abalam, Naho ge Halan. \ms1 Abalahama Liwanina \mr (11:27–25:11) \s1 Tela Alonau Abalam ge Lote Panuwa Ul Hi Eguluwan \p \v 27 He Tela alonau natunau ge tubunau liwaniliya i ola hiwe. \p Tela natunau hi gan alaliya Abalam, Naho ge Halan. Inoke Halan natuna i gan alana Lote. \v 28 He Tela yawalina miminana, natuna Halan i aliga panuwa Ul, labi Koldiya elana, panuwa toto hi aba. \p \v 29 Abalam i alolon lagona alana Selai ge Naho i alolon lagona alana Milika, iya Halan natuna. He Milika talina alana Iska. \v 30 Yaa Selai i kobwas yaka nige i aab. \p \v 31 Tela i lut natuna Abalam, tubuna Lote (Halan natuna) ge yawana Selai (Abalam lagona) i ahel, yaka panuwa Ul labi Koldiya elana hi eguluwan ge nihi nok nihi na Kenani. Yaa sauga hi vin panuwa Halani, yaka hi miminaa ga to. \p \v 32 Tela wana baliman 205 i pwawa, yaka i aligaa panuwa Halani. \c 12 \s1 Yehoba Abalam I Yogaan \p \v 1 \x - \xo 12:1 \xt Tuw 7:2-3; Hib 11:8\x* Yehoba i baek Abalam elana i ba, “Wam panuwa, tutumwau, ge tamwam wana limi ana heniheni nu eguluwagil nu na panuwa toto abwe na pankitewa. \q1 \v 2 Yaka tubutubumwau nihi gewi na pewa nihi tabwa boda gasigasisena etega, ge na mulolu-agiwa. \q1 Alam na pwabwata, ge owa eliyam gamagalau mulolu nihi pwawa. \q1 \v 3 \x - \xo 12:3 \xt Gal 3:8\x* Bolo nihi mulolu-agiwa nau na mulolu-agil, yaa bolo ami hehegan hi apapanak-an nau na nuwamut-agil. \q1 Ge owa eliyam un gegewel panayawiya na muloluagil.” \p \v 4 Abalam wana baliman 75, yaka panuwa Halani i eguluwai ge i nawanawa, i ola Yehoba wana baaba eliyana. He Lote al ge i nok alona. \v 5 Abalam, lagona Selai ge talina natuna Lote i ahel alonau, ginebi gogomwau gegewena ge totuwalali gegewel bolo hi pwawal Halani elana. Yaka panuwa o hi eguluwai ge hi nawanawa Kenani kaiwena. \p Sauga hi vin, \v 6 inoke Abalam labi Kenani gamwana i nosolaan ge i nawanawa i na i vin Mole wana kawadi bwabwalena elana panuwa Sekemi elana. He saugenana o Kenani gamagaliliyau iyoho ya hi minamina labi Kenani elana. \v 7 \x - \xo 12:7 \xt Tuw 7:5; Gal 3:16\x* Yaka Yehoba i masal Abalam elana ge i ba, “Labi toto ya ya pewa tubutubumwau eliyalil.” Yaka Abalam pat i pahe abapowon i ginol panuwa o elana ge i tapwaloloek Yehoba elana, iya i masala elana. \p \v 8 Toto o enaa, yaka Abalam i egon i noek labi manaoyaoya elana panuwa Betel labi nati, ge wana \w epanapana\w* i pamilil panuwa Betel ge Ai ali luwaluwala. He panuwa Betel i minek labi pai ge panuwa Ai i minek labi nati. Yaka abapowon etega al i ginol ge i tapwalolo Yehoba elana. \v 9 Toto o enaa, yaka i novevehe al i nanawa labi kekevana Negeb kaiwena. \s1 Abalam I Na Itipita \p \v 10 Yaka galebu bwabwatana etega i masal labi Kenani elana. He galebu o i bwata hot, inoke Abalam i na Itipita ge i miminek ga to. \v 11 Kelaubwa Abalam ni vin Itipita ana labiya, yaka i baek lagona elana i ba, “Selai, ya atena te am awa i waisi hot. \v 12 He ebo Itipita nihi kitewa, nasi nihi ba, ‘Lagona to.’ Yaka nihi tagapaaligau ge owa nihi pwamolowa. \v 13 \x - \xo 12:13 \xt Aba 20:2; 26:7\x* He nu baek eliyalil nu ba, ‘Nu te,’ inoke owa kaiwem o hehegan nihi abubun ge yawaliu nihi pwamwal.” \p \v 14 Sauga Abalam i na i vin Itipita, yaka Itipita gamagaliliyau Selai hi kite ana awa i waisi hot. \v 15 I ola al kin wana totuwalali bwabwatal Selai hi kite, inoke hi na kin elana ge ana awa hi awa wawaisi-an ge hi tobalan. Yaka hi na hi ahe ge hi en pwatanik kin wana limiya, alona hi mina. \v 16 He kin Abalam ana hehegan i ginol bubun, kaiwena Selai i ahe alona hi mina wana limiya, yaka wana sipi, goti, bulumwakau, \w donki\w*, \w kamel\w* ge wana totuwalali loloyowanil ona i bugul pek. \p \v 17 Yaa Yehoba kasiyebwa nanakina hot etega i patuna kin alonau ge wana limi ana heniheni gegewel hi kasiyebwa, kaiwena kin Abalam lagona Selai i ahe tukan alona hi mina wana limiya. \v 18 Inoke kin Abalam ana baaba i patuna ge i nok elana. Sauga i vin yaka i neli i ba, “Hauna pagan u ginol eliyau e? Hauna kaiwena nige no wasa u pepem te Selai iya lagom? \v 19 Hauna kaiwena u ba tage iya num, ge ya ahe i ola lagou? He lagom hiwe! U ahe ge ku egon.” \v 20 Inoke kin i baek awana toabinau elal, yaka Abalam alona lagona hi patuna owaowa-agil ginebi ge wali gogomwau gegewena Itipita hi eguluwan. \c 13 \s1 Abalam ge Lote Hi Miwali \p \v 1 Inoke Abalam ge lagona wali gogomwau gegewena hi bugulan yaka Itipita hi eguluwai ge hi nawanawa hi na labi Negeb. He Lote al i nok aloliya. \v 2 Abalam i gogomwau hot, wana bwasumu ona hi gewi nabi, i ola al wana silba ge wana gold. \p \v 3 Yaka i novevehe al kekeisi kekeisi i nohoholavi panuwa ge panuwa ona elal, ana siga i vin Betel ge Ai ali hawawala toto valila wana epanapana i tatala, \v 4 ge abapowon i ginoginola. Yaka i tapwalolowa al to Yehoba elana. \p \v 5 He Lote alona Abalam hi nononawanawa, iya al ge wana sipi, goti, bulumwakau ge wana totuwalali ona hi gan. \v 6 Nige bosowailiya nihi mipamaisena, kaiwena wali bwasumu hi gewi nabi, ge wali abaanan nige i bwabwata. \v 7 Yaka ba apwaapwanawa i gan Abalam ge Lote wali bwasumu ali tomatahikan elal. He sauga o elana boda Kenani ge Pelisi iyoho ya hi minamina labi o elana. \p \v 8 Inoke Abalam i baek Lote elana i ba, “Nige nuwala ba apwaapwanawa ni gan owa ge nau elala, ge wala bwasumu ali tomatahikan elal, kaiwena owa ge nau tubula maisena hot. \v 9 He ta nowali tomaha tomaha ta nonoek. Labi gegewena i mwapwela eliyam, labena etegana u hile ge nu na nu minaa. Ebo nu tukik labena aluwabwa, inoke nau na tagilik yavanaa. Ebo nu tagilik yavanaa, inoke nau na tukik aluwabwa.” \p \v 10 \x - \xo 13:10 \xt Aba 2:10\x* Yaka Lote matana i lipwapwati i kite wewel Yolidani abwabwina i waisi ge wewelina i bwata i na ana siga panuwa Sowal elana, i ola te Yehoba wana eyowa Ideni ge panuwa Itipita. (He ana awa i ola to, mulaa te abwe Yehoba panuwa Sodoma ge Gomola i apapanak-agil.) \fig Abatelipuna|alt="Abraham and Lot looking at land" src="CO00647B.TIF" size="col" ref="13:10" \fig* \v 11 Yaka Yolidani abwabwina gegewena i hile iya totona kaiwena, inoke i hek ge i minaa to. He Abalam ge Lote wali miwali i ola to. \v 12 Inoke Abalam i na i minaa labi Kenani elana, yaa Lote i na i minaa Yolidani abwabwina panuwa ona gamwaliyaa ge wana epanapana i pamilil Sodoma gegelinaa. \v 13 He Sodoma gamagaliliyau wali ginol i nak hot, ge hi gegi nabi Yehoba elana. \p \v 14 Sauga Lote i egon enaa, yaka Yehoba i baek Abalam elana i ba, “Labi toto u taltalmilila matam u lipwapwati ni nok labena aluwabwa, yavanaa, balimana ge yalasa. \v 15 \x - \xo 13:15 \xt Tuw 7:5\x* Labena bolo u kitel bibilena gegewena ya pewa hoti alomwau ge tubutubumwau eliyamiu sauga gegewena nige ni momowasi. \v 16 Tubutubumwau nihi gewi nabi na pewa nihi ola bilibili papakovana. He nige bosowaina gamagal etega bilibili papakovana ni vasili haba, i ola al nige bosowaina tubutubumwau nihi vasilel haba. \v 17 He u nok u na bilibili o ana yapu ge ana magaga u nawaan, kaiwena iyaka ya pewa eliyam.” \p \v 18 Yaka Abalam wana epanapana i lekel ge i na i miminaa Mamele wana kawadi bwabwalel gegeliliyaa Hebiloni elana. Inoke abapowon i ginol ge i tapwalolo Yehoba elana. \c 14 \s1 Lote Hi Ahe yaka Abalam I Ahe Pasikal \p \v 1 Sauga o elana kin esopali, heliya Amlapel Babiloniya ana kin, Aliyoka Elasa ana kin, Kedolaoma Elam ana kin, ge Taidal Goim ana kin, \v 2 hi nok hi na avaliyau ge kin nimala panuna hi lohaveyan, heliya Bila Sodoma ana kin, Bilsa Gomola ana kin, Sinab Adima ana kin, Semeba Seboim ana kin ge Bela (alana al te Sowal) ana kin. \v 3 He kin bolo nimala panuna o wali ivan\f * \fr 14:3 \ft Ta ba “ivan” o ebo “haveyan ana boda.”\f* hi ahel hi teli pamaisena-agil panuwa Sidim abwabwina elana. (Toto sauga ya iyaka Hoga Alialigana i ehik.) \p \v 4 He liwanina i ola hiwe. Valila baliman elulutega eluwa (12) Sodoma ana kin ge alonau hi minaa Kedolaoma wana logugui gabulanaa, yaa baliman tetin-ina (13-ina) elana yaka wana logugui hi towani nige hi giginol. \v 5 Kedolaoma i huga, inoke baliman potin-ina (14-ina) elana alonau wana pan kin wali ivan hi ahel hi teli pamaisenal, yaka hi nem labi o elana. Wali nemnem eliyana avaliyau boda enuna al hi lohaveyan ga. Lepaimi hi pakokovel Astelot Kanaim elana, Susim hi pakokoveliya Hami elana, Emim hi pakokoveliya Kiliyataim abwabwina elana, \v 6 ge Holi hi pakokoveliya Seil oyana elalil ge hi takel ana siga Elpalan labi kekevana gegelinaa. \v 7 Yaka hi awona pil ge hi sikal hi nem Keides (alana al te Enmispat), inoke Amaleki hi pakokovel ge wali labi gegewena hi ahe, i ola al Amoli bolo hi miminaa panuwa Haseson Tamal elana. \p \v 8 Yaka Kedolaoma alonau ge alonau hi nem al, inoke panuwa Sodoma, Gomola, Adima, Seboim ge Bela ali kin avaliyau wali tolohaveyan, ge hi tagil hi na Sidim abwabwina elana. \v 9 Inoke hi lovivina avaliyau ge Kedolaoma Elam ana kin, Taidal Goim ana kin, Amlapel Babiloniya ana kin, ge Aliyoka Elasa ana kin nihi lohaveyan. Yaka kin nimala panuna avaliyau ge kin esopali hi lohaveyan. \v 10 Kedolaoma wana boda hi gasisi, inoke Sodoma ge Gomola wali kin avaliyau wali tolohaveyan hi lou. He Sidim abwabwina kolta ali gol hi gewi, inoke sauga hi lou, enuna hi soguek kolta ali gol gamwanaa ge enuna hi lou hi na hi ha oya elal. \v 11 Yaka kin bolo ali toto esopali hi na Sodoma ge Gomola wali gogomwau ge aliya gegewena hi bugulagil, inoke hi egonan. \v 12 He Abalam talina natuna Lote al hi ahe, ginebi ge wana gogomwau gegewena, kaiwena saugenana o i miminaa Sodoma. \p \v 13 Tau etega i lou ge i na bugul gegewena i wasaan Abalam gagama Hibilu eliyana. Saugenana o Abalam i miminaa Mamele gagama Amoli wana ebwakil bwabwalel gegeliliyaa. He Mamele alonau talinau Eskol ge Anel, heliya Abalam ana tolaba haveyan elana. \v 14 Sauga Abalam i hago talina natuna Lote iyaka hi yowan ge hi ahe egonan, yaka wana boda gamwanaa wana tolohaveyan ali gewi 318 i yogaagil ge hi tatauliulil Kedolaoma ge alonau eliyaa ana siga hi na hi vin panuwa Dani. \v 15 Inoke bulina Abalam wana tolohaveyan i walel ali boda ona elana, yaka hi tuk Kedolaoma ge alonau hi lekaleka-agil ge hi takel ana siga panuwa Hoba, Damasiko labena aluwabwa. \v 16 Yaka Abalam bugubugul gegewena bolo Kedolaoma ge alonau hi bugulan i ahel pasikalil. I ola al talina natuna Lote ginebi wana gogomwau gegewena i ahe, alonau yowau ge gamagalau enuna al. \s1 Melkisedek Abalam I Ba Muloluan \p \v 17 Abalam Kedolaoma alonau wana pan kin eton i pakokovel i mowasi ge i sikasikal, yaka Sodoma ana kin i na Abalam i kite Save Abwabwina elana, alana etegana al te Kin Abwabwina. \p \v 18 \x - \xo 14:18 \xt Hib 7:1-10\x* Yaka Melkisedek, iya panuwa Salem ana kin ge iya Yabowaine Mihahaina Hot wana topowon, beleid ge \w oine\w* i ahe yaka i tagil i na i pek Abalam elana. \v 19 Yaka i ba muloluan i ba: \q1 “Yabowaine Mihahaina Hot, iya labulabum ge panayawi ali toginol, Abalam ni muloluagiwa. \q1 \v 20 Ge ya ba mulolu Yabowaine Mihahaina Hot elana ge ya tobalan, kaiwena am topihigelgel i telel nimwam elana.” \p Inoke Abalam bugul gegewena bolo i oem haveyan elana i wali paelulutega (10) ge gamwaliyaa wali maisena i pek Melkisedek elana. \p \v 21 Yaka Sodoma ana kin i baek Abalam elana i ba, “Bugubugul gegewena u kukuhikan kaiwem, yaa no gamagalau ya te nu pem pasikalil eliyau.” \p \v 22 Yaka wana baaba Abalam i lahe i ba, “Nimwau ya latahin ya papasila Yehoba, Yabowaine Mihahaina Hot elana, iya labulabum ge panayawi ali toginol, \v 23 nige wam bugul etegana na aahe. Bwagana bugul kekeisisi hot ololana teleid o but ana hihiu, gegewena na pewa pasikal, eba bwaliga nu ba, ‘Nau te Abalam ya pagogomwau.’ \v 24 Nige bugul etegana na aahe, besena ya te aanan o hevalau hi an. Yaa nuwau o tolabe ali toto eton, Anel, Eskol ge Mamele, ali guyau nihi ahe.” \c 15 \s1 Yehoba Bateli I Ginol Abalam elana \p \v 1 Bugul bolo o enaa, Abalam ana pankite elana Yehoba anana i hago i ba, “Abalam, bahi nu lolovakun. Nau am ligovan na kausiwa nak elana ge nau am mulolu bwabwatana na pewa.” \p \v 2 Yaka Abalam i ba, “O Babala Yehoba, hauna ana waisi ebo o mulolu bwabwatana nu pem, nau nige aeu pipihina i gagan, gagama Damasiko Eliyesa iya te bwaliga no gogomwau ni ahe. \v 3 Nige natu etega u pepem, inoke bwaliga ebo na yaomal, no limi ana totuwalali etegana te no gogomwau ni ahe ge ni logugui-an.” \p \v 4 Yaka Abalam Yehoba anana i hago al i ba, “Sauga ebo nu yaomal, tau toto ya nige wam gogomwau ni aahe. Yaa natum melutau etega ni masalem saliyam elana ge iya wam gogomwau ni ahe.” \v 5 \x - \xo 15:5 \xt Loma 4:18; Hib 11:12\x* Inoke Yehoba Abalam i en tagilan noleleya ge i baek elana i ba, “Matam i ha hawawala putum u kitel. Tab bosowaim nu vasilel? Nigeya! He tubutubumwau bwaliga ali gewi ni ola to.” \p \v 6 \x - \xo 15:6 \xt Loma 4:3; Gal 3:6; Yem 2:23\x* He Abalam Yehoba i abulilek-an, inoke Yehoba Abalam i kite iya tosapu wana abulilek kaiwena. \p \v 7 Yaka Yehoba i baek Abalam elana i ba, “Nau Yehoba, ya ahewaa panuwa Ul labi Koldiya elana ge labi toto ya na pewa nu ahe wam labi.” \p \v 8 Yaka Abalam i ba, “O Babala Yehoba, ga na atena ola labi toto ya nu pem na ahe no labi?” \p \v 9 Inoke Yehoba i ba, “Bulumwakau meluyovana maisena, goti maisena ge sipi melutauina maisena wali baliman eton ona, i ola al bunibuni maisena ge lumlum maisena nu ahel nu pwatanim eliyau.” \v 10 Inoke Abalam bwasumu bolo o i ahel ge i pwatanik Yehoba elana. Yaka i gopwetapweta-agil labi labui ona ge i telel vatal labui, yaa bunibuni ge lumlum nige i gogopwetapweta-agil. \v 11 He bwasumu bwabwatal enuna hi youyou lau tage bwasumu tuwaliya nihi anil, yaa Abalam i tatakel. \p \v 12 \x - \xo 15:12 \xt Yobi 4:13,14\x* Sabwelu lobelobekina elana Abalam i kenu mati ge gogou kubwa lolovakunina i yabom. \v 13 \x - \xo 15:13 \xt Tota 1:1-14; Tuw 7:6\x* Inoke Yehoba i baek elana i ba, “Nu atena bubun te tubutubumwau bwaliga labi ya nihi ahe. He houwan nihi na nihi mibwabwali panuwa getoga elana, nihi paloloyowan-agil ge ali hehegan nihi apapanak-an baliman ana gewi 400. \v 14 \x - \xo 15:14 \xt Tota 12:40-41; Tuw 7:7\x* Yaa bolo tubutubumwau hi paloloyowan-agil na lahel, ge sauga panuwa o nihi eguluwan, gogomwau ni bwata hot nihi ahe. \v 15 (Yaa owa nu liki bubun yaka alom wam nuwa laumwal nu yaomal ge tuwam nihi teli.) \v 16 He tubutubumwau bolo heyan esopalena heliya te abwe nihi sikalim labena ya elana. Kaiwena Amoli gamagaliliyau nigeya ga na tatakel nihi tatagil ana siga wali pagan nanakina ni bwata hot ge lahena nihi pwawa.” \p \v 17 Inoke sauga sabwelu i lobek ge i gogou, yaka hiwo ana ulun i kasukasu ge i tautau sauga o i masal, yaka i nosolaa gopwetapweta bwasumoliyau vatal labui ali hawawala.\f * \fr 15:17 \ft Saugena o, ebo gamagalau labui hi pebabateli-agil, inoke bwasumu nihi gopwetapweta-agil nihi telel vatal labui, yaka alona alona nihi nosolaa vatal labui ali hawawala. Ginol ya ana sapu i ola te hi ba, “Ebo bateli ana logugui na leke, he nihi apapanak-agau ni ola te.” (Yelemaiya 34:18-20 nu kite.) Hiwo ana ulun i kasukasu ge i tautau, he Yehoba etotohena. I nosolaa vatal labui ali hawawala yaka wana bateli Abalam elana i patunahot. (Puna 8 nu kite.)\f* \p \v 18 \x - \xo 15:18 \xt Tuw 7:5\x* He i gan i ola to, inoke lan o elana Yehoba bateli i ginol Abalam elana i ba, “Labi toto ya ya pek tubutubumwau elal, i telipunaa Itipita ana Sinawel\f * \fr 15:18 \fq Itipita ana Sinawel \ft 1 Kin 8:65 ana epwamwananal paiya nu kite.\f* elana ge i nok i na wewel Yupeleitis elana: \v 19 Keni wali labi, Kenisi wali labi, Kadmoni wali labi, \v 20 Hiti wali labi, Pelisi wali labi, Lepaimi wali labi, \v 21 Amoli wali labi, Kenani wali labi, Gegasi wali labi ge Yebusi wali labi.” \c 16 \s1 Hega Isimel I Ab \p \v 1 Abalam lagona Selai nige Abalam natuna etega i aab. Yaa wana totuwalali loloyowanina meluyovana etega i gan alana Hega, Itipita yovana, \v 2 inoke Selai i baek Abalam elana i ba, “Yehoba i kausau nige ya aab. He nu na alom no totuwalali loloyowanina meluyovana nuku kenukenu, yaka ebo ni liyan ge ni ab, inoke wawaya o na awa natuni.” \p Yaka Abalam i talam. \v 3 Inoke Selai wana totuwalali loloyowanina Hega i en pwatanik Abalam elana i ola lagona etegana al|. He ginol ya i gana wali minamina Kenani elana ana baliman elulutega enaa. \p \v 4 Abalam alona Hega hi kenukenu yaka i liyan. Sauga i atena i liyan, inoke Selai i kite lowan. \v 5 Yaka Selai i baek Abalam elana i ba, “Owa wam nak te. No totuwalali ya pewa eliyam, inoke sauga i liyan, yaka i kite lowagau. Yehoba ni hilela henala ge i sapu, owa o ebo nau.” \p \v 6 Abalam Selai anana i lahe i ba, “He iya wam totuwalali loloyowanina i minaa wam logugui eliyana. Nu ginol elana ni ola hauna wam nuwatu.” Inoke Selai Hega ana hehegan i apapanak-an, yaka i lou luwai. \p \v 7 Yaka \w Yehoba wana anelose\w* Hega i pwawaa wewel bwanapitpit etegana gegelinaa labi kekevana elana, panuwa Sul ana kamwasa bebenaa. \v 8 Yaka i ba, “Hega, Selai wana totuwalali loloyowanina, ga u noem, ge ga u nana?” \p Yaka anana i lahe i ba, “No nevenak Selai ya lou luwai.” \p \v 9 Yaka Yehoba wana anelose i ba, “U sikal u na wam nevenak eliyana ge nu minaa wana logugui gabulanaa.” \v 10 Yaka i ba vevehe al i ba, “Bwaliga tubutubumwau na pagewel nabiyan ge nige bosowaina gamagal etega ni vasilel habal.” \p \v 11 Yaka i baek al elana i ba: \q1 “He iyaka u liyan tei, ge abwe nu ab natum melutau. \q1 Yaka alana nu tun Isimel,\f * \fr 16:11 \ft Pana Hibilu elana alan “Isimel” ana sapu te “Yabowaine i hago.”\f* kaiwena wam kahin Yehoba iyaka i hago. \q1 \v 12 He totona ni logugui-an ni ola ewalili. \q1 Ni pihigelgel gamagalau gegewel elal, ge gamagalau gegewel nihi pihigelgel elana. \q1 Ge nige alonau ge tutunau nihi mimibubun.” \p \v 13 Inoke Hega Yehoba, iya i baaba elana, alana i tun “Yabowaine toto i kiteyau,” kaiwena i ba, “Age Yabowaine toto i kiteyau ya kite.” \v 14 Heiya te kaiwena gamagalau wewel o alana hi tun, “Wewel Yabowaine yawalina gaganina i kiteyau.” He wewel o iyoho panuwa bolo Keides ge Beled ali luwaluwala. \p \v 15 \x - \xo 16:15 \xt Gal 4:22\x* Inoke Hega Abalam natuna melutauina i ab, yaka Abalam wawaya alana i tun Isimel. \v 16 He Abalam wana baliman 86 te Hega Isimel i ab. \c 17 \s1 Gotomwa Yoho Paganina Iya Yehoba wana Bateli ana Etotohi \p \v 1 Abalam wana baliman 99 yaka Yehoba i masal elana ge i baek elana i ba, “Nau Yabowaine Togasisi Hot. U mipalalem eliyau ge bahi wam ginol nanakina ni gagan. \v 2 He no bateli na ginol eliyam tubutubumwau na pagewel.” \p \v 3 Yaka Abalam i kululu maninina i patupa bilibiliya, inoke Yabowaine i baek elana i ba, \v 4 “He nau no bateli toto ya ginol eliyam i ola hiwe: nasi nu tabwa boda nihi gewi tubuliya. \v 5 \x - \xo 17:5 \xt Loma 4:17\x* Alam nige al ni oola te Abalam, yaa alam na tun Abalahama,\f * \fr 17:5 \ft Pana Hibilu elana alan “Abalahama” ana hago i ola “hi gewi tubuliya.”\f* kaiwena iyaka ya ba nu tabwa boda nihi gewi tubuliya. \v 6 Tubutubumwau na pagewel yaka nihi tabwa boda nihi gewi, ge kin ona nihi masalem owa eliyam. \v 7 \x - \xo 17:7 \xt Luke 1:55\x* Bateli toto ya ginol iya bateli mihomihotina owa eliyam ge tubutubumwau emwa heyan ge heyan elal. Ya bateli nau wam Yabowaine ge tubutubumwau wali Yabowaine. \v 8 \x - \xo 17:8 \xt Tuw 7:5\x* Labi Kenani sauga ya eliyana u mibwabwali, bwalibwaligena na pewa ni mihot eliyam ge tubutubumwau eliyalil, yaka nau na ola wali Yabowaine.” \p \v 9 Yaka Yabowaine i ba vevehe al Abalahama elana i ba, “He owa no bateli ana logugui nu henapuan, owa ge tubutubumwau emwa heyan ge heyan. \v 10 \x - \xo 17:10 \xt Tuw 7:8; Loma 4:11\x* He no bateli toto ya ginol owa eliyam ge tubutubumwau eliyalil ana logugui i ola hiwe: wami bolau gegewel gotomwa yoho paganina nihi ahe. \v 11 Tuwamiu buhuna kunisina nuku gotomwa yoho ge ni tabwa bateli toto ya ginol eliyamiu ana etotohi. \v 12 Wami bolau heyan ge heyan, sauga nihi abil ge wali lan eit ni mowasi, yaka gotomwa yoho paganina nihi ahe. Gegewel nihi ahe: komiu natumiyau, wami totuwalali loloyowanil bolo hi abil wami limi ana heniheni gamwaliyaa, ge i ola al wami totuwalali loloyowanil bolo ku pwamolal hi neem labi getoga. \v 13 Gegewel gotomwa yoho paganina nihi ahe inoke no bateli mihomihotina ana etotohi ni minaa tuwamiwa. \v 14 Ebo melutau etega nige tuwana buhuna kunisina nihi gogotomwa yoho, he ni mitagil wana boda gamagaliliyau gamwaliyaa, kaiwena no bateli ana logugui i leke.” \p \v 15 Yaka Yabowaine i ba vevehe al Abalahama elana i ba, “He lagom Selai, nige al alana ni oola te Selai, yaa alana nu tun Sela. \v 16 Na muloluan yaka natum melutauina ni ab. Na muloluan ni tabwa boda nihi gewi tubuliya, ge panuwa ona wali kin nihi masalem iya eliyana.” \p \v 17 Yaka Abalahama i kululu maninina i patupa bilibiliya. Yaa Yehoba wana baaba nige i memelteli-an, yaka i nival ge atena elana i ba, “No baliman iyaka elulu bwagabwaga (100), he ga na ola ge natu ni gan? Ge Sela iyaka wana baliman 90, he ga ni ola ge ni ab?” \v 18 Yaka Abalahama i baek Yabowaine elana i ba, “Binimala Isimel te ni tabwa wam ba mulolu gamagalina, yaka toto u bateli eliyau nu ginola iya eliyana.” \p \v 19 Inoke Yabowaine i ba, “Nigeya! Lagom Sela natum melutauina ni ab yaka alana nu tun Aisake.\f * \fr 17:19 \ft Pana Hibilu elana alan “Aisake” ana sapu te “i nival.”\f* No bateli na ginola iya eliyana, bateli mihomihotina tubutubunau enaa heyan ge heyan kaiweliya. \v 20 He wam awanun Isimel kaiwena iyaka ya hago: tunahot na muloluan, yaka tubutubunau na pagewel. Bwaliga natunau melubolau ali gewi elulutega eluwa heliya nihi tabwa un ali tohouwa, ge tubutubunau nihi gewi na pek nihi tabwa boda gasigasisena etega. \v 21 Yaa no bateli na ginola Aisake eliyana, iya baliman i nenem gamwanaa, ni ola te sauga e, Sela ni ab.” \v 22 He Yabowaine wana baaba i pwamowasi, yaka i eguluwai. \p \v 23 Inoke lan o elana Abalahama i ginol i ola Yabowaine wana baaba ge bolau gegewel wana limi ana heniheni elana tuwaliya buhuna kunisina i gotomwa yoho: natuna Isimel, wana totuwalali loloyowanil bolo hi abil wana limi ana heniheni gamwaliyaa, ge wana totuwalali loloyowanil bolo i pwamolal hi neem labi getoga. \v 24 He Abalahama wana baliman 99 te tuwana buhuna kunisina hi gotomwa yoho, \v 25 ge natuna Isimel wana baliman elulutega eton (13). \p \v 26 He liwanina i ola to, inoke lan toto Yabowaine i baaba Abalahama elana, Abalahama alona natuna Isimel gotomwa yoho paganina hi ahe. \v 27 I ola al, lan o elana bolau gegewel wana limi ana heniheni elana gotomwa yoho paganina hi ahe. \c 18 \s1 Yehoba I Bateli Abwe Sela Natuna Ni Gan \p \v 1 Abalahama i miminaa Mamele wana abwakil bwabwalel gegeliliyaa, yaka lan etega alalati bwagatau Yehoba i masal al elana. He liwanina i ola hiwe. Abalahama i misiyo wana \w epanapana\w* ana abauluulutuka, \v 2 \x - \xo 18:2 \xt Hib 13:2\x* yaka matana i lihin, he sauga o bolau eton i kitel hi taltalmilil nige ali bwaga i yayapu. Inoke i lut i tapalelu i na elal, ge i kululu maninina i pahanalowanek bilibiliya. \p \v 3 Inoke i baek elal i ba, “No tonowakau, nau wami totuwalali, ebo ku yaliyaya-agau, yaka bahi egon, yaa alowau komiu ga ta mina. \v 4 Na ba no totuwalali etega eliyana wewel kekeisi ni pwatanim, yaka aemiu nuku ul ge nuku veyaho abwakil ya pwapwaligumwina elana. \v 5 Iyaka ku nem nau wami totuwalali no abamina elana, inoke aanan kekeisi na pwatanim nuku an ge tuwamiu ni gasisi, yaka abwe nuku novevehe al.” \p Yaka anana hi lahe hi ba, “I waisi, nu ginol ni ola wam baaba.” \p \v 6 Yaka etimwawa Abalahama i sikal i na i tuk wana epanapana gamwanaa ge i baek Sela elana i ba, “Etimwawa pwalawa matana waiwaisana nu wage bol dis bwabwatal eton ana luvi, yaka nu pitoli ge beleid nu umun.” \v 7 Inoke etimwawa Abalahama i na wana bulumwakau ali yawi elana ge natuna tatabwana bunumwina waiwaisana etega i hile. Yaka i pek wana totuwalali etega elana ge iya etimwawa i lovivina-an. \v 8 Iyaka aanan hi lovivina-an haba, inoke Abalahama aanan sis ge hul enuna alona bulumwakau bunumwina momolana i bugulan, i na i pwahin bolau eton maniniliyaa ge hi anan. Inoke Abalahama i talmilil gegeliliyaa abwakil ligumwina elana ge i matahikagil.\f * \fr 18:8 \ft Kila wala pagan avalau bwabwali ta anan toyawa, yaa heliya wali pagan sauga houhouwena tonlimi ana bwabwali i matahikagil ya.\f* \p \v 9 Yaka abwe hi nel Abalahama elana hi ba, “Lagom Sela iya ga?” \p Analiya i lahe i ba, “Iya iyoho epanapana gamwanaa.” \p \v 10 \x - \xo 18:10 \xt Loma 9:9\x* Yaka avaliya etega i ba, “Baliman i nenem gamwanaa, ni ola te sauga e, na sikalim, yaka lagom Sela ni ab natuna melutau.” \p Yaa Sela iyoho i lalaegan epanapana ana abaululutuka Abalahama enaa. \v 11 He Sela alona ge Abalahama iyaka hi liki nabi, ge Sela iyaka nige al i weweikena kasiyebwa. \v 12 \x - \xo 18:12 \xt 1Pit 3:6\x* Yaka i nival ge atena elana i ba, “Iyaka ya pweyata ge no babala\f * \fr 18:12 \ft Sela i ba, “No babala,” he lagona Abalahama bana.\f* iyaka i liki, he nige al bosowaiu yaliyaya toto ya na pwawa tage wawaya na ab.” \p \v 13 Inoke Yehoba i baek Abalahama elana i ba, “Hauna kaiwena Sela i nival ge i ba, ‘Iyaka ya liki nige bosowaiu na ab’? \v 14 \x - \xo 18:14 \xt Luke 1:37\x* Nige bugul etega i pupulowan tage nau Yehoba nige bosowaiu na ginol. He baliman i nenem gamwanaa, ni ola te sauga e, na sikalim, yaka lagom Sela ni ab natuna melutau.” \p \v 15 Sela i lovakun yaka i alaha i ba, “Nige ya ninival.” \p Anana Yehoba i lahe i ba, “Nigeya, he tunahot te u nival.” \s1 Abalahama I Awanun Sodoma kaiweliya \p \v 16 Inoke bolau eton hi lut ge hi nawanawa hi na labi toto elana mataliya ni lau Sodoma nihi kite. He Abalahama i nok alonau hi notoyawa ge ni entelel. \v 17 Yaka abwe Yehoba atena elana i ba, “Nak toto abwe na ginol panuwa Sodoma elana bahi na susume Abalahama elana. \v 18 Kaiwena bwaliga tubutubunau nihi tabwa boda bwabwatana ge gasigasisena etega, ge iya eliyana gamagalau gegewel panayawiya na muloluagil. \v 19 Iya ya hile natunau ge tubutubunau ni pankitel nau Yehoba no kamwasa nihi toulil, yaka ginol waiwaisana ge sasapona nihi awaawaginol, inoke hauna ya bateli iya kaiwena na ginol.” \p \v 20 Inoke Yehoba i baek Abalahama elana i ba, “Panuwa Sodoma ge Gomola wasaliya i bwata te gegi paganina hi awaawaginol nabiyan. \v 21 Na na ga na lau na kitel ebo tunahot wali pagan nanakina ana bwata i ola toto ya hago, o ebo nigeya.” \v 22 Yaka bolau eluwa hi noegon ge hi noek kamwasa toto i na Sodoma. Yaa Yehoba alona ge Abalahama hi minaa to. \p \v 23 Inoke Abalahama i na Yehoba gegelinaa ge i nel i ba, “Nasi bolo tosapu avaliyau ge bolo wali pagan nanakina nu pwamowasel? \v 24 Ga i ola ebo bolo tosapu ali gewi pipti (50) iyoho panuwa o elana, age nasi panuwa bwabwaligena nu apapanak-an? Age nige panuwa nu pwapwamwal bolo tosapu ali gewi pipti (50) kaiweliya? \v 25 Bahiwa! Bahi bolo tosapu avaliyau ge bolo wali pagan nanakina nu pwapwamowasel. Ebo nu ola o, he tosapu ali hehegan iyaka i ola ya te bolo wali pagan nanakina ali hehegan. Bahiwa! Owa gamagalau gegewel panayawiya ali toyatala, ge sapu elana te nu payatalal.” \p \v 26 Anana Yehoba i lahe i ba, “Binimala ebo tosapu ali gewi pipti (50) na pwawal panuwa Sodoma gamwanaa, yaka heliya kaiweliya panuwa bwabwaligena na pwamwal.” \p \v 27 Inoke Abalahama i ba al i ba, “Babala, nau gamagal ya, ya ola bilibili ge papakova, iyaka ya baaba, inoke nu talamwagau ga na baaba al. \v 28 Ga i ola ebo tosapu ali gewi poti paib (45) ya iyoho panuwa o gamwanaa? Age nasi panuwa bwabwaligena nu apapanak-an kaiwena nimala panuna hi kala?” \p Anana Yehoba i lahe i ba, “Ebo tosapu ali gewi poti paib (45) na pwawal, he nige panuwa na aapapanak-an.” \p \v 29 Inoke Abalahama i ba vevehe al i ba, “Ga i ola ebo ali gewi poti (40) ya nu pwawal?” \p Anana Yehoba i lahe i ba “Ebo ali gewi poti (40) iyoho, he nige panuwa na aapapanak-an.” \p \v 30 Inoke Abalahama i ba, “Babala, bahi nu huhugaagau, yaa nuwau na baaba al eliyam. Ga i ola ebo ali gewi teti (30) ya nu pwawal?” \p Yaka anana Yehoba i lahe i ba, “Ebo ali gewi teti (30) na pwawal, he nige panuwa na aapapanak-an.” \p \v 31 Inoke Abalahama i ba, “Babala, iyaka ya baaba, inoke nu talamwagau ga na baaba al. Ga i ola ebo ali gewi tuwenti (20) ya nu pwawal?” \p Anana i lahe i ba, “Ebo ali gewi tuwenti (20) na pwawal, he nige panuwa na aapapanak-an.” \p \v 32 Inoke Abalahama i ba, “Babala, bahi nu huhugaagau, yaa nuwau pamaisena al na baaba eliyam. Ga i ola ebo ali gewi elulutega (10) ya nu pwawal?” \p Yaka anana Yehoba i lahe i ba, “Ebo ali gewi elulutega (10) na pwawal, he nige panuwa na aapapanak-an.” \p \v 33 Sauga Yehoba alona ge Abalahama hi liwaliwan haba, inoke Yehoba i egon, ge Abalahama i sikal i na wana epanapana elana. \c 19 \s1 Panuwa Sodoma Ge Gomola Yehoba I Ton Olagil \p \v 1 Lan o kokoyavi elana aneloseyau labui hi na hi vin panuwa Sodoma, he Lote iyoho i misiyo panuwa ana gana ana abauluulutuka. Sauga aneloseyau i kitel inoke i lut i na eliyalil, ge i kululu maninina i pahanalowanek bilibiliya. \v 2 Inoke i baek eliyalil i ba, “No tonowakau, nau wami totuwalali, ya awanun elamiu nuku nem no limiya ge aemiu nuku ul, yaka bulina nuku kenu. Bwaligumwa mweluluga kekeisi abwe nuku nawanawa al.” \p Yaka Lote anana hi lahe hi ba, “Nigeya, naha kenuwa te bakubakuwa e panuwa ana abamimigogowa.” \p \v 3 Yaa Lote i ba balbalgig inoke hi nok avaliya ge hi na hi tuk wana limiya. Yaka i baek wana totuwalali elal pwalawa nige alona \w yis\w* hi vivikuhu hi umun, inoke aanan hi lovivina-an ge hi anan. \v 4 He nigeya ga hi kekenu, yaka bolau gegewel hot, hevalau ge tonowakau, hi neem panuwa Sodoma gamwana gegewena elal hi na limi hi mipainan. \v 5 \x - \xo 19:5 \xt Toas 19:22-24\x* Inoke hi yoga tuktuk Lote elana hi ba, “Bolau bolo hi nem eliyam bulin e heliya ga? U ahel nihi tagilem eliyama ge naha loneganega-agil.” \p \v 6 Inoke Lote i na i tagil elal ge nog i tagakaus enaa, \v 7 yaka i baek elal i ba, “No heliyamwau, bahi pagan nanakina toto ya nuku giginol. \v 8 He natuwau galokau labui hi gan nigeya ga hi lolobolau, na ahel nihi tagilim eliyamiu, inoke hauna nuwamiu, he nuku ginola eliyalil. Yaa bahi bugul etega nuku giginol bolau ya elal, kaiwena iyaka hi nem no limiya ge na matahikagil bubun.” \p \v 9 Yaa Lote anana hi lahe hi ba, “U miegonik!” Yaka hi ba, “Tau ya iya bwabwali yaka tage ni logugui-agila!” Inoke hi baek al Lote eliyana hi ba, “Nak toto tage naha ginol bolau labui elal, nasi naha ginol panak hoti owa eliyam.” Inoke Lote hi bibin pasikal, yaka hi nok hi na tage nog hi tatagaleke. \p \v 10 Yaa bolau labui limi gamwanaa nimaliya i tagil Lote hi momol tukan, yaka nog hi tagakaus. \v 11 \x - \xo 19:11 \xt 2Kin 6:18\x* Yaka bolau gegewel limi tolinaa mataliya hi tagapagogou inoke hi babalalu, yaa nige bosowailiya nog nihi pwawa. \p \v 12-13 Yaka bolau hi baek Lote elana hi ba, “Panuwa ya wali pagan nanakina wasana i bwata hot Yehoba i hago, inoke i patunama ha nem ge naha apapanak-an. Tab wam boda enuna al hi gan e, ebo natumwau bolau ge yowau, ebo natumwau yowau ali kawakawalolu, o ebo tutumwau enuna al panuwa ya elana? Ebo hi gan, nu na nu ahel ge alomwau nuku tagil, kaiwena panuwa ya ha aapapanak-an.” \p \v 14 Yaka Lote i tagil i na i baek natunau yowau ali kawakawalolu elal i ba, “Etimwawa ku nem panuwa ya ta eguluwan, kaiwena Yehoba i aapapanak-an.” Yaa hi nuwatu tage i tatalawasi. \p \v 15 Mweluluga kekeisi hot, aneloseyau Lote hi patotoe hi ba, “Etimwawa lagom ge natumwau galokau labui bolo sauga ya alomwau, u ahel, yaka panuwa ya ku lou luwai. Inoke sauga Yehoba ni apapanak-an, komiu nige nuku yayaomal.” \v 16 \x - \xo 19:16 \xt 2Pit 2:7\x* He Lote iyoho i nuwatu pilpil, yaa Yehoba i atilomwan-an, inoke bolau labui Lote alonau lagona ge natuliyau galokau labui nimaliya hi ahe ge hi nul tagilagil panuwa tolinaa. \v 17 Iyaka hi tagil haba inoke bolau o alona etega i baek elal i ba, “Ku lou, eba nuku aliga! Bahi nuku tatagena sikalek emiwa ge bahi nuku veveyaho Yolidani abwabwina panuwana etega elana. Ku lou ku na oya elal yaka nige nak nuku pwapwawa.” \p \v 18 Yaa anana Lote i lahe i ba, “Tonowak, bahiwa! \v 19 Wam pagan i waisi eliyau, ge u muloluagau yawaliu u pwamwal. Yaa nige bosowaiu na lou noek to oya elal. Nasi nigeya ga na vivin inoke nak toto ya ni kukuhikagau ge na yaomal. \v 20 He awan kekeisi etega huwo nige ana bwaga i yayapu. Na lou noek to. He awan o i kekeisisi age? Na noek to, inoke mwal na pwawa.” \p \v 21 Yaka anelose i baek Lote elana i ba, “I waisi, ya talam nu nok to ni ola wam awanun. Inoke awan o nige na aapapanak-an. \v 22 He etimwawa u lou u noek to, kaiwena nigeya ga bugul etega na giginol ana siga nu na nu vin.” (Lote awan o i awa kekeisisi-an inoke alana hi tun Sowal.)\f * \fr 19:22 \ft Pana Hibilu elana alan “Sowal” ana sapu te “kekeisisi.”\f* \p \v 23 Sabwelu iyaka i ha te Lote i vin awan Sowal elana. \v 24 \x - \xo 19:24 \xt Mat 10:15; 11:23-24; Luke 10:12; 17:29; 2Pit 2:6; Yuda 7\x* Inoke sauga o Yehoba pat salpa\f * \fr 19:24 \ft Salpa ebo ta ton, waiwaina i bwata nabi ge bwalena i nak hot.\f* tautauina i ligin lowanem hawawala i tala panuwa Sodoma ge Gomola elal. \v 25 Yaka panuwa bolo o ge labi o abwabwina gamwana bwalibwaligena, ginebi ge gamagalau gegewel bolo hi miminaa o, ge bugul bolo hi siun bilibili pwatanaa al ge, Yehoba i apapanak-agil. \v 26 \x - \xo 19:26 \xt Luke 17:32\x* Yaa Lote lagona i tagena sikalek enaa, inoke i tabwa solti papatina i talmilil i ola kokola. \p \v 27 He lan o mweluluga ya, yaka Abalahama i lut i na i talmilil labi toto nolu alona ge Yehoba hi milimilila. \v 28 Inoke matana i lau panuwa Sodoma ge Gomola elal ge labi o abwabwina gegewena elana, ge i kite panuwa kasona babalona i haha i ola ginaha hi ton gol gamwanaa kasona. \p \v 29 He liwanina i ola to. Inoke Yabowaine Yolidani abwabwina panuwana i apapanak-agil, yaa Abalahama wana awanun nige i nunuluwan, yaka Lote i palou ga mulaa abwe panuwa toto i eguluwan i ton olan. \s1 Lote Alonau Natunau Galokau Labui Liwaniliya \p \v 30 Lote i lovakun te ni minaa awan Sowal elana, inoke alonau natunau galokau labui hi egon hi na oya elal ge hi miminaa gol etega elana. \v 31 Lan etega natuna galok toto bwabwatana i baek kekeisina elana i ba, “Tamala iyaka i liki, ge nige bolau hi gagan te labi ya elana tage avalau ta alolon ge natulau nihi gan, ni ola panayawi labena gegewena bolau ge yowau hi giginol. \v 32 Oine ta ahe tamala ta paim nabiyan, yaka ta na avala ta kenu ge iya eliyana natulau nihi gan, yaka bahi un ni yayaomal.” \p \v 33 Inoke bulin o oine hi ahe tamaliya hi paim nabiyan, yaka toto bwabwatana i na i tuk ge alona tamana hi kenu. He tamana nige i aatena te natuna i na i tuk alona hi kenu ge nige al i aatena te i lut ge i tagil. \p \v 34 Lan i gan inoke toto bwabwatana i baek talina kekeisina elana i ba, “Bulin alou ge tamala ha kenu, he nasi bulina ta paim nabiyan al, yaka owa nu na nu tuk ge alom nuku kenu. Inoke iya eliyana natulau nihi gan ge bahi un ni yayaomal.” \v 35 Yaka bulin o tamaliya hi paim nabiyan al, inoke toto kekeisina i na i tuk alona tamana hi kenu. He tamana nige i aatena te natuna i na i tuk alona hi kenu, ge nige al i aatena te i lut ge i tagil. \p \v 36 Inoke Lote natunau galokau labui hi liyan, wali liyan i neem tamaliya elana. \v 37 Toto bwabwatana i ab natuna melutau, inoke alana i tun Mowabi. He iya boda Mowabi bolo sauga ya tubutubuliya. \v 38 Yaka toto kekeisina al i ab natuna melutau, inoke alana i tun Benami. He iya boda Amoni bolo sauga ya tubutubuliya. \c 20 \s1 Kin Abimeleki Sela I Ahe Tukan Wana Limiya \p \v 1 Abalahama Mamele wana abwakil bwabwalel i eguluwan yaka i tagilik i na labi Negeb, ge i minaa ga panuwa Gelal, Keides ge Sul ali hawawala. \v 2 \x - \xo 20:2 \xt Aba 12:13; 26:7\x* Yaka gamagalau o wali wasa i pek lagona Sela bana i ba, “Nu te.” Inoke Abimeleki, panuwa Gelal ana kin, i hago ge i ba wana totuwalali elal hi na Sela hi en pwatanik elana ge i ahe tukan wana limiya. \p \v 3 Yaa bulin etega kenonou elana Yabowaine i masala Abimeleki elana ge i ba, “Owa nasi nu aliga, kaiwena yova toto u ahe iya toalolon.” \p \v 4 He Abimeleki nigeya ga alona Sela hi kekenu, inoke anana i lahe i ba, “Babala, nau nige gegi ya giginol! Age nasi alowau ge no gamagalau nu lopaaligama? \v 5 Abalahama no wasa i pem i ba, ‘Nu te Sela,’ yaka Sela al i ba, ‘Nu te Abalahama.’ He ya atena bubun, toto ya ginol nige tage nuwatu nanakina elana ge ya ginol.” \p \v 6 Inoke kenonou o elana Yabowaine i baek al Abimeleki elana i ba “Ee, ya atena nige nuwatu nanakina elana ge u giginol. Inoke nau te ya kaisewa ge nige alom yova ku kekenu ge tage nu gegi matawa. \v 7 He yova ya nu pek pasikal lagona elana. Tau o iya palopita, yaka ni awanun kaiwem ge nige nu aaliga. Yaa ebo nige nu pepek pasikal, he nasi nu aliga, alomwau ge wam gamagalau gegewel.” \p \v 8 Lan i gan mweluluga kekeisi, Abimeleki wana totuwalali bwabwatal gegewel i yogaagil. Inoke bugul gegewena toto i masal ana kenonou elana i wasaan elal, yaka hi lovakun nabi. \v 9 Inoke Abimeleki Abalahama i yogaan ge i baek elana i ba, “Hauna kaba pagan u ginol eliyama e? Nau nige bugul etega ya giginol panak eliyam, yaa wam ginol kaiwena alowau no gamagalau ha minaa lahi bwabwatana ya elana. Binimala bahi nu giginol ola!” \v 10 Yaka Abimeleki i nel al i ba, “Hauna wam puna ge u ginol ola o?” \p \v 11 Inoke anana Abalahama i lahe i ba, “No nuwatu tage panuwa ya gamagaliliyau nige etega Yabowaine i lolovakun-an, yaka lagou kaiwena nasi nihi tagapaaligau ge nihi oe. \v 12 He tunahot nu te Sela, alou tamama maisena, yaa hinameyau tomaha ona te ya alolonan e. \v 13 Yaka sauga Yabowaine i ba nam wana limi ana heniheni ya eguluwagil ge ya nononawanawa, yaka ya baek elana ya ba: Ebo u nunuwana-agau, yaka hauna labi elana ta nonoek, gamagalau wali wasa nu pek nu babaa, ‘Tau ya iya nu.’” \p \v 14 Yaka Abimeleki sipi, bulumwakau ge totuwalali loloyowanil bolau ge yowau i ahel ge i pek Abalahama elana. Inoke lagona Sela i pek pasikal elana. \v 15 Inoke i baek Abalahama elana i ba, “Matam u lipwapwati no abalogugui ana bwata nu kite, yaka labi etega nu hile ge nu na nu minaa.” \p \v 16 Inoke i baek Sela elana i ba, “He mani silba tausan maisena (1,000) ya pepek num elana am puluwawi ana abwabubun kaiwena, ge gamagalau gegewel nihi atena tunahot te owa nige gegi etega u giginol.” \p \v 17-18 He valila, sauga toto Abimeleki Abalahama lagona Sela i ahe tukan wana limiya, inoke baena Yehoba Abimeleki wana limi ana heniheni yowau gegewel lalgamaniliya i lokausan nige bosowailiya nihi liyan. Inoke Abalahama i awanun Yabowaine elana, yaka Yabowaine Abimeleki alonau lagona ge wana totuwalali loloyowanil yowau, i pwamolol bosowailiya al nihi liyan ge nihi ab. \c 21 \s1 Sela Aisake I Ab \p \v 1 Yehoba Sela i muloluan i ola valila wana baaba, ge i ginol eliyana i ola wana bateli. \v 2 \x - \xo 21:2 \xt Hib 11:11\x* Inoke i liyan, yaka Abalahama wana liki ana sauga elana natuna melutauina Sela i ab. He sauga toto Yabowaine Abalahama i bateli, ana sauga hot elana te i masal. \v 3 Yaka wawaya toto Sela i ab, Abalahama alana i tun Aisake.\f * \fr 21:3 \ft Pana Hibilu elana alan “Aisake” ana sapu te “i nival.”\f* \v 4 \x - \xo 21:4 \xt Aba 17:12; Tuw 7:8\x* Sauga hi ab ge wana lan eit i pwawa, yaka Abalahama natuna Aisake tuwana buhuna kunisina i gotomwa yoho, i ola Yabowaine wana baaba elana. \v 5 He Abalahama wana baliman ana bwata elulu bwagabwaga (100) elana te natuna Aisake Sela i ab. \p \v 6 Inoke Sela i ba, “Yabowaine i panivalau ya yaliyaya, ge gamagalau gegewel bolo no ab wasana nihi hago alowau naha nival toyawa.” \v 7 Inoke i ba vevehe al i ba, “He valila nige gamagal etega ni nuwatu tage wawaya etega na paalahul. Yaa age Abalahama wana liki ana sauga elana te natuna etega iyaka ya ab e.” \s1 Hega Alona Natuna Isimel Hi Patuna Owaowa-agil \p \v 8 He Aisake i bwaya yaka hul hi paalayoho, inoke lan o Abalahama aanan bwabwatana i ginol. \v 9 Yaa Sela i kite Abalahama natuna toto Hega Itipita yovana i ab, Aisake i sisinali-an. \v 10 \x - \xo 21:10 \xt Gal 4:29-30\x* Inoke i baek Abalahama elana i ba, “Yova totuwalali loloyowanina ei alona ge natuna nu patuna owaowa-agil. Kaiwena yova totuwalali loloyowanina natuna nige tamana wana gogomwau ni aahe, natu Aisake ya te ni ahe.” \p \v 11 Baaba o kaiwena Abalahama atena i lomwan nabi, kaiwena Isimel al ge iya natuna. \v 12 \x - \xo 21:12 \xt Loma 9:7; Hib 11:18\x* Yaa Yabowaine i baek Abalahama elana i ba, “Bahi atem ni lolomwan nabi wawaya alona ge hinana wam totuwalali loloyowanina kaiweliya. Nu ginol ni ola Sela wana baaba eliyam, kaiwena tubutubunim bolo ya bateli kaiwem nihi masalem Aisake elana. \v 13 Yaa yova totuwalali loloyowanina natuna tubutubunau nihi gewi na pek, ge heliya al nihi tabwa boda etega, kaiwena iya al ge natum.” \p \v 14 Lan i gan mweluluga kekeisi, Abalahama aanan enuna, ginebi ge wewel patuna etega toto goti kunisina hi ginoliya i ahel ge i na i telel Hega vevelanaa. Yaka alona natuna i patunal hi egon, ge hi nonobwagabwaga Biyaseba ana labi kekevana elana. \p \v 15 Sauga wewel i mowasi patuna gamwanaa, yaka Hega geman i teliya abwakil kekeisi etega pwapwaligumwina elana. \v 16 Inoke i na i misiyo laha ana bwaga i ola 100 mita, kaiwena i nuwatu i ba, “Bahi natu na kikite ni aaliga.” He Hega iyoho i misiyo abanaa ge i kahikahin. \p \v 17 Yaka Yabowaine i hago geman i kahikahin, inoke Yabowaine wana anelose i yoga Hega elana anana i loem labulabumwa i ba, “Hega, ga i ola? Hauna gun i nak? Bahi nu lolovakun, Yabowaine geman wana kahin iyaka i hagoem labi toto u teliya. \v 18 U lut u na geman u pamilil ge nu nolabin, kaiwena bwaliga tubutubunau nihi gewi na pek, ge heliya nihi tabwa boda gasigasisena etega.” \p \v 19 Yaka Yabowaine wewel kenken etega i pankite, inoke Hega i na patuna i pakalaopop, ge i pek geman i im. \p \v 20 He geman i bwatabwata ge Yabowaine i miminaa elana. I minaa uleya labi kekevana elana ge i tabwa egipoyo ana toalialihin waiwaisana. \v 21 Sauga i miminaa o labi kekevana alana Palan, yaka hinana yova etega i hilek Itipita ge i alolonan. \s1 Abalahama Alona Kin Abimeleki Bateli Etega Hi Ginol \p \v 22 \x - \xo 21:22 \xt Aba 26:26\x* Sauga etega kin Abimeleki alona ge wana tolohaveyan wali tohouwa Pikol, hi na Abalahama elana, ge i baek elana i ba, “Ya atena Yabowaine i minaa eliyam, inoke bugul gegewena u ginolil hi waisi. \v 23 He Yabowaine matanaa nu bateli te alowau natuwau ge tubutubuwau nige nu kakakawema. Nau pagan waiwaisana ya ginol eliyam, inoke nu bateli pagan waiwaisana al nu ginol eliyau, ge panuwa u mibwabwaliya e gamagaliliyau elal.” \p \v 24 Inoke Abalahama i ba, “Ya bateli ni ola to.” \p \v 25 Yaka abwe Abalahama i baaba Abimeleki elana wewel kenken etega kaiwena, toto Abimeleki wana totuwalali hi oem Abalahama wana totuwalali eliyalil. \v 26 Yaa Abimeleki i baek elana i ba, “Nige ya aatena te henala ge i ginol ola o. Valila nige no wasa u pepem, he abwe ya hago te lan e.” \p \v 27 Inoke Abalahama sipi ge bulumwakau enuna i ahel ge i pek Abimeleki elana, yaka ali toto labui wali bateli hi ginol. \p \v 28 He Abalahama sipi natunau meluyowau seben al i ahel ali yawi gamwanaa ge i teli getogaagil. \v 29 Inoke Abimeleki i nel Abalahama elana i ba, “Hauna kaiwena ge sipi natunau meluyowau bolo seben u teli getogaagil ei?” \p \v 30 Inoke anana Abalahama i lahe i ba, “Sipi natunau meluyowau bolo seben e hi neem eliyau. Nu ahel, yaka eliyana nu patunahot te wewel kenken ya nau ya ken.” Yaka Abimeleki i ginol i ola Abalahama wana baaba. \p \v 31 Inoke gamagalau panuwa o alana hi tun Biyaseba,\f * \fr 21:31 \ft Pana Hibilu elana alan “Biyaseba” ana sapu te “bateli ana wewel kenken” o ebo “seben ali wewel kenken.”\f* kaiwena eliyana tonowakau labui wali bateli hi ginola. \p \v 32 Sauga tonowakau labui wali bateli hi ginol i mowasi, inoke Abimeleki alona ge wana tolohaveyan wali tohouwa Pikol hi sikal wali panuwaa labi Pilistiya. \v 33 Yaka Abalahama abwakil tamalik\f * \fr 21:33 \ft Tamalik iya abwakil kekeisi i siuna labi kekevana elana. Lamwana i balu ge pwapwaligumwina i waisi abaveveyaho.\f* etega i luwan panuwa Biyaseba elana, ge i tapwalolo Yehoba Yabowaine Mihomihotina elana. \v 34 He Abalahama i miminaa labi Pilistiya sauga i yapu. \c 22 \s1 Yehoba Abalahama wana Abulilek I Labose \p \v 1 \x - \xo 22:1 \xt Hib 11:17-19\x* Sauga etegana al abwe Yabowaine Abalahama wana abulilek i labose. I baek elana i ba, “Abalahama!” \p Yaka Abalahama i talam i ba, “O, nau iyahe.” \p \v 2 \x - \xo 22:2 \xt 2Liw 3:1\x* Inoke Yabowaine i baek elana i ba, “Natum maisena hot Aisake, iya u nunuwana-an nabiyan, nu ahe alom nuku na labi Molaiya. Yaka abwe oya etega na baunaniwa ge eliyana nu powonan pwabwalige eliyau.” \p \v 3 Lan i gan mweluluga kekeisi Abalahama i lut ge wana \w donki\w* i lovivina-an. Powon ana kewadi enuna i gela, yaka wana totuwalali labui ge natuna Aisake i ahel alonau, ge hi nawanawa nihi na labi toto Yabowaine i baunanik elana. \v 4 Lan etonina elana, Abalahama matana i nok labi o i kite payapu. \v 5 Yaka i baek wana totuwalali elal i ba, “Ku minaa te, alomiu ge donki. Nau alou geman naha nok ga huwo ge naha tapwalolo Yabowaine elana, yaka abwe naha sikalim eliyamiu.” \p \v 6 Inoke Abalahama powon ana kewadi i ahe ge natuna Aisake i pakalivai, yaka iya hiwo ge kaini i noahe. Sauga ali toto labui hi nawanawa, \v 7 yaka Aisake i baek tamana Abalahama elana i ba, “Nam!” \p Yaka Abalahama i talam i ba, “O, natu.” \p Inoke Aisake i ba, “Hiwo ge powon ana kewadi iyahe hi gan, yaa sipi natuna powon kaiwena iya ga?” \p \v 8 Anana Abalahama i lahe i ba, “Natu, Yabowaine totona abwe sipi natuna ni pem powon kaiwena.” Inoke ali toto labui hi nawanawa al. \p \v 9 \x - \xo 22:9 \xt Yem 2:21\x* Sauga hi vin labi toto Yabowaine i baunanik elana, inoke Abalahama pat i pahe abapowon, yaka powon ana kewadi i pahel pwatanaa. He natuna Aisake aena ge nimana i yowanil ge i pakenuwa kewadi pwataliyaa abapowon elana. \fig Abatelipuna|alt="Isaac on altar" src="018_tif.tif" size="col" ref="22:9-11" \fig* \v 10 Inoke nimana i nok kaini i ahe tage natuna i gogopaaliga. \v 11 Yaka \w Yehoba wana anelose\w* i yoga loem labulabumwa i ba, “Abalahama! Abalahama!” \p Yaka Abalahama i talam i ba, “O, nau iyahe.” \p \v 12 Inoke i ba, “Bahi geman nu gogopaaliga. Bahi bugul etega nu giginol panak eliyana. Iyaka ya atena nau Yabowaine o lovakun i gan eliyam, kaiwena natum maisena hot nige u kakaise eliyau.” \p \v 13 Inoke Abalahama matana i lihin, yaka sipi melutauina etega i kite ana hon i panoil kewadi kekeisi etega lalana elana. Inoke i nok i na i ahe ge i powonan pwabwalige Yabowaine elana natuna lahena. \v 14 Yaka Abalahama panuwa o alana i tun “Yehoba Abwe Ni Pem.” Ge i nem ana siga sauga ya, gamagalau wali baaba etega hi babaa ola hiwe, “Yehoba wana oya elana abwe ni pem.” \p \v 15 Yaka Yehoba wana anelose i yoga palabuina Abalahama elana anana i loem labulabumwa \v 16 \x - \xo 22:16 \xt Hib 6:13-14\x* i ba, “Yehoba i ba: Kaiwena u ginol i ola no baaba ge natum maisena hot nige u kakaise eliyau, inoke totou alau ya papasila-an te \v 17 \x - \xo 22:17 \xt Hib 11:12\x* tunahot na muloluagiwa, ge tubutubunim nihi gewi na pewa, ali gewi ni ola putum hawawala ge ni ola gilesa talbwasiya. Tubutubumwau ali topihigelgel nihi pakokovel yaka wali panuwa ona nihi ahe, \v 18 \x - \xo 22:18 \xt Tuw 3:25\x* ge tubutubunim eliyana gamagalau gegewel panayawiya na muloluagil. Na ginol ola o, kaiwena no baaba u henapuan.” \p \v 19 Inoke Abalahama alona ge natuna hi sikal hi na wana totuwalali elal, ge aloliyau hi nawa sikal panuwa Biyaseba. Yaka Abalahama i miminaa to. \s1 Naho Natunau Baliya \p \v 20 Sauga etegana al abwe Abalahama wana wasa hi pek hi ba, “Milika i abab, he talim Naho iyaka natunau bolau hi gan. \v 21 Toto gamaun alana Us, loena alana Bus, ge etoniliya alana Kemuwel (iya Alam tamana), \v 22 yaka abwe Kesed, Haso, Pildas, Didlap ge Betuwel.” \v 23 Betuwel iya Lebeka tamana. He Milika bolau bolo ya ali toto eit i abil Abalahama talina Naho natunau. \p \v 24 Naho natunau bolau esopali al hi gan, lagona etegana al alana Leuma i abil. Alaliya i ola hiwe, Teba, Gaham, Tahas ge Maka. \c 23 \s1 Abalahama Bilibili I Pwamola Salai kaiwena \p \v 1 Sela wana baliman 127 i minamina-an. \v 2 Yaka abwe i aligaa awan Kiliyat-Aba elana, (he panuwa o alana al te Hebiloni) labi Kenani gamwanaa. Abalahama nuwana i nak nabi ge i na i kahin lagona kaiwena. \p \v 3 Inoke Abalahama i lut lagona tuwana i eguluwan ge i nok i na alonau Hiti gamagaliliyau hi liwaliwan, yaka i ba, \v 4 \x - \xo 23:4 \xt Hib 11:9,13; Tuw 7:16\x* “Nau bwabwali ge ya mibwabwali ya gamwamiwa. Labi etegana nuku palian eliyau na pwamola ge lagou tuwana na teliya.” \p \v 5 Yaka Hiti Abalahama anana hi lahe hi ba, \v 6 “Tonowak, wama nuwatu naha baunan ga nu hago. Owa towasawasa etegana gamwameya. Wama salai waiwaisana etegana nu hile inoke eliyana lagom tuwana nu teliya. Nige etegana wana salai ni kakaise lagom tuwana ana teliteli kaiwena.” \p \v 7 Yaka Abalahama i lut ge i kululu Hiti gamagaliliyau mataliyaa, \v 8 inoke i ba, “Ebo ku yaliyaya lagou tuwana na teliya e, inoke no nuwatu ga na pamasal eliyamiu. Alomiu Epiloni, Sohal natuna, nuku liwan kaiweu, \v 9 inoke pat golina toto Makpela elana, iyoho wana bilibili buhunaa, ni palian eliyau. Nuku awanun eliyana te gol o ni palian eliyau molana hot elana ge na pwamola ni tabwa no salai gamwamiwa.” \p \v 10 He Epiloni iyoho to i misiyo alonau gamwaliyaa. Yaka Abalahama anana i lahe, ge wana pan Hiti bolo hi noanik abamigogowa panuwa ana gana ana abauluulutuk elana gegewel hi hago. \v 11 I ba, “Tonowak, nigeya. No nuwatu na baunan ga nu hago. No gamagalau mataliyaa bilibili o na pewa ge gol toto i minaa gamwanaa al na pewa eliyam lagom tuwana nu teliya.” \p \v 12 Yaka Abalahama i kululu al gamagalau mataliyaa, \v 13 ge i baek Epiloni eliyana gamagalau hi hago i ba, “Ebo u yaliyaya, inoke no nuwatu ga na pamasal. He bilibili o na pwamola, molana nu ahe, yaka lagou tuwana na teliya to.” \p \v 14 Abalahama anana Epiloni i lahe i ba, \v 15 “Tonowak, no nuwatu na baunan ga nu hago. He bilibili o molana ana bwata mani silba po handeled (400),\f * \fr 23:15 \ft Ana awa i ola mola toto ya i bwata hot.\f* yaa bahi toto ya ni tatabwa eteli kaus owa ge nau ala hawawala. U na ya lagom tuwana u teliya to.” \p \v 16 Abalahama mola toto Epiloni i baunan Hiti tanaliyaa i awa wawaisi-an, yaka mani silba po handeled ana pulowan i sikeli ge i pek Epiloni elana. He silba o ana pulowan i sikeli luvi elana toto saugena o topalipali hi patuwalali. \p \v 17 Inoke Epiloni wana bilibili toto Makpela elana panuwa Mamele labenaa, hi pek Abalahama elana i tabwa wana abalogugui, ginebi gol toto i minaa gamwanaa ge ebwakilina bolo hi minaa gamwanaa. \v 18 Hi pek elana Hiti gegewel mataliyaa, bolo hi noanik abamigogowa panuwa ana gana ana abauluulutuk elana. \v 19 Sauga Abalahama bilibili i pwamola haba, yaka lagona Sela tuwana i teliya gol toto Makpela elana, panuwa Mamele labenaa labi Kenani elana. He Mamele alana al te Hebiloni. \p \v 20 He liwanina i ola to, inoke labi o ge gol toto i minaa gamwanaa, Hiti hi talamwan Abalahama eliyana wana abalogugui i tabwa wana salai. \c 24 \s1 Aisake Lebeka I Alolonan \p \v 1 He Abalahama iyaka i liki nabi ge Yehoba i muloluan bugul gegewel elal. \v 2 Inoke Abalahama i baek wana totuwalali wali tohouwa toto wana bugul gegewena ana tomatahikan elana i ba, “Nimwam u teliek nagiliu gabulanaa\f * \fr 24:2 \ft Heliya eliyalil ginol ya i ola bateli ana epatunahot.\f* \v 3 ge nu papasila Yehoba alanaa, iya labulabum ge panayawi ali Yabowaine. Nau ya miminaa Kenani gamwaliyaa ee, yaa nu papasila te bahi natu lagona nu aaheya Kenani yowauiliyau gamwaliyaa, \v 4 yaa nu nok nu na no panuwaa ge tutuwau eliyalil natu Aisake lagona nu aheya to.” \p \v 5 Yaka totuwalali i nel elana i ba, “Yaa ga i ola ebo yova ni towa ge nige ni totoulilau naha nenem panuwa ya elana? Tab bosowaina natum na ahe ni sikal panuwa toto u nonoem?” \p \v 6 Abalahama i ba, “Bahiwa! Bahi natu nu aahe ni sisikal panuwa o elana. \v 7 Yehoba, iya labulabum ana Yabowaine, i ahe tagilagau nam wana boda elal ge tutuwau wali panuwaa i ba ya nem, yaka totona alana i papasila-an ge i ba, ‘Labi toto ya na pek tubutubumwau eliyalil.’ Inoke wana anelose ni patuna ni houwa, yaka sauga nu vin, yova etega nu aheya to natu lagona. \v 8 Yaa ebo yova ni towa ge nige ni totouliliwa alom nuku nenem, he iyaka ya sokaliwa ge papasila toto ya ba nu ginol e nu mowasi eliyana. Yaa bugul maisena, bahi natu nu aahe ni sisikal panuwa o elana.” \v 9 Inoke totuwalali nimana i teliya wana tonowak nagilina gabulanaa, ge i papasila nuwatu o kaiwena. \p \v 10 Yaka totuwalali wana tonowak wana \w kamel\w* elulutega (10), ginebi ge wana bugul bolo waiwaisal tomaha ge tomaha i ahel. Inoke i egon i na Mesopoteimiya labena aluwabwa, yaka i na panuwa toto Abalahama talina Naho i miminaa. \v 11 Sauga i vin, yaka kamel i paveyahol ge hi lomisiyo bilibiliya panuwa tolinaa wewel kenken gegelinaa. He iyaka i kokoyavi to, ge yowau wali sauga nok wewel wagi kaiwena. \p \v 12 Yaka i awanun i ba, “O Yehoba, no tonowak Abalahama wana Yabowaine, no tonowak u atilomwan-an, yaka nu labeyau ge lan ya na nomwaun. \v 13 He nau hiwe wewel kenken gegelinaa ya taltalmilil e, ge panuwa ya yowauiliyau hi nenem wewel hi wawagi. \v 14 Ebo na baek yova etegana eliyana na ba, ‘Tab bosowaina wam ulubwal nu telipalo wewel na im?’ ge ebo ni ba, ‘Ee, u im, inoke wam kamel al na paimwil,’ he iya te u hile wam totuwalali Aisake kaiwena. Ebo ni gan ni ola o, inoke na atena te no tonowak iyaka u atilomwan-an.” \p \v 15 He mulaa abwe awanun i pwamowasi, Lebeka iyaka i novin wewel ana ulubwal i kalivai vevelanaa. Lebeka iya Betuweli natuna, he Betuweli iya Abalahama talina Naho alona ge lagona Milika natuliya. \v 16 Iya yova ana awa waiwaisana hot, ge iya nigeya ga alona tau etega hi kekenu. I na i lau wewel kenken elana wana ulubwal i pakalaopop ge i hesikal. \p \v 17 Yaka totuwalali etimwawa i nok i na Lebeka eliyana ge i ba, “Tab bosowaina wam ulubwal wewelina kekeisi ga nu pem na im?” \fig Abatelipuna|alt="servant approaching Rebecca" src="CO00667B.TIF" size="col" ref="24:17" \fig* \p \v 18 Anana i lahe i ba, “Ibwe tonowak, na pewa nu im.” Yaka etimwawa wana ulubwal i nanapalo ge i pihikan, yaka totuwalali i paim. \v 19 Sauga i paim haba, yaka i ba, “Na nok wewel na wagi nem wam kamel al na paimwil, ana siga ali luvi nihi pwawa.” \v 20 Inoke etimwawa wana ulubwal enona i ligin bwasumu mwaheliyaa, yaka i tapalelu sikal i na wewel kenken elana, ge wewel i wagi nok ana siga kamel gegewel ali luvi hi pwawa. \v 21 He tau i mikekei ge i gayawaan, nuwana ni atena te ebo wana nawanawa puna Yehoba iyaka i paolaolaek o ebo nigeya. \p \v 22 Sauga kamel hi im haba, yaka tau buhun aana molana bwabwatana gold hi ginoliya i ahe ge i teli yova buhunaa, i ola al tovaha bwabwatal\f * \fr 24:22 \ft Buhun aana ana pulowan i ola 5.5 grams ge tovaha ali pulowan i ola 115 grams.\f* gold hi ginoliya i ahel ge i pahel nimana eluwa elal. \v 23 Yaka i nel i ba, “Tab bosowaina no wasa ga nu pem tamwam henala? Ge tab aban i gan wana limiya ge i bosowaina alowau ge alowau naha kenuwa?” \p \v 24 Anana i lahe i ba, “Nau Betuweli natuna, iya Naho ge Milika natuliya.” \v 25 Yaka i ba vevehe al i ba, “Kamel aliya i gewi ge wali abamina iyoho eliyama, i ola al aban i gan wama limiya i bosowaina nuku kenuwa.” \p \v 26 Yaka tau i kululu maninina i pahanalowanek bilibiliya ge i tapwalolo Yehoba elana \v 27 i ba, “Yehoba ya tobalagiwa, owa no tonowak Abalahama wana Yabowaine, kaiwena wam atilomwan i gangan ya no tonowak eliyana, ge u nul pasapuau ya nem ya vin tutunau elal.” \p \v 28 Inoke yova i patalelu i na hinana wana limi ana heniheni wali wasa i pek bugul bolo hi gan kaiweliya. \v 29-30 He Lebeka nuna i gan alana Leiban. Buhun aana toto nuna buhunaa alona tovaha bolo nimanaa i kitel, ge nuna wana baaba i hago tau ga i ba ola. Yaka etimwawa i patalelu tagil i na tau i kite i taltalmilil wana kamel elal wewel kenken gegelinaa. \v 31 Yaka i baek eliyana i ba, “Owa Yehoba i muloluagiwa, u nem ta na no limiya. Hauna kaiwena u taltalmilil panuwa tolinaa e? Abamiu iyaka ya lovivina-an haba no limiya, ge i ola al wam kamel abaliya.” \p \v 32 Inoke Abalahama wana totuwalali i na limiya. Kamel ali usan hi palo, yaka hi ahel hi na wali abaminaa, ge aaliya hi pek. I ola al wewel hi wage hi pek Abalahama wana totuwalali ge alonau aeliya hi ul. \v 33 Yaka abwe aanan hi lovivina-an ge hi teli maniniliyaa, yaa totuwalali i ba, “Nige ga na aanan, ana siga nuwatu toto kaiwena ya nem na baunan.” \p Yaka Leiban i ba, “He u ba ta hago.” \p \v 34 Yaka i ba, “Nau Abalahama wana totuwalali. \v 35 Yehoba no tonowak i muloluan nabiyan ge i gogomwau hot. He sipi, goti ge bulumwakau hi gewi, silba ge gold i bwata, totuwalali bolau ge yowau, ge i ola al kamel ge donki hi gewi i pek. \v 36 No tonowak lagona Sela i liki ga yaka abwe Abalahama natuna melutauina i ab. He wana bugul gegewena iyaka i pek i logugui-an. \v 37 No tonowak i ba papasila etega na ginol i ba, ‘Nau ya miminaa Kenani gamagaliliyau wali panuwaa, yaa nu papasila bahi natu lagona nu aaheya Kenani yowauiliyau gamwaliyaa, \v 38 yaa nu nok nu na nam tutunau ge o un eliyalil ge natu lagona nu aheya to.’ \p \v 39 “Yaka no tonowak ya neli ya ba, ‘Yaa ga i ola ebo yova ni towa ge nige ni totoulilau naha nenem?’ \p \v 40 “Anau i lahe i ba, ‘Yehoba toto ya mipalalek eliyana wana anelose ni patuna alom, yaka wam nawanawa puna ni paolaolaek ge natu lagona nu aheem o un ge nam tutunau eliyalil. \v 41 Yaa ebo nu na o un eliyalil, ge yova nihi kaise, he iyaka ya sokaliwa ge papasila toto ya ba nu ginol e nu mowasi eliyana.’ Inoke ya papasila nuwatu o kaiwena. \p \v 42 “Ewasi ya nem wewel kenken elana, yaka ya awanun ya ba, ‘O Yehoba, no tonowak Abalahama wana Yabowaine, ebo wam nuwatu i ola, inoke no nawanawa puna toto kaiwena ge ya nem ana nuwatu nu paolaolaek. \v 43 He nau hiwe wewel kenken gegelinaa ya taltalmilil e. Ebo yova etega ni nem wewel wagi kaiwena ge na baek eliyana na ba, “Tab bosowaina owa wam ulubwal wewelina kekeisi nu pem na im?” \v 44 ge ebo ni ba, “Ee, u im, inoke wam kamel al na paimwil,” he iya te Yehoba u hile no tonowak natuna kaiwena.’ \p \v 45 “He mulaa abwe awanun ya pwamowasi atewa, Lebeka iyaka i novin wana ulubwal i kalivai vevelanaa. I na i lau wewel i wage ge i hesikal, yaka ya baek eliyana ya ba, ‘Tab bosowaina wewel nu pem na im?’ \p \v 46 “Inoke etimwawa wana ulubwal i nanapaloem vevelanaa ge i ba, ‘Ee, u im, inoke wam kamel al na paimwil.’ Yaka ya im ge no kamel al i paimwil. \p \v 47 “Yaka ya nel ya ba, ‘He tamwam henala?’ \p “Yaka i ba, ‘Nau Betuweli natuna, iya Naho ge Milika natuliya.’ Inoke buhun aana ya teli buhunaa ge tovaha ya pahel nimana elal. \p \v 48 “Inoke ya kululu maniniu ya pahanalowanek bilibiliya ge ya tapwalolo Yehoba eliyana. Yehoba ya tobalan, iya no tonowak Abalahama wana Yabowaine, kaiwena i nul pasapuau ya nem no tonowak talina tubuna yovana na ahe natuna kaiwena. \v 49 Ebo no tonowak nuku atilomwan-an ge nuku ginol ni ola wana nuwatu, he no wasa nuku pem. Ebo nigeya, he no wasa al nuku pem, inoke na nuwatu hauna gun al na ginol.” \p \v 50 Yaka Leiban ge Betuweli anana hi lahe hi ba, “Nuwatu ya i neem Yehoba eliyana, ama nige bosowaima logugui etega naha ginol. \v 51 He Lebeka hiwe. U ahe alomiu nuku nok, inoke alona wami tonowak natuna nihi alolon, ni ola toto Yehoba i nuwatuan.” \p \v 52 Sauga Abalahama wana totuwalali wali baaba i hago, yaka i kululu Yehoba elana maninina i pahanalowanek bilibiliya. \v 53 I mat, yaka tuwan ana isela gold ge silba hi ginoliya alona ge kama i ahel, ge i pek Lebeka eliyana. I ola al, Lebeka nuna ge hinana ali mulolu bugul molaliya bwabwatal i pek elal. \v 54 Inoke abwe iya ge bolo alonau hi nok hi anan ge hi im, yaka abwe hi kenuana to. \p Sauga hi lut mwelulugaa, yaka i ba, “Nuku talamwagau naha sikal no tonowak eliyana.” \p \v 55 Yaa Lebeka nuna ge hinana hi ba, “Aloma yova ga naha mina ebo lan elulutega (10), yaka abwe nuku egon.” \p \v 56 Yaa i baek eliyalil i ba, “Bahi nuku kukuhikagau. Yehoba no nawanawa puna iyaka i paolaolaek, inoke nuku talamwagau na sikal no tonowak eliyana.” \p \v 57 Yaka anana hi lahe hi ba, “He yova ta yogaan ge ni ba ga ta hago.” \v 58 Inoke Lebeka hi yogaan ge hi neli hi ba, “Tab alom tau ya nuku egon?” \p Yaka i ba, “Ee, ya nonok.” \p \v 59 Inoke Lebeka ge wana totuwalali yovana toto ana tomatahikan hi patunal avaliyau Abalahama wana totuwalali ge alonau hi egon. He mulaa abwe hi egon, \v 60 Lebeka hi ba muloluan ga hi ba, \p “Numa, ha awanun nu tabwa boda tausan ge tausan hinaliya, ge tubutubumwau ali topihigelgel nihi pakokovel yaka wali panuwa ona nihi ahel.” \p \v 61 Yaka Lebeka ge wana totuwalali yowau hi lovivina ge hi ha kamel pwataliyaa, inoke Abalahama wana totuwalali hi toulil ge hi egon nihi na Kenani. \p \v 62 He Aisake i noem panuwa toto alana hi ba, “Wewel Yabowaine Yawalina Gaganina I Kiteyau” labi Negeb elana, kaiwena i miminaa labi o elana. \v 63 Kokoyavi etegana Aisake i na i nawanawa uleya ge i nononuwanuwatu, yaka matana i lipwatanik kamel enuna i kitel hi nenem. \v 64 He Lebeka al ge matana i lipwatanik Aisake i kite, yaka i mwena lau wana \w kamel\w* elana, \v 65 inoke i nel Abalahama wana totuwalali eliyana i ba, “Hauna tau laha o i nenem eliyala e?” \p Yaka totuwalali i ba, “He no tonowak Aisake to.” Inoke Lebeka kama etega i ahe ge maninina i kaus.\f * \fr 24:65 \ft Heliya wali pagan alolon ana sauga elana yova maninina i kakaus ge hi en pwatanik tau elana. Eliyalil ginol ya i ola awatauwan ana ginol.\f* \p \v 66 Sauga hi vin, inoke totuwalali tuwalali wasana gegewena i wasaan Aisake eliyana. \v 67 Inoke Aisake Lebeka i en tukan hinana Sela wana epanapana gamwanaa ge i alolonan. Yaka Aisake lagona Lebeka i nunuwana-an bubun. He Aisake hinana wana yaomal enaa, Lebeka lagona i payaliyaya ge nuwana i pawaisi. \c 25 \s1 Abalahama I Yaomal ge Yabowaine Aisake I Muloluan \p \v 1 Abalahama yova etega al i alolonan alana Ketula. \v 2 Ketula Abalahama natunau i abil Simlan, Yoksan, Medan, Midiyani, Isbak ge Sua. \v 3 Yoksan natunau eluwa, etegana alana Seba ge eluwana alana Dedan. He toto Dedan tubutubunau heliya boda Asul, boda Letus ge boda Leum. \v 4 Midiyani natunau bolau Epa, Epel, Hanok, Abida ge Elda. He gamagalau bolo o heliya Ketula tubutubunau. \p \v 5 Abalahama i ba wana yaomal enaa wana bugul gegewena Aisake ni ahe. \v 6 Yaa mulaa abwe i yaomal, natunau bolo \w lagonau al\w* hi abil, ali mulolu i ginolil ge i pek. Inoke abwe i patunal hi egon hi hek labena balimana, ali bwaga ni gan natuna Aisake elana. \p \v 7 Abalahama yawalina ana baliman 175 i pwawa, \v 8 kaununa i puwi ge i liki bubun, yaka wana yana i yana yoho ge i yaomal, i na tubunau bolo hi aliga houwa elal. \v 9 Yaka natunau Aisake ge Isimel tuwana hi ahe ge hi teliya pat golina toto Makpela elana panuwa Mamele labenaa. He gol o i miminaa bilibili buhunaa, toto valila gagama Hiti Epiloni, Sohal natuna wana bilibili, \v 10 \x - \xo 25:10 \xt Aba 23:3-16\x* ge Abalahama i pwamolaa elana. Valila Abalahama lagona Sela tuwana i teliya gol o elana, inoke Abalahama tuwana al hi teliya to. \v 11 Abalahama wana yaomal enaa, Yabowaine Aisake i muloluan nabiyan. Saugena o iya i miminaa panuwa toto alana hi ba, “Wewel Yabowaine Yawalina Gaganina I Kiteyau” gegelinaa, labi Negeb elana. \ms1 Isimel Natunau ge Tubutubunau \mr (25:12-18) \p \v 12 Hega, Itipita yovana, Sela wana totuwalali loloyowanina, i ab Isimel Abalahama natuna. He Isimel alonau natunau ge tubutubunau liwaniliya i ola hiwe. \p \v 13 Isimel natunau melubolau alaliya i ola hiwe ali ab ana vatala: Nebaiyot, iya gamaun, Kedal, Adibil, Mibsam, \v 14 Misma, Duma, ge Masa, \v 15 Heidad, Tema, Yetul, Neipis ge Kedema. \v 16 Bolau bolo ya Isimel natunau, heliya un elulutega eluwa tubutubuliyau, ge gamagalau alaliya hi tun papanetan wali panuwa ge wali abaholavi ona eliyalil. \v 17 He Isimel yawalina ana baliman 137 i pwawa, yaka wana yana i yana yoho ge i yaomal, i na tubunau bolo hi aliga houwa elal. \v 18 Isimel tubutubunau hi minaa labi toto Havila ge Sul ali luwaluwala. Panuwa Sul iyoho Itipita ana siga labi leunati, labi Asul ana kamwasaa. He nige avaliyau ge tutuliyau bolo Abalahama tubutubunau enuna al hi mimibubun. \ms1 Yakobo Liwanina \mr (25:19–35:29) \s1 Iso ge Yakobo Hi Abil \p \v 19 Abalahama natuna Aisake alonau natunau liwaniliya i ola hiwe. \p \v 20 Aisake wana baliman 40 i pwawa, yaka alona Lebeka hi alolon. Lebeka iya Betuweli natuna ge Leiban nuna, heliya Alam gamagaliliyau hi miminaa labi Mesopoteimiya. \v 21 Lebeka i kobwas, yaka Aisake i awanun Yehoba eliyana lagona kaiwena. Aisake wana awanun Yehoba i hago, inoke Lebeka gamaluwaluwa i liyanagil. \v 22 Wawayau alona ge alona hi tupayopayou Lebeka tinenaa, yaka i ba, “Ga i ola ge ginol ya i gan eliyau?” Yaka i na i nel Yehoba eliyana ginol o ana sapu kaiwena. \p \v 23 \x - \xo 25:23 \xt Loma 9:12\x* Yaka anana Yehoba i lahe i ba, \q1 “Boda labui iyoho tinemwa, \q1 natumwau bolo nu abil nihi tabwa boda labui nihi awaawalaka. \q1 Yaka etegana alona ni gasisi lake, \q1 he toto gamaun ni totuwalali loena elana.” \p \v 24 Lebeka wana sauga ab i pwawa, yaka bolau gamaluwaluwa i abil. \v 25 Gamaun tuwana i laya ge pupunona i balu i ola kama i gagaloi, inoke alana hi tun Iso.\f * \fr 25:25 \ft Pana Hibilu elana alan “Iso” ana hago i ola “lopunopuno.” Ta ba “tuwana i laya” o ebo “tuwana i ket.”\f* \v 26 Yaka abwe wawaya labuina i louliulil talina enaa ge talina aena gunina i libhikan, inoke alana hi tun Yakobo.\f * \fr 25:26 \ft Pana Hibilu elana alan “Yakobo” ana sapu te “aen gunina i libhikan.” Ba kakanun toto ya ana mwananal te “i lokakawi.”\f* He Aisake wana baliman sikisti (60) elana te Iso ge Yakobo hinaliya i abil. \s1 Gamaun ana Waisi Iso I Guyauan Yoho Yakobo elana \p \v 27 Sauga gemanau hi lobwata, yaka Iso iya iyauka i sibaan ge iya tolotuktuk hot uleya. Yaa Yakobo iya tomikemikekei ge tolomipanuwa. \v 28 He Aisake Iso i nunuwana-an nabiyan, kaiwena nuwana bekik ona bunumwiliya ni anan, yaa Lebeka natuna Yakobo i nunuwana-an nabiyan. \p \v 29 Sauga etega Yakobo sup i ligaliga, yaka Iso i sikalem uleya tuwana i aliga ge i galebu nabi. \v 30 Inoke i baek Yakobo eliyana i ba, “Ya galebu nabi. Etimwawa sup keketina ei enuna u wagem na an.” (Iso i ba ola o, heiya te kaiwena Iso alana hi tun al Idom.)\f * \fr 25:30 \ft Pana Hibilu elana alan “Idom” ana sapu te “keketina.”\f* \p \v 31 Yaka anana Yakobo i lahe i ba, “Owa gamaun bosowaina tamala wana gogomwau awalehina bwabwatana bwaliga nu ahe. He waisi gegewena o u guyauan ga eliyau, yaka lahena sup na pewa.” \p \v 32 Yaka Iso i ba, “Ya aaliga te, he waisi o nige etega ni lalabeyau!” \p \v 33 \x - \xo 25:33 \xt Hib 12:16\x* Yaka Yakobo i ba, “He sauga ya nu papasila te waisi o u pepem elau.” Inoke Iso i papasila ge gamaun ana waisi i guyauan yoho Yakobo elana. \p \v 34 Yaka Yakobo bin toto lentil supwina enuna i wage ginebi beleid enuna ge i pek Iso elana. Inoke i aanan ge i im, yaka i lut ge i egon. He Iso nige i nuwanuwatu gamaun ana waisi kaiwena. \c 26 \s1 Yehoba Aisake I Muloluan I Ola Valila Abalahama I Muloluan \p \v 1 He galebu bwabwatana etega i masal al labi Kenani elana i ola valila Abalahama wana sauga elana, yaka Aisake i na Pilistiya wali kin Abimeleki eliyana panuwa Gelal. \v 2 Inoke Yehoba i masal Aisake eliyana ge i ba, “Bahi nu nana Itipita, yaa labi toto ebo na baunaniwa, eliyana te nu minaa. \v 3 \x - \xo 26:3 \xt Aba 22:16-18\x* Nu miminaa ga labena ya elana, yaka alou owa ge na muloluagiwa. He labena ya gegewena na pewa alomwau ge tubutubumwau eliyamiu, yaka no bateli toto ya papasila-an tamwam Abalahama eliyana na patunahot. \v 4 Tubutubumwau nihi gewi na pewa, ali gewi ni ola putum hawawala, ge labena ya gegewena na pek eliyalil, ge tubutubunim eliyana gamagalau gegewel panayawiya na muloluagil. \v 5 Na ginol ola o, kaiwena Abalahama anau i hago, yaka no baaba, no panpankiti ge no logugui i henapuagil.” \v 6 Inoke Aisake i minaa to panuwa Gelal. \p \v 7 \x - \xo 26:7 \xt Aba 12:13; 20:2\x* Sauga panuwa o bolauiliyau hi neli lagona kaiwena, yaka i ba, “Nu te,” kaiwena i lovakun te ebo ni ba, “Lagou.” He i nuwatu i ba, “Ebo na ba lagou, yaka nasi nihi tagapaaligau, kaiwena Lebeka ana awa i waisi hot.” \p \v 8 Sauga Aisake iyaka i minabi panuwa Gelal, yaka lan etega Pilistiya wali kin Abimeleki i imowan tagil wana windowa, matana i lau Aisake i kite alona lagona Lebeka hi loloyasam.\f * \fr 26:8 \ft Loloyasam toalolon ge bolo hi heliheliyam wali ginol, ololana abnanul, loliblib, niman pikolkol, pisiusiun ge lolonival.\f* \v 9 Inoke Abimeleki Aisake ana baaba i patuna i nok elana ge i ba, “Age lagom te Lebeka! Hauna kaiwena u ba tage num?” \p Yaka anana Aisake i lahe i ba, “Kaiwena ya nuwatu te ebo na ba lagou, inoke iya baena nasi nuku tagapaaligau.” \p \v 10 Yaka Abimeleki i ba, “Hauna kaba pagan u ginol eliyama e? Bosowaina hot no gamagal etega alona lagom nihi kenu! Binimala ebo ni ola o, yaka wam ginol o kaiwena ama naha minaa lahi elana.” \v 11 Inoke Abimeleki wana gamagalau gegewel ali logugui i baunan i ba, “Ebo gamagal etega pagan nanakina ni ginol tau ya elana o ebo lagona elana, he nasi na ba nihi lopaaliga.” \p \v 12 Aisake i eyowa labi o elana, yaka baliman maisena o enona i pwawa paelulu bwagabwaga (pa100), kaiwena Yehoba i muloluan. \v 13 Yaka Aisake wana gogomwau i bwatabwata ya ana siga i wasawasa hot. \v 14 Wana sipi, goti ge bulumwakau ali yawi bwabwatana ya, ge wana totuwalali hi gewi nabi. Yaka toto o kaiwena Pilistiya hi lamwa pulowanan. \v 15 Yaka wewel kenken bolo i papatuwalali, bilibili elana hi pakalaopopwil ge hi kausil. He tamana Abalahama yawalina miminana wana totuwalali wewel kenken bolo o hi kenil. \p \v 16 Yaka Abimeleki i baek Aisake eliyana i ba, “U egon, wama panuwa u eguluwai, kaiwena u wasawasa hot ge iyaka u gasisi lakema.” \p \v 17 Inoke Aisake i miegon ge i na Gelal Abwabwina elana ge i miminaa ga to. \v 18 He wewel kenken enuna iyoho bolo valila Abalahama yawalina miminana hi kenil, yaa wana yaomal enaa Pilistiya hi yamwi kausil. Aisake wewel kenken o i kenil al, yaka alaliya i tun i olaolaek alan bolo valila tamana i tuniya. \p \v 19 Aisake wana totuwalali wewel waiwaisana etegana hi ken pwawa abwab o elana. \v 20 Yaka Gelal wali bwasumu ali tomatahikan avaliyau Aisake wana bwasumu ali tomatahikan hi ba apwaapwanawa hi ba, “Ama wama wewel te.” Yaka wewel kenken o alana i tun Awabalgig, kaiwena alonau hi awabalgig. \v 21 Yaka wana totuwalali wewel kenken etegana al hi ken, inoke baena hi ba apwaapwanawa al, yaka alana i tun Pihigelgel. \v 22 Yaka hi miegon labena o elana, inoke wewel etegana al hi ken. He nige baena ge gamagal etega aloliya hi babaa apwaapwanawa, yaka alana i tun Abamina, ge i ba, “He abwe sauga ya wala abamina Yehoba i pem, yaka ta talaabab ge ta gewi.” \p \v 23 Yaka abwe Aisake i egona o i na i vin Biyaseba. \v 24 Inoke bulinina Yehoba i masal eliyana ge i ba, “Nau tamwam Abalahama wana Yabowaine. Bahi lovakun, kaiwena nau alou owa. Yaka na mulolu-agiwa ge tubutubumwau nihi gewi na pewa, kaiwena ya bateli no totuwalali Abalahama na muloluan.” \p \v 25 Aisake abapowon i ginol panuwa o elana yaka i kululu Yehoba eliyana. Inoke labena o elana wana \w epanapana\w* i tal ge wana totuwalali wewel kenken etega al hi ken. \s1 Aisake alona Abimeleki Bateli Etega Hi Ginol \p \v 26 \x - \xo 26:26 \xt Aba 21:22\x* Abimeleki alonau ana tolabe Ahusat, ge wana tolohaveyan wali tohouwa Pikol, hi egona Gelal hi nok hi na Aisake eliyana. \v 27 Yaka Aisake i nelil i ba, “Ga i ola ge ku nem eliyau? He valila ku pihigelgel-agau yaka ku patuna owaowa-agau.” \p \v 28 Anana hi lahe hi ba, “He iyaka ha kite bubun Yehoba i minaa eliyam, inoke ha nuwatu te binimala aloma owa bateli gasigasisena etega ta ginol. Aloma owa ta pebabateli-agila, \v 29 inoke nu bateli te nige nak etega nu giginol eliyama, ni ola valila ama nige pagan nanakina ha giginol eliyam, yaa sauga gegewena am hehegan ha abubun ge nuwa laumwal elana te ha patunawa u egon. He sauga ya iyaka Yehoba i mulolu-agiwa.” \p \v 30 Yaka Aisake aanan bwabwatana i ginol kaiweliya, inoke hi anan ge hi im. \v 31 Lan i gan mweluluga kekeisi, yaka alona ge alona bateli hi ginol. Inoke Aisake nuwa laumwal elana Abimeleki ge alonau i patunal hi egon. \p \v 32 Lan o elana Aisake wana totuwalali hi nem ge wana wasa hi pek wewel kenken toto abwe hi ken kaiwena. Hi ba, “Wewel iyaka ha pwawa.” \v 33 Yaka wewel kenken alana i tun Seba. Inoke gamagalau panuwa o alana hi babaa Biyaseba\f * \fr 26:33 \ft Pana Hibilu elana alan “Seba” ana sapu te “bateli” ge alan “Biyaseba” ana sapu te “bateli ana wewel kenken.”\f* ana siga lan ebe. \s1 Iso wana Alolon \p \v 34 Sauga Iso wana baliman poti i pwawa, yaka Hiti yowauiliyau labui i alolonagil, etega alana Diudit iya Beli natuna ge etegana alana Basimata iya Elon natuna. \v 35 He yowau labui ya Aisake ge Lebeka amnaliya hi apapanak-an. \c 27 \s1 Aisake Yakobo I Ba Muloluan \p \v 1 Aisake iyaka i liki nabi ge matana i pweyata nige bosowaina bugul ni kitel, yaka natuna gamaun Iso ana baaba i patuna i nok elana ge i ba, “Natu.” \p Yaka Iso i talam i ba, “O, nau iyahe.” \p \v 2 Inoke Aisake i ba, “Iyaka ya liki nabi ge nige ya aatena hauna sauga ge na aliga. \v 3 He wam egipoyo alona ge gau u ahel u na uleya u iyauka ge bwasumu bekikina etega nu lol kaiweu. \v 4 Yaka aanan amnana waiwaisana toto nuwau nu ginol ge nu pwatanim eliyau na an, enaa inoke am ba mulolu na baunaniwa mulaa abwe na aliga.” \p \v 5 He Lebeka iyoho to i lalaegan ge Aisake i baaba natuna Iso elana. Sauga Iso i tagil ge i egon ni na uleya ni iyauka, \v 6 yaka Lebeka i baek natuna Yakobo elana i ba, “Ya hago tamwam i baek Iso elana i ba, \v 7 ‘Bwasumu bekikina etegana nu lol, yaka nu pwatanim ge aanan amnana waiwaisana nu ginol na an. Enaa inoke Yehoba matanaa am ba mulolu na baunaniwa mulaa abwe na aliga.’ \v 8 He natu, nu laegan bubun ge hauna toto na baunan eliyam nu ginol ola. \v 9 Nu tagil nu na bwasumu ali yawi elana, yaka goti natunau tatabwal eluwa nu hilel ge nu pwatanim eliyau. Yaka aanan amnana waiwaisana na ginol ni ola toto tamwam nuwana. \v 10 Inoke nu ahe ge nu na nu pek ni an, yaka am ba mulolu ni baunaniwa mulaa abwe ni aliga.” \p \v 11 Yaka Yakobo i baek hinana Lebeka elana i ba, “Yaa taliu Iso, iya tuwana i lopunopuno, nau tuwau i sapusapu. \v 12 Ga i ola ebo nam tuwau ni pibose? He nasi ni atena te ya kakawe, yaka ni ba nuwamut-agau, nige ni baba muloluagau.” \p \v 13 Yaka anana hinana i lahe i ba, “Natu, ebo ba nuwamut etega ni baunan, he nakina ni heya nau eliyau! Iyai te nu ginol ni ola hauna ya baunan eliyam. Nu na goti nu ahel ge nu pwatanim eliyau.” \p \v 14 Inoke i na i ahel ge i lolil, yaka i kainel ge i bugul pwatanik hinana elana. Yaka Lebeka aanan amnana waiwaisana i ginol i ola toto Yakobo tamana nuwana. \v 15 Inoke natuna gamaun Iso ana kaliko waiwaisana iyoho Lebeka wana epanapana elana, i ahe ge natuna kekeisena Yakobo i pagaloi. \v 16 I ola al goti kunisiliya i ahel ge i avan painan Yakobo nimana eluwa elal ge gauna puna elana toto nige i lolopunopuno. \v 17 Inoke aanan amnana waiwaisana ge beleid toto i umun i bugul pek natuna Yakobo elana. \p \v 18 Inoke i na tamana elana ge i ba, “Nam.” \p Yaka Aisake i talam i ola, “O, natu.” Yaka i nel i ba, “Henala owa, Iso o Yakobo?” \p \v 19 Yakobo i baek tamana elana i ba, “Nau Iso, natum am gamaun. Wam baaba eliyau iyaka ya ginol paolaolaek. U lut u misiyo ge no iyauka bwasumona enuna nu an, enaa inoke o ba mulolu nu baunanim.” \p \v 20 Yaka Aisake i nel natuna elana i ba, “Natu, ga i ola ge etimwawa bwasumu u pwawa?” \p Inoke tamana anana i lahe i ba, “Yehoba wam Yabowaine iya i labeyau te ya pwawa.” \p \v 21 Yaka Aisake i baek Yakobo elana i ba, “Natu, u miminem gegeliwa ge tuwam na pibose, inoke na atena ebo owa natu Iso, o ebo nigeya?” \p \v 22 Inoke Yakobo i miminok tamana Aisake gegelinaa, yaka tuwana tamana i pibose ge i ba, “Anam ana gun i ola te Yakobo anana, yaa nimwam amnana i ola Iso nimana.” \v 23 He Aisake nige i aatena te iya Yakobo, kaiwena goti pupunoliya i pibose nimana labui elal amnana i ola talina Iso pupunona. He tage Yakobo ana ba mulolu i babaunanik, \v 24 yaka i nel ga i ba, “Tunahot owa natu Iso?” \p Inoke Yakobo i talam i ba, “Ee, nau te.” \p \v 25 Yaka Aisake i ba, “Natu, wam iyauka bwasumona enuna nu ahem na an. Enaa inoke am ba mulolu na baunaniwa.” Inoke Yakobo aanan i bugul pek tamana i anan, ge oine enuna al i pek i im. \p \v 26 Yaka tamana Aisake i baek elana i ba, “Natu, u nem hiwe ge u nalowau.” \p \v 27 \x - \xo 27:27 \xt Hib 11:20\x* Inoke Yakobo i nok tamana elana ge i nalo. Sauga kaliko bwalena i hago, yaka i ba: \q1 Natu bwalena i ola waluwalu toto Yehoba i muloluan bwalena. \p Ge i ba muloluan i ba: \q1 \v 28 Ya awanun Yabowaine wam bilibili ni pahunhun ge ni pamalul, inoke \w witi\w* ge \w oine\w* enowaliya nihi gewi ni pewa, wam abaanan ge wam abaimwim. \q1 \v 29 \x - \xo 27:29 \xt Aba 12:3\x* Ya awanun panuwa gegewena gamagaliliyau nihi totuwalali eliyam, ge nihi kululu maninimwa. \q1 Ya awanun talimwau nu logugui-agil, ge hinam tubutubunau nihi kululu maninimwa. \q1 Ya awanun bolo nihi nuwamut-agiwa, Yabowaine ni nuwamut-agil, ge bolo nihi muloluagiwa, iya ni muloluagil. \p \v 30 Sauga Yakobo ana ba mulolu i baunan haba ge i tagil i egon, yaka sauga o elana talina Iso i vin, i neem uleya. \v 31 Yaka Iso al ge aanan amnana waiwaisana enuna i ginol, inoke i ahe ge i pwatanik tamana elana. Yaka i baek elana i ba, “Nam, u lut u misiyo ge no iyauka bwasumona enuna nu an, enaa inoke o ba mulolu nu baunanim.” \p \v 32 Yaka tamana Aisake i neli i ba, “Henala owa?” \p Inoke anana i lahe i ba, “Nau Iso, natum am gamaun.” \p \v 33 Yaka Aisake tuwana gegewena i ginu nabinabi, inoke i nel i ba, “Henala ewasi wana iyauka bwasumona i ginol ge i pwatanim eliyau? Ya anan ge ana ba mulolu ya baunanik haba te abwe u nem. He nige bosowaina na pil.” \p \v 34 Sauga Iso i hago tamana i ba ola o, yaka alona wana nuwanak i kahin yogayoga i ba, “Nam, nau al ge o ba mulolu etega u baunanim.” \p \v 35 Yaa anana Aisake i lahe i ba, “Talim i nem ge i kakaweyau, he am ba mulolu iyaka i ahe.” \p \v 36 \x - \xo 27:36 \xt Aba 25:29-34\x* Yaka Iso i ba, “Age Yakobo alana ku tun bubun ya.\f * \fr 27:36 \ft Pana Hibilu elana alan “Yakobo” ana sapu te “aen gunina i libhikan.” Ba kakanun toto ya ana mwananal te “i lolokakawi.”\f* He paeluwana te i kakaweyau e. Houwan i kakaweyau, yaka nau gamaun bosowaiu wam gogomwau awalehina bwabwatana bwaliga na ahe ana waisi ya guyauan yoho elana. He sauga ya yaka o ba mulolu i oe al.” Yaka i nel i ba, “Tab ba mulolu etega al iyoho eliyam nau kaiweu ge nu baunanim?” \p \v 37 Aisake Iso anana i lahe i ba, “Iyaka ya ba ni logugui-agiwa, ge tutunau gegewel nihi totuwalali elana. I ola al, iyaka ya ba Yabowaine ni muloluan, witi ge oine enowaliya nihi gewi ni pek. He nige al ba mulolu etega i gagan eliyau owa kaiwem ge tage na baunaniwa, natu.” \p \v 38 \x - \xo 27:38 \xt Hib 12:17\x* Yaka Iso i awanun nabinabi tamana elana i ba, “Nam, age ba mulolu maisena ya te i gan elam ge nu baunan? Bahiwa! Nam, nau al ge o ba mulolu nu baunanim!” Inoke i kahin anana i bwata. \p \v 39 \x - \xo 27:39 \xt Hib 11:20\x* Yaka anana tamana Aisake i lahe i ba: \q1 “He labi toto nige i mamalul ge nige kehe i papahunhun, eliyana nu minaa. \q1 \v 40 \x - \xo 27:40 \xt Aba 36:8; 2Kin 8:20\x* Haveyan kilepana eliyana wam waisi nu pwawa, ge nu totuwalali talim elana. \q1 Yaa bwaliga nu tagalaka elana, yaka abwe nige al nu miminaa wana logugui gabulanaa.” \s1 Yakobo I Lou Ni Na Leiban elana Panuwa Halani \p \v 41 Yaka Iso Yakobo i hugaan nuwamutan, kaiwena iya ana ba mulolu iyaka tamana i baunanik Yakobo elana. Yaka atenaa i nuwatu i ba, “Nige sauga ni yayapu te nam ni yaomal ge naha nuwanak, enaa yaka taliu Yakobo na tagapaaliga.” \p \v 42 Sauga Lebeka wana wasa hi pek natuna gamaun Iso hauna i baunan, inoke natuna kekeisena Yakobo, ana baaba i patuna. Sauga i vin, yaka hinana i baek elana i ba, “Talim Iso i nuwatu ni tagapaaligawa, inoke wam ginol lahena ni lahe ge ni yaliyaya. \v 43 He natu, nu ginol ni ola hauna toto na baunan eliyam. Etimwawa nu lou nu na panuwa Halani nu Leiban elana. \v 44 Yaka alom nuku miminewa ga to lan ehila ya, ana siga talim atena ni laumwal, \v 45 ge pagan toto u ginol elana ni nuwayoho. Yaka abwe baaba na patuna kaiwem inoke panuwa o nu eguluwan ge nu sikalim. Hauna ana waisi ebo natuwau ami toto labui nuku aliga lan maisena elana?” \p \v 46 Yaka abwe Lebeka i na i baek Aisake elana i ba, “Hiti yowauiliyau e bolo Iso lagonau, amnau hi apapanak-an hoti. He bahi Yakobo Hiti yovana etegana labi ya elana ni aalolonan. Ebo ni ola o, he binimala na aliga ya.” \c 28 \p \v 1 Inoke Aisake Yakobo ana baaba i patuna i nok eliyana ge i ba muloluan, yaka i ba pagasisi eliyana i ba, “Bahi Kenani yovana etegana nu aalolonan. \v 2 Nu na Mesopoteimiya hinam tamana Betuweli wana limiya. Hinam nuna Leiban natunau galokau hi gan, gamwaliyaa etegana nu hile ge nu alolonan. \v 3 Yabowaine Togasisi Hot ni muloluagiwa yaka natumwau nihi gewi ni pewa, ge tubutubumwau nihi tabwa boda bwabwatana ali un tomaha ge tomaha. \v 4 \x - \xo 28:4 \xt Aba 17:4-8\x* Yabowaine owa ge tubutubumwau ni muloluagimiu ni ola i bateli Abalahama ni muloluan. Yaka bilibili toto sauga ya ta mibwabwaliya, toto i pek Abalahama elana, nuku ahe wami bilibili.” \p \v 5 Inoke Aisake Yakobo i patuna ge i egon ni na Mesopoteimiya Leiban elana. Leiban iya Betuweli gagama Alam natuna, Yakobo ge Iso hinaliya Lebeka nuna. \s1 Iso Isimel Natuna I Alolonan \p \v 6 Iso wasa i hago te Aisake Yakobo i ba muloluan ge i patuna ni na Mesopoteimiya lagona etega ni ahem to. I ola al wasa i hago te Aisake i ba pagasisi Yakobo eliyana i ba, “Bahi Kenani yovana etegana nu aalolonan.” \v 7 Iso wasa i hago al te Yakobo tamana ge hinana wali baaba i henapuan ge iyaka i egon ni na Mesopoteimiya. \v 8 Inoke i atena te tamana Aisake nige i yayaliyaya Kenani yowauiliyau kaiweliya. \v 9 Inoke i na Abalahama natuna Isimel elana ge natuna yovana alana Mahalat i alolonan, lagonau bolo i alolonagil houwan ali etulan. He Mahalat iya Nebaiyot nuna. \s1 Yakobo I Kenonou Yehoba I Baaba elana \p \v 10 Yakobo Biyaseba i eguluwan i nanawa panuwa Halani kaiwena. \v 11 Sauga i novin panuwa etega elana inoke i veyaho, kaiwena sabwelu iyaka i lobek. Pat etega i aheya to ge i teli kokowana ana kebeyalu inoke i kenu. \v 12 \x - \xo 28:12 \xt Diyo 1:51\x* I kenonou teti etega i kite i milila panayawiya, buhuna i na i tupa labulabumwa, yaka eliyana Yabowaine wana anelose hi haha ge hi laulau. \fig Yakobo i kenonou teti i kite|alt="Jacob dreaming of ladder" src="CO00683B.TIF" size="col" ref="28:12" \fig* \v 13 \x - \xo 28:13 \xt Aba 13:14-15\x* Yaka Yakobo Yehoba i kite i talmilila labenaa ge i ba, “Nau Yehoba, tubum Abalahama wana Yabowaine ge Aisake wana Yabowaine. Bilibili toto eliyana u kenuwa na pewa owa ge tubutubumwau eliyamiu. \v 14 \x - \xo 28:14 \xt Aba 12:3; 22:18\x* Tubutubumwau nihi gewi nabi nihi ola bilibili papakovana, ge wali bilibili ni na yalasa, balimana, aluwabwa ge yavanaa. Yaka owa ge tubutubunim eliyamiu un gegewel panayawiya na muloluagil. \v 15 Alou owa ge hauna labi elana nu noek na matahikagiwa, yaka na pasikaliwa al panuwa ya elana. Nige na eeguluwagiwa ana siga hauna gun ya bateli eliyam na ginol.” \p \v 16 Yaka Yakobo i kenu lut inoke i ba, “Age tunahot Yehoba iyahe panuwa ya elana, yaa nige ya aatena.” \v 17 Yaka i lovakun ge i ba, “Panuwa ya i lololovakun! He Yabowaine wana limi te, labulabum ana abauluulutuk ana nog.” \p \v 18 Lan i gan mweluluga kekeisi Yakobo i lut, yaka pat toto i teli kokowana ana kebeyalu i ahe i pamilil abanuwahikan. Inoke enonu i hol pwatanaa i pwabwabwalena Yabowaine kaiwena. \v 19 Yaka panuwa o alana i tun Betel,\f * \fr 28:19 \ft Pana Hibilu elana alan “Betel” ana sapu te “Yabowaine wana limi.”\f* yaa houhouwena alana Lus. \p \v 20 Inoke Yakobo i papasila Yehoba elana i ba, “Ebo alou owa ge nu matahikagau nawa yayapona toto e na nawaan, aanan nu pem na an ge kaliko nu pem na galoi, \v 21 ge ebo alou no molu na sikal al nam wana panuwaa, yaka owa Yehoba nu ola no Yabowaine, \v 22 ge pat toto ya pamilil abanuwahikan ni tabwa wam limi, abatapwalolo. Ge bugubugul gegewena bolo nu pem na wali paelulutega (pa10) yaka gamwaliyaa, wali maisena na pewa eliyam.” \c 29 \s1 Yakobo I Na I Vin Leiban elana Panuwa Halani \p \v 1 Inoke Yakobo i novevehe i na i vin gamagalau bolo nati wali labiya. \v 2 Yaka matana i nok wewel kenken etega i kite labi toto nige gamagal hi miminaa. Sipi ge goti ali yawi eton wewel hi kenu painan, kaiwena hi papaimwiliya to. He wewel kenken awana ana epaankaus pat bwabwatana pupulowanina. \v 3 Sauga ebo tomatahikan gegewel wali sipi ge goti ali yawi nihi bugul papaheliya o, yaka wewel awana ana epaankaus nihi pakul egonan, inoke sipi ge goti nihi paimwil. Inoke abwe nihi pakul pasikal al abanaa. \p \v 4 Yaka Yakobo i nel sipi ali tomatahikan elal i ba, “Taliwau, komiu hapanuwa gamagaliliyau?” \p Anana hi lahe hi ba, “Ama panuwa Halani gamagaliliyau.” \p \v 5 Yaka i ba, “Tab ku atena Leiban, Naho tubuna?” \p Anana hi lahe hi ba, “Ee, ha atena ya.” \p \v 6 Yaka i nel al i ba, “Tab i molu?” \p Anana hi lahe hi ba, “Ee, i molu. He natuna yovana Letiyeli iya huwo i nenem o, alonau tamana wana sipi.” \p \v 7 Yaka Yakobo i baek elal i ba, “He sabwelu bwabwaliga ya te! Nigeya ga sipi ge goti ali sauga bugul pahipahi i oola. Binimala nuku paimwil yaka nuku pasikalil ge nihi alamwawin.” \p \v 8 Anana hi lahe hi ba, “Nige bosowaina naha ginol ola, ana siga tomatahikan gegewel wali sipi ge goti ali yawi nihi bugul papahel. Yaka abwe wewel awana ana epaankaus naha pakul egonan, inoke sipi ge goti naha paimwil.” \p \v 9 Yakobo iyoho ya alonau hi baaba, inoke Letiyeli i vin, alonau tamana wana sipi, kaiwena iya ali tomatahikan. \v 10 Sauga Yakobo Letiyeli i kite alonau ge Leiban wana sipi, inoke i na wewel kenken awana ana epaankaus pat i pakul egonan ge wana valehe wana sipi i paimwil. He Letiyeli iya Yakobo wana valehe Leiban natuna yovana. \p \v 11 Inoke Yakobo Letiyeli i nalo ge i kahin anana i bwata. \v 12 Yaka i baek elana i ba, “Nau tamwam wana geman, nuna Lebeka natuna.” Inoke Letiyeli i tapalelu i na tamana wana wasa i pek. \p \v 13 Sauga Leiban wana geman wasana i hago, inoke i tapalelu i na i kite. Yaka i holatomwa ge i nalo, inoke i en hi na wana limiya. Yaka Yakobo bugul gegewena bolo hi masal elana i wasaan Leiban elana. \v 14 Inoke Leiban i baek elana i ba, “He tunahot owa tutu hot.” \s1 Yakobo I Tovelam Leiban elana Letiyeli ge Leya kaiweliya \p He weikena maisena Yakobo i miminaa Leiban elana, \v 15 enaa inoke Leiban i baek elana i ba, “Bwagana owa no geman hot, yaa nige bosowaina nu tuwalali bwagabwaga eliyau. U ba na hago, hauna kaba mola nuwam?” \p \v 16 He Leiban natunau yowau labui, toto gamaun alana Leya ge loena alana Letiyeli. \v 17 Leya nige ana awa i wawaisi hot, yaa Letiyeli i hebubun ge ana awa i gagahiyan. \v 18 Yakobo Letiyeli i hebabale inoke i baek Leiban elana i ba, “Baliman seben na tovelam eliyam natum yovana kekeisena Letiyeli kaiwena, inoke nu talamwan na alolonan.” \p \v 19 Anana Leiban i lahe i ba, “I waisi te na talamwan eliyam. Nige tau etega al ya nunuwatu-an ge tage ni alolonan. He alou owa ta minaa te.” \v 20 Inoke Yakobo i tovelam Leiban elana baliman seben Letiyeli kaiwena. Yaa baliman seben o, Yakobo eliyana i ola ya te lan ehila ya, kaiwena Letiyeli ana nunuwana i bwata hot elana. \p \v 21 Inoke Yakobo i baek Leiban elana i ba, “Natum u pem na alolonan. No tovelam ana baliman seben iyaka i pwawa, he nuwau alou naha mitoyawa.” \p \v 22 Inoke Leiban alolon hagalena i ginol, ge panuwa o gamagaliliyau gegewel i yogaagil hi nok. \v 23 Yaa bulin o natuna gamaun Leya te i ahe ge i na i pek Yakobo elana alona hi kenu matavi. \v 24 (He Leiban wana totuwalali loloyowanina yovana alana Silpa i pek natuna Leya elana wana totuwalali loloyowanina.) \p \v 25 Sauga lan i gan mweluluga, Yakobo i kite age Leya te alona hi kenu.\f * \fr 29:25 \ft Puna etegana ge bosowaina Leiban Yakobo ni kakawe heiya Leya kama i ahe maninina i kaus, i ola wali pagan alolon ana sauga elana. Abatelipuna 24:65 ana epwamwananal paiya nu kite.\f* Inoke i na Leiban elana ge i ba hugahuga i ba, “Hauna kaiwena ge pagan ya u ginol eliyau? Letiyeli kaiwena te ya tovelam eliyam! Ga i ola ge u kakaweyau?” \p \v 26 Anana Leiban i lahe i ba, “Ama panuwa e nige wama pagan i ola tage natuma kekeisena naha paalolon houwan, mulaa abwe gamaun. \v 27 He u matamatan ga natuma toto ya wana alolon ana yaliyaya wik maisena ni mowasi, yaka abwe loena al naha pewa. Yaa nasi baliman seben al nu tovelam eliyau iya kaiwena.” \p \v 28 Inoke Yakobo i ginol ola to. I matamatan wali alolon ana yaliyaya wik maisena i mowasi, inoke abwe Leiban natuna Letiyeli i pek Yakobo elana ge i alolonan. \v 29 He Leiban wana totuwalali loloyowanina yovana alana Bilha i pek natuna Letiyeli elana wana totuwalali loloyowanina. \v 30 Yakobo alona al Letiyeli hi kenu toyawa, yaka Letiyeli i nunuwana-an nabiyan, yaa Leya nige i nunuwana-an bubun. Inoke baliman seben al Yakobo i tovelam Leiban elana Letiyeli kaiwena. \s1 Yakobo Natunau Hi Abil \p \v 31 Sauga Yehoba i kite Yakobo nige Leya i nunuwana-an bubun, inoke i talam ni abab ge natunau nihi gan, yaa Letiyeli i kobwas nige natuna i gagan. \v 32 Yaka Leya i liyan ge i ab natuna melutau, inoke alana i tun Lubeni.\f * \fr 29:32 \ft Pana Hibilu elana alan “Lubeni” ana hago i ola “o pulowan i kite.” I ola al ana sapu te “u kite, natu melutauina.”\f* I tun ola o kaiwena i ba, “Yehoba o pulowan iyaka i kite. He nasi abwe lagou ni nunuwana-agau!” \p \v 33 Yaka abwe i liyan al ge i ab natuna melutau, inoke i ba, “Yehoba i hago te lagou nige i nunuwana-agau bubun, inoke natu tauina toto ya i pem al.” Yaka alana i tun Simiyon.\f * \fr 29:33 \ft Pana Hibilu elana alan “Simiyon” ana hago i ola “i hago.”\f* \p \v 34 Yaka abwe i liyan al ge i ab natuna melutau, inoke i ba, “Nasi o nuwan ni bwata lagou elana, kaiwena natunau bolau eton ya abil.” Yaka alana i tun Libai.\f * \fr 29:34 \ft Pana Hibilu elana alan “Libai” ana hago i ola “o nuwan ni bwata.”\f* \p \v 35 Yaka abwe i liyan al ge i ab natuna melutau, inoke i ba, “Sauga ya Yehoba na tobalan.” Inoke alana i tun Yuda.\f * \fr 29:35 \ft Pana Hibilu elana alan “Yuda” ana hago i ola “tobal.”\f* Yaka abwe ab i pahanateli-an. \c 30 \p \v 1 Sauga Letiyeli i atena iya nige bosowaina Yakobo natuna etega ni ab, inoke talina Leya i lamwa pulowanan. Yaka i baek Yakobo elana i ba, “U paliyanagau. Ebo nigeya, he binimala na aliga ya!” \p \v 2 Inoke Yakobo Letiyeli i hugaan ge i baek elana i ba, “Nau nige Yabowaine i oola. Iya te i kausiwa ge nige u aab!” \p \v 3 Yaka Letiyeli i baek elana i ba, “No totuwalali loloyowanina yovana Bilha hiwe. Alom nuku kenukenu, inoke ebo ni liyan ge ni ab, wawayau na awa natunagil. Yaka iya eliyana natuwau nihi gan.” \p \v 4 Inoke Letiyeli Bilha i pek Yakobo elana i tabwa lagona al. Inoke alona hi kenukenu, \v 5 yaka i liyan ge Yakobo natuna melutau etega i ab. \v 6 Inoke Letiyeli i ba, “Yabowaine iyaka i awa sapusapu-agau, ge no awanun i hago, yaka natu melutau etega i pem.” Inoke alana i tun Dani.\f * \fr 30:6 \ft Pana Hibilu elana alan “Dani” ana sapu te “i awa sapusapu-agau.”\f* \p \v 7 Bilha i liyan al, yaka i ab palabuina Yakobo natuna melutau. \v 8 Inoke Letiyeli i ba, “Ya logasisi nabi taliu elana ge ya lake.” Inoke alana i tun Napitalai.\f * \fr 30:8 \ft Pana Hibilu elana alan “Napitalai” ana sapu te “ya logasisi.”\f* \p \v 9 He Leya i atena te iya iyaka ab i pahanateli-an, inoke wana totuwalali loloyowanina yovana, Silpa, i pek Yakobo elana i tabwa lagona al. \v 10 Silpa Yakobo natuna melutau etega i ab. \v 11 Yaka Leya i ba, “No waisi ya pwawa te.” Inoke alana i tun Gada.\f * \fr 30:11 \ft Pana Hibilu elana alan “Gada” ana sapu te “no waisi ya pwawa.”\f* \p \v 12 Silpa i ab palabuina Yakobo natuna melutau. \v 13 Yaka Leya i ba, “Ya yaliyaya hot! Nasi yowau nihi awa yaliyaya-agau.” Inoke alana i tun Aseli.\f * \fr 30:13 \ft Pana Hibilu elana alan “Aseli” ana sapu te “yaliyaya.”\f* \p \v 14 He witi ana lovetomwa ana sauga elana, Lubeni i na uleya yaka mwawin alana mendeleik\f * \fr 30:14 \ft Mendeleik enona hi patuwalali wali esawasawal, tage yowau bolo nige hi liliyan ni label nihi liyan.\f* enuna i pwawal. Inoke enona enuna i bugulan ge i na i pek hinana Leya elana. Yaka Letiyeli i awanun Leya elana i ba, “Tab bosowaina mendeleik enona toto natum i pwawa, enuna nu pem elau?” \p \v 15 Yaa Leya i baek elana i ba, “Lagou iyaka u oe. Nige mananana, yaka nuwam al mendeleik enona toto natu i pwawa nu ahe?” \p Yaka Letiyeli i baek elana i ba, “Ebo mendeleik enona toto natum i pwawa nu pem elau, inoke molana nasi bulina alom ge Yakobo nuku kenu.” \p \v 16 Kokoyavi o elana, Yakobo i sikalem uleya, inoke Leya i na i pwawa kamwasaa ge i baek elana i ba, “Nasi bulina alou owa ta kenu, kaiwena mendeleik enona toto natu i pwawa, eliyana iyaka ya pwamolawa.” Inoke bulin o Yakobo alona ge Leya hi kenu. \v 17 Yaka Leya i liyan ge i ab panimala panunana Yakobo natuna melutau, kaiwena wana awanun Yabowaine i hago. \v 18 Yaka Leya i ba, “Yabowaine mola waiwaisana i pem, kaiwena valila no totuwalali yovana ya pek lagou elana.” Inoke alana i tun Isaka.\f * \fr 30:18 \ft Pana Hibilu elana alan “Isaka” ana hago i ola “mola waiwaisana.”\f* \p \v 19 Yaka abwe Leya i liyan al ge i ab pasikisina Yakobo natuna melutau. \v 20 Inoke i ba, “Yabowaine o mulolu waiwaisana etega i muloluan eliyau, yaka nasi lagou ni awatauwagau, kaiwena natunau melubolau sikis ya abil.” Inoke alana i tun Sebuloni.\f * \fr 30:20 \ft Pana Hibilu elana alan “Sebuloni” ana hago i ola “awatauwan.”\f* \p \v 21 Sauga etega al abwe Leya yova etega i ab, inoke alana i tun Daina. \p \v 22 Yabowaine nige Letiyeli i nunuluwan, wana awanun i hago yaka i ba bosowaina natuna ni gan. \v 23 Yaka abwe i liyan ge natuna melutau etega i ab, inoke i ba, “O puluwawi iyaka Yabowaine i ahe yoho.” \v 24 Ge i ba, “Ya awanun Yehoba natu melutau etega al ni pem.” Inoke alana i tun Yosepa.\f * \fr 30:24 \ft Pana Hibilu elana alan “Yosepa” ana sapu te “etega al ni pem.”\f* \s1 Yakobo I Gogomwau Nabi \p \v 25 Letiyeli Yosepa i ab enaa, inoke Yakobo i baek Leiban elana i ba, “U talamwagau na sikal no panuwaa. \v 26 Lagowau kaiweliya ya tovelam nabi eliyam, he nu talamwagil na ahel aloliyau ge wawayau, yaka naha egon. Iyaka u atena te ya loaliga nabi ge ya tovelam eliyam.” \p \v 27 Yaa Leiban i baek elana i ba, “Ya awanun eliyam bahi nu eguluwagau. He sula ya ab\f * \fr 30:27 \ft Sula abab iya siba ginoginolina etega ge eliyana i bosowaina bugul misusumena ta atena.\f* inoke i pamasal te owa kaiwem Yehoba i muloluagau. \v 28 He molam u baunan na hago inoke na pwamolawa.” \p \v 29 Yakobo i baek elana i ba, “U atena ya te ya tuwalali nabi eliyam yaka wam bwasumu hi lowaisi, kaiwena ya matahikagil bubunil. \v 30 Valila nige ga ya nenem eliyam wam bwasumu nige hi gegewi, yaa sauga ya hi gewi nabi. Hauna labi ya noek ge hauna gun ebo ya ginol, Yehoba i mumulolu-agiwa. He hauna sauga ge na logasisi alowau natuwau wama waisi kaiwena?” \p \v 31 Inoke Leiban i nel Yakobo elana i ba, “Hauna gun na pewa?” \p Anana i lahe i ba, “Bahi bugul etega nu pepem. Yaa no nuwatu i ola hiwe. Ebo nu talamwi, inoke na tuwalali vevehe al ge wam bwasumu na matahikagil. \v 32 He lan ebe na na na nosola wam bwasumu ali yawi gegewel gamwaliyaa, inoke sipi tuwaliya bibikena gegewel, ge goti lelemwal o ebo leituntun gegewel, na teli walel. He bolo o nu pem molau.\f * \fr 30:32 \ft Sipi gegewel tuwaliya i wawakeki, ehila ya tuwaliya i biki o ebo biki i mihawahawan tuwaliyaa. He sipi bolo o te tage Yakobo ni ahel. I ola al goti gegewel tuwaliya ali kala maisena, enuna hi gigilala ge enuna hi gonugonu. Goti ehila ya wawakeki i mihawahawan tuwaliyaa, inoke hi lemwalemwa (speckled) o ebo hi leituntun (spotted) o ebo hi gayatomwa (striped). He goti bolo o te tage Yakobo ni ahel.\f* \v 33 Inoke bwaliga etimwawa nu kite pwawa ebo molau ya ahe paolaolaek o ebo ya kakawi. Ebo goti etega tuwana nige ni lelemwalemwa o ni leleituntun, o ebo sipi etega tuwana nige ni bibiki, nu kiteya no bwasumu ali yawi gamwanaa, inoke nu atena te ya kaome.” \p \v 34 Anana Leiban i lahe i ba, “I waisi, ta ginol ni ola wam baaba.” \v 35 Yaa lan o goti melubolau ge meluyowau bolo wawakeki i mihawahawan tuwaliyaa — bolo hi lemwalemwa, bolo hi leituntun ge bolo hi gayatomwa — gegewel Leiban i ahek yohil, avaliyau sipi gegewel bolo tuwaliya i biki. Inoke i telel natunau bolau nimaliyaa. \v 36 Yaka alonau ge natunau sipi ge goti hi ahel hi na panuwa etega ali bwaga i gan Yakobo elana, ana yapu i ola lan eton ana nawanawa. He Yakobo Leiban wana goti ge sipi bolo i eguluwagil i matahikagil. \p \v 37 Yakobo abwakil alaliya popla, almon ge pelein,\f * \fr 30:37 \ft Ebwakil bolo ya, ebo kunisiliya ta puni, he gamwanaa i wawakeki hot.\f* laliya enuna i govel. Yaka kunisiliya i puni hawahawanan ge awalehina i puni teli, yaka wawakeki i masal ge ali awa i palemwalemwa. \v 38 Yaka ebwakil laliya bolo i puni hawahawanan i pamilil bwasumu wali abaimwim elana, yaka sauga ebo nihi nem im kaiwena, ebwakil iyoho mataliyaa. I pamililiya o, kaiwena sauga ebo bwasumu nihi nem im kaiwena, inoke nihi lolagolagona to. \v 39 Inoke sauga goti hi lopoipoi, he ebwakil laliya iyoho awoliyaa, yaka natuliyau hi abil hi lolemwalemwa, hi loleituntun o ebo hi logayatomwa. \p \v 40 Yakobo sipi i walel abaliya i getoga. Yaka wali sauga lolagolagon elana, sipi i paawona noek wana goti lelemwal ge Leiban wana goti tuwaliya bibikel elal. Yaka sipi hi ab natuliyau tuwaliya i biki. I ginol ola o, inoke iya totona wana bwasumu ali yawi hi gan, yaa nige i tetelel pamaisena alonau Leiban wana bwasumu. \p \v 41 He goti meluyowau gasigasisel wali sauga lolagolagon, inoke Yakobo abwakil laliya ni pamilil wali abaimwim elana goti mataliyaa, inoke sauga nihi lopoipoi, ebwakil laliya iyoho awoliyaa. \v 42 Yaa bolo nige hi gagasisi wali sauga lolagolagon, inoke Yakobo nige abwakil laliya i papamilil mataliyaa. Yaka goti bolo nige hi gagasisi heliya Leiban wana bwasumu, ge bolo hi gasisi heliya Yakobo wana bwasumu. \v 43 Ginol o eliyana Yakobo i gogomwau nabi. Wana sipi ge wana goti, wana kamel ge wana donki hi gewi nabi, i ola al wana totuwalali bolau ge yowau. \fig Tau i heya kamel pwatanaa|alt="camel and rider" src="LB00042B.TIF" size="col" ref="30:43" \fig* \c 31 \s1 Yakobo I Lou Sumi Leiban elana \p \v 1 Yakobo wasa i hago Leiban natunau bolau hi baaba kaiwena hi ba, “Tamala wana bugubugul gegewena Yakobo i bugulan te i gogomwaui e.” \v 2 I ola al Yakobo i kite Leiban wana ginol eliyana nige i oola valila. \p \v 3 Inoke Yehoba i baek Yakobo elana i ba, “Nu sikal nu na tamwam ge tubum wali panuwaa tutumwau elal. He nau alou owa.” \p \v 4 Yaka Yakobo baaba i patuna Letiyeli ge Leya eliyalil nihi nem ge nihi kite uleya, labi toto wana bwasumu i teleliya. \v 5 Hi vin elana inoke i baek elal i ba, “Ya kite tamamiu wana ginol eliyau nige i oola valila, yaa nam wana Yabowaine i miminaa eliyau. \v 6 He komiu ku atena te ginebi ge no gasisi bwalibwaligena ya tuwalali tamamiu kaiwena, \v 7 yaa i kakakaweyau ge pagewigewi molau i teliteli pwapwati. Yaa Yabowaine nige i tatalam tage wana ginol o eliyana ge nau ni pakalau. \v 8 Sauga ebo ni ba, ‘Bwasumu tuwaliya lelemwana nu ahel wam tuwalali molana,’ yaka bwasumu toabab gegewel hi ab natuliyau tuwaliya lelemwana. Ge sauga ebo ni ba, ‘Bolo tuwaliya gayatomwa nu ahel molam,’ yaka bwasumu toabab gegewel hi ab natuliyau tuwaliya gayatomwa. \v 9 Inoke ginol o eliyana Yabowaine tamamiu wana bwasumu i aheliem elana ge i pem eliyau. \p \v 10 “He bwasumu wali lolagolagon ana sauga elana, kenonou etega ya kenonouan. Matau ya lihin ge ya kite goti melutauil bolo avaliyau ge goti meluyowau hi lolopoipoi, heliya tuwaliya gayatomwa, lelemwal ge leituntun. \v 11 Yaka kenonou o elana Yabowaine wana anelose i baem eliyau i ba, ‘Yakobo.’ Yaka anana ya lahe ya ba, ‘O, nau iyahe.’ \v 12 Inoke i ba, ‘Matam nu lihin ge nu kite te goti melutauil bolo avaliyau ge goti meluyowau hi lolopoipoi, heliya tuwaliya gayatomwa, lelemwal ge leituntun. He nau te ya ba ge hi ola o, kaiwena Leiban wana ginol eliyam gegewena iyaka ya kite. \v 13 \x - \xo 31:13 \xt Aba 28:18-22\x* Nau Yabowaine toto ya masala eliyam panuwa Betel elana, labi toto pat u pamilila ge enonu u hol pwatanaa, ge u papasila nu tapwaloloem ya te elau. He sauga ya nu lovivina yaka labi ya nu eguluwan ge nu sikal panuwa toto u masala.’” \p \v 14 Yaka Letiyeli ge Leya Yakobo anana hi lahe hi ba, “Nige tamama wana gogomwau etega ni nenem eliyama ge ana waisi naha pwapwawa! \v 15 Wana ginol eliyama i ola ama panuwa getoga yowauiliyau. I paliagima eliyam, inoke molama gegewena iyaka i apapanak-an haba. \v 16 He gogomwau bolo Yabowaine i aheliem tamama elana ge i pewa eliyam, gegewena o ama ge natumeyau eliyama to. He nu ginol ni ola hauna toto Yabowaine i baunan eliyam.” \p \v 17 Inoke Yakobo natunau ge lagonau i usanil \w kamel\w* pwataliyaa \v 18 ge wana bwasumu gegewel i panohouwa-agil awonaa. He wana bugubugul gegewena bolo i pwawal Mesopoteimiya i ahel, yaka i egon ni na tamana elana labi Kenani. \p \v 19 Mulaa abwe hi egon, Leiban i na wana sipi pupunoliya i tomwatomwa, yaka Letiyeli tamana wana limi ana yabowaineyau gogoginolil i kaomel. \v 20 He Yakobo nige wana egon wasana i babaunan Leiban gagama Alam elana, yaa i kakawe ge i lou sumi. \v 21 Inoke wana bugubugul gegewena i bugulan ge i lou, yaka wewel Yupeleitis i kalapanet-an ge labi Giliyad oyana kaiweliya i nanawa. \s1 Leiban I Tatauliulil Yakobo Enaa ge alona Hi Pebabateli-agil \p \v 22 Lan etonina elana abwe Leiban wana wasa hi pek te Yakobo iyaka i lou. \v 23 Inoke tutunau i ahel alonau, ge lan seben hi tatauliulil Yakobo enaa, ana siga hi nopakelakelaubwa elana labi Giliyad oyana elal. \v 24 Bulina Yabowaine i masala Leiban ana kenonou elana ge i baek elana i ba, “Wam baaba gegewena Yakobo elana nu matahikan.” \p \v 25 He Yakobo wana epanapana i pamilila to Giliyad oyana elal. Inoke sauga Leiban Yakobo i kukuhikan, yaka alonau tutunau wali epanapana hi pamilila al to. \fig Epanapana hi pamilil|alt="Camp and mountains" src="HK00223B.TIF" size="col" ref="31:25" \fig* \v 26 Inoke Leiban i na i baek Yakobo elana i ba, “Ga i ola ge u kakaweyau ge natuwau yowau u ahel egonagil i ola u oeliem haveyana? \v 27 Hauna kaiwena u kakaweyau ge u lou sumi? Binimala valila no wasa nu pem, inoke wami egon ana yaliyaya naha ginol ge naha wonawona ginebi tambalin ge gita ona. \v 28 Yaa nige no sauga etega u pepem tage tubuwau aloliyau ge hinaliyau na nalol ge na lokaiyoni elal. Sigasiga paganina hot u ginol! \v 29 No gasisi i gan bosowaiu na apanakimiu, yaa bulina tamwam wana Yabowaine i baem elau i ba, ‘Wam baaba gegewena Yakobo elana nu matahikan.’ \v 30 He ya atena te u egon kaiwena nuwam hot nu sikal wam panuwaa. Yaa hauna kaiwena no limi ana yabowaineyau gogoginolil u kaomel?” \p \v 31 Inoke anana Yakobo i lahe i ba, “Ya lou sumi kaiwena ya lovakun. Ya nuwatu te nasi natumwau yowau nu ahel pasikalil. \v 32 Yaa ebo wam limi ana yabowaineyau nu pwawaliya ama etega eliyana, he gamagal o ni aliga. Tutulau mataliyaa u loya. Ge ebo wam bugul etega nu pwawaa eliyau, inoke nu ahe.” He Yakobo nige i aatena te Letiyeli tamana wana limi ana yabowaineyau i kaomel. \p \v 33 Inoke Leiban i na i ulutuk Yakobo wana \w epanapana\w* gamwanaa, yowau totuwalali eluwa wali epanapana gamwanaa ge Leya wana epanapana gamwanaa, yaa nige bugul etega i pwapwawa. I tagila Leya wana epanapana elana inoke i na i ulutuk Letiyeli wana epanapana gamwanaa. \v 34 He Letiyeli iyaka etimwawa tamana wana limi ana yabowaineyau i ahel ge i telel abamisiyo toto hi teteliya \w kamel\w* pwatanaa gamwana etega elana, ge i anhikagil. Leiban epanapana gamwana gegewena i loyaan bubun, yaa nige bugul etega i pwapwawa. \p \v 35 Yaka abwe Letiyeli i baek tamana elana i ba, “Tonowak, bahi nu huhuga eliyau. Nige bosowaiu na lut ge na talmilil maninimwa, kaiwena ya weikena kasiyebwa.” Inoke Leiban i loyaloya, yaa nige wana limi ana yabowaineyau i pwapwawal. \p \v 36 Inoke Yakobo i huga ge Leiban i ba lalaan i ba, “Hauna nak ya ginol? O ebo hauna logugui ya leke ge kaiwena o lau u lau ge u tatauliulil-agau? \v 37 No bugubugul gegewena iyaka u loyaagil haba. Tab wam limi bugulina etega u pwawa? Ebo i ola, he nu teliya hiwe owa ge nau tutulau mataliyaa, yaka nihi hilela henala ge i sapu, owa o ebo nau. \p \v 38 “Ya miminaa eliyam baliman ana gewi tuwenti. Wam sipi ge goti ya matahikagil ge hi abab bubun. Nige wam sipi tauina etega ya aan kaome. \v 39 Sauga ebo bwasumu sosokana wam sipi o ebo goti etega i alapaaliga, inoke totou no sipi o ebo goti ya aahe ge ya teteli lahe. Nige tage toto i aliga na pwataniwa elam ge nu kite. Bwagana ebo i yaomala lana o ebo bulina, yaka lahena bana u aawa molamola eliyau. \v 40 Lana sabwelu kalakalasina i lolau, ge bulina ya wawatut. Ge nige ya kekenu bubun. \v 41 Baliman ana gewi tuwenti ya miminaa eliyam ya olaola ya to. Baliman potin ya tovelam eliyam natumwau yowau labui kaiweliya, ge baliman sikis ya tuwalali wam bwasumu kaiweliya. Yaa pagewigewi molau u teliteli pwapwati. \v 42 Binimala tubu Abalahama wana Yabowaine toto nam Aisake i awatauwan, nige ni miminaa eliyau, he nimwau enoenovana ya te nu patunau na egon. Yaa Yabowaine no lomwan ge no tuwalali gagasisi i kite, inoke toto o kaiwena te bulin i ba pahenapowa.” \p \v 43 Inoke Leiban Yakobo anana i lahe i ba, “Yowau bolo e heliya natuwau, ge natuliyau heliya tubuwau. Bwasumu bolo e nau no bwasumu, ge bugubugul gegewena bolo u kitel e nau no bugul. Yaa iyaka nige bosowaiu bugul etega na ginol ge natuwau yowau aloliyau ge natuliyau na ahel pasikalil. \v 44 He alou owa ta pebabateli-agila. Ge etotohina pat ta pahe ni panuwahikagila wala bateli kaiwena.” \p \v 45 Inoke Yakobo pat yayapona etega i ahe ge i pamilil i ola kokola. \v 46 Yaka i ba tutunau elal pat enuna hi bugulan ge epwepwet hi pahe. Inoke Yakobo ge Leiban hi pebabateli-agil, yaka avaliyau ge tutuliyau hi misiyo epwepwet gegelinaa ge hi anan. \p \v 47 He liwanina i ola hiwe. Leiban epwepwet o alana i tun Pana Alameik elana Yegal Sahaduta ge pana Hibilu elana Yakobo i tun Galid.\f * \fr 31:47 \ft Alan “Yegal Sahaduta” ana sapu pana Alameik elana ge alan “Galid” ana sapu pana Hibilu elana hi maisena, heiya “Epwepwet toto i panuwahikagila.”\f* \v 48 Leiban i baek Yakobo elana i ba, “Epwepwet toto e owa ge nau ni panuwahikagila wala bateli kaiwena toto nasi ta ginol.” Heiya te kaiwena alana hi tun Galid. \v 49 Inoke i ba al i ola, “Ya awanun Yehoba ni kite hikagila sauga ebo ta miwali.” Yaka epwepwet o alana al hi tun Mispa.\f * \fr 31:49 \ft Pana Hibilu elana alan “Mispa” ana sapu te “Tokita hikan wana abamina.”\f* \v 50 Inoke Leiban i ba vevehe al i ba, “Ebo natuwau yowau ali hehegan nu apapanak-an, o ebo yowau enuna al nu alolonagil, bwagana nige gamagal etega ni gagan ge ni kikite, yaa nu nuwahikan te Yabowaine iya owa ge nau ala topekiti.” \p \v 51 Yaka i baek al Yakobo elana i ba, “Epwepwet ge pat i milil i ola kokola nu kitel e, bolo ya ba ge ta ginolil owa ge nau ala luwaluwala. \v 52 Heliya nihi panuwahikagila wala bateli kaiwena. Inoke nau bahi epwepwet ya na lilikaan ge na nonowa wam labiya na hahaveyan eliyam, ge owa bahi epwepwet ya ge pat i milil i ola kokola ya nu lilikaan ge nu nenem no labiya nu hahaveyan eliyau. \v 53 Ya awanun tubum Abalahama wana Yabowaine ge tubu Naho wana yabowaine, ebo ala toto eluwa etega bateli ya ni leke, nihi lahe.” \p Inoke Yakobo i bateli ola to, ge Yabowaine toto tamana Aisake i awatauwan alana i papasila-an. \v 54 Yaka Yakobo bwasumu etega i lol ge i powonan Yabowaine elana ge tutunau gegewel i yogaagil hi na hi anan. Hi anan haba inoke bulin o hi kenuana to Giliyad oyana elal. \v 55 Lan i gan mweluluga kekeisi, Leiban natunau yowau avaliyau ge natuliyau i nalol, inoke i lokaiyoni elal, ge i sikal i na wana panuwaa. \c 32 \s1 Yakobo I Lovivina Alona Talina Nihi Petupatupa-agil \p \v 1 Yakobo al ge i egon, i nawanawa Kenani kaiwena, inoke Yabowaine wana aneloseyau hi pwawa. \v 2 Sauga aneloseyau i kitel yaka i ba, “Yabowaine wana boda te.” Inoke panuwa o alana i tun Mahanaim.\f * \fr 32:2 \ft Pana Hibilu elana alan “Mahanaim” ana sapu te “boda eluwa.”\f* \p \v 3 Yakobo elopapatuna i patunal nihi houwa awonaa nihi na talina Iso elana labi Seil panuwa Idom. \v 4 I baek elal i ba, “Nuku baek no tonowak Iso elana nuku ba ola hiwe: Yakobo alona wana hanalau i ba, ‘Ya miminek Leiban elana sauga yayapona ana siga sauga ya. \v 5 No bulumwakau, no donki, no sipi, no goti ge no totuwalali bolau ge yowau hi gan. Taliu, alou ge no awatauwan baaba ya ya patunawa nuwau alom wam yaliyaya nu aheyau.’” Inoke hi egon hi na Iso elana. \p \v 6 Sauga elopapatuna hi sikal Yakobo elana, inoke wana wasa hi pek hi ba, “Ha nok talim Iso elana wam baaba ha baunanik, he sauga ya iya iyoho i nenem elam, alonau ge ana hevalau ali gewi po handeled (400).” \p \v 7 Yakobo i lovakun nabi ge atena i bwanabwana. Yaka gamagalau bolo alonau hi notoyawa i walel boda labui i ginolil, avaliyau ge bwasumu sipi, goti, bulumwakau ge kamel. \v 8 He i nuwatu ola hiwe, “Ebo Iso ni nem haveyan ni ginol ge boda houwan ni lolil, inoke boda eluwana al iyoho bosowaina nihi lou.” \p \v 9 Inoke Yakobo i awanun i ba, “Tubu Abalahama wana Yabowaine, ge nam Aisake wana Yabowaine, no awanun nu hago. O Yehoba, valila u baem elau u ba, ‘Nu sikal wam panuwaa ge tutumwau elal, yaka na labewa ge bugul gegewena ni waisi eliyam.’ \v 10 Nau wam totuwalali nige no waisi i gagan, yaa u muloluagau ge wam ginol gegewena i waisi eliyau. Sauga ya lou wewel Yolidani ya kalapanet-an, enonovau ya, iyai te no suki enawanawa. Yaa sauga ya ya sikalim, natuwau ge no bwasumu hi gewi, yaka alowau ama boda i labui. \v 11 Ya awanun elam nu pwamwalau taliu Iso elana, kaiwena ya lovakun eba ni nem ni haveyan eliyama, ge gegewema ni pwamowasema alomeyau yowau ge wawayau. \v 12 \x - \xo 32:12 \xt Aba 22:17\x* He valila u ba, ‘Na labewa bugul gegewena ni waisi eliyam, ge tubutubumwau na pagewel ali gewi ni ola gilesa talbwasiya, nige bosowaina gamagal etega ni vasilel.’” \p \v 13 Yakobo i kenuwa to, yaka lan i gan talina Iso ana mulolu enuna i hilel wana bwasumu gamwaliyaa, i ola hiwe: \v 14 goti yowau ali gewi tu handeled (200) ge bolau tuwenti (20), sipi yowau ali gewi tu handeled (200) ge bolau tuwenti, \v 15 \w kamel\w* yowau ali gewi teti avaliyau ge natuliyau, bulumwakau yowau ali gewi poti (40) ge bolau elulutega (10), ge \w donki\w* yowau ali gewi tuwenti (20) ge bolau elulutega (10). \v 16 Inoke bwasumu ali yawi maisena ge maisena i telel wana totuwalali nimaliyaa ge i baek elal i ba, “Nuku nohouwa awowa bwasumu ali yawi maisena ge maisena ali bwaga ni gan avaliyau elal.” \p \v 17 Inoke i baek wana totuwalali elana toto bwasumu ali yawi houwan i matahikagil i ba, “Nasi taliu Iso ni pwawawa kamwasaa, yaka ni nel eliyam ni ba, ‘Henala wam tonowak, ge ga u nana? Henala wana bwasumu gegewel hi nohouwa awomwa?’ \v 18 Yaka anana nu lahe nu ba, ‘Wam totuwalali Yakobo wana bwasumu te, i patunal owa wana tonowak Iso am mulolu. He iya iyoho i nenem emeya.’” \p \v 19 Yakobo i baek al wana totuwalali elal, bolo yawi eluwana, etonina ge yawi gegewel al hi matahikagil, i ba, “Sauga Iso nuku pwawa, yaka baaba maisena o nuku baunan elana. \v 20 Ge bahi nuku nunuluwan te nuku ba, ‘Wam totuwalali Yakobo iyoho i nenem emeya.’” He Yakobo i ginol ola to, kaiwena i nuwatu ola hiwe, “Mulolu bolo ya na patunal houwa yaka Iso nuwana na pawaisi, inoke sauga naha petupatupa-agima, tabana nasi ni yaliyaya kaiweu.” \v 21 Inoke Yakobo wana mulolu i patunal houwa awonaa, yaka bulin o iya i kenuwa ga to abaholavi o elana. \s1 Yakobo Alona ge Yabowaine Hi Logalogasisi \p \v 22 Bulin o elana Yakobo i lut, yaka lagonau hot eluwa ge \w lagonau al\w* totuwalali eluwa, avaliyau ge natunau bolau elulutega maisena (11), i ahel, inoke wewel Yabok gamwana toto nige i mimilau hi kalapanet-an. \v 23 Sauga i pakalapanet-agil haba, yaka abwe i sikal i na i baek wana totuwalali elal wana bwasumu ge wana bugubugul gegewena hi bugulan ge heliya al wewel hi kalapanet-an. \v 24 \x - \xo 32:24 \xt Hos 12:3-4\x* Yaa Yakobo maisena ya hi eguluwana to. Yaka tau etega i na alona hi lopepeunuk ge hi logalogasisi i na ana siga kelaubwa lan ni gan. \v 25 Sauga tau o i atena nige bosowaina Yakobo ni gasisi lake, inoke i pihikana Yakobo nagilina puna ana tubwi elana, i pikiwan, ge mwena i mwakiwan. \v 26 Yaka i baek Yakobo elana i ba, “U teleyau na egon, kaiwena iyaka lan i gagan te.” \p Yaa anana Yakobo i lahe i ba, “Nige na tetelewa ana siga nu ba muloluagau.” \p \v 27 Yaka tau o i nel Yakobo elana i ba, “Alamwek?” \p Anana i lahe i ba, “Alau Yakobo.” \p \v 28 \x - \xo 32:28 \xt Aba 35:10\x* Inoke tau o i ba, “Alam nige al ni oola Yakobo, yaa alam ya tun Isileli,\f * \fr 32:28 \ft Pana Hibilu elana alan “Isileli” ana sapu te “alona Yabowaine hi logasisi.” Alan “Yakobo” ana sapu te “i lokakawi.” Aba 25:26 \ft nu kite.\f* kaiwena alom Yabowaine ge alomwau gamagal ku logalogasisi ge u gasisi hot.” \p \v 29 \x - \xo 32:29 \xt Toas 13:17-18\x* Yakobo i baek elana i ba, “Alamwek? Alam ga nu lumen.” \p Yaa tau o i ba, “Bahi alau nu neneli!” Yaka abwe Yakobo i ba muloluan. \p \v 30 Yakobo i ba, “Yabowaine ya kite alou maninima ha petupatupa-an, yaa nige ya aaliga.” Inoke panuwa o alana i tun Peniyel.\f * \fr 32:30 \ft Pana Hibilu elana alan “Peniyel” ana sapu te “Yabowaine maninina.”\f* \p \v 31 Sabwelu i ha ga abwe Yakobo panuwa Peniyel i eguluwan, yaa i nonohomhom kaiwena mwena i mwakiwan. \v 32 Inoke saugena o ge i nem ana siga sauga ya, ebo boda Isileli bwasumu etega hi lol, nagilina puna bunumwina ewahilina nige hi aan, kaiwena tau o i pihikana Yakobo nagilina puna ewahilina elana yaka mwena i mwakiwan. \c 33 \s1 Yakobo ge Iso Hi Petupatupa-agil \p \v 1 Yakobo matana i lihin talina i kite i nenem, alonau ge ana hevalau ali gewi po handeled, inoke natunau i walel hi na hinaliyau, Leya, Letiyeli ge totuwalali yowau labui elal. \v 2 Totuwalali yowau labui aloliyau ge natuliyau i teli pahouwa-agil, eliyaa Leya alonau ge natunau, yaka eliyaa al Letiyeli ge Yosepa. \v 3 Inoke iya i nohouwa awoliyaa. He iyoho i nanawa talina eliyana, yaka paseben i kukululu maninina i pahanalowanek bilibiliya. \v 4 Yaa Iso i tapalelu nem talina i holatomwa, yaka nimana i alipainan mwamwalinaa ge i nalo. Inoke ali toto labui hi kahikahin. \p \v 5 Yaka Iso matana i lihin yowau aloliyau ge natuliyau i kitel, inoke i nel i ba, “Henalau alomwau e?” \p Anana Yakobo i lahe i ba, “Wawayau bolo ya, Yabowaine i muloluagau inoke i pem nau wam totuwalali eliyau.” \p \v 6 Yaka totuwalali yowau labui aloliyau ge natuliyau hi noha Iso elana ge hi kululu matanaa. \v 7 Yaka abwe Leya alonau ge natunau hi noha Iso elana ge hi kululu matanaa. Mowamowasena, Letiyeli alona ge Yosepa hi na hi ginol i ola al to. \p \v 8 Yaka Iso i nel Yakobo elana i ba, “Bwasumu ona ali yawi bolo ya pwawal, ali nuwatu ga i ola?” \p Anana Yakobo i lahe i ba, “Ya ginol ola o, nuwau owa no tonowak nu yaliyaya-agau.” \p \v 9 Iso i baek Yakobo elana i ba, “Taliu, iyaka bosowaiu. He owa wam bugul ni minewa eliyam.” \p \v 10 Yaa Yakobo i baek elana i ba, “Bahiwa! Ebo iyaka u yaliyaya-agau, he no mulolu toto ya pewa nu ahe. Sauga maninim ya kite i ola te Yabowaine maninina ya kikite, kaiwena alom wam yaliyaya u aheyau. \v 11 He mulolu bolo ya patuna eliyam nu ahe, kaiwena Yabowaine i muloluagau he iyaka i olaolaek eliyau.” Inoke Yakobo i ba lawalawakik, yaka Iso mulolu o i ahe. \p \v 12 Inoke Iso i ba, “Ta egonan alowau komiu ta notoyawa.” \p \v 13 Yaa Yakobo i baek elana i ba, “No tonowak, u atena te wawayau nige hi gagasisi, ge ya nuwanuwatu bwasumu bolo natuliyau hi papaalahul kaiweliya. Ebo bwasumu na patotoel ge nihi nonabinabi lan maisena, he nasi gegewel nihi aliga. \v 14 U nohouwa, yaka abwe nau kekeisi kekeisi na nawanawa, na golugoluwa wawayau ge bwasumu wali nawanawa elana. Yaka abwe naha nowa labi Seil elana.” \p \v 15 Inoke Iso i baek elana i ba, “He o hevalau enuna na telel eliyam, yaka abwe nihi ahemiu ge nuku nem.” \p Anana Yakobo i lahe i ba, “Ni ola! Tonowak, nu yaliyaya-agau ge ta ginol ni ola no nuwatu.” \p \v 16 Inoke lan o Iso i nawanawa i sisikal labi Seil. \v 17 Yaa Yakobo i na panuwa Sukot inoke wana limi etega i tal, ge gonu enuna i ginolil wana bwasumu kaiweliya. Heiya te kaiwena ge panuwa o alana hi tun Sukot.\f * \fr 33:17 \ft Pana Hibilu elana alan “Sukot” ana sapu te “gonu.”\f* \p \v 18 Yaka abwe i na panuwa Sekemi labi Kenani elana. Inoke alona wana molu i sikalem Mesopoteimiya i na i vin labi toto valila i egoegona. Yaka i holaviya panuwa Sekemi awonaa. \v 19 \x - \xo 33:19 \xt Yos 24:32; Diyo 4:5\x* Inoke bilibili toto wana \w epanapana\w* i pamilila i pwamolaa Heimo natunau eliyalil, molana mani silba elulu bwagabwaga (100). He Heimo natuna etega alana Sekemi. \v 20 Inoke Yakobo abapowon etega i pamilila to labi o elana, yaka alana i tun “Yabowaine, iya Isileli wana Yabowaine.” \c 34 \s1 Sekemi Daina I Lib yaka Baena Nunau Hi Taulol \p \v 1 Lan etega Daina, Yakobo ge Leya natuliya yovana, i tagil i na labi o yowauiliyau i kitel. \v 2 Heimo gagama Hivi, iya labi o ana tonowak bwabwatana, natuna tauina alana Sekemi. Sauga Sekemi Daina i kite, inoke i lib ge i loneganega-an. \v 3 Sekemi Yakobo natuna Daina i hebabale ge i nunuwana-an, yaka baaba luluvena i baubaunan elana tage nuwana ni ba ahe. \v 4 Yaka abwe i baek tamana Heimo elana i ba, “Yova o nu ahe lagou.” \p \v 5 Sauga Yakobo wasa i hago Sekemi Daina i lib ge i loneganega-an, he sauga o elana natunau bolau heliya iyoho wana bwasumu hi matamatahikagil uleya. Inoke i anagugumwan nige bugul etega i giginol, i matamatan nihi sikal elana. \p \v 6 Yaka Sekemi tamana Heimo i na alona Yakobo nihi liwaliwan, ge Sekemi al i toulil. \v 7 He Yakobo natunau nuliya wasana iyaka hi hago, ge hi vin, hi sikalem uleya. Nuwaliya i nak ge hi huga nabi, kaiwena ginol toto Sekemi i ginol Yakobo natuna elana, iya ginol pulupuluwawena hot boda Isileli mataliyaa, ginol ololana bahi gamagalau nihi giginol. \p \v 8 Heimo i baek elal i ba, “Natu Sekemi natumiu meluyovana i hebabale. He ya awanun eliyamiu, nuku talamwan elana ge ni alolonan. \v 9 Inoke alomeyau komiu ta alolon nem nowa. Natumiyau yowau nuku talamwagil alomeyau naha alolon, ge natumeyau yowau nuku ahel alomiyau nuku alolon. \v 10 Inoke alomeyau komiu ta mina. Wama panuwa labena gegewena i mwapwela eliyamiu, inoke nuku minaa, nuku nem nowa-an, ge enuna nuku pwamola wami bilibili.” \p \v 11 Yaka Sekemi i baek Daina tamana ge nunau elal i ba, “No nuwatu nuku yaliyaya-an, yaka hauna gun nuku awanuni, nasi na pewa eliyamiu. \v 12 Bwagana yova molana ge ami mulolu ali bwata ga nuku teli ola, hauna gun nuku awanuni, nasi na pewa. Iyai te yova nuku talamwan ge na alolonan.” \p \v 13 Yakobo natunau hi nuwanuwatu ginol nanakina kaiwena, toto Sekemi i ginola nuliya elana. Inoke alona wali kakawi hi baek Sekemi ge tamana Heimo elal, \v 14 hi ba, “Nige bosowaina numa naha talamwan tau etega elana, toto nige tuwana buhuna kunisina hi gogotomwa yoho. Ebo naha ginol ola o, nasi naha puluwawi nabi. \v 15 Nige wami awanun naha tatalamwi ana siga ebo wami bolau gegewel tuwaliya buhuna kunisina nihi gotomwa yoho ge nuku ola ama. \v 16 Yaka abwe natumeyau yowau naha talamwagil alomiyau nuku alolon, ge natumiyau yowau naha ahel alomeyau naha alolon. Yaka alomeyau komiu ta mina ala boda maisena. \v 17 Yaa ebo nige wama baaba nuku hahago ge \w gotomwa yoho paganina\w* nuku giginol, he numa ha aahe ha eegon.” \p \v 18 Inoke Heimo alona ge natuna Sekemi nuwatu o hi awa wawaisi-an. \v 19 Yaka Sekemi etimwawa i na i ginol ola wali baaba, kaiwena Yakobo natuna meluyovana i hebabale hoti. He Sekemi ana awatauwan i bwata tamana wana limi ana heniheni ge tutunau gamwaliyaa. \v 20 Yaka alona ge tamana hi nok hi na abamimigogowa panuwa ana gana ana abauluulutuka. Inoke hi liwaliwan wali panuwa bolauiliyau elal, \v 21 hi ba, “Bolau ya heliya gamagalau waiwaisal hi nununuwana. He nihi minaa wala panuwaa ge nihi nem nowa-an. Wala labi i bwata heliya ge kila bosowaila ya. Natuliyau yowau ta ahel ta alolonagil, ge natulau yowau ta talamwagil nihi alolonagil. \v 22 Yaa nige nihi tatalam avalau ta mimina ala boda maisena, ana siga ebo kila bolau gegewela gogotomwa yoho paganina ta ginol ge ta ola heliya. \v 23 Ta ginol ola to, yaka wali bwasumu ge wali gogomwau gegewena kila wala bugul. He wali nuwatu ta talamwi, yaka avalau ta mipamaisena.” \p \v 24 Inoke bolau bolo abamimigogowa panuwa ana gana ana abauluulutuka, gegewel Heimo ge natuna Sekemi wali baaba hi awa wawaisi-an. Yaka panuwa o bolauiliyau gegewel tuwaliya buhuna kunisina hi gotomwa yoho. \p \v 25 Lan eton i mowasi, bolau ali gotomwa yoho lomwanina iyaho ya ge nige hi nunuwatu tage abwe nak etega ni gan. Inoke Yakobo natunau eluwa Simiyon ge Libai, heliya Daina nunau hot, wali elohaveyan kilepana hi ahel hi na hi ulutuk panuwa gamwanaa, yaka bolau gegewel hi lolil habal, \v 26 aloliyau Heimo ge natuna Sekemi. Yaka Daina hi ahe Sekemi wana limiya ge hi egon. \v 27 Yaka abwe Yakobo natunau bolau enuna hi na bugubugul hi aheliya toyaomal tuwaliyaa, ge panuwa o ana gogomwau gegewel hi oel, Sekemi wana ginol nanakina nuliya elana lahena. \v 28 He wali sipi, wali bulumwakau, ge wali donki, bolo panuwa gamwanaa o ebo tolinaa, hi bugulan. \v 29 I ola al wali wasawasa buguliliyau gegewel, ge yowau gegewel avaliyau ge wawayau, bugul gegewel limi gamwaliyaa, hi oel. \p \v 30 Yaka abwe Yakobo i baek Simiyon ge Libai elal i ba, “Komiu o pulowan iyaka ku ginol. Alau iyaka ku apapanak-an, Kenani ge Pelisi ge labi ya gamagaliliyau gegewel nihi awa bwaibwaikikin-agau. He kila nige ta gegewi, inoke ebo ali boda nihi pamaisena ge nihi haveyan eliyala, nasi alowau ge o heniheni gegewela nihi pwamowasela.” \p \v 31 Yaa alona wali huga anana hi lahe hi ba, “Age waisi o, ebo numa ni ginol olaan ni ola iya tololoneganega?” \c 35 \s1 Yakobo I Sikal I Na Panuwa Betel \p \v 1 \x - \xo 35:1 \xt Aba 28:11-17\x* Yabowaine i baek Yakobo elana i ba, “U na panuwa Betel ge nu minaa to, yaka abapowon etega nu ginol panuwa o elana ge nu tapwaloloem elau, nau Yabowaine valila ya masala eliyam sauga toto u lou talim Iso elana.” \p \v 2 Inoke Yakobo i baek wana limi ana heniheni avaliyau gamagalau gegewel bolo alonau elal, i ba, “Panuwa getoga wali yabowaine gogoginol bolo iyoho eliyamiu nuku aliyohil. Yaka nuku abubunimiu nuku yanayana tapwalolo kaiwena, ge kaliko waiwaisana nuku galoil. \v 3 Panuwa ya ta eguluwan ta na panuwa Betel, yaka abapowon etega na ginol ge ta tapwalolo Yabowaine elana, iya i labeyau o pulowan ana sauga elana ge labi gegewena ya noek alou ya.” \p \v 4 Yaka panuwa getoga wali yabowaine gogoginol bolo iyoho elal gegewel, ginebi ge heliya tanaliya ana komwakomwa, hi bugul pek Yakobo elana ge i yamwil ebwakil bwabwatana gabulanaa panuwa Sekemi elana. \p \v 5 Inoke Sekemi hi eguluwan, ge sauga hi nawanawa, yaka Yabowaine lovakun bwabwatana hot i ginol panuwa bolo labeliyaa gamagaliliyau elal, inoke nige haveyan kaiwena hi tatauliulil-agil. \v 6 Inoke Yakobo alonau ge wana boda gegewel hi na hi vin panuwa Lus elana (he alana al te Betel), iyoho labi Kenani. \v 7 Inoke pat i pahe abapowon i ginola to, yaka panuwa o alana i tun “Betel ana Yabowaine,” kaiwena panuwa o elana te valila Yabowaine i masala elana sauga toto i lou talina elana. \p \v 8 Debola, Lebeka wana totuwalali yovana toto ana tomatahikan, i aligaa to, inoke tuwana hi yamwiya abwakil bwabwatana alana ouk gabulanaa Betel labena yavanaa. Inoke abwakil o alana hi tun “Kahin Abwakilina.” \p \v 9 Yakobo iyoho Betel i sikalem Mesopoteimiya, inoke Yabowaine i masal al elana ge i ba muloluan. \v 10 \x - \xo 35:10 \xt Aba 32:28\x* I baek elana i ba, “Alam Yakobo, yaa alam nige al ni oola Yakobo. Alam ya tun Isileli.”\f * \fr 35:10 \ft Pana Hibilu elana alan “Isileli” ana sapu te “alona Yehoba hi logalogasisi.” Alan “Yakobo” ana sapu te “i lolokakawi.” Aba 25:26 nu kite.\f* \v 11 \x - \xo 35:11 \xt Aba 17:4-8\x* Yaka i ba vevehe al i ba, “Nau Yabowaine Togasisi Hot. Tubutubumwau na pagewel, yaka nihi tabwa boda bwabwatana ali un tomaha ge tomaha, ge kin ona nihi masalem owa eliyam. \v 12 He bilibili toto ya pek Abalahama ge Aisake elal, ya pewa elam, ge na pek al tubutubumwau elal.” \v 13 Yabowaine i baaba haba eliyana, yaka abwe i eguluwai. \p \v 14 \x - \xo 35:14 \xt Aba 28:18-19\x* Inoke Yakobo pat yayapona etega i pamilila to labi toto Yabowaine i baaba eliyana. Yaka \w oine\w* i hol pwatanaa wana mulolu Yabowaine elana, ge enonu al i hol pat pwatanaa i pwabwabwalena. \v 15 Inoke Yakobo panuwa o alana i tun Betel,\f * \fr 35:15 \ft Pana Hibilu elana alan “Betel” ana sapu te “Yabowaine wana limi.”\f* kaiwena labi o elana Yabowaine i baaba eliyana. \s1 Letiyeli wana Yaomal ge Lubeni alona Bilha Hi Kenu Toyawa \p \v 16 Yaka Yakobo alonau ge wana boda Betel hi eguluwan ge hi nawanawa al. Ali bwaga kekeisi i gan awan Epalat elana, he Letiyeli wana ab ana sauga iyaka i pwawa, yaa wana ab i pulowan hot. \v 17 Iya iyoho ya i logalogasisi, yaka topapaab i baek elana i ba, “Bahi lovakun, natum melutauina etega al te.” \v 18 Mulaa abwe Letiyeli yawalina ni yana yoho ge ni aliga, yaka natuna alana i tun Benoni. Yaa Yakobo natuna alana i tun Beniyamina.\f * \fr 35:18 \ft Pana Hibilu elana alan “Benoni” ana sapu te “No lomwan wawayana.” Yaa alan “Beniyamina” ana sapu te “Nimwau awou wawayana,” gamwana te bwaliga iya tamana ana tolaba waiwaisana.\f* \p \v 19 Inoke Letiyeli i aliga ge tuwana hi teliya to awan Epalat ana kamwasa bebenaa. (He Epalat Bedeliyema alana houhouwena.) \v 20 Yaka Yakobo pat etega i pamilil Letiyeli ana salai elana. He pat o iya Letiyeli ana salai ana etotohi ana siga lan ebe. \p \v 21 Inoke Isileli, alana al hi ba Yakobo, labi o i eguluwan ge i nawanawa al. Panuwa Migdal Edel i tataluwan ge i novevehe kekeisi al, yaka wana epanapana i pamilila to. \v 22 \x - \xo 35:22 \xt Aba 49:4\x* Isileli iya iyoho ya labi o elana, yaka Lubeni i na alona Bilha hi kenu toyawa, iya tamana \w lagonau al\w* etegana. Yaka Isileli abwe Lubeni wana ginol o wasana i hago. \s1 Yakobo Natunau Bolau Alaliya \p Yakobo natunau bolau ali gewi elulutega eluwa. \p \v 23 Bolo Leya i abil, Lubeni iya gamaun, loena Simiyon, abwe Libai, Yuda, Isaka, ge Sebuloni. \p \v 24 Bolo Letiyeli i abil, Yosepa, ge Beniyamina. \p \v 25 Bolo Letiyeli wana totuwalali loloyowanina Bilha i abil, Dani ge Napitalai. \p \v 26 Bolo Leya wana totuwalali loloyowanina Silpa i abil, Gada ge Aseli. \p He bolau bolo ya heliya Yakobo natunau hi abiliek Mesopoteimiya. \s1 Aisake Wana Yaomal \p \v 27 \x - \xo 35:27 \xt Aba 13:18\x* Yakobo i na tamana Aisake elana awan Mamele Kiliyat-Aba labenaa, (he Kiliyat-Aba alana al te Hebiloni). Panuwa o valila Abalahama i miminaa, yaka abwe Aisake al i na i minaa. \v 28 Aisake yawalina ana baliman 180 i pwawa, \v 29 ge i liki bubun, yaka wana yana i yana yoho ge i yaomal, i na tubunau bolo hi aliga houwa elal. Inoke natunau Iso ge Yakobo tuwana hi teli salaiya. \c 36 \ms1 Iso ge Tubutubunau ali Lihu \mr (Awalehina 36) \s1 Iso Tubutubunau \p \v 1 Iso (alana labuina al te Idom) alonau natunau liwaniliya i ola hiwe. \p \v 2 \x - \xo 36:2 \xt Aba 26:34\x* Iso panuwa Kenani yowauiliyau i alolonagil: Eda, iya Elon gagama Hiti natuna, ge Oholibama, iya Anahi natuna, he tubuna te Sibiyon gagama Hivi. \v 3 \x - \xo 36:3 \xt Aba 28:9\x* I ola al Basimata i alolonan, iya Isimel natuna ge Nebaiyot nuna. \p \v 4 Eda i ab natuna Elipas, Basimata i ab natuna Luwel, \v 5 ge Oholibama i ab natunau Yeus, Yalam ge Kola. Bolau ya Iso natunau, hi abiliek labi Kenani. \p \v 6-7 Iso ge Yakobo nige bosowailiya nihi mipamaisena, kaiwena wali bwasumu hi gewi nabi, ge wali abaanan nige i bwabwata. Inoke Iso talina i miluwai i na labi etega al. He lagonau ge natunau bolau ge yowau i ahel alonau, ginebi wana bwasumu gegewel ge wana gogomwau gegewena bolo i pwawal Kenani elana. \v 8 Inoke Iso (alana labuina al te Idom) i na i minaa labi Seil oyana elal. \p \v 9 Iso, iya boda Idom tubutubuliya, i miminaa to labi Seil oyana elal, he natunau ge tubutubunau liwaniliya i ola hiwe. \p \v 10 Iso natunau alaliya i ola hiwe: Elipas, Iso lagona Eda natuna, ge Luwel, Iso lagona Basimata natuna. \p \v 11 He Elipas natunau bolau alaliya i ola hiwe: Teman, Omal, Sepo, Gatam ge Kenasi. \v 12 Elipas lagona al i gan alana Timna, i ab natuna Amaleki. Bolo ya heliya Iso lagona Eda tubunau. \p \v 13 Luwel natunau bolau alaliya i ola hiwe: Nahat, Selaa, Sama, ge Misa. Bolau ya Iso lagona Basimata tubunau. \p \v 14 Iso lagona Oholibama, Anahi natuna ge Sibiyon tubuna, natunau bolau eton i abil, Yeus, Yolam ge Kola. \p \v 15 Iso natunau ge tubutubunau hi tabwa un tomaha tomaha ali tonowakau. \p Iso natuna gamaun Elipas natunau hi tabwa un bolo ya ali tonowakau: Teman, Omal, Sepo, Kenasi, \v 16 Kola, Gatam ge Amaleki. Un bolo o hi minaa labi Idom ge hi masalem Elipas elana, iya Iso ge Eda natuliya. \p \v 17 Iso natuna Luwel natunau hi tabwa un bolo ya ali tonowakau: Nahat, Selaa, Sama, ge Misa. Un bolo o hi minaa labi Idom ge hi masalem Luwel elana, iya Iso ge Basimata natuliya. \p \v 18 Iso ge Oholibama natuliyau hi tabwa un bolo ya ali tonowakau: Yeus, Yalam ge Kola. Un bolo o hi masalem Iso lagona Oholibama elana, iya Anahi natuna. \p \v 19 He Iso (alana labuina al te Idom) tubutubunau ge un bolo hi masalem eliyana i ola to. \s1 Seil Tubutubunau \p \v 20 Seil gagama Holi natunau, heliya labi Idom towohiliyau, alaliya i ola hiwe: Lotan, Sobal, Sibiyon, Anahi, \v 21 Dison, Esa ge Disan. Bolau o heliya boda Holi ali un tonowakiliyau labi Idom elana. \p \v 22 Lotan natunau bolau alaliya i ola hiwe: Holi ge Homam. He Lotan nuna alana Timna. \p \v 23 Sobal natunau bolau alaliya i ola hiwe: Alvan, Manahat, Ebal, Sepo ge Onam. \p \v 24 Sibiyon natunau bolau alaliya i ola hiwe: Aiya ge Anahi. He Anahi iya te wewel bwanapitpit kalakalasina i pwawa uleya labi kekevana elana, sauga toto tamana wana donki i matahikagil. \p \v 25 Anahi natuna tauina alana Dison ge natuna yovana te Oholibama. \p \v 26 Dison natunau bolau alaliya i ola hiwe: Hemdan, Esban, Itlam ge Kelan. \p \v 27 Esa natunau bolau alaliya i ola hiwe: Bilhan, Savan, ge Akan. \p \v 28 Disan natunau bolau alaliya i ola hiwe: Us ge Alan. \p \v 29 He boda Holi ali un tonowakiliyau alaliya i ola hiwe: Lotan, Sobal, Sibiyon, Anahi, \v 30 Dison, Esa ge Disan. He Holi ali un tonowakiliyau alaliya i ola to, hi miminek tomaha tomaha wali labi ona elal labi Seil elana. \s1 Idom wali Kin Ona \p \v 31 Mulaa abwe Isileli wali kin i gan, kin bolo ya hi tologugui labi Idom elana. \p \v 32 Bela Beo natuna, i tabwa kin panuwa Idom elana. Iya i miminaa Dinhaba. \p \v 33 Sauga Bela i yaomal, inoke abana Yobab Selaa natuna i ahe i tabwa kin, he wana panuwa Bosela. \p \v 34 Sauga Yobab i yaomal, inoke abana Husam i ahe i tabwa kin. He iya i neem Teman wali labiya. \p \v 35 Sauga Husam i yaomal, inoke abana Heidad Bedad natuna i ahe i tabwa kin. Iya Midiyani i pakokovel labi Mowabi elana. He i miminaa Avit. \p \v 36 Sauga Heidad i yaomal, inoke abana Samla i ahe i tabwa kin, he wana panuwa Masileka. \p \v 37 Sauga Samla i yaomal, inoke abana Saul i ahe i tabwa kin. He wana panuwa Lehobot toto wewel labenaa. \p \v 38 Sauga Saul i yaomal, inoke abana Bal-hanan Akbo natuna i ahe i tabwa kin. \p \v 39 Sauga Bal-hanan Akbo natuna i yaomal, inoke abana Heidad i ahe i tabwa kin. Heidad i miminaa panuwa Pau, lagona alana Mehetabel, Matled natuna ge Mesahab tubuna. \p \v 40 Iso tubutubunau hi tabwa un tomaha tomaha ali tonowakau ge hi miminek tomaha tomaha wali panuwa ona elal, alaliya i ola hiwe: Timna, Alva, Yeteti, \v 41 Oholibama, Elaa, Pinon, \v 42 Kenasi, Teman, Mibsa, \v 43 Magdiyel ge Ilam. He Idom ali un tonowakiliyau alaliya i ola to, hi miminek tomaha tomaha wali labi ona elal. \b \p He Iso, iya Idom tubuliya houhouwena hot, tubutubunau liwaniliya i ola to. \c 37 \ms1 Yosepa Liwanina \mr (Awalehina 37–50) \s1 Yosepa Talinau Hi Pihigelgel-an \p \v 1 Yakobo i miminaa Kenani, labi toto valila tamana Aisake i miminaa. \v 2 He Yakobo alonau ge natunau liwaniliya i ola hiwe. \p Natuna Yosepa iya hevalina ya, wana baliman sebentin, iya sipi ge goti ana tomatahikan alonau ge talinau bolo tamana lagonau Bilha ge Silpa natuliyau. He talinau wali ginol nanakina wasana ni baubaunan tamaliya elana. \p \v 3 Yakobo alana etega al Isileli, wana nunuwana Yosepa elana wana nunuwana natunau bolau gegewel al elal i bwata lake, kaiwena wana sauga liki elana te Yosepa hi ab. Ana holahola yayapona etega i hel, matana i waisi ge nimana i yapu. \v 4 Talinau hi kite tamaliya wana nunuwana Yosepa elana wana nunuwana heliya elal i bwata lake, inoke Yosepa hi pihigelgel-an yaka nige nunuwana ana baaba hi baubaunan elana. \p \v 5 Sauga etega Yosepa i kenonou, inoke ana kenonou i baunan talinau elal, yaka abwe hi pihigelgel nabi elana. \v 6 He i baek elal i ba, “Ku laegan ge o kenonou na baunan nuku hago. \v 7 Tage kilau gegewela iyoho \w witi\w* ta tomwatomwa ge ta kinkin eyowaa. Yaka nau o kin i lut ge i talmilil pasapu, ge komiu ami kin ona o kin hi milil painan ge hi kululuek elana.” \fig Witi hi tomwatomwa ge hi kinkin|alt="Joseph with 2 brothers in field" src="CO00698B.TIF" size="col" ref="37:6-7" \fig* \p \v 8 Yaka talinau hi baek elana hi ba, “Age u nuwatu nu tabwa wama kin ge nu logugui-agima?” He Yosepa ana kenonou i baunan talinau elal i ola to, inoke abwe hi pihigelgel nabi elana. \p \v 9 Yaka kenonou etega al i kenonou-an ge i baunan talinau elal i ba, “Ku laegan, kenonou etega al ya kenonou-an i ola hiwe. Tage sabwelu, weikena ge putum ali gewi elulutega maisena hi kululuem elau.” \p \v 10 Ana kenonou i baunan al tamana elana, yaka tamana i ba lalaan i ba, “Hauna kenonou u kenonou-an ei? Age u nuwatu alowau hinam ge talimwau naha nowa ge naha kululu elam?” \v 11 \x - \xo 37:11 \xt Tuw 7:9\x* Yaka talinau hi lamwapulowan-an, yaa tamana kenonou o i nuwahikan atenaa ge i nuwanuwatu kaiwena. \s1 Yosepa Talinau Hi Palian Boda Isimel elal ge Hi Ahe I Na Itipita \p \v 12 Sauga etega Yosepa talinau tamaliya wana sipi ge goti hi ahel hi na panuwa Sekemi ge hi matahikagil hi anan. \v 13 Inoke tamaliya Isileli i baek Yosepa elana i ba, “Talimwau heliya iyoho panuwa Sekemi sipi ge goti hi matahikagil hi anan. He nuwau na patunawa ge nu na elal.” \p Inoke Yosepa i talam i ba, “I waisi, na nok.” \p \v 14 Yaka tamana i baek elana i ba, “Nu nok nu na nu kite ebo talimwau hi mibubun ge ebo sipi ge goti hi waisi, inoke nu sikalim ge no wasa nu pem.” Inoke Yakobo Yosepa i patuna i egon, yaka labi o Hebiloni Abwabwina i eguluwan. \p Sauga i na i vin panuwa Sekemi, \v 15 inoke i nononawanawa ya labi o elana. Yaka abwe tau etega Yosepa i pwawa, ge i neli i ba, “Hauna gun u loloyaan e?” \p \v 16 Anana Yosepa i lahe i ba, “Taliwau ya loloyaagil, heliya wali sipi ge goti hi matahikagil. He tab bosowaina ge no wasa nu pem heliya ga?” \p \v 17 Anana i lahe i ba, “Iyaka hi egon. Ya hago hi ba, ‘Ta egon ta na panuwa Dotan.’” Inoke Yosepa i nouliulil talinau eliyaa i na i pwawaliya panuwa Dotan. \p \v 18 Sauga talinau mataliya i nok hi kite i nenem laha, inoke mulaa abwe i vin elal, heliya iyaka wali nuwatu hi pamaisena te nihi tagapaaliga. \v 19 He hi pebaaba-agil hi ba, “Ku kite, tokenokenonou iya huwo i nenem o! \v 20 Ehei, ta tagapaaliga, yaka tuwana ta alipaloek wewel kenken bolo ya etega gamwanaa. Inoke tamala wana wasa ta pek te iyaka bwasumu sosokana etega i an. Yaka abwe ta kite tab ana kenonou nihi tabwa tunahot.” \p \v 21 Wali baaba o Lubeni i hago inoke iya nuwana Yosepa ni pwamwal, yaka i ba, “Bahi yawalina ta pwapwamowasi. \v 22 He bahi ta tatagapaaliga. Ta alipaloek ya te wewel kenken toto ya gamwanaa labi kekevana ya elana, yaa bahi tuwana ta papalomwan.” He Lubeni i ba ola o nuwana Yosepa ni pwamwalem elal ge ni ahe ni pasikal tamaliya elana. \p \v 23 Sauga Yosepa i na i vin talinau elal, inoke hi lib ge ana holahola yayapona matana waiwaisana hi kukuleke yoho. \v 24 Inoke Yosepa hi ahe hi na hi alipaloek wewel kenken etega enoenovana gamwanaa. \p \v 25 Hi alipalo wewel kenken gamwanaa i mowasi, yaka hi na hi misiyo ge hi anan. Hi anan ee, abwe mataliya hi lihin boda Isimel hi kitel hi nenem avaliyau ge wali \w kamel\w*. He aanan amnana ana epawaisi, bugul bwaleliya waiwaisana ge enonu meya hi usanil, hi neem labi Giliyad hi nana panuwa Itipita. \p \v 26 Inoke Yuda i baek talinau elal i ba, “Binimala ebo talila ta lol ge wana yaomal wasana ta sume, hauna waisi abwe ta pwawa? \v 27 He ta palian boda Isimel elal, yaka bahi tuwana ta papalomwan. Kaiwena iya talila hot, tuwala ge saliyala maisena ya.” Inoke wana baaba talinau hi talamwi. \v 28 \x - \xo 37:28 \xt Tuw 7:9\x* Sauga panuwa Midiyani\f * \fr 37:28 \ft Toleleli alan labui i patuwalali, boda Isimel ge Midiyani, yaa tabam boda maisena ya bana.\f* tolobisnes hi vin elal, yaka Yosepa talinau hi na hi momol heyanem wewel kenken ana gola, ge hi palian boda Isimel elal molana mani silba ana gewi tuwenti. Inoke heliya Yosepa hi ahe ge hi na panuwa Itipita. \p \v 29 Yaka abwe Lubeni i sikal i na matana i lau wewel kenken gamwanaa nige Yosepa i kikite, yaka nuwana i nak nabi ge ana kama i kukuleli. \v 30 Inoke i sikal i na talinau elal ge i ba, “Geman Yosepa nige i gagan to wewel kenken gamwanaa o. He nasi ga na ola e?” \p \v 31 Inoke Yosepa talinau goti etega hi lol ge saliyana hi ahe ana holahola hi pasasaliya. \v 32 Yaka hi ahe hi na tamaliya elana ge hi ba, “Holahola yayapona ya ha pwawa. He u hile tab ana awa i ola natum ana holahola?” \p \v 33 Tamaliya holahola o i kite yaka i ba, “Ee, natu ana holahola te. Bwasumu sosokana etegana iyaka i an. Eu, natu geb! Bwasumu i alatomwatomwa-an!” \v 34 Yaka wana nuwanak kaiwena ana kaliko i kukuleli, \w kaliko toto bwasumu pupunona elana hi ginoliya\w* i galoi, ge natuna baena i kahikahin sauga yayapona. \p \v 35 Natunau bolau ge yowau gegewel hi na elana tage nuwana nihi pawaisi, yaa i towa nige nuwana i oola. Inoke i ba, “Na kahikahin ya, ana siga na kahin aliga ge na na Tuma alou ge natu.” Inoke natuna baena i mimi kahikahin. \p \v 36 He Midiyani Yosepa hi ahe hi pwatanik Itipita ge hi palian Potipa elana. Potipa iya Itipita wali kin wana totuwalali bwabwatana etega, wana limi ana tomatahikan wali tohouwa. \c 38 \s1 Yuda alona ge Yawana Tama Liwaniliya \p \v 1 Saugena o elana, Yuda talinau i eguluwagil i na i miminaa tau etega elana alana Hila, iya panuwa Adulam gamagalina. \v 2 Yaka Kenani tauina etega alana Suwa natuna yovana i pwawa to ge i alolonan, yaka alona hi kenukenu. \v 3 Inoke i liyan ge i ab natuliya melutauina, yaka alana Yuda i tun El. \v 4 Yaka abwe i liyan al, ge i ab natuna melutauina, yaka alana i tun Onan. \v 5 Yaka i liyan al ge i ab paetonina natuna melutauina, yaka alana i tun Sila. He Yuda alona ge lagona heliya iyoho panuwa Kesib\f * \fr 38:5 \ft Kesib alana labuina Aksib.\f* te wawaya o hi ab. \p \v 6 Sauga natuna gamaun El i bwata, inoke Yuda yova etega i hile El lagona, alana Tama. \v 7 Yaa El wana pagan i nak Yehoba matanaa, inoke i lol ge i aliga. \p \v 8 Yaka Yuda i baek Onan elana i ba, “Talim iyaka i aliga nige natunau. Inoke talim abuabulina nu alolonan yaka alom nuku kenukenu, inoke wawayau nu pamasalil talim alana nihi milili ge aena pipihina ni gan.\f * \fr 38:8 \ft Heliya eliyalil un i neem taman eliyana. Inoke ebo tau etega lagona ni ab, he wawaya tau o aena pipihina.\f* He wala pagan ana logugui i ola to.” \v 9 Yaa Onan i atena te ebo wawayau ni pamasalil, heliya nige alana nihi mimilili. Inoke sauga ebo alona talina abuabulina hi kenu toyawa, yaka ana puhu ni pasulu yoho bilibiliya. He nige nuwana i oola wawayau ni pamasalil talina kaiwena. \v 10 Wana pagan toto o i nak Yehoba matanaa, inoke iya al i lol ge i aliga. \p \v 11 Yaka abwe Yuda i baek yawana Tama elana i ba, “U sikal u na tamwam wana limiya ge nu miabuabul ga ana siga natu Sila ni bwata.” He i ba ola o, kaiwena i nuwatu eba Sila al ge ni aliga ni ola talinau. Inoke Tama i sikal i na i miminaa tamana wana limiya. \p \v 12 Sauga kekeisi iyapu abwe Yuda lagona, Suwa natuna, i yaomal. Sauga Yuda wana nuwanak i pwamowasi, inoke alona wana heliyam Hila, Adulam gamagalina, hi na panuwa Timna Yuda wana sipi pupunoliya ana totomwatomwa ni kitel. \p \v 13 Yaka Tama wana wasa hi pek hi ba, “Yawam i nenem i nana panuwa Timna wana sipi pupunoliya ni tomwatomwa.” \v 14 Inoke abuabul kalikona i ahek yoho tuwanaa, yaka kaliko getoga i galoi ge kama etega i ahe maninina i kaus, yaka nige bosowaina ana awa nihi eunaan. Inoke i na i misiyo awan Enaim ana abauluulutuk elana kamwasa toto i na panuwa Timna. I ginol ola o, kaiwena i atena bwagana Sila iyaka i bwata, yaa tamana Yuda nige Tama i pepek alona hi aalolon. \p \v 15 Sauga Yuda i pulivin ge i kite, wana nuwatu iya yova toganawal mani kaiwena, kaiwena maninina i kaus. \v 16 Inoke i nopanet i na yova elana kamwasa bebenaa ge i ba, “Nuwau alou owa ta kenu.” Yaa Yuda nige i aatena te age yawana. \p Inoke anana yova i lahe i ba, “Ebo alou owa ta kenu, hauna gun nu pem molau?” \p \v 17 Anana Yuda i lahe i ba, “Goti natuna etega na ahe no bwasumu ali yawi gamwaliyaa, ge na patuna eliyam.” \p Inoke yova i ba, “Bugul etega nu pem ga na kukuhikan, inoke ni paatimatuwa-agau te abwe goti natuna u papatunam. Yaka abwe wam bugul na pasikal elam.” \p \v 18 Yaka anana Yuda i lahe i ba, “Binimala hauna na pewa ge ni paatimatuwa-agiwa?” \p Inoke anana i lahe i ba, “Wam etotohi ana eawaginol ginebi ana sisiu,\f * \fr 38:18 \ft Sauga houhouwena gamagalau bwabwatal wali etotohi ana eawaginol i gan, yaka bosowailiya nihi patuwalali ge etotohiliya ni masal ulun bibilena o ebo ta ba biliulun elana ge abwe ni gasisi. He i ola te lan ebe kila alala ta sain pepa elana. Wali etotohi ana eawaginol sauga enuna lin o ebo sauga enuna bugul etega hi teli sisiu elana ge hi pin mwamwaliliyaa.\f* ge wam suki nimwamwa ei.” Inoke i bugul pek elana ge alona hi kenu, yaka abwe yova i liyan.\f * \fr 38:18 \ft Gamagalau hi gewi hi nuwatu tage ebo tau etega ni nok pamaisena ya yova etega elana, nige bosowaina yova ni liyan. Yaa doketa wali pwawa te bosowaina tau ni nok pamaisena yova elana inoke ni liyan.\f* \v 19 Sauga Tama i sikal limiya, yaka maninina ana ekaukaus i ahe yoho, ge ana kaliko i loho abuabul kalikona i galoi pasikal al. \p \v 20 Yaka abwe Yuda goti natuna etega i pek wana heliyam Hila Adulam gamagalina elana, ge i patuna ni na ni pek Tama elana, inoke wana etotohi ana eawaginol ginebi ana sisiu ge wana suki ni ahel pasikalil. Yaa Hila nige yova i pwapwawa. \v 21 Inoke i nel Enaim bolauiliyau enuna elal i ba, “Yova toganawal mani kaiwena, toto i misiyowa kamwasa bebenaa panuwa ya elana, iya ga?” \p Yaka anana hi lahe hi ba, “Nige sauga etega yova ololana o i miminaa te.” \p \v 22 Inoke i sikal i na Yuda elana ge i ba, “Yova o nige ya pwapwawa. He panuwa o bolauiliyau enuna hi baem eliyau hi ba, ‘Nige sauga etega yova toganawal mani kaiwena i miminaa te.’” \p \v 23 Inoke Yuda i baek elana i ba, “Ni ola, no bugul ni minaa elana. Bahi ta sisikal, eba gamagalau nihi talawasi-agila. He no bateli ya paolaolaek te goti natuna ya patuna elana, yaa sauga u nok, yaka nige u pwapwawa.” \p \v 24 Weikena eton i mowasi abwe Yuda wana wasa hi pek hi ba, “Yawam Tama i gaganawal, he iyaka i liyan.” \p Inoke Yuda i huga ge i ba, “Ku na ku ahe nuku pwatanik boda mataliyaa, inoke nuku ton paaliga.” \p \v 25 Sauga hi na hi ahe ge nihi pwatanik boda mataliyaa, inoke baaba i patuna yawana Yuda elana, i ba, “Tau toto wana etotohi ana eawaginol ginebi ana sisiu ge wana suki ei, iya te i paliyanagau. He u eunaan bubun, henala ge wana bugul.” \p \v 26 Yuda bugul bolo o i eunaagil inoke i atena te iya wana bugul, yaka i ba, “He nau te ya gegi, iya nigeya, kaiwena nige ya pepek alona ge natu Sila hi aalolon.” Inoke i ahe tukan i miminaa wana boda gamwanaa, yaa nige al alona hi kekenu. \p \v 27 Tama wana sauga ab i pwawa, he wawayau gamaluwaluwa iyoho tinenaa. \v 28 Wana sauga ab elana, yaka etega nimana i paelu tagilan, inoke topapaab sisiu keketina i ahe i gimwana to, ge i ba, “Toto ya iya ab houwa.” \v 29 Yaa nimana i nul pasikal yaka talina i lohouwa, inoke topapaab i ba, “Age wam kamwasa u lopwela ge u sogu houwa!” Yaka alana hi tun Peles.\f * \fr 38:29 \ft Pana Hibilu elana alan “Peles” ana sapu te “kamwasa i lopwela.” He iya Yeisu tubutubunina etega. (Mat 1:3, Luke 3:33)\f* \v 30 Enaa, inoke talina toto sisiu keketina hi gimwan nimanaa i sogu, yaka alana hi tun Selaa.\f * \fr 38:30 \ft Pana Hibilu elana alan “Selaa” ana sapu te “keketina.”\f* \c 39 \s1 Potipa Lagona Yosepa I Hebabale \p \v 1 He boda Isimel Yosepa hi ahe hi pwatanik panuwa Itipita, yaka Potipa i pwamola wana totuwalali loloyowanina. Potipa iya Itipita wali kin wana totuwalali bwabwatana etega, wana limi ana tomatahikan wali tohouwa. \v 2 \x - \xo 39:2 \xt Tuw 7:9\x* Yehoba i minaa Yosepa elana, inoke i labe ge bugul gegewena i ginolil hi waisi. He i miminaa wana tonowak Itipita gamagalina wana limiya. \v 3 Wana tonowak i kite Yehoba i minaa elana ge i labe bugul gegewena i ginolil hi waisi, \v 4 inoke i yaliyaya Yosepa kaiwena ge i teli ni totuwalali ya te iya eliyana. Yaka i ba wana limi ana totuwalali i houwaagil ge wana bugubugul gegewena i teli nimanaa i matahikagil. \p \v 5 Sauga o elana ge i nok, Yosepa kaiwena Yehoba Potipa wana limi ana heniheni i muloluagil waisi hi pwawa. Wana bugubugul gegewel, wana limi gamwanaa ge wana eyowaa, Yehoba i muloluagil hi waisi. \v 6 Inoke wana bugubugul gegewena ali logugui i pek Yosepa elana ni matahikagil, yaka iya nige i nuwanuwatu bugul etega kaiwena iyai te aanan toto i aan. \p He Yosepa i hebubun ge ana awa i waisi. \v 7 Wana minamina nige ana sauga i yayapu inoke wana tonowak lagona Yosepa i hebabale ge i baek elana i ba, “U nem alou owa ta kenu.” \p \v 8 Yaa Yosepa i towa, inoke i baek elana i ba, “No tonowak nige i nuwanuwatu bugul etega kaiwena wana limi gamwanaa, kaiwena nau ya minaa te. He wana bugubugul gegewena i teli nimwawa ya matahikagil. \v 9 No logugui i gan limi ya gamwanaa i ola iya, ge nige bugul etega i kakaise eliyau iyai te owa lagona. Inoke ga i ola ge pagan nanakina ya na ginol ge na gegi Yabowaine elana?” \v 10 Bwagana lan maisena ge maisena yova i mimi papalawakik Yosepa elana, yaa Yosepa i towa nige alona hi kekenu ge nige alona hi minamina. \p \v 11 Lan etegana Yosepa i na i tuk limiya tage ni tuwalali, he sauga o elana nige limi ana totuwalali etegana i miminaa to. \v 12 Yaka Potipa lagona i na Yosepa ana holahola i kukuhikan, inoke i baek elana i ba, “U nem alou owa ta kenu!” Yaa Yosepa ana holahola i lou luwana yova nimanaa ge i lou tagil noleleya. \p \v 13 Sauga yova i kite Yosepa ana holahola i lou luwana nimanaa ge i lou tagil noleleya, \v 14 inoke wana limi ana totuwalali i yogaagil hi nem, ge i baek elal i ba, “Ku kite i! Hibilu gamagalina toto ya no tonowak i pwatanim eliyala, i papapuluwawi-agila. I nem i ulutuk no lum gamwanaa nuwana alou naha kenu, inoke ya yoga nabi. \v 15 Sauga anau i hago, yaka ana holahola i lou luwana labewa ge i lou tagil noleleya.” \p \v 16 He yova Yosepa ana holahola i teliya labenaa ana siga lagona i sikalim limiya. \v 17 Inoke wasa maisena i wasaan al lagona elana i ba, “Totuwalali loloyowanina Hibilu gamagalina toto u pwatanim eliyala, i nem i ulutuk no lum gamwanaa tage ni papuluwawi-agau. \v 18 Yaa sauga ya yoga, inoke ana holahola i lou luwana labewa ge i lou tagil noleleya.” \p \v 19 Yosepa wana tonowak lagona wana baaba i hago, inoke i huga nabi, \v 20 yaka i ba tolohaveyan Yosepa hi lib hi na hi teli dela, del toto kin wana tololoyowan wali abamina. \p He sauga Yosepa iyoho dela, \v 21 \x - \xo 39:21 \xt Tuw 7:9\x* Yehoba i minaa elana yaka i nunuwana-an ge i muloluan, inoke del ana tomatahikan i yaliyaya iya kaiwena. \v 22 Yaka i teli todibula gegewel i houwaagil ge del ana tuwalali gegewena i matahikan. \v 23 He del ana tomatahikan nige i nuwanuwatu tuwalali toto Yosepa i matahikan kaiwena, kaiwena Yehoba i minaa Yosepa elana, inoke i labe ge bugul gegewena i ginolil hi waisi. \c 40 \s1 Todibula Eluwa ali Kenonou Yosepa I Pasikal \p \v 1 Sauga kekeisi i yapu, abwe Itipita wali kin ana oine ana tomatahikan wali tobwabwatana alona ge ana beleid ana totonton wali tobwabwatana, bugul etega hi ginol panak yaka kin nige i yayaliyaya kaiweliya. \v 2 Inoke i huga wana totuwalali bwabwatal eluwa o elal \v 3 ge i ba tolohaveyan hi na hi telel dela, del toto kin wana limi ana tomatahikan wali tohouwa wana limiya. He Yosepa iyoho al to del maisena o eliyana. \v 4 Inoke kin wana limi ana tomatahikan wali tohouwa Yosepa i teli i matahikagil, ge hi miminaa o sauga yayapona. \p \v 5 Heliya iyoho dela, yaka bulin etega kin ana oine ana tomatahikan wali tobwabwatana alona ge ana beleid ana totonton wali tobwabwatana, ali toto eluwa hi kenonou. Ali kenonou nige i mamaisena ge kenonou ali sapu tomaha ona. \v 6 Lan i gan mweluluga, yaka Yosepa i na elal ge i kitel ali awa i nuwaleyan. \v 7 Inoke i nelil i ba, “Hauna gun i panuwanuwatu-agimiu ge lan ebe ami awa i nuwaleyan?” \p \v 8 Anana hi lahe hi ba, “Ama toto labui ha kenonou, yaa nige gamagal etega i gagan te ge bosowaina ama kenonou ni pasikal.” \p Inoke Yosepa i ba, “Yabowaine te i lalabela bosowaina kenonou ta pasikal. He ami kenonou ku baunanim.” \p \v 9 Inoke oine ana tomatahikan wali tobwabwatana ana kenonou i baunan Yosepa elana i ba, “O kenonou elana \w oine\w* puna etega ya kite maniniwa, \v 10 lalana eton i tagila nuwanaa. Sauga lamwana i titin, inoke etimwawa lanina i tagilan, yaka enona i gan ge i matuwa. \v 11 He kin wana kom ya pihikan, yaka oine enona ya ahe ge suina ya pi loke gamwanaa, inoke ya pek kin elana.” \p \v 12 Inoke Yosepa i baek elana i ba, “Am kenonou ana pasikal i ola hiwe. Oine lalana eton, he lan ana gewi eton bana. \v 13 Lan eton ni mowasi, yaka kin ni sokaliwa nu tagil dela, ge ni teli pasikaliwa wam abatuwalaliya. Inoke ana oine nu pek elana ni ola valila, sauga toto owa ana oine ana tomatahikan. \v 14 Yaa sauga ebo minamina waiwaisana nu pwawa, he nu nuwahikagau. Nu atilomwan-agau yaka nu baaba kin elana kaiweu, inoke ni aheyau na miegonik te del ya elana. \v 15 Kaiwena valila hi kaomeyauek Hibilu wali panuwaa inoke hi aheyau ge ya nem. Ge sauga ya miminaa e, nige bugul etega ya giginol panak, yaa hi teleyau bwabwageyau abamina nanakina ya elana.” \p \v 16 Sauga beleid ana totonton wali tobwabwatana i hago oine ana tomatahikan ana kenonou ana sapu i waisi, inoke i baek Yosepa elana i ba, “He nau al ge ya kenonou. Tage beleid ana egowa eton ya toun pate. \v 17 Egowa toto pwatanaa hot, beleid, bisket ge keik totonil tomaha ge tomaha kin kaiwena i kalaopop. Yaa bwasumu bolo hi youyou hi nem ge hi anil.” \p \v 18 Inoke Yosepa i baek elana i ba, “Am kenonou ana pasikal i ola hiwe. Egowa eton, he lan ana gewi eton bana. \v 19 Lan eton ni mowasi, kin ni sokaliwa nu tagil dela, yaka ni ba tolohaveyan mwamwalim nihi gotomwa. Inoke tuwam nihi pakuki ebwakil elana ge bwasumu bolo hi youyou nihi nem nihi an.” \p \v 20 Lan eton i mowasi kin wana lan ab ana nuwahikan, inoke aanan bwabwatana i ginol wana totuwalali bwabwatal gegewel kaiweliya. Inoke ana oine ana tomatahikan wali tobwabwatana alona ge ana beleid ana totonton wali tobwabwatana, i sokalil hi tagil dela ge i telel wana totuwalali bwabwatal maniniliyaa. \v 21 Yaka ana oine ana tomatahikan i teli pasikal wana abatuwalaliya inoke kin ana oine i pek elana i ola valila. \v 22 Yaa i ba tolohaveyan elal ana beleid ana totonton mwamwalina hi gotomwa yaka tuwana hi pakuki ebwakil elana. He i masal i ola toto Yosepa i baunan elal, sauga ali kenonou i papasikal. \p \v 23 Yaa kin ana oine ana tomatahikan wali tobwabwatana nige Yosepa i nunuwahikan, he i nuluwan hoti. \c 41 \s1 Kin ana Kenonou Eluwa Yosepa I Pasikal \p \v 1 Baliman eluwa i mowasi, yaka abwe Itipita wali kin i kenonou. Tage i talmilila wewel Naile bebenaa, \v 2 yaka bulumwakau meluyowau tuwaliya sasapona ge tatabwal, ali gewi seben, hi gaiheem wewela ge hi alaalamwawin wewel bebenaa. \v 3 Toto o enaa, yaka bulumwakau meluyowau ali gewi seben al hi gaiheem wewela, heliya tuwaliya lalauina ge ali awa nanakina. Inoke hi na hi talmilila bolo hi miminaa wewel bebenaa gegeliliyaa. \v 4 Yaka bulumwakau bolo tuwaliya lalauina ge ali awa nanakina bolo seben tuwaliya sasapona ge tatabwal hi anil habal. Kin i kenonou i ola o inoke matana i panana. \p \v 5 Inoke i kenu al ge kenonou eluwana i kenonou-an. Tage \w witi\w* enona ali haka seben hi enona nuwana maisena elana, enowaliya hi tabwa ge ali awa i waisi. \v 6 Toto o enaa, yaka witi enona ali haka seben al hi siun, heliya enowaliya i yakiwa ge mana kalakalasina i neem labi kekevana iyaka i tonil. \v 7 Yaka haka bolo enowaliya hi yakiwa haka seben bolo enowaliya hi tabwa hi tinonil. Inoke kin i kenu lut ge i atena te i kenonou. \p \v 8 \x - \xo 41:8 \xt Dan 2:2\x* Lan i gan mweluluga i nuwanuwatu kenonou o kaiweliya, inoke Itipita wali tokukula ge wali tosiba gegewel ali baaba i patuna ge hi nem. Yaka kenonou labui i baunan elal, yaa nige etega bosowaina ni pasikal. \p \v 9 Yaka abwe kin ana oine ana tomatahikan wali tobwabwatana i baek elana i ba, “Tonowak, no gegi etega, bugul etega nige ya babaunan eliyam, abwe ya nuwatu te. \v 10 He valila sauga etega u huga alou ge am beleid ana totonton wali tobwabwatana eliyama, inoke u telema dela, del toto wam limi ana tomatahikan wali tohouwa wana limiya. \v 11 Yaka bulin etega ama toto eluwa ha kenonou, yaa ama kenonou ali sapu tomaha ona. \v 12 Hibilu hevalina etega iyoho to aloma, iya wam limi ana tomatahikan wali tohouwa wana totuwalali loloyowanina. Ama kenonou ha baunanik elana, inoke alou ge alou ama kenonou ali sapu i pasikal kaiwema. \v 13 He bugul gegewena i masal i olaolaek te kenonou ali pasikal toto i baunan eliyama. Nau u teli pasikalau no abatuwalaliya, ge u ba tolohaveyan am beleid ana totonton mwamwalina hi gotomwa yaka tuwana hi pakuki ebwakil elana.” \p \v 14 Sauga kin baaba o i hago, inoke Yosepa ana baaba i patuna ge ni nem elana. Yaka etimwawa Yosepa hi ahe tagilan dela, yaka i na awana pupunona i kol ge kama waiwaisana i galoi, inoke hi pwatanik kin elana. \v 15 Inoke kin i baek Yosepa elana i ba, “Kenonou etega ya kenonou-an, yaa nige gamagal etega i bosowaina ni pasikal. He no wasa hi pem tage ebo gamagal etega ana kenonou ni baunaniwa, inoke owa bosowaim nu pasikal.” \p \v 16 Yosepa kin anana i lahe i ba, “Tonowak, nau nige bosowaiu i oola kenonou na pasikal. Yaa Yabowaine am kenonou ana pasikal ni pamasal eliyam ge ana sapu ni waisi.” \p \v 17 Yaka kin i baek Yosepa elana i ba, “O kenonou i ola hiwe. Tage ya talmilila wewel Naile bebenaa, \v 18 yaka bulumwakau meluyowau tuwaliya sasapona ge tatabwal, ali gewi seben, hi gaiheem wewela ge hi alaalamwawin wewel bebenaa. \v 19 Yaka bulumwakau meluyowau ali gewi seben al hi gaiheem wewela, heliya tuwaliya lalauina ge ali awa nanakina. Nige sauga etega bulumwakau ololal o ya kikitel panuwa Itipita gamwanaa. \v 20 Yaka bulumwakau bolo tuwaliya lalauina ge ali awa nanakina bolo houwan hi gaiheem wewela tatabwal hi anil habal. \v 21 Yaa bwagana hi an habal, ali kite i ola te nige hi aanan. He tuwaliya ana awa nanakina i ola ya te valila. Inoke matau ya panana. \p \v 22 “Yaka abwe ya kenu al ge kenonou eluwana ya kenonou-an. Witi enona ali haka seben ya kitel hi enona nuwana maisena elana, enowaliya hi tabwa ge ali awa i waisi. \v 23 Toto o enaa, yaka witi enona ali haka seben al hi siun, heliya enowaliya i yakiwa ge mana kalakalasina i neem labi kekevana iyaka i tonil. \v 24 Yaka haka bolo enowaliya hi yakiwa haka seben bolo ali awa i waisi hi tinonil. He sauga ya lut, inoke o kenonou ya baunan tokukula elal, yaa nige etega bosowaina ni pasikal eliyau.” \p \v 25 Inoke Yosepa i baek kin elana i ba, “Tonowak, am kenonou bolo eluwa o ali sapu maisena. Yabowaine i pankitewa hauna gun abwe ni ginol. \v 26 Bulumwakau meluyowau tatabwal ali gewi seben, he baliman ana gewi seben bana, ge witi enona ali haka ali awa waiwaisana ali gewi seben, heliya al baliman ana gewi seben bana. Ali toto eluwa ali sapu maisena ya. \v 27 Ge bulumwakau tuwaliya lalauina ge ali awa nanakina ali gewi seben, bolo mulaa abwe hi masal, he baliman ana gewi seben bana, ge i ola al witi enona ali haka seben, bolo enowaliya nanakina ge mana kalakalasina iyaka i tonil. Heliya hi pamasal baliman ana gewi seben galebu bwabwatana ni masal. \p \v 28 “Tonowak, he i ola te ewasi ya baunan eliyam: Yabowaine iyaka i pamasal elam hauna gun abwe ni ginol. \v 29 Baliman ana gewi seben malul bwabwatana ni gan panuwa Itipita ana labi gegewena elana. \v 30 Enaa, inoke baliman ana gewi seben galebu bwabwatana ni masal. Yaka Itipita ana malul baliman seben gamwanaa nige mulina ni gagan, kaiwena galebu o nasi panuwa ni pagulagula. \v 31 Gamagalau sauga malumalulina nige al nihi nunuwatu-an, kaiwena galebu o nasi ni bwata hot. \v 32 Kenonou u kenonou-an paeluwa puna kaiwena Yabowaine bugul ya iyaka i nuwatuan haba, ge kaiwena sauga kekeisi ya inoke ni ginol. \p \v 33 “Inoke tau etega nu hile, toto wana siba i gan ge nuwana i sapu, ge nu teli panuwa Itipita gegewena ni logugui-an. \v 34 Tologugui enuna al nu hilel panuwa nihi logugui-an. Inoke malul ana baliman seben gamwanaa, pahi ana sauga elana pahi enona nihi wali panimala panuna ge wali maisena nihi ahe gamaman kaiwena. \v 35 Yaka aanan gegewena toto nihi ahe malul ana baliman toto i nenem gamwaliyaa, nihi bugul papahe. Inoke wam logugui ana gasisi elana witi enona o nihi teli hikan ali limi gamwanaa panuwa ona elal ge nihi matahikan. \v 36 Aanan o ni ola etagalou. Yaka galebu ana baliman seben gamwaliyaa toto i nenem panuwa Itipita elana, nihi patuwalali nihi pek gamagalau elal. Inoke bahi gamagalau galebu bwabwatana kaiwena ge nihi aaliga.” \s1 Yosepa I Tologugui Bwabwatana Itipita elana \p \v 37 Sauga kin alonau ge wana tologugui bwabwatal Yosepa wana baaba hi hago, inoke nuwatu o hi awa wawaisi-an. \v 38 Yaka kin i baek elal i ba, “Nige bosowaina gamagal etega al ta pwawa wana siba ni ola tau ya, iya Yabowaine Yayaluwana i minaa elana.” \p \v 39 Inoke i baek Yosepa elana i ba, “Yabowaine bugul bolo ya gegewel iyaka i pankitewa, he nige gamagal etega wana siba ge wana nuwasapu i oola owa. \v 40 \x - \xo 41:40 \xt Tuw 7:10\x* Na telewa nu tabwa tologugui bwabwatana no panuwa elana, inoke no gamagalau gegewel wam baaba nihi henapuan. He nau kin maiseu ya te alau alam ni bwata lake.” \p \v 41 Inoke i ba vevehe al Yosepa elana i ba, “Ya telewa nu tologugui bwabwatana Itipita ana labi gegewena elana.” \v 42 \x - \xo 41:42 \xt Dan 5:29\x* Inoke nimana gigina ana lin toto kin etotohena iyoho lin tuwanaa, i palo ge i pahek Yosepa nimana giginaa. Yaka kaliko matana waiwaisana i ahe Yosepa i pagaloi, ge bobot gold elana hi ginoliya i telek Yosepa mwamwalinaa. \v 43 I ola al i ba ni heya kin wana waga momomol labuina pwatanaa, yaka gamagalau nihi nohouwa manininaa nihi yogayoga nihi ba, “Ku legi! Ku legi!” He kin i ginol ola o ge i pamasal Yosepa i teli i tologugui bwabwatana panuwa Itipita ana labi gegewena elana. \v 44 He i baek Yosepa elana i ba, “Nau te kin, yaa nige gamagal etega al panuwa Itipita ana labi gegewena elana bugul etega totona ni giginol, houwan ga ni papatalam eliyam.” \v 45 Yaka kin Yosepa alana i tun Sepenat Peneya, ge lagona i pek yova alana Asinata, iya panuwa Heliyopelis wali topowon Potipela natuna. Inoke Yosepa alana i bwata i tabwa tologugui Itipita elana. \v 46 He Yosepa wana baliman teti te i tuwalali telipuna Itipita wali kin elana. Inoke Yosepa i notagil kin i eguluwan ge wana waga momomol elana i nawanawa panuwa Itipita gamwana gegewena i anugayawa-an. \p \v 47 Malul ana baliman seben gamwanaa Itipita wali eyowa enona i bwata nabi. \v 48 Inoke baliman seben o elana Yosepa aanan i gewi hot i bugulan ge i teli hikan ali limi gamwanaa panuwa ona elal. He panuwa maisena ge maisena ana eyowa enowana i teliya panuwa o elana. \v 49 \w Witi\w* enona i gewi nabi i ola hoga gilesana Yosepa i pwahin abaliyaa, inoke nige al bosowaina ana gewi ni ahe. \p \v 50 Galebu ana baliman nigeya ga i mamasal, inoke Yosepa lagona Asinata natuliyau bolau labui i abil. Asinata iya panuwa Heliyopelis wali topowon Potipela natuna. \v 51 Yosepa natuna gamaun alana i tun Manasa,\f * \fr 41:51 \ft Pana Hibilu elana alan Manasa ana hago i ola “nuluwan.”\f* ge i ba, “Alana ya tun ola o kaiwena Yabowaine i labeyau yaka o pulowan gegewena ge nam wana limi ana heniheni gegewel ya nuluwagil.” \v 52 Natuna eluwana alana i tun Ipileimi,\f * \fr 41:52 \ft Pana Hibilu elana alan Ipileimi ana hago i ola “natuwau i pem.”\f* ge i ba, “Alana ya tun ola o kaiwena Yabowaine natuwau i pem no lomwan panuwana ya elana.” \p \v 53 Malul ana baliman seben i mowasi panuwa Itipita elana, \v 54 \x - \xo 41:54 \xt Tuw 7:11\x* inoke galebu bwabwatana ana baliman seben i telipuna, i ola Yosepa wana baaba. He galebu bwabwatana i masal al panuwa gegewel elal, yaa Itipita ana labi gegewena elana aanan i gan. \v 55 \x - \xo 41:55 \xt Diyo 2:5\x* Sauga Itipita gamagaliliyau hi galebu, inoke hi na kin elana ge aanan kaiwena hi awanun gagasisi. Yaka kin i baek elal i ba, “Nuku na Yosepa elana, yaka hauna gun ni baunan eliyamiu nuku ginol ola.” \v 56 He galebu i bwata nabi ge iyaka panuwa Itipita ana labi gegewena i pwawa, inoke Yosepa witi enona ana limi i lopwelaan ge i palian Itipita elal. \v 57 Panuwa gegewena labi o elana hi na Itipita ge witi enona hi pwapwamola Yosepa elana, kaiwena labi gegewena galebu i apapanak-an. \c 42 \s1 Yosepa Talinau Hi Na Itipita \p \v 1 Yakobo wasa i hago te \w witi\w* iyoho Itipita, inoke i baek natunau bolau elal i ba, “Ga i ola ku minamina ya ge ku pepegagayawa-agimiu? \v 2 \x - \xo 42:2 \xt Tuw 7:12\x* Ya hago te witi iyoho Itipita. Nuku na enuna nuku pwamola kaiwela, yaka bahi galebu kaiwena ge ta aaliga.” \p \v 3 Inoke Yosepa talinau elulutega hi egon nihi na Itipita witi nihi pwapwamola. \v 4 Yaa Yakobo nige Beniyamina, iya Yosepa talina hot, i tatalamwan aloliya hi nonok, kaiwena i lovakun eba nak etega ni pwawa. \v 5 Inoke bolo hi na Itipita witi nihi pwapwamola, gamwaliyaa Yakobo natunau al ge, kaiwena galebu bwabwatana iyaka i masal panuwa Kenani elana. \p \v 6 He sauga o elana Yosepa iya i tologugui bwabwatana panuwa Itipita, ge iya witi i palipali gamagalau elal bolo hi neem panuwa gegewena elal. Inoke sauga talinau hi na hi vin elana, hi kululu elana maniniliya i loek bilibiliya. \v 7 Sauga Yosepa talinau i kitel inoke i atena te iya talinau, yaa i ginol i ola te nige i aatenal. Inoke i nel elal anana i elolol i ba, “Komiu ga ku neem?” \p Anana hi lahe hi ba, “Ha neem panuwa Kenani, nuwama aanan naha pwapwamola.” \p \v 8 He bwagana Yosepa i atena te iya talinau, yaa heliya nige hi aatena te henala iya. \v 9 \x - \xo 42:9 \xt Aba 37:5-10\x* Inoke Yosepa ana kenonou bolo valila i kenonou-an talinau kaiweliya i nuwatuan. \p Yaka i baek elal i ba, “Komiu toanugayawa! Ku nem nuku kite hauna labi wama panuwa gamwanaa bosowaina tolohaveyan etimwawa nihi tuk.” \p \v 10 Anana hi lahe hi ba, “Tonowak, ama nige toanugayawa i oola. Ha nem aanan pwapwamola kaiwena ha ola wam totuwalali. \v 11 Gegewema tamama maisena. He ama gamagalau waiwaisal, nige toanugayawa i oola.” \p \v 12 Analiya Yosepa i lahe i ba, “Nigeya! Ku nem nuku kite hauna labi wama panuwa gamwanaa bosowaina tolohaveyan etimwawa nihi tuk.” \p \v 13 Inoke Yosepa anana hi lahe hi ola, “Tonowak, wam totuwalali ama alomeyau ge talimeyau gegewema ama gewi elulutega eluwa. Tamama maisena, iya i miminaa panuwa Kenani. Ama melumelu iyoho to alona ge tamama, ge toto etegana al iyaka nige i gagan.” \p \v 14 Yosepa i baek elal i ba, “He i ola te ya ba haba eliyamiu: komiu toanugayawa. \v 15 Wami baaba o eliyana na labosemiu ge na atena ebo komiu gamagalau waiwaisal o ebo nigeya. O sila kin, nige panuwa ya nuku eeguluwan ana siga ami melumelu ni nem na kite. \v 16 Inoke etega gamwamiwa nuku patuna ni na ami melumelu ni ahe ge ni pwatanim eliyau. Yaa gegewemiu al nuku minaa ga dela ana siga na atena ebo toto ku baunan i tunahot o ebo nigeya. Yaa ebo nige i tutunahot, he o sila kin, komiu toanugayawa!” \v 17 Inoke gegewel Yosepa i telel dela hi miminaa o lan ana gewi eton. \p \v 18 Lan etonina elana Yosepa i baek elal i ba, “Nuku ginol ola hiwe no nuwatu, inoke nige na aapanakimiu, kaiwena nau Yabowaine ya lovakunan. \v 19 Ebo tunahot komiu gamagalau waiwaisal, inoke talimiu etega ni minaa ga dela yaka gegewemiu al witi nuku ahe ge nuku sikal nuku pek tutumiyau togalebu elal. \v 20 Yaa ami melumelu nuku ahe ge nuku pwatanim eliyau, inoke na atena te toto ku baunan eliyau i tunahot, yaka nige nuku yayaomal.” Inoke Yosepa wana baaba hi awa wawaisi-an. \p \v 21 Yaka hi pebaaba-agil hi ola, “Valila wala ginol talila elana lahena te sauga ya ta pwawa e. Sauga i awanun nabinabi te bahi ta aapanak, he atena ana lomwan ta kite ya, yaa nige anana ta hahago. Inoke heiya te kaiwena ge pulowan ya i masal elala e.” \p \v 22 \x - \xo 42:22 \xt Aba 37:21-22\x* Yaka Lubeni i ba, “Valila ya ba eliyamiu te bahi nuku giginol panak geman elana, yaa nige anau ku hahago. He wana yaomal lahena te sauga ya ta pwawa e.” \v 23 Yosepa i hago hauna bana hi baaba, yaa nige hi aatena to, kaiwena iya i papana Itipita ge topapasikal etega i papasikal elal. \p \v 24 Inoke Yosepa i eguluwagil i na i kahin. I pwaul i mowasi, inoke i sikal i na i baaba al elal. Yaka i ba wana totuwalali Simiyon hi ahe ge hi yowan mataliyaa. \s1 Yosepa Talinau Hi Sikal Kenani Tamaliya elana \p \v 25 Inoke Yosepa i baek wana totuwalali elal witi nihi usan pakalaopop talinau wali beig gamwanaa, ge wali mani nihi teli pasikal maisena ge maisena wana beig gamwanaa. I ola al i ba aanan enuna nihi pek wali nawanawa kamwasaa kaiwena. He totuwalali hi ginol ola to kaiweliya, \v 26 inoke ali witi ana beig hi usan wali \w donki\w* pwataliyaa ge hi egon. \p \v 27 Hi vin abaveyaho elana ge abwe nihi kenu, yaka taliliya etegana wana beig i pwela tage wana donki aana ni ahe ge ni paan. Inoke wana mani i pwawaa wana beig awanaa. \v 28 Yaka i yoga talinau elal i ba, “No mani toto witi ya pwamolaya hi teli pasikal. Ku kite, iya hiwe no beig gamwanaa e.” \p Yaka tuwaliya i aliga ge ginebi wali lovakun hi pebaaba-agil hi ba, “Yabowaine ga i ginol ola eliyala e?” \p \v 29 Sauga hi na hi vin tamaliya Yakobo elana panuwa Kenani, inoke bugul gegewena toto i masal elal hi wasaan elana. \v 30 Hi ba, “Itipita wali tologugui bwabwatana i ba lalaagima, ge i wolema tage ama toanugayawa. \v 31 Yaa ha baek elana ha ba, ‘Ama gamagalau waiwaisal, nige toanugayawa i oola. \v 32 He alomeyau ge talimeyau gegewema ama gewi elulutega eluwa ge tamama maisena. Talima etegana iyaka nige i gagan, ge ama melumelu iyoho Kenani alona ge tamama.’ \p \v 33 “Inoke tologugui bwabwatana o i baem al eliyama i ola, ‘Wami baaba o eliyana na labosemiu ge na atena ebo komiu gamagalau waiwaisal o ebo nigeya. He talimiu etega nuku eguluwana te eliyau, yaka gegewemiu al witi nuku ahe ge nuku sikal nuku pek tutumiyau togalebu elal. \v 34 Yaa ami melumelu nuku ahe ge nuku pwatanim eliyau, inoke na atena te komiu nige toanugayawa i oola yaa gamagalau waiwaisal. Inoke abwe talimiu toto ku eguluwan eliyau na pewa pasikal, ge na talamwagimiu hauna nuwamiu inoke nuku pwamola.’” \p \v 35 Sauga wali beig hi lopwelaan witi hi ligiligin palu, yaka maisena ge maisena wana mani ana os i pwawaa wana beig gamwanaa. Aloliya ge tamaliya mani ana os hi kitel inoke hi lovakun. \v 36 Yaka abwe tamaliya Yakobo i baek elal i ba, “Nasi natuwau gegewel nuku payaomalil nige al na kikitel. Yosepa iyaka nige i gagan, Simiyon iyaka nige i gagan, ge sauga ya nuwamiu Beniyamina nuku ahe. Bugul gegewena iyaka i pulowan eliyau!” \p \v 37 Inoke Lubeni i baek tamana elana i ba, “Ebo nige Beniyamina na papasikal eliyam, he natuwau bolau labui nu lolil. U teliya nimwawa o matamatahikan, inoke abwe na en pasikalim eliyam.” \p \v 38 Yaa Yakobo i ba, “Natu nige na tatalamwan nuku aahe alomiu nuku nana Itipita. Talina iyaka i yaomal, iya maisena ya te i mina e.\f * \fr 42:38 \ft Letiyeli, iya Yakobo lagona toto i nunuwana-an nabiyan, natunau iyai te labui, Yosepa ge Beniyamina.\f* Iyaka ya liki, ebo nuku nawanawa kamwasaa ge nak etega ni pwawa, nasi nuwanakina ni paaligau.” \c 43 \s1 Yosepa Talinau Hi Nok Palabuina Itipita Aloliya Beniyamina \p \v 1 Panuwa Kenani elana galebu iyoho ya i bwatabwata. \v 2 Inoke sauga witi toto valila hi ahem Itipita hi an haba, yaka Yakobo i baek natunau bolau elal i ba, “Nuku sikal Itipita ge \w witi\w* enuna al nuku pwamola kaiwela.” \p \v 3 Yaa Yuda i baek tamaliya elana i ba, “Itipita wali tologugui bwabwatana valila i ba nabinabi eliyama i ba, ‘Ebo nige alomiu talimiu nuku nenem, he nige na tatalam nuku tutuk ge nuku kikiteyau.’ \v 4 Ebo talima nu talamwan aloma naha nok, inoke naha nok yaka aanan naha pwamola kaiwem. \v 5 Yaa ebo nige nu tatalamwan, he nige naha nonok. Kaiwena tau o iyaka i ba haba eliyama i ba, ‘Ebo nige alomiu talimiu nuku nenem, he nige na tatalam nuku tutuk ge nuku kikiteyau.’” \p \v 6 Yakobo, alana etega al Isileli, i baek elal i ba, “Ga i ola ge tau o wana wasa ku pek ku ba, ‘Talima etega al iyoho,’ yaka eliyana o pulowan bwabwatana ya ku pem.” \p \v 7 Anana hi lahe hi ba, “Tau o i nel bubunima ama kaiwema ge tutumeyau kaiweliya. I ba, ‘Tamamiu iyoho ya i minamina? Tab talimiu etegana al i gan?’ Inoke wana nel lahena ya te ha baunan elana. He nige ha aatena te abwe ni baem eliyama ni ba, ‘Talimiu nuku en pwatanim.’” \p \v 8 Inoke Yuda i baek tamaliya Isileli elana i ba, “Geman u talamwan ni nem alou, yaka sauga ya te naha egon. Inoke owa ge ama alomeyau natumeyau bahi galebu kaiwena ge ta aaliga. \v 9 Ya batelewa nau na matahikan, inoke pulowanina nu pem o kalikalivai. Ebo nige na een pasikal ge na teteli maninimwa, he nau iyaka ya gegi eliyam, inoke yawaliu miminana ana woliwoli o ni minem eliyau. \v 10 Binimala nige nu kukuhikagima ge sauga naha aahe nabiyan, he bosowaima te iyaka naha nok ge naha nem palabuina te.” \p \v 11 Inoke tamaliya Isileli i baek elal i ba, “Ebo ni ola o, he nuku ginol ni ola hiwe. Wala panuwa enona waiwaisal ona nuku usan wami nabwa gamwanaa: bugul bwaleliya waiwaisana enuna, luvi uleya enuna, aanan amnana ana epawaisi enuna, enonu meya enuna, ge ebwakil pistasiyo ge almon\f * \fr 43:11 \ft Ebwakil pistasiyo ge almon labi Kenani ebwakilina, enowaliya i ola kinai enowana.\f* enowaliya enuna. Inoke nuku na nuku pek tologugui o elana wami mulolu. \v 12 Mani toto valila ku noahe, he sauga ya nuku daboli ge nuku ahe. Kaiwena mani toto hi teli pasikal wami beig awanaa nasi nuku pek pasikal ga elal. Tabana eba hi usan pagegi. \v 13 Talimiu Beniyamina al nuku ahe, inoke sauga ya etimwawa nuku egon nuku sikal tologugui o elana. \v 14 Ya awanun Yabowaine Togasisi Hot tologugui o ni paatilomwanan yaka atena ni lomwanagimiu, inoke talimiu toto etegana alona ge Beniyamina ni talamwagil alomiyau nuku sikalim eliyau. Yaa ebo natuwau na payaomalil, he iyaka ya payaomalil.” \p \v 15 Inoke natunau wali mulolu hi ahe, ge mani toto valila hi noahe hi daboli ge hi ahe. Yaka avaliya ge Beniyamina etimwawa hi egon hi na Itipita ge hi masal Yosepa eliyana. \v 16 Sauga Yosepa i kite Beniyamina iyoho avaliya, inoke i baek wana limi ana totuwalali wali tohouwa elana i ba, “Bolau ya nu enil nihi na no limiya, yaka sipi o ebo goti o ebo bulumwakau etega nu tagapaaliga ge aanan nu ginol. Nasi alalati alowau naha anan.” \p \v 17 Totuwalali i ginol ola Yosepa wana baaba, yaka i enil ge nihi na Yosepa wana limiya. \v 18 Hi nanawa limi kaiwena, inoke hi lovakun ge hi nuwanuwatu hi ba, “Mani toto wala nem houwan elana hi teli pasikal wala beig gamwanaa, baena te i ahela ge ta nem e. He nuwaliya nihi pakokovela yaka nihi telela ta ola wali totuwalali loloyowanil ge wala donki nihi ahel.” \p \v 19 Limi ana nog elana inoke hi na hi baek Yosepa wana totuwalali elana hi ba, \v 20 “Tonowak, valila ha nem ga houwan aanan ha pwapwamola. \v 21 Yaa wama sauga sikal elana, ha vin abaveyaho elana ge abwe naha kenu, inoke wama beig ha lopwelaan, yaka maisena ge maisena wama mani ana bwata i olaolaek ha pwawaa wama beig awaliyaa. He iyahe ha pwatanim ge naha pewa pasikal. \v 22 Ge mani enuna al ha pwatanim aanan enuna al naha pwamolaya. Yaa nige ha aatena te henala wama mani toto valila i teli pasikal wama beig ona gamwaliyaa.” \p \v 23 Analiya totuwalali i lahe i ba, “Bahi nuku nuwanuwatu ge nuku lolovakun. Wami Yabowaine, toto tamamiu wana Yabowaine, iya te wami mani i teli wami beig gamwaliyaa. Yaa mani toto valila witi ku pwamolaya iyaka ya ahe.” Inoke i na dela Simiyon i sokal ge i pwatanik talinau elal. \p \v 24 Yaka totuwalali i en tukagil Yosepa wana limiya, inoke wewel i wage i pek aeliya hi ul, ge wali donki aliya i pek hi anan. \v 25 He iyaka hi hago te nasi alalati avaliya ge Yosepa nihi anan, inoke wali mulolu hi lovivina-an ge sauga Yosepa ni vin nihi pek elana. \v 26 Inoke sauga Yosepa i sikal limiya, wali mulolu bolo hi bugul tukagil limiya hi ahe ge hi pek elana. Inoke hi kululu elana maniniliya i loek bilibiliya. \v 27 Yosepa i nel elal i ba, “Tab ku molu?” Yaka abwe i nel vevehe i ba, “Valila no wasa ku pem tamamiu lilikena kaiwena. He ga i ola? Iya iyoho ya i minamina i molu?” \p \v 28 Anana hi lahe hi ba, “Tonowak! Ee, tamama iyoho ya i minamina ge i molu.” Yaka abwe Yosepa ana awatauwan hi ginol hi kululu elana. \p \v 29 Sauga Yosepa matana i lipwapwati ge Beniyamina, iya talina hot hinaliya maisena i kite, inoke i nel elal i ba, “Ami melumelu toto valila wasana ku wasaan elau heiya e?” \p Inoke hi talam, yaka i baek Beniyamina elana i ba, “Natu, Yabowaine ni muloluagiwa.” \v 30 Yosepa atena i lomwan nabi talina kaiwena kelaubwa ni kahin, inoke etimwawa i eguluwagil i na wana lum elana ge i kahikahin. \p \v 31 Sauga i pwaul yaka wewel i ahe maninina i ul, inoke atena i pagasisi al i na i tagil elal, ge i ba wana totuwalali aanan nihi habwe. \v 32 Yosepa i minaa teibol etega elana aana hi pek, talinau hi minaa teibol getoga elana aliya hi pek, ge Itipita bolo avaliyau hi anan hi minaa teibol getoga al elana aliya hi pek. Hi ginol ola o, kaiwena Itipita nige sauga etega avaliyau ge Hibilu hi aanan toyawa, amnaliya i naka hot.\f * \fr 43:32 \ft Itipita Hibilu hi kite lowagil, kaiwena heliya bwasumu ali tomatahikan ge nige hi miminaa taun bwabwatal elal. Abatelipuna 46:33-34 nu kite al.\f* \p \v 33 He Yosepa i ba totuwalali talinau hi telel abaliyaa teibol elana. Awoliya i noek Yosepa elana ge ali vatavatal i golugoluwa wali baliman ab elana, i telipunaa ali gamaun elana i na ana siga ali melumelu. Sauga talinau ali vatavatal hi kite, inoke nuwaliya hi ahe ge hi pegagayawa-agil. \v 34 Totuwalali Yosepa talinau aliya hi habweya Yosepa wana teibol elana hi na hi pek maisena ge maisena elana. Yaa Beniyamina aana hi habwe pwabwata i ola gamagalau nimala panuna aliya ana bwata. Inoke aloliya Yosepa hi anan ge hi imwim ginebi wali yaliyaya. \c 44 \s1 Yosepa Talinau ali Labose I Ginol \p \v 1 Sauga hi anan haba, inoke Yosepa i baek wana limi ana totuwalali wali tohouwa elana i ba, “Witi nu wage usan bolau ya wali beig gamwaliyaa ana siga ni kalaopop hot, ge wali mani nu teli pasikal maisena ge maisena wana beig awanaa. \v 2 No kom toto silba hi ginoliya nu ahe nu loke ali melumelu wana beig awanaa ginebi ge wana mani toto i pwatanim witi molana.” Inoke i ginol ola Yosepa wana baaba. \p \v 3 Mweluluga kekeisi hot totuwalali Yosepa talinau hi patunal hi egon aloliyau ge wali donki. \fig Yosepa talinau aloliyau wali donki hi nawanawa|alt="men with laden donkeys" src="CO00740B.TIF" size="col" ref="44:3" \fig* \v 4 Sauga hi nawanawa nigeya ga ali bwaga i gagan panuwa elana, inoke Yosepa i baek wana totuwalali wali tohouwa elana i ba, “Nu tatauliulil bolau o eliyaa, inoke sauga nu kukuhikagil yaka nu baek elal nu ba, ‘No tonowak i ginol bubun eliyamiu, inoke hauna kaiwena lahena komiu ku ginol panak elana? \v 5 Hauna kaiwena no tonowak wana kom silba hi ginoliya ku kaome? Kom o heiya te i imwimwa ge i papatuwalali sula ana eabab.\f * \fr 44:5 \ft Abatelipuna 30:27 ana epwamwananal paiya nu kite.\f* Komiu pagan nanakina hot ku ginol.’” \p \v 6 Yaka wana totuwalali wali tohouwa i tatauliulil eliyaa, inoke sauga i kukuhikagil Yosepa wana baaba o i baunanik elal. \v 7 Anana hi lahe hi ba, “Tonowak, ga i ola ge baaba ololana o u baunan eliyama? Ama nige wama pagan i oola te ginol ololana o naha ginol. \v 8 U atena te mani toto valila ha pwawa wama beig awaliyaa, ha ahem wama panuwa Kenani ha pwatanim ge naha pewa pasikal. Inoke ga i ola ge u nuwatu tage ama silba o ebo gold naha kaome wam tonowak wana limiya? \v 9 Tonowak, ebo kom nu pwawaa ama etega eliyana, he gamagal o ni aliga, yaka gegewema al nu ahema naha tabwa wam totuwalali loloyowanil.” \p \v 10 Inoke totuwalali analiya i lahe i ba, “I waisi, ta ginol ni ola wami baaba. Yaa ebo kom na pwawaa alomiu etega eliyana, he gamagal o iya te ni tabwa no totuwalali loloyowanina. Gegewemiu al nige na wowolemiu na talamwagimiu nuku egon.” \p \v 11 Inoke etimwawa wali beig hi kaval palo bilibiliya, yaka maisena ge maisena wana beig i pwela. \v 12 Inoke totuwalali i loya, i telipunaa ali gamaun wana beig elana i na i pwamowasiya ali melumelu wana beig elana. He kom i pwawaa Beniyamina wana beig gamwanaa. \v 13 Talinau kom hi kite, inoke nuwanak kaiwena ali kaliko hi kukuleli. Yaka wali beig hi kaval heyagil wali donki pwataliyaa ge hi sikalek eliyaa hi na panuwaa. \p \v 14 He Yosepa iyoho ya wana limiya, yaka Yuda alonau ge talinau hi na hi vin eliyana. Inoke ginebi ge wali lovakun hi sogu bilibiliya Yosepa matanaa. \v 15 Inoke Yosepa i baek elal i ba, “Hauna kaiwena pagan ya ku ginol? Age nige ku aatena tau ololana nau bosowaiu sula na ab inoke eliyana bugul misusumel na atena?” \p \v 16 Yaka anana Yuda i lahe i ba, “Tonowak, ga naha ba ola? He nige bosowaima anam naha lahe! Ga naha ola ge naha ba pasapu tage nige ha giginol? He Yabowaine wama gegi iyaka i pamasal. Tonowak, gegewema iyaka ha tabwa wam totuwalali loloyowanil, aloma ge toto kom hi pwawaa wana beig gamwanaa.” \p \v 17 Yaa Yosepa i ba, “Nigeya! Nige bosowaina na ginol ola eliyamiu! Tau toto kom hi pwawaa wana beig gamwanaa, iya ya te ni tabwa no totuwalali loloyowanina. He gegewemiu al nuku sikal nuku na tamamiu elana ge bahi nuku nuwanuwatu.” \s1 Yuda I Awanun Beniyamina Ni Sikal Tamaliya elana ge Iya Abana Ni Ahe \p \v 18 Inoke Yuda i noha Yosepa gegelinaa ge i ba, “Tonowak, ateu hot owa, nuwau no baaba nu laeganan. Owa tologugui bwabwatana alam i bwata i ola Itipita ana kin, yaa bahi nu huhugaagau. \v 19 Tonowak, wama nem houwan elana u nel eliyama u ba, ‘Tab tamamiu o ebo talimiu etega al i gan?’ \v 20 Inoke anam ha lahe ha ba, ‘Ibwe, tamama iyoho i gan, iyaka i liki. Ge ama melumelu i gan, tamama wana sauga liki elana te hi ab. Talina hot iyaka i yaomal, yaka hinana natunau gamwaliyaa iya maisena ya te sauga ya i mina, inoke tamama i nunuwana-an nabiyan.’ \p \v 21 “Tonowak, inoke u baem eliyama u ola, ‘Nuku ahe ge nuku pwatanim eliyau na kite.’ \v 22 Inoke anam ha lahe ha ba, ‘Geman o nige bosowaina tamama ni eguluwan. Ebo ni ginol ola, nasi tamama ni yaomal.’ \v 23 Yaa u baem eliyama u ba, ‘Ebo nige alomiu talimiu nuku nenem, he nige na tatalam nuku tutuk ge nuku kikiteyau.’ \v 24 Sauga ha sikal tamama elana, inoke hauna toto u baunan eliyama ha wasaan eliyana. \p \v 25 “Yaka abwe sauga etega al i baem eliyama i ba, ‘Ku sikal nuku na aanan enuna al nuku pwamola.’ \v 26 Yaa ha baek elana ha ba, ‘Nige bosowaima naha nok. Ana siga ama melumelu nu talamwan aloma te naha nok. Ebo nige aloma ama melumelu naha nonok, he tologugui nige ni tatalam naha tutuk ge naha kikite.’ \p \v 27 “Inoke tamama i baem eliyama i ba, ‘Ku atena ya te lagou Letiyeli natuwau bolau eluwa ya te i abil. \v 28 Etegana i eguluwagau, yaka nige al sauga etega ya kikite. Yaka ya nuwatu ge ya ba: Bwasumu sosokana iyaka i alatomwatomwa-an! \v 29 Inoke sauga ya nuwamiu toto ya al ge nuku aheya eliyau. Iyaka ya liki, ebo nak etega ni pwawa, nasi nuwanakina ni paaligau.’ \p \v 30-31 “Tonowak, binimala ebo na sikal na na nam elana ge nige geman ya ni kikite, he nasi ni yaomal, kaiwena geman ya ana nuwan i bwata tamama elana, atena ununa te. Tamama iyaka i liki nabi, inoke ebo geman ya nige aloma naha nonok elana, nasi nuwanakina ni paaliga. \v 32 Ge bugul etega al, ya bateli nam elana ya ba, ‘Nau geman na matahikan. Ebo nige na een pasikalim eliyam, he nau ya gegi owa nam eliyam, inoke yawaliu miminana ana woliwoli o ni minem eliyau.’ \p \v 33 “Inoke tonowak, ya awanun eliyam nau geman abana na ahe ge na minaa te na tabwa wam totuwalali loloyowanina. He geman u talamwan alonau talinau nihi sikal. \v 34 Nige bosowaiu na sikal nam elana ebo nige alou geman naha nonok. Bahiwa! Nige nuwau nak toto ni masal nam eliyana o na kite.” \c 45 \s1 Yosepa Totona I Pamasal Talinau elal \p \v 1 \x - \xo 45:1 \xt Tuw 7:13\x* Yaka Yosepa atena i lomwan nabi, inoke nige al bosowaina ni palahikan wana totuwalali mataliyaa. Inoke i baek elal i ba, “Gegewemiu ku eguluwagau.” Iya maisena ya alonau ge talinau hi mina, yaka abwe totona i pamasal elal. \v 2 Inoke i kahin anana i bwata nabi. Itipita bolo hi miminaa noleleya wana kahin hi hago, yaka hi na bolo hi miminaa kin wana limiya wali wasa hi pek. \p \v 3 He Yosepa i baek talinau elal i ba, “Nau Yosepa. Nam iyoho ya i minamina?” Yaa talinau nige bosowailiya anana nihi lahe, kaiwena hi lovakunan. \p \v 4 Inoke i baek elal i ba, “Ku nem gegeliwa.” Sauga talinau hi ginol ola, yaka abwe i ba, “Nau talimiu Yosepa, valila ku paliagau tolobisnes elal ge hi aheyau te ya nem e Itipita. \v 5 Yaa bahi nuku papanuwanuwatu-agimiu ge totomiu nuku huhugaagimiu kaiwena ku paliagau te ya nem e. He Yabowaine te i patunau ya houwa awomiwa inoke gamagalau na pwamwalil bahi nihi yayaomal. \v 6 Baliman labuina te galebu bwabwatana panuwa i apapanak-an, yaa baliman nimala panuna iyoho i nenem, baliman o gamwaliyaa gamagalau nige eyowa nihi giginol ge enona nihi papahi. \v 7 Yabowaine i patunau ya houwa awomiwa nuwana pwamwal bwabwatana ni ginol kaiwemiu yaka bahi nuku yayaomal, inoke tubutubunimiu ni gan panayawiya. \v 8 Nige tage komiu ku patunau ge ya nem e, yaa Yabowaine te i patunau ya nem. Iya i teleyau ya tabwa kin ana tolabe bwabwatana. Wana panuwa ya matahikan, ge ya tologugui bwabwatana Itipita ana labi gegewena elana. \p \v 9 \x - \xo 45:9 \xt Tuw 7:14\x* “He etimwawa nuku sikal nuku na nam elana ge nuku ba, ‘Natum Yosepa i ba ola hiwe: Yabowaine i teleyau panuwa Itipita ana labi gegewena ya logugui-an. Etimwawa nu nem eliyau, bahi nu matamatan. \v 10 Nu minaa gegeliwa labi \w Gosen\w* eliyana. Alomwau natumwau ge tubumwau nuku minaa o ginebi wami sipi, goti, bulumwakau ge wami bugubugul gegewena. \v 11 Nu minaa Gosen inoke nau na matahikagiwa, kaiwena galebu ana baliman nimala panuna iyoho i nenem. Inoke bahi alomwau am heniheni ge wam bwasumu nuku miminanakina ge nuku gagalebu.’” \p \v 12 Inoke Yosepa i ba vevehe al talinau elal i ba, “Alomiu taliu hot Beniyamina iyaka ku kiteyau ge ku atena nau Yosepa te ya baaba eliyamiu e. \v 13 Nuku baek nam elana te nau ya towasawasa panuwa Itipita elana, ge bugul gegewena toto ku kitel nuku wasaan eliyana. Inoke etimwawa nuku ahe ge nuku pwatanim eliyau.” \p \v 14 Inoke Yosepa i na alona talina Beniyamina hi holatomwal ge ali toto labui hi kahin. \v 15 Yaka abwe talinau maisena ge maisena i holatomwal, i nalol ge i kahikahin. Toto o enaa, abwe talinau ateliya i matuwa yaka avaliya hi liwaliwan. \p \v 16 Sauga wasa i vin kin wana limiya te Yosepa talinau hi nem elana, yaka alonau ge wana totuwalali bwabwatal hi yaliyaya. \v 17 Inoke baaba i patuna Yosepa elana i ba, “Nu baek talimwau elal, ‘Nuku ginol ni ola hiwe: Witi nuku usan wami \w donki\w* pwataliyaa, ge nuku sikal nuku na panuwa Kenani. \v 18 Yaka tamamiu alonau ge natumiyau nuku ahel inoke nuku nem te eliyau. Nau abwe labi waiwaisana etega panuwa Itipita elana na pewa eliyamiu, inoke bilibili enona waiwaisana eliyana nuku anana.’ \p \v 19 “Ge nu baek talimwau elal, ‘Waga momomol\f * \fr 45:19 \ft Waga momomol awa labui, he bolo ya waga momomol eusausan.\f* enuna nuku aheya Itipita, inoke nuku pwatanik lagomiyau avaliyau ge natumiyau wawayau nuku usanil. Yaka tamamiu al nuku ahe ge alomiu nuku nem. \v 20 Wami bugubugul bolo ebo nuku tataluwagil panuwa Kenani, bahi kaiweliya nuku nuwanuwatu, kaiwena nau abwe panuwa Itipita bugubugulina waiwaisal na pewa eliyamiu.’” \p \v 21 Inoke Yakobo natunau hi ginol ola to. He Yosepa waga momomol enuna i pek talinau elal i ola kin wana baaba, ge aanan enuna i pek al wali nawanawa kaiwena. \v 22 I ola al kaliko vavaluna i guyau talina maisena ge maisena elana, yaa mani silba tili handeled ge kaliko bosowaina gamagalau ali toto nimala panuna i pek Beniyamina elana. \v 23 Yosepa Itipita bugubugulina waiwaisal enuna i ahe tamana kaiwena, i usanil donki elulutega elal, i ola al witi, beleid ge aanan ona i ahe tamana wana nem kamwasaa kaiwena, i usanil donki yowau elulutega elal, inoke i patunal tamana elana. \v 24 Inoke Yosepa talinau i patunal nihi egon. He wali sauga egon elana i baek elal i ba, “Bahi loapwaapwanawa kamwasaa.” \p \v 25 Inoke Itipita hi eguluwan, hi nawanawa hi na hi vin tamaliya Yakobo elana panuwa Kenani. \v 26 Inoke wana wasa hi pek hi ba, “Yosepa nige i yayaomal, iya iyoho i tologugui panuwa Itipita ana labi gegewena elana.” Tamaliya wasa o i hago, yaka atena i you nuwana i gewagewa, nige wali wasa i aabulilek-an. \v 27 Yaa sauga Yosepa wana baaba gegewena elal hi wasaan elana, ge sauga waga momomol i kitel bolo Yosepa i patunal ge ni heya ni na Itipita, yaka abwe wana nuwatu i sapu. \v 28 Inoke i baek elal i ba, “Oo, age tunahot! Age natu Yosepa iyoho ya i molu nige i yayaomal. Na nok na na na kite ga mulaa abwe na yaomal.” \c 46 \s1 Yakobo Alonau Natunau ge Tubunau Hi Na Panuwa Itipita \p \v 1 Yakobo wana bugubugul gegewena i abubun, yaka abwe alonau ana heniheni ge wana bwasumu gegewel hi telipuna hi nawanawa Itipita kaiwena. Sauga hi na hi vin panuwa Biyaseba, inoke Yakobo bwasumu enuna i powonan tamana Aisake wana Yabowaine elana. \p \v 2 Bulina pankite etega elana Yabowaine i baaba Yakobo elana i ba, “Yakobo! Yakobo!” \p Yakobo i talam i ba, “Oo, nau iyahe.” \p \v 3 Inoke Yabowaine i ba, “Nau Yabowaine, tamwam wana Yabowaine. Bahi nu lolovakun nok Itipita, kaiwena nau na labewa yaka panuwa o elana tubutubumwau nihi tabwa boda bwabwatana. \v 4 Nau alou owa ta nok Itipita, ge nau abwe tubutubumwau na ahel nihi sikalim te. He Yosepa iya abwe aem ni kin.” \p \v 5 Inoke Yakobo panuwa Biyaseba i eguluwan. He natunau Yakobo hi usan waga momomol elana, i ola al lagoliyau ge natuliyau wawayau hi usanil waga momomol elal, bolo Itipita wali kin i patunal ge nihi heya. \v 6-7 \x - \xo 46:6-7 \xt Tuw 7:15\x* Wali bwasumu ona ge wali bugubugul bolo hi aheliya panuwa Kenani hi bugulagil avaliyau hi nok. Inoke Yakobo alonau ana heniheni gegewel, natunau bolau, natunau yowau, tubunau melubolau ge tubunau meluyowau, hi na Itipita. \p \v 8 He boda Isileli, Yakobo ana heniheni, bolo alonau hi na Itipita alaliya i ola hiwe. Lubeni, iya Yakobo natunau ali gamaun. \v 9 Lubeni natunau bolau alaliya hiwe: Hanok, Palu, Hesiloni ge Kami. \v 10 Simiyon natunau bolau alaliya hiwe: Yemuwel, Yamin, Ohad, Yakin, Sohal ge Saul iya hinana panuwa Kenani yovana. \v 11 Libai natunau bolau alaliya hiwe: Gelison, Kohat ge Melali. \v 12 Yuda natunau bolau alaliya hiwe: El, Onan, Sila, Peles ge Selaa. (He El alona ge Onan hi yaomalek panuwa Kenani.) Peles natunau bolau alaliya Hesiloni ge Hamul. \v 13 Isaka natunau bolau alaliya hiwe: Tola, Puwa, Yasub ge Similon. \v 14 Sebuloni natunau bolau alaliya hiwe: Seledi, Elon ge Yalil. \v 15 He Lubeni, Simiyon, Libai, Yuda, Isaka ge Sebuloni heliya Leya natunau, Yakobo lagona etegana. Natunau o i abiliek Mesopoteimiya. I ola al Leya natuna meluyovana Daina i ab. Leya natunau ge tubunau bolo o gegewel ali gewi teti tili (33). \p \v 16 Gada natunau bolau alaliya hiwe: Sepon, Hagi, Suni, Esbon, Eli, Alodi, ge Aleli. \v 17 Aseli natunau bolau alaliya hiwe: Imna, Isba, Isbi ge Belaiya. He nuliya alana Seila. Belaiya natunau bolau alaliya Hebel ge Malkiyel. \v 18 Gamagalau o heliya Yakobo alona ge Silpa natuliyau ge tubuliyau, ali gewi sikistin (16). He Leiban Silpa i pek natuna Leya elana wana totuwalali yovana. \p \v 19 Letiyeli, iya Yakobo lagona eluwana, natunau bolau heliya Yosepa ge Beniyamina. \v 20 \x - \xo 46:20 \xt Aba 41:50-52\x* Itipita elana Yosepa lagona Asinata, iya panuwa Heliyopolis wali topowon Potipela natuna, natunau bolau Manasa ge Ipileimi i abil. \v 21 Beniyamina natunau bolau alaliya hiwe: Bela, Bekel, Asbel, Gela, Naman, Ehi, Losi, Mupim, Hupim, ge Adi. \v 22 Bolau o heliya Yakobo alona ge Letiyeli natuliyau ge tubuliyau, ali gewi potin (14). \p \v 23 Dani natuna tauina alana Husim. \v 24 Napitalai natunau bolau alaliya hiwe: Yasiyel, Guni, Yesa ge Silem. \v 25 Bolau o heliya Yakobo alona ge Bilha natuliyau ge tubuliyau, ali gewi seben. He Leiban Bilha i pek natuna Letiyeli elana wana totuwalali yovana. \p \v 26 Inoke Yakobo natunau ge tubunau bolo alonau hi na panuwa Itipita ali gewi sikisti sikis (66), yaa natunau lagoliyau yowau nige ali gewi hi vavasili toyawel. \v 27 \x - \xo 46:27 \xt Tuw 7:14\x* Inoke ebo Yosepa natunau labui bolo i abil Itipita elana ta ahel al, yaka Yakobo ana heniheni bolo hi na Itipita ali gewi sebenti (70).\f * \fr 46:27 \ft Yakobo ge Yosepa avaliyau ge Yosepa natunau labui hi vasilel yaka i tabwa namba sebenti.\f* \s1 Yosepa Tamana ge Talinau I Telel Labi Gosen \p \v 28 He Yakobo Yuda i patuna i houwa i na Yosepa elana, yaka i baek elana aloliya nihi petupatupa-agil labi Gosen. He Yakobo alonau ge ana heniheni iyaka hi na hi vin labi Gosen, \v 29 inoke Yosepa wana waga momomol i lovivina-an ge i heya i na tamana Yakobo, alana etegana al Isileli, ni kite. Sauga hi petupatupa-agil, inoke Yosepa tamana i holatomwa ge i kahikahin sauga i yapu.\fig Yosepa alona Yakobo hi holatomwa|alt="Jacob embraces Joseph" src="CO00753B.TIF" size="col" ref="46:29" \fig* \p \v 30 Yaka Isileli i baek Yosepa elana i ba, “Sauga ya bosowaiu na aliga, kaiwena iyaka totou matawa ya kitewa ge ya atena owa iyahe nige ga u yayaomal.” \p \v 31 Inoke Yosepa i baek talinau ge tamana ana heniheni elal i ba, “Na nok kin elana ge na ba, ‘Taliwau aloliyau nam ge ana heniheni hi miminek panuwa Kenani, he heliya iyoho hi nem elau. \v 32 He bolau o heliya sipi ge bulumwakau ali tomatahikan, inoke wali sipi, wali bulumwakau ge wali bugubugul gegewena hi ahel te hi nem e.’ \v 33 Yaka sauga ebo kin ni yoga tukagimiu ge ni nelimiu ni ba, ‘Hauna wami tuwalali?’ \v 34 inoke anana nuku lahe nuku ba, ‘Tonowak! Ama wam totuwalali bwasumu ali tomatahikan, i telipunaa wama sauga geman ana siga sauga ya, i ola valila tubumeyau hi giginol.’ Nuku ba ola o, inoke ni talam nuku minaa te labi \w Gosen\w* elana, ge ami bwaga ni gan Itipita elal, kaiwena heliya nige nuwaliya i oola sipi ali tomatahikan.” \c 47 \p \v 1 Yaka abwe Yosepa i sikal i na kin elana ge i ba, “Nam ge taliwau hi neem labi Kenani elana avaliyau wali sipi, wali bulumwakau ge wali bugubugul gegewena, heliya iyoho labi Gosen elana.” \v 2 Inoke abwe talinau ali toto nimala panuna i ahel ge i en tukagil kin manininaa. \p \v 3 Yaka kin i nel Yosepa talinau elal i ba, “Hauna wami tuwalali?” \p Anana hi lahe hi ba, “Tonowak! Ama wam totuwalali sipi ali tomatahikan, i ola valila tubumeyau hi giginol. \v 4 Ha nem ge naha minaa ga te panuwa ya elana sauga kekeisi, kaiwena galebu i bwata hot labi Kenani elana, inoke nige wama sipi aliya i gagan. He ha awanun elam ge nu talam ama wam totuwalali naha minaa labi Gosen elana.” \p \v 5 Inoke kin i baek Yosepa elana i ba, “Tamwam ge talimwau iyaka hi nem eliyam ge alomwau nuku mina, \v 6 inoke Itipita labena gegewena i mwapwela eliyam. Labi waiwaisana hot etega nu hile, yaka tamwam ge talimwau nihi minaa. He nihi minaa labi \w Gosen\w*. Ebo gamwaliyaa enuna u atenal wali aatena i bwata, inoke nu telel no bulumwakau nihi matahikagil.” \p \v 7 Inoke abwe Yosepa i na tamana i en tukan kin manininaa, ge Yakobo kin ana ba awatauwan i baunan elana. \v 8 Yaka kin i nel elana i ba, “Wam baliman ana bwata ehila?” \p \v 9 Anana Yakobo i lahe i ba, “No galanawanawa panuwa ge panuwa ona elal yawaliu ana baliman ana bwata wan handeled ge teti (130). He no baliman nige hi gegewi ge pulowan hi gewi ya pwawal. Nam alona ge tubu wali galanawanawa panuwa ge panuwa ona elal yawaliliya ana baliman i bwata, yaa nau yawaliu ana baliman nige i bwabwata.” \v 10 Inoke kin ana ba awatauwan i baunan al elana ge i eguluwan. \p \v 11 Inoke Yosepa labi waiwaisana hot etega i hile Itipita gamwanaa panuwa Lamesese ana labiya, Gosen gamwanaa, yaka i pek tamana ge talinau elal ge hi minaa, i ola kin wana baaba. \v 12 He Yosepa tamana, talinau ge tamana ana heniheni gegewel aanan i pekpek elal, i golugoluwa natuliyau ali gewi elana. \s1 Yosepa Itipita Bibilena Gegewena I Pwamola Kin kaiwena \p \v 13 Galebu iyaka i bwata nabi yaka nige al aanan i gagan labi gegewena elana, inoke panuwa Itipita ge Kenani galebu kaiwena hi wesal. \v 14 Gamagalau hi nemnem witi hi pwapwamola, inoke eliyana Yosepa Itipita ge Kenani wali mani gegewena i ahe, yaka i bugulan ge i na i pwahin kin wana gogomwau ana abateliya. \p \v 15 Sauga Itipita ge Kenani wali mani gegewena iyaka hi palian haba, inoke Itipita gegewel hi na Yosepa elana ge hi ba, “Wama mani gegewena iyaka ha pwamowasi. He aanan u guyauan eliyama ge naha an! Bahi naha aaligaa matamwa!” \p \v 16 Yaka analiya Yosepa i lahe i ba, “Ebo wami mani gegewena iyaka ku pwamowasi, he wami bwasumu nuku pwatanim eliyau, yaka molana aanan na pewa.” \v 17 Inoke wali bwasumu hosi, sipi ge goti, bulumwakau ge donki hi pwatanik Yosepa elana, yaka molana aanan i guyauan elal. He baliman o Yosepa i ginol ola to, yaka wali bwasumu gegewel hi pek elana aanan molana. \p \v 18 Yaka baliman etega al ana abatelipuna elana gamagalau hi na Yosepa elana ge hi ba, “Tonowak, nige bosowaina ama pulowan naha sume eliyam. Wama mani gegewena iyaka ha pwamowasi, ge wama bwasumu iyaka ha paliagil eliyam. Nige bugul etega i gagan eliyama tage naha pewa ge molana aanan nu pem, toto i minaa elama iyai te ama ge wama bilibili. \v 19 Bahi naha aaligaa matamwa ge wama bilibili ni mimibwagabwaga! He aloma ge wama bilibili naha paliagima eliyam, yaka molana aanan nu pem. Inoke ama naha tabwa kin wana totuwalali loloyowanil ge wama bilibili ni minek eliyana. He witi nu pem eliyama, yaka eliyana naha anana ge bahi naha aaliga. Ge pwatum nu pem naha luwan, yaka wama bilibili bahi ni tatabwa bilibili bwagabwaga.” \p \v 20 He galebu iyaka i bwata hot yaka Itipita gegewel wali bilibili hi paliagil Yosepa elana. Inoke Itipita bibilena gegewena i pwamola i tabwa kin wana bilibili. \v 21 Yaka Itipita ana labi gegewena gamagaliliyau hi tabwa kin wana totuwalali loloyowanil. \v 22 Yaa Itipita wali yabowaineyau ali topowon wali bilibili Yosepa nige i pwapwamola. Heliya nige wali bilibili hi papalian, kaiwena kin aanan i pekpek elal ge eliyana hi anana. \p \v 23 Yaka Yosepa i baek gamagalau elal i ba, “He lan ebe alomiu wami bilibili iyaka ya pwamolamiu kin kaiwena. He aanan vivena hiwe, ku ahe ge nuku na nuku luwan wami eyowaa. \v 24 Sauga ebo aanan ni matuwa ge nuku pahi, yaka pwahin nimala panuna nuku ginolil, ge maisena nuku pek kin kaiwena. Yaka pwahin esopali nuku kukuhikan, enuna wami vivi kaiwena, ge enuna aamiu, alomiyau natumiyau ge wami limi ana heniheni.” \p \v 25 Inoke gamagalau hi baek Yosepa elana hi ba, “Tonowak, owa u ginol bubun eliyama ge yawalima u pwamwal, he ha talam naha tabwa kin wana totuwalali loloyowanil.” \v 26 Inoke Yosepa logugui etega i ginol Itipita kaiweliya. Ebo wali eyowa enona ni matuwa ge nihi pahi, yaka pwahin nimala panuna nihi ginolil ge maisena nihi pek kin elana. He logugui o iyoho i gangan sauga ya elana. Iyai te topowon wali bilibili nige kin i aahe, inoke nige enona enuna hi pepek kin elana. \s1 Yakobo I Ba Tuwana Nihi Teliek Tamana ge Tubuna wali Salaiya \p \v 27 Boda Isileli hi minaa labi Gosen elana panuwa Itipita, ge hi gogomwau hot. Inoke hi talaabab ge hi gewi nabi. \v 28 He Yakobo i minaa panuwa Itipita elana baliman ana gewi sebentin (17), inoke yawalina ana baliman ana bwata wan handeled ge poti seben (147). \v 29 \x - \xo 47:29 \xt Aba 49:29-32; 50:6\x* Sauga amnana i anbose wana yaomal ana sauga iyaka i kelakelaubwa, inoke natuna Yosepa ana baaba i patuna ge i nem elana. Inoke i baek elana i ba, “Ebo u nunuwana-agau nabiyan, yaka nimwam u teliya nagiliu gabulanaa,\f * \fr 47:29 \ft Abatelipuna 24:2 \ft ana epwamwananal paiya nu kite.\f* inoke nu bateli te nu awatauwagau ge nu ginol ni ola no baaba. He bahi tuwau nu teteliya Itipita. \v 30 Yaa sauga na yaomal, yaka tuwau nu kalivai egonan Itipita elana ge nu na nu teliya nam ge tubu wali salaiya.” \p Anana Yosepa i lahe i ba, “Na ginol ola toto u baunan eliyau.” \p \v 31 Inoke i baek Yosepa elana i ba, “Nu papasila eliyau te nasi nu ginol ola o.” Inoke Yosepa i papasila. Yaka abwe Isileli wana suki i ahe ge i gena palalek suki kokowanaa, yaka i tapwalolo Yehoba elana. \c 48 \s1 Yakobo Ipileimi ge Manasa I Ba Muloluagil \p \v 1 Sauga etegana al, abwe Yosepa wana wasa hi pek hi ba, “Tamwam i kasiyebwa.” Inoke natunau bolau eluwa Manasa ge Ipileimi i ahel ge alonau nihi na tamana nihi kite. \v 2 Sauga hi na hi vin, yaka gamagal etega Yakobo wana wasa i pek i ba, “Natum Yosepa iyahe i vin nuwana ni kitewa.” Inoke Yakobo, alana etegana al Isileli, i logasisi ge i lut i misiyo wana abakenu pwatanaa. \p \v 3 \x - \xo 48:3 \xt Aba 28:13-14\x* Inoke i baek Yosepa elana i ba, “Yabowaine Togasisi Hot i masal eliyau panuwa Lus elana labi Kenani, ge i ba muloluagau \v 4 i ba, ‘Nau abwe natumwau nihi gewi na pewa ge tubutubumwau nihi tabwa boda bwabwatana ali un tomaha tomaha, ge bilibili ya na pek eliyalil ni mihot.’” \p \v 5 Yaka i ba vevehe al i ba, “Natumwau bolau labui Ipileimi ge Manasa lagom i abil panuwa Itipita elana ge mulaa abwe ya nem, heliya nihi tabwa natuwau hot, ni ola natuwau Lubeni ge Simiyon. \v 6 Yaa ebo wawayau enuna mulaa abwe lagom ni abil, heliya natumwau, wali bilibili ni noem Ipileimi ge Manasa alaliya bibilena elana. \v 7 \x - \xo 48:7 \xt Aba 35:16-19\x* Ya ginol ola o, kaiwena hinam Letiyeli natunau labui ya ge i yaomal. Sauga labi Mesopoteimiya ha eguluwan ge ha nawanawa, inoke i yaomala kamwasaa labi Kenani elana, nige ana bwaga i yayapu awan Epalat elana. Inoke alou no nuwanak tuwana ya teliya Epalat ana kamwasa bebenaa.” (Epalat, he Bedeliyema alana houhouwena.) \p \v 8 Sauga Isileli Yosepa natunau bolau eluwa i kitel, inoke i nel i ba, “Henalau ya?” \p \v 9 Yaka Yosepa i ba, “Natuwau te. No minamina panuwa Itipita elana Yabowaine i pem.” \p Inoke Isileli i ba, “U ahel nihi nem eliyau ge na ba muloluagil.” \p \v 10 He Isileli matana i pweyata nige bosowaina bugul ni kite bubun, kaiwena iyaka i liki nabi. Inoke Yosepa natunau i ahel ge i na i telel tamana gegelinaa, yaka Isileli i holatomwal ge i nalol. \v 11 Yaka i baek Yosepa elana i ba, “Valila ya nuwatu tage nige al na kikitewa, yaa Yabowaine i talamwagau inoke sauga ya alomwau ge natumwau ya kitemiu.” \p \v 12 Yaka Yosepa natunau i ahel Isileli aenaa ge i kululu maninina i pahanalowanek bilibiliya. \v 13 Inoke abwe natunau labui i pihikagil, Ipileimi i minaa nimana labena awonaa, Isileli nimana labena gegebana i awoni, ge Manasa i minaa Yosepa nimana labena gegebanaa, Isileli nimana labena awona i awoni. Yaka abwe i pwatanik i na i teleliya Isileli gegelinaa. \v 14 Yaa Isileli nimana i teli pil, awona i teliya toto kekeisi Ipileimi kokowanaa, ge gegebana i teliya gamaun Manasa kokowanaa. \p \v 15 Inoke Isileli Yosepa\f * \fr 48:15 \ft Puna 15 ge 16 elana Ipileimi ge Manasa ali ba mulolu Isileli i baunan. Heliya Yosepa natunau, inoke sauga gemanau i ba muloluagil, he bosowaina al ta ba Yosepa i ba muloluan to.\f* i ba muloluan i ba: \q1 Yabowaine toto tubu Abalahama ge nam Aisake hi mipalalek elana, \q1 Yabowaine toto yawaliu ana sauga bwalibwaligena i matahikagau i ola sipi ali tomatahikan, \q1 \v 16 Yabowaine toto i ola anelose i pwamwalau nak gegewena elana \q1 iya gemanau ya ni muloluagil. \q1 Ya awanun nau alau, tubu Abalahama alana, ge nam Aisake alana nihi mihot eliyalil, \q1 ge natuliyau nihi gewi nihi talaabab inoke tubuliyau nihi debalala panayawiya. \p \v 17 He mulaa abwe Isileli gemanau i ba muloluagil, Yosepa i kite tamana nimana labena awonaa i teliek Ipileimi kokowanaa, yaka nige i yayaliyaya-an. Inoke tamana nimana i pihikan tage ni ahek yoho Ipileimi kokowanaa ge ni teliek Manasa kokowanaa. \v 18 Yaka i baek elana i ba, “Nam, bahiwa! Manasa iya te gamaun. Nimwam awom nu teliek kokowanaa.” \p \v 19 Yaa tamana nige wana nuwatu i oola, inoke i baek Yosepa elana i ba, “Natu, ya atena ya te hauna ya giginol. Manasa iya al ge alana ni bwata ge tubutubunau nihi tabwa boda etega. Yaa talina kekeisena iya te alana ni bwata hot ge tubutubunau nihi tabwa boda bwabwatana hot.” \v 20 \x - \xo 48:20 \xt Hib 11:21\x* Inoke lan o i ba muloluagil i ba, “Sauga ebo boda Isileli ba mulolu nihi baunan, alamiu nihi lumen nihi ba, ‘Ha awanun Yabowaine ni muloluagimiu ni ola Ipileimi ge Manasa.’” Inoke Ipileimi alana i teli houwan ge Manasa alana i teli mulaa. \p \v 21 Yaka Isileli i baek Yosepa elana i ba, “Sauga kekeisi na yaomal, yaa Yabowaine ni minaa eliyamiu ge ni ahemiu nuku sikal nuku na tubumiyau wali labiya. \v 22 He labi Sekemi bibilena malumalulina ya pewa eliyam, nige ya pepek talimwau elal. No elohaveyan kilepana alona ge no egipoyo elal ya lohaveyani, inoke bilibili o ya aheya boda Amoli elal.” \c 49 \s1 Yakobo Natunau I Ba Mulolu I Vavaen eliyalil \p \v 1 Inoke Yakobo natunau bolau i yoga gogonil ge i baek elal i ba, “Ku mipahipahi gegeliwa, ge na baewa eliyamiu hauna gun abwe nihi gan eliyamiu sauga i nenem elana.\f * \fr 49:1 \ft Baaba bolo puna 2 ana siga 27 elal awoliya bwabwatana te hauna abwe ni masal un bolo nihi masalem Yakobo natunau elal. Abapapatini etega te sauga Yakobo i baaba Yuda bana, he nige Yuda maisena bana i oola, yaa un Yuda baliya. Inoke i ola al to Yakobo natunau gegewel elal.\f* \b \q1 \v 2 Nau Yakobo natuwau, ku nem ku migogo gegeliwa,   nau tamamiu Isileli no baaba nuku laeganan. \b \q1 \v 3 Lubeni, owa natu o gamaun,   no gasisi saugena enowana houwan,   alam i miha ge u gasisi hot, talimwau gegewel u lakel. \q1 \v 4 Yaa wam ginol i ola banata nige bosowaina ta pal,   inoke nige al talimwau nu bwabwata lakel, \q1 kaiwena u na no abakenuwa yaka alom ge lagou etega ku kenu,   u ganawali, yaka u papuluwawi-agau. \b \q1 \v 5 Simiyon ge Libai, alom ge talim ku olaolaek ya,   wami elohaveyan kilepana ku patuwalaliek nak ana ginol elana. \q1 \v 6 Ginebi wami huga gamagalau ku gulil,\f * \fr 49:6 \ft Wali ginol Sekemi elal bana. Aba 34:25-31\f*   ge totomiu wami nuwatu elana bulumwakau aeliya ana tubwi ku goapwalil.\f * \fr 49:6 \ft Nige ta aatena hauna sauga ge ginol ya hi ginol, yaa tabam gamagalau hi gewi hi lolil bwabwage ana ba kakanun.\f* \q1 Toto o kaiwena nige na tutuk wami boda elana,   ge nige na tutubwi wami pwahin elana. \q1 \v 7 Yehoba ni apapanak-agimiu, kaiwena wami huga i gasisi   ge wami ginol likalika i bwata. \q1 He tubutubunimiu na walel nihi miwaliwali Isileli ana labi ona elal   ge nihi minaa ana un tomaha tomaha gamwaliyaa. \b \q1 \v 8 Yuda, talimwau nihi tobalagiwa,   tamwam natunau nihi kululu elam,   kaiwena am topihigelgel mwamwaliliya nu piatati ge nu pakokovel. \q1 \v 9 \x - \xo 49:9 \xt AlGe 24:9; Pan 5:5\x* Yuda, owa nu ola laiyoni hevalina, nu gasisi ge nu tologugui.   Natu, nu ola laiyoni ana mwa i alapaaliga i an yaka i sikal abanaa, \q1 inoke i lomisiyo lau ge i tal kenu.   He henala ni palut? Nige etega! \q1 \v 10 Kin wali suki ni miminaa ya Yuda nimwamwa,   ge sauga gegewena tubutubumwau nihi tologugui, \q1 ana siga gamagal toto iya wana bugul hot ni nem ni ahe,   iya boda gegewel awana nihi ab. \q1 \v 11 Wam \w donki\w* nu gimwana \w oine\w* nuwana elana,   ge wam donki natuna nu am hikana oine sisiuina waiwaisana elana. \q1 Am kama oine suina elana nu ul,   ge am holahola yayapona oine ununa elana nu ul.\f * \fr 49:11 \ft Puna 11 ana baaba ba haha, i ola te kila ta ba, “Panuwa han wali musamusa te aanan.” He donki nige ta gigimwana oine nuwana elana, kaiwena lamwana hi an. Yaa tage oine puna hi gewi nabi inoke nige i bwebwe to. Ge tage oine suina ana balu i ola te wewel. He puna 11 ge 12 malul bana.\f* \q1 \v 12 Am oine ni bwata yaka matam ni paket,   am hul suina ni balu yaka ninim ni pawawakeki. \b \q1 \v 13 Sebuloni, owa nu minaa hoga bebenaa,   yaka wam galowa waga wali abaveyaho waiwaisana.   Wam bilibili ni na ana siga labi Saidoni elana. \b \q1 \v 14 Isaka, owa nu ola donki gasigasisena,   yaa yayaluwana i pweyata alona ge ana kaval i kenukenu. \q1 \v 15 Abamina waiwaisana   ge panuwa ana awa waiwaisana nu kite nu minaa, \q1 yaa abwe boda getoga nihi paloloyowan-agiwa   ge kaval pupulowanina nihi pahe vevelamwa. \b \q1 \v 16 Dani, owa wam gamagalau nu logugui-agil,   ni ola Isileli ali un maisena ge maisena hi logugui-agil. \q1 \v 17 Dani, haveyan elana nu siba nu ola mwata kamwasa elana,   nu ola weso kela bebenaa, \q1 toto sauga hosi etega ni nem, yaka aena ena ni tal,   inoke toto i heya pwatanaa ni soguek enaa. \b \q1 \v 18 O Yehoba, ya matamatan kaiwem ge nu pwamwalau. \b \q1 \v 19 Gada,\f * \fr 49:19 \ft Alan “Gada” pana Hibilu elana ana hago i ola “haveyan.”\f* tolohaveyan kaluoyaoya kaiwena nihi tuk nihi haveyan elam,   yaa owa nu haveyan elal ge nu takel. \b \q1 \v 20 Aseli, wam bilibili enowana ni waisi,   aanan amnana poposana toto kin nunuwaliya ni neem eliyam. \b \q1 \v 21 Napitalai, owa nu ola bwasumu diya\f * \fr 49:21 \ft Bwasumu diya bwasumu ana awa waiwaisana etegana. Wana patalelu i mweyaha ge ana kite i yaliyaliyaya. Bwagana bilibili ni lohanahanal, nige ni lolopinkoka.\f* toto i patalelu nemnowa,   ge natunau i abil ali awa waiwaisal. \b \q1 \v 22 Yosepa, owa nu ola oine enoenonina,   puna i siuna wewel kenken bebenaa ge i enon nabi,   lalana gana hi lema likaan. \q1 \v 23 Gamagalau ginebi wali ati elolol nihi haveyan elam,   ge aloliya wali pihigelgel wali egipoyo nihi alihinewa elam. \q1 \v 24 Yaa nimwam ni mweyaha ge ni gasisi,   wam egipoyo nu alihin pwamwaun, \q1 kaiwena Yakobo wana Yabowaine Gasigasisena nimana elana ni labewa,   iya alana al Sipi ali Tomatahikan ge Isileli ali Libu. \q1 \v 25 Tamwam wana Yabowaine ni labewa,   Yabowaine Togasisi Hot ni muloluagiwa. \q1 Ni muloluagiwa ni ba kehe ni loem labulabumwa,   ni muloluagiwa wewel ni patub heyan bilibiliya,   ni muloluagiwa wam bwasumu ge tubutubumwau nihi gewi. \q1 \v 26 Nau tamwam no ba mulolu i bwata hot,   mulolu toto nu pwawa oya mihahaina ni heluwan,   waisi toto nu pwawa oya mihomihotil ni lakel. \q1 Mulolu gegewena o nihi minaa owa Yosepa eliyam,   owa u getoga talimwau gegewel elal, alam i bwata hot. \b \q1 \v 27 Beniyamina, owa nu ola wanuka bekikina toto iyauka i sibaan,   mweluluga elana ana mwa ni alapaaliga ni an,   ge kokoyavi elana bugul bolo i kaluoel ni guyauan ana boda elal.” \b \p \v 28 He bolau gegewel o heliya Isileli ali un elulutega eluwa. Ali ba mulolu tamaliya i vavaen eliyalil i ola to, i golugoluwa maisena ge maisena ana ba mulolu toto iya i bosowaina. \s1 Yakobo wana Yaomal ge ana Teliteli \p \v 29 Yakobo natunau i ba muloluagil i mowasi, inoke i ba pagasisel i ba, “Sauga kekeisi na aliga ge na na tubuwau bolo hi aliga houwan elal. Tuwau nuku ahe nuku na labi Kenani ge nuku teliya tubuwau ali salaiya, pat golina elana Epiloni Hiti gamagalina wana bilibiliya. \v 30 \x - \xo 49:30 \xt Aba 23:3-20\x* He pat golina o i minaa Makpela elana panuwa Mamele gegelinaa labi Kenani. Valila gol o alona ge bilibili Abalahama i pwamolaa Epiloni Hiti gamagalina elana wana salai. \v 31 \x - \xo 49:31 \xt Aba 25:9-10; 35:29\x* Gol o elana te Abalahama alona lagona Sela, ge Aisake alona lagona Lebeka hi teleliya. Inoke nau al Leya ya teliya to. \v 32 He bilibili o alona ge pat golina, Abalahama i pwamolaa boda Hiti elal.” \p \v 33 \x - \xo 49:33 \xt Tuw 7:15\x* Sauga Yakobo ba pagasisi i baunan haba natunau elal, inoke aena i teli heyan wana abakenuwa ge i tal kenu, yaka wana yana i yana yoho ge i aliga, i na tubunau bolo hi aliga houwan elal. \c 50 \p \v 1 Yosepa i kite tamana yawalina iyaka i mowasi, inoke i talpo pwatanaa, yaka maninina i nalo ge i kahikahin. \v 2 Inoke abwe i ba doketa bolo hi tuwalali elana tamana Isileli tuwana nihi abubun, yaka sawasawal ona nihi telek ge bahi ni bwebweyan. Inoke hi ginol ola to. \v 3 He lan ana gewi poti tuwana hi abubun ge sawasawal ona hi telek, kaiwena toyaomal tuwana ana abwabubun ana lan ana gewi i ola to. Ge Itipita Yakobo baena hi nuwanak lan ana gewi sebenti (70). \p \v 4 Wali nuwanak ana sauga i mowasi, yaka abwe Yosepa i baek kin wana totuwalali bwabwatal elal i ba, “Ebo ku yaliyaya-agau, yaka nuku na kin elana ge no baaba nuku baunan nuku ba, \v 5 \x - \xo 50:5 \xt Aba 47:29-31\x* ‘Valila nam wana yaomal ana sauga i kelakelaubwa, inoke i ba ya papasila eliyana te ebo ni yaomal, yaka tuwana na ahe ge na na na teliya aban toto i lovivina-an labi Kenani elana. He u talamwagau na na nam tuwana na teli, yaka abwe na sikalim.’” \p \v 6 Inoke Yosepa wana baaba ana lahena kin i patuna pasikal i ba, “Tamwam tuwana nu ahe ge nu na nu teli, ni ola wam bateli elana.” \p \v 7 Yaka Yosepa alonau kin wana totuwalali bwabwatal gegewel—tonowakau bolo hi tuwalaliya kin wana limiya, ge Itipita ana tonowakau gegewel—hi na tamana tuwana nihi teli. \v 8 I ola al Yosepa wana limi ana heniheni gegewel, ge talinau avaliyau tamana wana limi ana heniheni alonau hi nok. He natuliyau ya te avaliyau bwasumu sipi, goti ge bulumwakau hi eguluwagil labi Gosen elana. \v 9 Bolo hi heya waga momomol elana ge bolo hi heya hosi pwataliyaa avaliyau hi nok. He boda bwabwatana hot te hi nowanik teliteli kaiwena. \p \v 10 Sauga hi na hi vin panuwa Atad wali \w witi\w* musana ana abaasiasi elana wewel Yolidani labenaa, inoke toyaomal baena hi kahin lopili analiya i bwata hot. Yaka Yosepa nuwanak ana pagan i ginol tamana kaiwena lan ana gewi seben. \v 11 He Kenani towohiliyau bolo hi miminaa o, sauga hi kite boda hi lolokahin lopili panuwa Atad elana, inoke hi ba, “Itipita nuwanak ana kahikahin hi kahikahini.” Yaka panuwa o alana hi tun Ebel Mislaim.\f * \fr 50:11 \ft Pana Hibilu elana alan “Ebel Mislaim” ana sapu te “Itipita wali kahin lopili”.\f* \p \v 12 Yaka Yakobo natunau bolau hi ginol ola valila tamaliya wana ba pagasisi elal. \v 13 \x - \xo 50:13 \xt Tuw 7:16\x* Tamaliya tuwana hi kalivai hi na labi Kenani elana, ge hi teliya pat golina toto i minaa Makpela elana panuwa Mamele gegelinaa. Pat golina toto o alona ge bilibili, valila Abalahama i pwamolaa Epiloni Hiti gamagalina elana wana salai. \v 14 Yosepa tamana tuwana hi teli salaiya i mowasi, inoke alonau talinau ge bolo hi nowanik teliteli kaiwena gegewel hi sikal hi na Itipita. \s1 Yosepa Talinau Ateliya I Ba Pamatuwa \p \v 15 Yosepa talinau hi kite te tamaliya iyaka i yaomal, inoke hi ba, “Bi ola ge Yosepa iyoho ya i hugahuga kaiwela, ge nuwana nak gegewena toto valila ta ginol elana ni ginol lahe elala?” \v 16 Inoke baaba hi patuna elana hi ba, “Valila tamala mulaa abwe i yaomal i baem eliyama i ola hiwe. \v 17 ‘Nuku baek Yosepa elana nuku ola: Ya awanun talimwau wali gegi ge nak toto valila hi ginol eliyam nu nuwayoho.’ Inoke ama tamwam wana Yabowaine wana totuwalali, ha awanun elam wama gegi nu nuwayoho.” Sauga Yosepa baaba o i hago, inoke nuwana i nak ge i kahin. \p \v 18 Yaka abwe talinau hi nok elana ge hi kululu manininaa ge hi ba, “Ama wam totuwalali loloyowanil.” \p \v 19 Yaa Yosepa i baek elal i ba, “Bahi nuku lolovakun! Nau nige Yabowaine i oola ge tage na payatala-agimiu. \v 20 Valila komiu nuwamiu nuku apanakau, yaa Yabowaine i pil waisi i ginoliya, yaka gamagalau hi gewi i pwamwalil ge nige hi yayaomal, i ola te ta kite lan ebe. \v 21 Bahi nuku lolovakun! Nau abwe alomiyau ge natumiyau na matahikagimiu.” Inoke baaba meimeina elana i baaba talinau elal ge ateliya i ba pamatuwa. \s1 Yosepa wana Yaomal \p \v 22 Yosepa i miminaa panuwa Itipita elana alonau ge tamana ana heniheni gegewel. He wana baliman ana bwata wan handeled ge ten (110) i pwawa. \v 23 Yaka wana minamina o elana natuna Ipileimi natunau, natuliyau, ge natuliyau, ha eton o, i kitel ga. I ola al, sauga Manasa natuna Makil, natunau hi abil, yaka hi telel Yosepa aenaa,\f * \fr 50:23 \ft Ginol ya hi ginol i ola hi pakakanun-agil tubutubuliya Yosepa elana, inoke i pwamwa tukagil wana boda elana.\f* kaiwena iya tubutubunau. \p \v 24 Inoke i baek talinau elal i ba, “Sauga kekeisi na yaomal, yaa tunahot Yabowaine ni matahikagimiu ge ni ahemiu nuku tagil labi ya elana, nuku na nuku minaa labi toto wana bateli i papasila-an ni pek Abalahama, Aisake ge Yakobo elal.” \v 25 \x - \xo 50:25 \xt Tota 13:19; Yos 24:32; Hib 11:22\x* Inoke i baek talinau elal i ba, “Tunahot Yabowaine ni matahikagimiu ge ni ahemiu nuku na labi o elana, inoke nuku papasila te sauga o elana tutuwau al nuku kalivai.” \p \v 26 Yosepa wana baliman wan handeled ge ten (110) i pwawa, inoke i yaomala Itipita elana. Yaka tuwana hi abubun ge sawasawal ona hi teli, inoke hi usan kesi pat hi ginoliya gamwanaa.