\id 1CO - Misima [MPX 6/08/97; backslash codes updated: 21-Aug-2006] \h 1 KOLINITA \toc3 1Kol \toc2 1 Kolinita \toc1 Kolinita wali Leta Houwan \mt1 Kolinita wali Leta Houwan \mt2 Pol wana Leleli \is1 Baaba Houwan \ip Pol wana nopain labuina gamwanaa i na panuwa Kolinita polobins Akaiya elana labi Gilis gamwanaa. Wana tuwalali Kolinita elana liwanina iyoho Tuwalali 18:1-16. He Kolinita iya taun bwabwatana ge wali bisnes hi gewi. I ola al, yabowaine kakakawel wali abatapwalolo hi gewi panuwa o elana ge wasana i bwaya ganawal paganina kaiwena. \ip Pol wana nopain etonina elana i nem panuwa Epeso ge i tuwalaliya to baliman eton. Sauga iya iyoho Epeso, gamagalau enuna hi neem ekelesiya Kolinita ge Pol wana wasa hi pek pulowan ge hanahanal enuna iyoho i gan ekelesiya gamwanaa. Pulowan enuna bolo wasana hi wasaan i ola hiwe: ekelesiya hi waliwali-an (1:10–4:21), ganawal paganina i gan ekelesiya gamwanaa (5:1-13), Babala wana aanan hi pahanahanal (11:17-34), ge enuna hi ba toyaomal nige wali lut al i gagan (15:12-33). I ola al, leta etega i neem Kolinita elal ge leta o elana Pol hi neli bugul enuna kaiweliya (7:1, 8:1, 12:1 ge 16:1 nu kite). Inoke Pol wali leta i ginol ge i ba pagasisel bugul o kaiweliya ge wali nel i lahe. Ge wali wasa i pek abwe ni nok Kolinita ge ni kitel (16:5-7). \c 1 \p \v 1 Nau Pol, Yehoba wana nuwatu eliyana inoke i yogaagau ge ya tabwa Keliso Yeisu wana apostolo. Alou ge talila Sosideni, leta ya ha leli \v 2 ge ha patuna i nowa komiu Yehoba wana ekelesiya Kolinita eliyamiu. He Keliso Yeisu eliyana Yehoba i telemiu iya wana boda, ge i yogaagimiu ku tabwa wana gamagalau. Yaa nige komiu awawamiu i oola, yaa i ola al labi gegewena gamagaliliyau bolo hi kululuek wala Babala Yeisu Keliso eliyana, iya heliya ge kila wala Babala. \p \v 3 Ha awanun Yehoba Tamala ge wala Babala Yeisu Keliso nihi muloluagimiu, ge wali nuwa laumwal atemiu ni pakalaopop. \s1 Pol I Ba Mulolu Yehoba elana \p \v 4 Sauga gegewena ya ba mulolu Yehoba eliyana, kaiwena Keliso Yeisu eliyana iyaka i muloluagimiu. \v 5 He Yeisu eliyana iyaka i olaolaek eliyamiu, inoke bosowaimiu nuku baaba bubun ge wami aatena iyaka i bwata. \v 6 Wama papaatena eliyamiu Keliso kaiwena ewahilina iyaka i lau bubun ge i kukuhikan eliyamiu. \v 7 Inoke Yayaluwa Bwabwalena wana guyau nige etega ku kakalaan, komiu iyoho ku matamatan wala Babala Yeisu Keliso ni sikalim. \v 8 Iya ni matahikagimiu nuku migagasisi ana siga sauga mowamowasena, inoke lan toto wala Babala Yeisu Keliso ni sikalim nige ami woliwoli ni gagan. \v 9 Tunahot bosowaina Yehoba ana mel ta teli, iya i yogaagimiu inoke alomiu Natuna, Yeisu Keliso wala Babala, ku heliheliyam. \s1 Ekelesiya Hi Waliwali-an \p \v 10 Taliwau ge nuwau, wala Babala Yeisu Keliso alana elana, ya ba pagasisi eliyamiu alomiyau ge alomiyau wami nuwatu ni maisena. Bahi nuku totomaha, yaa yayaluwamiu ge wami nuwatu ni olaolaek ya, inoke nuku boda pamaisena. \v 11 Taliwau ge nuwau, gamagalau enuna hi neem Kiloe wana boda elana, ge no wasa hi pem tage ami boda gamwanaa ku ba apwaapwanawa. \v 12 Tage komiu enuna ku ba, “Ama Pol wana boda”; enuna ku ba, “Ama Apolosa wana boda”; enuna ku ba, “Ama Pita wana boda”; ge enuna al ku ba, “Ama Keliso wana boda.” \p \v 13 Ku ginol ola o, he i ola te Keliso ku waliwali-an. Age Pol i yaomal kolos elana kaiwemiu? Age Pol alana elana ku babitaisowa? \v 14 Amwahika ya nige etega ya papababitaisomiu, iyai te Kulispas ge Gaiyas, \v 15 inoke gamwamiwa nige etega bosowaina ni ba, “Pol alana elana ya babitaisowa inoke nau Pol wana boda.” \v 16 (Oo, abwe ya nuwatu, age Setepano alonau ge wana boda al ge ya pababitaisol, yaa nige no aatena etega i gagan tage enuna al ya pababitaisol.) \v 17 He Keliso i patunau nige tage gamagalau na pababitaisol, yaa i patunau Wasa Waiwaisana na papaatena-an. Nige tage baaba na gosibasiba-an ge na papaatena, yaa nuwau gamagalau Yeisu wana kolos wasana ana gasisi amnana nihi anbose. Bahi kolos wasana ana gasisi ni tatabwa bugul bwagabwaga. \s1 Keliso Iya Siba ge Gasisi toto I Neem Yehoba elana \p \v 18 Bolo hi nanawa nak kaiwena, Yeisu wana yaomal kolos elana wasana ana hago eliyalil i ola tokokona wali baaba. Yaa kilau bolo ta nanawa mwal kaiwena, Yeisu wana yaomal kolos elana wasana ta hago inoke Yehoba wana gasisi amnana ta anbose. \v 19 I ola Buki Bwabwalena ana leleli, Yehoba i ba: \q1 “Toatena wali siba na leke, \q1 tonuwasapu wali nuwatu na kaus.” \m \v 20 Inoke ga i ola heliya tosiba? Ga i ola heliya buki ana toatena? Ga i ola heliya panayawi ana tobaaba? Yehoba gamagalau wali siba iyaka i ginol pil i tabwa nuwatu bwagabwaga. \p \v 21 Nige bosowaina kila gamagal totola wala siba eliyana ge Yehoba ta atena, kaiwena Yehoba alona wana siba i nuwatu ola. Yaa Yehoba i nuwatu bolo Wasa Waiwaisana hi abulilek-an ni pwamwalil, wasa o gamagalau hi awa kokokona-an. \v 22 Yudiya nuwaliya ginol yawiyawi nihi kite, ge Gilik nuwaliya baaba sisibana nihi hago, \v 23 yaa ama Keliso wana yaomal kolos elana wasana ha papaatena-an. Wasa o boda Yudiya tanaliya amnana i naka, ge bolo nige Yudiya i oola hi ba ana hago i ola tokokona wali baaba. \v 24 Yaa kilau bolo iyaka Yehoba i yogaagila, Yudiya ge bolo nige Yudiya i oola, kila eliyala Keliso iya gasisi ge siba toto i neem Yehoba elana. \v 25 Gamagalau enuna hi nuwatu tage Keliso wana yaomal kolos elana nige ana sapu etega i gagan, yaa age gamagalau wali siba i bwata lake. I ola al, enuna hi nuwatu tage Yehoba i pweyata heiya te Keliso i yaomal, yaa age wana yaomal gamagalau wali gasisi i bwata lake. \p \v 26 Taliwau ge nuwau, nuku nuwatu ga sauga toto valila Yehoba i yogaagimiu ge abwe ku tabwa toabulilek. Komiu bolo valila toatena gamagalau mataliyaa nige ku gegewi, bolo valila wami gasisi i gan nige ku gegewi, ge komiu bolo towasawasa natuliyau nige ku gegewi. \v 27 Yaa bolo togewagewa gamagalau panayawi mataliyaa te Yehoba i hilel, inoke bolo toatena ni papuluwawi-agil. Ge bolo topweyata gamagalau panayawi mataliyaa te Yehoba i hilel, inoke bolo wali gasisi gaganina ni papuluwawi-agil. \v 28 Ge bolo gamagalau panayawi hi kite lowagil ge hi ba, “Nige bugul hot i oola,” Yehoba i hilel, inoke bolo gamagalau hi awa bwatabwata-agil ni teli lowagil hoti. \v 29 Yehoba i ginol ola, inoke nige bosowaina gamagal etega totona ni ba heyan Yehoba matanaa. \v 30 Iya te i yogaagimiu ku minaa Keliso Yeisu elana, ge Keliso eliyana inoke Yehoba wana siba i talamwan eliyala. Keliso eliyana Yehoba i awa wawaisi-agila, i telela wana gamagalau bwabwalel, ge i pwamola pasikalila gegi elana. \v 31 Inoke i ola Buki Bwabwalena ana baaba: “Henala ebo nuwana ni ba haha, he Babala te ni teli heyan.” \c 2 \s1 Keliso wana Yaomal te Pol I Papaatena-an \p \v 1 Taliwau ge nuwau, valila ya nowa ge Yehoba wasana ya papaatena-an, no baaba nige i oola toawabaaba ge tosiba hot wali baaba. \v 2 No minamina eliyamiu, ya ba nige bugul etega al na panpankiti-an, iyai te Yeisu Keliso ge wana yaomal kolos elana. \v 3 Sauga nau iyoho eliyamiu, tuwau i pweyata, alou no lovakun ge no ginu. \v 4 Sauga Wasa Waiwaisana ya panpankiti-an ge ya papaatena-an eliyamiu, baaba nige ya gogosibasiba-an tage nuwamiu na ba ahe, yaa no papaatena ginebi ge abapankite enuna toto i neem Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi elana. \v 5 Inoke wami abulilek nige i tatalmililek gamagalau wali gosibasiba elana, yaa i talmililek Yehoba wana gasisi elana. \s1 Yehoba wana Siba Ta Atena Yayaluwa Bwabwalena elana \p \v 6 Tunahot baaba nige ya gogosibasiba-an, yaa siba etegana ya baubaunan bolo yayaluwaliya i matuwa elal. He siba ya nige i neneem panayawiya, ge panayawi ana tologugui nige hi aatena, heliya wali gasisi i momomowasi. \v 7 Siba toto ya baubaunan i neem Yehoba elana, yaa i misumi ga. He mulaa abwe Yehoba panayawi i ginol, iyaka i nuwatu siba ya eliyana kila wana wasawasa ta pwawa, yaa sauga houhouwena Yehoba siba ya nige i papamasal gamagalau elal. \v 8 Panayawi ana tologugui siba ya nige etega hi aatena. Binimala wali aatena ni gan, he nige wasawasa ana Babala nihi lolokolos-an. \v 9 Tunahot siba ya Yehoba nige i papamasal, i ola Buki Bwabwalena ana leleli i ba, “Waisi toto Yehoba i lovivina-an bolo hi nunuwana-an kaiweliya, he nige sauga etega gamagalau hi kikite o ebo wasana hi hahago, ge nige sauga etega gamagalau hi nunuwatu-an.” \v 10 Yaa Yayaluwa Bwabwalena wana tuwalali eliyana, Yehoba siba toto valila i misumi iyaka i teli pamasal eliyala. \p Yayaluwa Bwabwalena bugul gegewena i atena, i ola al Yehoba wana nuwatu limwalimwanina i atena. \v 11 Nige etega wana pan gamagal wana nuwatu i aatena, gamagal o yayaluwana heiya te wana nuwatu i atena. I ola al, nige etega Yehoba wana nuwatu i aatena, Yehoba Yayaluwana ya te i atena. \v 12 Kila nige panayawi yayaluwana ta aahe yaa Yayaluwa toto i neem Yehoba elana, inoke bosowaila Yehoba wana mulolu toto i guyauan eliyala ta atena. \v 13 Inoke Yehoba wana mulolu o ha wasaan, ge wama baaba nige ha aahem gamagalau wali siba elana, yaa i neem Yayaluwa Bwabwalena wana panpankiti elana. Inoke Yayaluwa wana nuwatu ha pamasal gamagalau bolo Yayaluwa Bwabwalena i minaa elal. \v 14 Yaa bolo Yayaluwa Bwabwalena nige i miminaa elal, nige nuwaliya bugul bolo i neem Yehoba Yayaluwana elana nihi ahe, kaiwena hi nuwatu tage nige ali waisi etega i gagan. Nige bosowailiya ali sapu nihi atena kaiwena Yayaluwa Bwabwalena ya te bosowaina ali sapu ni pamasal. \v 15 Kilau bolo Yayaluwa Bwabwalena i minaa elala bosowaila bugul gegewena ali sapu ta atena. Yaa bolo Yayaluwa Bwabwalena nige i miminaa elal, nige etega bosowaina ni atenala ge ni pamasal wala aatena i sapu o ebo nigeya. \v 16 Kaiwena i ola Buki ana baaba, “Nige etega Babala wana nuwatu i aatena ge bosowaina ni panpankiti elana.” Yaa kila Babala Keliso wana nuwatu ta atena. \c 3 \s1 Bahi Tohouwa kaiweliya Nuku Ba Hanaha, kaiwena Heliya Totuwalali Ya \p \v 1 Taliwau ge nuwau, sauga valila ya miminaa eliyamiu, nige bosowaiu na liwaliwan eliyamiu ni ola komiu gamagalau bolo Yayaluwa Bwabwalena i logugui-agil. No liwaliwan eliyamiu i ola te komiu gamagalau bolo hi olak panayawi nuwatuina elana, i ola komiu wawayau memelol Keliso ana aatena elana. \v 2 Valila hul ya te ya pewa ku im, aanan gasigasisena\f * \fr 3:2 \ft Hul ge aanan gasigasisena ali sapu i ola panpankiti mweyamweyahina ge panpankiti ana aatena pupulowanina.\f* nige ya pepewa, kaiwena nige bosowaimiu i oola. Ge bwagana sauga ya, nige bosowaimiu i oola aanan gasigasisena na pewa nuku an, \v 3 kaiwena komiu iyoho ku olak panayawi nuwatuina elana. He ebo pihigelgel ge ba apwaapwanawa iyoho eliyamiu, inoke ku olak panayawi nuwatuina elana ge gamagalau wali pagan ku toulil to, age? \v 4 Sauga komiu enuna ku ba, “Ama Pol wana boda,” ge enuna ku ba, “Ama Apolosa wana boda,” he ku giginol i oola gamagalau panayawi wali ginol, age? \p \v 5 Ga i ola? Henala Apolosa ge henala Pol? Ama toto eluwa totuwalali ya. Wama tuwalali tomaha ge tomaha Babala i guyauan, yaka tuwalali ya eliyana komiu wami abulilek i gan. \v 6 Nau pwatum ya galauma-an, Apolosa wewel i ahe i pahunhun, yaa Yehoba te i pasiun. \v 7 He togalauma ge topahunhun ama gamagal bwagabwaga ya. Yehoba iya te alana i gan, kaiwena iya topasiun. \v 8 Togalauma ge topahunhun ama toto eluwa abatuwalali maisena ya te elana ha minaa, yaa abwe maisena ge maisena totona molana ni ahe ni ola wana tuwalali. \v 9 Ama ha tuwalali toyawa Yehoba kaiwena, he komiu Yehoba wana eyowa. \p I ola al, komiu Yehoba wana limi. \v 10 Nau ya ola limi ana totaltal toto wana aatena gaganina. Yehoba o mulolu i pem inoke wauwau ya sepa ge ekahiyan ya teli, ge eliyana alowau enuna hi taltal. Yaa maisena ge maisena wana taltal ni matahikan. \v 11 He Yehoba ekahiyan iyaka i teli haba, iya Yeisu Keliso, inoke bahi gamagal etega ekahiyan getoga etega ni teteli. \v 12 Enuna totaltal waiwaisal, heliya gold, silba ge pat ali awa waiwaisana hi ahe inoke ekahiyan o eliyana limi hi taltal. Enuna totaltal nanakil, yaka ebwakil, widiwidi ge mwawin ona hi ahe inoke limi hi taliya. \v 13 Yaa maisena ge maisena wana tuwalali ana waisi ge ana nak abwe ta kiteya lan yatala elana. Lan toto o nasi ni ola ginaha, inoke ginaha gamagal maisena ge maisena wana tuwalali ni ton bose i waisi o ebo i nak. \v 14 Ebo gamagal etegana wana taltal nige ni kakalas, he wana tuwalali molana ni ahe. \v 15 Ebo gamagal etegana wana taltal ni kalas, wana tuwalali molana ni payaomal. Iya ni mwal, yaa wana mwal ni ola tau toto i lou tagilem ginaha gamwanaa, nimana enoenovana ya. \p \v 16 Iyaka ku atena te komiu Yehoba wana Limi Bwabwalena, ge Yehoba Yayaluwana i holaviya eliyamiu. \v 17 Inoke ebo gamagal etega Yehoba wana Limi Bwabwalena ni apapanak-an, Yehoba gamagal o ni apapanak-an al, kaiwena Yehoba wana limi i bwabwalena, iyaka i teli getogaan iya kaiwena. He Limi Bwabwalena o, heiya te komiu. \p \v 18 Inoke bahi komiu etega totona ni kakawe. Ebo komiu etega i nuwatu tage panayawi ana aatena i sibaan, he siba o ni towani inoke gamagalau nihi awa kokokona-an, inoke abwe ni tabwa tosiba hot. \v 19 Ni ginol ola kaiwena Yehoba matanaa panayawi ana siba i ola ya te kokona nuwatuina. Ta atena to, kaiwena Buki Bwabwalena i ba, “Yehoba tosiba i paonal totoliya wali ginol sibasiba elana”, \v 20 ge i ba al, “Yehoba i atena tosiba wali nuwatu nige enona i gagan.” \v 21-22 Inoke bahi nuku babaa hanaha maisena ge maisena wami tohouwa ona kaiweliya. Bahi nuku babaa, “Nau gamagal han elana,” kaiwena tohouwa gegewel heliya komiu kaiwemiu—ebo Pol, ebo Apolosa, ebo Pita—ge bugul gegewel heliya komiu kaiwemiu—ebo panayawi, ebo molu, ebo yaomal, ebo sauga ya, ebo sauga i nenem. Tohouwa gegewel ge bugul gegewel komiu kaiwemiu, \v 23 ge komiu Keliso kaiwena, ge Keliso Yehoba kaiwena. \c 4 \s1 Babala Maisena Bosowaina Totuwalali wana Tuwalali Ana Waisi ge ana Nak Ni Hile \p \v 1 Inoke binimala nuku nuwatuagima ni ola ama Keliso wana totuwalali, bolo i telel wasa toto valila i misumi ana towasa. \v 2 He totuwalali bolo ta telel tuwalali etega nihi matahikan, ali logugui bwabwatana heiya wali tonowak wana nuwatu nihi paolaolaek. \v 3 Yaa binimala komiu o ebo tologugui no tuwalali ana nak ge ana waisi nuku hile, he nige na nuwanuwatu kaiwena. Bwagana nau totou, nige bosowaina no tuwalali na awa wawaisi-an o ebo na awa nanakan. \v 4 He no tuwalali ana nak nige etega ya aatena, yaa nige bosowaina toto ya kaiwena ge ta ba tage nau totuwalali waiwaisana. Babala iya te no tuwalali ana nak ge ana waisi ni hile. \v 5 Inoke bahi alomiyau wali tuwalali nuku aawa nanakan o ebo nuku aawa wawaisi-an, kaiwena nigeya ga kot ana sauga i oola. Babala ga ni nem, yaka iya bugul gegewena bolo hi misumi gogouwa alona ge gamagalau ateliya ana nuwatu ni teli tagilagil mwananala. Inoke sauga o kila maisena ge maisena ala tobal Yehoba ni pem ni ola wala tuwalali. \s1 Toekelesiya Bahi Totoliya Alaliya Nihi Teteli Heyan \p \v 6 Taliwau ge nuwau, ewasi no baaba ya ba pwatanem alou ge Apolosa eliyama, kaiwena nuwau na labemiu. Nuwau nuku nuwatuagima, inoke wami pagan alona ge Buki Bwabwalena ana baaba nihi olaolaek, ni ola wala baaba etega, “Ana leleli bahi nuku hehewa likaan.”\f * \fr 4:6 \ft Baaba bolo ya gamagalau saugena o wali baaba etega.\f* Inoke nige bosowaina nuku hanaha ge alomiu etega alana nuku teli heyan ge etega alana nuku teli lowan. \v 7 Age alamiu ana bwata gamagalau gegewel alaliya i bwata lake? Age wami waisi etega i gan eliyamiu nige i neneem Yehoba elana? Nigeya! He ebo wami waisi i neem ya te Yehoba elana, ga i ola ge ku hanahanaha? \p \v 8 Age bugul gegewena i olaolaek eliyamiu? Age waisi gegewena iyaka ku kalaopopwi? Age iyaka ku lakema ge ku ola tologugui bwabwatal? He binimala tunahot nuku ola tologugui bwabwatal, inoke tabam ama al ge naha ola tologugui bwabwatal. \v 9 Yaa nige i oola. Ana awa eliyau i ola Yehoba ama apostolo i telema mulaa hot. Ama ha ola ya te gamagalau bolo logugui i ba ge nihi yaomal boda mataliyaa. Ama boda gegewel hi gagayawa-agima, aneloseyau ge, panayawi gamagaliliyau ge. \v 10 Keliso kaiwena gamagalau hi awa kokokona-agima, yaa age komiu Keliso elana tosiba hot! Ama ha pweyata, yaa age komiu ku gasisi! Ama nige ama awatauwan etega i gagan, yaa age komiu ami awatauwan i bwata! \v 11 Valila ge i nem ana siga te lan ebe ha galebu, ha walem, wama galogaloi i nak, hi tagapanapanak-agima, nige wama panuwa hot i gagan, \v 12 ge totoma nimama elana ha tuwalali gagasisi inoke ama labe gegewena ha pwawaliya to. Gamagalau hi ba Yehoba ni nuwamutagima, yaa ama ha awaawanun kaiweliya Yehoba ni muloluagil. Gamagalau hi palomwanagima, yaa ama ha papalahikan. \v 13 Gamagalau hi ba panapanak-agima, yaa ama baaba waiwaisana elana analiya ha lalahe. Ama ha ola niu kilina toto hi tam yoho, ge ha ola musamusa gamagalau panayawi mataliyaa. Ha olaola ya to ana siga lan ebe. \p \v 14 Baaba bolo ya ya lelelian eliyamiu, bahi nuku nuwatu tage ya babaa papuluwawi-agimiu, yaa ya babaa pahenapu-agimiu i ola komiu natuwau nunuwanil. \v 15 I bosowaina na ginol ola kaiwena nau maiseu ya tamamiu. Bwagana Keliso elana ami tomatahikan hi gewi nabi, he nau Keliso elana ya tabwa tamamiu, kaiwena nau heiya te Wasa Waiwaisana ya pwatanim eliyamiu. \v 16 Inoke ya ba pagasisi-agimiu, no pagan nuku ahe. \v 17 Heiya te kaiwena ge Timoti ya papatuna i nonowa tei. Iya i ola natu nunuwanina, iya Babala wana totuwalali waiwaisana, inoke ni panuwahikagimiu no pagan Keliso elana kaiwena, pagan bolo heiya ya panpankiti-an ekelesiya labi gegewena elal. \p \v 18 Tabam komiu enuna ku nuwatu tage nige na nonowa na kikitemiu, inoke ku hanahanaha. \v 19 Yaa sauga kekeisi abwe na nowa, ebo Babala wana nuwatu i ola. Inoke nige tage tohanaha wali baaba ya te na hago ge na atena, yaa wali gasisi na kite. \v 20 He Yehoba wana abalogugui nige ta kikiteya gamagalau wali baaba elana, yaa wali gasisi elana. \v 21 Hauna nuwamiu? Enibinibi na ahe ge na nowa, o age bosowaina alou ge no nunuwana ge no pagan meimeina na nowa? \c 5 \s1 Ganawal Paganina Iyoho I Gan Ekelesiya Gamwanaa \p \v 1 Wasa etega ya hago tage ganawal paganina etega iyoho i gangan eliyamiu. Ganawal paganina toto o, bwagana bolo Yehoba nige hi aatena, nige wali pagan i oola to. He tage tau etega alona ge tamana lagona hi kenukenu. \v 2 He ga i ola ge komiu ku hanahanaha? Binimala nuku puluwawi ge nuwamiu ni nak nabi, inoke tau toto pagan o i ginol nuku ba ni egon, bahi ni miminaa al wami boda elana. \p \v 3 Bwagana o bwaga i yapu eliyamiu, yayaluwa elana nau iyoho alowau komiu. Inoke ebo ta ba nau alowau komiu, he wala Babala Yeisu alana elana tau o ana logugui iyaka ya ginol haba. \v 4 Ana logugui i ola hiwe: sauga etega nuku nogogo, he nau al yayaluwa elana iyoho alowau komiu, ge wala Babala Yeisu wana gasisi al iyoho eliyala, \v 5 inoke tau o ta ba ni tagil wami boda elana ge ta pialiyoho ni na Seitani nimanaa. Yaka tau o lomwan ni pwawa, inoke tabam wana pagan nanakina ana en ni pek, ge sauga wala Babala ni sikalim yayaluwana mwal ni pwawa. \p \v 6 Komiu ku hanahanaha, yaa nige i wawaisi to! Iyaka ku atena te ebo \w yis\w* kekeisi ta teliek pwalawa elana, nasi pwalawa gegewena ni tuk solaan, inoke pwalawa ni pouha. He i ola ya te tau maisena wana gegi paganina bosowaina ni kalapapanet eliyamiu, inoke wami boda ni apanak. \v 7 Gegi paganina toto i ola yis nuku ahek yoho eliyamiu, inoke nuku ola gamagalau vavalul. Tunahot komiu iyaka gamagalau vavalul, kaiwena Keliso i yaomal kaiwela. Iya i ola sipi toto Yudiya hi lol \w Nopalegi Hagalena\w* kaiwena. \v 8 Ge sauga Yudiya Nopalegi Hagalena enona hi an, pwalawa toto alona yis hi vikuhiya hi kokowanan. Inoke kila wala pagan bahi ni oola pagan bebeyaunana, yaa gegi paganina ge pagan nanakina ta towani. Kila Yeisu wana pwamwal kaiwela ta yaliyaya-an alola ge wala pagan sasapona ge wala baaba tutunahotina, kaiwena pagan bolo ya hi ola pwalawa nige alona yis hi vivikuhiya. \p \v 9 Leta toto valila ya leli ge ya patuna eliyamiu, ya ba ola hiwe: “Bahi alomiyau ge togaganawal nuku mimipamaisena, yaa nuku towaagil.” \v 10 He ya ba ola o, yaa togaganawal bolo nige hi aabulilek nige baliya i oola. Binimala ebo togaganawal bolo nige hi aabulilek nige alomiyau nuku mimipamaisena, he abwe ga nuku noek? Nasi panayawi nuku eguluwan ya! I ola al tonuwa gogomwau, o ebo tokaoma, o ebo bolo hi kukululuek yabowaine kakakawel elal, nige bosowaina nuku towaagil. \v 11 Yaa no baaba toto ya lelelian ana sapu i ola hiwe: togaganawal bolo hi ba “Ama toabulilek,” bahi alomiyau nuku mimipamaisena. I ola al, ebo gamagal etega ni ba, “Nau toabulilek,” ge iya tonuwa gogomwau, o ebo iya i kululuek yabowaine kakakawel elal, o ebo iya tololoba, o ebo toimwim, o ebo tokaoma, he bahi alomiu nuku mimipamaisena. He gamagal ololana o bahi alomiu nuku aanan toyawa. \p \v 12-13 Bolo nige totapwalolo i oola, nige no logugui etega i gagana elal ge tage wali pagan ana nak ge ana waisi na hile. Yehoba abwe wali pagan ana nak ge ana waisi ni hile. Yaa komiu bosowaimiu hot wami pan totapwalolo wali pagan nuku hile ge ali logugui nuku ginol. Buki Bwabwalena i ba, “Nuku ba togegi ni tagil wami boda elana.” \c 6 \s1 Toekelesiya Avaliyau Hi Telel Kot elana \p \v 1 Ebo komiu etega alona ge alona bugul etega baena ge hi awabalgig, he i na i teli kot elana toyatala bolo nige totapwalolo i oola mataliyaa. Nige ami puluwawi! Ga i ola ge nige hi nana avaliyau toabulilek ge wali awabalgig o nihi aabubun? \v 2 Age nige ku aatena kila toabulilek abwe gamagalau panayawi bolo nige hi aabulilek ta pakotil? Inoke ebo bwaliga ta ola, ga i ola ge bugul kekeisi nige bosowaimiu nuku abubun? \v 3 Age nige ku aatena kila abwe aneloseyau ta pakotil? Inoke ebo bwaliga ta ola, he wami minamina panayawiya ana baaba bosowaimiu hot nuku abubun. \v 4 Inoke ebo baaba ololana o ni gan eliyamiu, bahi al nuku pwapwatanik gamagalau elal bolo nige hi miminaa ekelesiya gamwanaa. \v 5 Na ba papuluwawi-agimiu: tabam nige tonuwatu sasapona etega i gagan ami boda elana ge bosowaina toabulilek labui wali awabalgig ni abubun! \v 6 Inoke toabulilek etega i na alona i teli kot elana ge toyatala bolo Yeisu nige hi aabulilek-an hi pakot! \p \v 7 Komiu wami pan toekelesiya ku teli kot elana, inoke ana aatena heiya komiu iyaka ku sogu haba, Keliso wana kamwasa nige ku totoulil. Binimala nuku talamwagimiu alomiyau nihi ginol panak eliyamiu. Binimala nuku talamwagimiu wami bugul nihi kaluoe. \v 8 Yaa age komiu ku ginol panak alomiyau elal, ge wali bugul ku kaluoe! Ibwe. He ku ginol ola wami pan toabulilek elal. \p \v 9 Age nige ku aatena tage bolo wali pagan nanakina nige nihi uulutuk Yehoba wana abaloguguiya? Bahi nuwamiu ni gewagewa: toganawal, ge bolo hi kululuek yabowaine kakakawel elal, toalolon bolo hi ganawal, bolo avaliyau wali pan bolau hi kenu toyawa, \v 10 tokaoma, tonuwa gogomwau, toimwim, tololoba ge tokaluoyaoya nige nihi uulutuk Yehoba wana abaloguguiya. \v 11 He valila komiu enuna wami pagan i ola to. Yaa Babala Yeisu Keliso alana elana ge wala Yabowaine Yayaluwana wana gasisi elana, Yehoba iyaka i ulimiu, iyaka i pwabwabwalena-agimiu komiu wana gamagalau, ge iyaka i awa sapusapu-agimiu. \s1 Tuwamiu Nuku Patuwalali Yehoba wana Wasawasa kaiwena \p \v 12 Enuna ku ba, “Nige o lopwal i gagan, bosowaiu ya bugul gegewena na awaawaginol.” I ola, yaa nige tage bugul gegewena ni labela ge ta waisi. Bosowaina na ba, “Nige o lopwal i gagan, bosowaiu ya bugul gegewena na awaawaginol,” yaa bahi bugul etega ni lologugui-agau. \v 13 Enuna ku ba, “Aanan tinela kaiwena, ge tinela aanan kaiwena.”\f * \fr 6:13 \ft Wali baaba etega te. Gamwana etega tage hauna tuwala nuwana bosowaina ya ta ginol, ganawal paganina al ge.\f* I ola, yaa abwe Yehoba tini ge aanan ni pwamowasel. Yaa tuwala nige ganawal kaiwena i oola. Tuwala ta patuwalali Babala kaiwena, ge Babala tuwala ni matahikan. \v 14 Yehoba wana gasisi elana abwe tuwala ni palutem yaomala ni ola te wala Babala Yeisu i palutem yaomala. \p \v 15 Iyaka ku atena tuwamiu heiya Keliso tuwana gabomwina. Ebo Keliso tuwana gabomwina ta ahe ge alona yova gaganawalina tuwana ta tubwe pamaisena, he i waisi o? Nigeya hot! \v 16 Age nige ku aatena, ebo tau etega alona ge yova gaganawalina tuwaliya nihi tubwe pamaisena, he tuwan elana iya iyaka alona yova hi ola maisena. Kaiwena Buki Bwabwalena i ba, “Inoke ali toto eluwa nihi ola tuwan maisena.” \v 17 Yaa ebo etega alona ge Babala nihi tubwi pamaisena, he yayaluwa elana iya iyaka alona Babala hi ola maisena. \p \v 18 Ganawal paganina ana en nuku pek. Gegi gegewena bolo ta giginol hi masala tuwala tolinaa, yaa ebo ta ganawal, he iyaka ta gegi tuwala elana, inoke ta apanak. \v 19 Age nige ku aatena tuwamiu i ola Limi Bwabwalena Yayaluwa Bwabwalena kaiwena, iya Yehoba i pewa ge i holaviya eliyamiu! Nige totomiu nuku lologugui-agimiu, Yehoba i logugui-agimiu, \v 20 kaiwena iyaka i pwamola pasikalimiu mola bwabwatana elana. Inoke tuwamiu nuku patuwalali Yehoba wana wasawasa kaiwena. \c 7 \s1 Alolon Bana \p \v 1 Valila no leta ya pwawa i neem eliyamiu, inoke gamwanaa bugul enuna ku neli elau. He sauga ya nuwau wami neli bolo ona o laheliyau na ginol. \p Ebo tau etega i mikabukabu, he i waisi to. \v 2 Yaa kaiwena ganawal paganina i bwatabwata ya, inoke tau maisena ge maisena totona lagona ni gan. I ola al, yova maisena ge maisena totona lagona ni gan. \v 3 Ebo yova nuwana alona ge lagona nihi kenu, tau bahi tuwana ni kakaise. I ola al ebo tau nuwana alona ge lagona nihi kenu, yova bahi tuwana ni kakaise. \v 4 Yova tuwana nige i lologugui-an, yaa lagona tau heiya te i logugui-an. I ola al tau tuwana nige i lologugui-an, yaa lagona yova heiya te i logugui-an. \v 5 Inoke komiu toalolon bahi nuku kakaisemiu lagomiyau elal, iyai ya te ebo ami toto eluwa wami nuwatu nuku pamaisena ge nuku kaisemiu ga sauga kaukaubwaina elana, inoke wami sauga nuku talamwan ge nuku awaawanun. Yaa abwe nuku kenu toyawa al. Ebo nuku ola o, ginol o amnanina nige ni gagasisi eliyamiu inoke Seitani nige ni lalabosemiu. \v 6 He nige tage ami logugui ya pewa ge nuku kaisemiu ga awanun kaiwena, yaa ebo nuwamiu nuku ola, he ya talamwan. \v 7 No nuwatu tage binimala gegewemiu nuku mikabukabu nuku ola nau. Yaa maisena ge maisena ala guyau Yehoba i guyauan eliyala. Enuna ala guyau i getoga, ge enuna al ala guyau i getoga. \p \v 8 Komiu kabukabulau ge abuabulau na baewa eliyamiu, “I waisi te bahi nuku aalolon, nuku ola nau. \v 9 Yaa ebo ganawal ana nuwan i gasisi hot eliyamiu ge nige bosowaimiu totomiu nuku kaisemiu, he nuku alolon ya. He i nak te pagan o amnanina gasigasisena ni apanakagimiu.” \p \v 10 Toalolon ali logugui i ola hiwe. He nige no logugui i oola, yaa Babala wana logugui. Toalolon meluyovana bahi lagona ni totowani. \v 11 Yaa ebo ni towani ge ni eguluwan, he ni mikabukabu ya, o ebo nigeya, he ni na alona ge lagona maniniliya nihi abubun al. I ola al, toalolon melutauina bahi lagona ni totowani. \p \v 12 Toabulilek bolo lagoliyau nige hi aabulilek ali baaba i ola hiwe. He nau no baaba te, nige Babala wana baaba i oola. Ebo tau toabulilek ge lagona nige toabulilek i oola, ge ebo yova o nuwana alona tau nihi mitoyawa, he tau bahi yova ni totowani. \v 13 I ola al, ebo yova toabulilek ge lagona nige toabulilek i oola, ge ebo tau o nuwana alona yova nihi mitoyawa, he yova bahi tau ni totowani. \v 14 Ya ba ola o, kaiwena tau toto nige i aabulilek, lagona wana abulilek kaiwena iya i ola i minek Yehoba wana boda ana labi elana. Ge i ola al, yova toto nige i aabulilek, ebo lagona toabulilek, iya i ola i minek Yehoba wana boda ana labi elana. He binimala nige ni oola no baaba o, natumiyau nihi ola bolo Yehoba nige hi aatena natuliyau, yaa age heliya hi minek Yehoba wana boda ana labi elana. \v 15 Yaa ebo toto nige i aabulilek nuwana lagona toabulilek ni eguluwan, he ni eguluwan ya. Ebo ni masal ni ola o, inoke toabulilek, ebo tau o ebo yova, nige ana logugui gasigasisena etega i gagan tage bahi lagona ni tatalamwan ni egon. Kaiwena Yehoba wana yoga i ola nuwana avalau ge avalau ta mibubun. \v 16 Yova owa, bosowaim ya lagom nu labe ge ni tabwa toabulilek o nigeya, he nige bosowaina nu atena. Tau owa, bosowaim ya lagom nu labe ge ni tabwa toabulilek o nigeya, he nige bosowaina nu atena. \s1 Ta Minaa Ta Ola Valila ge Abwe Yehoba I Yogaagila \p \v 17 Tomaha ge tomaha yawalila ana minamina Babala i guyauan eliyala. Kila enuna Yudiya gamagaliliyau, ge enuna nige Yudiya i oola. Kila enuna totuwalali, ge enuna tontuwalali. Inoke ta minaa ta ola valila wala minamina ge abwe Yehoba i yogaagila ta tabwa toabulilek. He no logugui i ola to toekelesiya labi gegewel elal. \v 18 Ebo tau etega tuwana buhuna kunisina iyaka hi gotomwa yoho i ola Mosese wana Logugui ge abwe Yehoba i yogaan, he bahi ni nuwatu tage ana kakaini o ni alahan. Ebo tau etega nige gotomwa yoho paganina i aahe ge Yehoba i yogaan, he bahi ni aahe. \v 19 Ebo tau etega \w gotomwa yoho paganina\w* ni ahe, he nige bugul i oola. Ebo tau etega nige ni aahe, he nige bugul i oola. Toto ana nuwatu i bwata heiya Yehoba wana logugui ta henapuan. \v 20 He ta minaa ta ola valila ta minaa ge abwe Yehoba i yogaagila ta tabwa toabulilek. \v 21 Ebo owa totuwalali loloyowanina ge Yehoba i yogaagiwa, he bahi nu nuwanuwatu kaiwena—yaa ebo wam sauga waiwaisana etega nu pwawa ge bosowaim nu tabwa gamagal sokasokalina, inoke nu ginol ola. \v 22 He gamagal toto iya totuwalali loloyowanina ge Babala i yogaan, iya iyaka i tabwa gamagal sokasokalina, kaiwena iyaka Babala i sokalem wana gegi paganina elana. I ola al, gamagal toto iya gamagal sokasokalina ge Babala i yogaan, iya iyaka i tabwa Keliso wana totuwalali loloyowanina. \v 23 Keliso iyaka i pwamola pasikalimiu mola bwabwatana elana, inoke bahi nuku tatabwa totuwalali loloyowanina gamagal etega elana. \v 24 Taliwau ge nuwau, Yehoba matanaa ta minaa ta ola valila wala minamina ge abwe i yogaagila ta tabwa toabulilek. \s1 Gamainau ge Abuabulau Baliya \p \v 25 Sauga ya wami nel gamainau kaiweliya na lahe. He Babala nige logugui etega i babaunan gamainau kaiweliya ge tage na baunan eliyamiu. Yaa Babala i atilomwan-agau ya tabwa wana towasa tutunahotina, inoke no nuwatu na pamasal. \p \v 26 Sauga ya pulowan hi gewi hi masamasal, inoke toto o kaiwena no nuwatu i ola hiwe: ebo gamagal etega i mikabukabu, he i waisi te ni miola ga to. \v 27 Tau owa, ebo lagom i gan, bahi towa ana kamwasa etega nu loloyaan. Ebo u mikabukabu, he bahi alolon nu loloyaan. \v 28 Yaa ebo yova etega nu alolonan, he nige gegi i oola to. Ge ebo gamaina tau etega ni alolonan, he nige i gegegi to. Yaa bolo hi alolon, nasi pulowan ni gewi nihi pwawal. He nige nuwau i oola pulowan o nihi masal eliyamiu. \p \v 29 Taliwau ge nuwau, no baaba ana sapu i ola hiwe. Sauga iyaka i kaubwa, inoke lan ya ge ta nanawa maninilaa bolo lagoliyau i gan nihi talamwagil Yehoba elana ni ola ya te nige lagoliyau, \v 30 bolo hi kahin ni ola ya te nige hi kakahin, ge bolo hi yaliyaya ni ola ya te nige hi yayaliyaya. Bolo wali bugul etega hi pwamola nihi talamwan Yehoba elana ni ola ya te nige heliya wali bugul i oola, \v 31 ge bolo panayawi buguliliyau hi papatuwalali ni ola te tuwalali o nige bugul hot i oola. Kaiwena panayawi toto sauga ya ta kikite i momowasi. \p \v 32 Nige nuwau wami nuwanuwatu ni papulowan-agimiu. Tau toto nige i aalolon i nuwanuwatu ya te Babala wana tuwalali kaiwena, nuwana Babala wana nuwatu ni paolaolaek. \v 33 Yaa tau toto i alolon i nuwanuwatu panayawi buguliliyau kaiweliya, kaiwena nuwana lagona wana nuwatu ni paolaolaek. \v 34 Inoke nuwatu labui i momol. Yova matuwana toto nige i aalolon alona ge gamaina hi nuwanuwatu ya te Babala wana tuwalali kaiwena, nuwaliya tuwaliya ge yayaluwaliya nihi pwabwabwalena Babala elana. Yaa yova toto i alolon i nuwanuwatu panayawi buguliliyau kaiweliya, kaiwena nuwana lagona wana nuwatu ni paolaolaek. \v 35 Ami labe kaiwena te ya ba ola o, nige tage na papulowan-agimiu. Yaa nuwau pagan sasapona ana kamwasa nuku toulil, ge nuwau bahi bugul etega ni kakausimiu Babala wana tuwalali eliyana. \p \v 36 Gamainau baliya no nuwatu i ola hiwe. Ebo tau etega natuna gamaina i kaise nige i aalolon yaa abwe ni nuwatu wana kakaisi o nige i wawaisi, ge ebo natuna iyaka i matuwa hot ge bosowaina hot ni alolon, inoke ni ginol ni ola wana nuwatu ge natuna ni talamwan ni alolon. He nige i gegegi to. \v 37 Ebo tau etega natuna gamaina ana logugui ni ginol bahi ni aalolon, ebo nige bugul etega i papatotoe, ge ebo wana nuwatu iyaka i pagasisi ge nige i nunuwa lalabui, he tau o i ginol bubun to. \v 38 Inoke tau toto natuna gamaina i paalolon, he i ginol bubun, ge tau toto natuna nige i papaalolon, he i ginol bubun hot.\f * \fr 7:38 \ft Puna 36-38 ana aatena labui bosowaina Pana Gilik elana. Etegana tau ge natuna meluyovana baliya, yaa labuina tau ge ana kawakawalolu baliya.\f* \p \v 39 Ebo yova etega lagona iyoho nige i yayaomal ga, nige bosowaina tau getoga ni alolonan. Yaa ebo lagona ni yaomal, bosowaina ya hauna tau toto nuwana ni noek ni alolonan, yaa toabulilek Babala elana te ni alolonan. \v 40 Yaa nau no nuwatu te ebo nige ni aalolon al, wana yaliyaya ni bwata hot. Ge ya nuwatu Yehoba Yayaluwana i minaa eliyau te baaba bolo o ya baunagil. \c 8 \s1 Aanan toto Hi Pakakanunek Yabowaine Kakakawel elal Bana \p \v 1 Valila no leta elana nel etega ku neli ku ba, “Aanan toto hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal, tab bosowaina toabulilek nihi an?” Inoke sauga ya nuwau wami nel na lahe. \p Komiu ku ba, “Gegewela wala aatena gaganina ya.” He tunahot, yaa wala aatena o i pahanaha-agila. Yaa nunuwana eliyana te ta tabwa toabulilek matuwal. \v 2 Henala ebo ni nuwatu ni ba, “Nau toatena,” he iya wana aatena nige ga i oolaolaek. \v 3 Yaa henala Yehoba i nunuwana-an, he Yehoba gamagal o i atena iya wana gamagal. \p \v 4 Aanan toto hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal bana, he no nuwatu i ola hiwe. Iyaka ta atena yabowaine kakakawel nige yabowaine hot i oola, kakanun ya, ge ta atena nige Yabowaine hot etega al i gagan, iyai te maisena. \v 5 Gamagalau wali nuwatu elana tage yabowaineyau heliya iyoho labulabumwa ge panayawiya, ge tage yabowaineyau hi gewi ge babalau hi gewi. \v 6 Yaa bwagana hi ba ola o, he kila eliyala Yabowaine maisena ya, iya Tamala, iya bugul gegewena ali toginol, ge kila iya wana gamagalau. Ge Babala maisena ya, Yeisu Keliso, iya elana bugul gegewena hi masal, ge iya elana yawalila hot i gan. \p \v 7 Yaa toabulilek enuna nige hi aatena bubun te yabowaine kakakawel nige bugul hot i oola. Enuna valila hi tatapwalolowa elal, inoke sauga ya, ebo aanan ololana o nihi an, heliya iyoho hi nuwanuwahikan tage aanan o iyaka hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal. Wali aatena i kaubwa, nige nuwaliya i sasapu yabowaine kakakawel kaiweliya, inoke amnaliya gegewena i ola te aanan o iyaka i pabikel. \v 8 Yaa aanan toto ta an o toto nige ta aan nige i pwapwawaisi-agila Yehoba matanaa. Ebo aanan enuna ta towani, he nige tage toto o kaiwena ge kila ta nak, o ebo aanan enuna ta an, nige tage toto o kaiwena ge ta waisi. \p \v 9 Yaa nuku matahikagimiu. Ku atena bubun te nige ami lopwal i gagan ge tage aanan toto hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal nige nuku aan. Yaa bahi wami ginol o kaiwena ge toabulilek bolo wali aatena kaukaubwana nihi sosogu. \v 10 He i ola hiwe. Owa toatena, ebo nu na yabowaine kakakawena wana limi tapwalolowa nu misiyo ge nu anan, ge ebo toabulilek toto wana aatena i kaubwa ni kitewa, he nasi nuwana ni noewa eliyam, inoke aanan toto hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal ni an. I ola age? \v 11 Inoke owa wam aatena gamagal toto wana aatena i kaubwa ni pasogu, yaa age iya talim, ge iya kaiwena Keliso i yaomal. \v 12 I ola al, sauga ku gegi talimiyau elal ge wali aatena kaukaubwana ku apanak ge hi sogu, he Keliso eliyana te ku gegi. \v 13 Inoke ebo aanan toto ya an taliu ni pagegi, he nige sauga etega al bwasumu bunumwina toto hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal na an, eba taliu na pagegi. \c 9 \s1 Pol Iya Apostolo, Yaa Nige I Aawa Molamola Toekelesiya elal \p \v 1 Tunahot nige bugul etega i lolopwaliyau! Tunahot nau apostolo etega! Nau wala Babala Yeisu iyaka ya kite! No tuwalali Babala kaiwena enona heiya te komiu. \v 2 Bwagana gamagalau enuna nige hi nunuwatu tage nau apostolo, yaa komiu bosowaimiu hot nuku awa apostolo-agau. Komiu wami abulilek gamagalau gegewel i pankitel tunahot nau Babala wana apostolo. \p \v 3 Bolo hi awa naknakagau analiya na lahe na ba ola hiwe. \v 4 Age alou ge Banabas nige bosowaima aanan ge wewel naha aheya eliyamiu wama tuwalali kaiwena? \v 5 Binimala naha alolon, age nige bosowaina alomeyau lagomeyau naha nopain ge toekelesiya nihi matahikagima? Ni ola to apostolowau gegewel, avaliyau wala Babala Yeisu talinau ge i ola al Pita hi giginol. \v 6 Age ama toto labui ya te totoma tuwama ana labe naha pwawaa nimama elana? \v 7 Hauna tolohaveyan totona wana mani elana aana ge ana kaliko ni pwapwamola? Hauna tau eyowa ni ginol ge nige enona etega ni aan? Hauna tau sipi ni matahikagil ge nige enowaliya ni aan ana labe kaiwena? \p \v 8 Nige tage no nuwatu ya ahem ya gamagalau wali pagan elana ge ba papatini bolo o ya baunan. He Mosese wana Logugui i ba i ola al to. \v 9 Mosese wana Logugui ana leleli i ba ola hiwe: “Sauga bulumakau nuku patuwalali \w witi\w* ni poti lolowan ge enona ni lobabalem ana haka elana, bahi awalalagena nuku aam kaus, yaa wana tuwalali molana ni anan.” Age Yehoba bulumakau kaiweliya i nuwanuwatu heiya ge i ba ola o? Nigeya. \v 10 He ama totuwalali bama te Yehoba baaba o i baunan. Ibwe, ama kaiwema heiya te leleli i ba ola o. Inoke i pankitela sauga ebo togiyal hi giyagiyal ge topahi hi pahipahi, bosowaina nihi melteli te ali labe abwe ni noem wali tuwalali elana. \v 11 Ama Yehoba wana baaba iyaka ha luwan yayaluwamiu elana, inoke nige ana hanahanal ebo tuwama ana labe ni neem eliyamiu wama tuwalali enona. \v 12 Totuwalali enuna al bosowailiya ya ali labe ni neem eliyamiu, yaa ama bosowaima hot naha ba nuku labema. \p Yaa nige sauga etega ha babaa ola. He pulowan gegewena ha palahikan ya, kaiwena nige nuwama i oola Keliso Wasana Waiwaisana ana eteli kaus etega naha ginol ge gamagalau wali abulilek naha papulowan. \v 13 He iyaka ku atena te bolo hi tuwalali Limi Bwabwalena elana, aliya ana abanem to. Ge bolo wali tuwalali bwasumu nihi powonan abapowon elana, powon bwasumona awalehina nihi ahe ali lolan. \v 14 I ola al, Babala Yeisu i ba tage Wasa Waiwaisana ana topapaatena ali labe ni neem bolo Wasa Waiwaisana hi hago elal. \p \v 15 He bosowaiu ya te na ba nuku ginol ni ola, yaa nige sauga etegana ya babaa tage nuku ginol. Ge ya leleli i ola o, nige tage nuwau ami logugui na teli ge nuku labeyau. Bahiwa! Binimala na aliga ga! No abahanaha te nige sauga etega ya babaa ge tage nuku labeyau. Inoke no abahanaha o bahi ni tatabwa bugul bwagabwaga. \v 16 Yehoba o logugui i pem Wasa Waiwaisana na papaatena-an, inoke ebo na ginol ola, he nige bosowaina toto o kaiwena ge na hanaha. Eeu nau geb! Ebo wasa waiwaisana nige ya papapaatena-an, he iyaka ya nak! \v 17 Binimala totou no nuwatu ge tuwalali ya na ginol, bosowaiu ya te molau ni gan. Yaa nige totou no nuwatu i oola, he Yehoba tuwalali toto ya i pem eliyau na matahikan. \v 18 Inoke hauna kaba mola ya ahe? Molau i ola hiwe. Ya yaliyaya kaiwena Wasa Waiwaisana ya ba yoho ya gamagalau elal, nige sauga etegana ya babaa tage nihi labeyau no tuwalali molana. Yaliyaya o heiya molau. \s1 Pol I Tabwa Gamagalau Gegewel wali Totuwalali Loloyowanina \p \v 19 Nau nige gamagal etega wana totuwalali loloyowanina i oola, yaa ya talamwagau ya tabwa gamagalau gegewel wali totuwalali loloyowanina, kaiwena nuwau gamagalau nihi gewi na ahel. \v 20 Sauga ebo ya tuwalaliya Yudiya gamwaliyaa, no pagan i ola Yudiya wali pagan, kaiwena nuwau Yudiya na ahel. Sauga ebo ya tuwalaliya gamagalau bolo hi miminaa Mosese wana Logugui gabulanaa, no pagan i ola bolo hi miminaa Logugui o gabulanaa, kaiwena nuwau na ahel. (Yaa age nau nige ya miminaa Mosese wana Logugui gabulanaa.) \v 21 Bolo nige Yudiya i oola heliya hi minek Mosese wana Logugui tolinaa. Inoke sauga ebo ya tuwalaliya gamwaliyaa, no pagan i ola bolo hi minek Logugui o tolinaa kaiwena nuwau na ahel. (Yaa nige tage ya minek Yehoba wana logugui tolinaa, yaa tunahot Keliso wana logugui ya toulil.) \v 22 Sauga ebo ya tuwalaliya toabulilek bolo wali aatena kaukaubwaina gamwaliyaa, no pagan i ola bolo wali aatena kaukaubwaina wali pagan, kaiwena nuwau bolo wali aatena kaukaubwaina na ahel. Gamagalau tomaha ge tomaha wali pagan ya ahe, kaiwena nuwau kamwasa tomaha ge tomaha na labose ge eliyana enuna na pwamwalil. \v 23 Bugul gegewel bolo ya ya ginolil Wasa Waiwaisana ana pwabwata kaiwena, inoke abwe alowau ge bolo Wasa Waiwaisana hi abulilek-an Yehoba wana mulolu naha pwawa. \s1 Toabulilek Nihi Patalelu Gagasisi Mola Mihomihotina kaiwena \p \v 24 Iyaka ku atena patalelu awaawalaka elana topatapatalelu hi gewi, yaa gamwaliyaa maisena ya te mola ni ahe. He komiu nuku patalelu gagasisi ni ola to nuwamiu hot mola nuku ahe. \v 25 Toawalaka gegewel tuwaliya hi palabobosa. Heliya hi logasisi hanahana toto nige i mimihot nihi ahe molaliya, yaa kila ta logasisi mola mihomihotina ta ahe. \v 26 Inoke nau ya patalelu pasapu, nige ya lilitatagena, ge ya lohaveyan bubun, nige ya oola toboksin toto nimana i alialibwagabwaga ya. \v 27 He tuwau ya tagaolan, nige ya tatalamwan nuwatu bwagabwaga elal, inoke bahi tage avalau wali wasa na pek yaka nihi patalelu, yaa nau abwe na sogu ge nige mola na aahe. \c 10 \s1 Abaatena Ta Aheya Isileli Wasaliya elana \p \v 1 Taliwau ge nuwau, nuku nuwahikan te tubulau houhouwel yaluyalu i houwaagil uleya ge i matahikagil, yaka gegewel hi nosola hogaa ge Hoga Keketina hi kalapanet-an. \v 2 Inoke bosowaina ta ba, yaluyalu elana ge hoga elana gegewel hi babitaiso ge hi tabwa Mosese wana boda. \v 3 I ola al gegewel aanan toto Yehoba Yayaluwana i pek elal hi anana, \v 4 ge wewel toto Yehoba Yayaluwana i pasani tagilanem pat elana hi imwimwa. Pat o heiya Keliso, ge iya avaliya ya hi nawanawa. \v 5 Bwagana gegewel waisi bolo o hi an bose, yaa gamwaliyaa hi gewi Yehoba nige i yayaliyaya kaiweliya, inoke hi yaomalek uleya ge tuwaliya hi yamwiyamwi bwagabwaga ya labi tomaha ge tomaha elal. \p \v 6 He bugul bolo ya hi masal elal, inoke kila wala abagagayawa to ge bahi gegi paganina ana nuwan ta tutu ni oola heliya. \v 7 Kila bahi ta kukululuek yabowaine kakakawel elal ni oola heliya enuna hi ginol. Buki Bwabwalena i ba bulumakau kakanununa toto gold elana hi ginoliya, enowana hi ginol, inoke “hi misiyo hi anan ge hi imwim, yaka hi lutan ge hi pagan naknak.” \v 8 Bahi ganawal paganina ta giginol ni oola heliya enuna hi ginol, inoke lan maisena ali gewi tuwenti tili tausan hi aliga. \v 9 Bahi Yehoba ta lalabose paehila wala lopalapalaviyan ni palahikan ni oola heliya enuna hi ginol, inoke mwata hi nem hi talil ge hi aliga. \v 10 Ge bahi ta hawohawol ni oola heliya enuna valila Mosese hi lovehawol-an, inoke Yehoba Yaomal ana Anelose i patuna elal ge hi yaomal. \p \v 11 Bugul bolo ya hi masal eliyalil kila wala abagagayawa. Yaka wasana gamagalau hi leli lowan Buki Bwabwalena elana, inoke kilau bolo sauga ana abapwamowasi elana ta minaa, ta vasili ge bahi ta giginol ola to. \v 12 Inoke ebo komiu etegana i nuwatu iya i talmilil gagasisi, he ni matahikan bahi ni sosogu. \v 13 Lawakik toto ku pwapwawa i ola to alomiyau hi pwapwawa sauga gegewena, nige i gegetoga. I bosowaina hot Yehoba ana mel nuku teli, iya nige ni tatalam tage ami lawakik wami gasisi ni bwata lake. Inoke sauga ebo lawakik nuku pwawa, Yehoba ni labemiu ge abamwal ni pankitemiu, inoke eliyana ami lawakik nuku gasisi luwai. \s1 Nige Bosowaina Nuku Kululuek Yehoba elana ge Yabowaine Kakakawel Al ge \p \v 14 Inoke no heliyamwau, bahi nuku kukululuek yabowaine kakakawel elal, yaa ali en nuku pek. \v 15 Komiu tonuwasapu te ya baaba eliyamiu, inoke no baaba hiwe nuku hile. \v 16 Oine ana kom toto kaiwena ta ba mulolu Yehoba elana, sauga ta im, he ana aatena i ola kilau boda toto kaiwena ge Keliso saliyana i lau. I ola age? Ge beleid toto ta pigelagela-an, sauga ta an, he ana aatena i ola kilau boda toto kaiwena ge Keliso tuwana i talamwan. I ola age? \v 17 Beleid maisena elana gegewela ta anana, he ana aatena i ola bwagana ta gewi gegewela ta minaa tuwan maisena ya elana, tuwan o Keliso tuwana. \p \v 18 He gamagalau Isileli wali pagan ku nuwatu ga. Sauga bwasumu nihi powonan Yehoba elana ge abwe bwasumu o bunumwina nihi an, he ginol o i ola i aahel avaliya Yehoba hi petupatupa-agil. Inoke i ola al to, ebo aanan toto hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal ta an, he i ola kila avalau yabowaine o ta petupatupa-agila. \v 19 Nige tage ya ba, “Yabowaine kakakawel heliya yabowaine hot.” Ge nige tage ya ba, “Aanan toto hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal i getoga aanan gegewel elal.” \v 20 Yaa no baaba ana sapu i ola hiwe: sauga ebo bolo Yehoba nige hi aatena aanan hi pakakanun, he yayaluwa bibikel elal te hi pakakanuna, nige hi papakakanunek Yehoba elana. Inoke nige nuwau alomiyau ge yayaluwa bibikel nuku petupatupa-agimiu. \v 21 Nige bosowaina pamaisena oine nuku imwa Babala wana kom elana, ge nuku imwa al yayaluwa bibikel wali kom elana, toto hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal. I ola al nige bosowaina pamaisena beleid nuku anana Babala mwahena elana, ge nuku anana al yayaluwa bibikel mwaheliya elana. \v 22 Age nuwamiu Babala nuku pahuga? Age wami gasisi i ola iya? \s1 Bugul Gegewena Nuku Ginolil Yehoba wana Wasawasa kaiwena \p \v 23 Enuna ku ba, “Nige ala lopwal i gagan, bosowaila ya bugul gegewena ta awaawaginol.”\f * \fr 10:23 \ft Hi ba ola o, kaiwena nige i oola tage Kelisitiyani Mosese wana Logugui ge Yudiya wali tapwalolo ana logugui nihi toulil.\f* I ola, yaa nige tage bugul gegewena ni labela ge ta waisi. Ku ba, “Nige ala lopwal i gagan, bosowaila ya bugul gegewena ta awaawaginol.” I ola, yaa nige tage bugul gegewena toekelesiya wali abulilek ni tal ge ni gasisi. \v 24 Bahi etegana ni nunuwatu totona wana waisi kaiwena, yaa alonau wali waisi kaiwena te ni nuwanuwatu. \p \v 25 Inoke ebo bwasumu bunumwina nihi paliana abamaket elana, he bosowaina ya te nuku pwamola ge nuku an. Bahi nuku nuwanuwatu kaiwena, ge nuku nenel nuku ba, “Bunum ya ga i noem? Iyaka hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal o nigeya?” \v 26 Nuku an ya, kaiwena Buki Bwabwalena i ba, “Panayawi ge bugulina gegewena heliya Yehoba wana bugul.” \p \v 27 I ola al, ebo gamagal etega nige toabulilek i oola ni awanunimiu nuku na wana limiya alomiu nuku anan, ge ebo wami nuwatu i ola, inoke nuku nok ge aanan toto iyaka i lovivina-an kaiwemiu nuku an ya. Bahi nuku nuwanuwatu ge nuku nenel nuku ba, “Aanan ya iyaka hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal o nigeya?” \v 28 Yaa ebo gamagal etega ni ba, “Aanan toto ya iyaka hi pakakanunek yabowaine kakakawel elal,” he bahi nuku aan. Kaiwena gamagal toto wami wasa i pewa i nuwatu te ebo aanan ololana o ta an, he iyaka ta gegi Yehoba matanaa. \v 29 Komiu nige ku nunuwatu oola, yaa kaiwena alomiu wana nuwatu i ola, inoke aanan o bahi nuku aan. \p Yaa ebo nige gamagal etega ni babaa ola o, he bahi ta nuwanuwatu, aanan ta an ya. Bahi ta golugoluwa avalau wali nuwanuwatu elana ge hi nelnel aanan kaiwena. \v 30 Ebo aanan toto o kaiwena ta ba mulolu Yehoba elana ge abwe ta an, ga i ola ge baena gamagal etega ni baaba kaiwela? \p \v 31 He i ola hiwe: ebo nuku anan, ebo nuku imwim, hauna gun ebo nuku ginol, bugul gegewena nuku ginolil Yehoba wana wasawasa kaiwena. \v 32 Bahi wami ginol ni oola abatupa etega ebo Yudiya elal, ebo bolo nige Yudiya i oola elal, o ebo bolo hi minaa Yehoba wana ekelesiya gamwanaa. \v 33 Nuku ginol ni ola ya giginol: ya labose tage gamagalau gegewel nihi yaliyaya no ginol gegewel kaiweliya. Nige ya nuwanuwatu totou no waisi kaiwena, yaa ya nuwanuwatu gamagalau hi gewigewi wali waisi kaiwena, inoke mwal nihi pwawa. \c 11 \p \v 1 No pagan nuku ahe, ni ola nau Keliso wana pagan ya ahe. \s1 Pol I Baaba Kaun ana Pahapahabobu kaiwena \p \v 2 Ya tobalagimiu kaiwena sauga gegewena ku nuwahikagau ge panpankiti toto ya ahe ge abwe ya pankitemiu ku toulil bubun. \v 3 Yaa nuwau nuku atena te bolau gegewel kaunuliya heiya Keliso, yowau kaunuliya heiya lagoliyau, ge Keliso kaununa heiya Yehoba. \v 4 Nige wala pagan i oola tage bolau kaliko nihi ahe ge kaunuliya nihi pahabobu, inoke ebo tau etega kaununa ni pahabobu ge ebo ni awanun o ebo Yehoba wana baaba ni baubaunan, he kaununa, iya Keliso, i papuluwawi-an to. \v 5 Yaa ebo yova etega kaununa nige ni papahabobu ni oola yowau wali pagan, ge ebo toekelesiya mataliyaa ni awanun o ebo Yehoba wana baaba ni baubaunan, he kaununa, heiya lagona, i papuluwawi-an to. Ebo kaununa nige ni papahabobu, he iya i ola yowau bolo kaunuliya hi kol yoho. \v 6 Inoke ebo yova etega nige nuwana kaununa ni pahabobu, he gegewena ni tomwa yoho ya! Yaa ana kite i pulupuluwawi ebo yova kaununa ni tomwa yoho o ebo ni kol, inoke i waisi te kaununa ni pahabobu. \p \v 7 Nige bosowaina tau kaununa ni pahabobu, kaiwena Yehoba tau i ginol totona kanukanununa elana, ge Yehoba wana wasawasa i pamasal. Yaa yova kaununa ni pahabobu, kaiwena iya tau wana wasawasa ni pamasal. \v 8 Ya ba ola o, kaiwena Yehoba nige tau i giginolem yova eliyana, yaa yova i ginolem tau elana. \v 9 I ola al, nige tage Yehoba tau i ginol yova kaiwena, yaa yova i ginol tau kaiwena. \v 10 Inoke heiya te kaiwena yova kaununa ni pahabobu inoke ni pankitela iya iyoho i minaa lagona wana logugui eliyana. I ola al, aneloseyau nihi kite yova lagona i awatauwan. \v 11 Yaa wala mina Babala Keliso eliyana, nige totomaha i gagan tau ge yova elal. Yova iya tau ana tolabe ge tau iya yova ana tolabe. \v 12 Kaiwena valila Yehoba yova i ginolem tau elana, ge i ola al sauga ya tau i masalem yova elana. Yaa Yehoba iya bugul gegewena wali masal puna. \p \v 13 Totomiu ga ku nuwatu. I waisi ya ebo yowau nige kaunuliya nihi papahabobu ge nihi awanun toekelesiya mataliyaa? \v 14 Kila gamagalau wala pagan i pankitela ebo tau kaununa yayapona, he i papapuluwawi. \v 15 Yaa ebo yova kaununa i yapu, he ana awa i waisa, kaiwena Yehoba i pek kokowana ana habobu. He i ola al i waisa te kaunuliya nihi pahabobu awanun kaiwena. \v 16 Ebo etega nuwatu ya ni awa nanakan, he anana na lahe na ba, “Ama alomeyau Yehoba wana ekelesiya labi tomaha ge tomaha, wama tapwalolo ana kamwasa i ola ya to.” \s1 Babala wana Aanan \r (Mataiyo 26:26-29; Mak 14:22-25; Luke 22:14-20) \p \v 17 Sauga ya nuwau na panpankiti eliyamiu bugul etega kaiwena. He bugul ya bana nige bosowaina na tobalagimiu, kaiwena sauga ebo ku nogogo, wami tapwalolo nige ana waisi etega i gagan, yaa ana nak ya te i gan. \v 18 Houwan, wasamiu ya hago tage sauga ebo ku nogogo, inoke ekelesiya ana boda ku waliwali-an. Ge wasa o kekeisi ya awa tutunahoti. \v 19 He tunahot ami getoga ni gan wami boda gamwanaa, inoke eliyana bosowaina ta atena henalau gamwamiwa pagan toto Yehoba i yaliyaya-an hi toulil. \v 20 Yaa sauga ku nogogo ge ku anan toyawa, he tage Babala wana aanan nuku ginol.\f * \fr 11:20 \ft Kila Babala wana aanan ta ginol mwaumwau-an, yaa ana awa i ola toekelesiya houhouwel wali nogogo ananina gamwanaa te beleid hi an ge oine hi im sakalameni kaiwena.\f* Yaa toto komiu ku giginol nige Babala wana aanan ana pagan i oola, \v 21 kaiwena komiu maisena ge maisena ku patotoya totomiu amiu ku an, nige ku matamatan alomiyau kaiweliya. Inoke enuna tinemiu i kiya, yaa enuna galegalebomiu ya, ge enuna ku imwim nabi, yaa enuna ku kala hot. \v 22 Age nige wami limi i gagan ge eliyana nuku anan ge nuku imwim? Yehoba wana ekelesiya nige kekeisi ku aawatauwan! Alomiyau bolo nige aliya waiwaisana ku papapuluwawi-agil! Ga na ba ola eliyamiu? Age na tobalagimiu? Nigeya hot! \p \v 23 He toto ya aheya Babala elana ge valila ya wasaan eliyamiu i ola hiwe. Babala Yeisu, bulin o Yudasa i wasaan, beleid i ahe, \v 24 i ba mulolu Yehoba elana ge i pigebagebal-an, inoke i ba, “Toto ya iya tuwau, komiu kaiwemiu. Nuku ginol hikahikani o abanuwahikan.” \v 25 I ola al, aanan enaa oine ana kom i ahe, inoke i ba, “Oine ya, iya \w bateli\w* vavaluna kaiwena, bateli o saliyau elana ni masala. Sauga ebo nuku im, nuku ginol o abanuwahikan.” \v 26 Inoke sauga toto ebo beleid ya nuku an ge oine ya nuku im, he i ola Babala wana yaomal ku wasaan to, ana siga ni sikalim. \p \v 27 Inoke i ola hiwe: ebo etega Babala wana beleid ge wana oine ni an ge ni im bwabwage, ge nige henapona ni giginol, he iya Babala tuwana ge saliyana i awatautau-an inoke lahena ni pwawa. \v 28 Inoke gamagal maisena ge maisena totona ni kite hilihili-an ga, mulaa abwe beleid ni an ge oine ni im. \v 29 Kaiwena ebo beleid ni an ge oine ni im ge nige Babala tuwana ge wana yaomal ali sapu ni nunuwatu-an, he totona ana lahi i ginol. \v 30 Heiya te kaiwena ami boda gamwanaa hi gewi hi kasiyebwa ge tuwaliya i pweyata, ge enuna iyaka hi aliga. \v 31 Yaa binimala totola ta kite hilihili-agila, he Yehoba wana lahi o nige ta pwapwawa. \v 32 Yaa sauga Yehoba i lahela, he i pahenapola to, inoke bahi avalau ge bolo nige toabulilek i oola lahi mihomihotina ta pwapwawa toyawe. \p \v 33 Taliwau ge nuwau, sauga ebo nuku nogogo Babala wana aanan kaiwena ge nuku anan toyawa, nuku matamatan alomiyau kaiweliya. \v 34 Toto ebo ni galebu, ni anan ga totona wana limiya mulaa abwe ni nem, inoke sauga nuku nogogo pamaisena, bahi Yehoba wana lahi nuku pwapwawa. Sauga ebo na nowa, abwe bugul enuna al kaiweliya na ba pasapu eliyamiu. \c 12 \s1 Yayaluwa Bwabwalena Toabulilek ali Guyau Ona I Pek \p \v 1 Taliwau ge nuwau, valila no leta elana ku nel elau Yayaluwa Bwabwalena wana guyau kaiweliya, inoke sauga ya wami nel na lahe. He nuwau nuwamiu ni sapu kaiweliya. \v 2 Ku atena te sauga komiu iyoho Yehoba nige ga ku aatena, gasisi etega i ahemiu inoke i pagegemiu ge ku kululuek gogoginol elal bolo nige yawaliliya i gagan. \v 3 Inoke yayaluwa ona ali getoga nuku atena. Nuku atena bubun te ebo gamagal etega Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi elana ni baaba, nige sauga etega Yeisu alana ni babaa sigasiga-an. Ge ebo gamagal etega ni ba, “Yeisu iya Babala,” he Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi elana te i baaba. \p \v 4 Yayaluwa Bwabwalena wana guyau ali getoga tomaha ge tomaha, yaa Yayaluwa Bwabwalena maisena ya. \v 5 Tuwalali tomaha ge tomaha ta awaawaginol, yaa ta tuwalali Babala maisena ya elana. \v 6 Tomaha ge tomaha wala gasisi tuwalali kaiwena, yaa Yehoba maisena ya, iya gegewela wala gasisi i pem tuwalali gegewena kaiweliya. \v 7 Yehoba iya Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi i pamasal kila maisena ge maisena eliyala ekelesiya bwalibwaligena ana labe kaiwena. \v 8 Yayaluwa Bwabwalena gamagal etega ana guyau i pek siba ana baaba ni baubaunan, ge Yayaluwa Bwabwalena maisena o gamagal etegana al ana guyau i pek ni baaba alona ge wana aatena. \v 9 Yayaluwa Bwabwalena maisena o gamagal etegana al i paabulilek Yehoba ginol bwabwatana etega ni ginol ni ola wana awanun, ge etegana al ana guyau i pek tokasiyebwa ali kasiyebwa tomaha ge tomaha ni pwamolol. \v 10 Yayaluwa Bwabwalena gasisi i pek gamagal etegana elana ginol yawiyawi ni awaawaginol, ge etegana ana guyau i pek ni \w palopisai\w*, Yehoba wana baaba ni baubaunan. Gamagal etegana wana aatena i pek ge bosowaina guyau toto i neem Yayaluwa Bwabwalena elana ge toto i neem yayaluwa bibikel\f * \fr 12:10 \ft Yayaluwa bibikena \+it nu kite Baaba Ona ali Sapu ana Abaloya\+it* elana.\f* elal ali getoga ni atena. Gamagal etegana ana gu yau i pek anan getoga ni baubaunan,\f * \fr 12:10 \ft Anan getoga ni baubaunan, nige i oola anan o valila i vavasili-an, yaa Yayaluwa Bwabwalena wana ginol kaiwena inoke i baaba anan o elana.\f* ge etegana al ana guyau i pek toto i baaba anan getoga elana wana baaba ana sapu ni pasikal. \v 11 He Yayaluwa Bwabwalena maisena ya iya te ginol bolo ya gegewel i ginolil, ge i guyauan gamagalau tomaha ge tomaha elal i ola wana nuwatu. \s1 Tuwan Maisena, Yaa Gabomwina Hi Gewi \p \v 12 Kila gamagal tuwala i maisena, yaa gabomwina hi gewi. Bwagana tuwala gabomwina hi gewi, hi tubwi inoke hi tabwa tuwala maisena ya. Inoke i ola al to, toabulilek ta gewi, yaa ta tubwi pamaisena ta tabwa Keliso tuwana. \v 13 He kila gegewela, ebo Yudiya o ebo nige Yudiya i oola, ebo totuwalali loloyowanil o ebo gamagalau sokasokalil, Yehoba i pababitaisola Yayaluwa Bwabwalena maisena elana ge ta tabwa tini maisena, ge gegewela Yehoba Yayaluwa Bwabwalena maisena elana i paimwila. \p \v 14 Tuwala nige gabomwina maisena ya i oola, yaa hi gewi. \v 15 Ebo aen ni ba, “Kaiwena nau nige niman i oola, inoke nau nige tuwan gabomwina etega i oola,” he bwagana i ba ola o, yaa tunahot iya tuwan gabomwina etega. \v 16 Ge ebo tanan ni ba, “Kaiwena nau nige matan i oola, inoke nau nige tuwan gabomwina etega i oola,” he bwagana i ba ola o, yaa tunahot iya tuwan gabomwina etega. \v 17 Ebo tuwan gegewena ni ola matan, abwe ga ni ola ge baaba ni hago? Ebo tuwan gegewena ni ola tanan, abwe ga ni ola ge bwalen ni hago? \v 18 Yaa age Yehoba tuwan gabomwina maisena ge maisena i telel i ola wana nuwatu. \v 19 Ebo gegewel nihi ola tuwan gabomwina maisena, he nige tuwan ni gagan. \v 20 Yaa age tuwan gabomwina hi gewi, yaa tuwan maisena ya. \p \v 21 Nige bosowaina matan ni baek niman elana ni ba, “Nige am nuwanuwatu etega i gagan eliyau.” I ola al, nige bosowaina kaun ni baek aen elana ni ba, “Nige am nuwanuwatu etega i gagan eliyau.” \v 22 Nige i oola, kaiwena tuwala gabomwina bolo ta nuwatu tage nige hi gagasisi, nige bosowaina nihi kala. \v 23 I ola al, tuwala gabomwina bolo ta nuwatu nige ali awa i wawaisi ta paiselal bubun, ge tuwala gabomwina bolo pulupuluwawena ta kausil bubun, \v 24 yaa bolo nige pulupuluwawena i oola nige ta kakausil. Inoke tuwala gabomwina bolo nige ali tobal i bwabwaya ta matahikagil bubun. He Yehoba tuwala i ginol i ola to, \v 25 inoke bahi tuwan gabomwina nihi mimiwaliwali, yaa nihi pelabalabaagil. \v 26 Inoke ebo gabom etega ni lomwan, gabom gegewel avaliya nihi lomwan toyawa. Ge ebo gabom etega ta tobalan, gabom gegewel nihi peyaliyaya-agil avaliya ana tobal kaiwena. \p \v 27 He komiu te Keliso tuwana, inoke komiu maisena ge maisena iya tuwana gabomwina etega. \v 28 Ekelesiya gamwanaa Yehoba gabom maisena ge maisena iyaka i teli abaliyaa. Houwan gamagalau enuna i telel hi tabwa apostolo, labuina enuna hi tabwa palopitau ge wana baaba nihi baubaunan, etonina enuna nihi topankite, abwe al enuna ginol yawiyawi nihi awaawaginol, yaka abwe al enuna ali guyau tokasiyebwa nihi pwamolol, enuna gamagalau nihi label, enuna toekelesiya nihi nulil bubun, ge enuna anan getoga ona nihi baubaunan. \v 29 Nige tage gegewel nihi tabwa apostolo. Nige tage gegewel nihi tabwa palopitau, o ebo gegewel nihi topankite. Nige tage gegewel ginol yawiyawi nihi awaawaginol, \v 30 o ebo gegewel ali guyau tokasiyebwa nihi pwamolol, o ebo gegewel anan getoga ona nihi baubaunan. Ge nige tage gegewel toto i baaba anan getoga elana wana baaba ana sapu nihi pasikal. \v 31 Yaa nuwau nuku logasisi ge Yayaluwa Bwabwalena wana guyau bolo alaliya gaganina ge ali nuwatu bwabwatana nuku ahe. \s1 Nunuwana Bana \p Inoke sauga ya kamwasa waiwaisana hot na pankitemiu toto nuwatu gegewena al i waisi lake. \c 13 \p \v 1 Bwagana ebo gamagalau analiya tomaha ge tomaha ge aneloseyau analiya na baubaunan, yaa ebo nige no nunuwana i gagan, nau ya ola dulam enonovana ge butuna bwabwatana, o ebo aiyan toto hi tagapopoli butuna. \v 2 Bwagana ebo o guyau Yehoba ni pem tage wana baaba na baubaunan, bwagana ebo Yehoba wana nuwatu misusumena na atena o ebo bugul gegewena na atena, bwagana ebo no abulilek ni bwata ge bosowaiu na ba oya abana ni miluwai, yaa ebo nige no nunuwana i gagan, he nau gamagal bwagabwaga hot. \v 3 I ola al, bwagana ebo no gogomwau gegewena na guyauan haba togulagula elal, bwagana ebo tuwau na talamwan ni wai, yaa ebo nige no nunuwana i gagan, he nige ana waisi etega na pwapwawa. \p \v 4 Ebo wala nunuwana i gan, ta palahikan ge avalau ta atilomwan-agil. Ebo wala nunuwana i gan, nige avalau ta lalamwa pulowanagil, nige ta babaa heyagila, nige ta hahanaha, \v 5 nige ta aawatautau, nige totola wala waisi ta loloyaan, nige etimwawa ta huhuga, avalau wali gegi eliyala nige ta nunuwahikan. \v 6 Ebo wala nunuwana i gan, sauga ebo avala etega ni gegi inoke nuwala i nak, yaa pagan sasapona heiya te ta yaliyaya-an. \v 7 Ebo wala nunuwana i gan, sauga ebo avala ni ginol panak elala inoke ta nuwayoho ya, sauga gegewena avala ana mel ta teli, sauga gegewena ta atimatuwa te avala wana pagan abwe ni waisi, ge sauga gegewena ta palahikan. \p \v 8 Nunuwana paganina nige ana sauga mowasi ni gagan. Yaa Yayaluwa Bwabwalena wana guyau ololana ta palopisai, o ebo anan getoga ona ta baubaunan, o ebo ta baaba alona ge wala aatena, heliya nige nihi mimihot, bwaliga abwe nihi mowasi. \v 9 He i ola to, kaiwena sauga ya wala aatena awalehina ya te ta atena, ge ebo ta palopisai, awalehina ya te ta baunan. \v 10 Yaa bwaliga abwe Yehoba bugul gegewena ni ginol paolaolaek, inoke sauga o elana hauna toto valila i awalehina abwe ni mowasi. \v 11 No sauga wawaya ya papana wawaya ge wawaya nuwatuina ya nuwanuwatu-an. Sauga iyaka ya tau matuwa, inoke wawaya paganina iyaka i mowasi eliyau. Inoke i ola al to, hauna toto sauga ya i awalehina bwaliga abwe ni mowasi. \v 12 Sauga ya Yehoba ta kite paganuganu, ana kite i ola ebo kakanunula ta kite gelasi gaganuna elana. Yaa sauga o elana abwe Yehoba ta kite bubun, ana kite ni ola ebo alola ge gamagal etega maninila ta pahanalivaso. Sauga ya no aatena Yehoba kaiwena i awalehina, yaa sauga o elana abwe na atena hoti, ni ola to iya i atenau hoti. \p \v 13 He i ola hiwe. Bugul bwabwatal eton heliya nihi mihot, abulilek, atimatuwa\f * \fr 13:13 \ft Atimatuwa toto ya, heiya alola wala atimatuwa ta matamatan waisi toto Yehoba abwe ni ginol kaiwela.\f* ge nunuwana, yaa bolo eton o gamwaliyaa, nunuwana heiya te i bwata hot. \c 14 \s1 Anan Getoga Ona Ta Baubaunan ge Ta Palopisai Baliya \p \v 1 Nunuwana ana kamwasa nuku toulil. I ola al nuku logasisi Yayaluwa Bwabwalena wana guyau ona nuku ahe. He gamwaliyaa guyau toto ana nuwatu i bwata heiya ta \w palopisai\w*, Yehoba wana baaba ta baubaunan. \v 2 Yehoba wana baaba ta baubaunan ana nuwatu i bwata kaiwena sauga ebo gamagal etega anan getoga ni baubaunan,\f * \fr 14:2 \ft 1 Kolinita 12:10 ana epwamwananal paiya nu kite.\f* nige tage i baaba gamagalau elal, i baaba ya te Yehoba elana. He nige gamagal etega tau o wana baaba ana sapu i aatena, yaa Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi eliyana bugul misusumel i baunan. \v 3 Yaa sauga ebo gamagal etega Yehoba wana baaba ni baubaunan, he i baaba gamagalau elal, inoke wali abulilek i pamatuwa, i ba pagasisel ge i ba payaliyaya-agil. \v 4 Toto anan getoga i baubaunan totona wana abulilek i pagasisi, yaa toto Yehoba wana baaba i baubaunan toekelesiya gegewel wali abulilek i pagasisi. \v 5 Nuwau gegewemiu anan getoga ona nuku baubaunan, yaa nuwau hot te bosowaimiu Yehoba wana baaba nuku baubaunan. Gamagal toto Yehoba wana baaba ni baubaunan wana labe i bwata, yaa toto anan getoga ni baubaunan wana labe nige i bwabwata. Yaa bosowaina wana labe ni bwata ebo wana baaba ana sapu ni pasikal, inoke toekelesiya wali abulilek ni pagasisi. \p \v 6 Taliwau ge nuwau, ebo na nowa ge anan getoga na baubaunan, tab ami labe etega nuku pwawa? He nigeya! Yaa ebo bugul etega Yehoba i pamasal elau na wasaan, o ebo bugul etega na paatenamiu, o ebo Yehoba wana baaba na baunan, o ebo na panpankiti eliyamiu, yaka bolo ya eliyalil ami labe nuku pwawaa. \v 7 Ku nuwatu ga egalagalavenu ololana gita ge igo analiya kaiwena. Ebo etega anana i maisena ya ge nige bosowaina ana getoga etega ta hago, he nige bosowaila ta atena hauna wona ana anan hi galavenu-an. \v 8 I ola al, ebo ivan\f * \fr 14:8 \ft Ta ba “ivan” o ebo “haveyan ana boda.”\f* ana toematana bwagigi ni yu panapanak-an, he nige gamagal etega ni lolovivina haveyan kaiwena. \v 9 He nige i gegetoga komiu eliyamiu. Ebo baaba nige nuku gogopwamwananal mememiu elana, he nige gamagal etega wami baaba ana sapu ni aatena. Wami baaba ni ola ya te leuleu. \v 10 Anan tomaha ge tomaha hi gewi nabi panayawi pwatanaa, ge gegewel ali sapu gaganina ya. \v 11 Yaa ebo tobaaba anana nige ya aatena, he o kite eliyana i ola kokona, ge iya ana kite eliyau i ola kokona. \v 12 Nige i gegetoga ebo komiu anan getoga ona nuku baubaunan. He komiu nuwamiu hot Yayaluwa Bwabwalena wana guyau ona nuku ahe, inoke nuku logasisi guyau nuku patuwalali pwabwaya bolo bosowaina toekelesiya wali abulilek ni pagasisi. \v 13 Heiya te kaiwena ge gamagal toto anan getoga i baubaunan ni awanun Yehoba elana ge i bosowaina wana baaba ana sapu ni pasikal. \p \v 14 Ebo anan getoga elana na awanun Yehoba elana, he yayaluwau i awaawanun yaa no baaba ana sapu nige ya aatena, inoke no nuwatu nige i miminek to. \v 15 Inoke ga na ola? He yayaluwau elana na awanun, ge no nuwatu al elana na awanun. Yayaluwau elana na wona tobal, ge no nuwatu al elana na wona tobal. \v 16 Yaa ebo Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi elana Yehoba nu tobalan anan getoga elana, alom toto nuwana i gewagewa nige bosowaina wam awanun ni talamwi ge ni ba “Ibwe. I ola.” Kaiwena wam baaba ana sapu nige i aatena. \v 17 He tabam wam ba mulolu Yehoba eliyana i waisi, yaa alom nige ana labe etega i pwapwawa. \p \v 18 Yehoba ya tobalan, kaiwena nau anan getoga ona eliyana ya ba lakemiu. \v 19 Yaa ekelesiya ana nogogo elana, nuwau baaba ali sapu gaganil na baunan, bwagana ebo ali gewi nimala panuna ya, inoke alowau na pankitel. Nige nuwau baaba ali gewi tausan ehila na baunan anan getoga elana. \p \v 20 Taliwau ge nuwau, bahi wami nuwatu ni oola wawaya nuwatuina. He wawayau wali aatena gegi paganina elana nige i bwabwata, inoke toto ya eliyana bosowaina nuku goluek elal. Yaa wami nuwatu elana nuku ola gamagalau matuwal. \v 21 Buki Bwabwalena elana Babala i ba gamagalau Isileli ali lahi ni pek, i ba: \q1 Anan getoga ona eliyalil \q1 na baaba gamagalau ya elal. \q1 Bwabwali hohopeliyaa na baaba elal, \q1 yaa anau nige nihi hahago. \m \v 22 Inoke ebo anan getoga ta baubaunan, he etotohi etega to, bolo nige hi aabulilek i pankitel Yehoba wana lahi. Komiu ku ba tage iya Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi etotohina yaka ta atena Yayaluwa Bwabwalena i masala toabulilek elala, yaa nige i oola. Yaa ebo ta palopisai, he tunahot Yayaluwa Bwabwalena wana gasisi etotohina to toabulilek elala. Yaa nige bugul etega i papankitela bolo nige hi aabulilek kaiweliya. \v 23 He i ola hiwe. Ebo wami nogogo elana toekelesiya gegewemiu anan getoga ona nuku baubaunan, ge ebo tonuwa gewagewa enuna o ebo bolo nige hi aabulilek nihi tuk pwawamiu, nasi nihi awa kokona-agimiu. \v 24-25 Yaa ebo gegewemiu nuku palopisai, ge ebo tonuwa gewagewa etega o ebo gamagal etega toto nige i aabulilek ni tuk pwawamiu, he wami baaba o atena ni howa, wana nuwatu misusumena ni masal mwananala, ge ni atena age iya togegi. Yaka ni nuwaleyan Yehoba matanaa, ni talpo bilibiliya ge ni tapwalolo Yehoba elana, inoke ni ba, “Tunahot Yehoba iyahe te ami boda gamwanaa e.” \s1 Wami Tapwalolo Nuku Ginol Bubun \p \v 26 Taliwau ge nuwau, no nuwatu i ola hiwe. Sauga ebo ku nonogogo tapwalolo kaiwena, gamagal etega wona tobal etega i wonaan, etega i panpankiti, etega al bugul etega Yehoba i pamasal elana i wasaan, etega anan getoga elana i baaba, ge etega alona wana baaba ana sapu i pasikal. Inoke tuwalali bolo ya gegewel nuku ginolil toekelesiya yawaliliya ana taltal kaiwena. \v 27 Ebo gamagalau enuna nuwaliya anan getoga elana nihi baaba, he ali toto labui ya te nihi baaba, o ebo eton. He besena to, bahi ni haha al. Maisena ge maisena wana sauga elana ni baaba, bahi nihi babaaba pamaisena. Ge gamagal etega ni gan ge gamagalau o wali baaba ana sapu ni pasikal. \v 28 Ebo nige topapasikal ni gagan, he toto anan getoga elana i baaba, iya nogogo elana ni bakuhu, yaka ni ba kekei totona elana ge Yehoba elana. \p \v 29 Bolo hi palopisai Yehoba wana baaba hi baubaunan, labui o ebo eton nihi baaba, ge tolalaegan gegewel wali baaba o nihi hile. \v 30 Ebo Yayaluwa Bwabwalena nuwatu etega al ni pamasal gamagal etega al elana nogogo gamwanaa, inoke tobaaba houwan ni bakuhu. \v 31 Kaiwena bosowaina komiu maisena ge maisena tomaha wami sauga elana Yehoba wana baaba nuku baunan, inoke gegewemiu aatena vavaluna ge ami ba pagasisi nuku ahe. \v 32 Gamagalau bolo Yayaluwa Bwabwalena wana guyau elal nihi \w palopisai\w*, wali baaba ana sauga hi logugui-an. Nige tage guyau o ana gasisi ni ahel yaka nihi baaba ya. \v 33 Ya ba ola o, kaiwena Yehoba nige lopasamwayagayaga ana Yabowaine i oola, yaa mibubun ana Yabowaine. \p Wala pagan Yehoba wana gamagalau wali ekelesiya panuwa gegewel elal i ola hiwe. \v 34 Tapwalolo ana nogogo gamwanaa yowau nihi mikekei. Nige wala pagan i oola tage yowau ta talamwagil nihi baaba, yaa i ola Mosese wana Logugui ana baaba, nihi minaa lagoliyau wali logugui gabulanaa. \v 35 Ebo nuwaliya bugul etega nihi neli, nihi sikal ga wali limiya abwe nihi nel lagoliyau elal, kaiwena i pulupuluwawi te yowau nihi baaba tapwalolo ana sauga elana. \p \v 36 He tage komiu Yehoba wana baaba ku wasaan houwan hot? Tage komiu ya te wasana ku hago? He nigeya! \v 37 Inoke ebo gamagal etega i nuwatu tage ana guyau ni palopisai o ebo tage Yayaluwa Bwabwalena wana guyau i kalaopopwi, ni talam ni ba, “Tunahot, nuwatu toto Pol i lelelian Yehoba wana logugui te.” \v 38 Yaa ebo nuwatu ya ni towani, he komiu gamagal o nuku towani, bahi wana baaba nuku hahago. \p \v 39 Taliwau ge nuwau, nuku logasisi guyau toto Yehoba wana baaba nuku baubaunan nuku ahe, yaa bahi gamagalau nuku lolopwalil tage bahi anan getoga ona nihi baubaunan. \v 40 He wami tapwalolo nuku ginol bubun ge bahi ni sasamwayagayaga. \c 15 \s1 Tunahot Yeisu Iyaka I Lut Al \p \v 1 Taliwau ge nuwau, nuwau na ba panuwahikagimiu wasa waiwaisana toto ya papaatena-an eliyamiu kaiwena. Wasa waiwaisana o valila ku hago ge ku yaliyaya-an, inoke sauga ya wami abulilek i talmilila. \v 2 Ebo wasa waiwaisana toto ya papaatena-an eliyamiu nuku abulilek-an hikahikani, inoke wasa o ni pwamwalimiu. Yaa ebo wasa gegetogana etega nuku abulilek-an, he nige ana waisi etega nuku pwapwawa. \p \v 3 Wasa toto valila ya ahe ge ya wasaan eliyamiu, ana nuwatu bwabwatal i ola hiwe: Keliso i yaomal wala gegi kaiwena i ola Buki Bwabwalena ana baaba, \v 4 hi teli salaiya yaka lan etonina elana i lutem yaomala i ola Buki Bwabwalena ana baaba, \v 5 ge i masala Pita elana yaka abwe apostolowau ali toto elulutega eluwa elal. \v 6 Yaka sauga maisena elana i masala ana tototoulil ali toto paib handeled ge pwatanaa al. Hi gewi heliya iyoho nige ga hi yayaomal, yaa enuna iyaka hi yaomal. \v 7 Yaka i masala Yemesa elana ge abwe apostolowau gegewel elal. \p \v 8 Mowamowasena hot i masala al nau elau. Nau ya tabwa ana tototoulil, i ola ebo wawaya etega hi ab yaa wana masal nige i oola wawayau gegewel wali masal. \v 9 Kaiwena nau apostolowau gegewel wali tokekeisi. Nau nige no waisi i gagan tage gamagalau nihi awa apostolo-agau, kaiwena Yehoba wana toekelesiya ya palomwanagil. \v 10 Yaa Yehoba wana mulolu bwagabwaga elana heiya te lan ebe ya tabwa apostolo. Wana mulolu eliyau enona i gan, inoke ya tuwalali gagasisi ge apostolowau gegewel ya tuwalali lakel. Yaa nige totou no gasisi elana ge ya tutuwalali. He Yehoba wana mulolu eliyana gasisi i pem te ya tuwalali. \v 11 Inoke ebo nau o ebo heliya, gegewema ha papaatena Yeisu wana yaomal ge wana lut al kaiwena, ge wasa o heiya te valila ku abulilek-an. \s1 Toaliga abwe Nihi Lut Al \p \v 12 Ama ha papaatena ha ba, “Keliso iyaka i lutem yaomala,” inoke ga i ola ge komiu enuna ku ba tage toyaomal nige wali lut al i gagan? \v 13 Ebo toyaomal nige wali lut al i gagan, he Yeisu al ge nige i lulutem yaomala. \v 14 Ge binimala Keliso nige ni lulutem yaomala, wama papaatena ni tabwa bugul bwagabwaga, ge wami abulilek ni ola bugul bwagabwaga. \v 15 Ge etega al, binimala ni ola o, he gamagalau nihi pwawama ama ha wasa kakawi Yehoba kaiwena, kaiwena ha wasa ha ba, “Yehoba Keliso i palutem yaomala.” Ha ba ola o, yaa binimala toyaomal nige nihi lulutem yaomala, he Yehoba Keliso nige i papalutem yaomala. \v 16 Binimala Yehoba toyaomal nige ni papalutil, he Keliso al nige ni papalutem yaomala. \v 17 Ge binimala Yehoba Keliso nige ni papalutem yaomala, wami abulilek nige kekeisi etega ni lalabemiu, yaa wami gegi iyoho eliyamiu nige ana abaul yoho i gagan. \v 18 Ge etega al, gamagalau bolo Keliso hi abulilek-an ge abwe hi aliga, he iyaka nihi yaomal hot. \v 19 Binimala wala abulilek Keliso elana ana waisi sauga ebe ya te ta pwawa ge sauga mulaa nige ni lalabela, bosowaina gamagalau gegewel al ateliya ni lomwanagila nihi ba, “Eeu! Hi abulilek bwagabwaga ya.” \p \v 20 Yaa age tunahot Yehoba Keliso i palutem yaomala, iya toyaomal wali lut i gamauni. \v 21 He tau maisena wana ginol kaiwena gamagalau gegewel aliga hi pwawa, inoke i ola al tau etega al wana ginol kaiwena toyaomal wali lut i gan. \v 22 Kaiwena Adama elana gamagalau gegewel hi aliga, ge i ola al Keliso elana gamagalau gegewel bosowaina nihi lut ge yawaliliya mihomihotina nihi pwawa. \v 23 Yaa lut al tomaha ali sauga i gan: valila Keliso lut i gamauni, enaa wana gamagalau nihi lut al wana sauga sikalim elana. \v 24 Inoke sauga o sauga mowamowasena ni vin, yaka Keliso logugui ge gasisi gegewena ni pakokovel, ge abalogugui ni pek Tamana Yehoba elana. \v 25 He Keliso gasisi gegewena abwe ni pakokovel, kaiwena Yehoba iyaka i nuwatu haba te Keliso ni logugui ana siga topihigelgel gegewel ni teli lowagil aena gabulanaa. \v 26 Topihigelgel mowamowasena ni pwamowasi hoti heiya te aliga. \v 27 Ge ta atena aliga ni pwamowasi hoti, kaiwena Buki Bwabwalena i ba Yehoba Keliso “i teli bugul gegewel ni logugui-agil.” (He buki i ba “bugul gegewel” Keliso ni logugui-agil, yaa nige tage Keliso Yehoba ni logugui-an, kaiwena Yehoba te Keliso i teli bugul gegewel ni logugui-agil.) \v 28 Inoke sauga ebo bugul gegewel ni logugui-agil, iya totona ni teli ni minaa Tamana wana logugui gabulanaa, yaka Yehoba iya maisena tologugui mihahaina hot. \p \v 29 Binimala ebo toyaomal nige nihi lulut al, ana waisi ga ni ola bolo hi babitaiso toyaomal kaiweliya? Hauna kaiwena ge nihi babitaiso ola o? \v 30 Ge binimala toyaomal nige nihi lulut al, hauna kaiwena ge ama sauga gegewena naha telema lomwan ge nak elana wasa waiwaisana kaiwena? \v 31 Taliwau ge nuwau, ya ba tunahot komiu no abahanaha wala Babala Keliso elana. Ge ya ba tunahot al, lan maisena ge maisena alou ya te yaomal. \v 32 Gamagalau enuna wali pagan i ola bwasumu sosokal heliya iyahe Epeso hi lohalohaveyan eliyau. Inoke ebo ya lohalohaveyan ya te panayawi nuwatuina kaiwena, hauna ana waisi eliyau? Binimala ebo toyaomal nige nihi lulut al, he “ta anan ge ta loimwim, kaiwena bwaligumwa ta aaliga.” \p \v 33 Bahi alomiyau nihi papagegemiu. Ebo avalau ge gamagalau bolo wali pagan nanakina ta papalagito, nasi wali pagan ni kalapapanet eliyala yaka wala pagan ni nak. \v 34 Wami nuwatu ni sapu ge nuwatu toto i pagegemiu nuku towani. Komiu enuna Yehoba ana aatena i kala eliyamiu. Ya ba ola o, he binimala nuku puluwawiya. \s1 Lut Al Tuwanina Bana \p \v 35 Tabam gamagal etega i nel i ba, “Sauga ebo Yehoba toaliga ni palutil, ga ni ginol ola-agil? Hauna kaba tuwan nihi ahe?” \v 36 He neli sisigana to. Abapapatini etega i ola hiwe. Ebo pwatum ta galauma-an, he nasi ni aliga ga mulaa abwe ni siun ge yawalina ni gan. \v 37 Etega al, pwatum awawana ya te ta galauma-an, ebo ta ba kon pwatumwina o ebo bugul etega al pwatumwina, nige tage tuwan toto abwe ni masal ta galauma-an. \v 38 Kila pwatum ta galauma-an, yaa Yehoba tuwan etega i pek elana i ola wana nuwatu. Pwatum tomaha ge tomaha hi siun inoke tomaha ge tomaha tuwaliya ana awa. \p \v 39 Abapapatini etega al na ginol bugul bolo panayawiya ge bugul bolo labulabumwa elal. Bugul bolo yawaliliya gaganina panayawiya tomaha ge tomaha tuwaliya ana awa, nige tage tuwaliya i maisena. Gamagalau tuwaliya i getoga, bwasumu bolo hi nawanawa tuwaliya i getoga, bolo hi youyou tuwaliya i getoga, ge moti tuwaliya i getoga. \v 40 Bugul bolo hi miminaa panayawiya tuwaliya i gan ge ali awa ana waisi i gan, yaa bugul bolo hi miminaa labulabum tuwanaa tuwaliya i getoga ge ali awa ana waisi i getoga, nige hi oola bugul bolo hi miminaa panayawiya. \v 41 I ola al, sabwelu ana awa ana waisi i getoga, waikena ana awa ana waisi i getoga, ge putum ali awa ana waisi i getoga. Etega al, putum maisena ge maisena tomaha ali awa ana waisi. \p \v 42 Inoke abwe ni ola to sauga ebo Yehoba toaliga ni palutil. Sauga nihi lut al, tuwaliya ni getoga. Sauga tuwan ta yamwi, nige mihomihotina i oola, yaa sauga Yehoba ni palut, he mihomihotina. \v 43 Sauga ta yamwi, i bwaikikin, yaa sauga Yehoba ni palut, he ana awa waiwaisana. Sauga ta yamwi, tuwan pweyapweyatana, yaa sauga Yehoba ni palut, he tuwan gasigasisena. \v 44 Sauga ta yamwi, panayawi tuwanina, yaa sauga Yehoba ni palut, he labulabum tuwanina. \p Ebo panayawi tuwanina i gan, inoke i ola al labulabum tuwanina i gan. \v 45 Buki Bwabwalena i ba, “Yehoba tau houhouwena tuwana i ginol ge yawalina i pek.” Tau o heiya Adama. Yaa Adama labuina i bosowaina labulabum yawalina ni pem. \v 46 Yaa Yehoba nige labulabum tuwanina i pepem houwan. Panayawi tuwanina heiya te i pem houwan, mulaa abwe labulabum tuwanina ni pem. \v 47 Yehoba panayawi bibilena i ahe Adama houhouwena i ginoliya, yaa Adama labuina i neem labulabumwa. \v 48 Panayawi gamagaliliyau tuwaliya i ola tau toto i masalem panayawiya tuwana. Ge gamagalau bolo hi miminaa labulabumwa tuwaliya i ola tau toto i neem labulabumwa tuwana. \v 49 Sauga ya ta ola tau toto i masalem panayawiya, he i ola al te kila abwe ta ola tau toto i neem labulabumwa. \p \v 50 Taliwau ge nuwau, na baewa eliyamiu: bunum ge saliya tuwanina nige bosowaina ni ulutuk Yehoba wana abaloguguiya, ge tuwan toto nige mihomihotina i oola nige bosowaina ni ulutuk panuwa mihomihotina elana. \p \v 51 Ku hago! Yehoba wana nuwatu misusumena etegana na pamasal eliyamiu. Kila toabulilek nige gegewela ta yayaomal, yaa gegewela tuwan vavaluna abwe Yehoba ni pem. \v 52 He Yehoba ni ginol sauga pamaisena hot ya, ana mweyaha ni ola te ebo matala ta ligabom, ge ana sauga heiya te sauga toto bwagigi mowamowasena nihi yu. Bwagigi ni kahin, inoke toyaomal nihi lutan nige al nihi aaliga, ge kilau bolo nigeya ga ta aaliga tuwan vavaluna Yehoba ni pem. \v 53 Kaiwena tuwala toto nige mihomihotina i oola ni pil ga ni ola tuwan mihomihotina, ge tuwala toto sauga ya bosowaina ni aliga ni pil ga ni ola tuwan toto nige bosowaina ni aliga. \v 54 Inoke sauga ebo tuwala iyaka ni pil ni ola tuwan mihomihotina ge ni ola tuwan toto nige bosowaina ni aliga, he Buki Bwabwalena ana baaba ni tabwa tunahot, toto i ba: “Yehoba yaomal iyaka i pakokove ge i pwamowasi hoti.” \q1 \v 55 “Yaomal, wam gasisi ga? \q1 Yaomal, wam lelelam ga?” \m \v 56 He yaomal wana lelelam i neem gegi paganina elana, ge gegi paganina i neem ebo Yehoba wana logugui ta leke. \v 57 Yaa Yehoba ta tobalan, kaiwena wala Babala Yeisu Keliso wana yaomal eliyana, kila gegi paganina ge yaomal ta gasisi luwagil. \p \v 58 Inoke taliwau ge nuwau nunuwanil, nuku palahikan ge nuku talmilil gagasisi. Sauga gegewena Babala wana tuwalali nuku awaawaginol, kaiwena ku atena wami tuwalali Babala kaiwena nige ni tatabwa bugul bwagabwaga. \c 16 \s1 Mulolu ana Ahiahi Bana \p \v 1 Valila no leta elana nel etega ku neli ku ba, “Ga naha ola ge mani naha teliteli Yehoba wana gamagalau toekelesiya labi Yudiya kaiweliya?” Inoke sauga ya wami nel na lahe. He nuku ginol ni ola valila ya ba toekelesiya labi Galatiya hi ginol. \v 2 Sande maisena ge maisena, komiu maisena ge maisena mani enuna nuku teli getogaan. Henala ebo ni waisi elana ni teli pwabwaya, henala ebo ni pulowan elana kekeisi ya te ni teli. Mani o nuku teli bubun, inoke sauga ebo na nowa, nige ta nuwanuwatu mani ana ahiahi kaiwena. \v 3 Bolau enuna nuku hilel mani o ana tokaval, inoke sauga ebo na nowa, abwe tohouwa Yelusalema wali leta na ginol ge bolau o na pamasalil. Inoke ginebi ge leta na patunal wami mulolu nihi pwatanik Yelusalema. \v 4 Ebo ni mweyaha elau, inoke alowau naha nok. \s1 Pol Abwe Ni Nok Kolinita ge Gamagalau Enuna Baliya \p \v 5 Na nok ga na na labi Masidoniya, yaka abwe na nowa eliyamiu. \v 6 Tabam alowau komiu ta minamina sauga kekeisi ga ni yapu, o ebo alowau komiu ana siga mana ana sauga ni mowasi. Inoke abwe nuku labeyau hauna labi ya nonoek. \v 7 Nige nuwau na nokenan-agimiu ya ge na tataluwagimiu. Yaa nuwau alowau komiu ta minamina ga sauga kekeisi ni yapu, ebo Yehoba wana nuwatu i ola. \v 8 He na minaa ga te Epeso ana siga \w Pentikos Hagalena\w* ana sauga. \v 9 Bwagana o topihigelgel hi gewi, na minaa ga, kaiwena tuwalali ana nog iyaka i mwapwela hot eliyau. \p \v 10 Ebo Timoti ni nowa eliyamiu, nuku ahe nuku yaliyaya-an inoke bahi ni tohitohi-agimiu, kaiwena Babala wana tuwalali i awaawaginol i ola nau. \v 11 Bahi etega ni aawa tobwagaan. Ge wana sauga egon elana, nuku labe yaka alona wana yaliyaya ni sikalim eliyau. He nau iyahe ya matamatan alonau ge talilau kaiweliya. \p \v 12 He talila Apolosa bana, ya ba pagasisi eliyana tage alonau ge talilau nihi nowa ge ni kitemiu. Yaa nige i tatalam tage sauga ya ni nowa. Ebo wana sauga waiwaisana etega ni gan, inoke abwe ni nowa. \p \v 13 Nuku matahikagimiu, nuku milil gagasisi abulilek elana, nuku atimatuwa ge nuku gasisi. \v 14 Bugul gegewena nuku ginolil alona ge wami nunuwana. \p \v 15 Ku atena te Setepano alonau ge wana boda heliya houwan hot hi tabwa toabulilek wami labi Akaiya elana, ge hi talamwagil hi tuwatuwalali Yehoba wana gamagalau kaiweliya. Taliwau ge nuwau, ya ba pagasisemiu, \v 16 nuku minaa gamagalau ololal o wali logugui gabulanaa, ge i ola al gamagalau gegewel bolo wala tuwalali hi logasisi-an. \v 17 Ya yaliyaya Setepano, Potunetas ge Akaikas wali nem kaiwena. He ami bwaga i yapu elau nige bosowaina na kitemiu, yaa hi nem inoke hi payaliyaya-agau. \v 18 Valila ya nuwanuwatu kaiwemiu, yaa heliya hi payaliyaya-agau, ge komiu al ge hi payaliyaya-agimiu. Gamagalau ololal o nuku awatauwagil. \s1 Ba Lokaiyoni \p \v 19 Ekelesiya bolo labi Eisiya hi mulolu eliyamiu. Akuila alona ge lagona Pilisila, avaliyau toekelesiya bolo hi nonogogowa wali limiya, Babala alana elana hi mulolu nabiyan eliyamiu. \v 20 Ge i ola al, talilau gegewel labi ya elana hi mulolu eliyamiu. \p Nimamiu nuku paelu alomiyau elal ge nuku pemumulolu-agimiu, kaiwena komiu Yehoba wana gamagalau. \p \v 21 Sauga ya totou nimwau elana na leleli.\f * \fr 16:21 \ft Buki ya awalehina gegewena ana baaba Pol i baunan ya, ge gamagal getoga i leleli ana siga 16:20 elana.\f* Nau Pol ya mulolu eliyamiu. \p \v 22 Henala ebo nige wala Babala i nunuwana-an, Yehoba ni lahe! Babala, u nem! \p \v 23 Babala Yeisu wana mulolu ni minaa eliyamiu. \p \v 24 No nunuwana ni minaa ku gewigewi eliyamiu, kaiwena kila Keliso Yeisu wana boda.