\id MRK \h Marcos \toc1 Jnuꞌun Yandios ni chaa Marcos \toc2 Marcos \toc3 Mr. \mt1 Jnuꞌun Yandios ni chaa \mt1 Marcos \c 1 \s1 Jnuꞌun Juan, chaa skuanducha \r (Mt. 3.1‑12; Lc. 3.1‑9, 15‑17; Jn. 1.19‑28) \p \v 1 Jaꞌa kejaꞌa jnuꞌun Jesús, ya kuu Cristo, Seꞌe Yandios. Ti jnuꞌun un kuu ja ni kii ya ja ni nama ya yoꞌo. \v 2 Chi siaꞌan ni chaa profeta Isaías tutu, na ni kaꞌan da jnuꞌun Yandios undi na janaꞌan. Ti ni chaa da jnuꞌun Juan nuu tutu siaꞌan: \q1 “Kunsoꞌo ra”, kachi Yandios jiin Seꞌe ya, chi taji ri ndajaꞌa ri. \q1 Koxnuu da kiꞌin da, ti xndaku da nuu yɨvɨ naa i, ja na kotuꞌva i ja kuu kɨvɨ jaa ra. \q1 \v 3 Ti kunde chaa un undi nuu ñuꞌun teꞌe un, ti kaꞌan niꞌin da nuu yɨvɨ siaꞌan: \q1 “Kotuꞌva ra naa ra, chi ja yajni chaa Jitoꞌyo. Ti kuni ja na kaka ndaa ra”, kachi da, ni kachi Yandios jiin Seꞌe ya. \m Ni kachi Isaías. \p \v 4 Yukan ti ni kundaa jnuꞌun Yandios nava ni kachi Isaías, chi ni kenda Juan undi nuu ñuꞌun teꞌe un. Ti kuaꞌa yɨvɨ vekoyo ja na skuanducha da i, ti ni kachi da: \p ―Nakani ini nuu kuachi ra naa ra, ti kuanducha naa ra nava na kuankaꞌnu ini Yandios nuu kuachi ra ―kachi da. \p \v 5 Ti kuaꞌa yɨvɨ ñuu Jerusalén jiin kuaꞌa yɨvɨ ndañuu Judea ni ka jaꞌan kunsoꞌo i jnuꞌun ni kaꞌan Juan. Ti yɨvɨ un, nu ni ka kachi i ja ni ka nakani ini i nuu kuachi i, yukan na ti skuanducha da i ini yucha Jordán. \p \v 6 Ti saꞌma Juan ni kuu jiin ixi camellu. Ni yɨꞌɨ ɨɨn sanchi ñɨɨ chii da. Ndeyu da ni kuu ndɨkuaꞌyɨ jiin nduxi ñuñu yuku. \v 7 Ti siaꞌan ni xndaku Juan nuu yɨvɨ: \p ―Kuan kuyajni ɨɨn chaa kuñaꞌnu ga ja kuu ruꞌu. Ti kuñaꞌnu ga da ja tu kuu kandu ri nuu da. \v 8 Ti maa da tu skuanducha da roꞌo jiin nducha nanu saꞌa ruꞌu, chi chaa un skuanducha da roꞌo jiin Espíritu Santo naa ra. Ti yaa yukan kuu ya kuncha jiin ra naa ra ―ni kachi Juan. \s1 Ni janducha Jesús \r (Mt. 3.13‑17; Lc. 3.21‑22) \p \v 9 Yukan ti ni kee Jesús ñuu Nazaret, ja kuu ndañuu Galilea. Ti ni skuanducha Juan ya ini yucha Jordán. \v 10 Nu ni kee Jesús ini nducha un, ni ti nuña andɨvɨ nuu kancha Yandios, ti ni jini Jesús ja vaji Espíritu Santo sɨkɨ ya, ti kaa ya nanu kaa ɨɨn sata. \v 11 Ti ichi andɨvɨ un ni kii ɨɨn ndusu nu ni kaꞌan Yandios jiin Jesús: \p ―Roꞌo kuu Seꞌe ri ja kundaꞌu xaan ini ri, ti kusɨɨ xaan ini ri jiin ra ―ni kachi Yandios. \p \v 12 Yukan ti ni yɨndaꞌa Espíritu Santo un maa Jesús undi nuu ñuꞌun teꞌe un. \v 13 Ti yukan ni kuncha ya uu xiko kɨvɨ nuu ka iyo kɨtɨ yuku un. Ti jaꞌuꞌu un ni kuni skaꞌan Jesús ja na saniꞌin ini ya nuu Yandios. Ko ni kikoyo ángel, ja ka kuu ndajaꞌa Yandios, ti ni ka chindee i maa ya. \s1 Ni kejaꞌa xndaku Jesús jnuꞌun Yandios \r (Mt. 4.12‑17; Lc. 4.14‑15) \p \v 14 Ti yukan ni ka chondee da Juan vekaa, ti Jesús ni nandeokuñɨ ya ñuu Galilea. Ti yukan ni xnaꞌan ya jnuꞌun Yandios nuu yɨvɨ naa i, ti ni kachi ya: \p \v 15 ―Ja ni jaa kɨvɨ nuu taꞌu Yandios jniñu nuu nɨ tuꞌu ñuyɨvɨ. Vijna na ti nakani ini naa ra ti kandixia jnuꞌun ichi Yandios, chi yukan kuu ɨɨn ichi vaꞌa ―ni kachi ya. \s1 Ni kana Jesús xini kuun chaa ka jnɨɨ chāká \r (Mt. 4.18‑22; Lc. 5.1‑11) \p \v 16 Ɨɨn kɨvɨ ni yaꞌa Jesús yuꞌu lago Galilea, ti ni jini ya kaꞌiin Simón jiin ñani da Andrés, ka jnɨɨ da chāká jiin ɨɨn ñunu, \v 17 ti ni kana ya xini da: \p ―Kundikun ruꞌu naa ra, na choꞌo. Ni ka jnɨɨ xaan ra chāká, ko vijna ruꞌu na xnaꞌan ri roꞌo nasa nastutu ra yɨvɨ, ti xnaꞌan ra yɨvɨ un maa jnuꞌun Yandios kandixia i ruꞌu ―ni kachi ya. \p \v 18 Ti luego ni, ni ka xndoo da ñunu da, ti kuankoyo da jiin Jesús. \p \v 19 Ni jika ya tɨꞌlɨ ga. Yukan ni jini ya nuu Jacobo jiin Juan, seꞌe yɨɨ Zebedeo, ka nachaa da ñunu da nuu ɨɨn barco. \v 20 Suni ni kana ya xini da: \p ―Ñaꞌan na choꞌo ―kachi ya. \p Ti chaa un ni ka xndoo da tata da Zebedeo ini barco un jiin muzu da, ti kuankoyo da jiin Jesús. \s1 Ni keniꞌin Jesús ɨɨn tachi xaan jnaꞌan ɨɨn chaa un \r (Mt. 7.28‑29; Lc. 4.31‑37) \p \v 21 Ni jakoyo da ñuu Capernaum. Ti ni kɨvɨ Jesús ini veñuꞌun Israel jañaꞌan ɨɨn kɨvɨ ka ndetatu yɨvɨ Israel. Ti ni xnaꞌan ya jnuꞌun Yandios nuu i. \v 22 Ti so ka naa ini i ni ka ñusoꞌo i jnuꞌun ni kaꞌan ya, chi ni xnaꞌan vaꞌa ya nuu i, nanu ɨɨn chaa ndiso jniñu nuu Yandios. Ti chaa ka xnaꞌan ini veñuꞌun un, tu ka xnaꞌan da nanu ni xnaꞌan maa Jesús. \p \v 23 Ti yukan kande ɨɨn chaa jnaꞌan tachi xaan ini veñuꞌun un, uni ni kanajiin koꞌo da, ti ni kachi da: \p \v 24 ―Kuxio ni nuu na naa na, niꞌin Jesús, chaa ñuu Nazaret. ¿Ndoo kɨvɨ nduu ni jiin na, xi vaji ni ja xnaa ni saña nu? ―ni kachi da. \p \v 25 Ti Jesús ni nduxaan ya nuu tachi xaan un, ti ni kachi ya: \p ―Kasɨ yuꞌu, ti xndoo chaa jaꞌa ―ni kachi ya. \p \v 26 Ti tachi xaan un ni saꞌa ja na kuyɨꞌɨ chaa un, ti undi ni kanajiin koꞌo ti ni kee kuaꞌan. \v 27 Ti so ni ka saꞌu ini yɨvɨ un ja so ka naa ini ka ndeꞌe i, ti ka jikajnuꞌun jnaꞌan i: \p ―¿Na jnuꞌun kuu jaꞌa, xi na saꞌan kuu jaꞌa? ¿Xi kuñaꞌnu chaa un ja undi tachi xaan un ka jandatu nuu da, ti ka kekoyo kuaꞌan nu? ―ni kachi i naa i. \p \v 28 Ti yachi xaan ni jichanuu jnuꞌun Jesús nɨ ñuu Galilea. \s1 Ni saꞌa Jesús tajna nana chiso Simón \r (Mt. 8.14‑15; Lc. 4.38‑39) \p \v 29 Yukan ni ka kekoyo da ini veñuꞌun un, ti kuankoyo da ichi veꞌe Simón jiin Andrés. Ti Jesús kuaꞌan ya jiin Jacobo jiin Juan jiin uu ga chaa ka skuaꞌa jiin ya, nu ni ka jakoyo da veꞌe un. \v 30 Ti nana chiso Simón kuꞌu ña. Katuu ña jiin kueꞌe kiji xaan, ti ni ka kachi da nuu Jesús ja kuꞌu ña. \v 31 Luego ni kɨvɨ ya nuu katuu ña. Ni jnɨɨ ya ndaꞌa ña, ni ndokani ya maa ña, ti ni nduvaꞌa ni ña jiin kueꞌe kiji un, ti ni ndokuɨñɨ ña. Yukan ti ni saꞌa ña ndeyu ni yaji ya jiin uu ga yɨvɨ un. \s1 Ni saꞌa Jesús tajna tɨjnɨ yɨvɨ ka kuꞌu \r (Mt. 8.16‑17; Lc. 4.40‑41) \p \v 32-33 Nu ni kee ndikandii ti ni kɨꞌvɨ, ti tendɨꞌɨ yɨvɨ ñuu un, ni ka chitu ndɨɨ nɨ yuxeꞌe nuu kancha Jesús. Ka yɨndaꞌa i kuaꞌa yɨvɨ ka kuꞌu jiin chaa ka jnaꞌan tachi xaan. \v 34 Ti Jesús, ni saꞌa ya tajna kuaꞌa yɨvɨ ka kuꞌu un. Suni ni kenchaa ya kuaꞌa tachi xaan. Ko tu ni jaꞌa ya jnuꞌun ja kaꞌan tachi xaan un, chi ka jini na seꞌe kuu ya. \s1 Ni xnaꞌan Jesús jnuꞌun Yandios ñuu Galilea \r (Lc. 4.42‑44) \p \v 35 Jañaꞌan ɨnga kɨvɨ, ni iñaa ga, ni ndoko Jesús ti kuaꞌan ya nuu ñuꞌun teꞌe nuu tu iyo yɨvɨ. Ti yukan ni jikantaꞌu ya nuu Yandios. \v 36 Ko Simón jiin uu ga da, kuan nunduku da ya naa da. \v 37 Nu ni ka naniꞌin da ya, ti ni ka kachi da jiin ya: \p ―Kuaꞌa xaan yɨvɨ ka jikajnuꞌun niꞌin ―ni ka kachi da. \p \v 38 Ti ni kachi ya: \p ―Na choꞌo uu ga ñuu kaꞌiin yajni jaꞌa, ti na xnaꞌan ri jnuꞌun Yandios nuu i. Chi ja yukan kuu ja ni taji Yandios ruꞌu vaji ri ―ni kachi ya. \p \v 39 Yukan na ti kuaꞌan ya nɨ ñuu Galilea, ni kaꞌan ya jnuꞌun Yandios ini veñuꞌun yɨvɨ Israel jiin taka ndaꞌa ñuu un, ti kenchaa ya tachi xaan ka jnaꞌan sava yɨvɨ un naa i. \s1 Ni saꞌa Jesús tajna ɨɨn chaa teꞌyu xaan jiin ndɨꞌyɨ \r (Mt. 8.1‑4; Lc. 5.12‑16) \p \v 40 Ɨɨn kɨvɨ ni tuꞌva ɨɨn chaa jnaꞌan kueꞌe ndɨꞌyɨ teꞌyu. Ni jakunjitɨ da nuu Jesús, ti ni kandaꞌu da jiin ya: \p ―Nu kuni ni, ti kuu sandoo ni saña jiin kueꞌe jnaꞌan na jaꞌa―ni kachi da. \p \v 41 Ti ni kundaꞌu ini ya maa da, ni skaa ya ndaꞌa ya, ni kueꞌe ya maa da, ti ni kachi ya jiin da: \p ―Kuni ri, na ndundoo ra vijna ―ni kachi ya. \p \v 42 Nu ni kaꞌan ya siaꞌan, ti ni nduvaꞌa ni chaa un. \v 43 Yukan na ti niꞌin xaan ni xndaku ya nuu da, ti ni kachi ya: \p \v 44 ―Koto kani ra jnuꞌun nuu ni ɨɨn yɨvɨ ja siaꞌan ni saꞌa ri tajna roꞌo. Kuaꞌan nuu sutu Israel un, ti na ndeꞌe da roꞌo. Nu ni ndeꞌe da roꞌo, ti kundaꞌa ja soko ra nuu Yandios sɨkɨ ja, ja ni ndundoo ra, nava kachi ley Moisés. Ti na soko sutu un nuu Yandios, nava na kuni yɨvɨ ja, ja ni kenchaa ndɨꞌyɨ un roꞌo ―ni kachi ya. \p \v 45 Ko tu ni jandatu chaa un jnuꞌun ni kaꞌan Jesús. Ti kuaꞌan da, jani da jnuꞌun nuu taka yɨvɨ nava ni jnaꞌan da. Ja yukan kuu ja tukaa ni kuu kɨvɨ ndijin Jesús taka ñuu, chi jini ya ja nu na kɨvɨ ndijin ya, ti kinkoyo kuaꞌa xaan ga yɨvɨ nuu ya. Ja yukan kuu ja ni jikonuu ya nuu ñuꞌun teꞌe nuu tukaa iyo yɨvɨ, ko undi yukan ni ka kikoyo kuaꞌa yɨvɨ taka ñuu nuu kande ya. \s1 Ni saꞌa Jesús tajna iɨn chaa tɨkuku \r (Mt. 9.1‑8; Lc. 5.17‑26) \c 2 \p \v 1 Nu ni kuu ga kɨvɨ ni nandeokuñɨ Jesús ñuu Capernaum. Ti ka jani da jnuꞌun ja, ja ni nchaa tuku ya. \v 2 Yukan ti vekoyo kuaꞌa xaan yɨvɨ nuu kancha ya, ja tukaa ni kujaa veꞌe un, chi ni chitu ndɨɨ nɨ tuꞌu undi fuera. Ti yukan ni xnaꞌan ya jnuꞌun Yandios nuu i. \p \v 3 Ko vekoyo ga yɨvɨ, ti kuun da ka ndiso ɨɨn chaa tɨkuku nuu ɨɨn yúú. \v 4 Ka kuni kundaꞌa da chaa un undi nuu kancha Jesús, ko tu kuu yaꞌa da ja xaan chitu yɨvɨ. Ti ni ka skaa da chaa kuꞌu un ichi xini veꞌe. Ni ka kenchaa teja un, ti ni ka sino da chaa kuꞌu un nuu kancha Jesús, ti yukan ni ka sino da chaa un. \v 5 Ti nu ni jini Jesús ja ka kandixia da maa ya ja kuu saꞌa ya tajna, ti ni kachi ya jiin chaa tɨkuku un: \p ―Ndaꞌu seꞌe ri, ja ni jankaꞌnu ini ri nuu kuachi ra ―ni kachi ya. \p \v 6 Ti yukan kaꞌiin tɨjnɨ chaa ka xnaꞌan ini veñuꞌun yɨvɨ Israel. Ti nu ni ka jinisoꞌo da jnuꞌun ni kaꞌan Jesús jiin chaa tɨkuku un, ni ka ndoꞌo ini da: \v 7 “¿Nau ja kuu ɨɨn chaa jaꞌa ja ndoꞌo ini da ja kuu da Yandios, ti kaꞌan da sɨkɨ Yandios ja kaꞌan da siaꞌan? Ti jaꞌa tu iyo ni ɨɨn ja kuankaꞌnu ini nuu kuachi yo, chi vajnuꞌun ni maa Yandios”, ni ka ndoꞌo ini da. \p \v 8 Ko maa Jesús ja ni jini ya ndoo ka ndoꞌo ini da, ti ni kachi ya jiin da: \p ―¿Ndoo ka ndoꞌo ini ra siaꞌan? \v 9-10 Chi na kachi ri ja ruꞌu kuu maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, ti ndisojniñu ri ja kuankaꞌnu ini ri nuu kuachi yɨvɨ naa i. Vijna ti na stuu ri ɨɨn jniñu saꞌa ri jaꞌa ―ni kachi ya. \p Yukan na ti ni kachi ya jiin chaa tɨkuku un: \p \v 11 ―Ndokunɨ, nastuu yúú ra, ti kuanoꞌon veꞌe ra ―ni kachi ya. \p \v 12 Ti chaa un ni kiꞌin da yúú da, ti ni kee da kuaꞌan da. So ni ka naa ini yɨvɨ un, ti ni kuvaa i ni ka nakanajaa i Yandios: \p ―¡Kaꞌnu ɨɨn jniñu saꞌa Yandios ja tu ka jini kuɨtɨ yo ɨɨn jnuꞌun siaꞌan undi vijna! ―kachi i naa i. \s1 Ni kana Jesús xini Leví ja na kiꞌin da jiin ya \r (Mt. 9.9‑13; Lc. 5.27‑32) \p \v 13 Yukan na ti kuaꞌan tuku Jesús yuꞌu lago Galilea, ti ni ka taka kuaꞌa xaan yɨvɨ nuu ya. Ti ni xnaꞌan ya nuu i. \p \v 14 Ichi kuaꞌan ya ni yaꞌa ya yajni ɨɨn oficina nuu kinyaꞌu puesto. Yukan nukoo Leví, seꞌe yɨɨ Alfeo, kinyaꞌu da puesto. Ti ni kachi Jesús jiin da: \p ―Ñaꞌan na choꞌo, ti kundikun ra ruꞌu ―kachi ya. \p Ti ni ndokuɨñɨ Leví, ti kuaꞌan da jiin ya. \p \v 15 Ɨɨn kɨvɨ ni kana Leví Jesús ja na kiꞌin ya veꞌe da ja na kee ya staa jiin chaa ka skuaꞌa jiin ya, jiin chaa ka kinyaꞌu puesto, jiin chaa tu ka siuku jnuꞌun ka kaꞌan chaa ka xnaꞌan ini veñuꞌun Israel. \v 16 Ti yukan kaꞌiin chaa ka kuu maestro ja ka xnaꞌan ley, ka kuu da maa chaa fariseo. Nu ni ka jini da ja yee Jesús staa jiin taka yɨvɨ un, ti ni ka kachi da jiin chaa ka skuaꞌa jiin ya: \p ―¿Ndoo yee Jesús staa jiin taka chaa ka kinyaꞌu puesto, suni jiin chaa tu ka siuku jnuꞌun ka kaꞌan ri yukan? ―kachi da. \p \v 17 Ni jinisoꞌo Jesús jnuꞌun ka kaꞌan da, ti ni kachi ya jiin da: \p ―Chaa kuꞌu kuu chaa nandɨꞌɨ ɨɨn médico, ansu chaa iyo ndendajnu. Ruꞌu ni chaa ri ja kaꞌan ri jnuꞌun Yandios nuu yɨvɨ ka nakuni i kuachi i, ti ansu yɨvɨ ka ndoꞌo ini ja ka iyo ndoo jiin kuachi i ―kachi ya. \s1 Ka jikajnuꞌun da Jesús sɨkɨ jnuꞌun koo ndicha ini \r (Mt. 9.14‑17; Lc. 5.33‑39) \p \v 18 Ni kuu ja ni jaa ɨɨn kɨvɨ ka iyo ndicha ini taka chaa fariseo jiin chaa ka skuaꞌa jiin Juan, chaa skuanducha. Ti sava yɨvɨ un ni ka chakoyo i nuu Jesús, ti ni ka jikajnuꞌun i ya: \p ―¿Ndoo chaa ka skuaꞌa jiin Juan jiin chaa ka skuaꞌa jiin chaa fariseo, ka iyo ndicha ini da, ti chaa ka skuaꞌa jiin ni, ndoo tu ka iyo ndicha ini da nusa? ―kachi da. \p \v 19 Ti ni kachi Jesús: \p ―¿Ti kuu koo ndicha ini yɨvɨ kaꞌiin ɨɨn viko nandaꞌa xi tuu nu? Ti nu kancha novio un jiin i, tu kuu kuꞌiin ndicha i viko un. \v 20 Suni nu kancha ri jiin chaa ka skuaꞌa jiin ri, tu kuu koo ndicha ini da. Ko jaa ɨɨn kɨvɨ nu na kuxio ri kiꞌin ri, ti kɨvɨ un sa na koo ndicha ini da. \p \v 21 Siaꞌan kuu ja tu kuu chajnaꞌan ra jnuꞌun xnaꞌan ri jiin jnuꞌun janaꞌan. Ɨɨn ni kuu ja nachaa yo ɨɨn pedazo saꞌma jaa, ti ndundoo ga nuu ɨɨn saꞌma tuꞌu. Chi saꞌma jaa un ndɨyɨ, ti kuu kaꞌnu ga yau nuu saꞌma tuꞌu un. \v 22 Ɨɨn ni kuu ja chuꞌun yo vino jaa ini ñɨɨ tuꞌu, chi vino jaa un ndata ti kaꞌncha ñɨɨ un, ti xnaa yo ndɨnduu. Vanuxia siaꞌan ja chuꞌun yo vino jaa chii ñɨɨ jaa. Yukan kuu ja tu kuu chajnaꞌan ra jnuꞌun ri jiin jnuꞌun janaꞌan―kachi ya. \s1 Jniñu ni ka saꞌa ndajaꞌa Jesús ɨɨn kɨvɨ ndetatu \r (Mt. 12.1‑8; Lc. 6.1‑5) \p \v 23 Ɨɨn kɨvɨ ndetatu ni yaꞌa Jesús jiin chaa ka skuaꞌa jiin ya, ti ni ka yaꞌa da ɨɨn ñuꞌun nuu kaa triu. Ti chaa un ni ka kejaꞌa ka jnuꞌun da yoko triu un, ti ka yaji da. \v 24 Ni ka jini chaa fariseo un jniñu ka saꞌa chaa un, ti ni ka kachi da jiin Jesús: \p ―Ndeꞌe, ¿ndoo ka saꞌa chaa ka jika jiin ra jniñu ja tu kuu saꞌa yo ɨɨn kɨvɨ ndetatu nu? ―kachi da. \p \v 25 Ti ni kachi Jesús jiin da: \p ―¿Ndoo ka kaꞌan ra siaꞌan, xi tu ni ka kaꞌu ra ja ni jnaꞌan tata yo David na janaꞌan, na ni jiꞌi da soko jiin chaa ni kunchuku jiin da un nu? \v 26 Ni kɨvɨ da ini veꞌe Yandios, ni jikantaꞌu da nuu sutu Abiatar, ti ni kiꞌin da staa stila ni soko sutu un nuu Yandios. Ni yee da jiin chaa ni kunchuku jiin da, ja tu kuu kaji savaꞌni ga yɨvɨ, ti xnaꞌan ley Moisés ja nɨnɨ sutu kuñaꞌnu kuu, ja kaji staa stila un. \v 27 Nusa ti iyo vaꞌa jniñu ka saꞌa chaa vekoyo jiin ri. Chi ni saꞌa Yandios kɨvɨ ndetatu un ja na kendo kuu ɨɨn kɨvɨ saꞌa yo ja vaꞌa, ti ansu ja na saꞌa yo ja ii xaan. \v 28 Vanuxia ruꞌu kuu maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, ti kuñaꞌnu ga ri ja na taꞌu ri jniñu nasa saꞌa yɨvɨ kɨvɨ ndetatu ―ni kachi ya. \s1 Ni nduvaꞌa ɨɨn chaa ni ichi ndaꞌa \r (Mt. 12.9‑14; Lc. 6.6‑11) \c 3 \p \v 1 Ni kɨvɨ tuku Jesús ini ɨɨn veñuꞌun yɨvɨ Israel, ti yukan kande ɨɨn chaa ni ichi ndaꞌa. \v 2 Suni yukan kanchuku chaa fariseo ka iyo listo da ja nu saꞌa Jesús tajna kɨvɨ ndetatu un. Ti nu na saꞌa ya tajna, ka ndoꞌo ini da ja kankuachi da jaꞌa ya ja janiꞌin ini ya nuu ley. \v 3 Ko ni kachi Jesús jiin chaa kuꞌu un: \p ―Ndokuñɨ, ti kundichi ra maꞌñu un ―kachi ya. \p \v 4 Yukan ti ni jikajnuꞌun ya yɨvɨ un: ―¿Nasa kachi ley ndoo saꞌa yo vijna kɨvɨ ndetatu nusa? ¿Iyo vaꞌa ja saꞌa yo tajna ɨɨn chaa kuꞌu xi kuaꞌa ini yo na kuū da nu? ―kachi ya. \p Ti chaa un tu ni ka kaꞌan kuɨtɨ da. \v 5 Yukan ni kɨtɨ ini Jesús ni ndeꞌe ya nuu da, ti ni kukuiꞌya xaan ini ya, chi ni jini ya ja tu ka ñuꞌun ndaꞌu kɨtɨ ini da. Ti ni kaꞌan ya jiin chaa kuꞌu un: \p ―Skaa ndaꞌa ra ―kachi ya. \p Ni skaa da ndaꞌa da. Ti luego ni, ni nduvaꞌa. \p \v 6 Yukan ti ni ka kekoyo chaa fariseo un, ka saꞌa da ɨɨn junta jiin chaa ka yɨꞌɨ i jiin partido Herodes. Ka ndajnuꞌun da nasa kuu kaꞌni da Jesús. \s1 Ni kataka kuaꞌa xaan yɨvɨ yuꞌu lago \p \v 7-8 Kuaꞌan Jesús ichi yuꞌu lago Galilea jiin taka chaa ka skuaꞌa jiin ya. Ti ka ndikun yɨvɨ kuaꞌa un kuankoyo i suni, chi ni ka jini i taka jniñu ñaꞌnu saꞌa ya. Ni kikoyo yɨvɨ kuaꞌa taka ñuu nanu ñuu Galilea, ñuu Jerusalén, ñuu Idumea. Suni yɨvɨ kanchuku ɨnga yuꞌu yucha Jordán, jiin suni yɨvɨ ñuu Tiro jiin Sidón. \v 9-10 Ti saꞌa ya tajna taka yɨvɨ ka kuꞌu ni ka chakoyo un, ko so ka chindajnaꞌan maa ni ga yɨvɨ un ja ka kuni tuꞌva i nuu ya, ti jnɨɨ i vasu tɨꞌlɨ saꞌma ya, ja nduvaꞌa i jiin savaꞌa ni ga kueꞌe ka ndoꞌo i. Ko ja xaan chitu yɨvɨ un, ti ni kachi ya jiin chaa ka skuaꞌa jiin ya ja na satuꞌva da ɨɨn barco lulu, na kinkɨvɨ ya nava tu kaxin yɨvɨ un ya. \v 11 Suni ni kikoyo kuaꞌa yɨvɨ ka jnaꞌan tachi xaan. Nu ni ka jini nuu ya, ti ni ka nduva nuu jaꞌa ya. Ti ni ka kanajiin: \p ―¡Roꞌo kuu Seꞌe Yandios! ―kachi naa. \p \v 12 Ko maa ya ni kaꞌan niꞌin ya: \p ―Tu nau ja kuu roꞌo ja kaꞌan ra ja ruꞌu kuu Seꞌe Yandios ―kachi ya. \s1 Ni nakaji Jesús ndɨ uxi uu chaa kuu ndajaꞌa ya \r (Mt. 10.1‑4; Lc. 6.12‑16) \p \v 13-14 Yukan ti ni kana ya taka chaa ka skuaꞌa jiin ya, ti kuaꞌan ya jiin da undi yuku un. Yukan ni nakaji ya uxi uu ndajaꞌa ja na nakujin da jiin ya. Ti ni kachi ya jiin chaa un naa da ja na taji ya da kinkoyo da taka ñuu, ti kaꞌan da jnuꞌun Yandios nuu yɨvɨ naa i. \v 15 Ti kundiso da jniñu ñaꞌnu ja kenchaa da tachi xaan ka jnaꞌan sava yɨvɨ. \v 16 Ti jaꞌa ka kuu ndɨ uxi uu chaa ni nakaji ya: Simón ja ni skonani ya da Pedro; \v 17 Jacobo jiin Juan, seꞌe yɨɨ Zebedeo, ja suni ni skonani ya da naa da Boanerges, ja kuni kaꞌan seꞌe taja; \v 18 Andrés; Felipe; Bartolomé; Mateo; Tomás; Jacobo, seꞌe yɨɨ Alfeo; Tadeo; Simón, ja yɨꞌɨ da nuu partido cananista; \v 19 jiin Judas, chaa ñuu Cariote, chaa ni nakuaꞌa Jesús nuu chaa ka jito uꞌu ya. \s1 Ka chakuachi da jaꞌa Jesús ja ni nduu kuꞌu ya \r (Mt. 12.22‑32; Lc. 11.14‑23; 12:10) \p \v 20 Nu ni niꞌin ya chaa kujin jiin ya, ti ni nandeokuñɨ ya jiin da naa da ɨɨn veꞌe. Ti yachi ni kataka tuku yɨvɨ kuaꞌa veꞌe un, ja tu ka jaꞌa i jnuꞌun ja kaji ya staa jiin ndajaꞌa ya, chi ka jikantaꞌu i ja na chindee ya maa i. \v 21 Nu ni ka jini taka jnaꞌan ya jnuꞌun ja saꞌa ya taka nuu jniñu un, ti kuan nukiꞌin da ya, chi ni ka ndoꞌo ini da ja ni nduu kuꞌu ya. \p \v 22 Ti suni chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun yɨvɨ Israel ja vekoyo da undi ñuu Jerusalén, ni ka kachi da: \p ―Yɨꞌɨ chaa jaꞌa jiin maa jaꞌuꞌu un. Yukan kuu ja jiin sɨvɨ maa jaꞌuꞌu un keniꞌin da tachi xaan un nuu yɨvɨ ―ni ka kachi da. \p \v 23 Yukan ti ni kachi Jesús: \p ―Kunsoꞌo naa ra na kaꞌan ri. ¿Va nu kuu keniꞌin chaa uꞌu un tachi xaan kiꞌin ti nu ndajaꞌa da ka kuu nu? \v 24 Suni nu ndajaꞌa ɨɨn gobierno, na kusɨɨn ini da naa da ti kejaꞌa kanaa da, ti gobierno un tu kuñɨɨ. \v 25 Ti nu ɨɨn familia kejaꞌa kanaa naa, ti familia un tu kuu kunchuku mani. \v 26 Suni siaꞌan kuu jiin chaa uꞌu un. ¿Xi ka jani ini ra ja na kuñɨɨ da nu na keniꞌin da tachi xaan un kiꞌin, nusa? \v 27 Ko ja sɨkɨ maa chaa uꞌu un, saꞌa yo nanu ja ɨɨn ni kuu nu ɨɨn chaa niꞌin xaan, kuni sakuiꞌna yo veꞌe da, ti nu kancha da, ti xnakan kuꞌni yo da, sa sakuiꞌna yo veꞌe da. Ɨɨn ni kuu ja ni kundee ri jiin chaa uꞌu un, chi ni keniꞌin ri ndajaꞌa da un kuaꞌan. \p \v 28 Jandaa na kachi ri ja iyo jnukaꞌnu ini Yandios nuu yɨvɨ ka saꞌa taka nuu kuachi. Suni yɨvɨ ka kaꞌan ndevaꞌa, vatu ni sakaꞌnu ini Yandios nuu i. \v 29 Ko yɨvɨ na kusɨkɨnchaa maa Espíritu Santo jiin jnuꞌun ndevaꞌa kuɨtɨ, jankɨvɨ sakaꞌnu ini Yandios nuu i ―kachi ya. \p \v 30 Siaꞌan ni kaꞌan Jesús, chi chaa ka xnaꞌan ini veñuꞌun Israel ni ka kaꞌan ja ja ni nduu uꞌu ya. \s1 Nana ya jiin ñani ya kuni ka kaꞌan i jiin ya. \r (Mt. 12.46‑50; Lc. 8.19‑21) \p \v 31 Ti yukan ni chaa nana ya jiin ñani ya, ti ni ka kendo ña fuera. Yukan ni tatu ña ɨɨn yɨvɨ ni kaxnuꞌun nuu ya. \v 32 Ti yɨvɨ kanchuku jiin ya ni ka kachi: \p ―Nana ni jiin ñani ni ka kaꞌiin da fuera. Ka kuni kaꞌan da jiin ni ―ni ka kachi da. \p \v 33 Ti ni kachi ya: \p ―Na kachi ri nuu ra naa ra nau ja kuu nana ri, ti nau ja ka kuu ñani ri ―ni kachi ya. \p \v 34 Ti ni ndeꞌe ya nuu taka yɨvɨ kanchuku jiin ya yukan, ti ni kachi ya: \p ―Jaꞌa kanchuku yɨvɨ ka kuu nana ri jiin ñani ri. \v 35 Chi savaꞌni ga yɨvɨ na siuku jnuꞌun Yandios, yukan kuu nana ri, kuu kuaꞌa ri, ti kuu ñani ri ―ni kachi ya. \s1 Jnuꞌun ɨɨn chaa saka triu \r (Mt. 13.1‑9; Lc. 8.4‑8) \c 4 \p \v 1 Ɨnga kɨvɨ ni kejaꞌa xnaꞌan Jesús nuu yɨvɨ yuꞌu lago Galilea. Nu ni ka taka kuaꞌa xaan tonto yɨvɨ nuu kande ya, ni kɨvɨ ya nuu ɨɨn barco kaꞌnu, ti ni kuxio ya tɨꞌlɨ nuu nducha un. Ti yɨvɨ un ni ka kendo i nuu ñɨtɨ yuꞌu nducha un. \v 2 Ni nukoo ya nuu barco un ti ni xndaku ya nuu yɨvɨ naa i, ti jnuꞌun ni xndaku ya kuu jaꞌa: \p \v 3 ―Chunsoꞌo naa ra na kachi ri jnuꞌun ɨɨn chaa ni saka triu. \v 4 Ti nuu kuaꞌan da jacha da triu, sava triu un ni nukoyo ini ichi. Ti ni chakoyo saa ni ka nachii tɨ. \v 5 Uu ga triu un ni nukoyo nuu kanchuku yaxin ñuꞌun nuu yuu ti ni kaña yachi, ko tu ni kee kunu yoꞌo i. \v 6 Ko nu ni kaña ndikandii, ti ni ichi triu un. \v 7 Uu ga ni nukoyo nuu yɨꞌɨ kuaꞌa yoꞌo nuꞌiñu, ti ni kaña triu un, ko nu ni nakuaꞌnu numa nuꞌiñu un ti tukaa ni jaꞌnu triu un. \v 8 Ko sava ga triu ni nukoyo nuu yɨꞌɨ kokon ñuꞌun, ni kaña ti vaꞌa ni jaꞌnu, ti ni kuu xaan. Sava ni nakuaꞌa oko uxi triu ja ɨɨn triu lulu un, ti sava ni nakuaꞌa uni xiko, ti uu ga ni nakuaꞌa ɨɨn ciento ―kachi ya. \p \v 9 Yukan ti ni kachi Jesús: \p ―Yɨvɨ chunsoꞌo ti na chunsoꞌo i ―ni kachi ya. \s1 Sɨkɨ jnuꞌun ni kaꞌan Jesús \r (Mt. 13.10‑17; Lc. 8.9‑10) \p \v 10 Ti nu kuankoyo yɨvɨ un, ti ni ka tuꞌva ndɨ uxi uu chaa ka kuu ndajaꞌa ya jiin uu ga yɨvɨ ni ka kendo un, ti ni ka jikajnuꞌun da ya nasa kuni kaꞌan jnuꞌun ni xndaku ya un. \v 11 Ti ni kachi ya: \p ―Ja ni xnaꞌan Yandios nuu ra naa ra nava taꞌu ya jniñu, ko ja kuu yɨvɨ tu kandixia, na xndaku ri nuu i jiin jnuꞌun jaꞌa. \v 12 Chi vasu ñusoꞌo i jnuꞌun kaꞌan ri, ti ndeꞌe i jniñu saꞌa ri, ko tu chaku ini i. Tu chaku ini i chi tu kuni xndoo i jnuꞌun kueꞌe ka kaꞌan i. Ti nu tu kuni nakani ini i nuu kuachi i, ti tu sakaꞌnu ini Yandios nuu i ―ni kachi ya. \s1 Nava kuni kaꞌan jnuꞌun chaa saka triu \r (Mt. 13.18‑23; Lc. 8.11‑15) \p \v 13 Suni ni kachi ya jiin da: \p ―Ti nu tu ni ka chaku ini ra jnuꞌun ni kaꞌan ri un, ni tu kuu chaku ini ra uu ga jnuꞌun na kaꞌan ri nusa. \v 14 Kaꞌan ri ja nanu kuu ɨɨn chaa saka triu, suni siaꞌan kuu chaa xndaku jnuꞌun Yandios nuu yɨvɨ naa i. \v 15 Chi sava yɨvɨ kuu i nanu triu ni nukoyo ini ichi un, chi ni ka ñusoꞌo i jnuꞌun Yandios, ti jaku ni kɨvɨ ti ni kundee jaꞌuꞌu un jiin i, ti naa ini i jnuꞌun Yandios. \v 16 Uu ga yɨvɨ kuu i nanu triu ni nukoyo nuu kanchuku yaxin ñuꞌun nuu yuu. Chi ka ñusoꞌo i jnuꞌun Yandios, ti kusɨɨ xaan ini i jiin. \v 17 Ko tu kukutu jnuꞌun Yandios ini i, ti yachi ka nandeokava i sɨkɨ ya, nuu ka jnaꞌan i nundoꞌo sɨkɨ ja ka jito uꞌu yɨvɨ maa i, ja ni ka kandixia i jnuꞌun ya. \v 18 Ti uu ga yɨvɨ kuu i nanu triu ni nukoyo nuu iñu un. Chi ka ñusoꞌo i jnuꞌun Yandios. \v 19 Ko ka ndoꞌo xaan ini i jniñu iyo nuu ñuyɨvɨ jaꞌa, ja ñukuu ini i kuu riko i. Ti taka yukan saꞌa ja jasɨ ini yɨvɨ un, ti naa ini i jnuꞌun un. \v 20 Ti sava ga yɨvɨ un kuu i nanu triu ni nukoyo nuu yɨꞌɨ ñuꞌun vaꞌa. Ni jinisoꞌo i jnuꞌun Yandios, ti ni kandixia ndaa kuɨtɨ i. Kuu i nanu ɨɨn triu ja ni nakuaꞌa oko uxi, xi uni xiko, xi ɨɨn ciento triu, chi siuku ndaa i jnuꞌun Yandios. Yukan kuu ja kuni kaꞌan jnuꞌun chaa saka triu un ―ni kachi ya. \s1 Jnuꞌun ɨɨn yɨtɨ \r (Lc. 8.16‑18) \p \v 21 Ti ni kachi tuku ya jiin da: \p ―Nu skuikun yo ɨɨn yɨtɨ, ti tu kani yo chii ɨɨn cajón, ni tu kani yo chii ɨɨn jito. Chi suꞌva kani yo nuu sukun ja na kundijin vaꞌa. \v 22 Suni siaꞌan kuu jiin jniñu kuaꞌa ri nuu ra naa ra, chi tu kendo saꞌyɨ. Vasu vijna ñuꞌni tu jini ni ɨɨn yɨvɨ, ko jaa ɨɨn kɨvɨ nu kenda ndijin ti kuni kuaꞌa yɨvɨ naa i. \v 23 Yɨvɨ ñusoꞌo ti na chunsoꞌo i nasa kuni kaꞌan jnuꞌun jaꞌa ―kachi ya. \p \v 24 Suni ni kachi ya jiin da: \p ―Chunsoꞌo vaꞌa jnuꞌun kaꞌan ri. Nu jiin kuꞌva un chikuaꞌa ra, ti suni siaꞌan jiin kuꞌva un nachikuaꞌa Yandios nuu ra. Ti viꞌga kuaꞌa ya nuu ra nu na chunsoꞌo ra. \v 25 Chi yɨvɨ ni chunsoꞌo ti chindee Yandios maa i ja na niꞌin ga i inijnuni i. Ko yɨvɨ tu chunsoꞌo vaꞌa, suꞌva kenchaa ya jnuꞌun vaꞌa ni kendo inijnuni i. \s1 Jnuꞌun ɨɨn triu ni saka \p \v 26 Ti ni kaꞌan ga Jesús jiin da naa da: \p ―Kaꞌan ri ɨɨn jnuꞌun nasa kuu kɨvɨ yɨvɨ ndaꞌa Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu i. Ti yukan kuu nanu triu ni saka nuu ñuꞌun. \v 27 Chi nu ni ndɨꞌɨ ni saka da triu un, ti sɨɨn sɨɨn jniñu saꞌa da taka kɨvɨ. Ti nu ni kuu una uxi kɨvɨ, ti kejaꞌa jinu, ti jaꞌnu kuaꞌan, vasu tu jini da nasa jaꞌnu triu un. \v 28 Chi maa ñuꞌun un saꞌa ja jaꞌnu. Xnakan jinu ti kejaꞌa jaꞌnu. Yukan na ti kaña yoko ti jakɨꞌɨ triu chii. \v 29 Ti nu ja ni kuaan triu un, kiꞌin da vusu, ti kin kaꞌncha da ―kachi ya. \s1 Jnuꞌun ɨɨn ndɨkɨn lulu \r (Mt. 13.31‑32; Lc. 13.18‑19) \p \v 30 Siin Jesús kaꞌan ya ti ni kachi ya: \p ―Kaꞌan ri ɨnga jnuꞌun nasa kuu kɨvɨ yɨvɨ ndaꞌa Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu i. \v 31-32 Kuu nanu ɨɨn ndɨkɨn lulu xaan, ko nu ni xndee yo ti kejaꞌa jaꞌnu. Jaꞌnu nanu ɨɨn nuyukun, ti undi saa un ka saꞌa tɨ taka tɨ chii ndaꞌa yujnu un ―kachi ya. \r (Mt. 13.34‑35) \p \v 33 Taka jnuꞌun yukan ni jajniñu Jesús nu ni xndaku ya jnuꞌun Yandios nuu yɨvɨ naa i, ja na kendoꞌo ini i. \v 34 Ti mani siaꞌan ni xnaꞌan ya nuu yɨvɨ naa i. Ko nu ni ka kendo maa ni ga ndajaꞌa ya, ti ni xndaku ya nasa kuni kaꞌan taka jnuꞌun un. \s1 Ni saꞌa Jesús ja na jakɨñɨ ɨɨn tachi sau nuu lago Galilea \r (Mt. 8.23‑27; Lc. 8.22‑25) \p \v 35 Yukan ti jaꞌini kɨvɨ un ni kachi Jesús jiin ndajaꞌa ya: \p ―Choꞌo naa yo ɨnga yuꞌu lago ―kachi ya. \p \v 36 Yukan ti ni ka kɨvɨ da ini barco nuu kande ya. Ni ka kanxiaꞌu da jiin yɨvɨ un ti ni ka jika da jiin barco un nuu lago. Suni kuankoyo uu ga barco jiin da naa da. \v 37 Ti ni kejaꞌa ɨɨn tachi sau xaan tonto nuu lago un. Ti ni kejaꞌa kɨvɨ nducha ini barco da, ti kuni chitu jiin nducha. \v 38 Ko Jesús kixi kixi ni ya ichi jata barco. Ti ni ka xndoto chaa un ya, ti ni kachi da: \p ―Maestro, tu ndɨꞌɨ ini ni ja kuni kekaꞌnu yo chii nducha, ti xaan kixi kixi ni ―kachi da. \p \v 39 Yukan ni ndokuɨñɨ Jesús, ti ni kachi ya jiin tachi sau xaan un jiin lago un: \p ―Jakuñɨ ti naꞌin ni koo ra ―ni kachi ya. \p Yukan ti naꞌin kuɨtɨ ni ni kuu. \p \v 40 Yukan ti ni kachi ya jiin ndajaꞌa ya: \p ―¿Ndoo xaan ka yuꞌu ra? ¿Xi kaja ni ini ra ja tu kuu chindee Yandios roꞌo naa ra nu? ―kachi ya. \p \v 41 Ti ndajaꞌa ya un ni ka yuꞌu xaan da, ti ka ndajnuꞌun da naa da: \p ―¿Nusa ti naa chaa kuu chaa jaꞌa ja undi tachi sau un jiin mar un ka jandatu i nuu da? ―kachi da naa da. \s1 Chaa ka jnaꞌan tachi xaan ñuu Gadara \r (Mt. 8.28‑34; Lc. 8.26‑39) \c 5 \p \v 1 Yukan ti ni ka jakoyo da ɨnga yuꞌu lago, ñuu Gadara. \v 2-3 Nu ni kee Jesús ini barco, ni kenda ɨɨn chaa jnaꞌan tachi xaan. Ti chaa un nchaa da taka nuu ka ñunduji ndɨyɨ. Ni nduu loco xaan da, chi ni ɨɨn yɨvɨ tu kundee jiin da vasu na kundikun da jiin cadena. \v 4 Tɨjnɨ xaan jinu ni ka juꞌni da chaa un jiin cadena, kuu ndaꞌa da kuu sɨꞌɨn da, ko kundee da jaꞌncha da, ti sakuachi da cadena un. \v 5 Kuu nduu kuu ñuu kanajiin da yaku da chii yuku un jiin taka nuu ñaña ndɨyɨ, ti stuji da maa da jiin yuu. \v 6 Ko nu ni jito nchaa jika da ja vaji Jesús, ni jaꞌa da corrɨ, ti kuaꞌan da undi nuu vaji ya. Ni jakunjitɨ da, \v 7 ti ni kanajiin koꞌo da: \p ―Niꞌin Jesús, Seꞌe Yandios ja kancha undi andɨvɨ, jikantaꞌu xaan tonto na nuu ni ja koto xndɨꞌɨ ni ini na ―kachi da. \p \v 8 Siaꞌan ni kanajiin da, chi ja ni taꞌu ya jniñu ja na xndoo tachi xaan un maa da. \v 9 Ti ni jikajnuꞌun ya sɨvɨ da: \p ―¿Ndoo nani ra nusa? ―kachi ya jiin da. \p Ti ni kachi da: \p ―Legión nani na, chi kuaꞌa xaan jnaꞌan na ―kachi da. \p \v 10 Ti kandaꞌu da jiin Jesús ja tu keniꞌin ya tachi xaan un kiꞌin ɨnga ñuu yukan. \v 11 Ti yajni yukan kaꞌiin kuaꞌa xaan kɨnɨ ka yee tɨ yuku jika yuku un. \v 12 Ti tachi xaan un ni ka kandaꞌu jiin Jesús: \p ―Kuaꞌa ni jnuꞌun na kinkoyo na jiin kɨnɨ un naa na ―ni ka kachi. \p \v 13 Yukan ti ni jaꞌa ya jnuꞌun ja na kinkoyo. Ti tachi xaan un ni xndoo chaa un ti ni ka jankuncha jnaꞌan jiin kɨnɨ un naa tɨ. Ka iyo yajni uu mil kɨtɨ un. Ti ni ka jaꞌa tɨ corrɨ ni ka nukoyo tɨ ɨɨn xaꞌva, ti ni ka kɨvɨ tɨ nuu lago un ni ka jiꞌi tɨ. \v 14 Ti yɨvɨ ka ndito kɨnɨ un, ni ka yuꞌu xaan. Ni ka jaꞌa corrɨ ni ka kaxnuꞌun nuu yɨvɨ ñuu jiin yɨvɨ kanchuku ranchu. Ti ni ka kikoyo yɨvɨ kuaꞌa ni ka kin ndeꞌe ndoo ni kuu. \p \v 15 Nu ni ka jakoyo yɨvɨ nuu kancha Jesús, ti ni ka jini nuu chaa ni jnaꞌan tachi xaan un, ja ni nduvaꞌa da. Ti ja ñuꞌun da saꞌma kancha da jiin Jesús, ti ni ka yuꞌu da. \v 16 Ti yɨvɨ ni ka jini nava ni jnaꞌan chaa un. Suni nava ni kuu jiin kɨnɨ un, ni ka jani da jnuꞌun nuu yɨvɨ ni ka chakoyo un. \v 17 Ti tendɨꞌɨ yɨvɨ un ni ka kaꞌan jiin Jesús ja na kuxio ya na kiꞌin ya ñuu i naa i. \p \v 18 Ti nu ni ndɨvɨ Jesús ini barco, kandaꞌu chaa ni jnaꞌan tachi xaan un ja na kiꞌin da jiin ya. \v 19 Ko Jesús tu ni jaꞌa ya jnuꞌun, chi ni kachi ya: \p ―Kuanoꞌon veꞌe ra ti kani ra jnuꞌun nuu taka jnaꞌan ra, suni nuu amigo ra, nava ni chindee Yandios roꞌo ja ni kundaꞌu ini ya maa ra ―ni kachi ya. \p \v 20 Yukan ti kuaꞌan chaa un, ti ni jani da jnuꞌun nɨ ñuu Decápolis nava ni saꞌa Jesús jiin da. Ti taka yɨvɨ ni ka jinisoꞌo un, ni ka naa ini i. \s1 Ɨɨn ñaꞌan ni kueꞌe saꞌma Jesús jiin ja ni nadoto sesɨꞌɨ Jairo \r (Mt. 9.18‑26; Lc. 8.40‑56) \p \v 21 Nu ni najaa Jesús ɨnga yuꞌu lago un, ni ka kututu tuku yɨvɨ kuaꞌa nuu ya. \v 22 Yukan kande ya jiin da naa da. Ti ɨɨn chaa kuñaꞌnu ini ɨɨn veñuꞌun Israel ja nani da Jairo, nu ni jini da Jesús, ni jakunjitɨ da nuu ya. \v 23 Ti ni kandaꞌu xaan da jiin ya: \p ―Kuni kuu seꞌe sɨꞌɨ na. Kaꞌan ndaꞌu na jiin favor na choꞌo, ti chuxndee ni ndaꞌa ni sɨkɨ yɨ, na nduvaꞌa i ti na kuchaku i ―kachi da. \p \v 24 Ti kuaꞌan Jesús jiin da. Ko kuankoyo kuaꞌa xaan yɨvɨ jiin ya ja undi ka jaxin jnaꞌan i. \v 25 Maꞌñu yɨvɨ un kuaꞌan ɨɨn ñasɨꞌɨ jnaꞌan kueꞌe nɨñɨ xaan tonto ja ni ndoꞌo ña jiin kueꞌe un uxi uu kuiya. \v 26 Ti ni xnaa ña taka ja ñavaꞌa ña jiin kuaꞌa chaa tajna ja kuni ña nduvaꞌa ña, ko sa suꞌva viꞌga ni kuu kaꞌu ga ña. \v 27-28 Nu ni jinisoꞌo ña taka jniñu ñaꞌnu saꞌa Jesús, ti ni ndoꞌo ini ña: \p ―Nu na kundee ri kueꞌe ri vasu tɨꞌlɨ saꞌma ya ti va nduvaꞌa ri ―kachi ña. \p Ja yukan kuu ja vaji ña jiin yɨvɨ un, ni tuꞌva ña ichi jata Jesús, ti ni keꞌe ña saꞌma ya. \v 29 Ti yachi ni ni jini ña ja ni nduvaꞌa ña, chi ni ichi ni nɨñɨ un maa ña. \v 30 Ko ni jini Jesús ja ni saꞌa ya tajna ɨɨn yɨvɨ jiin jniñu ndiso ya. Ni ndeokoto ya nuu yɨvɨ un ti ni jikajnuꞌun ya: \p ―¿Nau ja ni keꞌe saꞌma ri? ―kachi ya. \p \v 31 Ti ni ka kachi ndajaꞌa ya: \p ―¿Ndoo jikajnuꞌun ni nau ja ni keꞌe saꞌma ni, ti jini ni ja yɨvɨ kuaꞌa vaji jiin yo? ―kachi da. \p \v 32 Ko ni ndeꞌe vaꞌa ya yayukan nuu nau ja ni keꞌe saꞌma ya. \v 33 Ti ñaꞌan ni keꞌe saꞌma ya un, ni yuꞌu xaan ña chi jini ña ja ni nduvaꞌa ña. Ni jakunjitɨ ña nuu ya ti ni kachi ña taka nundoꞌo ni jnaꞌan ña. \v 34 Ti ni kachi Jesús jiin ña: \p ―Hija, ni nudvaꞌa ra chi ni kandixia ra ruꞌu, ja kuu saꞌa ri tajna maa ra. Koo sɨɨ ini, ti tukaa kondoꞌo ra kueꞌe un ―ni kachi ya. \p \v 35 Ko ni kaꞌan ga ya siaꞌan jiin ñaꞌan un, ja ni ka chakoyo yɨvɨ kaꞌiin veꞌe Jairo, ti ni kachi jiin da: \p ―Ja ni jiꞌi sesɨꞌɨ ni. Tukaa ndoo saꞌa ni ja kiꞌin ni jiin maestro ―kachi da. \p \v 36 Ko ni jinisoꞌo ya ja siaꞌan ka kaꞌan da jiin Jairo. Ti tu ni kiꞌin ya jnuꞌun un, chi ni kachi ya: \p ―Koto yuꞌu ra. Kandixia ti ni kuu ni ―kachi ya. \p \v 37 Yukan ti kuaꞌan ya jiin Jairo, ko tu ni jaꞌa ya jnuꞌun ja kinkoyo yɨvɨ kuaꞌa un, chi nɨnɨ Pedro, Santiago jiin Juan, chaa kuu ñani Santiago ni kuankoyo. \v 38 Nu ni jaa ya veꞌe chaa kuñaꞌnu un ni jini ya ja ka ndeꞌe xaan yɨvɨ kaꞌiin un, ja undi ka kanajiin koꞌo i ti ka ndɨꞌɨ ini i. \v 39 Ni kɨvɨ Jesús ti ni kachi ya: \p ―Ndoo xaan ka kuvaa ra ka ndeꞌe ra ti suchi un tu ni jiꞌi yɨ, chi kixi yɨ ―ni kachi ya. \p \v 40 Ko so ni ka jaku yɨvɨ un ja siaꞌan ni kaꞌan ya, chi ni ka jini ja ni jiꞌi ndixia suchi un. Ko ni keniꞌin ya tendɨꞌɨ kɨtɨ yɨvɨ un kuankoyo ichi fuera. Ti ni tuꞌva ya nuu katuu suchi un jiin tata i jiin nana i jiin ndajaꞌa ya. \v 41 Ni jnɨɨ ya ndaꞌa yɨ ti ni kaꞌan ya: \p ―Talita kumi, (kachi ya, ja kuni kaꞌan: ndoko, suchi lulu.) \p \v 42 Ti suchi un ja iyo uxi uu kuiya i, ni ndoko i ti ni jika i. Tata i, nana i jiin ndajaꞌa ya, so ni ka naa ini da, ti ka yuꞌu xaan da ja ni nandoto suchi lulu un. \v 43 Yukan ti niꞌin xaan ni taꞌu ya jniñu ja koto kani kɨtɨ da jnuꞌun nuu ni ɨɨn yɨvɨ ja siaꞌan ni kuu. Ti ni kachi ya: \p ―Kuaꞌa staa na kaji yɨ ―ni kachi ya. \s1 Najaa Jesús ñuu Nazaret \r (Mt. 13.53‑58; Lc. 4.16‑30) \c 6 \p \v 1 Yukan ti kuanoꞌon Jesús ñuu Nazaret nuu ni jaꞌnu ya, ti kuankoyo ndajaꞌa ya suni. \v 2 Ti ɨɨn kɨvɨ ndetatu ni kɨvɨ ya ini veñuꞌun un, ti ni xnaꞌan ya nuu yɨvɨ un. Kuaꞌa xaan yɨvɨ ni ka ñusoꞌo jnuꞌun ni kaꞌan ya, ja so ni ka naa ini, ti ka kaꞌan: \p ―¿Nanu ni niꞌin chaa jaꞌa jnuꞌun kaꞌan da un? ¿Nanu ni kutuꞌva da jniñu un ja undi jniñu ñaꞌnu kuu saꞌa da? \v 3 ¿Ti ansu jaꞌa kuu chaa ni tuji yujnu, seꞌe yɨɨ María, ja kuu ñani Jacobo, José, Judas, jiin Simón nu? Ti jaꞌa kanchuku kuaꞌa da jiin yo naa yo ―kachi naa. \p Siaꞌan ni ka jini yɨvɨ un maa ya nanu ɨɨn chaa ndevaꞌa ni. Ja yukan kuu ja tu ni ka ndeꞌe nuu ya. \p \v 4 Ko ni kachi Jesús: \p ―Savaꞌa ni ga ɨnga ñuu ka jaꞌa yɨvɨ ja yɨñuꞌun nuu ɨɨn profeta, ja kaꞌan jnuꞌun Yandios. Ti ansu maa yɨvɨ ñuu da, ni ɨɨn jnaꞌan da, ti ni familia ini veꞌe da, tu kuantaꞌu i maa da ―kachi ya. \p \v 5 Ti tu ni kuu saꞌa ya kuaꞌa jniñu ñaꞌnu yukan. Chi jaku ni yɨvɨ kuꞌu ni saꞌa ya tajna. \v 6 So ni kukuiꞌya ini ya, chi tu ni ka kandixia yɨvɨ un jniñu saꞌa ya. Yukan ti kuaꞌan ya ni jikonuu ya taka ñuu kuachi kendo yajni un, ni xnaꞌan ya jnuꞌun Yandios. \s1 Taji Jesús ndajaꞌa ya ja na kaꞌan da jnuꞌun Yandios \r (Mt. 10.5‑15; Lc. 9.1‑6) \p \v 7 Yukan na, ti ni kana ya ndɨ uxi uu ndajaꞌa un. Ti ni taꞌu ya jniñu nuu ndɨ uu ndɨ uu da, ti ni kachi ya: \p ―Kuankoyo naa ra ti kaꞌan ra jnuꞌun Yandios, ti kundiso ra jniñu ñaꞌnu ja keniꞌin ra tachi xaan un kinkoyo. \v 8 Ko tundo kundaꞌa ra ja kuu ichi, ni ñunu staa, ni xuꞌun, chi nɨnɨ ɨɨn yujnu xii kuu ja kɨtuu ra ―ni kachi ya. \p \v 9 Suni ni kachi ya ja na kɨꞌɨ da ndijña ndaꞌu, ti ɨɨn ni saꞌma na kuꞌun da. \v 10 Ti ni kachi ya jiin da: \p ―Nu ni ka jakoyo ra ɨɨn veꞌe, kendo ra naa ra un, undi nu kuankoyo ra ɨnga ñuu. \v 11 Ti nu ni jakoyo ra ɨɨn ñuu, ti nu tu ka chunsoꞌo yɨvɨ un jnuꞌun ka kaꞌan ra, kɨsɨ tɨkacha ini jaꞌa ra, na kuu ɨɨn seña ja ni ka kendo kuiꞌya i ja tu ni ka jantaꞌu i roꞌo naa ra, ti kuankoyo ɨnga ñuu. Chi jandaa na kachi ri ja kɨvɨ na chaa juicio, ti viꞌga koo ndoꞌo yɨvɨ un nu tu kuantaꞌu i jnuꞌun kaꞌan ra, ti ansu ñuu Sodoma jiin Gomorra ―ni kachi ya. \p \v 12 Yukan ti kuankoyo ndajaꞌa ya, ni ka jikonuu da taka ñuu, ni ka xndaku da nuu yɨvɨ ja na nakani ini i nuu kuachi i naa i. \v 13 Tɨjnɨ jinu ni ka keniꞌin da tachi xaan ka jnaꞌan sava yɨvɨ. Suni ni ka saꞌa da tajna tɨjnɨ yɨvɨ ka kuꞌu, ja ni ka jaka da aceite olivo xini i, ti ni ka nduvaꞌa i. \s1 Ndoꞌo ini rey Herodes ja Juan, chaa skuanducha, kuu Jesús \r (Mt. 14.1‑12; Lc. 9.7‑9) \p \v 14 Ni iyo ɨɨn rey nani Herodes, ɨɨn chaa ni yɨndaꞌa nɨ ñuu Galilea. Ti Herodes ni niꞌin da jnuꞌun ja nɨ ñuu ka kaꞌan sɨkɨ jniñu ñaꞌnu xaan saꞌa Jesús. Ti sava yɨvɨ un ka kaꞌan: \p ―Juan ja ni skuanducha un kuu, chi ni nandoto. Yukan kuu ja kuu saꞌa jniñu ñaꞌnu un ―kachi. \p \v 15 Ti uu ga ka kaꞌan: \p ―Profeta Elías ja ni kii na janaꞌan un kuu da ―kachi naa. \p Ti sava ga yɨvɨ un ka kaꞌan: \p ―Ɨɨn profeta kuu, ɨɨn ni kuu jiin chaa ni ka kaꞌan jnuꞌun Yandios na janaꞌan―kachi. \p \v 16 Ko ni kachi rey Herodes: \p ―Juan ja ni skuanducha un kuu. Ni nandoto vasu ni kenchaa ri xini ―kachi da. \s1 Nava ni ka jaꞌni da Juan, chaa skuanducha \p \v 17-20 Rey Herodes ni jisonchaa da Herodías, ñasɨꞌɨ ñani da Felipe. Ti Juan ni kachi jiin Herodes ja tu vaꞌa ja kuncha da jiin ñasɨꞌɨ ñani da. Ti ñaꞌan un ni kɨtɨ xaan ini ña nuu Juan ja siaꞌan ni kaꞌan da, undi ni kundee ña ni juꞌni Herodes Juan jiin cadena, ti ni chondee da chaa vekaa, chi kuni ña ja na kuū da. Ko Herodes ni nama da Juan, chi jini da ja ɨɨn chaa vaꞌa kuu Juan. Jajnaꞌan ini da jnuꞌun kaꞌan Juan, vasu tu chaku vaꞌa ini da jnuꞌun. \p \v 21 Ti kuu nava ni ndoꞌo ini Herodías. Kɨvɨ ni kusɨɨ ini Herodes ni nasaꞌa da viko kɨvɨ ni kaku da. Ni jaꞌa da ɨɨn ja kuxini nuu taka chaa ka kuñaꞌnu jiin da jiin chaa ka kuu generál, suni jiin chaa ñaꞌnu ñuu Galilea. \v 22 Ti ni kanchuku da ka kuxini da, ni kɨvɨ seꞌe sɨꞌɨ Herodías. Ni jitajaꞌa ña nuu kanchuku Herodes jiin taka chaa ka kuñaꞌnu un. Ti Herodes jiin chaa ka kuñaꞌnu un ni ka kusɨɨ ini da ja ni jitajaꞌa ñaꞌan un. Ti ni kachi Herodes jiin ña: \p ―Kakan nuu ri savaꞌni ga ndoo kuni ra, ti na kuaꞌa ri ―kachi da. \p \v 23 Ni kachi Herodes ja siuku da kuaꞌa da savaꞌni ga ndoo na kakan ña, vasu sava ñuu nuu taꞌu da jniñu. \v 24 Ti ñaꞌan un tu ni kaꞌan ña, ti ni kenda ña ni jikajnuꞌun ña nana ña, ti ni kachi ña: \p ―¿Ndoo kakan na nuu da? ―kachi ña. \p Ti ni kachi Herodías: \p ―Kakan xini Juan, chaa skuanducha un ―kachi ña. \p \v 25 Ni nandeokuñɨ ñaꞌan lulu un, ti ni kachi ña jiin rey un: \p ―Vijna na ti kuni na ja na taꞌu ni jniñu na kin kiꞌin da xini Juan, chaa skuanducha un. Na kii nuu na nuu ɨɨn koꞌo xita ―kachi ña. \p \v 26 Nu ni jinisoꞌo rey un ja siaꞌan ni kaꞌan ña, ni kukuiꞌya xaan ini da. Ko vanuxia ni ka jinisoꞌo chaa kanchuku jiin da un. Ti ni siuku da jnuꞌun ni kaꞌan da. \v 27-28 Ti ni taji da soldado ndito yuxeꞌe un kuaꞌan da ini vekaa un. Ni kenchaa da xini Juan. Ti ni nandeokuñɨ da jiin xini da un nuu ɨɨn koꞌo xita. Ti Herodes ni nakuaꞌa da nuu ñaꞌan lulu un, ti ñaꞌan lulu un ni nakuaꞌa ña nuu nana ña. \v 29 Nu ni ka jini chaa ka skuaꞌa jiin Juan ja siaꞌan ni kuu, ni ka janukiꞌin da yɨkɨ kuñu ndɨyɨ un, ti ni ka chunduji da. Siaꞌan ni ka jaꞌni da Juan, chaa skuanducha. \s1 Ni jaꞌa Jesús ja ni ka yaji uꞌun mil yɨvɨ \r (Mt. 14.13‑21; Lc. 9.10‑17; Jn. 6.1‑14) \p \v 30 Nu ni ka nchakoyo ndajaꞌa un, ti ni ka jani da jnuꞌun taka jniñu ni ka saꞌa da jiin ja ni ka xnaꞌan da. \v 31 Ti kɨvɨ un kuaꞌan vaji yɨvɨ kuaꞌa nuu kancha Jesús, ja tu ni kuu kaji da staa naa da. Ti ni kachi ya: \p ―Na choꞌo naa yo undi nuu kuu ndetatu ra naa ra tɨꞌlɨ ―kachi ya. \p \v 32 Ni ka kɨvɨ da nuu ɨɨn barco, ti ni ka jika da kuaꞌa da naa da nuu iyo vaꞌa, nuu ni kaꞌiin maa da naa da. \v 33 Ko sava yɨvɨ ni ka jini nuu ni kee barco un kuaꞌan, ni ka nakuni. Ti ni ka kututu kuaꞌa xaan yɨvɨ taka ñuu kendo yajni un. Ni ka jika i nɨ yuꞌu mar un, ti xnakan i ni ka jakoyo, sa ni jaa barco un jiin Jesús. \v 34 Nu ni kee ya ini barco un, ni jini ya ja kaꞌiin kuaꞌa xaan yɨvɨ. Ti ni kundaꞌu xaan ini ya maa i. Chi kaꞌiin yɨ nanu rɨɨ tu jitoꞌo. Ti yukan ni kundee ya nchaka ni xndaku ya jnuꞌun Yandios nuu i. \v 35 Nu kuan ini, ti ni ka kachi ndajaꞌa ya: \p ―Ja kuan kɨꞌvɨ ti jaꞌa tundo iyo. \v 36 Na taji ni taka yɨvɨ jaꞌa na nukoyo i taka ranchu jiin taka ñuu kendo yajni jaꞌa, ti na kuaan i staa kuxini i ―kachi da naa da. \p \v 37 Ko ni kachi Jesús: \p ―Kuaꞌa maa ra naa ra staa na kee i ―kachi ya. \p Ti ni ka kachi tuku ndajaꞌa un: \p ―Saꞌa yo jniñu ɨɨn kuiya sa niꞌin yo xuꞌun ja kuaan kuaꞌa yo staa stila ja kuu yɨvɨ jaꞌa. ¿Kuni ni ja xnaa yo xuꞌun nu? ―kachi da. \p \v 38 Ti ni kachi tuku ya: \p ―Kuandeꞌe naa ra nasa staa stila ka ñavaꞌa yɨvɨ jaꞌa―kachi ya. \p Ka jandeꞌe da, ti ni ka nandeokuñɨ da nuu ya: \p ―Iyo uꞌun staa stila jiin uu chāká ―ni ka kachi da. \p \v 39 Ti ni kachi ya jiin ndajaꞌa ya: \p ―Kachi jini yɨvɨ ja na nukoo yukun i nuu icha un ―kachi ya. \p \v 40 Ti ni ka nukoo i uu xiko uxi xi ɨɨn ciento i ɨɨn ɨɨn yukun. \p \v 41 Yukan ti ni kiꞌin Jesús ndɨ uꞌun staa stila un jiin uu chāká un. Ni ndakoto ya andɨvɨ. Ni nakuantaꞌu ya nuu Yandios. Ti ni kiꞌin ya ndɨ uꞌun staa stila un, ni sakuachi ya, ni jaꞌa ya nuu ndajaꞌa ya ja na tejnaꞌan da nuu yɨvɨ un naa i. Suni ni sakuachi ya ndɨ uu chāká un, ti ni tejnaꞌan ya nuu yɨvɨ un ja na kaji i. \v 42 Tendɨꞌɨ yɨvɨ un ni ka yaji i nasa ni kundee maa i. \v 43 Nu ni ndɨꞌɨ ni ka yee i staa, ni ka nastutu ndajaꞌa ya un uxi uu chika staa stila jiin chāká un ja ni kendoso kuaꞌa ga. \v 44 Ti chaa ni ka yee staa stila un ni ka iyo uꞌun mil. \s1 Jika Jesús nuu nducha lago \r (Mt. 14.22‑27; Jn. 6.16‑21) \p \v 45 Nu ni ndɨꞌɨ ni ka nastutu ndajaꞌa ya ja ni kendoso un, ti ni kachi ya jiin da ja na kɨvɨ da barco, ti na kinkoyo da ɨnga yuꞌu lago un undi ñuu Betsaida, nuu ni kendo ya ni kanxiaꞌu ya jiin yɨvɨ un kuankoyo i. \v 46 Yukan ti kuaꞌan ya undi yuku un ja na kakantaꞌu ya. \v 47 Nu kuan kɨꞌvɨ, ti barco un ja kuaꞌan undi maꞌñu lago un. Ti Jesús kande maa ɨɨn ya undi nuu ñuꞌun ichi. \p \v 48 Nu ni kuu kaa uni jañaꞌan, ni jini ya ja ka jnaꞌan da nundoꞌo ja skaka da barco un, chi kee xaan tonto tachi ichi sajni. Yukan ti kuaꞌan Jesús jika ya nuu nducha lago un undi nuu kaꞌiin da naa da. Ti ni ndoꞌo ini ya ja yaꞌa ndoo ya kiꞌin ya niku. \v 49 Ko nu ni ka jini da ja jika ya kuaja ya nuu nducha un, ni ka ndoꞌo ini da ja ɨɨn niꞌna kuu, ti ni ka yuꞌu xaan da undi ka kanajiin da. \v 50 Tendɨꞌɨ da ka yuꞌu xaan, ko ni kaꞌan ya: \p ―Maa ri kuu, koto yuꞌu ra naa ra ―kachi ya. \p \v 51 Ni ndɨvɨ ya nuu barco un, ti ni kuu naꞌin tachi un. So ka naa ini da ni ka ndeꞌe da nuu ya. \v 52 Vasu ka jini da jniñu saꞌa ya, ko tu ni ka chaku ini da ja jika ya nuu nducha un, ti ni jakuñɨ tachi un, chi changa ga kandixia vaꞌa da naa da. \s1 Saꞌa Jesús tajna yɨvɨ ka kuꞌu ñuu Genesaret \r (Mt. 14.34‑36) \p \v 53 Nu ni ka kendajiyo da yuꞌu lago un, ni ka jakoyo da ñuu Genesaret. Yukan ni ka kuun da, ti ni ka juꞌni da barco da. \v 54 Ti yɨvɨ kaꞌiin un ni ka nakuni i Jesús. \v 55-56 Ti ni ka jaꞌa i corrɨ, ni ka kaxnuꞌuni nuu nɨ yɨvɨ ñuu, taka ranchu jiin taka ñuu kuachi kendo yajni un, ja na kundaꞌa i taka yɨvɨ ka kuꞌu nuu ya. Ti savaꞌni ga ñuu nuu yaꞌa ya, yukan ka skatuu da yɨvɨ ka kuꞌu yuꞌu ichi un, ja na saꞌa ya tajna i. Ti ka kandaꞌu i jiin ya, ja na kuaꞌa ya vasu tɨꞌlɨ yuꞌu saꞌma ya na jnɨɨ i, ti na nduvaꞌa i naa i. Ti taka yɨvɨ ni ka kueꞌe saꞌma ya, ni ka nduvaꞌa i. \s1 Yɨvɨ ka kaꞌan ndevaꞌa sɨkɨ jnuꞌun Yandios \r (Mt. 15.1‑20) \c 7 \p \v 1 Ɨɨn kɨvɨ ni katuꞌva chaa fariseo jiin chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun Israel, ja vekoyo da ichi Jerusalén nuu Jesús. \v 2-5 Ja ni ka jini da ja ndajaꞌa ya tu ni ka nandaꞌa da ti ka yee da staa, ja tu ka siuku da jnuꞌun chaa un naa da. Chi chaa fariseo jiin chaa Israel ka siin da jiin jnuꞌun janaꞌan, ja nɨnɨ ka nandaꞌa da tɨjnɨ jinu ti sa kaji da staa, suni nu ni ka jaꞌan da yaꞌu. Chi ka ndoꞌo ini da ja nu na saꞌa da siaꞌan, ti ka kendo vaꞌa da nuu Yandios. Suni siaꞌan ka saꞌa da jiin taka ndajniñu, ka nakacha da taza, koꞌo, tɨndoꞌo, kɨsɨ, suni jito da. Ti nu ni ka jini da ja ndajaꞌa Jesús tu ka siuku da jiin jnuꞌun un, ti ni ka kachi da jiin Jesús: \p ―¿Ndoo tu ka nandaꞌa ndajaꞌa ra nava iyo jnuꞌun janaꞌan? ―kachi da. \p \v 6 Ti ni kachi Jesús: \p ―Jandaa ni chaa profeta Isaías na janaꞌan, ja jiin jnuꞌun ra un ka stuu ra maa ra ja tu ka chiñuꞌun ra jnuꞌun Yandios, na ni kachi da: \q1 Ko yɨvɨ jaꞌa, so jiin yuꞌu i ka chiñuꞌun i ruꞌu, ko añu i, chi jika kuu ini i jito i ruꞌu. \q1 \v 7 Ti so ka xndaꞌu i ja ka kandixia ndaa i jnuꞌun Yandios, chi ka siin i jiin jnuꞌun maa i. \q1 Ti ka kaꞌan i ja ɨɨn ni kuu jiin jnuꞌun Yandios. \m Ni kachi Yandios ja ni chaa Isaías. \p \v 8-9 Suni siaꞌan ka kuu ra, chi roꞌo ni ka xndoo ra ley Yandios ja siin ra jiin jnuꞌun ka ndoꞌo ini maa ra naa ra, ja niꞌin ini ra naa ra. Chi ka xndoñaꞌan ra jiin jnuꞌun un, ti ka chaa xio ra ley Yandios. \v 10 Ja yukan ni kachi Moisés: “Kuandatu nuu tata ra nuu nana ra”, ti “Nu nau ja na kaꞌan ndevaꞌa nuu tata nuu nana, ti vaꞌa ga na kuū”, kachi da. \v 11 Ko roꞌo naa ra, ka kaꞌan ra ja tu kuu chindee ra tata ra nana ra. Chi ka kaꞌan ra: “Ni jito na niꞌin ni kuu, ko vijna tukaa, chi taka ja ñavaꞌa na ja ni soko na nuu Yandios.” \v 12 Ti tu ɨɨn yɨvɨ na kaꞌan siaꞌan, yukan ti kaꞌan ra jandaa ja tukaa koto i nuu tata i ni nana i. \v 13 Yukan kuu ja ka siuku ra savaꞌni ga jnuꞌun ka jajnaꞌan ini maa ra, undi ja ka kuñaꞌnu ga ra ja kuu maa jniñu taꞌu Yandios ―ni kachi Jesús. \s1 Tu naa kuachi ndeyu yaji yo \p \v 14 Yukan ti kana tuku ya yɨvɨ un, ti ni kachi ya: \p ―Chunsoꞌo vaꞌa naa ra. \v 15-16 Nchakuachi ɨɨn chaa, ko ansu jiin ja kɨvɨ yuꞌu da, chi suꞌva jiin ja kaña yuꞌu da ja kaꞌan da un. Yukan kuu ja saꞌa ja nchakuachi da ―kachi ya. \p \v 17 Ni xndoo ya yɨvɨ kuaꞌa un, ti ni ndɨvɨ ya ini veꞌe. Ti ndajaꞌa ya ni ka jikajnuꞌun da nasa kuni kaꞌan jnuꞌun ni kaꞌan ya nuu yɨvɨ un. \v 18 Ti ni kachi Jesús: \p ―¿Vanu ɨɨn ni kanda ra jiin yɨvɨ un naa i, ja tu ni ka chaku ini ra jnuꞌun kaꞌan ri nusa? Ni ɨɨn yɨvɨ tu nchakuachi i nuu savaꞌni ga ndeyu yaji i. \v 19 Chi ja yaji i tu kɨvɨ ini añu i ja ndoꞌo ndevaꞌa ini i, chi kuaꞌan chii jitɨ i ―kachi ya. \p Siaꞌan ni kachi ndaa Jesús ja iyo ndoo taka nuu ndeyu yaji yo. \p \v 20-21 Siin Jesús kaꞌan ya, ti ni kachi ya: \p ―Nchakuachi ɨɨn chaa ndoꞌo ndevaꞌa ini añu da ti saꞌa ndevaꞌa da, chi taka jnuꞌun ndevaꞌa un kaña undi ini añu da. Yukan saꞌa ja ka ndoꞌo ndevaꞌa ini yɨvɨ, ti tu kuu naꞌiin ini i jiin. Kuni sakuiꞌna i, jiꞌyo i kaꞌni i ndɨyɨ, \v 22 kuni kuisonchaa i ndajniñu ñanijnaꞌan i kuasun ini i, jaꞌa ini i, xndoñaꞌan i, saꞌa i jniñu ja chakuachi i ɨnga yɨvɨ, ndoꞌo vixi ini i, tu kaꞌan yɨñuꞌun i, jika i sɨkɨ vicio, chaa un ka xndaꞌu da ñasɨꞌɨ ja ka yɨsɨkɨnchaa jnaꞌan da, ti ndoꞌo kueꞌe ini da sɨkɨ savaꞌni ga yɨvɨ ja jiꞌyo da kusu da jiin. \v 23 Ti taka yukan vaji undi ini añu da, ti saꞌa ja nchakuachi xaan da jiin ―kachi ya. \s1 Ɨɨn ñaꞌan Sirofenicia kandaꞌu ña jiin Jesús \r (Mt. 15.21‑28) \p \v 24 Yukan ti kuaꞌan Jesús undi ñuu Tiro jiin Sidón. Ni niꞌin ya ɨɨn veꞌe ni kendo ya. Ti tu kuni ya ja kuni yɨvɨ nuu kancha ya yukan, ko tu ni kuu kɨsaꞌyɨ ya. \v 25 Ti ñuu un iyo ɨɨn ñaꞌan lulu ja jnaꞌan tachi xaan. Ti nu ni jinisoꞌo nana ña jnuꞌun Jesús, ni jaꞌan ña nuu kancha ya ti ni jakunjitɨ ña nuu ya. \v 26 Ti ansu ñaꞌan ñuu Israel kuu ña, chi ñaꞌan ñuu Sirofenicia kuu ña, chi yukan ni kaku ña. Ti jikantaꞌu ña nuu Jesús ja na kenchaa ya tachi xaan jnaꞌan ɨɨn seꞌe sɨꞌɨ ña. \v 27 Ko ni kachi Jesús jiin ña: \p ―Sia, xnakan na saꞌa ri jniñu nuu chaa ñuu ri, ti sa na saꞌa ri jniñu kuni ra. Chi tu kuu ja kuisonchaa yo staa yuꞌu suchi kuachi nu ka yee i, ti kuaꞌa yo nuu ina un ―kachi ya. \p \v 28 Ti ñaꞌan un ni kachi ña: \p ―Jandaa kaꞌan ni Jitoꞌyo, ko ina un chi kaꞌiin tɨ chii mesa, ti nastutu tɨ staa nukoyo yuꞌu suchi kuachi un ―kachi ña. \p \v 29 Ti ni kachi Jesús: \p ―Ni kachi ndaa ra chi ni kandixia ra ruꞌu. Vijna ti kuanoꞌon veꞌe ra, chi tachi xaan un ja ni kenchaa nuu sesɨꞌɨ ra ―kachi ya. \p \v 30 Yukan ti kuanoꞌon ña. Ni najaa ña ti ni ndeꞌe ña ja ndetatu sesɨꞌɨ ña un nukoo nuu jito, ti ja ni nduvaꞌa. \s1 Ni saꞌa Jesús tajna tɨjnɨ nuu yɨvɨ ka kuꞌu \p \v 31 Jaku ni kɨvɨ ti ni kee ya ñuu Tiro, ti kuaꞌan ya. Ni yaꞌa ya ichi ñuu Sidón jiin ñuu Decápolis ti ni najaa ya undi yuꞌu lago Galilea. \v 32 Yɨvɨ ñuu Decápolis un, ni ka kinchaka ɨɨn chaa soꞌó, ti ni ka jikantaꞌu da nuu Jesús ja na chuxndee ya ndaꞌa ya sɨkɨ chaa un ti na nduvaꞌa da. \v 33 Ti Jesús ni kana ya chaa soꞌó un. Ti ni chundee ya xini ndaꞌa ya ini soꞌo da. Ni tɨvɨ sɨꞌɨ ya xini ndaꞌa ya. Ti ni kueꞌe ya yaá da. \v 34 Ni ndakoto ya ichi andɨvɨ, ti ni jakan ini ya ja kukuiꞌya ini ya, ti ni kachi ya: \p ―Efata (ja kuni kaꞌan: Nuña) ―kachi ya. \p \v 35 Ti hora un ni jinisoꞌo ni chaa un, ti ni kuu kaꞌan vaꞌa da. \v 36 Ti ni kachi Jesús jiin yɨvɨ un ja tu kani kuɨtɨ i jnuꞌun ja ni saꞌa ya jniñu ñaꞌnu un. Ko vasu siaꞌan ni kachi ya, ko viꞌga ni ka jani yɨvɨ un jnuꞌun. \v 37 Ti taka yɨvɨ ni ka jinisoꞌo un, ni ka naa ini i, ti ni ka kachi i: \p ―Taka jniñu saꞌa da iyo vaꞌa. Chi nduvaꞌa chaa soꞌó jiin chaa ñɨꞌɨn un saꞌa da ―kachi naa. \s1 Ni skaji Jesús viꞌi ga kuun mil yɨvɨ \r (Mt. 15.32‑39) \c 8 \p \v 1 Kɨvɨ un ni ka taka tuku kuaꞌa xaan yɨvɨ nuu ya, ko tu ka ndiso i staa kaji i. Yukan ti ni kachi ya jiin ndajaꞌa ya: \p \v 2 ―Kundaꞌu ini ri yɨvɨ kuaꞌa jaꞌa, chi ja ni kuu uni kɨvɨ kaꞌiin yɨvɨ jaꞌa jiin ri, ti tukaa ndoo kaji yɨ. \v 3 Nu na nataji ri yɨvɨ jaꞌa nukoyo ndicha i, ti va kuita i sava ichi un, chi iyo yɨvɨ vekoyo jika ―kachi ya. \p \v 4 Ti ni ka kachi ndajaꞌa ya un: \p ―¿Nanu kii ja kuaꞌa yo nuu yɨvɨ jaꞌa, ti jaꞌa tu kanchuku ni ɨɨn yɨvɨ? ―kachi da. \p \v 5 Ti ni jikajnuꞌun ya da: \p ―¿Nasa ga staa stila kandiso ra nusa? \p Ti ni ka kachi da: \p ―Kandiso na uxia staa stila ―kachi da. \p \v 6 Nusa, ti kaꞌan jiin yɨvɨ na nukoo i naa i ―kachi ya jiin da. \p Ti ni kiꞌin ya ndɨ uxia staa stila un, ni nakuantaꞌu ya nuu Yandios, ni sakuachi ya, ti ni jaꞌa ya nuu ndajaꞌa ya un, ja na tejnaꞌan da naa da nuu yɨvɨ naa i. \v 7 Suni iyo jaku ga chāká kuachi. Ni kiꞌin ya ti ni nakuantaꞌu ya nuu Yandios ja kuu chāká un. Ti suni ni jaꞌa ya nuu ndajaꞌa ya ja na tejnaꞌan da nuu yɨvɨ un. \v 8-9 Kɨvɨ un ni ka iyo kuun mil yɨvɨ, ti tendɨꞌɨ i ni ka yee i nava kuu ini maa i. Ti ni kendoso uxia ga chika naꞌnu staa stila ja ni ka nastutu ndajaꞌa ya. Yukan na ti ni nataji ya, ti kuan nukoyo i. \v 10 Ni ndɨvɨ ya ini barco jiin ndajaꞌa ya, ti kuaꞌan ya ichi ñuu Dalmanuta. \s1 Kaꞌan chaa fariseo jiin Jesús ja na saꞌa ya ɨɨn jniñu ñaꞌnu \r (Mt. 12.38‑40; 16.1‑4; Lc. 11.29‑30; 12.54‑56) \p \v 11 Nu ni jaa barco un, ti ni ka chakoyo chaa fariseo ni ka jandeꞌe da Jesús, ti ni ka kejaꞌa ka xndichi da ya, ja kuni kotonchaa da ya. Ni ka kaꞌan da jiin ya ja na saꞌa ya ɨɨn jniñu ñaꞌnu, nava na kuni ndaa da ja maa Yandios ni taji Jesús. \v 12 Uꞌu ni jitu ini ya, ti ni kachi ya: \p ―¿Ndoo ka jani ini ra ja saꞌa ri jniñu ñaꞌnu nuu ra naa ra, ti sa kandixia ra ja Yandios ni taji ruꞌu nusa? Ko nuu ra naa ra tu saꞌa ri ni ɨɨn jniñu ñaꞌnu ―ni kachi ya. \p \v 13 Ni xndoo ya da naa da, ti ni ndɨvɨ ya nuu barco jiin ndajaꞌa ya. Ti kuaꞌan ya ɨnga yuꞌu lago un. \s1 Xndaku Jesús ja kotonchaa ndaꞌa ya jiin jnuꞌun ka kaꞌan chaa fariseo jiin jnuꞌun rey Herodes \r (Mt. 16.5‑12) \p \v 14 Ni ka naa ini ndajaꞌa ya ja kundaꞌa da staa stila, chi ɨɨn ni ga staa stila ka yɨndaꞌa da. Ti nu kuankoyo da nuu barco un, ti ni kachi Jesús: \p \v 15 ―Koto ra naa ra jiin jnuꞌun ka kaꞌan chaa fariseo jiin jnuꞌun kaꞌan rey Herodes, chi yachi kuan kuichanuu jnuꞌun un nuu nɨ ñuu, nanu yachi keniꞌno levadura chii yujña kuu staa stila ―kachi ya. \p \v 16 Ti ndajaꞌa ya ni ka kejaꞌa ka ndajnuꞌun da naa da ndoo ni kaꞌan ya siaꞌan: \p ―¿Xi ja tu ka yɨndaꞌa yo staa stila kuu ja kaꞌan ya siaꞌan nu? ―kachi da. \p \v 17 Ni jini Jesús ja tu ni ka chaku ini da sɨkɨ jnuꞌun kaꞌan ya, ti ni kachi ya jiin da: \p ―¿Ndoo ka kaꞌan ra ja tu ka ndiso ra staa stila? Tu ni ka chaku ini ra nusa. Xaan ga ndava ini ra ja tu ka chaku ini ra. \v 18 ¿Ka ndeꞌe ra jiin nduchi ra taka jniñu saꞌa ri, ti ka ñusoꞌo ra taka jnuꞌun kaꞌan ri, ti tu jaꞌi chaku ini ra nu? \v 19 ¿Tu ka naꞌan ra kɨvɨ na ni tejnaꞌan ri uꞌun staa stila nuu uꞌun mil yɨvɨ un naa i nusa? ¿Ti nasa staa stila ni ka nastutu ra ja ni kendoso nusa? ―kachi ya. \p ―Ni ka nastutu na uxi uu chika staa stila ―kachi da naa da. \p \v 20 ―Ti suni na ni tejnaꞌan ri uxia staa stila nuu kuun mil yɨvɨ un, ¿nasa chika naꞌnu ni ka nastutu ra un nusa? ―kachi ya. \p ―Uxia chika naꞌnu ni ka nastutu na ―kachi da naa da. \p \v 21 ―¿Ti ndoo tu ka chaku ini ra nusa? ―kachi ya. \s1 Saꞌa Jesús tajna ɨɨn chaa ñuu Betsaida \p \v 22 Nu ni jaa ya ñuu Betsaida, sava yɨvɨ ni ka yɨndaꞌa ɨɨn chaa kuáá nuu Jesús. Ti ni ka kaꞌan da jiin ya ja na saꞌa ya tajna chaa kuáá un. \v 23 Ni jnɨɨ ya ndaꞌa chaa un, ti kuaꞌan ya jiin da yuꞌu ñuu un. Ti yukan ni jaka ya tɨꞌlɨ tɨsɨꞌɨ ya nduchi da. Ni chuxndee ya ndaꞌa ya sɨkɨ da, ti ni jikajnuꞌun ya da: \p ―¿Ja kuu ndeꞌe ra tɨꞌlɨ, xi tuu nu? ―kachi ya. \p \v 24 Ti chaa un ni ndeꞌe da, ti ni kachi da: \p ―Jini na yɨvɨ, ko na kanda yujnu kanda ti ka jika kuankoyo ―kachi da. \p \v 25 Ni chaa tuku ya ndaꞌa ya nduchi da, yukan ti sa ti ni kuu nandeꞌe vaꞌa da. \v 26 Ti ni kachi ya jiin da: \p ―Kuanoꞌon veꞌe ra, ko tukaa kiꞌin ra ichi ñuu. Ti koto kani ra jnuꞌun nuu ni ɨɨn yɨvɨ un ―kachi ya. \s1 Kachi ndaa Pedro ja Jesús kuu Cristo \r (Mt. 16.13‑20; Lc. 9.18‑21) \p \v 27 Yukan ti kuaꞌan Jesús jiin ndajaꞌa ya ñuu Cesarea, ɨɨn ndañuu Filipo. Ti ichi kuankoyo da ni jikajnuꞌun ya nuu da naa da: \p ―¿Ndoo ka ndoꞌo ini yɨvɨ ja naa chaa kuu ri? ―kachi ya. \p \v 28 Ti ni ka kachi da: \p ―Ka kaꞌan i ja kuu ni Juan, chaa ni skuanducha. Sava i ka kaꞌan ja kuu ni Elías, chaa ni kaꞌan jnuꞌun Yandios undi na janaꞌan. Ti sava ga i ka kaꞌan ja kuu ni ɨnga profeta na janaꞌan―kachi da naa da. \p \v 29 ―Ti maa ra, ¿nasa ka ndoꞌo ini ra nusa? ―kachi ya. \p Ti ni kachi Pedro: \p ―Maa ni kuu Cristo, ja ni taji Yandios ja ndiso jniñu ñaꞌnu ―kachi da jiin ya. \p \v 30 ―Maa ri kuu, ko koto kani ra jnuꞌun naa ra nuu ni ɨɨn yɨvɨ ―kachi ya. \s1 Kaꞌan Jesús ja kaꞌni yɨvɨ ya ko nandoto ya \r (Mt. 16.21‑28; Lc. 9.22‑27) \p \v 31 Yukan ni kachi ya jiin ndajaꞌa ya: \p ―Ruꞌu ja kuu ri maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, koo ndoꞌo koo nene ri. Chi taka chaa ka kuñaꞌanu nación Israel, jiin taka sutu kuñaꞌnu, jiin suni chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun un, tu kuajnuꞌun da ruꞌu. Chi kaꞌni da ruꞌu, ko nu uni kɨvɨ ti nandoto ri ―kachi ya. \p \v 32 Ni kachi kaji ya ja siaꞌan kondoꞌo ya. Ti Pedro ni kachi da jiin ya ja koto kuaꞌa ya jnuꞌun ja koo yukan. \v 33 Ko Jesús ni nandeokuñɨ ya nuu uu ga ndajaꞌa ya un, ti ni kaꞌan ya nuu Pedro: \p ―Kuxio kiꞌin ra, chi xndaku ra nanu xndaku jaꞌuꞌu. Chi so ja sakanuu ini ri kuu roꞌo, chi tu ndoꞌo ini ra ja kin siuku ri nava kuni maa Yandios, chi roꞌo ndoꞌo ini ra nava ka ndoꞌo ini yɨvɨ ñuyɨvɨ jaꞌa ―kachi ya. \s1 Nau ja kuni siin jiin jnuꞌun Yandios \p \v 34 Yukan ti ni kana ya ndajaꞌa ya jiin yɨvɨ kuaꞌa un, ti ni kachi ya jiin i: \p ―Nu nau ja kuni siin jiin ri sɨkɨ jnuꞌun Yandios ja kaꞌan ri, ti na xndoo i taka ja ndoꞌo ini i, ti na tava ini i ja taka kɨvɨ na koo ndoꞌo koo nene vasu na kuu i ja sɨkɨ ruꞌu. \v 35 Chi yɨvɨ kandio ini ja kunchuku vaꞌa i nuu ñuyɨvɨ jaꞌa, ja tu kandixia i jnuꞌun ri, ti xnaa i maa i. Ko yɨvɨ na kondoꞌo koo nene i ja na kandixia i ruꞌu jiin ja kaꞌan i jnuꞌun ri, ti yɨvɨ un na kunchuku i nuu andɨvɨ ja kuu saa ni. \v 36 Jandaa na kachi ri ja tundo niꞌin yɨvɨ ja ka ndiyo ini i niꞌin yɨ taka ja iyo nuu ñuyɨvɨ jaꞌa, ti xnaa i maa i, ja tu kuncha i jiin Yandios nuu andɨvɨ. \v 37 Jandaa na nachi ri ja tu iyo kuɨtɨ naa jiin chunaa yɨvɨ un ja nama i añu i. \v 38 Ko nu ɨɨn yɨvɨ kukanuu i ja sɨkɨ ruꞌu, ja tu kuni kaꞌan i nuu yɨvɨ ja kandixia i ruꞌu, vasu nuu yɨvɨ ka yɨsɨkɨnchaa jnuꞌun ri, nusa ti ruꞌu, maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, suni kukanuu ri ndakuniꞌin ri sɨvɨ i kɨvɨ na nchaa ri jiin taka ángel ja ka junukuachi nuu Yandios. Chi ja kuu kɨvɨ un kundiso ri jniñu ñaꞌnu ja tatu Tata ri Yandios nuu ri naa ri. Yukan ti tu nakuni kuɨtɨ ri taka yɨvɨ ja tu ni kuni kaꞌan i ja kandixia i ruꞌu ―ni kachi Jesús. \c 9 \p \v 1 Yukan ti ni kachi Jesús: \p ―Jandaa na kachi ri ja sava roꞌo ja kaꞌiin jaꞌa kuchaku ra ti kuni ra nchaa Seꞌe Yandios jiin jniñu ñaꞌnu xaan ga, ti taꞌu ya jniñu ―ni kachi ya. \s1 Ni nasama Yandios nuu Jesús \r (Mt. 17.1‑13; Lc. 9.28‑36) \p \v 2 Nu ni kuu iñu kɨvɨ ti ni kana ya Pedro, Jacobo jiin Juan, ti kuaꞌan ya jiin da yuku sukun ga un nuu ni kuꞌiin da naa da. Ti Jesús ni nasama nuu ya. \v 3 Saꞌma ya ndinchaa ii. Ti ni ndukɨyɨ xaan tonto ja ni ɨɨn yɨvɨ ñuyɨvɨ jaꞌa tu nakacha siaꞌan. \v 4 Ti yukan ni ka jini da ja ni ka ndenda uu chaa ni ka kuu profeta na janaꞌan Elías jiin Moisés, ja ni kuu da ɨɨn chaa kuñaꞌnu ga nuu nación Israel, ka ndajnuꞌun da jiin Jesús. \v 5 Ti ni kachi Pedro: \p ―Maestro, vaꞌa ga na kendo yo jaꞌa. Na saꞌa na veꞌe kuii na kunchaa yo. Ɨɨn kuu maa ni, ɨnga na kuu Moisés, ti ɨnga na kuu Elías ―kachi da jiin Jesús. \p \v 6 Siaꞌan ni kaꞌan Pedro, chi so ni ka saꞌu ini da naa da ja ka yuꞌu da, ti tu ni jini da nau kuu jnuꞌun kaꞌan da. \v 7 Yukan ni jakava ɨɨn viko nuꞌun sɨkɨ da naa da, ti nuu viko un ni ka jinisoꞌo da ɨɨn ndusu ja ni kaꞌan: \p ―Jaꞌa kuu Seꞌe ri ja kundaꞌu ini ri. Chunsoꞌo ti kuandatu ra naa ra jnuꞌun kaꞌan ya ―kachi. \p \v 8 Ti nu ni ka ndeꞌe da un, tukaa ndoo iyo Moisés jiin Elías, chi maa ni ga Jesús ni ka jini da. \p \v 9 Nu ni ka nandeokuñɨ da xini yuku un, ti ichi ka noꞌon da ni kachi Jesús ja tu kani kuɨtɨ da jniñu naa da ndoo ni ka jini da, chi undi nu ni nandoto ya ja kuu ya maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ. \v 10 Yukan ti tu ni ka jani kuɨtɨ da jnuꞌun nuu ni ɨɨn yɨvɨ, chi so ka ñuꞌun ini maa da nasa kuu ja kuū ya, ti nandoto ya. \v 11 Ni siin da kuankoyo da ti sa ni ka jikajnuꞌun da Jesús: \p ―¿Ndoo ka kaꞌan chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun un ja xnakan ndii tuku profeta Elías, ti sa kii Cristo nusa? ―kachi da. \v 12 Ti ni kachi ya jiin da: \p ―Jandaa kuu ja xnakan Elías ndii tuku, ti satuꞌva da yɨvɨ jiin tendɨꞌɨ ja iyo ini ñuyɨvɨ jaꞌa, chi siaꞌan kaꞌan nuu tutu ii. Nu siaꞌan kuu, ¿ti ndoo kaꞌan ga nuu tutu un ja koo ndoꞌo koo nene maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, ti skexiko yɨvɨ maa ya, ti koto uꞌu i nuu ya nu? \v 13 Ko na kachi ri ja Elías, chi ja ni kii da, ko ni ka saꞌa ndevaꞌa yɨvɨ nava kuu ini jiin da. Yukan ni kundaa nava yoso nuu tutu ii ja siaꞌan kuu ―kachi ya. \s1 Ni nduvaꞌa ɨɨn chaa lulu jiꞌi yɨꞌɨ \r (Mt. 17.14‑21; Lc. 9.37‑43) \p \v 14 Yukan ti ni najaa ya nuu kaꞌiin uu ga ndajaꞌa ya, ni jini ya kaꞌiin kuaꞌa xaan yɨvɨ nuu da, ti suni kaꞌiin chaa ka xnaꞌan ley un, ti ka kaꞌan nchaa jnaꞌan chaa un jiin ndajaꞌa ya. \v 15 Nu ni ka jini yɨvɨ un ja ni najaa Jesús, so ni ka naa ini i ka ndeꞌe i nuu ya. Ti ni ka jaꞌa i corrɨ kuan kanxiaꞌu jiin ya. \v 16 Yukan na ti ni jikajnuꞌun ya ndajaꞌa ya: \p ―¿Ndoo ka kijnaꞌan ra jiin chaa un naa da? ―kachi ya. \p \v 17 Ti ɨɨn chaa ni kachi: \p ―Maestro, yɨndaꞌa na ɨɨn seꞌe na nuu ni ja ndoꞌo i tachi xaan, ti undi kuu ñɨꞌɨn i saꞌa. \v 18 Nu ni ndejaꞌa kueꞌe un, undi jiyɨꞌɨ i ti jiokava i nuu ñuꞌun, ti kaña tiꞌiñu yuꞌu i. Suni kuꞌyu jnuꞌun i, ti undi kuu tɨkuku i. Ni kachi na jiin ndajaꞌa ni ja na kenchaa da tachi xaan un kiꞌin, ko tu ni kujnuni ja saꞌa da naa da. \p \v 19 Yukan ti ni kachi ya jiin ndajaꞌa ya: \p ―Xaan niꞌin ini ra naa ra. Nasa ga kɨvɨ ti sa kandixia ra nusa. Ti ja ni kunaꞌan ja ndoꞌo nene ri jiin ra naa ra. Kuan kiꞌin chaa lulu un na kii da ―kachi ya. \p \v 20 Ti ni ka jankiꞌin da chaa lulu un. Ni jini tachi xaan un nuu Jesús, ti luego ni, ni saꞌa ja na kuyɨꞌɨ chaa lulu un. Ni nduva i nuu ñuꞌun, ni kejaꞌa jiokava i, ti kaña tiꞌiñu yuꞌu i. \v 21 Ti ni jikajnuꞌun ya maa tata i: \p ―¿Nasa kuiya ni kuu ja jnaꞌan i tachi xaan jaꞌa? ―kachi ya. \p Ti ni kachi tata i: \p ―Undi lulu i. \v 22 Ti tɨjnɨ jinu kuni kaꞌni tachi xaan un yɨ. Iyo nduva i nuu ñuꞌun. Iyo kanakava i ini nducha. Ti nu kuu chindee ni saña, kundaꞌu ini ni nuu na jiin seꞌe na, ti saꞌa ni tajna i ―kachi da. \p \v 23 Ti ni kachi Jesús jiin da: \p ―Koto kaꞌan ra siaꞌan, chi jandaa kuu ja saꞌa ri jniñu ñaꞌnu un nu na kandixia ra ―kachi ya. \p \v 24 Ti tata suchi lulu un ni kaꞌan jaa da: \p ―¡Kandixia na, ko chindee ni saña nava na kandixia ndaa ga na! ―kachi da. \p \v 25 Nu ni jini Jesús ja kuan kututu ga yɨvɨ naa i, ti ni kachi ya jiin tachi xaan un: \p ―Roꞌo tachi xaan, ja saꞌa ñɨꞌɨn ra, ti saꞌa soꞌo ra chaa lulu jaꞌa, kuankee ti koto xnañaꞌan ga ra nuu i ―kachi ya. \p \v 26 Ti tachi xaan un ni kɨsɨ chaa lulu un, ni saꞌa ja na kuyɨꞌɨ tuku da, ni kanajiin, ti ni kenda kuaꞌan. Ti suchi un undi ni jiꞌi naa i katuu i. Ni ka ndoꞌo ini sava yɨvɨ un ja ja ni jiꞌi yɨ. \v 27 Ko Jesús ni jnɨɨ ya ndaꞌa i, ni ndokani ya i, ti ni ndokuɨñɨ i kandichi i. \p \v 28 Nu ni ka najaa da veꞌe, ni ka jikajnuꞌun ndajaꞌa un ya: \p ―¿Ndoo tu ni kuu kenchaa na tachi xaan un kiꞌin naa na? ―kachi da. \p \v 29 Ti ni kachi Jesús: \p ―Ja keniꞌin yo ɨɨn tachi xaan siaꞌan, ti kuni ja na kakantaꞌu nɨ ini nɨ añu yo nuu Yandios. Chi tu kuu saꞌa yo nu tu kuñukuu ini yo ja maa Yandios kuu ya saꞌa jniñu un ―kachi ya. \s1 Kaꞌan tuku Jesús ja kuū ya ko nandoto ya \r (Mt. 17.22‑23; Lc. 9.43‑45) \p \v 30-31 Yukan na ti kuaꞌan ya jiin ndajaꞌa ya ɨnga ichi, ni ka yaꞌa da ñuu Galilea. Ko kuankoyo xeꞌe da jiin ya, chi kuni xndaku ya ɨɨn jnuꞌun kanuu ga nɨnɨ nuu maa da naa da, ti tu kuni ya ja kuni yɨvɨ nanu kancha ya. Yukan ti ni kachi ya nuu da: \p ―Maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, nakuaꞌa yɨvɨ maa ya nuu chaa kanda kuaꞌan kanda vaji un, ti kaꞌni da maa ya. Ko nuu uni kɨvɨ ti nandoto ya ―ni kachi ya. \p \v 32 Ko tu ni ka chaku ini ndajaꞌa ya un jnuꞌun ni kaꞌan ya, ti ni ka yuꞌu da kajnuꞌun da ya. \s1 Xnaꞌan Jesús nau kuu chaa kuñaꞌnu ga \r (Mt. 18.1‑5; Lc. 9.46‑48) \p \v 33 Ti nu ni ka jaa da ñuu Capernaum, ni ka kɨvɨ da ɨɨn veꞌe, ti ni jikajnuꞌun ya nuu ndajaꞌa ya: \p ―¿Ndoo ka kaꞌan ra ichi vaji yo? ―kachi ya. \p \v 34 Ti maa da tu ni ka kaꞌan kuɨtɨ da, chi ichi un ka ndajnuꞌun da siaꞌan: \p ―¿Nau ɨɨn ɨɨn yo kuñaꞌnu ga nusa? ―ni ka kachi da. \p \v 35 Yukan ti ni nukoo Jesús, ni kana ya ndɨ uxi uu ndajaꞌa un, ti ni kachi ya: \p ―Nu nau ja kuni kunúú, ti kuni kuñaꞌnu, vaꞌa ga na kendo sandɨꞌɨ ni ga, ti na kunukuachi nuu uu ga da un ―kachi ya. \p \v 36-37 Ti ni jnɨɨ ya ɨɨn suchi lulu, ti ni jununchaa ya i, ti ni kachi ya jiin ndajaꞌa ya: \p ―Jiin jniñu ndiso ri na kachi ri ja nu na kundaꞌu ini ra ɨɨn suchi lulu siaꞌan, ti ja ni kuu ra ɨɨn yɨvɨ ni jantaꞌu ruꞌu. Ti ja jantaꞌu ra ruꞌu, ansu nɨnɨ ruꞌu jantaꞌu ra, chi suni jantaꞌu ra Yandios, ya ni taji ruꞌu vaji ri ―kachi ya. \s1 Jesús kaꞌan ya jiin ndajaꞌa ya ja na kuantaꞌu da yɨvɨ saꞌa jniñu ñaꞌnu jiin sɨvɨ ya \r (Lc. 9.49‑50; Mt. 10.42) \p \v 38 Yukan ti ni kachi Juan: \p ―Maestro, ni ka jini na ɨɨn chaa ja jiin sɨvɨ ni keniꞌin da tachi xaan ka jnaꞌan sava yɨvɨ. Ti ni ka kachi na jiin da ja tu saꞌa da jniñu un, chi tu yaku da jiin yo ―kachi da. \p \v 39 Ti ni kachi Jesús: \p ―Tu kaꞌan ra nuu da niku, chi chaa ndaku niꞌin sɨvɨ ri ja saꞌa da ɨɨn jniñu ñaꞌnu nanu saꞌa ri kaꞌan vaꞌa da ti tu kaꞌan da sɨkɨ ri. \v 40 Chi yɨvɨ tu kaꞌan sɨkɨ yo ja chindee i yoꞌo, suꞌva kaꞌan i jaꞌa yo. \v 41 Jandaa kuu ja ɨɨn yɨvɨ na kuaꞌa ɨɨn vasu nducha koꞌo ra ja sɨkɨ ja ka yɨꞌɨ ra jiin Cristo, ti jandaa kuɨtɨ kuu ja iyo taꞌu i ―kachi ya. \s1 Kachi Jesús ja koo yo nundoꞌo nu na saꞌa yo kuachi \r (Mt. 18.6‑9; 5.13; Lc. 17.1‑2; 14.34‑35) \p \v 42 Siin Jesús kaꞌan ya, ti ni kachi ya: \p ―Ɨɨn nundoꞌo kaꞌnu xaan kundatu ɨɨn chaa nu na xndaꞌu da ɨɨn suchi lulu, ti siaꞌan tukaa kandixia i ruꞌu. Iyo vaꞌa ga nu na kundikun sukun da jiin ɨɨn yoso molino, ti na kiꞌin da chii nducha mar. \v 43 Chi nu nau yɨvɨ kaña ini ja kuni saꞌa i ɨɨn kuachi jiin ndaꞌa i, ti yachi na nakani ini i ja tu vaꞌa. Na saꞌa i nanu ja, ja ni kenchaa ndaꞌa i un kuaꞌan. Chi vaꞌa ga na koo ɨɨn ni ndaꞌa i, ti kunukuachi i nuu Yandios ansu ja koo ndɨ nduu ndaꞌa i, ti kiꞌin i nuu infiernu. \v 44 Ti yukan, tɨndaku un tu kuū tɨ, ti ñuꞌun un tu ndaꞌva kuɨtɨ. \v 45 Xi nu nau yɨvɨ kaña ini i ja kuni kunchakuachi i jiin sɨꞌɨn i, ti na nakani yachi ini ja tu vaꞌa. Ti na saꞌa i nanu ja, ja ni kenchaa sɨꞌɨn i un kuaꞌan. Ti vaꞌa ga na koo kuꞌlu i najaa i nuu Yandios, ti ansu ja jiin ndɨnduu sɨꞌɨn i kiꞌin yɨ nuu infiernu. \v 46 Ti yukan tɨndaku un, tu kuū tɨ, ti ñuꞌun un tu ndaꞌva kuɨtɨ. \v 47 Ti nu nduchi i saꞌa ja na saꞌa i kuachi, ti yachi na nakani ini i ja tu vaꞌa. Ti na saꞌa i nanu ja, ja ni tava i kuaꞌan. Chi vaꞌa ga na najaa i nuu Yandios jiin ɨɨn ni nduchi i ti ansu ja kiꞌin yɨ jiin ndɨnduu nduchi i nuu infiernu. \v 48 Ti yukan tɨndaku tu kuū tɨ, ti ñuꞌun un tu ndaꞌva kuɨtɨ. \p \v 49 Ko ja kuu maa ra naa ra, kuu nanu ja ni ka kɨvɨ ra nuu ñuꞌun, chi ja kondoꞌo koo nene ra, kuu nanu ja soko ra maa ra jiin nundoꞌo kondoꞌo ra un. Chi nanu ni ka chiꞌi ra ñɨɨ ja na sandoo ja ni soko ra nuu Yandios, nava ni kachi ley Moisés, ti siaꞌan sandoo Yandios roꞌo naa ra jiin nundoꞌo un, nava na kunukuachi vaꞌa ra nuu ya. \p \v 50 Saꞌa yo nanu ja ka kuu ra nanu ñɨɨ, chi nu ni naa xiko, tukaa kuajniñu yo ja kuu nuu ndeyu. Suni siaꞌan kuni ri jiin ra naa ra ja na kukutu ini ra jiin jnuꞌun xndaku ri, ti siaꞌan na kukuee kunchuku ra naa ra ―kachi Jesús. \s1 Xndaku Jesús sɨkɨ chaa ka xndoo ñasɨꞌɨ \r (Mt. 19.1‑12; Lc. 16.18) \c 10 \p \v 1 Yukan ni kee ya ñuu Capernaum, ti kuaꞌan ya ichi ñuu Judea undi ɨnga yuꞌu yucha Jordán. Ti ni ka kututu yɨvɨ nuu ya. Ti ni kejaꞌa tuku ya xndaku ya nuu yɨvɨ un. \p \v 2 Ti yukan ni ka jakoyo tɨjnɨ chaa fariseo ja ka kuni xndichi da ya, ti ni ka jikajnuꞌun da: \p ―¿Iyo vaꞌa ja xndoo ɨɨn chaa ñasɨꞌɨ da nu? ―kachi da. \p \v 3 Ti ni kachi Jesús: \p ―¿Ndoo ni kachi ley Moisés? ―kachi ya. \p \v 4 Yukan ni ka kachi da: \p ―Kachi ley Moisés ja ɨɨn chaa kuu xndoo da ñasɨꞌɨ da, nu na kuaꞌa da ɨɨn tutu nuu ña, ti kuu kendo ña ―kachi da. \p \v 5 Yukan ti ni kachi Jesús: \p ―Siaꞌan ni kaꞌan Moisés, chi ndee niꞌin ini ra naa ra, kachi ya. \v 6 Ko undi na ni nukoo ñuyɨvɨ, ni saꞌa Yandios taka ndajniñu iyo nuu ñuyɨvɨ jaꞌa, ti ni saꞌa ya ɨɨn chaa jiin ɨɨn ñasɨꞌɨ. \v 7-8 Yukan kuu ja nu ni nandaꞌa ɨɨn chaa jiin ɨɨn ñasɨꞌɨ, ti ndɨnduu da ni ka nduu da ɨɨn ni ga jiin ñasɨꞌɨ da. Tukaa ka kuu sɨɨn sɨɨn yɨvɨ, chi ɨɨn ni ga ni ka kuu da. \v 9 Yukan kuu ja ɨɨn chaa, tu kuu sasɨɨn da ja ni chajnaꞌan maa Yandios ―kachi ya. \p \v 10 Yukan na ti ndajaꞌa ya, nu ni ka na jaa da veꞌe jiin Jesús, ti ni ka jikajnuꞌun da ya nasa kuni kaꞌan jnuꞌun ni kaꞌan ya jiin yɨvɨ un, \v 11 ti sa ni kachi ya: \p ―Nu ɨɨn chaa na xndoo da ñasɨꞌɨ da, ti nandaꞌa da jiin ɨnga ña, ti yɨsɨkɨnchaa da ñasɨꞌɨ da undi nuu ja siaꞌan. \v 12 Suni siaꞌan kuu jiin ɨɨn ñasɨꞌɨ nu na xndoo ña yɨɨ ña undi nuu ―kachi ya. \s1 Jikantaꞌu Jesús ja kuu suchi kuachi \r (Mt. 19.13‑15; Lc. 18.15‑17) \p \v 13 Yukan ti ni ka chakoyo yɨvɨ nuu ya jiin suchi kuachi ja na jnɨɨ ya i. Ko ni ka jini ndajaꞌa ya ja siaꞌan ka kuni yɨvɨ un, ti tu ni ka jaꞌa da jnuꞌun ja tuꞌva yɨvɨ un nuu ya. \v 14 Ti nu ni jini Jesús ja ka nduxaan da nuu yɨvɨ un, ni kuɨtɨ ini ya, ti ni kachi ya jiin da: \p ―Sia, na kikoyo i nuu ri, ti tu kasɨ ra ichi i naa ra. Chi yɨvɨ ja tu vixi ini, ti ndeꞌe ini i nanu suchi kuachi siaꞌan, kuu kɨvɨ i ndaꞌa Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu i. \v 15 Chi na kachi ndaa ri ja tu yɨɨ kuantaꞌu ɨɨn suchi lulu jnuꞌun Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu i, chi ti kuniꞌin ga ini i, ti ansu ɨɨn yɨvɨ ñaꞌnu ja, ja ni kuniꞌin ini, chi tu jantaꞌu i ja kɨvɨ i ndaꞌa Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu i ―kachi ya. \p \v 16 Ti ni kiꞌin ya ndɨ ɨɨn ndɨ ɨɨn suchi kuachi un, ni jununchaa ya i, ni chuxndee ya ndaꞌa ya sɨkɨ i, ti ni jikantaꞌu ya nuu Yandios ja na koto ya i. \s1 Ɨɨn chaa riko jikajnuꞌun da Jesús \r (Mt. 19.16‑30; Lc. 18.18‑30) \p \v 17 Yukan ni siin ya ichi kuaꞌan ya, ti jinu xaan ɨɨn chaa ni chaa nuu ya. Ni jakunjitɨ da, ti ni kachi da: \p ―Chaa vaꞌa kuu ni maestro. Ti kachi ni, ¿naa jniñu vaꞌa saꞌa na, ti na ni taꞌu na nuu Yandios, ti kuncha na nuu andɨvɨ ja kuu saa ni? ―kachi da. \p \v 18 Ti ni kachi Jesús: \p ―Ndoo kaꞌan ra ja chaa vaꞌa kuu ri, ti tu iyo ni ɨɨn chaa vaꞌa, chi maa ɨɨn ni Yandios. \v 19 Jini ra ja tu kusɨkɨnchaa ra ñasɨꞌɨ, tu sakuiꞌna ra, tu kaꞌan ra sɨkɨ yɨvɨ, tu xndoñaꞌan ra, kuandatu nuu tata ra nuu nana ra, kachi ley ya ―kachi Jesús. \p \v 20 Yukan ti kachi da: \p ―Maestro, taka jniñu un ja ni siuku na undi lulu na ―ni kachi da. \p \v 21 Ko ni ndeꞌe vaꞌa Jesús nuu da, ni kundaꞌau ini ya, ti ni kachi ya: \p ―Ɨɨn ni ga jniñu kumani ja saꞌa ra. Kuaꞌan ti xiko ndɨꞌɨ ra taka ja ñavaꞌa ra, ti tejnaꞌan xuꞌun un nuu yɨvɨ ndaꞌu. Siaꞌan ti sa kuñavaꞌa ra yaji nuu andɨvɨ. Nu ni ndɨꞌɨ ni saꞌa ra un, yukan ti ñaꞌan na choꞌo ―kachi ya. \p \v 22 Ko nu ni jinisoꞌo da ja siaꞌan ni kaꞌan Jesús, ni ndɨꞌɨ ini da, ti ni kukuiꞌya xaan ini da ti kuaꞌan da, chi vanuxia riko xaan da. \p \v 23 Yukan ti ni ndeꞌe vindaa ya nuu ndajaꞌa ya, ti ni kachi ya: \p ―Xaan ga yɨɨ ja kɨvɨ ɨɨn chaa riko ndaꞌa Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu da ―kachi ya. \p \v 24 So ni ka naa ini ndajaꞌa ya ja siaꞌan ni kaꞌan ya. Ko ni kachi tuku ya: \p ―Hijo naa ra, xaan ga yɨɨ ja kɨvɨ ɨɨn chaa riko ndaꞌa Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu da, chi ñukuu ga ini da taka ja ñavaꞌa da. \v 25 Yachi ga kɨvɨ ɨɨn camellu yau ɨɨn yɨkɨ tɨkuɨ, ansu ja na kɨvɨ ɨɨn chaa riko ndaꞌa Yandios ti taꞌu ya jniñu nuu da ―kachi ya. \p \v 26 Ko maa ndajaꞌa ya, viꞌga ni ka naa ini da, ti ka ndajnuꞌun da: \p ―¿Nau kuu chaa nanitaꞌu nusa? ―kachi da. \p \v 27 Yukan ni ndeꞌe ya nuu da naa da, ti ni kachi ya: \p ―Ja kuu yɨvɨ, tu kuu kuɨtɨ saꞌa i, ko Yandios chi taka ni kuu saꞌa ya, ti tu iyo ni ɨɨn ja kendo siaꞌan ni ja tu kuu saꞌa ya ―kachi ya. \p \v 28 Yukan na ti ni kachi Pedro jiin ya: \p ―Ndeꞌe ni, saña naa na, ni ka xndoo na taka ja ka ñavaꞌa na, ti vekoyo na jiin ni ―kachi da. \p \v 29-30 Ti ni kachi ya: \p ―Jandaa ndixia kuu ja na kachi ri nasa kuu jiin yɨvɨ ja kuni kɨvɨ i ndaꞌa Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu i, vasu na xndoo i veꞌe i, kuaꞌa i, ñani i, tata i, nana i, ñasɨꞌɨi jiin seꞌe i jiin ñuꞌun i. Ja siaꞌan ti suꞌva na niꞌin yɨ viꞌga ja kuu taka ja ni ka xndoo i un. Chi koto uꞌu yɨvɨ maa i, ko nuu kuncha i andɨvɨ, tukaa kuu kuɨtɨ i. \v 31 Ko na jaa kɨvɨ ja xndichi Yandios nuu taka i, ti chaa ka ndoꞌo ini ja ka kuñaꞌnu da vijna, nduu da sandɨꞌɨ ni ga. Ti chaa ka kuu sandɨꞌɨ ni ga vijna, nduu ñaꞌnu ga da ja kuu kɨvɨ un ―kachi ya. \s1 Kaꞌan tuku Jesús ja kuū ya \r (Mt. 20.17‑19; Lc. 18.31‑34) \p \v 32 Yukan ti ni ka kaa da ichi ñuu Jerusalén kuankoyo da. Yoxnuu Jesús, ti ka jindandikun ndɨ uxi uu ndajaꞌa un, ko so ka naa ini da kuankoyo da ti ka yuꞌu da, chi kuaꞌan ya ichi nuu ka jito uꞌu yɨvɨ ya. Suni kuankoyo ga yɨvɨ ka skuaꞌa jiin ya, ko suni ka yuꞌu i. Yukan ni kana sɨɨn ya ndɨ uxi uu ndajaꞌa ya un, ti ni kachi ya taka nundoꞌo ja kii sɨkɨ ya. \v 33 Ti kachi ya: \p ―Ja ka jini ra ja ni ka kaa yo vekoyo yo ichi ñuu Jerusalén. Ti yukan nakuaꞌa yɨvɨ maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ nuu taka sutu Israel ka kuñaꞌnu, jiin nuu chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun kaꞌnu Israel. Ti chakuachi da ya, ti nakuaꞌa da ya nuu yɨvɨ ɨnga nación. \v 34 Ti chaa un kusɨkɨnchaa da maa ya, tɨvɨ sɨꞌɨ da nuu ya, kuaꞌa da tau ya, ti kaꞌni da ya. Ko nu uni kɨvɨ, ti nandoto tuku ya maꞌñu ndɨyɨ un ―kachi ya. \s1 Jacobo jiin Juan ka jikan da ɨɨn taꞌu nuu Jesús \r (Mt. 20.20‑28) \p \v 35 Yukan na ti Jacobo jiin Juan, seꞌe yɨɨ Zebedeo, ni ka tuꞌva da nuu Jesús ti ni ka kachi da: \p ―Maestro, ka kuni na ja kuaꞌa ni ja ka jikan va ―ka kachi da. \p \v 36 Ti ni kachi Jesús: \p ―¿Ndoo ka kuni ra nusa? ―kachi ya. \p \v 37 Ti ni ka kachi da: \p ―Ka kuni na ja na nukoo na jiin ni kɨvɨ na nduñaꞌnu xaan ni, ja taꞌu ni jniñu nuu nɨ tuꞌu ñuyɨvɨ, ɨɨn na ndaꞌa kuaꞌa ni, ti ɨnga na ichi ndaꞌa sajni ni ―kachi da. \p \v 38 Ti ni kachi ya: \p ―Ko roꞌo, tu jini ra ndoo ka jikan ra, ¿xi kundee ra koo ndoꞌo koo nene ra jiin ri taka nundoꞌo kii sɨkɨ ri, ti tava ini ra koto ra nundoꞌo un, vasu na kuū ra naa ra nu? ―kachi ya. \p \v 39 Ti ni ka kachi da: \p ―Tava ini na ja kondoꞌo na jiin ni ―ni ka kachi da. \p Ti ni kachi tuku ya: \p ―Jandaa ndixia kuu ja ka tava ini ra kondoꞌo ra jiin ri, ti koto ra nundoꞌo un vasu na kuu ra. \v 40 Ko ja nukoo ɨɨn ra ichi ndaꞌa kuaꞌa ri ti ɨnga ra ichi ndaꞌa sajni, tu kachi ri, chi yukan ja ka iyo tuꞌva ja kunchuku nu nau ja na kachi maa Yandios ja kuncha jiin ri ―kachi ya. \p \v 41 Nu ni ka jinisoꞌo ndɨ uxi ga ndajaꞌa un, ti ni ka kɨtɨ ini da nuu Jacobo jiin Juan. \v 42 Ko ni kana Jesús tendɨꞌɨ da, ti ni kachi ya: \p ―Ka jini ra ja chaa kuñaꞌnu nuu ɨɨn nación, ti maa da xiin, chi kuñaꞌnu ga da, ti taka chaa ka kuñaꞌnu jiin da, taꞌu da jinñu nuu. \v 43-44 Ko ansu siaꞌan kuu jiin ra naa ra. Chi suꞌva, nu nau roꞌo ka kuni kuñaꞌnu ga nuu uu ga chaa jaꞌa, ti suꞌva na kuanukuachi da nuu ra naa ra. Chi savaꞌni ga ja na kuni kuñaꞌnu, ti suꞌva nduu nanu ɨɨn muzu. \v 45 Chi maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, ni chaa ya, ko ansu ja kunukuachi yɨvɨ nuu ya, chi suꞌva ja na kunukuachi ya nuu yɨvɨ. Ti nakuaꞌa da maa ya ja na chunaa ya nuu kuachi yɨvɨ naa i, nava na nanitaꞌu i ―kachi ya. \r (Mt. 20.29‑34; Lc. 18.35‑43) \p \v 46 Yukan ti ni ka jaa da ñuu Jericó. Ko ni siin ya kuaꞌan ya jiin ndajaꞌa ya, ti kuaꞌa yɨvɨ kuankoyo. Ko nu ni kenda ya yuꞌu ñuu un, yukan nukoo ɨɨn chaa kuaa nani Bartimeo, kuu da seꞌe yɨɨ ɨɨn chaa nani Timeo, ti yukan jikan da xuꞌun. \v 47 Ti nu ni jinisoꞌo da ja Jesús, chaa ñuu Nazaret, kuu ya vaji un, ni kanakoꞌo da: \p ―¡Niꞌin Jesús! ¡Maa ni taꞌu jniñu nanu ni saꞌa rey yo David na janaꞌan, kundaꞌu ini ni saña! ―kachi da. \p \v 48 Tɨjnɨ yɨvɨ ni ka nduxaan nuu da ja na kasɨ yuꞌu da, ko maa da viꞌga ni kanakoꞌo da: \p ―¡Niꞌin Jesús! ¡Maa ni kuu ja taꞌu jniñu nanu ni saꞌa rey yo David na janaꞌan, kundaꞌu ini ni saña! ―kachi tuku da. \p \v 49 Yukan ni jakuɨñɨ Jesús, ti ni kachi ya: \p ―Kana da na kii da ―kachi ya. \p Ni ka kana da chaa un, ti ni ka kachi da jiin da: \p ―Koto ndɨꞌɨ ini ra. Ndokuɨñɨ, ñaꞌan na choꞌo, chi kana ya roꞌo ―kachi da jiin chaa kuaa un. \p \v 50 Ti chaa un ni skaña da tɨkachi da, ti ni ndokuɨñɨ da kuaꞌan da nuu Jesús. \p \v 51 Ti Jesús ni jikajnuꞌun ya maa da: \p ―¿Ndoo kuni ra ja saꞌa ri jiin ra nusa? ―kachi ya. \p ―Maestro, kuni na ja na ndundijin nduchi na ―kachi da. \p \v 52 Ti ni kachi Jesús jiin da: \p ―Kuanoꞌon, ja ni nduvaꞌa ra, chi ni kandixia ra jniñu saꞌa ri ―kachi ya. \p Ti hora ni, ni ndundijin nduchi chaa kuaa un, ti ni nandikun da Jesús, ti kuaꞌan da jiin ya. \s1 Kɨvɨ Jesús ñuu Jerusalén \r (Mt. 21.1‑11; Lc. 19.28‑40; Jn. 12.12‑19) \c 11 \p \v 1 Nu ni kuyajni ya ñuu Jerusalén, yajni ñuu Betfagé jiin Betania, yajni yuku Olivos, \v 2 Ti yukan ni taji ya uu ndajaꞌa ya, ti ni kachi ya: \p ―Kuankoyo ñuu kande ndijin un. Ti yuꞌu ñuu un ndiku ɨɨn burru, ja ti koso ga yɨvɨ tɨ. Ndaji tɨ ti kii ra jiin tɨ. \v 3 Ti nu nau chaa jikajnuꞌun ndoo ka ndaji ra tɨ, ti kachi jiin da “Maa Jitoꞌyo nandɨꞌɨ da tɨ”, kachi ra ―kachi ya. \p \v 4 Ti kuankoyo nduu ndajaꞌa ya un, ti ni ka naniꞌin ndixia da burru un ndikun tɨ yuꞌu ichi un, yajni ɨɨn veꞌe. Ti ni ka kejaꞌa ka ndaji da tɨ. \v 5 Ti ɨɨn chaa kaꞌiin un ni kachi: \p ―¿Ndoo ka saꞌa ra, ja sa burru jña ka ndaji ra? ―kachi da. \p \v 6 Ti maa da ni ka kachi da nava ni kachi Jesús jiin da, ti sa ni ka jaꞌa chaa un jnuꞌun kuankoyo da jiin burru un. \p \v 7 Ni ka nandeokuñɨ da jiin burru un nuu ya. Ni ka chuku da tɨkachi da sɨkɨ tɨ, ti ni kaa Jesús sɨkɨ tɨ, ti ni ka siin da ichi kuankoyo da. \v 8 Kuaꞌa xaan yɨvɨ ni ka chuku i tɨkachi i ini ichi un nuu kuan yaꞌa ya. Ti sava ga yɨvɨ un ka jaꞌnu i ndayuku ti ka chuku i ini ichi un. \v 9 Ti yɨvɨ ka yoxnuu nuu Jesús jiin yɨvɨ ka jindandikun ichi jata ya, ni ka kejaꞌa ka kuvaa i, ka kanajaa i Yandios: \p ―Na kutaꞌu yo nuu Yandios, ja ni taji ya ɨɨn chaa kuñaꞌnu xaan vaji, nakuaꞌa ya ja vaꞌa da. \v 10 Vaji da ja na taꞌu da jniñu siaꞌan nanu ni taꞌu tata yo rey David na janaꞌan. ¡Na kanajaa ndajaꞌa ya undi andɨvɨ un ja na kuñaꞌnu chaa jaꞌa! ¡Siaꞌan na kachi ya! ―ni ka kachi i. \p \v 11 Siaꞌan ni kɨvɨ Jesús ñuu Jerusalén. Ti kuaꞌan ya undi veñuꞌun kaꞌnu Israel. Yukan ni jini ya taka ja ka saꞌa yɨvɨ un. Ti nu kuan ini, ti ni nandeokuñɨ ya ñuu Betania jiin ndɨ uxi uu ndajaꞌa ya. \s1 Nundoꞌo ni ndoꞌo ɨɨn nutɨchɨ vixi \r (Mt. 21.18‑19) \p \v 12 Nu ni kuxian ɨnga kɨvɨ, ni kee ya ñuu Betania, ni nandeokuñɨ tuku ya ñuu Jerusalén, ti ichi kuaꞌan ya ni chaa sokō ini ya. \v 13 Ti jaa yajni tɨꞌlɨ un ni jini ya ɨɨn nutɨchɨ vixi, ko tu ni niꞌin ya ni ɨɨn tɨchɨ, chi ansu yoo iyo tɨchɨ kuu. \v 14 Yukan ti ka ñusoꞌo ndajaꞌa ya ni kaꞌan ya jiin nutɨchɨ un: \p ―¡Na kachi ri ja jankɨvɨ ga kuaꞌa ra tɨchɨ vixi! ―kachi ya jiin yujnu un. \s1 Ni keniꞌin Jesús yɨvɨ ka xiko ini veñuꞌun kaꞌnu Israel \r (Mt. 21.12‑17; Lc. 19.45‑48; Jn. 2.13‑22) \p \v 15 Nu ni jaa ya ñuu Jerusalén, ni kɨvɨ ya ini veñuꞌun kaꞌnu un, ti ni keniꞌin ya taka yɨvɨ ka xiko jiin ja ka jaan yuxeꞌe un kuankoyo i. Ni skuiokava ya mesa chaa ka sama xuꞌun, jiin silla chaa ka xiko sata. \v 16 Ti tu ni jaꞌa ya jnuꞌun ja kɨvɨ yɨvɨ ka ndiso ndajniñu ja xiko nuu yuxeꞌe un. \v 17 Yukan ti ni xndaku ya nuu yɨvɨ un: \p ―Ka jini ra naa ra ja yoso nuu tutu ii Yandios: “Veꞌe ri konani veꞌe nuu kakantaꞌu yɨvɨ taka nación.” Ko roꞌo naa ra ni ka nasaꞌa ra veꞌe ri nuu ka nataka ñakuiꞌna ―kachi ya. \p \v 18 Ti chaa ka kuu sutu kuñaꞌnu un jiin chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun un, ni ka jinisoꞌo da jnuꞌun ni kaꞌan Jesús. Tu ni ka jajnaꞌan ini da. Ti ni ka kejaꞌa ka nduku da nasa kaꞌni da ya. Ko kɨvɨ un tu ni ka saꞌa da, chi ka yuꞌu da sa kɨtɨ ini yɨvɨ un naa i, chi tendɨꞌɨ yɨvɨ un ka kusɨɨ xaan ini i ka ñusoꞌo jnuꞌun kaꞌan ya. \p \v 19 Ko nu kuan kuñaa, ti kuaꞌan Jesús jiin ndajaꞌa ya ɨnga ñuu un. \s1 Ndoo ni ichi nutɨchɨ vixi un \r (Mt. 21.20‑22) \p \v 20 Yukan ti jañaꞌan ɨnga kɨvɨ, kuankoyo tuku da ichi un, ti ni ka jini da nutɨchɨ vixi un ja, ja ni ichi undi yoꞌo. \v 21 Yukan ti ni nukuꞌun ini Pedro jnuꞌun ni kaꞌan Jesús, ti ni kachi da jiin ya: \p ―Maestro, ndeꞌe ni nutɨchɨ vixi jaꞌa, ja ni kaꞌan ni sɨkɨ iku, ja ni ichi ―kachi da. \p \v 22 Yukan ti ni kachi Jesús jiin da: \p ―Kandixia ndaa nuu Yandios. \v 23 Chi nu nɨ ini nɨ añu ra na kakantaꞌu ra nuu Yandios, ti kachi ra jiin ɨɨn yuku jaꞌa: “Kuanchaꞌa ti kiꞌin ra nuu mar un”, ti nu ñukuu nɨ ini ra ja siaꞌan na kuu, yukan ti jandaa ni kuu ja kuandatu yuku un nuu ra. \v 24 Chi jandaa na kachi ri ja taka ndoo na kakantaꞌu ra nuu Yandios, ti kuaꞌa ya nu ñukuu nɨ ini ra ja niꞌin ra, ti niꞌin ra. \v 25 Ti nu ka jikantaꞌu ra, kuankaꞌnu ini nuu yɨvɨ jito uꞌu roꞌo, nava Tata yo Yandios, ya kancha andɨvɨ, na kuankaꞌnu ini ya nuu kuachi ra naa ra. \v 26 Ko nu tu kuankaꞌnu ini ra nuu yɨvɨ, suni siaꞌan tu kuankaꞌnu ini Tata yo Yandios, ya kancha andɨvɨ, nuu kuachi ra ―kachi ya. \s1 Sɨkɨ jniñu ndiso Jesús \r (Mt. 21.23‑27; Lc. 20.1‑8) \p \v 27 Nu ni ka jaa da ñuu Jerusalén, ti kuankoyo tuku da nuu yuxeꞌe veñuꞌun kaꞌnu un. Yukan jikonuu Jesús ti ni ka tuꞌva sutu ka kuñaꞌnu, jiin chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun un, jiin taka chaa kuñaꞌnu un naa da. \v 28 Ti ni ka jikajnuꞌun da ya: \p ―¿Nau ja ni jaꞌa jniñu nuu ra ja saꞌa ra taka jniñu jaꞌa? ¿Nau ja xiin jniñu ñaꞌnu jaꞌa ja saꞌa ra? ―kachi naa. \p \v 29 Ti ni kachi ya jiin yɨvɨ un: \p ―Suni ruꞌu na kajnuꞌun ri roꞌo naa ra, ti nu ni ka kachi ra, ti sa na kachi ri nuu ra nau ni jaꞌa jniñu jaꞌa nuu ri. \v 30 Kachi naa ra: ¿Nau ja ni taji Juan, chaa ni kii skuanducha yɨvɨ naa i, Yandios xi ɨɨn yɨvɨ nusa? ―kachi ya. \p \v 31 Ti ni kejaꞌa ka ndajnuꞌun chaa un naa da: \p ―¿Nasa kachi yo nusa? Chi tu kuu kachi yo ja Yandios ni taji Juan chi kachi Jesús jiin yo: “¿Ndoo tu ni ka kandixia ra jnuꞌun ni kaꞌan da nusa?” \v 32 Ni tu kuu kachi yo ja yɨvɨ ni taji chaa un ―ni ka kachi da. \p Ti siaꞌan nɨ ka ndajnuꞌun da ja tu kachi da naa da, chi ka yuꞌu da sa kɨtɨ ini yɨvɨ nuu da, chi tendɨꞌɨ i ka jini ja Yandios ni taji Juan ni kii da. \v 33 Ti yukan ni ka kachi da jiin Jesús: \p ―Tu ka jini na nau ja ni taji chaa un ―kachi da. \p Yukan na ti ni kachi ya: \p ―Vanuxia tu ka kuni ra kachi ra, ti suni ruꞌu tu kachi ri nuu ra naa ra nau ja ni jaꞌa jniñu ñaꞌnu jaꞌa nuu ri, ja kuu saꞌa ri taka jniñu un ―kachi ya. \s1 Sɨkɨ muzu ni ka saꞌa ndevaꞌa \r (Mt. 21.33‑46; Lc. 20.9‑19) \c 12 \p \v 1 Yukan ni kejaꞌa Jesús xndaku ya nuu da naa da, ti ni kachi ya: \p ―Ɨɨn chaa ni saꞌa da ɨɨn huerta, ti ni xndee kuaꞌa da nutɨkaꞌya. Ni chiꞌi da jaku yuu huerta un. Suni ni saꞌa da ɨɨn nundoo kaꞌnu xaan nuu kaxin da tɨkaꞌya un. Ni saꞌa da ɨɨn veꞌev sukun, nuu kotonchaa da nɨ tuꞌu ñuꞌun da. Yukan ti ni jakanchaa da nuu uu chaa ka saꞌa jniñu un, ti kuaꞌan da viaje. \p \v 2 Yukan ti ni jaa kɨvɨ nakiꞌin da jniñu da, ti chaa xiin huerta un, ni taji da ɨɨn muzu kuan nukiꞌin sava jniñu un nava niꞌin da kuu da. \v 3 Ko chaa ka yɨndaꞌa huerta un, ni ka kiꞌin da muzu un ni ka kani da, ti ni ka nataji da kuanoꞌon. Ti tundo ni ka jaꞌa kuɨtɨ da kundaꞌa chaa un. \v 4 Ti chaa xiin huerta un ni taji tuku da ɨnga muzu kuaꞌan. Ti chaa ka yɨndaꞌa huerta un ni ka stuji da xini, ti ni ka jaꞌa xaan da tau muzu un. \v 5 Ni taji tuku da ɨnga muzu kuaꞌan, ko chaa ka sajniñu un ni ka jaꞌni da muzu un. Yukan ti ni taji tuku da tɨjnɨ ga muzu un kuankoyo, ko suni siaꞌan ni ka jaꞌa da tau muzu un. Sava da ni ka ndoꞌo, ti sava ga da ni ka jiꞌi. \p \v 6 Ko iyo vajnuꞌun ga seꞌe yɨɨ chaa un ja kundaꞌu xaan ini da, ti suni ni taji da chaa lulu un kuaꞌan da, chi ndoꞌo ini da, “Va kuandatu chaa ka sajniñu un nuu seꞌe ri, chi ka jini da ja seꞌe ri kuu i”, kachi da. \v 7 Ko nu ni jaa chaa lulu un yuxeꞌe chaa ka saꞌa jniñu un, ti ni ka kachi da: “Jaꞌa kuu seꞌe yɨɨ jitoꞌo huerta jaꞌa. Vaꞌa ga na kaꞌni yo, ti nava na kendo yo jiin huerta jaꞌa”, ni ka kachi chaa un. \v 8 Yukan na ti ni ka jnɨɨ da chaa lulu un, ni ka jaꞌni da, ti ni ka jan skaña da ndɨyɨ un nuu yuꞌu huerta un ―ni kachi Jesús. \p \v 9 Siin Jesús kaꞌan ya, ti ni kachi ya: \p ―Ja siaꞌan ni kuu, ¿nasa ka ndoꞌo ini ra ja saꞌa chaa xiin huerta un nusa? Xi kiꞌin da ti kaꞌni da chaa ni ka saꞌa jniñu un, ti kuaꞌa da ñuꞌun nuu ɨnga yɨvɨ. \v 10 Xi tu ka kaꞌu ra nasa kaꞌan nuu tutu Yandios: \q1 Yuū ni ka skaña chaa ni ka saꞌa nama jaꞌa, kuu yuū kanuu ga ja ndiso ndɨꞌɨ jikɨ veꞌe. \q1 \v 11 Maa Yandios ni saꞌa siaꞌan, ti so naa ini yo ndeꞌe yo jniñu ni kuu jiin yuū jaꞌa. \m Kachi tutu ―ni kachi Jesús. \p \v 12 Nu ni kaꞌan Jesús siaꞌan, ti chaa ka kuñaꞌnu Israel un, ni ka nduku da nasa kuu jnɨɨ da Jesús, ko ni ka yuꞌu da ndeꞌe da yɨvɨ un. Chi ni ka chaku ini da ja sɨkɨ maa chaa ka kuñaꞌnu un, ni kaꞌan Jesús jnuꞌun un. Yukan ti ni ka xndoo da ya ti kuankoyo da. \s1 Sɨkɨ jnuꞌun kinyaꞌu puesto \r (Mt. 22.15‑22; Lc. 20.20‑26) \p \v 13 Yukan sa ni ka taji da sava chaa fariseo jiin sava chaa ka yɨꞌɨ jiin Herodes, ja na nduku da nasa kaꞌan da jiin ya ɨnga jnuꞌun, ti siaꞌan na kuu chakuachi da ya. \v 14 Ni jakoyo chaa un, ti ni ka kachi da: \p ―Maestro, jini na ja kuu ni ɨɨn chaa yɨñuꞌun, chi kaꞌan ndaa ni, ti tu kiꞌin ni jnuꞌun vasu nasa ka kaꞌan yɨvɨ sɨkɨ ni. Suni tu yuꞌu ni ndeꞌe ni yɨvɨ kuñaꞌnu ga. Chi suꞌva xnaꞌan ndaa ni ichi Yandios nuu i. Ko kachi ni, ¿iyo vaꞌa ja chaꞌu yo xuꞌun puestu nuu gobierno Romano xi tuu nu? ¿Vaꞌa ga ja tu chaꞌu yo nu? ―kachi da. \p \v 15 Ko Jesús ja jini vaꞌa ya nasa ka ndoꞌo ini da ja ka jikajnuꞌun da jnuꞌun un, ti ni kachi ya: \p ―¿Ndoo ka ndoꞌo ñaa ini ra ja ka kuni xndaꞌu ra ruꞌu naa ra, ja ka kuni ra chakuachi ra sɨkɨ ri? Chan ɨɨn xuꞌun na Kotonchaa ri ―kachi ya jiin da. \p \v 16 Ti ni ka jaꞌa da ɨɨn xuꞌun nuu ya. Yukan na ti ni kachi ya: \p ―¿Naa nūū kuu ja nchaa nuu xuꞌun jaꞌa, ti naa sɨvɨ kuu ja yoso nuu xuꞌun jaꞌa nusa? ―kachi ya. \p Ti ni ka kachi da: \p ―Nūū maa rey nación Roma kuu ―kachi da. \p \v 17 Yukan na ti ni kachi Jesús: \p ―Nusa ti kuaꞌa nuu rey nación Roma ja xiin maa da, ti kuaꞌa nuu Yandios ja xiin maa Yandios ―ni kachi ya. \p Ti so ni ka naa ini da jnuꞌun ni kaꞌan Jesús jiin da. \s1 Jnuꞌun sɨkɨ ja ka nandoto ndɨyɨ \r (Mt. 22.23‑33; Lc. 20.27‑40) \p \v 18 Suni ni ka kikoyo tɨjnɨ chaa Saduceo nuu Jesús, chaa ka kaꞌan ja tukaa ga ka nandoto kuɨtɨ ndɨyɨ. Ti ni ka kachi da: \p \v 19 ―Maestro, nuu ley Moisés kaꞌan ja nu ɨɨn chaa ni nandaꞌa, ti nu na kuū da, ti xndoo da ñasɨꞌɨ da. Ti nu tu ni ɨɨn seꞌe da ni iyo, ti ñani ndɨyɨ un nandaꞌa tuku jiin ñaꞌan un nava na koo ɨɨn seꞌe da jiin ña, ja tu ni iyo seꞌe ña jiin ndɨyɨ un. Ti suchi lulu un nakiꞌin yɨ sɨvɨ ndɨyɨ un, ti kendo i jiin tendɨꞌɨ yaji ni xiin da. \v 20 Ko ɨɨn jinu ni iyo uxia chaa ni ka kuu ñani, ti chaa ñaꞌnu un ni nandaꞌa da, ko ni jiꞌi da, ti tu ni iyo ni ɨɨn seꞌe da. \v 21 Ti chaa kuu uu un, ni nandaꞌa jiin ñaꞌan un, ko suni ni jiꞌi da, ti tu ni iyo ni ɨɨn seꞌe da jiin ña. Ti suni siaꞌan ni jnaꞌan chaa kuu uni. \v 22 Siaꞌan ni kuu jiin ndɨ uxia da, vasu ni ka nandaꞌa da jiin ñaꞌan un, ko tendɨꞌɨ da ni ka jiꞌi, ti tu ni ka iyo ni ɨɨn seꞌe da jiin ña. Ti sandɨꞌɨ ni ga suni ni jiꞌi ñaꞌan un. \v 23 Nusa ti nu na nandoto ndɨyɨ un ti kuchaku tuku da, ¿nau ɨɨn ɨɨn da xiin ñasɨꞌɨ un, ja siaꞌan ndɨ uxia da ni ka nandaꞌa jiin ña nusa? ―kachi chaa un. \p \v 24 Yukan na ti ni kachi Jesús jiin da naa da: \p ―Ka yuji ra jnuꞌun ka kaꞌan ra naa ra, chi va tu ni ka chaku ini ra nava yoso nuu tutu ii. Ni tu chaku ini ra ɨɨn jniñu ñaꞌnu saꞌa Yandios. Yukan kuu ja ka kaꞌan ra siaꞌan. \v 25 Ko kɨvɨ na nandoto ndɨyɨ un naa i, tukaa kuu i nanu ni kanda i nuu ñuyɨvɨ jaꞌa. Ni tu nandaꞌa i, ni tu xnandaꞌa i sesɨꞌɨ i, chi kuu i nanu ángel Yandios kanchuku nuu andɨvɨ. \v 26 Ti sɨkɨ jnuꞌun ja nandoto ndɨyɨ un, ti ka chaku ini ra, xi tu ka kaꞌu ra nuu tutu ni chaa Moisés, nuu kachi ja maꞌñu yañuꞌun un ni kaꞌan Yandios jiin da, ti ni kachi ya: “Ruꞌu kuu Yandios ni ka nchañuꞌun Abraham, Isaac jiin Jacob.” \v 27 Siaꞌan ni kaꞌan Yandios jiin Moisés, chi maa ya kuu Yandios yɨvɨ ka chaku, ansu Yandios yɨvɨ ni ka jiꞌi. Yukan kuu ja ka yuji ra naa ra jiin jnuꞌun ka kaꞌan ra ―kachi Jesús. \s1 Ɨɨn ley kanuu xaan ga \r (Mt. 22.34‑40) \p \v 28 Ti ɨɨn chaa xnaꞌan ini veñuꞌun Israel kande da un, ti ni jinisoꞌo da jnuꞌun ndajnuꞌun Jesús jiin chaa un. Ni jini da ja vaꞌa kaꞌan ya, ti ni jikajnuꞌun da ya: \p ―¿Nau ɨɨn ley Yandios kuu ja kanuu xaan ga nusa? ―kachi da. \p \v 29 Ti ni kachi Jesús. \p ―Ɨɨn ley Yandios ja kanuu xaan ga kuu jaꞌa: “Chunsoꞌo naa ra roꞌo yɨvɨ Israel. Tata yo Yandios maa ɨɨn ni ya iyo. \v 30 Na kuu ini ra Tata yo Yandios jiin nɨ ini nɨ añu ra, jiin ndɨꞌɨ inijnuni ra, ti jiin nɨini ra kunukuachi ra nuu ya.” Yukan kuu ley undi nuu. \v 31 Ti ɨnga ley kanuu xaan kuu jaꞌa: “Kundaꞌu ini nuu ñanijnaꞌan ra nanu kundaꞌu ini ra nuu maa ra.” Ndɨnduu ley yukan kuu ja kanu xaan ga siuku ra, ti tukaa iyo ɨnga ―kachi ya. \p \v 32 Yukan ti ni kachi chaa xnaꞌan ley jiin Jesús: \p ―Vaꞌa ni kaꞌan ra, Maestro. Jandaa kaꞌan ra ja maa ɨɨn ni Tata yo Yandios iyo, ti tukaa iyo ɨnga, \v 33 ja na kuu ini yo nuu Yandios jiin nɨ ini nɨ añu yo, jiin inijnuni yo, ti jiin nɨini yo na kunukuachi yo nuu ya. Ti na kundaꞌu ini yo nuu ñanijnaꞌan yo nanu kundaꞌu ini yo nuu maa yo. Chi kanuu xaan ga ndixia uu ley jaꞌa ja na kuandatu yo, ti ansu ja soko yo taka ja ñavaꞌa yo nuu altar un ―kachi da jiin ya. \p \v 34 Ni jini ya ja ni ka kaꞌan ndaa kuɨtɨ da, ti ni kachi ya: \p ―Ja kuan kuyajni ndɨvɨkoyo ra ndaꞌa Yandios ja taꞌu ya jniñu nuu ra ―kachi ya. \p Yukan ti ni ɨɨn chaa ka kuñaꞌnu un tukaa ni ka kaꞌan kuɨtɨ ga da ja kajnuꞌun ga da ya. \s1 ¿Naa seꞌe kuu Cristo nusa? \r (Mt. 22.41‑46; Lc. 20.41‑44) \p \v 35 Nu ni xnaꞌan Jesús ini veñuꞌun kaꞌnu Israel yukan, ni kachi ya: \p ―¿Nasa kuu ja ka jani ini chaa ka xnaꞌan ini veñuꞌun un, ti ka kaꞌan da ja Cristo kuu seꞌe nuu tata yo David na janaꞌan? Ko na kachi ndaa ri ja kuñaꞌnu ga Cristo nuu tata yo David. \v 36 Ti maa David ni chaa da nuu tutu jiin inijnuni Espíritu Santo nuu kachi siaꞌan: \q1 Maa Yandios ni kachi siaꞌan jiin Cristo, ya kuu jitoꞌo ri: \q1 “Nukoo ndaꞌa kuaꞌa ri, chi taꞌu ra jniñu jiin ri. \q1 Iyo yɨvɨ jito uꞌu roꞌo, ko kundee ra jiin, chi chindee ri roꞌo.” \m Ni kachi Yandios, kachi David. \m \v 37 Nusa, ¿ti nasa kuu Cristo ɨɨn jnaꞌan rey David janaꞌan, ti maa da ni kachi ja Cristo kuu jitoꞌo da nusa? ―ni kachi Jesús. \p Ti nu ni kaꞌan ya siaꞌan, ti ni ka kusɨɨ ini yɨvɨ kuaꞌa kaꞌiin un. \s1 Kaꞌan Jesús sɨkɨ chaa ka xnaꞌan ley Israel \r (Mt. 23.1‑36; Lc. 11.37‑54; 20.45‑47) \p \v 38 Siin Jesús xnaꞌan ya, ti ni kachi ya: \p ―Koto maa ra jiin chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun un. Koto saꞌa ra nava ka saꞌa da naa da. Chi chaa un ka jajnaꞌan ini da kuꞌun da saꞌma nani nava na nakuni yɨvɨ ja chaa kuñaꞌnu ka kuu da. Ti nu ka jikonuu da calle un, kuni da ja na kanxiaꞌu yɨñuꞌun yɨvɨ jiin da. \v 39 Ti ja kuu ini veñuꞌun ka nduku da nuu nukoo da nuu kuñaꞌnu ga kunchuku da. Suni ja kuu ɨɨn viko, xnaka da ka nukoo yuꞌu mesa nuu iyo vaꞌa ga. \v 40 Suni ka jisonchaa da veꞌe ñaꞌan ni ka kendo ndaꞌu, ti ja na chisaꞌyɨ da jniñu ni ka saꞌa da un, ti naꞌan xaan ka jikantaꞌu da nuu Yandios. Siaꞌan ka saꞌa da nuu chitu yɨvɨ. Ko ja kuu maa da, kii ɨɨn nundoꞌo kaꞌnu xaan ga ―ni kachi ya. \s1 Xuꞌun ni soko ɨɨn ñaꞌan ndaꞌu \r (Lc. 21.1‑4) \p \v 41 Ɨɨn kɨvɨ nukoo Jesús nuu veñuꞌun kaꞌnu un, yajni nuu kancha ɨɨn kaja nuu kɨvɨ xuꞌun ka soko yɨvɨ. Ndeꞌe ya ka chuꞌun ka chuꞌun yɨvɨ xuꞌun nuu kaja un. Ni jini ya ja taka yɨvɨ riko, kuaꞌa xuꞌun ka chuꞌun nuu kaja un. \v 42 Ti sandɨꞌɨ ni ga ni jaa ɨɨn ñaꞌan ndaꞌu xaan, ti ni chuꞌun ña uu xuꞌun cobre kuachi ini kaja un. \v 43 Yukan ti ni kana Jesús ndajaꞌa ya, ti ni kachi ya jiin da: \p ―Ndeꞌe naa ra. Ñaꞌan un, yaꞌu xaan ga nchaa xuꞌun ni jaꞌa ña nuu Yandios ansu xuꞌun ni ka jaꞌa chaa riko un. \v 44 Chi yɨvɨ riku un ka jaꞌa da jaku ni ja ka ñavaꞌa da. Ko ñaꞌan ndaꞌu un, vasu nandɨꞌɨ ña ja kuu gastu ña, ko ni soko ndɨꞌɨ ña nuu Yandios ―ni kachi ya jiin da naa da. \s1 Kaꞌan Jesús ja naa venuꞌun kaꞌnu Israel \r (Mt. 24.1‑2; Lc. 21.5‑6) \c 13 \p \v 1 Nu ni kee Jesús veñuꞌun kaꞌnu un, ti ɨɨn ndajaꞌa ya ni kachi jiin ya: \p ―Maestro, ndeꞌe ni. Xaan naꞌnu yuū jaꞌa, ti xaan vii kaa veñuꞌun jaꞌa―kachi da. \p \v 2 Ti ni kachi Jesús: \p ―Ndixia ra chi vii xaan kaa, ko jaa ɨɨn kɨvɨ ja ni ɨɨn yuu tukaa kendo kosojnaꞌan, chi ndɨꞌɨ jaꞌa naa ―kachi ya. \s1 Taka seña koo nu ja kuan kuyajni ndɨꞌɨ ñuyɨvɨ yo \r (Mt. 24.3‑28; Lc. 21.7‑24; 17.22‑24, 31) \p \v 3 Yukan ti kuankoyo da undi yuku Olivo, ja kendo yajni ichi nuu yuxeꞌe veñuꞌun kaꞌnu un, ti ka tuꞌva Pedro, Jacobo, Juan jiin Andrés, ti ni ka jikajnuꞌun da ya: \p \v 4 ―¿Naa kɨvɨ kundaa jnuꞌun ni kaꞌan ni ja naa veñuꞌun kaꞌnu un? ¿Ti naa seña kuni na nu ja kuan kuyajni kundaa jnuꞌun jaꞌa? ―ka kachi da. \p \v 5 Ti ni kachi ya jiin da: \p ―Koto maa ra naa ra nava tu xndaꞌu yɨvɨ roꞌo. \v 6 Chi kuaꞌa yɨvɨ kikoyo, ti ndaku niꞌin yɨ sɨvɨ ri, ti kachi yɨ ja maa i kuu Cristo, ko so ja na xndaꞌu i kuaꞌa xaan yɨvɨ. \v 7 Ti nu ni ka jini ra ja iyo guerra, xi ja koo guerra, koto yuꞌu ra. Siaꞌan kuu, ko changa ga jaa kɨvɨ ndɨꞌɨ ñuyɨvɨ jaꞌa. \v 8 Chi kanaa ɨɨn nación jiin ɨnga nación. Suni kanaa ɨɨn ñuu jiin ɨnga ñuu, ti koo guerra taka ñuu. Suni kii ñujnaa ya yukan, ti koo jnama xaan tonto, ti ndɨꞌɨ xaan ini yɨvɨ. Ko ansu jaꞌa ni kuu ndɨꞌɨ, chi sa ni kejaꞌa nundoꞌo un, ti suꞌva kii ga ―ni kachi ya. \s1 Koto uꞌu yɨvɨ nuu chaa ka kandixia \p \v 9 Siin Jesús kaꞌan, ti ni kachi ya: \p ―Koto ra maa ra chi ɨɨn kɨvɨ ti jnɨɨ yɨvɨ presu roꞌo, ti kiꞌin ra nuu juez jiin nuu chaa ka kuñaꞌnu ini taka veñuꞌun Israel, ti kani da roꞌo naa ra. Ti undi nuu ndajaꞌa gobierno stuu ra maa ra ja ka kandixia ra ruꞌu jiin jnuꞌun kaꞌan ri. Chi siaꞌan ti sa kunisoꞌo da jnuꞌun ichi Yandios. \v 10 Chi xnakan kuichanuu jnuꞌun Yandios nuu yɨvɨ taka nación ti sa ndɨꞌɨ ñuyɨvɨ. \v 11 Ti nu ni ka jnɨɨ yɨvɨ presu roꞌo, tu xndɨꞌɨ ra ini ra ja nasa koo jnuꞌun kaꞌan ra nuu justicia. Chi hora kuaꞌa ra jandaa nuu da, ti maa Espíritu Santo kuaꞌa taka jnuꞌun kaꞌan ra un. \p \v 12 Ti yɨvɨ un naa i, nakuaꞌa yɨ ñani yɨ nuu sticia ja na kaꞌni da i sɨkɨ ja ka kandixia ra ruꞌu. Ko nu nau ja tu kaka yata, ti siin ndaa kuɨtɨ jiin jnuꞌun ri undi kɨvɨ sandɨꞌɨ ni ga, ti yɨvɨ un kuu ja nanitaꞌu. \v 13 Ti taka ñuu koto uꞌu yɨvɨ roꞌo naa ra sɨkɨ ja ka kandixia ra ruꞌu. Ko nu nau ja tu kaka yata ti siin ndɨ kuɨtɨ jiin jnuꞌun ri undi kɨvɨ sandɨꞌɨ ni ga, ti yɨvɨ un kuu ja na nitaꞌu ―kachi Jesús. \s1 Koto uꞌu jnaꞌan yɨvɨ ini veñuꞌun kaꞌnu un \p \v 14 Siin kaꞌan Jesús, ti ni kachi ya: \p ―Nu ni ka jini ra ja kandichi ɨɨn ndajniñu kueꞌe nuu veꞌe ii ini veñuꞌun kaꞌnu un, yukan ti yɨvɨ kaꞌu tutu jaꞌa na chaku ini i nau ja kuu. Ti yɨvɨ kanchuku ñuu Judea, na kuaꞌa i corrɨ na nama i maa i undi chii yuku un. \v 15 Nu ɨɨn yɨvɨ ndetatu i yuxeꞌe i, koto ndɨvɨ i ini veꞌe i ja kiꞌin yɨ ndajniñu i. \v 16 Ti yɨvɨ kande ɨɨn rancho, koto nandeokuñɨ i veꞌe i ja kiꞌin i saꞌma i. \v 17 Na ndaꞌu ñaa ka ñuseꞌe xi ñaa ka nchaka suchi yɨkɨn, chi tu kanda ña kunu yachi ña ja kuu kɨvɨ un. \v 18 Kakantaꞌu naa ra nuu Yandios ja tu kuaꞌa ya jnuꞌun kondoꞌo ra yukan ja kuu ɨɨn viko sau xaan. \v 19 Chi kɨvɨ un koto ra nundoꞌo kaꞌnu xaan tonto ja tu ni ka ndoꞌo ra undi na ni saꞌa Yandios ñuyɨvɨ. Ti ni tukaa ga koo ɨnga nundoꞌo nanu jaꞌa. \v 20 Ko sa ti tu ni xnukuu Yandios kɨvɨ un, ti va ni ɨɨn yɨvɨ tu kaku. Ko ni xnukuu ya kɨvɨ un sɨkɨ ja ni kundaꞌu ini ya taka yɨvɨ ni nakaji ya ja na nanitaꞌu i ―ni kachi ya. \s1 Kikoyo chaa xndoñaꞌan \p \v 21 Siin kaꞌan Jesús, ti ni kachi ya: \p ―Nu ni jaa kɨvɨ un, koto kandixia ra naa ra jnuꞌun kaꞌan yɨvɨ ti kachi: “Ndeꞌe, jaꞌa kancha Cristo ja ni taji Yandios ja taꞌu jniñu ñaꞌnu”, xi kachi: “Ndeꞌe, yukan kancha ya.” \v 22 Chi kikoyo kuaꞌa yɨvɨ xndoñaꞌan, ti kachi i ja maa i kuu Cristo, xi kachi ja kuu ɨɨn chaa kaꞌan jnuꞌun Yandios. Ti saꞌa i tɨjnɨ nuu jniñu ñaꞌnu ja na xndoñaꞌan i yɨvɨ ka kandixia. Nu na kuu, ti suni xndaꞌu yɨvɨ ni nakaji Yandios. \v 23 Ko koto kandixia ra naa ra ja xndaꞌu yɨvɨ un roꞌo, chi ja ni kachi ri taka seña kii ja kuni ra naa ra. \s1 Nasa ndii Jesús \r (Mt. 24.29‑36, 42‑44; Lc. 21.25‑36) \p \v 24 Ko nu ja ni ndɨꞌɨ ni kii nundoꞌo un, yukan ti kuñaa nuu ndikandii, ti yoo, tukaa ga kuaꞌa nduva. \v 25 Ti nukoyo chuxini nuu andɨvɨ, ti nɨꞌɨn nɨ tuꞌu ja iyo nuu andɨvɨ. \v 26 Yukan na ti ruꞌu, maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, kuni ra ndenda ri nuu viko un, ti nchaa ri jiin jniñu ñaꞌnu xaan ga. \v 27 Ti taji ri Yandios kinkoyo undi sandɨꞌɨ ni ga ndɨ kuun jikɨ ñuyɨvɨ jiin andɨvɨ, ti nastutu i taka yɨvɨ ni nakaji Yandios ja kuu seꞌe ya. \p \v 28 Ndeꞌe ra ɨɨn nutɨchɨ vixi ti kuni ra. Nu ja ni ndɨꞌɨ ni nakoyo ndaꞌa yujnu un ti vee nene numa, yukan ni jini yo ja kuan sama kɨvɨ ti kuan kuyajni viko sau. \v 29 Siaꞌan kuu jiin ra naa ra, chi nu ja ni ndɨꞌɨ nundoꞌo un kuan kundaa, yukan ti chaku ini ra ja kuan kuyajni ndaa ni ga kɨvɨ nchaa ri. \v 30 Chi na kachi ndaa ri ja taka yɨvɨ ka chaku vijna, tu naa i undi na jaa kɨvɨ kundaa taka jnuꞌun kaꞌan ri jaꞌa. \v 31 Ti andɨvɨ jiin ñuyɨvɨ ndɨꞌɨ kuɨtɨ naa, ko jnuꞌun kaꞌan ri chi jankɨvɨ naa, ti ndɨꞌɨ un kundaa. \p \v 32 Ko ja kuu kɨvɨ un, maa Yandios kuu ja jini na kɨvɨ kundaa taka jnuꞌun un. Ni ángel Yandios tu ka jini, ni ruꞌu ja kuu ri seꞌe ya. \v 33 Ko roꞌo naa ra, kundito ini ra, chi ni tu ka jini ra na kɨvɨ kundaa taka jnuꞌun un. \v 34-35 Kuu nanu ɨɨn chaa kuaꞌan viaje, ti tu ni kachi da na kɨvɨ nchaa da. Ti ni xndoo da muzu da ja na koto tendɨꞌɨ jniñu iyo. Ni tejnaꞌan da jniñu nuu ɨɨn ɨɨn muzu un. Ti ni taꞌu da jniñu nuu ɨnga muzu ja na koto veꞌe da. Ko muzu un naa da, tu ka jini da na kɨvɨ nchaa jitoꞌo da. Suni siaꞌan roꞌo naa ra, tu ka jini ra na kɨvɨ nchaa ri. Yukan kuu ja kotuꞌva naa ra, chi tu ka jini ra nu nchaa ri kuan kuu tɨkɨꞌvɨ, xi nchaa ri ñúú, xi hora kana liꞌi ni ga, xi kuan kuxian ni ga ti nchaa ri. \v 36 Chi sanaa ini ra naa ra ti nchaa ri, ti na niꞌin ri roꞌo ka kixi ini ra. \v 37 Jnuꞌun kaꞌan ri jiin ra naa ra, suni siaꞌan kaꞌan ri jiin tendɨꞌɨ yɨvɨ naa i. Yukan kuu ja kotuꞌva naa ra ―kachi Jesús. \s1 Ka ndajnuꞌun da nasa jnɨɨ da Jesús \r (Mt. 26.1‑5; Lc. 22.1‑2; Jn. 11.45‑53) \c 14 \p \v 1 Ka nasaꞌa chaa Israel uu viko ja tu ka naa ini da na ni keniꞌin Yandios maa da naa da ñuu Egipto, ja ni kundaꞌu ini ya maa da. Ti viko un kuu viko pascua, jiin viko ka yee da staa stila tu yɨꞌɨ levadura. Ko kumani uu ga kɨvɨ ja kuu viko un. Ti sutu ka kuñaꞌnu jiin chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun un, ka kuni jnɨɨ xeꞌe da Jesús, ti kaꞌni da ya. \v 2 Ko ka ndajnuꞌun da: \p ―Tu kuu saꞌa yo kɨvɨ viko jaꞌa, chi sandau ndondaa yɨvɨ sɨkɨ yo ―kachi da. \s1 Ɨɨn ñaꞌan ni chuꞌun perfume xini Jesús \r (Mt. 26.6‑13; Jn. 12.1‑8) \p \v 3 Yukan ti kancha Jesús veꞌe Simón ñuu Betania, ɨɨn chaa ni jnaꞌan kueꞌe ndɨꞌyɨ teꞌyu. Nukoo ya yuꞌu mesa yee ya staa. Ti yukan ni jaa ɨɨn ñasɨꞌɨ yɨndaꞌa ña ɨɨn tɨndoꞌo lulu alabastro. Ti ñuꞌun chitu aceite perfume mani ita nardo, ja nchaa yaꞌu xaan tonto. Ni taꞌu ña tɨndoꞌo lulu un, ti ni chuꞌun ña perfume un xini Jesús. \v 4 Ti sava yɨvɨ kanchuku un, tu ni ka jajnaꞌan ini i jniñu saꞌa ña un. Ti ni ka kaꞌan i: \p ―Tu stɨvɨ ña un perfume un siaꞌan niku. \v 5 Sa ti ni kuyaꞌu, ti niꞌin ña xuꞌun ti kuu tejnaꞌan yo nuu yɨvɨ ndaꞌu niku ―kachi da. \p Ti ni ka kɨtɨ ini da nuu ña. \v 6 Ko ni kachi ya jiin da: \p ―Sia ña, ndoo ka skɨtɨ ra ini ña. Jniñu ni saꞌa ña jiin ri, iyo vaꞌa. \v 7 Yɨvɨ ndaꞌu, chi nɨnɨ kanchuku i jiin ra naa ra, ti nu ka kuni ra ti kuu chindee ra i. Ko ruꞌu, chi ansu siaꞌan ni kuncha ri jiin ra naa ra. \v 8 Ñaꞌan jaꞌa ni saꞌa ña nava iyo ini ña, chi ja ni chiꞌi tuꞌva ña perfume yɨkɨ kuñu ri ja kuu kɨvɨ kuū ri. \v 9 Kuni ra ja nɨ tuꞌu ñuyɨvɨ, savaꞌni ga nanu na kaꞌan i jnuꞌun ri ja na sketaꞌu ri yɨvɨ, ti kani i jnuꞌun jniñu ni saꞌa ña jaꞌa ja na nukuꞌun ini yɨvɨ un maa ña ―kachi ya. \s1 Judas nduku da nasa nakuaꞌa da Jesús nuu sutu ka kuñaꞌnu \r (Mt. 26.14‑16; Lc. 22.3‑6) \p \v 10 Yukan ti Judas, ɨɨn chaa ñuu Cariote, ja suni kandee da jiin ndɨ uxi uu ndajaꞌa un naa da, ni jaꞌan ndajnuꞌun da jiin sutu ka kuñaꞌnu un, ti ni kachi da ja nakuaꞌa da Jesús nuu da naa da. \v 11 Nu ni ka jinisoꞌo chaa un jnuꞌun ni kaꞌan Judas, ni ka kusɨɨ xaan ini da, ti ni ka kaꞌñu da xuꞌun nuu da. Yukan ti ni kejaꞌa nduku da nasa nakuaꞌa da Jesús nuu chaa un naa da. \s1 Ni kuxini Jesús jiin ndajaꞌa ya \r (Mt. 26.17‑29; Lc. 22.7‑23; Jn. 13.21‑30; \r I Co. 11.23‑26) \p \v 12 Maa kɨvɨ kejaꞌa viko ka yee staa stila tu yɨꞌɨ levadura un, suni kɨvɨ un ka jaꞌni da lélú ja ka soko da ja kuu viko pascua. Ti ndajaꞌa ya ni ka jikajnuꞌun da ya: \p ―¿Nanu kuni ni ja na kin satuꞌva na ja kuxini yo vijna pascua? ―kachi da jiin ya. \p \v 13 Yukan na ti ni taji ya uu da, ti ni kachi ya jiin da: \p ―Kuaꞌan naa ra undi ñuu, ti yukan ndejnaꞌan ra jiin ɨɨn chaa ndiso ɨɨn kɨyɨ nducha, ti kundikun ra da kiꞌin ra jiin da. \v 14 Ti nuu ndɨvɨ da un, yukan kaꞌan ra jiin maa chaa xiin veꞌe un: “Kachi maa Maestro na ja nanu iyo ɨɨn veꞌe ja kuaꞌanuu ni nuu kuxini da jiin ndajaꞌa da vijna kɨvɨ pascua”, kachi ra. \v 15 Ti maa da na xnaꞌan nuu ra ɨɨn veꞌe kaꞌnu ja kendo piso nuu sukun, ti yukan ja iyo nakoo, ti satuꞌva ra naa ra ja kuxini yo ―kachi ya. \p \v 16 Ti kuankoyo da undi ñuu un, ti ni ka naniꞌin da taka nava ni kachi Jesús. Yukan ni ka satuꞌva da ja kuxini. \p \v 17 Nu ni kuaa, ti ni jaa Jesús veꞌe un jiin ndɨ uxi uu ndajaꞌa ya. \v 18 Ti nu kanchuku da ka yee da staa nuu mesa un, ni kachi Jesús jiin da naa da: \p ―Jandaa na kachi ri ja ɨɨn roꞌo ja yee staa jiin ri jaꞌa, nakuaꞌa ruꞌu nuu chaa ka jito uꞌu ruꞌu ―kachi ya. \p \v 19 Ti ndajaꞌa un ni ka kukuiꞌya xaan ini da ja siaꞌan ni kaꞌan ya. Ti ndɨ ɨɨn ndɨ ɨɨn da ni ka kachi: \p ―¿Xi saña kuu nu? ¿Xi saña kuu nu? ―kachi da naa da. \p \v 20 Ti ni kachi ya: \p ―Ja ndɨ uxi uu roꞌo naa ra ɨɨn ra kuu, ja chutoo staa stila nu koꞌo ri, yukan kuu. \v 21 Kundaa nava yoso nuu tutu Yandios ja nakuaꞌa da maa seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ nuu chaa ka jito uꞌu ya. Ko xaan ga kaꞌnu nundoꞌo kondoꞌo chaa kin nakuaꞌa ruꞌu. Sa nu tu ni kaku da niku ―kachi ya. \p \v 22 Nɨ ka yee da staa. Ti ni kiꞌin Jesús ɨɨn staa stila, ni jikantaꞌu ya nuu Yandios, ni sakuachi ya, ti ni tejnaꞌan ya nuu ndajaꞌa ya, ti ni kachi ya: \p ―Kaji naa ra. Jaꞌa kuu nanu yɨkɨ kuñu ri ―kachi ya. \p \v 23 Yukan na ti ni kiꞌin ya ɨɨn vaso vino, ni nakuantaꞌu ya nuu Yandios, ti ni jaꞌa ya nuu da ja na koꞌo da tɨꞌlɨ tɨꞌlɨ. \v 24 Ti ni kachi ya jiin da: \p ―Ti nɨñɨ ri un stuu ja ni saꞌa Tata ri Yandios ɨɨn tratu jaa. Ti yukan kuu ja kaꞌan ndaa kuɨtɨ ja nama ri sɨkɨ kuaꞌa xaan yɨvɨ, chi nɨñɨ ri ja katɨ ri kiꞌin, yukan kuu ja chunaa ri nuu yɨvɨ naa i. \v 25 Ko na kachi ndaa ri ja tukaa ga koꞌo ri vino jaꞌa jiin ñanijnaꞌan yo, kɨvɨ ka nasaꞌa i viko jaꞌa, undi na jaa kɨvɨ koꞌo yo nuu kancha Tata ri Yandios, chi yukan kuu nuu niꞌin ri ɨɨn jniñu ñaꞌnu ga, ti yukan taꞌu ri jniñu jiin maa ya nuu tendɨꞌɨ nɨ tuꞌu ja iyo. Ti yukan kuu nuu nasaꞌa jaa yo viko jaꞌa naa yo ―ni kachi Jesús. \r (Mt. 26.30‑35; Lc. 22.31‑34; Jn. 13.36‑38) \p \v 26 Ni ndɨꞌɨ ni ka kuxini da, ti ni ka jita da ɨɨn himno, ti kuankoyo da undi yuku Olivos. \s1 Kachi Jesús ja ndɨꞌɨ ndaꞌa jaꞌa ya kuichanuu da ti xndoo da ya \p \v 27 Yukan ti ni kachi Jesús: \p ―Tendɨꞌɨ ra naa ra kuichanuu ti xndoo ra ruꞌu jakuaa vijna, chi siaꞌan kaꞌan nuu tutu Yandios: “Chi Yandios, kuaꞌa ya jnuꞌun ja na kuū pastor, ti rɨɨ da un kuichanuu tɨ kiꞌin tɨ.” \v 28 Ko kɨvɨ na nandoto ri, ti koxnuu ri kiꞌin ri ñuu Galilea, ti yukan kundatu ri roꞌo naa ra ―kachi ya. \p \v 29 Yukan na ti ni kachi Pedro: \p ―Vasu tendɨꞌɨ da na xndoo niꞌin, ko saña tu xndoo kuɨtɨ na maa ni ―kachi da. \p \v 30 Ti ni kachi Jesús jiin da: \p ―Jandaa na kachi ri nuu ra, ja kuu jakuaa vijna, nu ti kana ga liꞌi uu jinu, ti kachi ra uni jinu ja tu jini ra ruꞌu ―kachi ya. \p \v 31 Ko Pedro, nɨ ini da kaꞌan da: \p ―Vasu na kuū na jiin ni, ko tu xndoo kuɨtɨ na niꞌin ―kachi da. \p Ti tendɨꞌɨ ndajaꞌa ya un, suni siaꞌan ni ka kaꞌan da. \s1 Jikantaꞌu Jesús nuu Yandios nuu jardín Getsemaní \r (Mt. 26.36‑46; Lc. 22.39‑46) \p \v 32 Nu ni ka jakoyo da nuu nani Getsemaní, ti ni kachi ya jiin da naa da: \p ―Jaꞌa ni kunchuku ra ti ruꞌu na kin kankantaꞌu ri nuu Yandios ―kachi ya. \p \v 33 Yukan ti kuaꞌan ya tɨꞌlɨ ga ichi ndaku un jiin Pedro, Santiago jiin Juan. Ti ni kejaꞌa kukuiꞌya xaan ini ya, ti kaña ini ya. \v 34 Ti kachi ya jiin da: \p ―Jatu añu ri ja kukuiꞌya xaan ini ri, chi ja ni kuyajni kuū ri. Ko jaꞌa ni kundatu ra naa ra ti koto kusu ra ―kachi ya. \p \v 35 Yukan na ti ni jika ya tɨꞌlɨ ga, ti ni jakunjitɨ ya, ti jikantaꞌu ya, ja nu kuni Yandios, ti tu kondoꞌo ya nundoꞌo kii nuu ya. \v 36 Ti ni kachi ya: \p ―Tata maa na, ja kuu maa ni, taka ni ja kuu saꞌa ni. Nusa ti chajiyo ni saña nuu nundoꞌo vaji nuu na. Ko ansu nava kuni maa na, chi nava kuni maa ni ―ni kachi ya. \p \v 37 Yukan na ti na nandeokuñɨ ya nuu kaꞌiin ndajaꞌa ya un, ko ni jini ya ja ka kixi da, ti ni kachi ya jiin Pedro: \p ―Simón, ¿ja kixi ra nu? Tu ni kuu kundito ra vasu ɨɨn hora nusa. \v 38 Koto kusu ga ra naa ra. Kanajaa, ti kakantaꞌu nuu Yandios ja na kotuꞌva ra nava tu kotojnuni jaꞌuꞌu un oꞌo, ti chisaꞌyɨ ra ruꞌu, kachi ra ja tu ka jini ra ruꞌu. Chi vaꞌa ndiyo ini ra ja siuku ra, ko yɨkɨ kuñu ra, chi tu iyo ndee ini. \p \v 39 Yukan ti kuaꞌan tuku ya, ti ni jikantaꞌu ya, ti suni jnuꞌun un ni kaꞌan tuku ya. \v 40 Nu ni nandeokuñɨ tuku ya, ni jini ya ja ka kixi tuku da, chi ka jiꞌi xaan da maꞌna ja undi ka kuvee nduchi da, ti tu ni kujnuni nasa kachi da nuu ya. \v 41 Ti nu ni nandeokuñɨ ya jinu kuu uni, ni kachi ya jiin da: \p ―Vijna na, ndetatu ti kusu naa ra. Ko ja ni jaa hora ja ruꞌu, maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, nakuaꞌa da ruꞌu nuu yɨvɨ ka nchakuachi. \v 42 Ndoko naa ra na choꞌo, chi ja vaji chaa ni nakuaꞌa ruꞌu un ―kachi ya. \s1 Ni ka jnɨɨ da presu Jesús \r (Mt. 26.47‑56; Lc. 22.47‑53; Jn. 18.2‑11) \p \v 43 Ni kaꞌan ga Jesús siaꞌan, ti ja ni chaa Judas, ɨɨn ja ni kuu ndɨ uxi uu ndajaꞌa un. Ti vekoyo yɨvɨ kuaꞌa jiin da, ka yɨndaꞌa i espada jiin yujnu. Vekoyo i jiin jniñu ni ka taꞌu taka sutu ka kuñaꞌnu jiin chaa ka xnaꞌan ini veñuꞌun kaꞌnu un jiin taka chaa ka kuñaꞌanu ñuu Israel. \v 44 Ichi kuankoyo da ni kachi Judas jiin chaa un naa da: \p ―Chaa teyuꞌu ri nuu, chaa un kuu ja nanduku yo. Jnɨɨ naa ra. Koto sia ra kiꞌin ―ni kachi da. \p \v 45 Ti nu ni jaa Judas, ni tuꞌva da nuu Jesús, ti ni kachi da: \p ―Maestro, maestro ―kachi da. \p Ti ni teyuꞌu da nuu ya. \v 46 Yukan ti chaa un ni ka jnɨɨ ni da ya. \p \v 47 Ti ɨɨn chaa kaꞌiin jiin Jesús un, ni jista da espada da, ti ni jaꞌncha da soꞌo ɨɨn muzu sutu kuñaꞌnu ga. \v 48 Yukan na ti ni kachi Jesús jiin chaa ni ka jnɨɨ ya un: \p ―¿Va nu ɨɨn ñakuiꞌna kuu ri ja vekoyo ra jiin espada jiin yujnu ja jnɨɨ ra ruꞌu kiꞌin ri presu nu? \v 49 Ti taka kɨvɨ ni xnaꞌan ri nuu ra naa ra ini veñuꞌun kaꞌnu un, ti tu ni ka jnɨɨ ra presu ruꞌu. Ko siaꞌan kuu ja na kundaa nava kaꞌan nuu tutu Yandios ―kachi ya. \p \v 50 Ti yukan tendɨꞌɨ ndajaꞌa ya ni ka jinu da kuankoyo da. \v 51 Ko ɨɨn chaa lulu ni chindikun da jata yɨvɨ kuankoyo jiin Jesús, ti suku da nɨnɨ ɨɨn saꞌma, ti suni ni ka jnɨɨ chaa un maa da. \v 52 Ko ni keniꞌni chaa lulu un chii saꞌma un, ti vichi lɨɨ da, ko ni kundee da kuaꞌan da. \s1 Chaa ka kuñaꞌnu ñuu Israel ka xndichi da Jesús \r (Mt. 26.57‑68; Lc. 22.54‑55, 63‑71; \r Jn. 18.12‑14, 19‑24) \p \v 53 Yukan ti kuankoyo yɨvɨ un jiin Jesús undi veꞌe ɨɨn sutu kuñaꞌnu ga, chi yukan ni ka ndututu taka sutu ka kuñaꞌnu un, taka chaa ka kuñaꞌnu jiin taka chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun kaꞌnu un. \v 54 Ti Pedro ndikun jika da ichi jata chaa kuankoyo jiin Jesús, ni kɨvɨ da yuxeꞌe palacio un, ti ni nukoo da jiin policía un ka nanduxin da yunuꞌun. \v 55 Ti sutu ka kuñaꞌnu un jiin taka chaa ka kuñaꞌanu ñuu Israel, ka nduku da nasa kaꞌan kuachi ga da sɨkɨ Jesús, chi ka kuni kaꞌni da ya. Ko tu kujnuni na jnuꞌun ga kaꞌan da. \v 56 Ti kuaꞌa yɨvɨ ni ka xndoñaꞌan, ja ka chakuachi sɨkɨ Jesús, ko tu ni kejnaꞌan kuɨtɨ jnuꞌun ka kaꞌan da. \v 57 Ti sandɨꞌɨ ni ga ni ka ndokuɨñɨ sava da, ti ni ka kankuachi da sɨkɨ ya siaꞌan: \p \v 58 ―Saña naa na, ni ka jinisoꞌo na jnuꞌun ni kaꞌan da: “ruꞌu, xnaa ri veñuꞌun jaꞌa, ja ni ka saꞌa yɨvɨ naa i jiin ndajaꞌa i, ti nuu uni kɨvɨ, ti na saꞌa tuku ri ɨnga veñuꞌun ja tu kuu jiin ndaꞌa yɨvɨ”, siaꞌan ni kachi chaa jña ―kachi da naa da. \p \v 59 Ko vasu siaꞌan, tu ni kejaꞌan tuku jnuꞌun ka kaꞌan da sɨkɨ ya. \p \v 60 Yukan na ti ni ndokuɨñɨ maa chaa kuu sutu kuñaꞌnu ga un nuu chitu un, ti ni jikajnuꞌun da Jesús: ―¿Tu kaꞌan kuɨtɨ ra nusa? ¿Xi jandaa kuu jnuꞌun ka kaꞌan da sɨkɨ ra nu? ―kachi da jiin ya. \p \v 61 Ko Jesús tu ni kaꞌan kuɨtɨ ya. Yukan na ti ni jikajnuꞌun tuku sutu kuñaꞌanu un ya: \p ―Kachi nu maa ra kuu Cristo, Seꞌe Yandios ii, ja kancha andɨvɨ ―kachi da. \p \v 62 Ti ni kachi Jesús: \p ―Maa ri kuu, ti kuni ra naa ra ja maa Seꞌe Yɨvɨ Ñuyɨvɨ, nukoo ya ndaꞌa kuaꞌa Yandios ti kuñaꞌnu ya jiin ya. Suni kuni ra nchaa ya ñuyɨvɨ jaꞌa nuu viko andɨvɨ un ―kachi ya. \p \v 63 Nu ni jinisoꞌo sutu ñaꞌnu ga un, ni ndata da saꞌma da ja ni kɨtɨ ini da, chi ni ndoꞌo ini da ja yɨsɨkɨnchaa Jesús maa Yandios jiin jnuꞌun un. Ti ni kachi da jiin yɨvɨ kaꞌiin un: \p ―¿Nau ɨnga testigo nandɨꞌɨ yo jaꞌa naa yo? \v 64 Ja ni ka jinisoꞌo ra ja kaꞌan ndevaꞌa da sɨkɨ Yandios. ¿Nasa ka ndoꞌo ini ra naa ra? ―kachi da. \p Ti tendɨꞌɨ yɨvɨ un ni kachi ja na kuū ya. \p \v 65 Yukan na ti sava yɨvɨ un ni ka tɨvɨ sɨꞌɨ nuu ya. Ni ka jasɨ nduchi ya jiin saꞌma, ti ni ka kani jikɨ nuu ya, ti kachi: \p ―roꞌo chaa kaꞌan jnuꞌun Yandios, kachi nau ja ni kani roꞌo ―kachi jiin ya. \p Yukan na ti soldado kaꞌiin un, ni ka jaꞌa jikɨ nuu ya. Yukan kuu ja ni jnaꞌan Jesús nu ni ka xndichi da ya. \s1 Kachi Pedro ja tu jini da Jesús \r (Mt. 26.69‑75; Lc. 22.56‑62; \r Jn. 18.15‑18, 25‑27) \p \v 66 Ti nukoo Pedro nuu yuxeꞌe un, ti ɨɨn ñaꞌan junukuachi veꞌe sutu kuñaꞌanu ga un, ni yaꞌa ña ichi chukan. \v 67 Ti nu ni jini ña nduxin da ñuꞌun, ni ndeꞌe vaꞌa ña nuu da, ti ni kachi ña: \p ―roꞌo, suni ni yaku ra jiin Jesús, chaa ñuu Nazaret un ―kachi ña jiin da. \p \v 68 Ko Pedro ni kachi da ja tu jini da: \p ―Tu jini ri na jnuꞌun kaꞌan ra jiin ri ―kachi da. \p Ti ni kenda da kuaꞌan da ichi yuxeꞌe un ni jakuɨñɨ da. Ti yukan ni kana ɨɨn liꞌi. \v 69 Ñaa junukuachi un, ni jini tuku ña nuu da, ti ni kejaꞌa kaꞌan ña jiin taka yɨvɨ kaꞌiin un: \p ―Suni ndajaꞌa chaa yukan kuu chaa jaꞌa ―kachi ña. \p \v 70 Ko Pedro ni kachi tuku da ja tu jini da. Ni kuu nuu ga, ti chaa kaꞌiin un ni ka kachi da jiin Pedro: \p ―Ndaa ndixia kuu ja roꞌo kuu ɨɨn ndajaꞌa Jesús un, chi suni chaa Galilea kuu ra ―kachi da. \p \v 71 Ko ni kachi tuku Pedro: \p ―Va kunchakuachi na nu na xndoñaꞌan na, ko kaꞌan ndaa kuɨtɨ na ja tu jini na chaa ka kaꞌan ni un ―kachi da. \p \v 72 Ko nɨ kaꞌan ga da siaꞌan, ti ni kana liꞌi jinu kuu uu. Ti yukan ni nukuꞌun ini da jnuꞌun ni kaꞌan Jesús: “Nu ti kana ga liꞌi jinu kuu uu, ti kachi ra uni jinu ja tu jini kuɨtɨ ra ruꞌu.” Ti yukan ni nakani xaan ini da, ti ni jakunchaa da ndeꞌe da. \s1 Xndichi Pilato Jesús \r (Mt. 27.1‑2, 11‑14; Lc. 23.1‑5; Jn. 18.28‑38) \c 15 \p \v 1 Nu ni kundijin ɨnga kɨvɨ, ni ka ndajnuꞌun sutu ka kuñaꞌnu un jiin taka chaa ka kuñaꞌnu, suni chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun kaꞌnu Israel, jiin uu ga chaa ka kuñaꞌnu ñuu un. Ka ndajnuꞌun da nasa saꞌa da jiin Jesús, ja ni ka jnɨɨ da ya. Yukan na ti ni ka juꞌni da ya, ti kuankoyo da jiin ya nuu Pilato, chaa kuu gobernador. \v 2 Ti Pilato ni jikajnuꞌun da Jesús: \p ―¿Xi roꞌo kuu Rey, ja taꞌu jniñu nuu nɨ tuꞌu nación Israel nu? ―kachi da. \p Ti ni kachi Jesús: \p ―Ruꞌu kuu ―kachi ya. \p \v 3 Ti sutu ka kuñaꞌnu un ni ka chakuachi da tɨjnɨ nuu jnuꞌun sɨkɨ ya. \p \v 4 Ti ni jikajnuꞌun tuku Pilato un ya: \p ―Ndeꞌe na ka chakuachi da sɨkɨ ra, ¿ti tu kaꞌan kuɨtɨ ra nusa? ―kachi da. \p \v 5 Ko Jesús tu ni kaꞌan kuɨtɨ ya. Ja yukan na ti so ni naa ini Pilato, ti tu kujnuni nasa saꞌa da jiin ya. \s1 Ni kachi Pilato ja na kuū Jesús \r (Mt. 27.15‑31; Lc. 23.13‑25; Jn. 18.38‑19.16) \p \v 6 Taka viko pascua ni iyo ɨɨn jnuꞌun ja na sia Pilato ɨɨn chaa kande vekaa, nau ja na kachi maa yɨvɨ un. \v 7 Ti kɨvɨ un kande ɨɨn chaa nani Barrabás vekaa jiin tɨjnɨ chaa ni ka ndonda sɨkɨ gobierno, chi ni ka jaꞌni da ndɨyɨ. \v 8 Ja yukan kuu ja ni ka jakoyo yɨvɨ un ka jikan i nuu Pilato, ja na sia da ɨɨn presu nava iyo jnuꞌun da. \v 9 Ti ni jikajnuꞌun Pilato nuu yɨvɨ un: \p ―¿Kuni ra naa ra ja na sia ri chaa kuu Rey nuu nɨ nación Israel nu? ―kachi da. \p \v 10 Siaꞌan ni jikajnuꞌun Pilato, chi ni jini da ja ka kuu kuasun ini sutu un, ja kuaꞌa yɨvɨ ni ka kandixia jnuꞌun ni kaꞌan Jesús. Ja sɨkɨ yukan ni ka nakuaꞌa da ya nuu Pilato, ti Pilato kuni sia da Jesús niku. \v 11 Ko sutu ka kuñaꞌnu un ni ka skaꞌan da yɨvɨ ja na kakan i nuu Pilato, ti na sia da chaa nani Barrabás. \v 12 Yukan na ti ni jikajnuꞌun tuku Pilato yɨvɨ un: \p ―Nusa ti, ¿ndoo kuni ra naa ra ja saꞌa ri jiin chaa jaꞌa, chaa ka skonani ra Rey nación Israel nusa? ―kachi da. \p \v 13 Ti ni ka kuvaa yɨvɨ un ka kana koꞌo: \p ―¡Katakaa ni chaa jña ndaꞌa cruz, na kuū da! ―kachi naa. \p \v 14 Ti ni kachi Pilato: \p ―¿Ko nau kuachi ni saꞌa da nusa? ―kachi da. \p Ti yɨvɨ un viꞌi ga ka kana koꞌo: \p ―¡Katakaa ni chaa jña ndaꞌa cruz, na kuū da! ―kachi naa. \p \v 15 Yukan na ti Pilato, ja na kusɨɨ ini yɨvɨ un jiin da, ni sia da Barrabás kuaꞌan da. Ti ni taꞌu da jniñu nuu soldado un ja na kani da Jesús jiin yoꞌo ñɨɨ, ti na kiꞌin da jiin ya ja na kundaka ya ndaꞌa cruz, ti na kuū ya. \s1 Ni ka yɨsɨkɨnchaa soldado un Jesús \p \v 16 Yukan na ti kuankoyo soldado un jiin Jesús undi nuu yuxeꞌe palacio nuu nani Pretorio. Ni ka nastutu jnaꞌan da jiin tendɨꞌɨ ga soldado. \v 17 Ti ni ka naskuiꞌna da ya ɨɨn saꞌma kuaꞌa ndiꞌi. Ni ka saꞌa da ɨɨn corona iñu, ti ni ka chuxndee da xini ya. \v 18 Yukan ti ni ka kejaꞌa ka kanajiin da, ka sakata da nuu ya: \p ―Na kuchaku naꞌan Rey, chaa ñuu Israel ―kachi da. \p \v 19 Ni ka kani da yujnu xini ya, ni ka tɨvɨ sɨꞌɨ da nuu ya, ti ni ka jakunjitɨ da nuu ya, nanu ja kuu ya ɨɨn rey. \v 20 Ni ndɨꞌɨ ni ka sakata da nuu ya, ni ka tava da saꞌma kuaꞌa ndiꞌi ñuꞌun ya, ti ni ka naskuiꞌna da ya jiin saꞌma maa ya. Ti kuankoyo da jiin ya ja ka taka da ya nuu ndaꞌa cruz. \s1 Ni ka jatakaa da Jesús nuu ndaꞌa cruz \r (Mt. 27.32‑44; Lc. 23.26‑43; Jn. 19.17‑27) \p \v 21 Ichi kuankoyo da ni ka ndejanaꞌan da jiin ɨɨn chaa ñuu Cirene nani Simón, ja chaa kuu tata Alejandro jiin Rufo, vendi da ja ni jaꞌan da nuu rancho da, ti soldado un ni ka chayɨka Simón ja na kundiso da cruz Jesús. \v 22 Siaꞌan kuankoyo da jiin Jesús undi ɨɨn ñuꞌun nani Gólgota, ja kuni kaꞌan, “ñuꞌun yɨkɨ xini.” \v 23 Nu ni ka jakoyo da yukan, ni ka jaꞌa da vino sakanuu jiin ɨɨn nuu suxia ja nani mirra, ja na koꞌo ya nava tu kondoꞌo xaan ya ja jatu ya. Ko maa Jesús tu ni jantaꞌu ya ja koꞌo ya. \v 24 Yukan na ti ni ka chijnɨɨ da ya nuu ndaꞌa cruz jiin nduyukaa. Ti soldado un ni ka chuꞌun da suerte sɨkɨ saꞌma ya, ja na tejnaꞌan nuu jnaꞌan da. \p \v 25 Ja ni kuu ka ɨɨn jañaꞌan na ni ka jatakaa da Jesús nuu ndaꞌa cruz. \v 26 Ti xini cruz un ni ka chijnɨɨ da ɨɨn tutu ja kaꞌan ndoo yɨndaka ya yukan. Kachi siaꞌan: “Jaꞌa kuu Rey nuu yɨvɨ nación Israel.” \v 27 Suni ni ka jatakaa da uu ñakuiꞌna jiin ya nuu uu ga cruz, ɨɨn ichi ndaꞌa kuaꞌa, ti ɨnga ichi ndaꞌa sajni ya. \v 28 Siaꞌan ni kundaa nava yoso nuu tutu Yandios ja kachi: “Kaꞌni da ya nanu ɨɨn ñakuiꞌna.” \p \v 29 Ti yɨvɨ ka yaꞌa ichi chukan, ka skuiko xini ja ka kuu ichi ini nuu ya, ti ka kaꞌan ndevaꞌa: \p ―Vijna na ti roꞌo ja ni kaꞌan ra ja xnaa ra veñuꞌun kaꞌnu Israel, ti nuu uni kɨvɨ ti na saꞌa jaa ra. \v 30 Nama maa ra vijna, ti kuan kuun nuu ndaꞌa cruz jña ―kachi jiin ya. \p \v 31 Suni taka sutu ka kuñaꞌnu un jiin chaa ka xnaꞌan ley ini veñuꞌun un, ka kaꞌan ndevaꞌa kuɨtɨ da nuu ya, ti ka ndajnuꞌun da: \p ―Ni nama da sava yɨvɨ, ko tu kuu nama da maa da vijna. \v 32 Ko vijna ti nu na kandixia yo ja kaꞌan ndaa da ti kuun da nuu ndaꞌa cruz un, ti sa na kandixia yo ja kuu da Cristo ni taji Yandios, ja kuu da Rey nuu nɨ tuꞌu nación Israel. Yukan ti kandixia yo ja vaji da undi nuu andɨvɨ ―ni ka kachi da. \p Ti suni undi uu ga chaa ka ndakoyo yukan jiin ya, ni ka kaꞌan ndevaꞌa da nuu ya. \s1 Ni jiꞌi Jesús \r (Mt. 27.45‑56; Lc. 23.44‑49; Jn. 19.28‑30) \p \v 33 Nu ni kuu sava nduu, ni kuñaa nɨ tuꞌu ñuyɨvɨ, ti ni ndundijin undi ka uni jaꞌini. \v 34 Ti hora un ni kanajiin koꞌo Jesús: \p ―Eloi, Eloi, ¿lama sabactani? ―kachi ya. (Ja kuni kaꞌan: “Yandios maa na, Yandios maa na, ¿ndoo ni xndoo maa ɨɨn ni saña vijna”? ―kachi ya.) \p \v 35 Sava yɨvɨ kaꞌiin yajni yukan ni ka jinisoꞌo, ti ni ka kachi: \p ―Kunsoꞌo naa ra, chi kana da xini profeta Elías na janaꞌan―kachi da. \p \v 36 Yukan ti ɨɨn da ni jaꞌa corrɨ, ni chutoo da kachi nuu vino iya, ni chuxndee da xini ɨɨn nuyoo kani, ti ni jaꞌa da ja na koꞌo Jesús, ti kachi da: \p ―Na ndeꞌe yo nu kii Elías kii nama da chaa ―ni kachi da: \p \v 37 Ko Jesús, uni ni kanajiin koꞌo ya, ti ni jiꞌi ya. \v 38 Ti maa hora ni jiꞌi Jesús, ni teꞌnde sava saꞌma ii yɨndaka ini veñuꞌun kaꞌnu Israel un, ni ndata sava kuɨtɨ saꞌma un undi nuu sukun ti undi nuu jaꞌa. \v 39 Ti ɨɨn soldado kuu capitán kandichi nuu Jesús hora un. Nu ni jini da nava ni jiꞌi Jesús, ti ni kachi da: \p ―Jandaa kuɨtɨ kuu ja Seꞌe Yandios ni kuu chaa jaꞌa ―kachi da. \p Yukan ni jiꞌi Jesús. \p \v 40 Suni kaꞌiin sava ñasɨꞌɨ ka jitonchaa jika ña. Ñaa un kuu María Magdalena, Salomé, jiin María nana Santiago, chaa suchi, jiin José. \v 41 Ñaa jaꞌa ni ka kandixia ña Jesús. Ni ka yaku ña jiin ya, ti ni ka junukuachi ña nuu ya na ni yaku ya ñuu Galilea. Suni yukan kaꞌiin tɨjnɨ ga ñasɨꞌɨ ja ni ka jaꞌan ña jiin ya undi Jerusalén. \s1 Ni ka chunduji da Jesús \r (Mt. 27.57‑61; Lc. 23.50‑56; Jn. 19.38‑42) \p \v 42-43 Ti ɨɨn chaa ñuu Arimatea, nani José, ni kuu da ɨɨn chaa kuñaꞌnu ja kuu nuu junta kaꞌnu Israel. Ti ndiyo ini da ja kuni da nu na jaa kɨvɨ taꞌu Yandios jniñu. Chi ni kandixia da jnuꞌun ni xnaꞌan Jesús ja kuu kɨvɨkoyo yɨvɨ ndaꞌa Yandios ja na taꞌu ya jniñu nuu i, ti yukan niꞌin yɨvɨ un ɨɨn taꞌu ya ti kundisojniñu i jiin ya. Ti vanuxia ja ni jaa vispera kɨvɨ ndetatu, ti ni tava ini da ni kaꞌan da jiin Pilato jaꞌini kɨvɨ un, ti ni jikan da permiso ja na kiꞌin da jiin yɨkɨ kuñu Jesús. \v 44 Ti Pilato ni naa ini da nu ni jinisoꞌo da ja, ja ni jiꞌi Jesús. Ni kana da capitán soldado un, ti ni jikajnuꞌun da nu ja ni jiꞌi ndixia ya. \v 45 Ti capitán un ni kachi ja, ja ni jiꞌi ndixia ya. Yukan na ti Pilato ni jaꞌa da permisu nuu José ja na kiꞌin da jiin yɨkɨ kuñu ya. \p \v 46 Ti José ni jaan da ɨɨn saꞌma finu, ni kuniꞌin da yɨkɨ kuñu ya nuu ndaꞌa cruz un, ti ni nasuku da yɨkɨ kuñu ya. Yukan ti ni chunde da ya ɨɨn yau jaa, ja ni jacha da chii ɨɨn kava. Ti ni nakasɨ da jiin ɨɨn yuu kaꞌnu xaan. \v 47 Ti María Magdalena jiin ɨnga María nana José, kaꞌiin ña yukan, ti ni ka jini ña nuu ni ka chunde da Jesús. \s1 Ni nandoto Jesús \r (Mt. 28.1‑10; Lc. 24.1‑12; Jn. 20.1‑10) \c 16 \p \v 1 Nu ni yaꞌa kɨvɨ ndetatu un, ti María Magdalena jiin ɨnga María, nana Santiago, jiin Salomé, ni ka jaan yachi ña perfume ja kin chiꞌi ña sɨkɨ yɨkɨ kuñu Jesús. \v 2 Ñaꞌan xaan kɨvɨ ni nukuñɨ semana kuankoyo ña yuꞌu ñaña un. Ja ni kaña ndaa ndikandii ni ka jakoyo ña nuu ñaña un. \v 3 Ti ichi kuankoyo ña ka ndajnuꞌun ña: \p ―¿Nanu niꞌin yo ɨɨn ja chajiyo yuu nuu ñaña un? ―kachi ña. \p \v 4 Nu ni ka jakoyo ña, ti ni ka jini ña ja, ja ni kuxio yuu kaꞌnu un. \v 5 Ni ka kɨvɨ ña ini yau un. Yukan ni ka jini ña ɨɨn ángel Yandios nukoo ndaꞌa kuaꞌa. Ti ñuꞌun ya ɨɨn saꞌma kani, xkɨyɨ niꞌni. Ni naxnaꞌan ya nuu ña nanu ɨɨn chaa lulu. Ti ñaꞌan un ni ka yuꞌu ña. \v 6 Ko ángel un ni kachi: \p ―Koto yuꞌu ra naa ra. Chi jini ri ja ka nanduku ra Jesús, chaa ñuu Nazaret ja ni jiꞌi nuu ndaꞌa cruz un. Ko tuu kande ya jaꞌa, chi ja ni nandoto ya. Ndeꞌe, jaꞌa kuu nuu ni ka xndoo da yɨkɨ kuñu ya, ko tukaa ndoo iyo. \v 7 Vijna ti kuaꞌan naa ra ti kachi ra nuu Pedro, ti suni nuu uu ga chaa ka kuu ndajaꞌa ya: “Koxnuu ya kiꞌin ya ñuu Galilea, ti yukan kundatu ya roꞌo naa ra. Ti nakuni ra ya nava ni kachi ya jiin ra naa ra” ―kachi ángel un. \p \v 8 Ti ñaꞌan un ni ka kee ña ini yau un, ti ni ka jaꞌa ña corrɨ, chi ni ka yuꞌu xaan ña ja undi ka nɨꞌɨn ña, ti so ni ka sana ini ña. Ko tu ni ka kachi ña nuu ni ɨɨn yɨvɨ ja siaꞌan ni kuu, chi ni ka yuꞌu xaan ña. \s1 Ni ndenda Jesús nuu María Magdalena \r (Jn. 20.11‑18) \p \v 9 Jañaꞌan kɨvɨ ni nukuɨñɨ semana, nu ni nandoto Jesús, ti xnakan ni ndenda ya nuu María Magdalena, ñaa ni keniꞌin ya uxia tachi xaan yukan. \v 10 Ti maa ña ni jan kaxnuꞌun nuu uu ga chaa ni ka jika jiin ya. Chi ka naꞌnu da ya, ka kukuiꞌya xaan ini da, ti ka ndeꞌe da. \v 11 Ko nu ni ka jinisoꞌo da ja chaku Jesús, tu ni ka kandixia da, vasu kachi ña un ja ni ndejnaꞌan ña jiin ya. \s1 Ni ndenda Jesús nuu uu chaa ni kuu ndajaꞌa ya \r (Lc. 24.13‑35) \p \v 12 Kuee ga, ti ni ndenda Jesús sɨɨ tuku nuu uu chaa ni ka kuu ndajaꞌa ya ichi kuankoyo da ranchu da. \v 13 Chaa un, ni ka nandeokuñɨ da, ti ni ka kachi da nuu uu ga ndajaꞌa un, ko suni tu ni ka kandixia da jnuꞌun un. \s1 Ni ndenda Jesús nuu uxi ɨɨn ndajaꞌa ya \r (Mt. 28.16‑20; Lc. 24.36‑49; Jn. 20.19‑23) \p \v 14 Sandɨꞌɨ ni ga, ni ndenda Jesús nuu uxi ɨɨn ndajaꞌa ya nuu kanchuku da ka yee da staa. Ti ni kanajiin ya nuu da naa da, ndoo tu ka kandixia da ja ni nandoto ya, ndoo xaan ga niꞌin ni nduu ini ra naa ra ja tu ka chunsoꞌo ra jnuꞌun ka kaꞌan yɨvɨ ni ka ndejnaꞌan jiin ya, chi ni ka kachi i ja, ja ni nandoto ya. \v 15 Yukan na ti ni taꞌu ya ɨɨn jniñu nuu da naa da, ti ni kachi ya: \p ―Kuankoyo naa ra nɨ tuꞌu ñuyɨvɨ, ti kaꞌan ra jnuꞌun Yandios nuu taka yɨvɨ naa i. \v 16 Yɨvɨ kandixia, ti kuanducha i, ti nanitaꞌu i nuu Yandios. Ti yɨvɨ tu kandixia, na jnaꞌnu ndatu i jiin kuachi i. \v 17 Yɨvɨ na kandixia ti kuu saꞌa i jniñu ñaꞌnu jiin sɨvɨ ri. Kuu kenchaa da tachi xaan kiꞌin. Ti kaꞌan da yuꞌu ɨnga yɨvɨ ja tu ka jini da. \v 18 Nu na kuꞌuun ini ra ti jnɨɨ ra ɨɨn koo, xi kuꞌuun ini ra ti koꞌo ra veneno, ti tundo jnaꞌan kuɨtɨ ra. Chuxndee a ndaꞌa ra sɨkɨ yɨvɨ ka kuꞌu, ti nduvaꞌa i ―kachi ya. \s1 Kuanoꞌon Jesús andɨvɨ \r (Lc. 24.50‑53; Hechos 1.9‑11) \p \v 19 Nu ni ndɨꞌɨ ni kaꞌan Jitoꞌyo Jesús jiin ndajaꞌa ya, ti ni ndaa ya kuanoꞌon ya andɨvɨ. Ti ni nukoo ya ndaꞌa kuaꞌa Yandios nuu ni nduñaꞌnu ya kancha ya. \v 20 Ti ndajaꞌa ya jiin chaa ka skuaꞌa jiin ya, ni ka yaku da taka ñuu ni ka kaꞌan da jnuꞌun Yandios nuu yɨvɨ naa i. Ti maa Jitoꞌyo ni chindee chituu ya da jiin jniñu ñaꞌnu ni ka saꞌa da, ti ni ka jini yɨvɨ ja iyo ndaa jnuꞌun ni ka kaꞌan da. \p Jaꞌa kuu jnuꞌun Yandios ni chaa Marcos.