\id MRK - Mbula NT with Gen, Exo, Ruth, Psa, Pro, and Jonah [mna] -Papua New Guinea 1996 (DBL 2015) \h Markus \toc1 Uruunu ambaiŋana ki Yesu Krisi ta Markus ibeede \toc2 Markus \toc3 Mk \mt1 Uruunu ambaiŋana ki Yesu Krisi ta Markus ibeede \c 1 \s1 Yoan, tomtom ki yok kamŋana iurpe zaala pa Yesu Krisi \r (Mt 3:1-12; Lu 3:1-18; Yo 1:19-28) \p \v 1 Iŋgi aruunu ambaiŋana ki Anutu Lutuunu Yesu Krisi. Uraata kini imaŋga ta kembei. \p \v 2 Muŋgu Anutu kwoono Yesaya ibeede ka sua ma iso ta kembei: \q1 Nio ko aŋgo tomtom tasa be iwe kwoŋ. \q1 Mi ni ko imuuŋgu ma iurpe zaala pu.\x + \xo 1:2 \xt Mal 3:1; Mt 11:10; Lu 7:27\x* \q1 \v 3 Kalŋaana ta iboboobo su lele bilimŋana. \q1 Iso: ‘Kuurpe zaala pa Merere! \q1 Kapazal zaala pini.’\x + \xo 1:3 \xt Yesa 40:3, 57:14; Yo 1:23\x* \p \v 4 Sua tana iur ŋonoono se ki Yoan ta ikamam yok pizin tomtom. Pa ni ila pa lele bilimŋana, mi ikamam sua pizin tomtom be titooro lelen mi tikam yok. Naso Anutu ireege sanaana kizin.\x + \xo 1:4 \xt Ŋgo 13:24, 19:4\x* \v 5 Mi wal ta boozomen ki lele pakaana ki Yudea, ziŋan zin Yerusalem kan timap ma tilala kini isu yok Yordan. Mi tizzwe sanaana kizin ila kini, mi ni ikamam yok pizin isu tana. \p \v 6 Yoan, ni izebzeebi pa mburu ta tiurpe pa kamel rumuunu na, mi ipezekat lwoono pa pus. Mi siizi ta iwe ka kini, mi bigil suruunu ta iwe ka yok. \v 7 Mi ni ikamam sua pizin tomtom ta kembei: “Tomtom tabe imar kaimer pio i, ni mburaana ilip pio. Tana aŋre ituŋ kembei aŋrao pini risa som kat. Uraata sorokŋana kembei aŋtuundu mi aŋputke kumbu keteene ka wooro, ina tomini, aŋrao aŋkam pini na som.\x + \xo 1:7 \xt Ŋgo 13:25\x* \v 8 Pa nio aŋkam yok men piom. Mi ni, nako ikam Bubuŋana Potomŋana ma isalakaala yom.”\x + \xo 1:8 \xt Ŋgo 2:4, 11:16\x* \s1 Yoan ikam yok pa Yesu \r (Mt 3:13-17; Lu 3:21-22) \p \v 9 Yoan ikamam uraata kini, mi Yesu izem kar Nasaret ki Galilea, mi ipa ma ila ipet ki Yoan isu yok Yordan. To Yoan ikam yok pini su tana. \v 10 Beso Yesu ise pa yok, mi mataana isala na, ire saamba imapaala mi kwoono ikaaga, to Bubuŋana isu kembei mbalmbal mi imbot sala ŋwaana.\x + \xo 1:10 \xt Yesa 64:1\x* \v 11 To tileŋ kalŋaana ta imbot saamba mi isu ma iso ta kembei: “Nu na, nio lutuŋ ŋonoono. Nio leleŋ ambai pu mi leleŋ pu ilip.”\x + \xo 1:11 \xt Mbo 2:7; Yesa 42:1; Mt 12:18; Mk 9:7\x* \s1 Sadan itoombo Yesu \r (Mt 4:1-11; Lu 4:1-13) \p \v 12 Tona loŋa men mi Bubuŋana imaŋga pa Yesu ma izem yok Yordan, mi ila ipet lele bilimŋana. \v 13 Ni imbotmbot lele tana pa aigule tomtooru. Mi Sadan ila ma iwedet kini be itomtoombi. Mi ni imbotmbot raama zin buzur saŋsaŋŋan, mi zin aŋela timbesmbeeze pini.\x + \xo 1:13 \xt Un 2:19–3:7; Mbo 91:11+; 1Kor 15:47\x* \s1 Yesu ikam uraata isu Galilea mi iboobo zin naŋgaŋ paŋ \r (Mt 4:12-22; Lu 4:14-15, 5:1-11; Yo 1:35-42) \p \v 14 Yoan ikamam uraata kini, mi tikiskisi ma tizeebi lela ruumu sanaana. Tona Yesu ila ipet lele pakaana ki Galilea, mi imaŋga be izzoyaryaara uruunu ambaiŋana ki Anutu. \v 15 Ikamam sua pizin tomtom ta kembei: “Keleŋ! Nol ki Anutu tabe iswe peeze kini ma ipet mat, ta imar igarau kek. Tana kezem mbulu tiom sananŋana, kotooro leleyom, mi kuurla uruunu ambaiŋana!”\x + \xo 1:15 \xt Mt 3:2; Ga 4:4\x* \p \v 16 Aigule ta na, Yesu ipiyalyaala pa tai Galilea ka peende ma ila. Mi ire toŋmatiziŋ ru, Simon ma Andreas, tiwaswaaza ma timbotmbot. Pa ziru na, tomtom ye kan. \v 17 Ire zin, to iso pizin. Iso: “Ai, niomru tina, kamar koto yo. Nio ko aŋpaute yom be kakam zin tomtom.” \v 18 To loŋa men mi tizem pu kizin, mi tito i ma ziŋan tila. \p \v 19 Tiwwa ma tilae ri to, Yesu mataana ila na, ire Zebedi lutuunu bizin ru, Yems ziru tiziini Yoan, timbotmbot se wooŋgo mi tiurpewe pu kizin. \v 20 Ire zin na, loŋa men mi iboobo zin be timar tito i. Tana ziru tizem taman ziŋan uraata kan kizin pakan ma timbotmbot wooŋgo, mi timar tito Yesu ma ziŋan tila. \s1 Yesu iziiri bubuŋana sananŋana pa tomtom ta \r (Lu 4:31-37) \p \v 21 Tiwwa ma tila tipet kar Kapenaum. Mi timbot ma ila aigule potomŋana, to Yesu ilela lupŋana muriini mi ikamam sua pizin tomtom. \v 22 Zin iwal tileŋ sua kini ma kwon itaanda pa. Pa ni ikamam sua kembei ta zin ŋgarŋan ki tutu na som. Izzo katkat sua raama mburaana, kembei tomtom ta zaana pa uraata kini.\x + \xo 1:22 \xt Mt 7:28+\x* \v 23 Lupŋana muriini kizin leleene na, tomtom ta imbotmbot. Ni, bubuŋana sananŋana izeebi. Indeeŋe ta Yesu ikamam sua pizin tomtom na, tomtom tana iboobi ma kalŋaana biibi mi iso: \v 24 “Aii, Yesu ki Nasaret, nu sombe kam parei piam? Iŋgi mar be pambiriizi yam? Nio aŋkilaalu kek. Nu Anutu tomtom kini potomŋana.”\x + \xo 1:24 \xt Mt 25:41; Mk 15:39; Yems 2:19\x* \p \v 25 Tamen Yesu iŋasaari ma iso: “Hait, mane mi yooto pini!” \v 26 Tabe bubuŋana sananŋana tina iyelkatkat tomtom tina, mi iyak ma kalŋaana biibi, to iyooto ma ila ne.\x + \xo 1:26 \xt Mk 9:26\x* \v 27 Zin iwal tana tire mbulu tina ma timorsop pa Anutu mburaana. Mi tiparwwi zin ma tiso: “Wai, mbulu ti, pareiŋana? Iŋgi sua popoŋana ta mburaanaŋana kat. Pa ni iurur sua pizin bubuŋana sananŋan, mi zin tomini tileŋleŋ la kalŋaana.” \v 28 Tabe loŋa men mi Yesu uruunu irak ma irao pa kar ta boozomen ki lele pakaana ki Galilea. \s1 Yesu iziiri mete pizin wal boozomen \r (Mt 8:14-17; Lu 4:38-41) \p \v 29 Tiyooto pa lupŋana muriini, to loŋa men mi tila pa ruumu ki Petrus ziru Andreas. Mi Yoan ziru Yems, ta tigaaba zin ma ziŋan tila. \v 30 Simon rwoono mooribi, ni kuliini ibayou kat ma ikenne. Tabe loŋa men mi tisotaara Yesu pini. \v 31 To Yesu ila kini ma iteege namaana, mi iwiti ma imaŋga. Tana mete iko pini mi niini ambai mini, to ila ma iurpe kan kini. \p \v 32 Rou ma zoŋ isula na, zin iwal tiyyo meteŋan kizin ta boozomen ziŋan zin wal ta bubuŋana sananŋan tizeebe zin na ma tila ki Yesu. \v 33 Zin kar kan timap ma timar tilup zin su ruumu kwoono. \v 34 Mi Yesu iurpe tomtom boozomen pa mete matakiŋa ma nin ambai, mi iziiri bubuŋana sananŋan boozomen pizin tomtom tomini. Mi bubuŋana sananŋan na, tikilaali kek. Tana ni ipeteke zin be tiso ka sua pepe.\x + \xo 1:34 \xt Mk 1:24, 3:11+; Lu 4:41\x* \s1 Yesu izzoyaryaara sua isu Galilea \r (Lu 4:42-44) \p \v 35 Aigule toro mbeŋbeŋŋana na, Yesu imaŋga mi izem kar, mi ila pa lele ta ka tomtom somŋana i bekena itutamen imbot mi isuŋ.\x + \xo 1:35 \xt Mbo 5:3; Mt 14:23; Mk 6:46\x* \v 36 Mi Simon ziŋan waene bizin tila be tiru i. \v 37 Tila ma tindeeŋi, to tiso pini ma tiso: “Wai, nu mar lele ti paso! Iwal biibi ta tirru u a.” \v 38 Yesu ipekel kwon ma iso: “E-e, pa iŋgi be tala pa kar pakan ta koloulouŋan i, bekena aŋkam sua ki Anutu pizin tomini. Pa nio aŋmar pa uraata ta kembei.” \v 39 Tana imaŋga mini, mi ipa pa kar ta boozomen ki Galilea ma ila. Mi ikamam Anutu sua kini pizin tomtom lela lupŋana murin kizin, mi izirziiri bubuŋana sananŋan pizin tomtom. \s1 Yesu iurpe tomtom ta mbetmbeete sananŋana ikami \r (Mt 8:1-4; Lu 5:12-16) \p \v 40 Tomtom ta, ni mbetmbeete sananŋana ikami. Imar ki Yesu mi iŋgun kumbu mbukuunu su kereene uunu, mi itaŋroro i ma iso: “O yae, sombe lelem isaana pio, na nu rao ziiri mete tio ti ma kuliŋ iŋgeeze mini.” \v 41 Tana Yesu leleene isaana pini, mi iteegi ma iso: “E, nio leleŋ be aŋuulu u. Kulim ambai lak.” \v 42 Mi loŋa men mi mete tana iko pini ma kuliini iŋgeeze mini. \v 43-44 To Yesu iur sua mbolŋana pini ta kembei. Iso: “Leŋ kat! Sombe la, na so tomtom sa pa mbulu ti pepe. Kaŋkaŋ ma la, mi pamaala itum pa patoronŋana ka tomtom sa muŋgu. Mi kam patoronŋana pa Anutu mi pakuri pa kulim ta iŋgeeze na, kembei ta tutu ki Mose iso. Naso ipombol zin patoronŋana kan be tiurla tio.”\x + \xo 1:43-44 \xt Wkp 14:1+\x* \v 45 Tamen tomtom tina, ni ito sua ki Yesu som. Ila na, loŋa men mi isoyaara uraata tana uruunu pizin tomtom boozomen ma ila. Tabe Yesu, ni irao ilela kar sa leleene mini som. Ni imbotmbot lele bilimŋana men. Tamen zin karkari tikoŋuru i ma tilala kini. \c 2 \s1 Yesu iurpe tomtom narapeŋana ta \r (Mt 9:1-8; Lu 5:17-26) \p \v 1 Yesu imbotmbot su lele tina ma aigule pakan ilae, to imiili ma ila mini pa kar Kapenaum. Mi zin wal tileŋ uruunu kembei ni imiili ma imar imbotmbot ruumu kini, \v 2 to tomtom boozomen timokor lela ruumu kini ma bok ma bok kat. Zin iwal biibi mete. Tabe tipakaala kataama ma zalan som. Yesu ikamam sua ki Anutu pizin, \v 3-4 mi tomtom paŋ tisiŋ tomtom narapeŋana ta ma timar be Yesu iurpe i. Tamen len zaala sa be tilela na som. Tana tikam narapeŋana tina mi tisala pa ruumu uteene, to tipetepis mi titu i ma isula ma indeeŋe kat Yesu kereene uunu. \v 5 Yesu ire wal tina urlaŋana kizin imbol kat. Tana iso pa tomtom narapeŋana tina ta kembei: “Tiziŋ, sanaana ku ta aŋreege kek.” \x + \xo 2:5 \xt Lu 7:48\x* \p \v 6 Zin ŋgarŋan ki tutu pakan ta timbotmbot tana, tileŋ Yesu sua kini, to lelen iur pini ta kembei: \v 7 “Ai, to ti iso sua kembeia paso? Iŋga sa ipasaana sua pa Anutu na! Tomtom sa irao be ireege sanaana na som. Anutu itutamen ta irao.” \x + \xo 2:7 \xt Mbo 32:5; Yesa 43:25; 1Yo 1:9\x* \v 8 Mi Yesu, ni iute ŋgar kizin kek. Tana isu mi iso pizin. Iso: \v 9-10 “Parei ta leleyom iurur mi kakamam ŋgar boozo. Sua taŋgoi ta imarra be aŋso: Aŋso pa tomtom narapeŋana ti be aŋreege sanaana kini, som aŋso pini be burup ma imaŋga, mi ilek mburu kini, mi ipa ma ila? Mi leleŋ be niom kuute kat ta kembei: Tomtom Lutuunu, ni zaana be ireege sanaana kizin tomtom isu toono.” Iso sua tana ma imap, to iso pa tomtom narapeŋana tana ma iso: \v 11 “Nio aŋso pu: Maŋga, lek mi ku, mi la pa ruumu ku.” \x + \xo 2:11 \xt Yo 5:8; Ŋgo 3:6\x* \v 12 To wal ta boozomen tikor matan pa narapeŋana tina, mi ni imaŋga ma ilek mi kini, mi ila lene. Mi zin iwal ta tire mos tina na, timurur pa Anutu mburaana mi tikam ŋgar boozo pa. Mi tipakur Anutu ma tiso: “Wai, ta muŋgu mi imar na, tere mbulu sa ta kembei pasa zen.” \x + \xo 2:12 \xt Mt 9:33\x* \s1 Yesu iso pa Lebi ma ito i \r (Mt 9:9-13; Lu 5:27-32) \p \v 13 To Yesu izem kar tina, mi ipiyaala mini pa tai Galilea ka peende. Mi iwal biibi ta tito i mi ziŋan tiwwa ma tila. \v 14 Iwwa ma ila, mi ire Alpeus lutuunu Lebi, ni tomtom ta iyyo takesŋana i, imbutultul su uraata kini muriini mi ikamam uraata. Yesu ire i, to iso pini. Iso: “Mar to yo.” Tana Lebi imaŋga, mi ito i ma ziŋan tila. \p \v 15 Kaimer to Lebi iso pa Yesu ziŋan naŋgaŋ kini be tila tikan kini isu ruumu kini. Mi wal pakan ta tiyyo takesŋan i mi wal sananŋan pakan, ta timar mi ziŋan tikanan kini ma timbotmbot. Pa wal ta kembei na, boozomen ta titoto Yesu. \v 16 Zin tutu kan pakan ta len ŋgar biibi pa tutu na, tire Yesu ziŋan zin wal ta tiyyo takesŋan i mi wal sananŋan tina tikanan kini ma timbotmbot, to timaŋga na tiso pizin naŋgaŋ kini. Tiso: “Wai, parei ta biibi tiom ziŋan zin wal sananŋan tina tikanan kini la mbata?” \x + \xo 2:16 \xt Mt 11:19; Lu 15:1+\x* \v 17 Yesu talŋaana ikam la pa sua tana, to iso pizin ma iso: “Parei, tomtom ta iurpewe zin meteŋan i, ko ila pizin wal ta nin ambaimbaiŋan? Som. Ni ilala be iuulu zin wal meteŋan. Mi nio ta kembena. Aŋmar be aŋboobo wal ndeeŋeŋan na som. Nio aŋmar pizin wal sananŋan.” \x + \xo 2:17 \xt Lu 19:10; 1Tim 1:15\x* \s1 Wiŋana pa mbulu ki kini ŋgalsekŋana \r (Mt 9:14-15; Lu 5:33-35) \p \v 18 Yoan ta ikamam yok pizin tomtom na, naŋgaŋ kini ziŋan naŋgaŋ kizin tutu kan tiŋgalseksek zitun pa kini kanŋana, bekena matan iŋgal kat Anutu. Tana aigule ta na, wal pakan tila ki Yesu mi tiwi i ta kembei. Tiso: “Naŋgaŋ ki Yoan ziŋan naŋgaŋ kizin tutu kan, zin tiŋgalseksek zitun pa kini kanŋana bekena matan iŋgal kat Anutu. Mi uunu parei ta naŋgaŋ ku tina titoto mbulu tana som?” \v 19 Yesu ipekel kwon ma iso: “Sombe tikam kini biibi pa ula popoŋana sa, inako parei pa wal ta timar pa kini kanŋana na? Ko lelen ipata mi tikan kini som? Som. Ko tikan. Pa tomooto ta iwoolo popoŋana na, ni imbotmbot raama zin, tana lelen ambai. \v 20 Mi kaimer, ma sombe wal sa timar mi tikam tomtom ula kana tina ma izem zin, tona toroono bizin ko lelen ipata pini, mi tiŋgalsek zitun pa kini kanŋana.” \s1 Zaala muŋguŋana irao igaaba zaala popoŋana na som \r (Mt 9:16-17; Lu 5:36-39) \p \v 21 Yesu iseeŋge sua kini mini ma iso: “Kawaala muŋguŋana ta imaraaza kek na, ko tesesekaala pa kawaala suruunu ta popoŋana i? Ina som. Kokena kawaala popoŋana suruunu iselul ma iwe musaari, to kawaala muŋguŋana tana imaraaza ma biibi kat. \v 22 Mi yok baen ta kembena. Ko tiliŋ popoŋana isula baen putuunu muŋguŋana? Inako som tomini. Kokena baen popoŋana iti putuunu muŋguŋana, to imapaala mi baen borok su lene. Som. Baen popoŋana bela isula putuunu popoŋana.” \x + \xo 2:22 \xt Ŋgo 15:1-29; Ro 10:4; Ibr 8:13\x* \s1 Yesu ta imborro aigule potomŋana \r (Mt 12:1-8; Lu 6:1-5) \p \v 23 Indeeŋe aigule potomŋana ta kizin Yuda tabe keten su pa i na, Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tiwwa pa zaala ta ila pa wit lene. Mi naŋgaŋ kini tiwwa ma tila, mi tikewe ŋonon pakan. \x + \xo 2:23 \xt Lo 23:25\x* \v 24 Mi tutu kan pakan tire zin, to timaŋga mi tiso pa Yesu ta kembei. Tiso: “Ai re! Iŋgi sa aigule potomŋana tabe ketende su pa i. Naŋgaŋ ku tina tikewe wit ŋonon paso? Pa mbulu ta kembei na, tutu iŋgalsek pa.” \x + \xo 2:24 \xt Kam 20:10, 34:21\x* \v 25-26 Yesu ipekel kalŋan ma iso: “Sua ta iso pa mazwaana ta king Dabit ziŋan wal kini petel zin ma tiru zalan na, niom kapaata som? Sua tana iso ta kembei: Indeeŋe Abiatar iwe biibi kizin patoronŋana kan na, Dabit ilela beeze ki Anutu mi ikan narabu potomŋana ta tiurur la Anutu kereene uunu na. Narabu tana, ka ŋgalsekiŋana. Pa tutu iso zin patoronŋana kan men ta tirao be tikan. Mi som. Dabit ikam ma ikan, mi ikam pizin wal kini ma tikan tomini. Mi ka sua sa som.” \x + \xo 2:25-26 \xt 1Sam 21:4+; Wkp 24:5+\x* \p \v 27 To Yesu iposop sua kini mi iso: “Aigule potomŋana tabe ketende isu pa i, ina Anutu iur be iwe pataŋana pizin tomtom som. Ina, ni iur bekena iuulu zin. \x + \xo 2:27 \xt Kam 23:12\x* \v 28 Tana aigule potomŋana tabe ketende isu pa i, Tomtom Lutuunu ta imborro.” \x + \xo 2:28 \xt Kol 2:16-17\x* \c 3 \s1 Yesu iurpe tomtom nama kaamaŋana pa aigule potomŋana \r (Mt 12:9-14; Lu 6:6-11) \p \v 1 Indeeŋe aigule potomŋana toro tabe keten su pa i na, Yesu ilela lupŋana muriini mini, mi tomtom nama kaamaŋana ta, ni imbotmbot lela lupŋana tana. \v 2 Mi tutu kan pakan, zin tireudut Yesu, beso ni iurpe tomtom tina pa aigule potomŋana, tonabe iwe le uunu be tiŋgal mataana pa. \v 3 Tana Yesu iso pa tomtom nama kaamaŋana tina ma iso: “Maŋga mi mender la iwal biibi matan.” \p \v 4 Tona iwi zin tutu kan ma iso: “Mbulu pareiŋana ta ito kat aigule potomŋana ka tutu. Takam mbulu ambaiŋana, som takam mbulu sanaŋana? Tu'uulu zin tomtom, som tapasaana zin?” Yesu igiibi sua tina, mi zin len sua sa som. Timaane men. \x + \xo 3:4 \xt Lu 14:3\x* \v 5 Tona igeede zin raama keteene malmal. Mi tamen leleene ipata pizin tomini. Paso ŋgar kizin imbol kat. Irao titooro zin na som. To iso pa tomtom nama kaamaŋana tina ma iso: “Swooro nomom.” Beso iswooro namaana na ambai. \v 6 Tabe zin tutu kan tana timaŋga ma tizem lupŋana muriini, mi tila ma ziŋan zin wal ta tilae ki Erot na, tilup zin mi timbuuru Yesu kana be tipuni ma imeete. \x + \xo 3:6 \xt Mt 22:15+; Yo 5:16\x* \s1 Iwal biibi tito Yesu \r (Mt 12:15-16; Lu 6:17-19) \p \v 7 To Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tizem lele tina, mi tisula pa tai Galilea. Mi iwal biibi ki Galilea, ta tito zin ma ziŋan tila. \v 8 Mi zin wal ta Yudea kan, Yerusalem kan, Idumea kan, mi zin wal pakan ta timbot Yordan pakaana mbaaga, mi lele pakaana ki kar Tiro mi Sidon na tomini, zin tileŋ Yesu uruunu pa uraata bibip ta ni ikamam ma iwedet na, to timap ma tila be tire i. \v 9 Yesu ire zin wal biibi tana, to iso pizin naŋgaŋ kini be tire le wooŋgo sa be ise. Kokena iwal biibi tisala pini. \v 10 Pa ni iurpe zin meteŋan boozo ma nin ambai kek. Tana wal meteŋan boozomen tizorzooro ma tipusuksuk zin tomtom be tila tigarau i mi titeegi. \p \v 11 Mi zin bubuŋana sananŋan tire i na, titoptop su kumbuunu uunu, mi kalŋan izalla ma tiso: “O biibi, nu Anutu Lutuunu tau!” \x + \xo 3:11 \xt Mk 1:24,34; Lu 4:41; Ŋgo 19:15\x* \v 12 Tamen Yesu iŋasaara zin mi ipeteke zin be tiswe i pizin tomtom pepe. \s1 Yesu ipeikat naŋgaŋ laamuru mi ru ma tiwe lene \r (Mt 10:1-4; Lu 6:12-16) \p \v 13 Kaimer to Yesu iwwa ma isala abal ta, mi iboobo tomtom pakan ta ni leleene iur pizin na, ma tila kini. \v 14-15 To ipeikat tomtom laamuru mi ru be tigaabi ma ziŋan tiwwa, mibe iŋgo zin ma tila tisoyaara Anutu sua kini. Mi ikam len mburan be tiziiri bubuŋana sananŋan pizin tomtom. \p \v 16 Zin laamuru mi ru ta ni iur zin pa uraata na, zan ta kembei: Simon (ni, Yesu ipaata zaana toro be Petrus), \v 17 Yems ziru tiziini Yoan (wal ru tina, Zebedi lutuunu bizin. Mi zan toro tipaata tisombe Boanerges. Zaana tana ka uunu ta kembei: ‘Lolo lutuunu bizin’.) \x + \xo 3:17 \xt Lu 9:54\x* \v 18 To Andreas, Pilip, Batolomai, Matai, Tomas mi Yems toro, ta Alpai lutuunu i, Tadeus, Simon (ni igabgaaba zin wal ta tisombe tikam malmal pa Rom mi tiziiri zin na), \v 19 mi Yudas Iskariot ta kaimer iur Yesu ila ka koi bizin naman. \s1 Tiso Yesu ikam Sadan mburaana \r (Mt 12:22-32; Lu 11:14-23, 12:10) \p \v 20 Tona Yesu ila ma ilela ruumu ta. Mi wal boozo ta tila timokor la kini mini. Tabe ziŋan naŋgaŋ kini tirao be keten su mi tikan kan kini na som. \x + \xo 3:20 \xt Mk 6:31\x* \v 21 Mi indeeŋe Yesu tiziini bizin tileŋ uruunu, to tila be tikiskisi. Pa tiso ko ŋgar kini ikankaana. \x + \xo 3:21 \xt Yo 7:5, 10:20\x* \p \v 22 Mi zin ŋgarŋan pakan ki tutu ta timbot Yerusalem mi timar na, tiŋgal sua pini ta kembei. Tiso: “Belsebul, biibi kizin bubuŋana sananŋan ta izeebi mi ipombolmboli, tanata ni le mburaana be iziiri zin bubuŋana sananŋan.” \x + \xo 3:22 \xt Mt 9:34\x* \p \v 23 To Yesu iboobo zin ma timar kini, mi ikam sua tooroŋana ti pizin. Iso: “Lak, ko Sadan iur koi pa itunu wal kini mi iziiri zin? \v 24 Parei, lele sa, sombe ka tomtom bizin tibalak zitun mi tiparkam malmal pizin, ko timbot ambai? Som. \v 25 Mi sombe ruumu sa ka tomtom bizin tiparwe kan koi mi tiporrou, ko ruumu tana irao be imbot? Som. \v 26 Tana Sadan ta kembena. Sombe iur koi pa itunu mi wal kini mi tiparkamam malmal pizin, inako zaana mi mburaana imap. \p \v 27 “Parei, ko tomtom sa irao be ilela sorok ruumu ki tomtom ta ni mburaana biibi na, mi iyo mburu kini? Som. Bela ipun ruumu katuunu ma mburaana imap mi ipo namaana mi kumbuunu, tonabe iyo koroŋ kini ta boozomen. \x + \xo 3:27 \xt Kol 2:15; 1Yo 3:8, 4:4; Tur 20:2\x* \v 28 Nio aŋso kat piom ta kembei: Sanaana ta boozomen kizin tomtom, mi sua sananŋan boozomen ta tiwirri pa Anutu, inako Anutu irao ireege pizin. \v 29 Tamen sua sananŋana ta so tipiri pa Bubuŋana Potomŋana, inako Anutu ireege pizin na som. Som ma som kat. Ko imbotmbot ma alok.” \x + \xo 3:29 \xt Mt 12:31+; Lu 12:10; Ibr 10:26+\x* \p \v 30 Yesu iso sua tana pizin paso, zin tisombe bubuŋana sananŋana ta izeebi. \s1 Yesu naana mi toŋmatiziŋ kini \r (Mt 12:46-50; Lu 8:19-21) \p \v 31 Tona Yesu naana mi tiziini bizin timar ma timbot mat, mi tiso lela pini be ipet ma zin tire i. \v 32 Tana Yesu imbotmbot lela iwal biibi lelen, mi sua ikami ta kembei: “Ai, nom ma tizim bizin ta timar timbotmbot mat a. Tiso tire u.” \v 33 Tamen Yesu ipekel kwon ma iso: “Anaŋ ma tiziŋ bizin ziŋoi?” \v 34 Tona mataana ikam zin wal ta tiliu i, mi iso ta kembei: “Kere. Wal ti ta nio anaŋ ma tiziŋ bizin. \v 35 Pa wal ta so tileŋleŋ la sua ki Anutu mi titoto, ina zin ta ko tiwe nio anaŋ mi tiziŋ mi luŋri bizin.” \x + \xo 3:35 \xt Yo 15:14; Ro 8:29; Ibr 2:11+\x* \c 4 \s1 Sua tooroŋana pa kini iweniwen tiyaaraŋana \r (Mt 13:1-9; Lu 8:4-8) \p \v 1 To Yesu ipera pa tai Galilea ka peende, mi imaŋga mini be ikam sua ki Anutu pizin tomtom. Mi iwal biibi ta timokor la kini. Tana iru zalaana ma som, to ilu i se wooŋgo ma mbuleene isu, mi tipusuki ma iperae ŋana ri. Mi iwal biibi tana timaramraama su peende mi tiur talŋan pa sua kini. \v 2 Mi Yesu ipaute zin pa koroŋ boozomen ila sua tooroŋan. Ni iso pizin ta kembei: \v 3 “Kuŋgun talŋoyom mi keleŋ. Lwoono ta na, tomtom ta, ni ikam kini iweniwen, mi ila mokleene kini be itiyaara. \v 4 Itiyaryaara ma ila na, pakan titoptop su zaala keteene. Mi man timar ma tire su pa, to tiŋa kan ma tila. \v 5 Mi pakan na, titoptop su toono ta raŋ biibi imbot meleebe na. Tana tisula kat toono leleene som, mi karau men mi tindomdom. \v 6 Beso zoŋ ise ma mataana kat, to run imelle ma timetmeete. Paso, uranuran isula kat toono leleene som. \v 7 Mi pakan na, titoptop su toono pakaana ta worwooro matanmatanŋan tindomdom pa i. Beso worwooro tindom na, tikaukau kini tana ma isaana. Tabe kini iweniwen tana tipiyooto ŋonoono som. \v 8 Mi pakan na, titoptop su toono pakaana ta ambaiŋana. Tana tise to, titum ambai ma tipiyooto ŋonoono. Kiini pakan tipiyooto ŋonon boozo, pakan boozo kat, mi pakan boozo ma ilip.” \p \v 9 Yesu iso sua tana ma imap, to ipombol ta kembei: “Niom so talŋoyom, na keleŋ sua ti mi kakam ŋgar pa.” \s1 Uunu ta Yesu ikamam sua ila sua tooroŋan \r (Mt 13:10-17; Lu 8:9-10) \p \v 10 Kaimer ma zin iwal biibi tila len mana, Yesu ziŋan naŋgaŋ kini laamuru mi ru mi wal pakan, zin men timbotmbot. To zin tiwi i pa sua kini tooroŋaŋan. \v 11 Mi ni iso pizin ma iso: “Peeze ki Anutu na, ka ŋgar turkeŋana. Mi iŋgi Anutu isombe ipeeze ŋgar tana ma imbot mat piom. Mi zin wal ta timbot lela peeze ki Anutu leleene som na, tileŋleŋ sua kini ila sua tooroŋan men. \q1 \v 12 Kokena titooro lelen mi Anutu ireege sanaana kizin. \q1 Tanata tirre pa matan, tamen tikilaala som. \q1 Mi talŋan ileŋleŋ, tamen tikam ŋgar pa ka uunu som.”\x + \xo 4:12 \xt Yesa 6:9+; Yo 12:40; Ŋgo 28:26+; Ro 11:8\x* \s1 Yesu ipeeze sua ta ni itooro pa kini iweniwen tiyaaraŋana \r (Mt 13:18-23; Lu 8:11-15) \p \v 13 To Yesu iwi zin ma iso: “Niom sombe kakankaana pa sua ti ka uunu, inako kikilaala sua tooroŋan pakan kan un be parei? \v 14 Kini iweniwen ta tomtom tana itiyaryaara, ina Anutu sua kini.\x + \xo 4:14 \xt 1Pe 1:23\x* \v 15 Kini iweniwen ta titoptop su zaala keteene na, ina ise kizin wal ta tileŋ sua ki Anutu, mi karau men Sadan imar mi itatke sua tana pizin. \v 16 Mi kini iweniwen pakan ta titoptop su toono ta raŋ biibi imbot meleebe na, ina ise kizin wal ta tileŋ sua ki Anutu, mi loŋa men tikan la mi menmeen zin pa. \v 17 Tamen sua tina isula kat lelen som. Tana tiurla mazwaana rimen, mi sombe pataŋana sa indeeŋe zin, som wal pakan tiseeze matan pa uunu tau titoto sua ki Anutu, to karau men mi tizem urlaŋana kizin. \v 18 Mi kini iweniwen ta titoptop su toono pakaana ta worwooro matanmatanŋan tindomdom pa i, ina ise kizin wal ta tileŋ Anutu sua kini. \v 19 Tamen tikam ŋgar biibi mete pa pataŋana ta izze kizin i, mi koroŋ matakiŋa ki toono ipalpaala matan, ma lelen ilip pa koroŋ pakan. Tabe koroŋ soroksorok tina ikaukau zin, ma urlaŋana kizin ipiyooto ŋonoono ambaiŋana sa som.\x + \xo 4:19 \xt Mt 19:23+; Lu 12:15; 1Tim 6:9,17; 1Yo 2:15+\x* \v 20 Mi toono pakaana ambaiŋana ta kini iweniwen pakan titoptop su pa na, ina ise kizin wal ta tileŋ Anutu sua kini, mi tikam ma imbol pizin. Tabe urlaŋana kizin ipiyooto ka ŋonoono. Pakan tipiyooto uraata ambaimbaiŋan boozo, pakan boozo kat, mi pakan boozo ma ilip.”\x + \xo 4:20 \xt Yems 1:25\x* \s1 Sua tooroŋana pa lam \r (Lu 8:16-18) \p \v 21 Yesu iso mini ma iso: “Parei? Sombe tutun lam sa, ko tuur lela mbalia kopo mbarmaana, som tukutunkaala pa timbiiri? Som. Iti tuurur se kor.\x + \xo 4:21 \xt Mt 5:15; Lu 11:33\x* \v 22 Tana koroŋ turkeŋan, inako kaimer tiswe ma ipet mat. Mi koroŋ zukŋan, inako kaimer tipeeze ma borok su.\x + \xo 4:22 \xt Mt 10:26; Lu 12:2\x* \v 23 Niom so talŋoyom, na keleŋ sua tio ti mi kakam ŋgar pa.” \p \v 24 Mi Yesu iso pizin mini ma iso: “Sua ta niom keleŋleŋ i, na kakam kat ŋgar pa. Pa mbulu pareiŋana ta so kakam pa sua tana, inako kere ka pekelŋana, mi ko ilip.\x + \xo 4:24 \xt Mt 7:2; Lu 6:38\x* \v 25 Pa tomtom ta so ikam ŋgar pa sua ki Anutu, mi ikam ka uraata, inako Anutu ikam le ŋgar pakan ma isala ki. Tamen ni ta ikam ŋgar pa som, mi ikam ka uraata som na, ŋgar kini musaari tina, Anutu kola itatke pini.”\x + \xo 4:25 \xt Mt 13:12, 25:29; Lu 19:26\x* \s1 Yesu itooro sua pa kini iweene ta indom ma ise \p \v 26 Yesu iso mini ma iso: “Peeze ki Anutu na, ka mbulu kembei ta tomtom ta. Ni ikam kini iweniwen ma itiyaryaara isu mokleene. \v 27-28 Itiyaara makiŋ, to imbotmbot mi iurur mataana pa toono be ikam ma kini indom ma ise mi ipiyooto ŋonoono. Tana ni ikenne pa mbeŋ, mi iloulou pa aigule, mi toono itunu iputum kini tina. Mi mbulu tabe kini itum pa i, ina ni iute som. Loŋa men mi ber ma ise, to iur kiini ma isala, iur ruunu, to ŋonoono.\x + \xo 4:27-28 \xt Yems 5:7\x* \v 29 Mi sombe ŋonoono irao pa kanŋana mi mai ka nol ipet, na katuunu ko iŋgo zin uraata kan ramaki buza ma tila tiyembut, mi tiyo ma tila ruumu kini.”\x + \xo 4:29 \xt Tur 14:15+\x* \s1 Yesu itooro sua pa zeere mastet \r (Mt 13:31-34; Lu 13:18-19) \p \v 30 Yesu ikam sua tooroŋana mini mi iso ta kembei: “Peeze ki Anutu na, ka mbulu pareiŋana? Ko aŋso se ki sokorei, to kakam ŋgar pa? \v 31 Ina kembei ta mastet iweene. Koroŋ tina na, somto kat pa koroŋ iweniwen ta boozomen isu toono ti. \v 32 Tamen sombe tapaaza sula toono, na indom ma ise, mi isala ma ilip pa zin zeere pakan ma iwe kembei ta ke i. Mi iur namannaman bibip ma iur narenren pizin man tabe tipo len ŋgini sala.”\x + \xo 4:32 \xt Mt 24:14\x* \p \v 33 Tana Yesu ikam sua ki Anutu ila sua tooroŋan boozomen ta kembei. Pa isombe ikam sua ta irao pa ŋgar kizin bekena tileŋ mi tikam ŋgar pa. \v 34 Tana iwal biibi na, ni ikamam sua tooroŋan men pizin. Mi sombe ziŋan naŋgaŋ kini men timbotmbot, tona iwesweeze sua uunu ta boozomen pizin. \s1 Yesu ipunmeete miiri ma duubu \r (Mt 8:23-27; Lu 8:22-25) \p \v 35 Timbotmbot ma rou, to Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ma iso: “Ayo, tamaŋga mi takam wooŋgo ma talae mbaaga.” \v 36 Tana tizem zin iwal biibi tina ma timbotmbot, mi naŋgaŋ kini tiyo zin se wooŋgo ta Yesu imbotmbot sala na, ma tila. Mi wooŋgo pakan tomini tigaaba zin ma ziŋan tila. \v 37 Tila lukutuunu, to miiri ipol ma mburaana, mi ipei duubu ma ise. Tabe ikam ma lele isaana kat, mi tai borokborok sula wooŋgo leleene mabe wooŋgo imon. \v 38 Mi Yesu, ni iur uteene se kiliigi mi ikenne ta wooŋgo mbuleene a. Tana naŋgaŋ kini tipai i mi tiso: “Wae, mos katuunu, re iti! Iŋgi be tomon i!” \p \v 39 To Yesu imaŋga mi iŋasaara miiri. Mi iso pa duubu: “Hai! Ur nim. Pol mini pepe!” Tona miiri imap mi taun biibi isu. \v 40 To Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ma iso: “Komoto sorok paso? Urlaŋana tiom imbol zen?” \v 41 To motoŋana biibi ikam zin ma tikam ŋgar boozo. Mi tiparso sua pizin ma tiso: “Wai, to ti ni pareiŋana, ta miiri ma duubu tomini tileŋleŋ la kalŋaana?”\x + \xo 4:41 \xt Mbo 65:7, 89:9, 107:29\x* \c 5 \s1 Yesu iziiri bubuŋana sananŋan pa tomtom ta \r (Mt 8:28-34; Lu 8:26-39) \p \v 1 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tila tipet lele pakaana kizin Gerasa, ta imbot la tai pakaana mbaaga na. \v 2-3 Yesu izem wooŋgo mi ilu i su peende na, tomtom ta ikoŋuru i ma imar. Tomtom tana bubuŋana sananŋana ikami ma imbotmbot lela raŋ sumbunsumbun ta tiurur zin wal meeteŋan lela i. Mi tomtom tirao be tikiskisi mi tipo i na som. \v 4 Pa titomtoombo be tipo kumbuunu ma namaana pa re mi sen na, ni iyatutut zin mi iko ma ila ne. Tana tomtom tirao be tiyaraami na som. Pa ni mburaana ilip kat. \v 5 Ni ra, ikennekaala mataana som. Mbeŋ ma aigule na, iwwa le sorok pa su, mi imbotmbot ta zin meeteŋan murin ma iyakyak mi itartaara itunu pa pat. \p \v 6 Ni imbot molo mi mataana ila na ire Yesu. To iloondo ma ila itop su kereene uunu. \v 7-8 Tona Yesu iso pa bubuŋana sananŋana tana be iyooto pa tomtom tana. Tabe ni iboobo se pini ma iso: “Aii, Yesu, Anutu kor kana Lutuunu, iŋgi ko kam parei pio? Nio aŋtaŋroro u pa Anutu zaana, seeze motoŋ pepe!” \x + \xo 5:7-8 \xt Mt 25:41; Mk 1:24; Yems 2:19\x* \v 9 To Yesu iwi i. Iso: “Ai, nu zom asiŋ?” Mi ni ipekel ma iso: “Nio zoŋ Legion. \f + \fr 5:9 \ft Wal zaaba kan 6,000 na, tipaata zin be ‘legion.’\f* Pa niam ta iwal kat.” \p \v 10 To bubuŋana sananŋana tina itaŋroro i be iziiri zin pa lele tana pepe. \v 11 Lele tana na, ŋge uunu biibi kat ta tikanan sala abal zilŋaana ma timbotmbot. \v 12 Tana bubuŋana sananŋan tina tiso pini ma tiso: “A, yok piam ma amla amloondo pizin ŋge tiŋga.” \p \v 13 Ni iyok pizin, tona tiyooto pa tomtom tana mi tila tiru pizin ŋge. Ŋge uunu tana biibi kat, kembei munŋaana ru (2,000) ma iŋgi. To zin ŋge tana tiko, mi tiparkamtoto zin ma tila pa yok tatiliuŋana kezeene, to tizirir pa dogo ma tisula, mi tiwin katkat yok ma timetmeete lup. \p \v 14-15 Zin tomtom ta timborro ŋge ŋan i, tire mbulu tina, to tiko ma tila mi tizzo uruunu pizin tomtom ta boozomen ma irao kar ma ila. Tabe tomtom timeke ma tila be tire kat mbulu ta ipet na. Tipet ki Yesu na, tire tomtom ta muŋgu bubuŋana sananŋan boozomen tizeebi na, ŋgar kini ambai mini, mi iurpe ruŋguunu ma ambai, mi imbutultul ma imbotmbot. Wal tana tire i na, motoŋana biibi ikam zin. \v 16 Mi zin wal tau timbotmbot ma tire kat mbulu ta Yesu ikam pa tomtom tina mi zin ŋge na, tipit mbol pa ma iwal tileŋ. \v 17 Tona iwal tana timaŋga mi timaŋmaŋ Yesu be izem lele kizin, mi ila pa lele pakaana toro sa. \v 18 Tana Yesu ila ma ise wooŋgo mini. Beso ila na, tomtom tana ikam biluuŋu be ziŋan tila. \v 19 Tamen Yesu iyok pini som, mi iso pini ta kembei. Iso: “Miili ma la kar ku, mi so zin toŋmatiziŋ ku pa mbulu ta Anutu ikam pu na. Pa ni imuŋai u mi ikam uraata biibi pu.” \v 20 Tana tomtom tina ila, mi isoyaara sua pa uraata biibi ta Yesu ikam pini na isu kar ta boozomen ta imbot lele pakaana ki Dekapolis na. Mi wal boozomen ta tileŋ sua kini na, timurur pa Anutu mburaana. Tikam ŋgar pa ma tirao som. \s1 Yesu iurpe moori ta, mi ipei Yairus lutuunu moori ma imaŋga mini \r (Mt 9:18-26; Lu 8:40-56) \p \v 21 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tikam wooŋgo, mi timiili ma timar mini pa tai pakaana mbaagi, to zin iwal biibi timar ma timokor la kini su peende, mi ziŋan timbotmbot. \v 22 Mi mboroŋan ta ki lupŋana muriini, zaana Yairus, ni ila ipet ki Yesu, mi itop su kumbuunu uunu, \v 23 to itaŋroro i ma iso: “O biibi, lutuŋ moori ra, mete biibi ikami mabe imeete. Mar ruumu tio ma nomom isalakaali, bekena niini ambai mini. Kokena imeete.” \p \v 24 Tana Yesu imaŋga mi ziru tipa ma tila. Mi iwal biibi ta tikuuti mi tiparzalla pizin ma ziŋan tila. \v 25 Tiwwa ma tila na, tindeeŋe moori ta. Ni, mete kizin moori ikami ma ikisi pa ndaama laamuru mi ru kek. \v 26 Ni ilala kizin tomtom ta tiurpewe zin meteŋan i, mi ire yoyouŋana biibi ila naman, mi ipasaana koroŋ kini ta boozomen pizin bekena tiuuli. Tamen tikam, na som. Mete kini tana ipasaani mabe isaana kat. \v 27 Moori tana ileŋ Yesu uruunu kek. Tana itokelkeeli ma ila be iteege mburu kini. \v 28 Pa ikam ŋgar ta kembei: “Oo, sombe aŋteege lae pa mburu kini koroŋŋana risa, to mete tio imap.” \p \v 29 Beso iteegi na, iyamaana itunu kembei mete kini imap ma niini ambai. \v 30 Mi indeeŋe tana, Yesu iyamaana itunu kembei mburaana ri izemi. Tana mataana imiili pizin iwal biibi tana mi iwi zin. Iso: “Asiŋ ta iteege mburu tio?” \x + \xo 5:30 \xt Lu 6:19\x* \v 31 Mi naŋgaŋ kini tipekel kwoono ma tiso: “Nu wi paso? Zin iwal biibi ta tizalla piti i, motom ma re zin som?” \v 32 Tamen Yesu mata rru tomtom ta iteegi na. \v 33 Beso moori tina iyamaana itunu kembei mete kini imap na, motoŋana ikami mi kete kutkut. To ikoŋuru Yesu ma ila itop su kereene uunu, mi iswe mbulu ta ipet pini na. \v 34 Tana Yesu iso pini. Iso: “O luŋri, urlaŋana ku ta iuulu u ma nim ambai. La raama lelem ambai. Pa pataŋana ku ta imap kat.” \x + \xo 5:34 \xt Mk 10:52; Lu 7:50, 17:19; Ŋgo 14:9\x* \p \v 35 Yesu izzo sua pa moori tina ma imbotmbot, mi wal ta timbot Yairus ruumu kini na, tikam lutuunu moori uruunu ma timar, mi tiso lae pa Yairus. Tiso: “Ou kolman, segeede sorok tomtom biibi tana ma ila ruumu ku pepe. Pa lutum moori ipas kek.” \v 36 Tamen Yesu ileŋ sua ta tiso pa Yairus na, iso pini ta kembei: “Moto pepe. Kis urlaŋana ku. Pa nio aŋbotmbot.” \v 37 To iso pizin iwal biibi be timbot, mi ikam Petrus ziru Yems mi tiziini Yoan men ma ziŋan tila. \v 38 Tiwwa ma tila tipet ruumu ki Yairus. Mi Yesu ileŋ tiŋiizi biibi izalla, mi ire zin wal tizzu ma tizze, \v 39 to ilela ruumu leleene mi iso pizin. Iso: “Parei ta kataŋtaŋ ma koyo orooro biibi ma kembei? Morri tana, ni imeete som. Iŋga sa ikeene na.” \v 40 Zin tileŋ sua kini tana na, tiseeŋge pini. Tana iziiri zin ma tiyooto lup. To ikam morri tana tamaana ma naana, mi naŋgaŋ kini tel tina, mi ziŋan tilela ruumu leleene ta morri ikenne pa na. \v 41 To Yesu iteege su pa namaana mi iso: “Talita kum!” (Sua ti ka uunu ta kembei: ‘Morri, nio aŋso pu: maŋga!’) \x + \xo 5:41 \xt Lu 7:14\x* \v 42 To ni burup ma imaŋga mi iwwa pataaŋa. Morri tina, ka ndaama laamuru mi ru. Zin wal ta tire mos tina na, tiŋa naman. Paso, tikam ŋgar pa ma tirao som. \x + \xo 5:42 \xt Yo 5:21, 11:43; Ro 4:17\x* \v 43 Mi Yesu iŋgalsek pizin be tiso uruunu pa tomtom sa pepe. Tona iso pa tamaana ma naana be tikam lutun moori ka kini ma ikan. \c 6 \s1 Zin Nasaret kan tiurla ki Yesu som mi tirepiili i \r (Mt 13:53-58; Lu 4:16-30) \p \v 1 Yesu izem lele tana, mi imiili ma ila pa itunu kar kini. Mi naŋgaŋ kini tito i ma ziŋan tila. \v 2 Indeeŋe aigule potomŋana tabe keten su pa i na, Yesu ilela lupŋana muriini mi ikamam sua ki Anutu pizin tomtom. Mi wal boozomen ta tileŋ sua kini na, timurur pa ŋgar kini ma tiso: “Wai, to tiŋgi ikam mbulu boozomen tiŋgi be parei? Asiŋ ipaute i, ta le ŋgar biibi ta kembei? Mi parei ta ni irao ikam mos bibip ta kembei? \x + \xo 6:2 \xt Yo 7:15\x* \v 3 Ni kar toro sa bekena takankaana pini? To ti, ni tomtom ki iwwo ruumu tau. Naana Maria, mi tiziini bizin Yems, Yose, Yudas, mi Simion, ziŋan lunuri bizin, ta niamŋan ambotmbot i.” Tana tirepiili i mi tiurla kini som. \x + \xo 6:3 \xt Yo 6:42\x* \v 4 Tabe Yesu iso pizin ma iso: “Anutu kwoono sa, sombe ikam uraata su itunu kar kini, nako wal kini mi toŋmatiziŋ kini matan pasomi. Mi sombe ila lele toro, nako len ŋger pini mi tiwit uruunu.” \x + \xo 6:4 \xt Yo 4:44\x* \p \v 5 Tana Yesu irao be itooro mos biibi sa isu tana na som. Tamen namaana isalakaala zin meteŋan tataŋa ma nin ambai. \v 6 Mi ikam ŋgar boozo pa zin wal kini. Parei ta tiurla kini som? \s1 Yesu iŋgo naŋgaŋ kini laamuru mi ru ma tila pa uraata \r (Mt 10:5-15; Lu 9:1-6) \p Tona Yesu imaŋga ma izem kar kini, mi iwwa pa kar ta boozomen mi ikamam Anutu sua kini pizin tomtom. \v 7 Mi ilup naŋgaŋ kini laamuru mi ru, mi iur zin se ruŋa pa uraata, be tila ma tiziiri bubuŋana sananŋan. \v 8-9 Mi iur sua pizin be tila na, tipa raama mburu boozo pepe. Irao tikam kini pepe, pelpeele pepe, pat pepe, mi mburu keeneŋana pepe. Tiur kumbun keteene mi titeege len tete men be tipa pa. Ina irao. \v 10 Mi iso pizin ta kembei. Iso: “Niom sombe kala pa kar sa, mi tikam yom ma tiur yom pa ruumu tasa, na kombotmbot ruumu tina men ma irao kezem kar tana. \v 11 Mi sombe kar sa tileŋ yom som, mi titit yom, na kitirke ululu kizin pa kumbuyom ma isu lene, mi kezem zin ma kala leyom. Naso iwe kilalan pizin pa sanaana kizin.” \x + \xo 6:11 \xt Ŋgo 13:51\x* \p \v 12 Tana naŋgaŋ kini tila mi tizzoyaryaara sua pizin tomtom boozomen be tizem sanaana kizin mi titooro lelen. \v 13 Mi tizirziiri bubuŋana sananŋan boozomen pizin tomtom, mi tizulzuulu ŋgere ise zin meteŋan kulin, mi tiurpewe zin ma nin ambai. \x + \xo 6:13 \xt Yems 5:14+\x* \s1 Yoan ta yok kamŋana ka tomtom na imeete \r (Mt 14:1-12; Lu 9:7-9) \p \v 14 Yesu uruunu ila ma irao lele ta boozomen kek. Tabe king Erot, ni ileŋ uruunu tomini. Pa tomtom pakan tiso ta kembei: “Iŋga ko Yoan som? Tomtom ta muŋgu ikamam yok pizin iwal, mi imeete ma ila, ta iŋga burup ma imaŋga mini a. Tanata le mburaana biibi kat.” \x + \xo 6:14 \xt Mk 8:28\x* \v 15 Mi pakan tiso: “Soom. Iŋga Anutu kwoono Ilia ta imiili ma imar mini a.” Mi pakan tiso: “E-e. Iŋga ko Anutu kwoono toro sa, raraate kembei ta Anutu kwoono bizin ta muŋgu tikamam uraata na.” \x + \xo 6:15 \xt Mt 16:14; Yo 4:19, 9:17\x* \p \v 16 Mi Erot ileŋ Yesu uruunu na, iso: “Iŋga ko Yoan tau. Tomtom ta aŋpuni ma imeete, ta imaŋga mini ma imbotmbot a.” \v 17-20 Ni iso ta kembei paso, ikam ŋgar pa mbulu ta muŋgu ikam pa Yoan na. Mbulu ta kembei: Muŋgu Erot iwoolo kana toono Pilip kusiini, zaana Erodias. Tana Yoan ila ki Erot, mi iyaambi ma iso pini ta kembei. Iso: “Mbulu ta kam pa tom Pilip kusiini, ina nu molo pa tutu.” \x + \xo 6:17-20 \xt Wkp 18:16\x* \p Sua tana ikam ma Erodias keteene malmal pa Yoan. Tana iru zaala be ipuni ma imeete. Tamen itoombo ma som. Paso, Erot ire Yoan kembei ni tomtom ndeeŋeŋana mi tomtom potomŋana ki Anutu. Tana imoto i, mi ipeteke waene be ipasaani pepe. Mi iso ma tikam Yoan ma tila tipo i, mi tiuri lela ruumu sanaana ma imbotmbot. Yoan imbotmbot lela ruumu sanaana leleene, mi ikamam sua pa Erot. Mi indeeŋe ta Erot ileŋleŋ sua kini na, dadaru ikamami pa. Tamen ni leleene be ileŋleŋ men. \p \v 21 Timbot ma kaimer to zaala ipet pa Erodias be ipun Yoan. Indeeŋe Erot mbeŋ kini na, ni ikam kini biibi, mi ilup zin wal ta timuŋmuuŋgu pa uraata kini na, raama zin bibip kizin malmal kan mi zin peeze kan ki Galilea be ziŋan tikan kini mi menmeen zin. \v 22 To Erodias lutuunu moori ilela ruumu leleene, mi irak su keren uunu ma ambai kat. Tabe ipas Erot ziŋan zin wal tina keten. Tana Erot isu mi iso: “Wai, sokorei sa ta nu sombe wi yo pa, na nio ko aŋkam pu!” \v 23 To ipombol sua kini ma imbol kat. Iso: “Ŋonoono kat, sokorei sa ta nu sombe wi yo pa, na nio ko aŋkam pu men tau. Sombe lelem be aŋpeete koroŋ tio ta boozomen, ramaki toono taiŋgi ta aŋborro na, ma pakaana iwe lem, nako aŋkam ta kembei!” \p \v 24 Erot iso sua tana, to morri tina iyooto ma ila, mi iwi naana. Iso: “Parei, ko aŋwi pa leŋ sokorei?” Naana ipekel kalŋaana ma iso: “Wi pa Yoan ta yok kamŋana ka tomtom na, uteene.” \v 25 Tana ni iloondo ma ila ki Erot mini mi iso: “Nio leleŋ be yembut Yoan ta yok kamŋana ka tomtom na ŋgureene ta buri, mi uteene isula timbiiri, mi kam pio.” \p \v 26 King Erot ileŋ sua tina na, leleene ipata biibi kat. Tamen irao be itit kalŋaana na som. Pa ipombol sua ma iso ŋonoono kat isu wal biibi tina keren uunu ma tileŋ kek. \v 27-28 Tana loŋa men mi iŋgo menderŋana kini ta ma ila pa ruumu sanaana, be iyembut Yoan ŋgureene mi ikam uteene ma imar. Menderŋana tana ila ma iyembut Yoan ŋgureene makiŋ, to ikam uteene mi iur sula timbiiri, mi ikam ma imar, mi iur la ki morri tina. To ni ikam ma ila ki naana. \p \v 29 Indeeŋe naŋgaŋ ki Yoan tileŋ Yoan uruunu na, tila ma tikam putuunu, mi tila titwi i lela raŋ sumbuunu. \s1 Yesu iputu tomtom munŋaana lamata (5,000) \r (2Kin 4:42-44; Mt 14:13-21; Lu 9:10-17; Yo 6:1-14) \p \v 30 Kaimer to Yesu ŋgoŋana kini timiili ma ziŋan Yesu tilup mini, mi tisotaari pa uraata mi sua boozomen ta tikam pizin tomtom na. \x + \xo 6:30 \xt Lu 10:9+, 10:17\x* \v 31 Mi iwal biibi timarmar ma tilala. Tabe Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tirao be keten su ma tikan kan kini na som. Tana Yesu iso pizin ta kembei: “O naŋgaŋ tio, kamaŋga ma tala lele bilimŋana sa bekena iti men tombotmbot mi ketende su ri.” \x + \xo 6:31 \xt Mk 3:20\x* \v 32 Tana tila ma tise wooŋgo ta, mi tisombe zin men tila len toono pakaana sa ta ka tomtom somŋana. \v 33 Tamen wooŋgo ikowo ma ila, mi iwal tire la pizin mi tikilaala zin. To tiloondo pa peende ma tikonzaala zin mi timuuŋgu ma tila tizza zin. \p \v 34 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini sor lela peende na, ire zin iwal biibi tana ma leleene isaana pizin. Pa ire zin kembei sipsip ta len mboroŋan sa som mi timbot sorok. Tabe imaŋga mi ikam sua ki Anutu pizin mi ipaute zin pa koroŋ boozo. \x + \xo 6:34 \xt Mt 9:36\x* \v 35 Timbotmbot ma lele be rorou, to naŋgaŋ kini tila kini mi tiso pini. Tiso: “Lak, iŋgi rou kek mi tombot lele ta ka kini somŋana i. \v 36 Tana so pizin wal be tila pa kar ta koloulouŋan i ma tiŋgiimi kan kini.” \p \v 37 Yesu ipekel kwon ma iso: “Soom. Niom ituyom kakam kan kini ma tikan.” Mi zin tipekel kwoono ma tiso: “Wai, mi niam leyam pat denari 200 sa be amgiimi iwal biibi ti kan kini? Wal ti sorok?” \x + \xo 6:37 \xt Yo 6:7\x* \v 38 Mi Yesu iso pizin ma iso: “Kala kere. Koyom narabu piizi ta imbotmbot?” Tana tila tire, to timiili ma timar, mi tisotaari ta kembei: “Iŋgi ye luluunu tamen, mi narabu lamata ti.” \v 39 To Yesu iur sua pizin naŋgaŋ kini be tila mi tiso zin iwal biibi tana be mbulen isu mbutmbuutu mi timbot la utumbuunu. \v 40 Tana zin mbulen su mi timbot la utumbuunu. Uunu pakan na, tomtom kembei tomto lamata, mi uunu pakan na, tomtom kembei tomtooru laamuru. \p \v 41 Tona Yesu ikam narabu zaraaba lamata mi ye luluunu ta tana, mi mataana isala kor mi isuŋ pa. To itete narabu mi izarra la kizin naŋgaŋ kini, mi tila ma tirai pizin tomtom. Mi ye ru tina tomini, ina ni iyapalpaala mi izarra la kizin, mi zin tila tirai pizin tomtom ta boozomen. \v 42 Mi tomtom boozomen tina tikan ma kopon isaana. \v 43 Mi narabu mi ye surunsurun ta imbotmbot na, naŋgaŋ kini tiyogeege sula kiri laamuru mi ru ma bokbok. \v 44 Wal ta tikan narabu tana na, tinin zin tomooto men ma tirao kembei munŋaana lamata (5,000). \s1 Yesu ipa se tai \r (Mt 14:22-33; Yo 6:15-21) \p \v 45 To loŋa men mi Yesu iur sua pizin naŋgaŋ kini be tise wooŋgo mi timuuŋgu ma tila pa kar Betsaida ta imbot tai pakaana mbaaga na. Mi ni itunu imbot ma iur zin iwal biibi ma tila len lup. \v 46 Tona imiili na isala pa abal ta be imbot mi isuŋ. \x + \xo 6:46 \xt Mk 1:35\x* \v 47 Mbeŋ na, wooŋgo ila ma ipeete tai lukutuunu kek. Mi Yesu itutamen ta imbotmbot toono uunu. \v 48 Ni ire la pizin naŋgaŋ kini na, kembei tiseebe miiri mi mburan papiriizi pa puze. Ni imbotmbot ma lele imarmar, to imaŋga ma ipa se tai kuliini mi ikoŋuru zin naŋgaŋ kini ma ila. Ila ma isombe ikonzaala zin, \v 49 to tire lae pini na tiso ko kon sa ta ipa se tai kuliini. Tana tiŋarakrak ma kalŋan sanaana. \v 50 Pa zin ta boozomen tire i, mi timoto kan ma tisaana. To Yesu loŋa men mi iso pizin. Iso: “Hai! Komoto paso? Kakam ŋgar boozo pepe. Iŋgi nio tau.” \v 51 Tona ise kizin. Isala wooŋgo na, miiri imap mi taun isu. Naŋgaŋ kini tire mos tina na, timurur pa. Tikam ŋgar pa ma tirao som. \v 52 Paso, lelen imun kat. Mos ta ni ikam pa narabu, ina ipei ŋgar kizin risa som. \x + \xo 6:52 \xt Mk 8:17\x* \s1 Yesu iziiri mete pizin tomtom isu kar Genesaret \r (Mt 14:34-36) \p \v 53 To Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tila ma sor lela kar Genesaret. \v 54 Tilu zin su pa wooŋgo na, iwal biibi tikilaala Yesu. \v 55 Tabe tiloondo ma tila mi tiso uruunu ma irao lele tana. Tana tileŋ Yesu uruunu beso imbot swoi na, tisiŋ zin meteŋan mi tikoŋuru i ma tila. \v 56 Mi Yesu ipa ma ila pa kar bibip mi kar munmun mi su tomini. Mi indeeŋe ta sombe ni ipet kar sa, na zin wal tiyyo meteŋan kizin ma tila tiluplup zin su kar keteene, mi titaŋroro i be irao zin wal meteŋan titeegi, som titeege mburu kini kwopiriini men. Mi wal boozomen ta titeegi na, mete kizin imap mi nin ambai. \x + \xo 6:56 \xt Mt 9:20, 14:36; Ŋgo 19:12\x* \c 7 \s1 Tutu ki Anutu ilip pa tutu kizin kolman \r (Mt 15:1-9) \p \v 1-4 Zin tutu kan ziŋan zin Yuda pakan tomini, zin timbolmbol pa tutu kizin kolman. Ŋgar kizin ta kembei: Sombe tikan kini, na bela tiŋguuru kat naman muŋgu, tona tikan. Mi sombe tila nol muriini ma timiili ma timar, na bela tikam yok ma titiyaara sala ŋwan be tiŋguuru wal buŋin ma ila lene, tona tikan kini. Tana zin len tutu boozo ta kembei. Tutu pakan iso pa kuuru ma mbooro ŋguuruŋana mi tutu pakan iso pa koroŋ pakan.\x + \xo 7:1-4 \xt Mt 23:25+; Yo 2:6\x* \p Zin tutu kan pakan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu tizem Yerusalem mi timar ki Yesu, mi tire naŋgaŋ kini tito tutu ki naman ŋguuruŋana som, mi tikan kini. Tana tire ma ambai som. Pa naŋgaŋ kini naman iŋgeeze som, mi titeege kini ma tikan.\x + \xo 7:1-4 \xt Lu 11:38\x* \p \v 5 Tabe tisu to tiwi Yesu. Tiso: “Naŋgaŋ ku tina tiŋguuru naman som mi tikan sorok kini. Parei ta timololo tutu kizin kolman?” \v 6 Yesu ipekel kwon ma iso: “Niom tina pakamkaamŋoyom! Muŋgu Anutu kwoono Yesaya ibeede sua ta indeeŋe kat yom. Iso ta kembei: \q1 Wal taiŋgi, zin tipakurkur yo sorok pa kwon. \q1 Tamen lelen na, imbot molo kat pio. \q1 \v 7 Pa tipaute zin tomtom pa tutu kizin kolman, mi tiso ina tutu ki Anutu. \q1 Tana mbulu ta tikamam be timbesmbeeze pio na, iwe koroŋ sorok.”\x + \xo 7:7 \xt Yesa 29:13; Kol 2:20+; Tit 1:14\x* \b \p \v 8 Mi Yesu iso pizin mini ma iso: “Tutu ta Anutu iur na, niom kezem ma imborene. Mi tutu ta tumbuyom bizin tiur, ta iŋgi kikiskis, mi kakam ma imbol piom.” \v 9 Mi iseeŋge sua kini ta kembei: “Ŋonoono kat, niom kipizil ndemeyom pa tutu ki Anutu, bekena motoyom iŋgal ituyom tutu tiom mi koto. Mbulu tana, niom karao pa kat. \v 10 Nio aŋso paso, Mose ibeede tutu pataaŋa kek ta kembei: \q1 Lem ŋger pa tomom ma nom mi mbeeze pizin. \q1 Mi tomtom ta sombe mata pasom tamaana ma naana, som ikam sua sananŋana pizin na, kupuni ma imeete.\x + \xo 7:10 \xt Kam 20:12, 21:17\x* \b \p \v 11-12 “Mi niom na, kakamam ta kembena som. Pa kozzo ta kembei: Sombe tomtom sa le koroŋ be iuulu tamaana ma naana pa, mi tamen ikam pizin som, mi iso pizin ma iso: ‘O, koroŋ ti, nio aŋrao aŋkam piom som. Pa iŋgi aŋur ma iwe Anutu lene kek.’ Tomtom sa iso ikam ta kembei, na niom kepeteke i som, mi kopomboli be iuulu tamaana ma naana som. \v 13 Ta kembena ta niom kakamam Anutu sua kini ma iwe koroŋ sorok, mi kapakurkur zin kolman tiom tutu kizin ma ilip. Mi mbulu tiom boozomen raraate men.” \s1 Koroŋ ta ikam tomtom ma isaana pa Anutu mataana \r (Mt 15:10-20) \p \v 14 Tona Yesu iboobo zin iwal ma tila kini mini, mi iso pizin ta kembei: “O niom ta boozomen, kuŋgun talŋoyom pa sua tio ti mi kakam ŋgar pa ka uunu. \v 15-16 Koroŋ ta sombe tomtom titeege mi tikan ma isula pa kopon, ina irao be ikam zin ma tisaana pa Anutu mataana na som. Mi koroŋ ta tomtom lelen iur pa ma iyooto ma ipet, ta ikam zin ma tisaana.”\x + \xo 7:15-16 \xt Ŋgo 10:14+; Ro 14:14,20; 1Tim 4:4\x* \v 17 Ni iso sua tana makiŋ, to izem zin iwal tina ma timbot, mi ila pa ruumu. To zin naŋgaŋ kini tiwi i be ipeeze sua tina ka uunu pizin ma tileŋ. \v 18 Tabe ni iso pizin: “Wai, niom tomini kakankaana? Ŋgar tiom ikam sua ti risa som? Koroŋ boozomen ta teteege mi takanan ma isula pa kopondo, ina irao be ipasaana iti pa Anutu mataana na som. \v 19 Pa ina ikam kosa sa pa lelende som. Isula pa kopondo men, mi molo som, to isu lene.” (Yesu sua kini ti, ka uunu ta kembei: Koroŋ ta boozomen ambai pa kanŋana. Sa ipasaana iti pa Anutu mataana som.) \p \v 20 Mi Yesu iso mini ma iso: “Mbulu ta imbot pa tomtom lelen mi iyooto ma ipet, ta ipasaana zin pa Anutu mataana. \v 21-22 Paso, ŋgar sananŋan boozomen ta imbot la tomtom lelen, ta ipiyotyooto mbulu sananŋan. Mbulu ta kembei: Tuur nol, takam kuumbu, tupun sorok tomtom ma imeete, tapasaana ula, matanda berber, takam zigzik, mbulu pakaamŋana, mbulu kizin me ma ŋge, matanda mburmbur, tipiri sua sananŋana, tapakur itundu mi terepiili waende bizin, takam mbulu sananŋan bozboozo. \v 23 Tana motoyom iŋgal! Mbulu sananŋan boozomen ta iyotyooto pa lelende i, ta ikam ti ma tasaana pa Anutu mataana.” \s1 Urlaŋana biibi ki moori ta Yuda somŋan i \r (Mt 15:21-28) \p \v 24 To Yesu imaŋga mini mi izem lele tina ma ila pa lele pakaana ta kar bibip ru, Tiro mi Sidon, timbot pa na. Ni ipa ma ila, to ike sala ruumu ta. Kokena tomtom tire i. Tamen ike na, irao som. \v 25-26 Pa moori ta, ni lutuunu moori, bubuŋana sananŋana izeebi ma igadgaada kat. Ileŋ Yesu uruunu, to loŋa men mi ila ipet kini. Mi moori tina, ni Yuda som. Ni Grik nan ta ki toono Ponisia ta imbot lele pakaana ki Siria na. \p Ni ila ipet ki Yesu, to itop su kereene uunu mi itaŋroro i be iziiri bubuŋana sananŋana tana pa lutuunu moori. \v 27 Tamen Yesu ipekel kwoono ma iso: “Wai, kini kizin pikin, ko iti loŋa mi tigiibi su ma me tikan? Som. Bela pikin tikan muŋgu.” \f + \fr 7:27 \ft Sua ki Yesu ka uunu ta kembei: Uraata kini ko ila pa zin Yuda men muŋgu. Mana kaimer to ila pizin wal ta Yuda somŋan i. \f* \v 28 Mi moori ipekel kwoono ma iso: “Merere, ina ŋonoono. Tamen sombe pikin tikanan kini mi muunu itoptop su, inako iwe me kan.” \v 29 To Yesu iso: “Ina nu pekel kat. Miili ma la ruumu ku. Pa bubuŋana sananŋana iko pa lutum moori kek.” \p \v 30 Beso moori tana imiili ma ila ruumu na, ire lutuunu moori niini ambai mi ikenne sala mbalia kini. Bubuŋana sananŋana iko pini kek. \s1 Yesu iurpe tomtom ta, ni talŋaana imun mi kwo somŋana \p \v 31 Tona Yesu imaŋga mini ma izem lele pakaana ki Tiro, mi ila ipet kar Sidon. To ila ipet lele pakaana ki Dekapolis, mi iyembut ma ilae pa tai Galilea.\x + \xo 7:31 \xt Mt 15:29+\x* \v 32 Ipet lele tana to, tikam tomtom ta ma tila kini. Tomtom tana, ni talŋaana imun mi kwoono iso kat sua som. Tana titaŋroro Yesu be iur namaana isalakaali mibe iurpe i. \v 33 Tana Yesu ikami ma ziru tilae ri, to izeebe namaana ru ila tomtom tina talŋaana. To ikiziu se nama lutuunu mi ipakap se tomtom tina miaana.\x + \xo 7:33 \xt Mk 8:23; Yo 9:6\x* \v 34 To mataana isala pa saamba, mi iyataaŋa ma biibi, mi iso pa tomtom tina ma iso: “Epata!” (Sua tina, ka uunu ta kembei: ‘Kaaga’.) \p \v 35 To loŋa men mi tomtom tina talŋaana ikam pus mi kwoono ikam kak, mi iso kat sua.\x + \xo 7:35 \xt Yesa 35:5+\x* \v 36 To Yesu iŋgalsek pizin iwal be tiso uruunu pepe. Tamen iso na som. Pa tire kat kek. Tabe kaŋkaŋ ma tila mi tisoyaara uruunu. \v 37 Mi wal boozomen ta tileŋ na, timorsop biibi kat mi tiso: “Wae, tomtom ti, ni irao kat. Koroŋ boozomen ta ikamam na, ambai men. Pa zin talŋan munŋan tileŋ sua, mi kwon munŋan tiso sua.” \c 8 \s1 Yesu iputu wal munŋaana paŋ (4,000) \r (Mt 15:32-39) \p \v 1 Indeeŋe mazwaana tana na, iwal biibi tilup zin mar ki Yesu mini. Timbotmbot ma kini kizin imap, to Yesu iboobo naŋgaŋ kini ma timar, mi iso pizin ma iso: \v 2 “Nio leleŋ isaana pizin wal taiŋgi. Pa itiŋan tombot pa aigule tel ma kini kizin imap kat. \v 3 Mi sombe aŋkam kan kini som, mi aŋur zin sorok ma tila len raama petel zin, inako mburan imap su zaala lwoono. Pa zin pakan, tipa pai molo ma timar.” \v 4 Naŋgaŋ kini tipekel kwoono ma tiso: “Wai, mi ko takam kini swoi mi tuputu zin wal ta kembei! Pa iŋgi sa tombot lele bilimŋana na.” \v 5 To Yesu iwi zin. Iso: “Narabu tiom piizi ta imbotmbot na?” \v 6 Zin tiso: “Lamata mi ru.” \p To ni iur sua pizin iwal ma mbulen isu. Mi ikam narabu lamata mi ru tina mi isuŋ pa makiŋ, to itete mi izarra la kizin naŋgaŋ kini, bekena tila ma tirairai pizin. Tana tito kalŋaana, mi tikam ma tila tirai pizin. \v 7 Mi ye kizin munmun pakan timbotmbot tomini. Ina tikam la kini mi ni isuŋ pa, to iso pizin ma tila tirairai pizin iwal. \v 8 Iwal biibi tina tikan ma irao zin, to tiyogeege kini surunsurun ma tizeebe zin sula tiigi lamata mi ru ma bokbok. \v 9 Zin iwal ta tikan kini tina na, tinin zin ma tirao kembei munŋaana paŋ (4,000). Tikan makiŋ to, Yesu iso pizin be timureege mi timilmiili ma tila pa kar kizin kizin. \v 10 Mi ni ziŋan naŋgaŋ kini loŋa men mi tise wooŋgo, mi tila pa lele pakaana ta zaana Dalmanuta. \s1 Zin tutu kan tisombe tire mos sa \r (Mt 16:1-4) \p \v 11 To zin tutu kan pakan timar ki Yesu mi ziŋan tiparzorzooro ma titoombi. Tisombe ni ikam mos sa tabe iswe kembei ni iwwa raama saamba mburaana, to tire mi tiurla kini. \x + \xo 8:11 \xt Mt 12:38; Lu 11:16; Yo 6:30\x* \v 12 Tana Yesu niini gesges pizin mi iyataaŋa ma biibi ma iso: “O yae, niom tomtom ta koozi kombotmbot na, uunu parei ta kamaŋmaŋ be kere mos? Nio aŋso kat piom ta kembei: Anutu ko ikam mos sa ma ipet be kere na som. Som kat.” \x + \xo 8:12 \xt Lu 11:29\x* \v 13 Tona izem zin, mi ziŋan naŋgaŋ kini tise wooŋgo mi tila mini pa tai pakaana mbaaga. \s1 Yis ki Erot ziŋan zin tutu kan \r (Mt 16:5-12) \p \v 14 Naŋgaŋ kini matan mbeleele ma tikam kan kini boozo som. Tikam narabu zaraaba tamen. \v 15 Timbotmbot se wooŋgo, mi Yesu mataana ila pa mbulu ki Erot ziŋan zin tutu kan ta ire kembei ambai som. Tana imaata kwoono pizin naŋgaŋ kini ma iso: “Motoyom iŋgal ituyom, mi kere yom pa yis ki Erot ziŋan zin tutu kan!” \x + \xo 8:15 \xt Lu 12:1; 1Kor 5:6+; 1Pe 2:1\x* \v 16 Mi naŋgaŋ kini tikam kat ŋgar pa sua kini som. Tabe tiparzzo pizin ma tiso: “Iŋgi ko iso piti paso, matanda mbeleele mi takam kanda narabu som tau.” \v 17 Mi Yesu ikam la pa ŋgar kizin, tana iso pizin ma iso: “Wae, niom koyyo kwoyom pa koyom narabu paso? Kakam kat ŋgar zen? Kikilaala zen? Koroŋ sa ipei ŋgar tiom som? \x + \xo 8:17 \xt Mk 6:52\x* \v 18-19 Niom motoyom, ma kere som? Mi talŋoyom ma keleŋ som? Motoyom la pa mos ta aŋkamam na. Indeeŋe ta aŋtete narabu lamata men pizin iwal munŋaana lamata ma tikan ma irao zin na, ituyom koyogeege surunsurun isula kiri piizi?” Zin tipekel ma tiso: “Laamuru mi ru.” \x + \xo 8:18-19 \xt Mk 4:12; Ŋgo 28:26+\x* \v 20 To iwi zin mini. Iso: “Mi parei? Indeeŋe ta aŋtete narabu lamata mi ru pizin tomtom munŋaana paŋ ma tikan na, niom koyogeege surunsurun isula tiigi piizi?” Zin tipekel ma tiso: “Lamata mi ru.” \v 21 Tona Yesu iso pizin ma iso: “Ta tina. Niom kikilaala zen?” \s1 Yesu iurpe tomtom mata pisŋana ta isu kar Betsaida \p \v 22 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tila ma tipet kar Betsaida, mi wal pakan tikam tomtom mata pisŋana ta ma tila kini. Mi titaŋroro i be iteegi mi iurpe i. \v 23 Tana Yesu iteege mata pisŋana tina namaana, mi ikami ma ziru tizem kar mi tilae zilŋaana. To ipures la tomtom tana mataana, mi namaana isalakaali, mi iwi i ma iso: “Parei, re lele, som som?” \v 24 To tomtom tina mataana se pini, mi iso: “E! Aŋre zin tomtom tiwwa. Tamen aŋre kat zin som. Aŋre zin na, kembei ta ke, mi tiwwa.” \v 25 Tana Yesu iur namaana ise mataana mini. Tona mataana ikam pak mi ire kat lele. \v 26 Mi Yesu iso pini ta kembei. Iso: “Maŋga ma la pa ruumu ku. Mi lae kar pepe.” To izemi ma ila. \s1 Petrus iswe kat kembei Yesu ni Mesia \r (Mt 16:13-20; Lu 9:18-21) \p \v 27 Tona Yesu ziŋan naŋgaŋ kini timaŋga mini, mi tila be tire kar munmun ta timbot kolouŋana pa kar Sisarea Pilipai. Tiwwa pa zaala ma tila, mi Yesu isu to iwi zin. Iso: “Lak, nio ti, tomtom tikam ŋgar pio be parei?” \v 28 Zin tipekel kwoono ma tiso: “Wal pakan tisombe nu Yoan, ta muŋgu ikamam yok pizin tomtom na. Mi pakan tisombe nu Anutu kwoono Ilia. Mi pakan tiso nu Anutu kwoono toro sa.” \p \v 29 To Yesu iwi zin mini ma iso: “Mi niom na, koso nio asiŋ?” Petrus ipekel kwoono ma iso: “Nu Mesia tau, ulaaŋa biibi tiam Israel.” \x + \xo 8:29 \xt Yo 6:68+, 11:27\x* \v 30 Petrus iso, to Yesu kwoono imbol pizin be tiswe i la ki tomtom toro sa pepe. \s1 Yesu iso zin pa meeteŋana kini \r (Mt 16:21-23; Lu 9:22) \p \v 31 Tona Yesu imaŋga be ipaute zin naŋgaŋ pa meeteŋana kini. Iso pizin ta kembei: “Tomtom Lutuunu bela ire pataŋana boozo. Pa zin peeze kan, mi zin bibip kizin patoronŋana kan, mi zin ŋgarŋan ki tutu ko lelen pini som, mi tipuni ma imeete. Tamen mbeŋ iwe tel pa, to Anutu ipei i ma burup ma imaŋga mini.” \v 32 Yesu iturke sua tana pizin som. Ni iswe kat. Tabe Petrus ikami ma ziru tibeleu lae, to imaŋga mi iyaambi. \v 33 Tamen Yesu itoori ma mataana ila kizin naŋgaŋ kini, to isu mi iyaamba Petrus ma iso: “Sadan, ko molo pio. Ŋgar ku kembei Anutu ŋgar kini som. Ina nu kam ŋgar kembei zin tomtom men.” \s1 Zaala tabe toto Yesu pa \r (Mt 16:24-28; Lu 9:23-27) \p \v 34 Tona Yesu iboobo zin iwal biibi ziŋan naŋgaŋ kini ma tila kini, mi iso pizin ta kembei: “Tomtom sa isombe igaaba yo ma iwe leŋ, na bela ikoto itunu, mi ikwaara ke pambaaraŋana kini, mi ito yo. \x + \xo 8:34 \xt Mt 10:37+\x* \v 35 Pa tomtom sa, sombe ikam ŋgar biibi pa itunu kuliini men, inako ikam mbotŋana ŋonoono ta ki Anutu i som. Mi tomtom sa isombe izem kat itunu pio mi uruunu ambaiŋana, nako ikam mbotŋana ŋonoono ta ki Anutu i. \x + \xo 8:35 \xt Lu 17:33; Yo 12:25\x* \v 36 Mi parei? Sombe tomtom sa ikam koroŋ toono kana ta munŋaana men, mi tamen itunu kunuunu ila lene, ko ambai? Som. \v 37 Pa ni le zaala sa be ikam kunuunu tana ma imiili na som. \x + \xo 8:37 \xt Mbo 48:7+\x* \p \v 38 “Koozi, tomtom boozo tipizil ndemen pa sua mbukŋana ta tikam pa Anutu na, mi tikamam mbulu bozboozo. Tana kere yom. Pa tomtom ta sombe iwatkaala nio zoŋ mi sua tio ila tomtom matan, na indeeŋe ta Tomtom Lutuunu ziŋan zin aŋela potomŋan tisombe timiili ma timar raama Tamaana mburaana biibi, na ni ko iwatkaala tomtom tana zaana tomini.” \x + \xo 8:38 \xt Mt 10:33; Ro 1:16; 2Tim 2:12\x* \c 9 \p \v 1 Mi Yesu iso mini ma iso: “Nio aŋso kat piom, niom pakan ta itiŋan tombotmbot i, ko kemeete zen, mi kere Anutu iswe peeze kini raama mburaana biibi.” \x + \xo 9:1 \xt Mt 16:28; Lu 9:27\x* \s1 Yesu ruŋguunu itooro ma iwe milmilŋana \r (Mt 17:1-13; Lu 9:28-36) \p \v 2 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini timbotmbot ma kan mbeŋ lamata mi ta ilae, tona ikam Petrus, Yems, mi Yoan ma zin paŋ men tisala pa abal uteene ta kor a. \v 3 Timbotmbot mi molo som na, zin tel tana tire Yesu ruŋguunu itooro mi mburu kini ikokou kat ma imilmil. Tomtom toono kana sa irao be iŋguuru mburu ma ikokou kat kembeia som. \v 4 To naŋgaŋ kini tel tina matan ila na, tire Ilia ziru Mose tipet ma ziŋan Yesu tizzo sua. \p \v 5 To Petrus imaŋga na iso la pa Yesu. Iso: “Mos katuunu, iŋgi ambai kat. Pa itiŋan ta tombotmbot i. Mi parei, ko ampo beeze tel sa? Ta pu, ta pa Mose, mi ta pa Ilia?” \v 6 Sua tina, Petrus iso sorok. Pa ziŋan waene bizin timoto biibi kat. \v 7 Molo som mi miiri tieene isu ma izukkaala zin. To tileŋ kalŋaana ta imbot lela miiri tieene mi ipet ma iso ta kembei: “Lutuŋ tamen ŋonoono ta nio leleŋ pini ilip kat ta tina. Keleŋ la kalŋaana!” \x + \xo 9:7 \xt Kam 40:34+; Mt 3:17; Ŋgo 3:22; 2Pe 1:17+\x* \v 8 To loŋa men mi matan ise na, tire Yesu itutamen. Tomtom toro sa som. \p \v 9 Tizem abal mi tiwwa ma tisula na, Yesu kwoono imbol pizin be tiswe mbulu ta tire na uruunu pizin wal pakan karau pepe. Imbotmbot ma sombe Tomtom Lutuunu imaŋga mini pa naala, tona tiswe ma ipet. \v 10 Tana naŋgaŋ kini tipo sua tana ise ndomon, mi zitun tiparwwi zin ma tiso: “Wai, sua ta ni iso pa maŋgaŋana pa naala na, ina ka uunu parei?” \v 11 To tiwi Yesu ma tiso: “Parei ta zin ŋgarŋan ki tutu tisombe Ilia bela imiili ma imar muŋgu, tona Mesia?” \x + \xo 9:11 \xt Mal 4:5; Mt 11:14\x* \v 12-13 Mi ni ipekel kwon ta kembei. Iso: “E, ina ŋonoono. Ilia bela imar muŋgu, mi ipazal koroŋ ta boozomen. Mi nio aŋso piom. Sua tina iur ŋonoono ise ki Yoan kek. Motoyom iŋgal mbulu ta tikam pini na. Tito zitun ŋgar kizin mi tiseeze sorok mataana, kembei ta ka sua imbot ta muŋgu kek. Kenako parei pa sua ta muŋgu tibeede pa Tomtom Lutuunu? Sua ta kembei: ‘Zin ko tiseeze mataana, mi tirepiili i.’” \x + \xo 9:12-13 \xt Mbo 22:1+; Yesa 53:3; Lu 1:17\x* \s1 Yesu iziiri bubuŋana sananŋana pa naŋgaŋ ta \r (Mt 17:14-21; Lu 9:37-43a) \p \v 14 Zin timiili ma timar mi tipet kizin naŋgaŋ pakan ki Yesu, to tire zin iwal biibi timar tiliu zin ma timbotmbot. Mi ŋgarŋan pakan ki tutu timbotmbot raama zin, mi ziŋan tiparzorzooro pa sua. \v 15 Iwal biibi tire Yesu, to timurur mi loŋa tiloondo ma tila be tire i. \v 16 To Yesu iwi zin ma iso: “Niom kaparzorzooro pa so sua i?” \p \v 17 Tomtom ta imbotmbot la iwal biibi tina lelen, ni imaŋga mi ipekel kwoono ma iso: “Mos katuunu, nio lutuŋ ta bubuŋana sananŋana izeebi ma kwoono imun. Tana iŋgi aŋkami ma ama ku i. \v 18 Lutuŋ ti, re beso koroŋ tana imaŋga pini, to ipalkeeti isu toono ma zoŋoono ŋekŋek, ka toptoobo izzu, mi ikadat ma mburaana imap. Tana aŋwi zin naŋgaŋ ku be tiziiri bubuŋana tana ma ila ne. Tamen titoombo na tirao som.” \p \v 19 Yesu ipekel kalŋaana ma iso pizin: “Aiss, niom tina ko som kat! Leyom urlaŋana sa som. Itiŋan tembel mbotŋana kek. Tana aŋso ko ŋgar tiom ipet risa? Mi iŋgi som. Ambai. Kakam naŋgaŋ tina ma imar.” \v 20 Tana tikami ma ila kini. Beso bubuŋana sananŋana tana ire Yesu na, imaŋga pa naŋgaŋ tina, mi ipalkeeti su toono ma ikadat ma ka toptoobo izzu. \v 21 To Yesu iwi tamaana ma iso: “Mete ti ikami ta muŋgu mi imar, som ta buri?” Tamaana ipekel kwoono ma iso: “Wai, indeeŋe ta ni naŋgaŋŋana mi imar. \v 22 Lwoono pakan, sombe imaŋga pini, to ipiri i sala you. Mi lwoono pakan na, ipundu i sula yok. Pa isombe ipasaana kati. Tana lelem isaana piam, mi sombe nu rao, na uulu yam.” \v 23 Tabe Yesu iso: “Wai, nu wi yo kembena paso. Ina imbot la urlaŋana men tau. Tomtom ta sombe iurla, na ni ko itat pa kosa sa som.” \x + \xo 9:23 \xt Mt 17:20; Mk 11:23; Yo 11:40\x* \v 24 Tabe naŋgaŋ tina tamaana loŋa men mi itaŋroro Yesu ma iso: “Nio aŋurla. Mi tamen urlaŋana tio imbol som. Pombol yo!” \p \v 25 Yesu mataana ila na, ire zin iwal biibi ta timekewe ma timarmar. Tana iŋasaara bubuŋana sananŋana ma iso: “Nu tana, ta kamam naŋgaŋ ti ma kwoono mi talŋaana imun na, nio aŋur sua pu be zemi ta buri. Mi kozo loondo pini mini pepe.” \v 26 To koroŋ tina iyak ma kalŋaana sanaana, mi iyelkatkat naŋgaŋ tina ma itop su toono, mana iyooto pini ma ila lene. Iyooto ma ila na, naŋgaŋ tina mataana mburri mi imetekat su ma imbotmbot. Iwal tina tire i mi tiso: “Wei, a ra, imeete kek!” \v 27 Tamen Yesu iteege namaana mi iwiti, to burup ma imaŋga imender. \p \v 28 Uraata tana imap, tona Yesu ilela pa ruumu leleene. Mi ziŋan naŋgaŋ kini men timbotmbot. To tiwi i ma tiso: “Parei ta niam ti amrao be amziiri koroŋ tana som?” \v 29 Yesu ipekel ma iso: “Zaala toro sa som. Bela [taŋgalsek itundu pa kini kanŋana mi] tusuŋ, tona tarao tiziiri koroŋ ta kembei.” \s1 Yesu iso mini pa meeteŋana kini ma iwe ru pa \r (Mt 17:22-23; Lu 9:43b-45) \p \v 30 Tona Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tizem lele tina, mi tikewe mi tiwwa pa lele pakaana ki Galilea. Mi ni leleene be tomtom tiute pai kizin som. \v 31 Pa ikamam sua pizin naŋgaŋ kini ma izzo pizin ta kembei: “Tomtom Lutuunu, ni ko tikami ma tiuri la tomtom pakan naman, mi zin ko tipuni ma imeete ma kup. Tamen ko ka mbeŋ iwe tel pa, tona burup ma imaŋga mini.” \v 32 Tamen zin naŋgaŋ tikam ŋgar pa sua kini ka uunu som. Mi lelen be tiwi i som. Pa timoto. \s1 Asiŋ ta ni zaana biibi ma ilip? \r (Mt 18:1-5; Lu 9:46-48) \p \v 33 Tiwwa ma timar tipet Kapenaum, mi tilela ruumu leleene, to Yesu iwi zin naŋgaŋ kini. Iso: “Lak, iti tawwa ma tamar pa zaala na, niom kaparzorzooro pa so sua i?” \v 34 Mi zin tipekel kalŋaana som. Timaane men. Pa tiparzorzooro pa kizin asiŋ ta ko zaana biibi ma ilip. \v 35 To Yesu mbuleene isu mi iso pizin. Iso: “O, kamar tis mi keleŋ. Tomtom ta sombe leleene be iwe mataana, na irao ipumuuŋgu itunu som. Bela ikoto itunu mi imbeeze pizin tomtom ta boozomen.” \x + \xo 9:35 \xt Mt 20:26+, 23:11; Mk 10:43+\x* \v 36 Tona ikwaara naŋgaŋ musaana ta ma tila, mi ipamenderi la lukutuunu mi iso pizin naŋgaŋ kini ta kembei: “Tomtom sa sombe ikam naŋgaŋ munmun ta kembei, mi imbeeze pini pa nio zoŋ, na ni imbeeze pio tau. \v 37 Mi tomtom ta sombe imbeeze pio, ina ni imbeeze pio men som. Ni imbeeze pa Tamaŋ Anutu ta iŋgo yo ma aŋmar i tomini.” \x + \xo 9:37 \xt Mt 10:40; Yo 13:20\x* \s1 Lelende ambai pizin wal ta timbot lupŋana toro tomini \r (Lu 9:49-50) \p \v 38 Yoan isu to iso pa Yesu ma iso: “Mos katuunu, niam amre tomtom ta, ni izirziiri bubuŋana sananŋan pa nu zom. Mi ni igabgaaba iti som. Tana ampeteke i.” \v 39 Tamen Yesu iso pizin: “E-e, kepeteke i pepe. Pa tomtom ta sombe ipaata nio zoŋ ma itooro mos biibi sa, inako ni irao be loŋa mi iyyo kwoono pio na som. \x + \xo 9:39 \xt 1Kor 12:3\x* \v 40 Mi tomtom ta sombe iwe kanda koi som, na ni gaabaŋanda. \x + \xo 9:40 \xt Mt 12:30; Lu 11:23; 1Kor 3:1-9\x* \v 41 Nio aŋso kat piom ta kembei: Kozobe tomtom sa ikam koyom yok risa ma kiwin pa uunu tau kewe Mesia lene kek, ina tomtom tina kola ikam le kadoono. \x + \xo 9:41 \xt Mt 10:42\x* \s1 Watŋana ka sua \r (Mt 18:6-9; Lu 17:1-2) \p \v 42 “Naŋgaŋ popoŋana tasa ta iurla tio na, sombe tomtom sa iwati ma itop pa urlaŋana kini, na tomtom tana, tembeli kek. Sombe tikam pat biibi ma timbit la ŋgureene, mi tila tipundu i sula mozo lukutuunu ma ila ne, to ambai. \p \v 43-44 “Nomom tasa isombe iyaryaaru u ma kamam mbulu sananŋana, na ambai be yembut ma ila ne. Kokena imbot, to ikam ma tigiibu sula lem kar sanaana ta ka you imapmap som. Tana toŋgo. Nomom tamen ina irao. Pa kaimer ko kam mbotŋana mata yaryaaraŋana. \x + \xo 9:43-44 \xt Mt 5:30\x* \v 45-46 Mi kumbum ta kembena. Sombe tasa ipawa u be kamam mbulu sananŋana, na ina tomini, yembut ma ila ne. Kokena imbot, to ikam ma tigiibu sula lem kar sanaana. Tana toŋgo. Kumbum tamen, ina irao. Pa kaimer ko kam mbotŋana mata yaryaaraŋana. \v 47 Mi motom tomini. Tasa isombe iyaryaaru u pa mbulu sananŋana, na pai ma isu lene. Toŋgo. Motom tamen, ina irao. Pa kaimer ko lela kar ki Anutu. Kokena motom toro tana imbot, to ikam ma tigiibu sula lem kar sanaana. \x + \xo 9:47 \xt Mt 5:29\x* \v 48 “Pa kar tana, ka motmooto sananŋan ta timetmeete som. Mi ka you ta kembena, ko imbotmbot ma alok. \x + \xo 9:48 \xt Yesa 66:24\x* \p \v 49 “Patoronŋana ta izalla you na, titiyaryaara tai \f + \fr 9:49 \ft You iwe kin pa: 1) kadoono urŋana ki mbeŋ kaimer, 2) Bubuŋana Potomŋana, mi 3) toomboŋana. Mi Wok Pris 2:13 iso ta kembei: Tai iwe kin pa sua mbukŋana ki Anutu.\f* isala bekena iurpe ma iŋgeeze. Mi tomtom ta kembena. You kola ipet pizin tomtom ta boozomen. \x + \xo 9:49 \xt Ezek 43:24\x* \p \v 50 “Tai na, koroŋ ambaiŋana. Tamen sombe mburaana imap, na irao tuurpe mini na som. Tai ta imbot sula leleyom na, kikiskis, mi leleyom par piom mi kaparlup yom ma kombotmbot.” \x + \xo 9:50 \xt Mt 5:13; Lu 14:34+; Ro 12:18\x* \c 10 \s1 Sua pa ula yembutŋana \r (Mt 19:1-12; Lu 16:18) \p \v 1 Yesu imaŋga mini ma izem lele tina. Mi ila pa pakaana ki Yudea, to indu yok Yordan ma ilae mbaaga. Mi iwal biibi ta timokor la kini mini, tana ni ito mbulu kini mi ikamam sua pizin. \p \v 2 Mi zin tutu kan pakan tila kini be titoombi. Tana tiwi i ma tiso: “Lak, tutu kiti iso parei? Irao zin tomooto tiyembut ula kizin mi tiziiri kusin bizin ma tila len, som som?” \v 3 Yesu ipekel kwon ma iso: “Tutu ta Mose ikam piom na, iso parei?” \v 4 Zin tiso: “Mose iso ta kembei: Sombe tomooto sa ibeede ula yembutŋana ka sua ise ro pakaana sa, na ni irao be iyembut ula kini.” \x + \xo 10:4 \xt Lo 24:1+; Mt 5:31\x* \v 5 To Yesu iso pizin ma iso: “Ina ŋonoono. Mi uunu tau Mose ibeede tutu tana piom, ina imbot la sanaana ta imbol la leleyom tau. \v 6 Mi indeeŋe mata popoten ta Anutu iur saamba mi toono na, ni iur tomooto mi moori. \x + \xo 10:6 \xt Un 1:27, 5:2\x* \v 7 Uunu tina ta tomooto izem tamaana ma naana, mi ziru moori tiparlup zin ma tiwe tamen. \x + \xo 10:7 \xt Un 2:24; Ep 5:31\x* \v 8 Tana ziru irao timbot ndelndelŋa mini som. Paso, tiparlup zin ma tiwe tamen kek. \v 9 Mi koroŋ ta Anutu ilup ma iwe tamen na, tomtom sa irao be iyembut na som.” \p \v 10 Timiili ma tila ruumu, tona naŋgaŋ kini tiwi Yesu mini pa sua tina. \v 11 Mi ni ipekel kwon ma iso: “Tomooto sa isombe iziiri kusiini ma ila lene, mi iwoolo moori toro, ina ni ipasaana mboti ki kusiini mi imolo ula ka tutu. \v 12 Mi moori ta kembena. Sombe izem kusiini ma imborene, mi iwoolo kana tomooto toro, ina ni ipasaana ula ka tutu.” \x + \xo 10:12 \xt Mt 5:32; 1Kor 7:10+\x* \s1 Yesu ipombol zin naŋgaŋ munmun \r (Mt 19:13-15; Lu 18:15-17) \p \v 13 Tomtom pakan tikam lutun bizin ma tila ki Yesu bekena iteege zin. Tamen naŋgaŋ kini timaŋga mi tiŋasaara zin. \v 14 Yesu ire mbulu tana, to keteene malmal pizin mi iso: “Ai, kapakaala zin paso? Pa peeze ki Anutu ka tomtom bizin, ina ta kembei. Tana kezem zin ma timar. \x + \xo 10:14 \xt 1Kor 14:20; 1Pe 2:2\x* \v 15 Nio aŋso kat piom: Bela kotooro ŋgar tiom ma kewe kembei ta zin pikin, tona karao be kombot la peeze ki Anutu mi kelela kar kini.” \x + \xo 10:15 \xt Mt 18:3\x* \v 16 Tona ikam zin munmun ma imbaraara zin, mi namaana sala zin tataŋa uten mi ipombol zin. \s1 Mbio uunu ta imar ki Yesu \r (Mt 19:16-30; Lu 18:18-30) \p \v 17 Yesu imaŋga mini pa pai kini. Som, mi tomtom ta, ni ikoŋuru i ma ila ma iŋgun kumbuunu su kereene uunu, mi iwi i. Iso: “Mos katuunu, nu ambaiŋom. Ko aŋkam parei, to aŋkam mbotŋana mata yaryaaraŋana?” \v 18 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Parei ta nu sombe nio ambaiŋoŋ? Anutu itutamen ta ni ambaiŋana. Tomtom toro sa som. \v 19 Nu ute tutu kek. ‘Pun tomtom ma imeete pepe, pasaana ula pepe, kem pepe, pombol sua pakaamŋana pepe, watke lem koroŋ pepe, lem ŋger pa tomom ma nom mi mbeeze pizin.’” \x + \xo 10:19 \xt Kam 20:12+; Lo 5:16+; Ro 13:9\x* \v 20 To tomtom tina ipekel kwoono ma iso: “Wai mos katuunu, tutu soŋana? Tutu ta boozomen tana, ta naŋgaŋŋoŋ mi aŋto aŋto ma imar indeeŋe koozi.” \v 21 Yesu ire i na, leleene pini. Tana iso pini ta kembei: “Ambai. Mi koroŋ tamen ta kam zen. La mi kam ŋgomo pa koroŋ ku ta boozomen. Mi rai ka pat pizin wal ta sorrokŋan i. Naso kam lem koroŋ ŋonoono ta izza u su kar saamba. Mi mar to yo.” \x + \xo 10:21 \xt Mt 6:19+; Ŋgo 2:45, 4:32+; 1Tim 6:17+\x* \v 22 Tomtom tina ileŋ sua tana na, irao pa leleene som. To izem Yesu, mi ila raama leleene ipata. Pa ni le koroŋ boozo kat. \p \v 23 Tona Yesu mataana ila lae pa zin naŋgaŋ kini, mi iso pizin ta kembei. Iso: “Zin wal ta mbio uunu na, inako ipata pizin be tiwe Anutu lene mi timbotmbot lela peeze kini leleene.” \x + \xo 10:23 \xt Mk 4:19; 1Tim 6:9+; Yems 5:1+\x* \v 24 Naŋgaŋ kini tileŋ sua tina na, tikam ŋgar boozo pa. Tamen Yesu iso pizin mini ma iso: “O tiziŋan, ina ipata pizin tomtom be tiwe Anutu lene mi timbot lela peeze kini leleene. \v 25 Kere. Mbili sa isombe itoombo be iloondo pa sor sumbuunu, ko irao? Som. Mi zin mbio uunu na, ka ŋgar tamen tau. Sombe zitun titoombo be tiwe Anutu lene mi timbot lela peeze kini leleene, nako ipata kat pizin. Tirao som kat.” \v 26 Naŋgaŋ kini tileŋ sua ti na, timurur mi tikam ŋgar biibi pa. Tana tiso pini ma tiso: “Wai, kenako asiŋ ta Anutu ikamke i ma imbot ambai?” \v 27 To Yesu mataana ila kizin mi iso: “Tomtom zitun sombe titoombo, nako tirao som. Mi sombe Anutu iuulu zin, nako tirao. Pa Anutu, ni itat pa kosa sa som.” \p \v 28 To Petrus imaŋga mi iso pini ma iso: “Lak re. Niam ti, amzem koroŋ tiam ta boozomen ma imborene lup, mi iŋgi amtoto u i. Ko parei piam?” \v 29 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Nio aŋso kat piom. Tomtom sa isombe izem ruumu kini, som toŋmatiziŋ kini, som tamaana ma naana, som lutuunu bizin, som mokleene kini pa nio zoŋ mi uruunu ambaiŋana, \v 30 inako ikam kampeŋana ta ilip ma ilip kat pa koroŋ ta izem na. Pa indeeŋe ta tomtom tana imbot toono na, ni ko ikam le ruumu, ma toŋmatiziŋ, ma pikin, ma naana ma tamaana bizin, ma mokleene boozomen. Tamen ko tiseeze mataana pa nio zoŋ tomini. Mi indeeŋe mbeŋ kaimer, nako ikam mbotŋana mata yaryaaraŋana. \p \v 31 “Tamen wal boozomen ta muŋgu tiwe mataana, inako tila tikemer. Mi zin tau kaimer kan, nako tiwe mataana.” \x + \xo 10:31 \xt Mt 20:16; Lu 13:30\x* \s1 Yesu iso mini pa meeteŋana kini ma iwe tel pa \r (Mt 20:17-19; Lu 18:31-34) \p \v 32 Yesu imuuŋgu, mi naŋgaŋ kini tito i ma ziŋan tisombe tisala pa Yerusalem. Tiwwa ma tila, mi naŋgaŋ kini tikamam ŋgar boozo. Mi zin wal ta ziŋan tila na, timoto kan. Tana Yesu ikam naŋgaŋ kini laamuru mi ru ma timet lae, mi isotaara zin pa mbulu tabe ipet pini i. \v 33 Iso: “Keleŋ. Iŋgi be tasala pa Yerusalem i. Mi Tomtom Lutuunu, ni ko tikami ma tiuri la zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu naman. Mi zin ko tiur sua be imeete, mi tiuri la kizin wal ta Yuda somŋan i naman. \v 34 Mi zin ko tipeŋeu i, tipureskaali, tibalisi, mi tipuni ma imeete. Tamen ko ka mbeŋ iwe tel pa, tona burup ma imaŋga mini pa naala.” \s1 Wiŋana ki Yems ma Yoan \r (Mt 20:20-28) \p \v 35 Tona Zebedi lutuunu bizin ru, Yems ziru Yoan, tila ki Yesu mi tiso pini ta kembei. Tiso: “Mos katuunu, niam amso amwi u pa koroŋ ta be nu kam piam.” \v 36 Tana Yesu iwi zin ma iso: “Sokorei ta leleyom pa be aŋkam piom?” \v 37 Zin tiso: “Kaimer ma nu sombe swe mburom mi zom biibi ma ipet mat, na niam leleyam be kam niamru ma ambot su zilŋom uunu. Ta imbot la nomom woono mi toro imbot la ŋas.” \v 38 To Yesu iso pizin ta kembei: “Koroŋ ta niomru kiwi yo pa na, ina kuute ka pataŋana som. Kere. Mbooro tabe nio aŋwin la i, niomru karao be kiwin la tomini? Mi pataŋana biibi tabe isalakaala yo i, niomru karao be kakam?” \x + \xo 10:38 \xt Mk 14:36; Lu 12:50\x* \v 39 Ziru tipekel kwoono ma tiso: “E, niamru amrao.” To Yesu iseeŋge sua mini ma iso pizin ta kembei: “Ŋonoono, mbooro tabe nio aŋwin la i, ina niom kola kiwin la. Mi pataŋana tabe isalakaala yo i, inako isalakaala yom tomini. \x + \xo 10:39 \xt Ŋgo 12:2; Pil 3:10; 2Tim 2:11+; Tur 1:9\x* \v 40 Mi muriyom ta niomru koso pa na, ina uraata tio som. Ina koroŋ ki Tamaŋ Anutu. Mi zin wal tabe timbot zilŋoŋ uunu i, ina ni iur zin pataaŋa kek. Zin ta ko timbot pa.” \p \v 41 Naŋgaŋ pakan tileŋ Yems ziru Yoan sua kizin, to keten malmal pizin. \v 42 Tabe Yesu iso pizin ma timar, mi iso pizin. Iso: “Mbulu ki toono na, niom kuute kek. Zin bibip kizin karkari ta Yuda somŋan i, tipakurkur zitun mi matan pasom zin wal ta timbot la kopon mbarmaana na. Mi zin wal ta zanŋan i, na tikototo zin tomtom. \x + \xo 10:42 \xt Lu 22:25+\x* \v 43 Tamen niom na, kakam mbulu ta kembena pepe. Tiom tasa isombe leleene be iwe biibi piom, na bela ikoto itunu ma iwe mbesooŋo piom. \x + \xo 10:43 \xt Mt 23:11; Mk 9:35; Lu 9:48\x* \v 44 Mi tiom tasa isombe leleene be iwe mataana piom, na bela iwe mbesooŋo sorokŋana kat pizin wal ta boozomen. \x + \xo 10:44 \xt 1Pe 5:3\x* \v 45 Pa ina mbulu ki Tomtom Lutuunu tomini. Kere. Ni imar be tomtom timbeeze pini na som. Imar be itunu imbeeze pizin tomtom, mibe izem kat itunu ma imeete pizin tomtom boozomen bekena iŋgiimi zin ma tiwe lene.” \x + \xo 10:45 \xt Yo 13:14; Pil 2:7; 1Tim 2:5+\x* \s1 Yesu iurpe Patimai mataana \r (Mt 20:29-34; Lu 18:35-43) \p \v 46-47 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tila tipet kar Yeriko. To ziŋan iwal biibi tizem kar ma tilae ri, mi tomtom mata pisŋana ta imbotmbot, zaana Patimai. Ni Timai lutuunu. Imbutultul su zaala zilŋaana be izuŋzuŋ le koroŋ. Mi ileŋ kembei tomtom ta imar i na Yesu ki Nasaret, to imaŋga mi kalŋaana biibi ma iso: “O Dabit Lutuunu, muŋai yo lak!” \p \v 48 Wal pakan tiŋasaari mi tiso pini be imaane. Tamen som. Kalŋaana biibi kat ma iso: “O Dabit Lutuunu, muŋai yo lak!” \v 49 Tana Yesu imender mi iso: “Koso i ma imar.” Tana tiboobo mata pisŋana tina ma tiso: “A, lelem ambai mi maŋga. Pa iso mar pu be la ma re i.” \v 50 Tana tomtom tina ilu i ma imaŋga. To ipiri mburu kini kor kana itop isu lene, mi ila ki Yesu. \v 51 Ila to Yesu iwi i. Iso: “Nu lelem be aŋkam parei pu?” Mata pisŋana iso: “A mos katuunu, nio leleŋ be aŋre lele.” \v 52 Tabe Yesu iso pini ma iso: “La lak! Urlaŋana ku ta iuulu u ma motom ambai.” To loŋa men mi mataana ikam pak mi ire lele. Tana ito Yesu mi ziŋan tila pa zaala. \x + \xo 10:52 \xt Mt 9:22; Mk 5:34\x* \c 11 \s1 Yesu isala pa Yerusalem \r (Mt 21:1-11; Lu 19:28-40; Yo 12:12-19) \p \v 1 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tipa ma timar kolouŋana pa Yerusalem, mi tila tipet kar Betpage mi Betania, ta timbot sala abal Olib lwoono na. \v 2 To Yesu iŋgo naŋgaŋ kini ru be timuuŋgu ma tisala. Iso pizin ta kembei: “Kasala pa kar ta imbot mar kembei. Beso kala kepet, nako kere doŋki popoŋana ta, ta timbiti lae ma imbotmbot. Ina tomtom sa isala ndemeene mi ipa pa zen. Kuputke i, mi kakami ma kusu. \v 3 Mi sombe tomtom sa iwi yom ma iso: ‘Ina kakami sorok paso?’ Tona koso pini ta kembei: ‘Merere, ni le uraata ri pini. Mako ipimiili i ma loŋa men mi imar mini.’” \p \v 4 Beso ziru tila na, tire doŋki popoŋana ta. Ina timbiti lae ruumu ta imbot kolouŋana pa zaala na. Mi tila tiputke i to, \v 5 wal pakan ta timendernder kolouŋana na, tiwi zin: “Ai, ina kuputke i sorok paso?” \v 6 Ziru tipekel kwon ma tiso sua kembei ta Yesu iso pizin na. Tona wal tana tiyok pizin, mi ziru tikami ma tila. \v 7 Tikami ma tisula ki Yesu, to tikinke mburu kizin mat kana, mi tipeele sala doŋki ndemeene. To Yesu isala mi mbuleene ise. \v 8 Mi wal boozo tiwar mburu kizin su zaala be tipakuri. Mi pakan na, tila tiyembut komkom, mi tikam ma timar mi tisan su zaala tomini. \v 9 To wal pakan timuuŋgu pini mi pakan tikemer, mi kalŋan izalla ma tiso: \q1 “Hosana! Merere ko ipombol tomtom ti mi ikampe i. \q1 Pa ni ikam Merere ruŋguunu ta imar i!\x + \xo 11:9 \xt Mbo 118:25+\x* \q2 \v 10 Tomtom ta buri imar i ko ikam peeze kembei muŋgu tumbundu Dabit ikamam na. Tana Anutu ko ipomboli mi ikampe i. \q1 Hosana! Tapakur Merere zaana ma isala ta kor a! \b \p \v 11 Yesu isala Yerusalem ma ilela siiri ki Urum Merere leleene na, mataana rikrik be itiiri koroŋ ta boozomen. Tamen lele igarau be mbeŋ. Tana ziŋan naŋgaŋ kini laamuru mi ru tizem urum, mi timiili mini ma tila pa kar Betania. \s1 Yesu ipiri sua pa ke fik \r (Mt 21:18-19) \p \v 12 Tikeene ma berek su, to Yesu ziŋan naŋgaŋ kini timaŋga ma tizem kar Betania, be tisala mini pa Yerusalem. Tiwwa pa zaala lwoono ma tila, mi Yesu peteli. \v 13 Tabe mataana ila na, ire la pa ke fik ta imendernder. Mi mazwaana tana mai ki ke fik ŋonoono som. Tamen tataŋa ta ŋonon. Mi ire kembei ke tana iurpe i be ŋonoono, tana ikoŋuru ma ila be ikam ka ŋonoono. Tamen ila na, ire ŋonoono sa som. Ruunu men. \v 14 Tana Yesu iso pa ke tana ma iso: “Indeeŋe ta tiŋgi mi ila na, nu ko piyooto mini ŋonoono sa be tomtom tikan na som.”\x + \xo 11:14 \xt Lu 13:6\x* \p Yesu iso sua tana na, naŋgaŋ kini tileŋ. \s1 Yesu iziiri zin wal pa Urum Merere \r (Mt 21:12-17; Lu 19:45-48; Yo 2:13-22) \p \v 15 Zin tiwwa ma tila tipet kar Yerusalem, to Yesu iwwa ma ilela siiri ki Urum Merere leleene. Mi imaŋgayaara zin wal ta tikamam ŋgomo pa koroŋ kizin isu urum kwoono na. Ni imaŋga pa mbalia ta zin wal tiparpekelkel pat zalla na, ramaki mbalia kizin wal ta mbulen izze mi tikamam ŋgomo pa man mbalmbal na. \v 16 Mi zin wal ta tikwarra mburu, mi tiyembutmbut pa siiri ki Urum Merere leleene na, ni ipeteke zin be tikam mini pepe. \v 17 Tona ikam sua pizin tomtom ma iso: “Niom kuute som? Sua ki Anutu iso pataaŋa kek ta kembei: \q1 Urum tio, ko tipaata ma tiso ina suŋŋana muriini kizin karkari ta boozomen.\x + \xo 11:17 \xt Yesa 56:7\x* \p “Tamen niom kakam ma iwe kembei: raŋ sumbuunu ta zin kuumbu kan tikewe lela i!”\x + \xo 11:17 \xt Yer 7:11\x* \p \v 18 Zin bibip kizin patoronŋana kan mi zin ŋgarŋan ki tutu tileŋ sua tina, to tisombe tiru zaala sa be tipuni ma imeete. Pa sua kini ikam ma iwal biibi lelen imap ma ila kini. Tabe zin bibip timoto i. \p \v 19 Rorou na, Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tizem kar Yerusalem mi tila. \s1 Urlaŋana na, mburaana biibi \r (Mt 21:20-22) \p \v 20 Tikeene ma berek, to Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tiwwa ma tisula pa zaala. Mi tire la pa ke fik ta Yesu ipiri sua pa na, imeete sula ta uunu mi isala. \v 21 Tana Petrus mataana ila pa sua ki Yesu, mi iso pini ta kembei: “Mos katuunu re! Ke ta neeri piri sua pa na, ta imeete kek!” \v 22-23 Tona Yesu iso pizin ma iso: “Kuurla kat ki Anutu. Pa nio aŋso kat piom ta kembei: Tomtom sa isombe iso pa abal ti be izem muriini mi ila itop sula tai, mi sombe leleene iwe ru som, mi iurla kembei sua kini ko iur ŋonoono, inako Anutu ikam mbulu tana ma ipet pini.\x + \xo 11:22-23 \xt Mt 17:20; Lu 17:6\x* \v 24 Tana nio aŋso piom. Niom sombe kusuŋ Anutu ma kiwi i pa koroŋ sa, mi sombe kuurla kembei ni ileŋ suŋŋana tiom kek, inako kere ka ŋonoono.\x + \xo 11:24 \xt Yo 14:13; Yems 1:5+\x* \p [ \v 25 “Mi niom sombe kusuŋ, mi ŋgar tiom ilala pa sosor sa ta waeyom bizin tikam piom, na kuurpe leleyom pizin mi kezem ŋgar pa sanaana kizin. Naso Tomoyom ta imbot saamba a ireege sanaana tiom tomini.\x + \xo 11:25 \xt Mt 5:23, 6:14+; Kol 3:13\x* \v 26 Mi sombe kuurpe leleyom pa waeyom bizin som, mi kezem ŋgar pa sanaana kizin som, inako sanaana tiom tomini, Anutu ireege som.”] \s1 Zin bibip tiwi Yesu pa asiŋ ta iuri pa uraata kini \r (Mt 21:23-27; Lu 20:1-8) \p \v 27 Zin tisala ma tipet Yerusalem mini, mi Yesu iwwa lela siiri ki Urum Merere leleene. Mi zin bibip kizin patoronŋana kan, mi zin ŋgarŋan ki tutu ziŋan zin peeze kan tire i, to timar kini mi tiwi i. Tiso: \v 28 “Lak, uraata ta kamam na, nu zom pa? Mi asiŋ iuru pa?”\x + \xo 11:28 \xt Yo 2:18; Ŋgo 4:7\x* \v 29 Yesu ipekel kwon ma iso: “Wiŋana tiom ambai. Mi nio aŋsombe aŋwi yom pa tio ta i. Mi sombe kepekel, inako nio tomini aŋpekel niom tiom, mi aŋso yom pa asiŋ ta iur yo pa uraata tio ti. \v 30 Lak! Yoan ta muŋgu ikamam yok pizin tomtom na, asiŋ iuri pa uraata kini? Ni ta imbotmbot saamba a, som zin tomtom?” \p \v 31 Mi zin tipekel karau som. Tiparwwi zin ma tiso: “Wai, iŋgi kozo ko toso parei? Pa sombe toso ‘Ni ta imbotmbot saamba a iuri’, to ni ko iso piti ta kembei: ‘Kena parei ta niom kuurla sua kini som?’ \v 32-33 Mi sombe toso: ‘A Yoan na, tomtom ta tiuri pa uraata kini’, ko ambai?” (Tiso ta kembei paso, tomtom timap tipou Yoan ma tiso ni Anutu kwoono ŋonoono tau.) Tana timoto, mi tipekel sua ki Yesu ta kembei. Tiso: “Ii, niam amute som.” To Yesu kadoono isu mi iso pizin ta kembei: “Kenako nio tomini irao be aŋso yom pa Ni ta iur yo pa uraata tio i na som.” \c 12 \s1 Sua tooroŋana pa zin wal uraata kan \r (Mt 21:33-46; Lu 20:9-19) \p \v 1 Tona Yesu imaŋga mi ikamam sua pizin ila sua tooroŋana. Iso: “Tomtom ta, ni iurpe toono kini be ipaaza ke baen pa. Mi ipo siiri ma iliu, mi iurpe baen piiziŋana muriini, to ipo beeze ta isala kor, bekena zin uraata kan timbot sala mi matan lala pa baen lene. Iurpe koroŋ ta boozomen ma imap, to izem la kizin wal uraata kan naman be matan pa, mi imaŋga ma izem kar kini, mi ila imbot lele pakaana toro.\x + \xo 12:1 \xt Mbo 80:8+; Yesa 5:1+\x* \p \v 2 “Imbot imbot ma indeeŋe mai ki baen keŋana, to iŋgo mbesooŋo kini ta ma ila kizin wal uraata kan, bekena ikam baen ŋonon pakan ma imar. \v 3 Tamen mbesooŋo kini tana iwwa ma ila ipet kizin uraata kan na, tikiskisi mi tibalisi. To tiseri ma namaana men mi ila ne. \v 4 Tona baen katuunu iŋgo mbesooŋo kini toro ma ila. Mi ni tomini, zin uraata kan tipeeze paŋaana mi tipamiaŋi. \v 5 To baen katuunu iŋgo mbesooŋo kini toro ma iwe tel pa ma ila. Beso ila ipet na, zin tipuni ma imeete. Mi mbesooŋo kini pakan na, wal tana tikam mbulu raraate men pizin. Pakan, tibalis zin. Mi pakan na, tipun zin ma timetmeete. \p \v 6 “Baen katuunu inok inok ma som, to mataana ila pa itunu lutuunu ta leleene pini ilip kat na ma iso: ‘O, nio sombe aŋgo lutuŋ ŋonoono, nako zin len ŋger pini mi tipou pini.’ Tana iŋgo i ma ila. \v 7 Beso zin uraata kan matan ila mi tire lutuunu imar na, timaŋga mi tiparso pizin ma tiso: ‘Ouo kere! Biibi itunu lutuunu ta imar i. Ni tabe imender pa koroŋ ti pa kaimer mi iwe katuunu. Lak, kozo tupuni ma imeete. Naso koroŋ ti imbot ma iwe lende!’\x + \xo 12:7 \xt Mt 27:18\x* \v 8 To timaŋga na tikiskisi, mi tipuni ma imeete, to tipiri i lae siiri ndemeene.”\x + \xo 12:8 \xt Ibr 13:12\x* \p \v 9 Yesu iso sua tana ma imap, to iwi zin ma iso: “Lak, ina kozoko baen katuunu ikam parei pizin wal tana? Ni kola imar ma ikas zin ma timetmeete lup, mi ikam baen lene kini tana ma iur la wal pakan naman be timboro kat.”\x + \xo 12:9 \xt Ŋgo 13:46, 28:28\x* \v 10 To iseeŋge sua kini mi iso: “Sua ki Anutu ta tibeede se ro na, niom kapaata som? Sua ta isombe: \q1 Pat ta zin wal ruumu poŋana kan matan repiili, mi tipiri lae lene na, \q1 pat tamen tana, ta ko tipamender ruumu sala ma imbol. \q1 \v 11 Mbulu tina ipet pa Anutu itunu mburaana. \q1 Mi amre na, ipa ndel kat.”\x + \xo 12:11 \xt Mbo 118:22+\x* \b \p \v 12 Zin bibip kizin Yuda tileŋ sua tooroŋana tana na, tikilaala kembei Yesu iso sua tana ise kizin. Tanata tisombe tikisi pataaŋa. Tamen timoto kan pizin iwal biibi, tana tizemi ma imbotmbot, mi tila len. \s1 Wiŋana pa takes piriŋana \r (Mt 22:15-22; Lu 20:20-26) \p \v 13 Kaimer, mana tiŋgo tutu kan pakan ziŋan Erot wal kini pakan ma tila ki Yesu be titoombi pa wiŋana pakan. Beso ni ipekel ŋoobo, to iwe le uunu. \v 14 Tana timar tipet kini, mi kwon imbeeze pini ma tiso: “Mos katuunu, niam amute: Nu tomtom ki sua ŋonoono men. Nu moto tomtom sa som, mi zzo katkat sua ŋonoono men pizin tomtom, bekena paute zin kat pa Anutu zaala kini. Tana so kat piam. Nu re be parei? Iti sombe tigiibi takes ila ki Kaisa, ko indeeŋe pa tutu kiti, som som? Ko takam pini, som takam som?” \v 15 Tamen Yesu, ni iute pakaamŋana kizin kek. Tana isu mi iso pizin: “Parei ta koso kotoombo yo? Pat ta tiwirri pa takes na, kakam tasa imar ma aŋre.” \v 16 Tana tikam pat denari ta ila kini. Mi ni iteege, to iwi zin. Iso: “Lak, asiŋ ruŋguunu mi zaana ti?” To tiso: “Ina Kaisa tau.” \v 17 Tona Yesu iso: “Tana. Koroŋ ta Kaisa zaana pa, to ila kini. Mi koroŋ ki Anutu na, ila ki Anutu.” Tileŋ pekelŋana kini tana mi timurur pa.\x + \xo 12:17 \xt Un 1:27; Ro 13:7; 1Pe 2:17\x* \s1 Wal meeteŋan, ko timaŋga mini, som som? \r (Mt 22:23-33; Lu 20:27-40) \p \v 18-19 Zin sadusi na, Yuda pakan ta tiurla kembei Anutu ko ipei zin meeteŋan ma timaŋga mini som. Tana Yesu imbotmbot, mi zin sadusi pakan timar kini mi tiwi i ta kembei. Tiso: “Mos katuunu, Mose ibeede tutu piti ta kembei. Sombe tomooto sa iwoolo moori ma tipeebe sa som, mi imeete, to tiziini bela iwoolo ka nooro. Beso ipeebe ma iŋgi to, pikin ikel toono kolmanŋana ta imeete na.\x + \xo 12:18-19 \xt Lo 25:5; Ŋgo 23:8\x* \p \v 20 “Lak, lwoono ta na, toŋmatiziŋ lamata mi ru. Timbotmbot ma muŋgamuŋga iwoolo. Mi ikam kelŋana sa som, mi imeete. \v 21 To tiziini ta ito i na, ikam ka nooro. Mi tipeebe sa som, mi ni tomini ra, imeete. Mi tiziini ta iwe tel pa na, ikam mbulu raraate men. \v 22 Ta kembei kembei ma zin lamata mi ru tana timetmeete lup. Mi len kelŋana sa som. To kaimer na, moori tomini, ni imeete. \v 23 Lak, indeeŋe mbeŋ kaimer ma zin meeteŋan tisombe timaŋga mini pa naala, na moori tina ko iwe tomtom iŋgoi kusiini? Pa zin lamata mi ru ta tiwooli na.” \p \v 24 Yesu ipekel kwon ma iso: “Aiss, niom tina kuute Anutu mburaana mi sua kini risa som kat, tanata kakam ŋgar ŋoobo. \v 25 Indeeŋe mbeŋ kaimer ma zin meeteŋan tisombe timaŋga mini pa naala, na tomtom ko tiparwoolo zin mini som. Pa zin ko kembei zin aŋela ta timbot saamba a.\x + \xo 12:25 \xt 1Kor 15:42+, 15:52\x* \v 26-27 Mi maŋgaŋana kizin wal meeteŋan, ina niom katalli pa kat. Parei, mazwaana ta Anutu ipet ki Mose na, kapaata ka mbol som? Indeeŋe tana, ni iwe kembei you ta ikanan la ke leleene na, mi iso pa Mose ma iso: \q1 Nio iŋgi Anutu ki Abaraam, Isak, mi Yakop.\x + \xo 12:26-27 \xt Kam 3:6; Ŋgo 7:32; Ibr 11:16\x* \p “Sua tana iswe kembei zin matan yaryaara ma timbotmbot raama Anutu. Mibe timeete ma tila len kat, so ni irao ipaata itunu be Anutu kizin som.” \s1 Tutu mataana kana \r (Mt 22:34-40; Lu 10:25-28) \p \v 28 Timbotmbot ma tomtom ŋgarŋana ta ki tutu, ni imar mi ileŋ Yesu ziŋan zin Sadusi tiparzorzooro pa sua. Mi ire kembei Yesu ipekel kat wiŋana kizin, tana imar kini mi iwi i ta kembei. Iso: “Tutu iŋgoi ta ilip pa tutu ta boozomen?” \p \v 29 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Tutu mataana kana ta kembei: \q1 O niom Israel keleŋ! Merere Anutu kiti, ni itutamen ta Merere ŋonoono. \x + \xo 12:29 \xt Lo 6:4+\x* \m \v 30 Tana ur lelem ila ki Merere Anutu ku, raama ŋgar ku mi mburom, ma imap ma iwe ni lene men. \x + \xo 12:30 \xt Lo 10:12+\x* \p \v 31 “Mi tutu biibi toro ta iwe ru pa, ina ta kembei: \q1 Ur lelem pizin tomtom kembei ta lelem pa itum. \p “Tutu lwoono ru tina ta tilip pa tutu ta boozomen.”\x + \xo 12:31 \xt Wkp 19:18; Ga 5:14; 1Tim 1:5; Yems 2:8\x* \p \v 32 Tomtom ŋgarŋana ki tutu tina ileŋ, to iso pa Yesu ma iso: “Mos katuunu, nu so kat! Sua ta so na, ina ŋonoono men. Pa Merere Anutu, ni itutamen ta Merere ŋonoono. Merere toro sa som.\x + \xo 12:32 \xt Lo 4:35,39\x* \v 33 Tanata tuur lelende ila kini raama ki ŋgar kiti mi mburanda ma imap ma iwe ni lene men. Mi tuur lelende pizin tomtom kembei ta lelende pa itundu. Pa iti sombe takan la tutu lwoono ru men ti mi tuurpe, inako Anutu ire kembei ilip pa patoronŋana boozomen ta tenenne sala artaal mi patoronŋana pakan tomini.”\x + \xo 12:33 \xt 1Sam 15:22; Yesa 45:21\x* \p \v 34 Yesu ire kembei tomtom tana ipekel kat raama ŋgar, tana iso pini ma iso: “Nu mbot molo pa peeze ki Anutu som.” Indeeŋe tana mi ila na, zin tiwi Yesu pa kosa sa mini som. Pa timoto. \s1 Mesia ko iyooto pa Dabit be parei? \r (Mt 22:41-46; Lu 20:41-44) \p \v 35 Indeeŋe Yesu ikamam sua pizin tomtom lela Urum Merere lene na, iwi zin ma iso: “Lak! Parei ta zin ŋgarŋan ki tutu tisombe Mesia ko iyooto pa king Dabit popoŋana kini? Pa muŋgu Bubuŋana Potomŋana ipei ŋgar ki Dabit, mi ni iso ta kembei: \q1 \v 36 Merere Anutu iso pa Biibi tio ma iso: \q1 Mar mbulem su nomoŋ woono \q1 ma irao aŋkoto kom koi bizin ma mburan imap kat, \q1 mi kumbum ise ŋguren.\x + \xo 12:36 \xt Mbo 110:1; Ŋgo 2:34+; 1Kor 15:25; Ibr 1:13\x* \p \v 37 “Tana Dabit itunu ipaata Mesia be Biibi kini. Lak, popoŋana sa ki Dabit ko irao be ilip pini be parei?” \p Iwal biibi ta tileŋleŋ Yesu sua kini na, menmeen zin mi lelen ambai kat. \s1 Mbulu pakurŋana kizin ŋgarŋan ki tutu \r (Mt 23:1-36; Lu 20:45-47) \p \v 38 Yesu ikamam sua pizin mi iso ta kembei: “Motoyom iŋgal ituyom pizin ŋgarŋan ki tutu. Pa zin lelen be tirru pa mburu kizin ta mololo i. Mi tiwwa pa kar keteene, bekena tomtom tire zin mi tiso sua pakurŋana pizin. \v 39 Mi sombe tilela lupŋana muriini, som tila pa kini kanŋana, to loŋa mi tiserseere ma tila be mbulen se mbalia mataana kana ta zin wal zanŋan murin na. \v 40 Mi zin koroŋ to tiwadatkewe zin noroŋa bekena tikem len ruumu kizin ramaki mburu kizin. Mi tipakamkaam ma tikamam suŋŋana mololo. Tana kadoono tabe tikam pa mbulu kizin tana, ko sorok som kat.” \s1 Patoronŋana ki nora tuunu ta \r (Lu 21:1-4) \p \v 41 Yesu mbuleene isu kolouŋana pa kolekta muriini, mi mataana ilala pizin iwal biibi ta tilala ma tiurur pat izulla. Mi zin mbio uunu boozo ta timar ma tipiri pat bibip. \v 42 Yesu imbotmbot, mi nora ta, ra, imar ma ipiri pat siŋsiŋŋan ru ta munmun i. \v 43 Yesu ire mbulu ki nora tana, to iboobo naŋgaŋ kini ma timar, mi iso pizin ta kembei: “Ai, kere nora tuunu tiŋga. Nio aŋso kat piom. Pat ta ni ipiri sula kolekta na, ilip pa tomtom ta boozomen tiŋgi. \v 44 Paso, zin pakan na, koroŋ kizin boozo ta imbotmbot mi tipiri rimen. Mi ni na som. Pat kini ri tabe imboro i, ta imap lup ma isula. Tana itunu ko imbot sorok.”\x + \xo 12:44 \xt 2Kor 8:1-12\x* \c 13 \s1 Yesu iso pa Urum Merere reegeŋana \r (Mt 24:1-2; Lu 21:5-6) \p \v 1 Yesu izem urum lene, mi isombe iyooto ma ila. Som, mi naŋgaŋ kini ta, ni imaŋga mi iso pini. Iso: “Mos katuunu re! Pat ta tipo urum ti pa na, ŋgeezeŋan mi bibip men! Mi zin ruumu tiŋgi ta kembena. Tilip kat!” \v 2 Yesu ipekel kalŋaana mi iso: “Ruumu bibip ta rre zin ti, kaimer ko tireege ma tipiri kiŋakiŋa ma kan mburu tisu len lup. Kan koroŋŋan risa ko imbot se muriini mini na som.” \x + \xo 13:2 \xt Lu 19:44\x* \s1 Pataŋana boozo kola iwedet mana urum reegeŋana \r (Mt 10:17-22, 24:3-14; Lu 21:7-19) \p \v 3 Tizem Urum Merere mi tipa ma tila ma tisala abal Olib, to Yesu mbuleene su mi ire la pa urum. Imbotmbot mi Petrus, Yems, Yoan, mi Andreas tila kini mi tiwi i. Tiso: \v 4 “Biibi, so kat piam. Sua ta koozi so pa urum tiŋga reegeŋana na, ko iur ŋonoono ŋiizi? Mi sombe ka nol igarau, inako ka kilalan pareiŋana?” \p \v 5 Yesu ipekel kwon ma iso: “Motoyom iŋgalŋgal ituyom. Kokena tomtom sa ipandelndel yom. \x + \xo 13:5 \xt Ep 4:14; 2Tes 2:1+; 1Yo 4:1\x* \v 6 Pa wal boozo kola timaŋga mi tipaata sorok nio zoŋ mi tiso: ‘Ulaaŋa tabe imar i, na nio tau.’ Mi wal boozomen ko tikan la sua kizin. \x + \xo 13:6 \xt Ŋgo 5:36+; 1Yo 2:18\x* \p \v 7 “Mi sombe keleŋ malmal ka orooro, som malmal bibip urun na, keteyom guruk mi komoto pepe. Pa mbulu ta kembena kola iwedet. Mi toono swoono, nako zen. \v 8 Pa toono ta boozomen ka tomtom bizin kola tiparkam malmal pizin. King ta ko ikam malmal pa king ki lele toro. Yeŋyeeŋge kola titok toono pakan, mi lele pakan ko tikan peteele. Pataŋana boozomen tana, ina iwe mataana pa pataŋana bibip tabe tipet pa kaimer i. \x + \xo 13:8 \xt Tur 6:3+\x* \p \v 9 “Mi motoyom iŋgal ituyom! Pa koyom koi bizin ko tikam yom, mi tipamender yom su zin wal peeze kan matan, mi tibalis yom lela lupŋana kizin murin. Mi ko tikam yom ma tipamender yom la zin king mi zin bibip keren uunu, mi tiŋgal motoyom. Paso, niom kototo yo tau. Mi mbulu tina ko iwe zaala piom be keswe uruŋ mi kopombol sua tio ila matan. \x + \xo 13:9 \xt Ŋgo 18:12; Tur 2:10\x* \v 10 Mi bela tisoyaara uruunu ambaiŋana ma ila irao karkari ta boozomen muŋgu, to mbulu tana ipet. \p \v 11 “Mi sombe tikam yom mi tipamender yom la zin bibip matan be titiiri sua tiom, na kopoyom rru mi motoyom rru sua tabe koso i pepe. Pa indeeŋe ta so tipamender yom, na Anutu itunu ko iso yom pa sua tabe koso i. Tana ŋgar ta so ise pa leleyom pa mazwaana tana, na koso men tau. Pa ina niom ituyom leleyom mi koso som. Ina imar pa Bubuŋana Potomŋana tau. \x + \xo 13:11 \xt Lu 12:11+\x* \p \v 12 “Indeeŋe mazwaana tana, tomtom ko tiur toŋmatiziŋ kizin ila wal pakan naman be tipun zin ma timetmeete. Mi zin kolman ko tikam ta kembena pa lutun bizin. Mi zin naŋgaŋ ko tizooro taman ma nan bizin, mi tiur zin la wal pakan naman be tipun zin ma timetmeete. \v 13 Mi tomtom ta boozomen ko tiwe koyom koi. Paso, niom kewe leŋ mi kototo yo tau. Tamen tomtom ta sombe imender mbolŋana mi ikiskis urlaŋana kini ma irao swoono, na Anutu ko ikamke i ma imbot ambai. \x + \xo 13:13 \xt Yo 15:18,20; Tur 2:7,11, 3:5\x* \s1 Pataŋana biibi kat kola ikam zin Yerusalem kan \r (Mt 24:15-28; Lu 21:20-24) \p \v 14 “Kaimer ko kere wal pakan tipamender koroŋ sananŋana kat ilela lele potomŋana ta ka ŋgalsekiŋana. To lele tana isaana kat ma imborene. (Tomtom sa isombe ipaata sua ti na, itunu irao be ikam ŋgar pa ka uunu.) Mbulu tana iso ipet, na zin wal ta timbotmbot lele pakaana ki Yudea na, loŋa mi tiko ma tisala pa lele abalabalŋana. \x + \xo 13:14 \xt Dan 9:27, 11:31, 12:11\x* \v 15 Tana tomtom sa isombe imbotmbot sala ruumu kini ka pooto, na ilela ruumu be ikam koroŋ kini sa pepe. Kaŋkaŋ pataaŋa ma ila. \x + \xo 13:15 \xt Lu 17:31\x* \v 16 Mi sombe tomtom sa imbotmbot mokleene kini mi ikamam uraata, na iloondo ma ila ruumu mini be ikam kawaala kini toro sa pepe. Ni tomini, kaŋkaŋ pataaŋa ma ila. \v 17 Zin moori ta sombe koponŋan mi zin ta pemyamŋan pa mazwaana tana, na ra, tembel zin kek. Pa pataŋana biibi kola ikam zin. \v 18 Tana kusuŋ pa Anutu. Kokena mbulu tana ipet pa gorgor ki yaŋ. \v 19 Pa pataŋana tana, ko sananŋana kat ma ilip pa pataŋana boozomen ta tipet pa toono kek na. Indeeŋe mata popoten ta Anutu iur saamba mi toono, mi imar imar ma indeeŋe koozi na, pataŋana sa ta kembei ipet pasa zen. Mi kaimer ko pataŋana toro sa ta kembei ipet mini som. \x + \xo 13:19 \xt Dan 12:1; Yoel 2:2\x* \v 20 Pataŋana tana, sombe Merere ipemet loŋa som, inako tomtom sa irao imbot na som. Tamen ni kopoono pizin wal kini ta iroogo zin pa itunu kek, tana kola ipemet ma imap karau men. \p \v 21 “Mbulu tana iso ipet, mi sombe tomtom sa iso piom ma iso: ‘Kere. Mesia ta itunu tis!, som ‘Ni imbotmbot tiŋga!’, na kuurla sua kini pepe. \x + \xo 13:21 \xt 2Tes 2:1+\x* \v 22 Pa wal pakamkaamŋan kola tipet, mi tipakaam ma tiso ta kembei: ‘Nio Mesia’, som ‘Nio Anutu kwoono.’ Mi ko titooro mos boozo mi tikam uraata bibip pakan bekena tipakaam zin tomtom pa. Mi Anutu wal kini ta ni iroogo zin pa itunu na tomini, wal tana ko titoombo be tipakaam zin. \x + \xo 13:22 \xt Lo 13:1+; 2Tes 2:9+; Tur 13:13\x* \v 23 Keleŋ, koroŋ boozomen tana ipet zen, mi iŋgi aŋsotaara yom pataaŋa. Tana motoyom iŋgal ituyom. \s1 Miiliŋana ki Tomtom Lutuunu \r (Mt 24:29-31; Lu 21:25-28) \p \v 24 “Pataŋana boozomen tana tisombe tipet lup, inako molo som to zoŋ mataana imeete. Mi puulu tomini, ko iyaara mini som. \v 25 Mi pitik ko tizem murin mi titoptop, mi Anutu ko itok zin koroŋ mburanŋan ta timbot sala maŋaanaŋana na. \v 26 Tona tomtom kola tire sala pa Tomtom Lutuunu imbot lela miiri tieene mi imiili ma isu raama mburaana biibi kat mi azuŋka kini. \x + \xo 13:26 \xt Dan 7:13; 1Tes 4:16+; Tur 1:7\x* \v 27 Mi ni ko iŋgo zin aŋela kini ma tila tipa pa lele ta boozomen irao toono mi saamba ka seŋgaaŋa bekena tiyogeege zin wal kini ta ni iroogo zin pa itunu na, ma tila tilup zin la kini. \x + \xo 13:27 \xt Mt 13:41\x* \s1 Sua tooroŋana pa ke fik \r (Mt 24:32-35; Lu 21:29-33) \p \v 28 “Kere la pa ke fik mi kakam ŋgar pa. Pa ke tana isombe iruŋ, tona kikilaala kembei iŋgi be zoŋ biibi isu. \v 29 Ina zaala raraate men tau pa mbulu ta aŋzzo yom pa i. Niom sombe kere mbulu ta boozomen tana tiwedet, to kikilaala ta kembei: Miiliŋana ki Tomtom Lutuunu, ta ka nol igarau kek. \v 30 Nio aŋso kat piom: Wal ta koozi kan i ko timap pa toono zen, mi tire uraata boozomen tiŋgi ipet. \v 31 Saamba mi toono kola timbiriizi. Tamen sua tio irao be ila lene na som. Ko imbotmbot men ta kembei. \x + \xo 13:31 \xt Mbo 102:25+, 119:89; Mt 5:18\x* \s1 Miiliŋana ki Tomtom Lutuunu na, tomtom sa iute ka nol som \r (Mt 24:36-44) \p \v 32 “Nol tabe koroŋ ta boozomen tana tipet pa i, na tomtom sa iute som. Mi aŋela ta timbot saamba na tiute som, mi Lutuunu tomini, iute som. Tamaana itutamen ta iute. \x + \xo 13:32 \xt Ŋgo 1:7; 1Tes 5:1+\x* \v 33 Tana motoyom iŋgalŋgal ituyom. Pa nol tana, niom kuute som. \v 34 Ko ipet kembei ta tomtom ta, ni ikam ŋgar be ila pa lele molo. Tana izem ruumu kini ila mbesooŋo kini naman be timboro, mi iur len uraata ikot zin tataŋa. Mi isotaara tomtom ta imborro kataama na, be iur mataana pini mibe izza i. Tona izem zin mi ila. \x + \xo 13:34 \xt Mt 25:14; Lu 12:35+\x* \v 35 Nio aŋso piom. Motoyom iŋgal ituyom. Pa nol tabe ruumu katuunu imiili ma imar pa i, ina niom kuute som. Ko indeeŋe rorou, som mbeŋ lukutuunu, som lele imarmar, som mbeŋbeŋŋana. \x + \xo 13:35 \xt Lu 12:38\x* \v 36 Kokena ni imar karau men na, ire yom kekeenemeete. \v 37 Sua ti aŋso piom, mi ila pizin wal ta boozomen tomini. Kapamatmaata ma kombotmbot, mi kuur motoyom pa biibi tiom!” \c 14 \s1 Zin bibip timbuuru pa Yesu \r (Mt 26:1-5; Lu 22:1-2; Yo 11:45-53) \p \v 1 Pasoba mi lupŋana biibi kizin Yuda tabe tikan narabu ta ka yis somŋana i na, ka mbeŋ ru men imbotmbot be ipet. Tana zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu tilup zin, mi tirru zaala keŋana sa pa Yesu be tikami, mi tipuni ma imeete. \v 2 Mi tiparso pizin ma tiso: “Kozo takami pa mazwaana ki lupŋana biibi taiŋgi pepe. Kokena zin iwal biibi timaŋga mi tikam malmal.” \s1 Moori ta iliŋ ŋgere sala Yesu uteene \r (Mt 26:6-13; Yo 12:1-8) \p \v 3 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini timbotmbot ki Simon ta kar Betania. Simon tana, ni muŋgu mbetmbeete sananŋana ikami. Zin mbulen isu ma tikanan kini ma timbotmbot, mi moori ta, ni ikam ŋgere kuziiniŋana ta ka kadoono biibi kat na, mi imar. To ibokat ŋgere putuunu kwoono mi iliŋ sala Yesu uteene. \v 4 Mi wal pakan ta ziŋan Yesu timbotmbot na, tire na irao lelen som. Tana tiyo kwon pini ma tiso: “Wai, moori ti ipasaana sorok ŋgere paso? \v 5 Ŋgere ti na, ka pat ta sorok som. Be toŋgomoono, so takam pat biibi kembei 300 denari mi kwoono be tu'uulu zin sorrokŋan pa!” Tana tiyaambi. \v 6 Tamen Yesu iso: “Kumbuulu kwoyom pini paso? Mbulu ta ni ikam pio na, ambaiŋana kat. \v 7 Pa wal sorrokŋan ko niomŋan kombotmbot ma alok. Tana mazwaana boozomen ta niom sombe leleyom be ku'uulu zin, inako karao be ku'uulu zin. Mi nio, nako itiŋan tombotmbot ma molo som. \v 8 Koroŋ ta ni irao be ikam pio, ta ikam kek. Ŋgere ti, ni iliŋ salakaala yo bekena iurpe yo pa koŋ mete.\x + \xo 14:8 \xt Yo 19:40\x* \v 9 Tana nio aŋso kat piom: Kaimer sombe tomtom tisoyaara uruŋ ma irao karkari, inako tiwidit mbol pa mbulu ta ni ikam pio i, bekena tomtom matan kiskis.” \s1 Yudas iyok be iswe Yesu \r (Mt 26:14-16; Lu 22:3-6) \p \v 10 To naŋgaŋ ki Yesu laamuru mi ru tana, tomtom kizin ta, zaana Yudas Iskariot, ni imaŋga ma ila kizin bibip kizin patoronŋana kan, mi iso pizin ta kembei: Ni ko iurpe zaala pizin be tikam Yesu. \v 11 Mi tileŋ sua kini na, lelen ambai kat mi timbuk sua pini be tikam le pat. Ziŋan timbuk sua makiŋ, tona Yudas ila ma irru zaala be iur Yesu ila naman. \s1 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tikan Pasoba ka kini \r (Mt 26:17-25; Lu 22:7-14,21-23; Yo 13:21-30) \p \v 12 Timbot ma aigule mataana kana ki lupŋana biibi tana ipet. Mi ina aigule tabe tipun zin sipsip pa Pasoba i. Tana naŋgaŋ kini tiwi Yesu ma tiso: “Lak, kini ki Pasoba na, ko amurpe pu isu swoi?”\x + \xo 14:12 \xt Kam 12:6+\x* \v 13 Tana Yesu iŋgo naŋgaŋ kini ru be tila. Mi isotaara zin ta kembei. Iso: “Kelela pa kar biibi, to kere tomtom ta ikwaara yok kuuruŋana, mi ikoŋuru yom ma ima. Koto i, \v 14 mi kere, beso isala ruumu tasa, to koto i ma kelela. Mi koso pa ruumu katuunu ta kembei. Koso: ‘Mos katuunu tiam ikam wiŋana pu ta kembei: Ruumu leleene iŋgoi tabe ni ziŋan naŋgaŋ kini timbot pa mi tikan kini ki Pasoba i?’ \p \v 15 Ni ko iso yom pa ruumu leleene biibi ta imbot kor mi tiurpe ma ambai pataaŋa kek. Tana kuurpe kanda kini isu tana.” \p \v 16 Yesu iso sua ma imap, tona naŋgaŋ kini ru tana tizemi, mi tiwwa ma tila kar biibi. Mi tire koroŋ ta boozomen ila itoptop kat la Yesu kalŋaana. Tana tiparaŋraŋ kini mi koroŋ ta boozomen pa suŋŋana ki Pasoba. \v 17 Timbotmbot ma zoŋ isula, to Yesu ziŋan naŋgaŋ kini pakan timar, mi mbulen su pa kini kanŋana. \v 18 Tikanan ma timbotmbot, mi Yesu isu ma iso: “Nio aŋso kat piom. Tomtom tiom tasa kola iur yo la koŋ koi bizin naman. Tomtom tau itiŋan takanan kini i.”\x + \xo 14:18 \xt Mbo 41:9\x* \v 19 Naŋgaŋ kini tileŋ sua tana na, lelen ipata. To zin tataŋa timaŋga mi tiwi i. Tiso: “Sua ku tana, nu so pio?” \v 20 Yesu iso pizin: “Niom laamuru mi ru tana, tiom tasa ko ikam. Tomtom tana, niamru amtizik narabu isula mbooro tamen. \v 21 Tana Tomtom Lutuunu kola tipuni ma imeete. Ka sua imbot pataaŋa kek. Mi tomtom tabe iswe i la ka koi bizin i na, tembeli kek! Naana ra, ipeebi som, so ndabok!” \s1 Temen pemetŋana \r (Mt 26:26-30; Lu 22:14-20; 1Kor 11:23-25) \p \v 22 Tikanan ma timbotmbot, mi Yesu ikam narabu ma isuŋ pa, to itette ma irao zin naŋgaŋ mi iso: “Kakam ma kakan. Iŋgi nio mozoŋ ŋonoono.” \v 23 Tona ikam mbooro baen ma isuŋ pa, mi ikam la ki naŋgaŋ kini, mi zin ta boozomen tiwin. Tiwin makiŋ, to ni iso: \v 24 “Ina nio siŋiŋ, ta ko ireere ma isu, mi iwe zaala be Anutu ziŋan zin tomtom boozomen tiparlup zin ma tiwe tamen.\x + \xo 14:24 \xt Kam 24:8; 1Kor 10:16; Ibr 8:8+, 9:16+\x* \v 25 Nio aŋso kat piom. Nio ko aŋwin baen mini som, mi ila indeeŋe ta aŋwin baen popoŋana lela Anutu kar kini.” \p \v 26 Tikan makiŋ, to timbo mboe suŋŋana kana ta, mi tizem ruumu mi tisala pa abal Olib.\x + \xo 14:26 \xt Mbo 118\x* \s1 Yesu iso Petrus ko iwatkaali \r (Mt 26:31-35; Lu 22:31-34; Yo 13:36-38) \p \v 27 Mi Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ma iso: “Mbeŋ ta koozi, niom ta boozomen ko kotop pa urlaŋana tiom mi kipizil ndemeyom pio. Pa sua ki Anutu imbot pataaŋa kek ta kembei: \q1 Nio ko aŋpun mboroŋan kizin sipsip, \q1 mi zin sipsip ko tiko papirik lup.\x + \xo 14:27 \xt Sek 13:7\x* \v 28 Tamen kaimer sombe aŋmaŋga mini pa naala, nako aŋmuuŋgu ma aŋla mi aŋsa yom su Galilea.” \v 29 To Petrus imaŋga mi iso: “Inako zin pakan. Mi nio, nako aŋrao aŋtop mi aŋpizil ndemeŋ pu na som.” \v 30 Mi Yesu iso pini ma iso: “Petrus, nio aŋso kat pu. Mbeŋ ta koozi, nu kola watkaala zoŋ pa tel, mana man itaŋ ma iwe ru pa.” \v 31 Mi Petrus kwoono imbol ma imbol kat ma iso: “Asiŋ iso u? So tipunu, nako tipun yo tomini ma ituru mi temetmeete raraate. Mi irao aŋwatkaala zom na som. Som kat!” Mi zin ta boozomen tiso sua raraate men. \s1 Yesu isuŋ su lele Getsemane \r (Mt 26:36-46; Lu 22:39-46) \p \v 32 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tipa ma tila tipet lele ta, zaana Getsemane. Tona iso pizin ta kembei: “Mbuleyom su tiŋgi ma kombotmbot, mi nio aŋla aŋsuŋ.” \v 33 To ikam Petrus, Yems, mi Yoan ma ziŋan tila. Yesu leleene ipata biibi kat, mi ikam ŋgar boozo pa pataŋana tabe ise kini i. \v 34 Tana iso pizin ma iso: “Aiss, leleŋ ipata kat. Leleŋ pataŋana taiŋgi be ipun yo ma aŋmeete i. Tana kapamatmaata mi itiŋan tombotmbot.”\x + \xo 14:34 \xt Yo 12:27\x* \v 35 Pa Yesu iute: Nol kini ta ipet kek. Tana izem zin ma timbot, mi ipa ma ilae ri. To iŋgun kumbuunu isu toono mi isuŋ Anutu, be sombe itunu leleene, nako ipiŋgis pataŋana tana ma imbot molo pini. \v 36 To iso: “O Abba \f + \fr 14:36 \ft Yesu izzo Aramea kalŋan. Zin Aramea tiwatwaata taman bizin be ‘Abba’.\f* Tamaŋ, nu tat pa kosa sa som. Tatke mbooro taiŋgi pio. Iŋgi nio aŋso. Mi nu itum tau.” \p \v 37 Isuŋ makiŋ, mi imiili ma imar, to ire naŋgaŋ kini tel tina tikenne. Tana iso pa Petrus. Iso: “Simon, nu kenne? Irao be pamaata risa som? \v 38 Niom kapamaata mi kusuŋ. Kokena toomboŋana ikam yom to kotop. Pa lelende na, mata leŋleŋ. Mi kulindi na mburaana irao som.”\x + \xo 14:38 \xt Ro 7:23; Ga 5:17\x* \p \v 39 To izem zin mi ila ma ipoto suŋŋana kini mini. \v 40 Isuŋ ma imap, tona imiili ma ila mini. Mi ire zin naŋgaŋ kini tikenne men. Paso, matan ikam sanaana zin ma tisaana kat. Tana len sua sa be tiso pini na som. \v 41 Yesu ila isuŋ mini ma iwe tel pa. Mi imiili ma imar mini, to iso pizin: “Wai, malaiŋana ikam yom ma kekenne men? Irao tana! Pa nol tabe tiur Tomtom Lutuunu ila zin wal sananŋan naman, ta iŋgi ipet kek. \v 42 Kamaŋga mi tala. Pa kere: Tomtom ta ila iswe yo la koŋ koi bizin, ta iwwa ma imar i!” \s1 Tikam Yesu \r (Mt 26:47-56; Lu 22:47-53; Yo 18:3-12) \p \v 43 Yesu izzo sua mi molo som na, Yudas ziŋan zin iwal biibi ta timar raama buza mi zaaba. (Yudas tana, ni tomtom ta ta imbot la Yesu naŋgaŋ kini laamuru mi ru na.) Wal tana, zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu mi zin peeze kan kizin Yuda tiŋgo zin ma timar. \v 44 Mi Yudas isotaara zin kek ta kembei. Iso: “Kere. Tomtom ta sombe aŋbeŋbeeŋe pini, ina ni tau. Kikiskisi mi komboro kati ma kala.” \v 45 Tana zin iwal biibi tina timar tipet to, Yudas ikoŋuru Yesu ma ila, mi iso pini: “Mos katuunu!” Mi imbeŋbeeŋe pini. \v 46 To tikiskis Yesu, mi tikami be tila. \v 47 Mi naŋgaŋ kini ta, tau imender kolouŋana, ni imaŋga na ipas buza kini mi ipiri na, isap tomtom ta talŋaana ma itop su. Tomtom tana, ni mbesooŋo ki biibi kizin patoronŋana kan. \v 48 To Yesu iso pa iwal biibi tana. Iso: “Wai, nio ti tomtom malmalŋoŋ sa, ta kamar ramaki buza ma zaaba be kakam yo i? \v 49 Aigule boozomen ta itiŋan tombotmbot la Urum Merere kwoono mi aŋkamam sua piom na. Parei ta kakam yo pataaŋa som? Ambai. Toŋgo. Iŋgi be sua ki Anutu ta tibeede muŋgu kek na, iur ŋonoono.” \v 50 Ni iso sua tana, to naŋgaŋ kini ta boozomen tizemi, mi tiko ma tila len.\x + \xo 14:50 \xt Mbo 88:8; Mk 14:27\x* \p \v 51 Naŋgaŋ kaibiim ta, ni ikawaali pa kawaala kokouŋana mi ito Yesu. Mi zin malmal kan tiso tikami tomini. \v 52 Tabe ni imaŋga to, kawaala kini ipurus ma itop su lene, mi iko ma ila lene. \s1 Tipamender Yesu isu zin peeze kan keren uunu \r (Mt 26:57-68; Lu 22:54-55,63-71; Yo 18:13-14,19-24) \p \v 53 To tikam Yesu ma tila ruumu ki biibi kizin patoronŋana kan. Mi zin patoronŋana kan, ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu mi zin peeze kan tilup zin su ruumu tana ma timbotmbot. \v 54 Mi Petrus, ni itokelkeeli ma ila. Ila ma igarau ruumu tana kwoono, to mbuleene su you uunu, mi ziŋan zin menderŋan timbotmbot ma you ilolo zin. \p \v 55 Mi zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan ta boozomen titoombo be tiru tomtom pakan be tipombol sua pakaamŋana pa Yesu. Naso tirao be tipuni ma imeete. Tamen tiru ma som. \v 56 Ŋonoono, wal boozo timaŋga mi tipombol sua pakaamŋana pini. Tamen sua kizin ila iwe mataana tamen som. Tomtom ta iso sua ta, mi toro iso toro.\x + \xo 14:56 \xt Kam 20:16; Lo 19:15\x* \v 57 Tona zin tomtom pakan timaŋga mi tipombol sua pakaamŋana ti pini. Tiso: \v 58 “A! Niam amleŋ ni itunu iso ta kembei: Urum Merere biibi ta tomtom tipo pa naman ti na, ni ko ireege ma isu lene. Mi ko ipamender toro pa aigule tel men. Mi urum toro tana ko imaŋga pa tomtom mburan som.”\x + \xo 14:58 \xt Yo 2:19; Ŋgo 6:14\x* \v 59 Tamen zin tomini, tiso sua raraate som. Tiso ndelndelŋa. \p \v 60 To biibi kizin patoronŋana kan imaŋga ma imender su zin iwal keren uunu, mi iwi Yesu. Iso: “Sua ta tigibgiibi pu na, nu rao be pekel som?” \v 61 Mi Yesu ipekel sua sa som. Imaane men. Tabe biibi tana iwi i mini ma iso: “Kozo so kat sua ma amleŋ. Nu Mesia? Nu Anutu ta tapakurkuri na Lutuunu?”\x + \xo 14:61 \xt Yesa 53:7\x* \v 62 Yesu ipekel kwoono ma iso: “E! Nio tau. Mi kaimer to niom ko kere: \q1 Tomtom Lutuunu, ni mbuleene ise muriini ta imbot la Anutu mbolkeŋkeŋŋana namaana woono. Mi ko kere ni imbot se miiri tieene saamba kana mi imiili ma imar.”\x + \xo 14:62 \xt Mbo 110:1; Dan 7:13; Tur 1:7\x* \b \p \v 63 Biibi kizin patoronŋana kan ileŋ sua tina na, ipas keteene. To iraaza mburu kini mi iso: “Oo imap. Turu tomtom toro be iso ka sua paso? Buri na tapas kat sua ila itunu kwoono i. \v 64 Niom ituyom kombot mi keleŋi. Ni ipasaana sua pa Anutu kek. Lak, niom koso parei?” Tona zin ta boozomen timaŋga mi tiso: “Tomtom ta kembena imbot pepe. Ina uunu kini tina tabe imeete pa i!”\x + \xo 14:64 \xt Wkp 24:16; Yo 19:7\x* \v 65 Mi tomtom kizin pakan timaŋga mi tipures la mataana, mi tizuk mataana, mi tilul naman mi tipuni. Mi tipeŋeu i ma tiso: “Nu Anutu kwoono, na? Kena so lak! Asiŋ ta ipunu na?” To zin menderŋan kadoono tikami mi tipuni. \s1 Petrus iwatkaala Yesu zaana \r (Mt 26:69-75; Lu 22:56-62; Yo 18:15-18,25-27) \p \v 66-67 Petrus imendernder kolouŋana pa you ta ikanan la ruumu ka siiri leleene na, ma ilolo i. Mi mbesooŋo moori ta ki biibi kizin patoronŋana kan, ni imar ma ire i, to igeedi ma iso: “Ai, nu tomini, niomru Yesu ki Nasaret kawwa.” \v 68 Tamen Petrus iwatkaali ma iso: “Wa, sua ta so na, nio aŋute som. Aŋkankaana pa.” To izem muriini mi ruk ma ipera ŋana. \v 69 Mbesooŋo moori tina ire Petrus mini, to iso pizin wal ta ziŋan timendernder na, ma iso: “Kere to tis. Ni tomini ziŋan tau.” \v 70 Tamen Petrus iwatkaali mini. \p Timbot ri, to zin wal ta ziŋan timendernder tina na, timaŋga mi tiso pa Petrus mini ta kembei: “Ŋonoono kat. Nu tina niomŋan tau. Pa nu sa tomtom ki Galilea na.” \v 71 Tabe Petrus imaŋga mi kwoono imbol ma iso: “Ŋonoono kat. Sombe aŋpakaam na, Anutu itunu ipasaana yo lak! Tomtom ta niom kozzo pini na, nio aŋute i risa som kat!” \v 72 Indeeŋe tana na, man itaŋ mini ma iwe ru pa. To Petrus mataana ila pa sua ki Yesu ta iso pini ma iso: ‘Mbeŋ ta koozi, nu kola watkaala zoŋ pa tel, mana man itaŋ ma iwe ru pa.’ Tabe Petrus leleene isaana kat, mi itaŋ ma iyeryer. \c 15 \s1 Yesu imender su Pilatus kereene uunu \r (Mt 27:1-2,11-14; Lu 23:1-5; Yo 18:28-38) \p \v 1 Timbot ma mbeŋbeŋŋana, to zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan mi zin ŋgarŋan ki tutu timap ma tilup zin, mi timbuk sua pa Yesu. To tipo i mi tikami ma tila tiuri la Pilatus namaana. \v 2 Pilatus ikami, to iwi i ma iso: “Parei, nu tana, ta king kizin Yuda?” Yesu ipekel kwoono ma iso: “Sua ta so na.” \v 3 To zin bibip kizin patoronŋana kan timaŋga mi tiŋgal sua boozo pini. \v 4 Tana Pilatus iwi i mini ma iso: “Parei, nu rao be pekel kwon som? Pa re. Zin timbel sua ŋgalŋana pu.” \v 5 Tamen Yesu ipekel sua sa som. Imaane men. Tabe Pilatus ikam ŋgar boozo.\x + \xo 15:5 \xt Yesa 53:7\x* \s1 Pilatus iyok be tipun Yesu ma imeete \r (Mt 27:15-26; Lu 23:13-25; Yo 18:39–19:16) \p \v 6 Lupŋana biibi tana iso iwedet, na gabana ki Rom ikamam mbulu ta kembei: Zin wal ta timbotmbot lela ruumu sanaana leleene na, sombe iwal biibi tiwi i pa kizin tasa be iyooto, to izemi ma ila sorok. \v 7 Indeeŋe mazwaana tina na, tomtom ta, zaana Barabas, ni ziŋan wal pakan timbotmbot lela ruumu sanaana tomini. Uunu kizin ta kembei: Muŋgu timaŋga ma tikam malmal be tiziiri zin Rom. Mi malmal tana na, tipun tomtom pakan ma timetmeete. \p \v 8 Tana iwal biibi tila tilup la ki Pilatus, mi timaŋga na tiwi i be ito mbulu tana mi ikam tomtom kizin sa ma iyooto. \v 9-10 Mi Pilatus, ni iute: Zin bibip kizin Yuda matan mburmbur pa Yesu, tanata tikami ma tiuri la namaana. Tana iwi zin ma iso: “Parei, niom leleyom be aŋzem king tiom Yuda ma ima?” \p \v 11 Tamen zin bibip kizin patoronŋana kan tikuru zin iwal lelen be tiyok la kalŋaana pepe mi tiwi i be izem Barabas ma iyooto.\x + \xo 15:11 \xt Ŋgo 3:13+\x* \v 12 Tabe Pilatus iwi zin mini ma iso: “Mi parei pa tomtom ta niom kosombe ni king tiom Yuda. Ko aŋkam parei pini?” \v 13 To tiboobo mini mi kalŋan izalla ma tiso: “Puni sala ke pambaaraŋana!” \v 14 Tabe Pilatus iwi zin mini ma iso: “Mi ni ikam so mbulu i?” Mi zin kezen keke la pini ma tiso: “Puni sala ke pambaaraŋana!” \v 15 Pilatus leleene be ikam iwal biibi tina ma lelen ambai, tana izem Barabas ma iyooto. Mi Yesu na, iuri la zin malmal kan naman ma tibalisi, to tikami ma tila be tipuni sala ke pambaaraŋana. \s1 Malmal kan tipeŋeu Yesu \r (Mt 27:27-31; Yo 19:2-3) \p \v 16 Zin malmal kan tikam Yesu ma tilela gabana ki Rom ruumu kini leleene. Mi sua ikam zin malmal kan ta boozomen ma timar tilup zin, \v 17-18 to tikam mburu totoŋana kembei ta kizin king i, mi tigiibi se regeene. Mi tikam wooro matanmatanŋana, mi tital ma tiur sala uteene. To tiyotyooto pini ma tiso: “Aa, king kizin Yuda. Niam ampakuru!.” \v 19 Mi tiballis uteene pa teene, mi tipureskaali, mi tiŋgungun kumbun mbukuunu pini. \v 20 Tipeŋeu i makiŋ, to tikinke mburu totoŋana ma isu, mi tiur itunu mburu kini ila niini. To tikami ma tila be tipuni sala ke pambaaraŋana. \s1 Tipun Yesu sala ke pambaaraŋana \r (Mt 27:32-44; Lu 23:26-43; Yo 19:17-27) \p \v 21-22 Tiwwa ma tila pa zaala, mi tindeeŋe tomtom ta, zaana Simon. Ni imbot pa su mi imar be ilela pa kar biibi. Ni tomtom ki kar Kairini. Mi lutuunu bizin ru, zan Alisande ma Rupus. Timar tindeeŋi, to tiyasasaari be ikwaara ke pambaaraŋana ki Yesu. Mi ziŋan tila ma tipet lele ta zaana Golgata (Golgata ka uunu ta kembei: Lele ki tomtom uteene putuunu).\x + \xo 15:21-22 \xt Ro 16:13\x* \v 23 Mi tisombe tikam Yesu ka yok baen ta titooro ramaki koroŋ ta tisombe mir \f + \fr 15:23 \ft Mir na, koroŋ ta ipunmeete yoyouŋana. \f* na. Tamen ni leleene be iwin som. \v 24-25 To tipuni sala ke pambaaraŋana. Indeeŋe tana, zoŋ mataana ikam kembei lamata mi paŋ. Mi tisombe tiparrai mburu kini ma irao zin. Tana tikam mbulu ta be tire so tomtom tabe ikam so mburu i.\x + \xo 15:24-25 \xt Mbo 22:18\x* \v 26 Mi uunu kini tabe imeete pa i, ina tibeede ta kembei: ‘Iŋgi king kizin Yuda.’ \v 27-28 Mi tipun tomtom kuumbuŋan ru tomen sala ke pambaaraŋana. Ta imbot la ki Yesu namaana woono, mi toro imbot la ki ŋas.\x + \xo 15:27-28 \xt Yesa 53:12\x* \v 29 Zin iwal ta tilala timarmar mi tire sala pini na, uten suksuk sala pini, mi tigibgiibi sua repiiliŋana pini ma tiso: “Ywee, kam kosa kusa tau. Nu sombe reege Urum Merere ma isu lene, to pamender mini pa aigule tel tau!\x + \xo 15:29 \xt Mbo 22:7, 109:25; Yo 2:19\x* \v 30 Mburom mi kamke itum ma su pa ke pambaaraŋana ku tina.” \v 31 Mi zin bibip kizin patoronŋana kan tomini, ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu tipeŋeu i ma tiparzzo pizin ta kembei: “Ni imbot be iuluulu zin wal pakan. Mi parei ta irao be iuulu itunu som! \v 32 Ni isombe ni Mesia mi king kizin Israel. Ambai. Kozo tombot mi tere i ten. Sombe izem ke pambaaraŋana ma isu, nako tuurla kini!” Mi zin tomtom ru ta tipun zin raami na, zin tomini kwon pasomi. \s1 Yesu imeete \r (Mt 27:45-56; Lu 23:44-49; Yo 19:28-30) \p \v 33 Zoŋ mataana ikam kembei aigule palakuutu, to zoŋ mataana imeete mi zugut biibi izuk toono tana ma imap, mi imbot ma irao zoŋ mataana ikam tel. \v 34 To Yesu iboobo ma kalŋaana biibi. Iso: “Eloi, Eloi lama sabaktani!” Sua ti ka uunu ta kembei: \q1 Anutu tio, Anutu tio! Parei ta nu pizil ndemem pio?\x + \xo 15:34 \xt Mbo 22:1\x* \p \v 35 Tomtom pakan ta timbotmbot kolouŋana na, tileŋ sua kini tana, to tiso: “Aa keleŋ, ni iboobo Anutu kwoono Ilia.” \v 36 To tomtom ta iloondo ma ila ikam koroŋ ta izenzen yok na, ma itizik sula baen pakpakŋana, mi ipo la ke molo. To isara sala ki Yesu be isemsem. Mi iso ta kembei: “Tombot mi tere i ten. Ko Ilia imar mi ikinke i ma isu pa ke pambaaraŋana kini ma iŋgi.”\x + \xo 15:36 \xt Mbo 69:21\x* \v 37 Tona Yesu iyak ma kalŋaana biibi, mi iyataaŋa ma ka bolboolo ipol. \p \v 38 Indeeŋe tana, kawaala biibi ta imbot lela Urum Merere leleene na, rek sala ki kor mi tuŋ sula meleebe. \v 39 Beso biibi kizin malmal kan ta imendernder su Yesu kereene uunu na, ire Yesu iyataaŋa mi ka bolboolo ipol na, iso ta kembei: “Ŋonoono kat, tomtom ti ni Anutu lutuunu. Pa meeteŋana kini ipa ndel kat!”\x + \xo 15:39 \xt Mk 1:24\x* \v 40 Mi moori pakan ta timbotmbot molo ri mi matan lala pa Yesu. Zan ta kembei: Maria ta ki kar Magdala, Maria toro ta Yems ta naŋgaŋ i ma Yose nan na, mi Salume. \v 41 Indeeŋe ta Yesu imbotmbot Galilea mi ikamam uraata kini na, zin moori ti ta titoto i mi timbesmbeeze pini. Mi zin moori ta ziŋan Yesu tiwwa ma timar Yerusalem na, boozomen timbotmbot mi tire meeteŋana kini. \s1 Titwi Yesu \r (Mt 27:57-61; Lu 23:50-56; Yo 19:38-42) \p \v 42-43 Aigule tana ina aigule tabe zin Yuda tiparaŋraŋ koroŋ kizin pa aigule potomŋana tabe keten su pa i. Tana timbotmbot ma rou, to Yosep ki Arimatea imar ipet. Tomtom tina, ni imbot la lupuuŋu biibi kizin peeze kan kizin Yuda, mi tomtom boozomen matan se kini. Mi ni tomini iurur mataana pa peeze ki Anutu be ipet mat. \p Yosep tana imoto som mi ila ki Pilatus, mi iwi i be ikam Yesu ma ila itwi i. \v 44 Pilatus ileŋ kembei Yesu imeete karau men, to ikam ŋgar boozo. Tana iboobo biibi kizin malmal kan ma imar, mi iwi i pa Yesu: Ni imeete ma kup kat? \v 45 Biibi kizin malmal kan iso: “E.” Tabe Pilatus iyok pa Yosep be ikam Yesu ma ila. \v 46 Tana Yosep iŋgiimi kawaala kokouŋana ta, mi ikam ma ila. Mi ikam Yesu putuunu ma isu, to izuki pa kawaala tana, mi iuri lela naala lene ta tiurpe lela raŋ sumbuunu pataaŋa kek. To ipatimbil pat biibi ta ma ila isekaala naala kwoono. \v 47 Mi Maria ki Magdala ziru Maria ta Yose naana i timbotmbot mi tire la pa lele ta tiur Yesu ilela pa na. \c 16 \s1 Yesu burup ma imaŋga pa naala \r (Mt 28:1-8; Lu 24:1-12; Yo 20:1-10) \p \v 1 Aigule potomŋana kizin tabe keten su pa i imap ma ila, tona Maria ki Magdala, ziru Maria ta Yems naana i, mi Salume, zin tel tila tiŋgiimi koroŋ kuzinŋan, mi tikam ma tila be tisuulu se Yesu putuunu. \v 2 Tana aigule mataana kana, mbeŋbeŋŋana ta zoŋ pok ma ise na, zin timaŋga mi tiwwa ma tila pa naala. \v 3-4 Tiwwa ma tila pa zaala lwoono, mi tiparzzo pizin ta kembei. Tiso: “Iŋgi kozo ko asiŋ ipatimbil pat biibi pa naala kwoono piti?” Tipet naala mi matan ila na, tire pat biibi tana imbot mini muriini som, mi kembei ta tipatimbil ma ilae kek. \v 5 To tilela pa naala leleene. Tilela na, tire naŋgaŋ ta iru pa mburu kokouŋana mi mbuleene isu ma imbotmbot la ki naman woono. Tire i na, timorsop mi motoŋana biibi ikam zin. \v 6 To ni iso: “Komoto pepe. Nio aŋute: niom kurru Yesu ki kar Nasaret ta tipuni ma imeete sala ke pambaaraŋana na. Mi ni imbotmbot ti mini som. Ni burup ma imaŋga ma ila kek. Kere. Muriini ta tiuri pa ta ti. \v 7 Tana kala mi koso uruunu pizin naŋgaŋ kini. Mi motoyom iŋgal Petrus tomini bekena kosotaari. Koso pizin ta kembei: Yesu, ni imuuŋgu ma ila Galilea be izza yom. Kala kepet kini, to ko kere i kembei ta muŋgu ni iso piom na.” \p \v 8 To tiyooto ma tipet mat, mi tiko ma tila len. Pa motoŋana biibi ikam zin ma ŋgar kizin imap. Mi tiso koroŋ tana pa tomtom sa som. \s1 Yesu ipet ki Maria ki Magdala \r (Mt 28:9-10; Yo 20:11-18) \p \v 9 Aigule mataana kana, mbeŋbeŋŋana na, Yesu burup ma imaŋga pa naala mi ila ipet ki Maria ta ki kar Magdala muŋgu. Maria tina, ta muŋgu Yesu iziiri bubuŋana sananŋan lamata mi ru pini na. \x + \xo 16:9 \xt Lu 8:2\x* \v 10 Maria ire i, to ila ma isotaara zin wal ta tigabgaaba Yesu na. Pa lelen izanzaana mi titaŋtaŋ pini ma timbotmbot. \v 11 Ni iso pizin ta kembei: Ni ire kat Yesu pa mataana kek. Ni mataana iyaryaara ma imbotmbot. Tamen tileŋ na, tiurla sua kini som. \s1 Yesu ipet ki naŋgaŋ kini ru \r (Lu 24:13-35) \p \v 12 Kaimer to naŋgaŋ ru ki Yesu tizem kar biibi, mi tiwwa pa zaala ma tila na, ni ipet kizin isu zaala lwoono. Tamen ruŋguunu ipa ndel. \v 13 Ziru tire i, to tiloondo ma timiili mini be tisotaara zin naŋgaŋ pakan. Tamen ziru sua kizin tana, tiurla som tomini. \s1 Yesu ipet ki naŋgaŋ kini laamuru mi ta \r (Mt 28:16-20; Lu 24:13-53; Yo 20:19-23; Ŋgo 1:6-8) \p \v 14 Kaimer, mana naŋgaŋ kini laamuru mi ta, zin tilup zin mi tikanan kini ma timbotmbot. Mi Yesu ipet kizin mi iyaamba zin. Paso ni imaŋga mini pa naala, mi wal pakan tire i mi tila tiso uruunu pizin kek. Tamen ŋgar kizin imbol mi tiurla som. \x + \xo 16:14 \xt 1Kor 15:5+\x* \p \v 15 Mi ni iso pizin ma iso: “Kala ma kapa pa toono ta boozomen mi kosoyaara uruŋ ambaiŋana pizin tomtom ta munŋaana men ta timbotmbot su toono na. \x + \xo 16:15 \xt Mt 28:19; Ŋgo 1:8; Kol 1:23\x* \v 16 Wal ta so tiurla mi tikam yok, inako Anutu ikamke zin ma timbot matan yaryaara. Mi zin wal ta so tiurla som, inako Anutu iur kadoono pizin ma tila len. \x + \xo 16:16 \xt Yo 3:18,36, 12:48; Ŋgo 2:38; Ro 10:9\x* \v 17 Mi wal ta so tiurla, nako aŋkam len mburan be titooro mos pakan ma ipet. Mos ta kembei: Zin ko tiziiri bubuŋana sananŋan pizin tomtom pa nio zoŋ, mi tiso sua ila karkari kalŋan ta zitun tiute som. \x + \xo 16:17 \xt Ŋgo 5:16, 8:7, 10:46; 1Kor 12:10,28\x* \v 18 Mi so titeege mooto sananŋana sa, som tiwin koroŋ sananŋana sa, nako irao be ipasaana zin na som. Mi sombe tiur naman sala zin meteŋan, nako nin ambai ma timaŋga mini.” \x + \xo 16:18 \xt Lu 10:19; Ŋgo 3:7+, 28:3+; 1Kor 12:9; Yems 5:14+\x* \s1 Yesu isala pa saamba \r (Lu 24:50-53; Ŋgo 1:9-11) \p \v 19 Merere Yesu iso sua pizin naŋgaŋ kini makiŋ, to Anutu ikami ma isala pa kar saamba, mi mbuleene su Anutu namaana woono. \x + \xo 16:19 \xt Mbo 110:1; Ŋgo 2:33+, 7:55; Ro 8:34; Ibr 1:3\x* \v 20 Mi naŋgaŋ kini tila mi tisoyaara uruunu ambaiŋana ma irao lele ta boozomen. Mi Merere igabgaaba zin pa uraata kizin, mi ipombolmbol zin ma titortooro mos pakan ma iwedet, bekena tomtom tikilaala kembei sua kizin sua ŋonoono. \x + \xo 16:20 \xt Ŋgo 4:29, 14:3; Ibr 2:3\x*