\id MAT - Mbula NT with Gen, Exo, Ruth, Psa, Pro, and Jonah [mna] -Papua New Guinea 1996 (DBL 2015) \h Matai \toc1 Uruunu ambaiŋana ki Yesu Krisi ta Matai ibeede \toc2 Matai \toc3 Mt \mt1 Uruunu ambaiŋana ki Yesu Krisi ta Matai ibeede \c 1 \s1 Yesu uunu bizin \r (Lu 3:23-38) \p \v 1 Iŋgi ro pakaana ti iso pa Yesu Krisi uunu ta ipet pa i. Imbot ta kembei: Ni popoŋana ki king Dabit, mi Dabit ni popoŋana ki Abaraam.\x + \xo 1:1 \xt Un 22:18\x* \p \v 2 Ipet ta Abaraam mi iparto ma imar se ki Dabit, ta zan tis: Abaraam, ni ipeebe Isak, Isak ipeebe Yakop, Yakop ipeebe Yuda mi zin toŋmatiziŋ kini,\x + \xo 1:2 \xt Un 21:3, 25:24+\x* \v 3 Yuda ziru Tamar lutun bizin ru, ta Peres mi Sera. To Peres lutuunu Ezron, mi Ezron lutuunu Ram.\x + \xo 1:3 \xt Un 38:27+; Rut 4:18+\x* \v 4 Ram lutuunu Aminadap, mi Aminadap lutuunu Nason. To Nason lutuunu Salmon. \v 5 Mi Salmon ziru kusiini Reap lutun ta Boas na. Boas iwoolo Rut, to tipeebe Obet. Obet lutuunu Yesi. \v 6 Mi Yesi tiŋgi, ta lutuunu king Dabit. Dabit iwoolo Uraia kusiini, mi tipeebe Salumo.\x + \xo 1:6 \xt 2Sam 12:24\x* \p \v 7 Mi Salumo lutuunu Reobeam, to Reobeam lutuunu Abia, mi Abia lutuunu Asa. \v 8 Asa lutuunu Yosapat, Yosapat lutuunu Yoram, to Yoram lutuunu Usia, \v 9 Usia lutuunu Yotam, Yotam lutuunu Aas, to Aas lutuunu Esekia. \v 10 Esekia lutuunu Manase. Manase lutuunu Amon, to Amon lutuunu Yosia. \v 11 Mi Yosia lutuunu bizin ta Yekonia mi tiziini bizin pakan. Indeeŋe mazwaana tina na, zin Babilon timar ma tireege zin kar kizin Israel, mi tikam zin ma tila timbot Babilon.\x + \xo 1:11 \xt 2Kin 24:14+\x* \p \v 12 Tila ma timbotmbot Babilon mi timiili, to Yekonia ipeebe Sealtiel. Mi Sealtiel lutuunu Zerubabel. \v 13 Zerubabel lutuunu Abiut, Abiut lutuunu Eliakim, mi Eliakim lutuunu Azor. \v 14 Azor lutuunu Sadok, Sadok lutuunu Akim, mi Akim lutuunu Eliut. \v 15 Mi Eliut lutuunu Eleasar, to Eleasar lutuunu Mattan, mi Mattan lutuunu Yakop. \v 16 Yakop lutuunu Yosep, ta iwoolo Maria na. Mi Maria tiŋgi, ta ipeebe Yesu ta tipaati be Krisi na. \p \v 17 Tana Abaraam popoŋana kini ta timar ma timiili su Dabit, ina pikin tiparpekel taman bizin pa laamuru mi paŋ. To indeeŋe Dabit mi ila ma imiili ta zin Israel tisula Babilon na, ina pikin tiparpekel taman bizin pa laamuru mi paŋ. Mi indeeŋe ta zin Israel timiili mini pa Babilon, mi ila ipet ta Krisi naana ipeebi pa i, ina pikin tiparpekel taman bizin pa laamuru mi paŋ tomini. \s1 Aŋela isotaara Yosep pa pepe ki Yesu \r (Lu 2:1-7) \p \v 18 Yesu Krisi pepe kini ipet ta kembei. Naana Maria, ni tiroogi pa Yosep be ziru tiwoolo. Ziru tiparlup zin zen, mi tikilaala kembei Maria ni kopoono. Mi mbulu tana ipet pa Bubuŋana Potomŋana mburaana tau.\x + \xo 1:18 \xt Lu 1:35\x* \v 19 Yosep, ni tomtom ndeeŋeŋana, tana leleene be ikam Maria ka sua ma ipet mat pepe. Kokena ipamiaŋi ila iwal biibi matan. Tana leleene iurur be ikam ki keŋana mi izemi ma imborene. \v 20 Ikamam ŋgar ma imbotmbot, mi molo som na, Anutu aŋela kini ta ipet kini pa miuŋana mi iso: “Yosep, nu popoŋana ki Dabit, lelem iwe ru pepe. Kam Maria ma iwe kusim. Pa pikin ta ni kopoono pini na, iŋga Bubuŋana Potomŋana ta iuri. \v 21 Kaimer, pikin tiŋga isu, nako tomooto. Kozo paata zaana be Yesu. \f + \fr 1:21 \ft Zaana ‘Yesu’ ka uunu ta kembei: ‘Anutu ikamke.” \f* Pa ni ta ko ikamke zin wal kini pa sanaana kizin.”\x + \xo 1:21 \xt Lu 1:31, 2:21; Yo 1:29; Ŋgo 4:12\x* \p \v 22 Mbulu boozomen tiŋgi, ina ikam ma sua ta muŋgu Anutu kwoono iso na iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 \v 23 Kere. Moori metet tasa kola kopoono mi ipeebe pikin tomooto. \q1 Mi ko tipaata zaana be Imanuel. \f + \fr 1:23 \ft Zaana ti ka uunu ta kembei: ‘Anutu, ni itiŋan tombotmbot.’\f*\x + \xo 1:23 \xt Yesa 7:14\x* \p \v 24 Tana Yosep ikeene ma imaŋga, to ito sua ta Merere aŋela kini iur pini na, mi ikam Maria ma ila ruumu kini. \v 25 Tamen igarau Maria som, ma ila indeeŋe ni ipeebe pikin tomooto ma isu. Mi Yosep ipaata zaana be Yesu.\x + \xo 1:25 \xt Lu 2:7,21\x* \c 2 \s1 Zin ŋgarŋan ki zoŋ uunu timar tire Yesu \p \v 1 Indeeŋe king Erot ikamam peeze pizin Israel na, Maria ipeebe Yesu su kar Betelem ta ki Yudea na. Kaimer mana wal pakan ta tikamam ŋgar pizin pitik na, tiwwa ma timar tipet Yerusalem. Kar kizin imbot lele molo ta zoŋ uunu a. \v 2 Timar to tiwi ma tiso: “King kizin Yuda ta buri naana ipeebi i, ni imbot swoi? Pa niam amre ka pitik taa zoŋ uunu a, ta iŋgi amar be amlek kumbuyam pini mi ampakuri.”\x + \xo 2:2 \xt Nam 24:17\x* \p \v 3 King Erot ileŋ sua ti ma ziŋan iwal biibi ki Yerusalem timorsop pa mi tikam ŋgar boozo. \v 4 Tana zin bibip kizin patoronŋana kan mi zin ŋgarŋan ki tutu na, Erot iyo zin ta boozomen ma tilup zin, to iwi zin. Iso: “Lak, Mesia ko naana ipeebi su so kar i?” \v 5 Mi zin tiso: “Ko isu kar Betelem ta imbot lele pakaana ki Yudea ti. Pa muŋgu Anutu kwoono ta, iso ta kembei: \q1 \v 6 Kar Betelem ta imbot toono ki Yudea na, nu kar sorokŋom som. \q1 Zom ko ilip pa kar bibip ta boozomen ki Yudea. \q1 Paso, nu ko piyooto tomtom biibi tasa. \q1 Mi ni ta ko ikam peeze pizin wal tio Israel mi imboro zin.”\x + \xo 2:6 \xt Mika 5:2; Yo 7:42\x* \p \v 7 Tana Erot iboobo zin wal zoŋ uunu kan ki keŋana ma tila kini, mi ziŋan tilup zin, mi iwi zin pa mazwaana iŋgoi kat ta tire pitik tana ipet. \v 8 To iŋgo zin ma tila pa kar Betelem, mi iso pizin ta kembei. Iso: “Kala kuru pikin tina ma sombe kendeeŋi, tona kimiili ma kamar mi kosotaara yo. Naso nio tomini aŋla ma aŋre i, mi aŋlek kumbuŋ pini.” \p \v 9-10 Erot isotaara zin zoŋ uunu kan makiŋ, to tizemi mi tila. Mi pitik ta tire i su zoŋ uunu na, iyaara ma imuuŋgu pizin, mi iso zin pa zaala. Zin tire ma menmeen zin biibi kat, mi tito i ma tila. Pitik ila ma imbot sala ruumu ta pikin imbotmbot pa na, \v 11 to zin tilela na tindeeŋe pikin ziru naana Maria, mi tilek kumbun pini mi tipakuri. To tikaaga pelpeele kizin mi tiweene koroŋ ndabokbokŋan pakan ta kadon bibip i, mi tipakuri pa. Tikam pat gol, mi koroŋ ambaimbaiŋan mi kuzinŋan ma tikam pini.\x + \xo 2:11 \xt Mbo 72:10+; Yesa 60:6\x* \p \v 12 Mi Anutu ipet kizin pa miuŋana mi isope zin be timiili ma tila ki king Erot mini pepe. Tana tito zaala toro mi timiili ma tila pa lele kizin. \s1 Yosep bizin tiko ma tisula pa Aikuptu \p \v 13 Zin zoŋ uunu kan timaŋga ma tila mi molo som na, Anutu iŋgo aŋela kini ta ma ila ipet ki Yosep pa miuŋana, mi iso pini ta kembei. Iso: “Iŋgi Erot leleene iurur be iru pikin be ipuni ma imeete. Tana maŋga, kam pikin ziru naana, mi koko ma kusula pa Aikuptu. Kala kombotmbot tina ma irao aŋso piom mini, to kimiili ma kese.” \p \v 14 Tana Yosep imaŋga pa mbeŋ, to ikam pikin ziru naana, mi tiko ma tisula Aikuptu. \v 15 Mi timbotmbot tana ma irao Erot imeete. \p Tabe sua ki Anutu kwoono ta iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 Lutuŋ imbotmbot su Aikuptu, mi aŋboobi ma imiili ma ise.\x + \xo 2:15 \xt Kam 4:22; Hos 11:1\x* \s1 Erot ipun zin pikin ki kar Betelem \p \v 16 Yosep ikam pikin ziru naana ma tisula Aikuptu, mi Erot inaama zin zoŋ uunu kan ma som, to ikilaala kembei zin tipakaami. Tabe ikam ma keteene ibeleu kat. To mataana ila pa sua ta zin zoŋ uunu kan tiso pa mazwaana ta pitik ipet pizin pa na. Tana iŋgo zin malmal kan ma tila kar Betelem mi kar pakan ta timbot kolouŋana na. Tila tipet na, tipun pikin tomooto ta boozomen ta kan ndaama ruruŋa mi isu. \v 17 Tabe sua ki Anutu kwoono Yeremia iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 \v 18 Tiŋiizi biibi ko isu kar Rama \f + \fr 2:18 \ft Kar Rama igarau kar Betelem.\f* ma isaana kat. \q1 Rael ko itaŋ ma iyeryer pa lutuunu bizin. \q1 Pa tipun zin ma timetmeete lup. \q1 Tana tikam be tipotor leleene, tamen tirao som.\x + \xo 2:18 \xt Un 35:19; Yer 31:15\x* \s1 Yosep bizin tizem Aikuptu mi timiili \p \v 19 Yosep bizin timbotmbot Aikuptu ma kaimer Erot imeete. To Anutu aŋela kini ta ila ipet ki Yosep pa miuŋana isu Aikuptu, \v 20 mi iso pini. Iso: “Maŋga ma kam pikin ziru naana mi kimiili ma kala pa Israel. Pa wal ta timbuuru pa pikin taiŋgi, ta timetmeete kek.”\x + \xo 2:20 \xt Kam 4:19\x* \p \v 21 Tana Yosep imaŋga na, ikam pikin ziru naana, mi timiili ma tila pa Israel mini. \v 22 Tamen Yosep ileŋ kembei Erot lutuunu Arkelaus ikam tamaana muriini ma iwe king pa Yudea, tana imoto kana, mi leleene be ila pa Yudea mini som. Mi Anutu ipet kini pa miuŋana, mi iso pini be tisula pa lele pakaana ki Galilea. \v 23 Tana tila mi titu su kar Nasaret. Tabe sua ki Anutu kwoono bizin iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 Ni ko tipaati be tomtom ki Nasaret.\x + \xo 2:23 \xt Lu 2:39; Yo 1:46\x* \c 3 \s1 Yoan, tomtom ki yok kamŋana isoyaara sua ki Anutu \r (Mk 1:1-8; Lu 3:1-18; Yo 1:19-28) \q1 \v 1 Kaimer mana Yoan, tomtom ki yok kamŋana imaŋga pa uraata kini, mi ila lele bilimŋana ki Yudea mi izzoyaryaara Anutu sua kini pizin tomtom. \v 2 Ni ikamam sua pizin ta kembei: “Kotooro leleyom! Pa molo som to peeze ki kar saamba ipet mat.” \x + \xo 3:2 \xt Mt 4:17; Ŋgo 2:38\x* \v 3 Yoan tina, muŋgu Anutu kwoono Yesaya iso ka sua ta kembei: \b \q1 Kalŋaana ta, iboboobo su lele bilimŋana ma iso ta kembei: \q1 Kuurpe zaala pa Merere! \q1 Kapazal zaala pini. \x + \xo 3:3 \xt Yesa 40:3\x* \b \p \v 4 Yoan, ni izebzeebi pa mburu ta tiurpe pa kamel rumuunu na, mi ipezekat lwoono pa pus ta tiurpe pa mbili kuliini. Mi siizi ta iwe ka kini, mi bigil suruunu ta iwe ka yok. \x + \xo 3:4 \xt 2Kin 1:8\x* \v 5 Mi wal ta boozomen ki Yerusalem, ziŋan kar boozomen ki Yudea mi lele pakaana ta igarau yok Yordan na, timapmap ma tilala kini. \v 6 Mi tizzwe sanaana kizin ilala kini, mi ni ikamam yok pizin isu yok Yordan. \x + \xo 3:6 \xt Ŋgo 22:16\x* \p \v 7 Yoan ire zin tutu kan mi sadusi boozomen timar tomini be ikam yok pizin, mi iso la matan ma iso: “Niom tina sananŋoyom kat kembei mooto sananŋana lutuunu bizin! Lak, asiŋ iso yom, ta kamar ti be koko pa Anutu kete malmalŋana kini? \x + \xo 3:7 \xt Mt 12:34, 23:33\x* \v 8 Kozobe kotooro kat leleyom, so kipiyooto ka mbulu ambaimbaiŋan pakan. Mi iŋgi som. \x + \xo 3:8 \xt Mt 7:16; Ŋgo 26:20\x* \v 9 Niom koso Abaraam popoŋana kini ta niom. Ambai. Mi kapase pa koroŋ tana pepe. Pa nio aŋso kat piom: Anutu, ni irao iso pizin pat tiŋgi mi timaŋga ma tiwe Abaraam popoŋana kini. \x + \xo 3:9 \xt Yo 8:33,39; Ro 2:28+; Ga 3:7\x* \v 10 Mi kere. Ke boozomen ta tipiyotyooto ŋonon ambaimbaiŋan som na, iŋgi be nakabasi ikan zin ma tisu len lup be tisala you. \x + \xo 3:10 \xt Mt 7:17+; Lu 13:6+; Yo 15:2,6; Ro 11:17+\x* \p \v 11 Niom wal ta so kotooro leleyom, na nio aŋkam yok piom. Mi ni tabe imar kaimer pio i, nako ikam Bubuŋana Potomŋana isalakaala yom raama you. Nio aŋre ituŋ kembei aŋrao pini risa som kat. Uraata sorokŋana kembei kumbu keteene pieŋana, ina tomini, irao aŋkam pini na som. Pa ni mburaana ilip kat pio. \x + \xo 3:11 \xt Yo 1:26+; Ŋgo 1:5, 19:4\x* \v 12 Mi koroŋ imbot la namaana keteene kek be ipeleele kini. Ambaimbaiŋan ko izulla kiri mi ikam ma ila ruumu kini. Mi sananŋan ramaki musmuuzu, nako ni itun pa you ta irao imap na som.” \x + \xo 3:12 \xt Mt 13:30\x* \s1 Yoan ikam yok pa Yesu \r (Mk 1:9-11; Lu 3:21-22) \p \v 13 Indeeŋe mazwaana tana, Yesu izem Galilea mi ipa ma ila ipet yok Yordan bekena Yoan ikam yok pini. \v 14 Tamen Yoan ipeteke i ma iso: “E-e, mar tio pepe. Bela nu kam yok pio, to ambai.” \p \v 15 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Soom. Iti takam ta kembei, to ambai. Pa iti bela toto mbulu ndeeŋeŋan ta boozomen ma imap.” Tana Yoan ileŋi, mi ikam yok pini. \v 16 To Yesu izem yok mi ise. Indeeŋe tana ire saamba ikaaga, mi Anutu Bubuŋana isu kembei mbalmbal, mi imbot sala ŋwaana. \x + \xo 3:16 \xt Yo 1:32\x* \v 17 To tileŋ kalŋaana ta imbot saamba mi isu ma iso ta kembei. Iso: “Tomtom tana, ina nio Lutuŋ ŋonoono. Nio leleŋ ambai pini mi leleŋ pini ilip.” \x + \xo 3:17 \xt Mbo 2:7; Yesa 42:1; Mt 12:18, 17:5\x* \c 4 \s1 Sadan itoombo Yesu \r (Mk 1:12-13; Lu 4:1-13) \p \v 1 To Bubuŋana ipaŋgutŋguutu Yesu ma ila pa lele bilimŋana be Tomtom Sanaana itoombi.\x + \xo 4:1 \xt Ibr 2:18, 4:15\x* \v 2 Yesu ikan kini som ma irao aigule tomtooru, mi peteli ma isaana kat.\x + \xo 4:2 \xt Kam 34:28\x* \v 3 To Watiiŋi ipet kini mi iso: “Lak, nu sombe Anutu Lutuunu, na kena ur sua pizin pat ti bekena tiwe kom kini ma kan.” \v 4 Tamen Yesu ipekel kwoono ma iso: “Sua ki Anutu imbot pataaŋa kek ta kembei: \q1 Kini men ko irao ikis tomtom sa ma imbot ndabok na som. \q1 Sua boozomen ta ipet pa Anutu kwoono ta ikam tomtom ma imbot ambai.”\x + \xo 4:4 \xt Lo 8:3; Yesa 55:1-2\x* \b \p \v 5 To Tomtom Sanaana ikami ma tila pa kar potomŋana Yerusalem, mi tisala Urum Merere uteene. \v 6 To iso lae pa Yesu ma iso: “Sombe nu Anutu Lutuunu, na mbot ti mi lu uma sula. Pa sua imbot pataaŋa kek ta kembei: \q1 Ni ko iur sua pizin aŋela kini be timboro u mi matan pu. \q1 Mi zin ko tisiibu, \q1 kokena punu se pat.”\x + \xo 4:6 \xt Mbo 91:11+\x* \b \p \v 7 Mi Yesu ipekel kwoono ma iso: “Tamen sua lwoono toro iso ta kembei: \q1 Nu irao toombo sorok Merere Anutu ku mburaana pepe.”\x + \xo 4:7 \xt Lo 6:16\x* \p \v 8 Tona Tomtom Sanaana ikami mini ma tisala pa abal biibi uteene, mi iso i pa lele mi toono ta boozomen, ramaki koroŋ ndabokbokŋan mi zanŋan matakiŋa ta munŋaana men. To iso pini. Iso: \v 9 “Lak, nu sombe lek kumbum pio mi pakur yo, inako aŋkam koroŋ ta boozomen taiŋgi ma imap iwe lem.” \v 10 Tamen Yesu iseri ma iso: “Sadan, la lem! Pa sua ki Anutu imbot pataaŋa kek ta kembei: \q1 Lek kumbum pa Merere Anutu ku, \q1 mi mbeeze pa ni itutamen.”\x + \xo 4:10 \xt Lo 6:13; Mt 16:23\x* \p \v 11 Tana Tomtom Sanaana izemi mi ila, mi aŋela pakan timar tipet ki Yesu mi tiuuli.\x + \xo 4:11 \xt Ibr 1:14\x* \s1 Yesu imaŋga pa uraata kini isu Galilea \r (Mk 1:14-15; Lu 4:14-15) \p \v 12 Indeeŋe ta Yesu ileŋ Yoan uruunu kembei tiuri lela ruumu sanaana na, imiili ma ila pa lele pakaana ki Galilea.\x + \xo 4:12 \xt Lu 3:19+\x* \v 13 Mi ila ma itu su kar Nasaret mini som. Ila itu su kar Kapenaum ta imbot tai Galilea ka peende na. Kar tana imbot se toono pakaana ki Israel un bizin ru, Zebulon mi Naptali.\x + \xo 4:13 \xt Yo 2:12\x* \v 14 Tabe sua ta muŋgu Anutu kwoono Yesaya iso na, iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 \v 15-16 Niom wal ta kombot pa toono pakaana ki Zebulon mi Naptali, \q1 mi kagarau zaala biibi ta isula pa tai na, \q1 mi niom wal ta kombot la yok Yordan pakaana ta zoŋ izze pa i, keleŋ sua ti.\x + \xo 4:15-16 \xt Yesa 9:1,2\x* \q1 Niom Galilea koyom ta kombot raama zin wal ta Yuda somŋan i, iŋgi sua tiŋgi ima piom tau. \b \q1 Zin wal tau timbotmbot la zugut lene, ta tire azuŋka biibi. \q1 Mi zin wal tau timbotmbot la zaala ki meeteŋana mi zugut izukkaala zin, \q1 ta zoŋ mataana pok ma ise mi iur mat pizin.\x + \xo 4:15-16 \xt Yesa 9:1, 42:7; Lu 1:79\x* \b \p \v 17 Indeeŋe mazwaana tana na, Yesu imaŋga pa uraata kini be isoyaara sua ki Anutu pizin tomtom. Ni ikamam sua pizin ta kembei. Iso: “Kotooro leleyom! Pa nol tabe peeze ki kar saamba ipet mat, ta igarau kek.”\x + \xo 4:17 \xt Mt 3:2\x* \s1 Yesu iboobo naŋgaŋ paŋ \r (Mk 1:16-20; Lu 5:1-11) \p \v 18 Aigule ta na, Yesu ipiyalyaala pa tai Galilea ka peende ma ila, mi ire toŋmatiziŋ ru, Simon (ni tipaata zaana toro be Petrus) mi tiziini Andreas. Ziru tiwaswaaza ma timbotmbot. Pa ziru na, tomtom ki tikamam ye. \v 19 To iso pizin ma iso: “Ai, niomru tina, kamar koto yo. Nio ko aŋpaute yom be kakam zin tomtom.”\x + \xo 4:19 \xt Mt 13:47\x* \v 20 To loŋa men mi tizem pu kizin ma imbot, mi tito i ma ziŋan tila.\x + \xo 4:20 \xt Mt 19:27\x* \p \v 21 Tiwwa ma tilae ri, to Yesu mataana ila na, ire Zebedi lutuunu bizin ru, Yems ziru Yoan. Ziŋan taman timbotmbot sala wooŋgo mi tiurpewe pu kizin. Mi Yesu iso la pizin, \v 22 to loŋa men mi tizem taman raama wooŋgo kizin ma imbot, mi timar ma tito Yesu ma ziŋan tila. \s1 Yesu isoyaara sua pizin tomtom mi iziiri mete pizin \r (Lu 6:17-19) \p \v 23 Tona Yesu imaŋga mi iwwa pa lele ta boozomen ki Galilea, mi ikamam sua lela lupŋana murin kizin. Mi izzoyaryaara uruunu ambaiŋana pa peeze ki kar saamba, mi izzo zin tomtom pa, mi izirziiri mete matakiŋa ta boozomen pizin tomini.\x + \xo 4:23 \xt Mt 9:35; Mk 1:39; Ŋgo 10:38\x* \v 24 Tabe uruunu irak ma irao lele ta boozomen, mi ila ipet lele pakaana ki Siria tomini. Mi tiyo zin meteŋan kizin ta munŋaana men ma timar kini, mi ni iurpe zin ma nin ambai. Zin ta yoyouŋana biibi ikam zin, mi zin ta bubuŋana sananŋan tizeebe zin ma tigadgaada, zin ta tikadat ma titoptop, zin narapeŋan, mi zin kaamaŋan. \v 25 Tabe iwal biibi ki Galilea mi iwal biibi ki lele pakaana ki Dekapolis, mi zin Yerusalem kan, mi zin Yudea kan, mi kar pakan ta timbot yok Yordan pakaana ta zoŋ izze pa i, timokor la kini mi tito i. \c 5 \s1 Yesu ikam mos pa Anutu sua kini sala abal ta \p \v 1 Yesu ire zin iwal biibi tito i, tana ikam zin naŋgaŋ kini ma tisala pa abal. To mbuleene isu, \v 2 mi ikam sua pizin ta kembei: \s1 Kar saamba ka tomtom bizin, pareiŋan? \r (Lu 6:20-23) \q1 \v 3 “Zin wal ta so tikilaala zitun kembei tirao pa Anutu mataana som, na lelen ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kizin i. \q1 Pa timbot lela peeze ki kar saamba kek.\x + \xo 5:3 \xt Mbo 40:17; Yesa 57:15; Yems 2:5\x* \b \q1 \v 4 Mi zin ta lelen ipata na, lelen ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kizin i. \q1 Pa ni ko ipotor lelen mi ipombol zin.\x + \xo 5:4 \xt Yesa 61:2+; Yo 16:20; Tur 7:17\x* \b \q1 \v 5 Mi zin ta tikototo zitun na, lelen ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kizin i. \q1 Pa zin ta ko tikam toono ramaki koroŋ ta boozomen ta Anutu imbuk sua pa na.\x + \xo 5:5 \xt Mbo 37:11\x* \b \q1 \v 6 Mi zin ta tikam kinkiini pa mbulu ndeeŋeŋana na, lelen ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kizin i. \q1 Pa koroŋ ta lelen pa, ta Anutu ko ikam pizin ma tirao.\x + \xo 5:6 \xt Yesa 55:1+; Yo 6:35\x* \b \q1 \v 7 Mi zin ta timuŋaiŋai zin tomtom na, lelen ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kizin i. \q1 Pa zin tomini Anutu ko imuŋai zin.\x + \xo 5:7 \xt Mbo 41:1; Yems 2:13\x* \b \q1 \v 8 Mi zin ta lelen ŋgeezeŋan na, lelen ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kizin i. \q1 Pa zin ta ko tire i.\x + \xo 5:8 \xt Mbo 24:3+; 1Yo 3:2+; Tur 22:4\x* \b \q1 \v 9 Mi zin ta tikamam uraata be tilup zin tomtom lelen ma iwe tamen na, lelen ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kizin i. \q1 Pa ni ko ipaata zin be lutuunu bizin.\x + \xo 5:9 \xt Ro 12:18; Yems 3:18\x* \q1 \v 10 Mi zin ta titoto mbulu ndeeŋeŋana ki Anutu mi tomtom tiseeze matan pa uunu tana na, lelen ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kizin i. \q1 Pa timbot lela peeze ki kar saamba kek.\x + \xo 5:10 \xt Ibr 12:4; 1Pe 3:14\x* \p \v 11 “Mi niom ta tipasomsom zoyom, mi tiseseeze motoyom, mi tipasansaana sorok uruyom pa uunu ta kototo yo na, leleyom ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise tiom i.\x + \xo 5:11 \xt Mt 10:22; Yo 15:21; 1Pe 4:14\x* \v 12 Leleyom ambai kat mi menmeen yom biibi. Pa mbulu tana popoŋana som. Ina raraate kembei ta muŋgu tikamam pa Anutu kwoono bizin na. Tana kadoono tiom biibi ta imbotmbot saamba mi izza yom a.\x + \xo 5:12 \xt 2Sto 36:16; Ŋgo 7:52; Ibr 11:32+\x* \s1 Sua pa tai mi kai \r (Mk 4:21, 9:50; Lu 8:16, 14:34-35) \p \v 13 Mi Yesu iso mini ma iso: “Niom ta kewe kembei ta tai, mi kombot la tomtom mazwan. Tamen sombe tai isaana ma mburaana imap, nako tuurpe mini be parei? Som. Tai ta kembena na, ka uraata sa mini som. Tana ko tipiri ma ila ne, mi tomtom tipadaaga. \p \v 14 Mi niom ta kewe kembei ta kai be kuur mat pa toono ti. Iti tuute: Kar ta so imbot sala lele mbukuunu, inako irao ike na som. Pa imbot malaŋ keteene kek.\x + \xo 5:14 \xt Yo 8:12; 2Kor 4:6; Ep 5:8\x* \v 15 Mi parei, sombe tutun lam sa, ko tukutunkaala pa timbiiri? Som. Iti tuurur se kor. Naso iur mat pizin tomtom boozomen ta timbot ruumu leleene na.\x + \xo 5:15 \xt Lu 11:33\x* \v 16 Mi niom ta kembena. Kawatkaala urlaŋana tiom pepe. Keswe ma imbot mat. Naso tomtom tire mbulu tiom ambaiŋana, mi tipakur Tomoyom Anutu ta imbotmbot saamba a.”\x + \xo 5:16 \xt Ep 5:8+; Pil 2:15+; 1Pe 2:12\x* \s1 Tutu ka sua \p \v 17 Yesu iso mini: “Kokena leleyom iur sorok ma kosombe nio aŋmar be aŋziiri tutu ki Mose mi sua kizin Anutu kwoono bizin. Na na som. Nio aŋmar be aŋpiyooto ka ŋonoono ma ipet.\x + \xo 5:17 \xt Lu 24:44; Ro 3:31\x* \v 18 Nio aŋso kat piom. Saamba mi toono ko timap. Tamen tutu ka bude kimbiŋana risa ko irao ila lene na som. Som kat. Ko imbotmbot men ta kembei ma irao sua ta boozomen iur ŋonoono.\x + \xo 5:18 \xt Lu 16:17, 21:33\x* \v 19 Tana tomtom sa isombe izem tutu kimbiŋana risa, mi ipaute zin tomtom pakan be tikam ta kembei, nako tire i kembei ni za somŋana mi ikemer kat pizin wal boozomen ta timbot kar saamba. Mi tomtom ta so ito kat tutu ta boozomen mi ipaute zin tomtom pa, inako tire i kembei ni zaana biibi isu kar saamba.\x + \xo 5:19 \xt Yems 2:10\x* \p \v 20 Pa nio aŋso kat piom: Sombe kewe tomtom ndeeŋeŋoyom pa Anutu mataana som, inako irao kelela kar saamba som. Bela kewe ndeeŋeŋoyom kat ma kilip pizin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu, tona kelela.”\x + \xo 5:20 \xt Mt 23:3; Lu 18:14\x* \s1 Tuur koi pizin tomtom pepe \p \v 21 To Yesu iso pizin mini ta kembei: “Sua ta muŋgu Anutu iso pa tumbundu bizin mi niom tomini keleŋ kek, ina ta kembei: ‘Pun tomtom ma imeete pepe.’ Pa tomtom ta so ikam ta kembei, inako imender pa ka sua mi ikam ka kadoono.\x + \xo 5:21 \xt Kam 20:13; Lo 5:17\x* \v 22 Mi nio na, aŋso piom ta kembei: Tomtom sa isombe iur koi pa tomtom toro sa, na ni tomini ko imender pa ka sua mi ikam ka kadoono. Mi sombe tomtom sa ipiri sua repiiliŋana pa tomtom toro sa, inako tipamenderi la zin peeze kan matan be tiŋgal mataana. Mi sombe tomtom sa kwoono ipasom kat tomtom toro sa, mi iso ni ikankaana kat mi iute Anutu risa som, nako ikam ka kadoono mi ila lene you ki kar sanaana.\x + \xo 5:22 \xt 1Yo 3:15\x* \p \v 23 “Tana nu sombe kam patoronŋana ku sa ila ki Anutu, mi sombe motom imiili pa tomtom sa ta nu kam ŋoobo mbulu pini, \v 24 na zem patoronŋana ku tina ma imbotmbot artaal uunu, mi miili ma la ki tomtom tina ma niomru kaparurpe leleyom muŋgu, tonabe miili mi kam patoronŋana ku.\x + \xo 5:24 \xt Mk 11:25\x* \p \v 25 “Mi tomtom sa isombe ikamu ma kala sua tiiriŋana muriini be ipamenderu pa sua, na loŋa wi i be niomru kuurpe leleyom. Kokena iuru la ki biibi ta itirtiiri sua i. To biibi tana iuru la zin menderŋan naman be tipiri u lela ruumu sanaana. \v 26 Mi nio aŋso kat pu. Nu ko irao yooto karau na som. Ko mbotmbot ma irao posop kat kadoono ta tiur pu na.\x + \xo 5:26 \xt Mt 18:34+; Lu 12:58+\x* \s1 Tapasaana ula pepe \p \v 27 “Sua ta muŋgu tiso ma niom keleŋ kek, ina ta kembei: ‘Pasaana ula pepe.’\x + \xo 5:27 \xt Kam 20:14; Lo 5:18\x* \v 28 Tamen nio na, aŋso piom ta kembei: Sombe tomooto sa mataana ila pa moori sa, mi leleene iurur pini be imbuuli, ina ni Anutu ire i kembei ipasaana ula ka tutu kek.\x + \xo 5:28 \xt 2Pe 2:14\x* \v 29 Tana sombe motom woono iyaryaaru upa mbulu sananŋana, na ambai be pai ma isu lene. Kokena imbot, tona iyaaru u ma la lem kar sanaana.\x + \xo 5:29 \xt Mt 18:9; Mk 9:47\x* \v 30 Mi nomom woono ta kembena. Sombe iyaryaaru u pa mbulu sananŋana, na ambai be yembut ma ila ne tomini. Kokena imbot, to iyaaru u ma la lem kar sanaana.\x + \xo 5:30 \xt Mt 18:8; Mk 9:43\x* \s1 Ula yembutŋana ka sua \r (Mt 19:9; Mk 10:11-12; Lu 16:18) \p \v 31 “Sua toro ta muŋgu tiso ma keleŋ kek, ina ta kembei: ‘Tomooto sa sombe leleene be iyembut ziru kusiini ula kizin, na bela ibeede sua sotaaraŋana ise ro pakaana. Naso tomtom tiute kembei ni iziiri i kek.’\x + \xo 5:31 \xt Lo 24:1+; Mk 10:4\x* \v 32 Mi nio na, aŋso piom ta kembei: Tomooto sa irao be iziiri sorok kusiini na som. Kokena ikam ma kusiini tana ipasaana ula ka tutu. Pa sombe moori tana ila ma iwoolo tomooto toro, tona Anutu ko ire i kembei ziru tomooto popoŋana tana tipasaana ula ka tutu. Tamen sombe moori sa izem itunu pa tomooto toro sa, tona kusiini ko irao be iyembut ula kizin.\x + \xo 5:32 \xt Mt 19:9; 1Kor 7:10+\x* \s1 Sua pombolŋana ka sua \p \v 33 “Sua toro ta muŋgu Anutu iso pa tumbundu bizin ma niom tomini keleŋ kek, ina ta kembei: ‘Paata Merere, som koroŋ toro sa zaana be pombol sua pakaamŋana pepe. Mi sombe mbuk sua sa mi pombol sua tana pa Merere zaana, na reege pepe. Motom iŋgal be to.’\x + \xo 5:33 \xt Kam 20:7; Lo 23:22\x* \v 34-35 Mi nio na, aŋso piom ta kembei: Sombe kumbuk sua sa, na kapaata koroŋ sa zaana be kopombol sua tiom tana pa pepe. Tana kapaata Merere zaana be kopombol sua tiom pa pepe. Mi koroŋ kini kembei saamba, ma toono, ma Yerusalem, ina tomini kapaata zan be kopombol sua tiom pa pepe. Pa saamba, ina Anutu muriini peeze kana. Mi toono, ina muriini be kumbuunu ise pa. Mi Yerusalem, ina kar ki King Biibi.\x + \xo 5:34-35 \xt Mbo 48:2; Yesa 66:1; Mt 23:22; Ŋgo 7:49\x* \v 36 Mi uteyom tomini, kapaata pepe. Pa niom karao be koso mi uteyom ruunu gabgapŋana sa ise, som moomo ise? Som. Anutu itutamen ta imboro. \v 37 Tana koso men ta kembei: ‘E, nio ko aŋkam’, som ‘Som, nio ko aŋkam som’. Ina irao. Pa sua pombolŋana pakan, ina imar pa Tomtom Sanaana.\x + \xo 5:37 \xt Yems 5:12\x* \s1 Tuur lelende pa kanda koi bizin \r (Lu 6:29-30) \p \v 38 “Sua toro ta muŋgu tiso ma keleŋ kek, ina ta kembei: ‘Nu sombe pun waem sa mataana, inako irao be tipun nu ku tasa ma ikot. Mi sombe pun zoŋoono sa ma itop, inako irao be tipun nu ku tasa tomini ma ikot.’\x + \xo 5:38 \xt Kam 21:24; Lo 19:21\x* \v 39 Tamen nio na, aŋso piom ta kembei: Mbulu sananŋana ta so tikam piom, na kopokot pepe. Tana tomtom sa isombe ipeeze poŋom woono, na tooru mi ipeeze poŋom ŋas tomini.\x + \xo 5:39 \xt Ro 12:17,21; 1Tes 5:15\x* \v 40 Mi sombe tomtom sa ipamenderu pa sua be isei lene mburu ku sa, na yo kwom pa pepe. Zem ma ila pini, mi kam le mburu pakan ma isala ki tomini.\x + \xo 5:40 \xt 1Kor 6:7\x* \v 41 Mi sombe menderŋana sa kwoono imbol pu, be uuli ma kwaara mburu kini ma la zaala lwoono, na kaŋkaŋ ma ur la pataaŋa lele ta ni iso ila pa i. \v 42 Mi sombe tomtom sa isuŋu pa le koroŋ sa, na kam pini. Mi sombe iwi u be ikam koroŋ ku sa be ila ikam uraata pa, na ruutu pepe. Yok pini.\x + \xo 5:42 \xt 1Yo 3:17\x* \s1 Lelende pa kanda koi bizin \r (Lu 6:27-28,32-36) \p \v 43 “Sua toro ta muŋgu tiso ma niom keleŋ kek, ina ta kembei: ‘Ur lelem pa waem bizin, mi ur koi pa kom koi bizin.’\x + \xo 5:43 \xt Wkp 19:18\x* \v 44 Tamen nio na, aŋso piom ta kembei: Kuur leleyom pa koyom koi bizin tomini. Mi zin wal ta tiseseeze motoyom na, kusuŋ Anutu be ipazal zin.\x + \xo 5:44 \xt Lu 23:34; Ŋgo 7:60; Ro 12:14,20; 1Pe 3:9\x* \v 45 Naso keswe mbulu ki Tomoyom Anutu ta imbot saamba a. Pa ni ikampewe wal ta boozomen. Ikam ma zoŋ kini iyaryaara pizin wal ambaimbaiŋan, mi wal sananŋan tomini. Mi ikam ma yaŋ izzu pizin wal sananŋan raraate kembei ta izzu pizin wal ndeeŋeŋan.\x + \xo 5:45 \xt Ep 5:1\x* \v 46 Niom, sombe kuurur leleyom pizin wal ta lelen piom men, inako kakam leyom kadoono ambaiŋana be parei? Som. Pa mbulu ta kembei na, zin wal sananŋan tikamam tomini. \v 47 Mi sombe kakam ‘aigule ambaiŋana’ tiom pizin toŋmatiziŋ tiom men, nako mbulu tiom ilip pa mbulu kizin wal pakan be parei? Som. Pa ina, zin wal ta tiute Anutu som na, tikamam ta kembena tomini. \v 48 Tana kakam kinkiini be mbulu tiom ta boozomen ambai komboono kembei ta Tomoyom ta imbot saamba a.”\x + \xo 5:48 \xt Yems 1:4\x* \c 6 \s1 Takam mbulu ambaiŋana bekena tapakur itundu pa pepe \p \v 1 Mi Yesu iso pizin mini ta kembei: “Kere. Mbulu tiom ambaimbaiŋan ta so kakam pa Merere na, kapamaala ila tomtom matan be tire yom mi tiwit uruyom pa pepe. Pa sombe kakam ta kembei, inako Tomoyom ta imbot saamba a ikam leyom kadoono ambaiŋana sa som.\x + \xo 6:1 \xt Mt 23:5\x* \p \v 2 “Tana sombe kakam koroŋ pizin wal sorrokŋan, na kapamaala isu malaŋ keteene be iwal biibi tire yom pepe. Pa ina, mbulu kizin wal ta tikamam pakaamŋana pa urlaŋana kizin na. Pa zin tiwe zitun kwon mi tipakurkur zitun ilela lupŋana muriini leleene, mi isu kar keteene, bekena tomtom tire zin mi tiwit urun. Nio aŋso kat piom: Kadoono kizin ta tikam pataaŋa kek. \p \v 3-4 Mi niom na, sombe kakam koroŋ pizin wal sorrokŋan be ku'uulu zin, na kakam ki keŋana. Sombe nomoyom woono ikam, na nomoyom ŋas iute pepe. Naso Tomoyom ta imbot saamba a, ipokot nomoyom. Pa mbulu turkeŋana sa ike pini som.\x + \xo 6:3-4 \xt Mt 25:37+\x* \s1 Tusuŋ be parei? \r (Lu 11:2-4) \p \v 5 “Mi sombe kusuŋ, na kakam kembei zin wal ta tikamam pakaamŋana pa urlaŋana kizin na pepe. Pa zin na, lelen be timender la lupŋana muriini leleene, som su kar keteene, mi tikam suŋŋana ila iwal biibi matan. Naso tomtom tiwit urun. Nio aŋso kat piom: Kadoono kizin ta tikam pataaŋa kek.\x + \xo 6:5 \xt Mt 23:5; Lu 18:10+\x* \v 6 Mi niom, sombe kusuŋ, na kelela ruumu tiom leleene, mi kokotkaala kataama, mi kusuŋ ila ki Tomoyom ta tomtom sa irao be ire i som na. Mi ni ko ileŋ suŋŋana tiom mi ikam leyom kadoono ambaiŋana. Pa mbulu turkeŋana sa ike pini som. \p \v 7 “Mi sombe kusuŋ, na kayaaru sua soroksorok boozomen kembei zin wal ta tiute Anutu som na pepe. Pa zin tikam ŋgar ta kembei: Sombe tikam suŋŋana molo kenkenŋana, nako tikamam len ulaaŋa.\x + \xo 6:7 \xt Yesa 1:15\x* \v 8 Mi niom na, kakam kembei ta zin pepe. Pa koroŋ ta kuru zoloyom pa i, na Tomoyom Anutu, ni iute kek.\x + \xo 6:8 \xt Mt 6:32\x* \v 9 Tana sombe kusuŋ, na kusuŋ ta kembei: \q1 ‘Niam Tomoyam ta mbot saamba a, \q1 Nu zom wal ko tipotom pa. \q1 \v 10 Kam zin tomtom ma tito peeze ku. \q1 Kam zin ma tito lelem isu toono, \q1 kembei tito isu saamba.\x + \xo 6:10 \xt 1Kor 15:24+; Tur 11:15\x* \q1 \v 11 Ur koyam kini pa aigule ta koozi.\x + \xo 6:11 \xt Mbo 23:1; Pil 4:19; 1Tim 6:8\x* \q1 \v 12 Reege sanaana tiam, \q1 kembei niam amzem ŋgar pa sanaana ta tomtom tikam piam.\x + \xo 6:12 \xt Mt 18:21+; Ep 4:32; Kol 3:13\x* \q1 \v 13 Ziiri toomboŋana ma imbot molo piam. \q1 Mi tatke yam pa koroŋ sananŋan ta boozomen.’\x + \xo 6:13 \xt Lu 22:40; Yo 17:15; 2Tes 3:3; 2Pe 2:9\x* \p \v 14 “Pa niom sombe kezem ŋgar pa sanaana ta tomtom tikam piom, inako Tomoyom ta imbot saamba a ireege sanaana tiom.\x + \xo 6:14 \xt Mk 11:25+\x* \v 15 Mi sombe kezem ŋgar pa sanaana kizin tomtom som, inako sanaana tiom tomini, Tomoyom ireege som. \s1 Kini ŋgalsekŋana ka sua \p \v 16 “Niom sombe kaŋgalsek ituyom pa kini kanŋana bekena motoyom iŋgal suŋŋana, na motoyom muŋaiŋai kembei zin wal ta tikamam pakaamŋana pa urlaŋana kizin na pepe. Pa zin sombe tiŋgalsek zitun pa kini kanŋana na, tipakamkaam kembei lelen ipata bekena tomtom tire mbulu kizin tana mi tiwit urun pa. Nio aŋso kat piom: Kadoono kizin ta tikam pataaŋa kek.\x + \xo 6:16 \xt Yesa 58:5+; Mt 23:5\x* \v 17 Mi niom na, sombe kaŋgalsek ituyom pa kini kanŋana, na keswe pepe. Kuŋguuru motoyom mi kuurpe ituyom ma ruŋguyom ambai. \v 18 Kokena tomtom tikilaala kembei niom kaŋgalsek ituyom pa kini kanŋana. Mi Tomoyom Anutu ta tomtom sa irao be ire i som na, ni ko iute, mi ikam leyom kadoono ambaiŋana. Pa mbulu turkeŋana sa ike pini som. \s1 Koroŋ saamba kana ina koroŋ ŋonoono \r (Lu 12:21,33-34) \p \v 19 “Kakam kinkiini be kondou leyom koroŋ boozo isu toono pepe. Pa ina, rap ko ipasaana, mi pakan ko siŋin ikam ma isaana. Mi pakan na, wal kuumbuŋan ko tipetepaala ruumu tiom, mi tilela ma tikem.\x + \xo 6:19 \xt Ibr 13:5; Yems 5:1+\x* \v 20 Mi koroŋ ŋonoono ki saamba, to kakam kinkiini pa. Pa koroŋ tana, rap irao be ipasaana som, mi wal kuumbuŋan tirao be tikem som.\x + \xo 6:20 \xt Mt 19:21; 1Tim 6:17+\x* \v 21 Mi lele ta nu sombe re kembei koroŋ ku ŋonoono imbotmbot pa na, inako ŋgar ku imap ma ilala pa. \s1 Mat ka zaala \r (Lu 11:34-36) \p \v 22 “Iti matanda ta iurur mat piti. Tana sombe matanda ambai, ina iswe kembei mat imbot la lelende kek. \v 23 Mi sombe matanda isaana, inako iswe kembei tombot la zugut lene. Tana motom iŋgalŋgal itum. Kokena ndemeere sorok ma so ko mat imbot la lelem, mi tamen ko zugut ma iŋgi. Pa zugut ta kembei na, biibi kat. \s1 Irao tembeeze pa bibip ru na som \r (Lu 16:13) \p \v 24 “Tomtom sa ko irao be imbeeze kat pa bibip ru na som. Pa ina ko iur leleene pa ta, mi ileŋ la sua kini. Mi toro na, ko iur koi pini mi irepiili i. Tana niom koso kembeeze pa Anutu mi koroŋ sa ki toono, nako karao som.\x + \xo 6:24 \xt 2Kor 6:15+; Yems 4:4\x* \s1 Anutu ko mataana piti \r (Lu 12:22-31) \p \v 25 “Tana nio aŋso piom ta kembei: Kopoyom rru pa koyom kini ma yok, mi leyom mburu pepe. Pa koroŋ kulindi kana men kembei kini mi mburu, ina irao ikam ti ma tombot ndabok na som.\x + \xo 6:25 \xt Pil 4:6; 1Tim 6:6+; Ibr 13:5; 1Pe 5:7\x* \v 26 Kere. Man tiwaswaaza kan kini? Som titoutou kini ma tizebzeebe lela diditu? Som. Tomoyom Anutu ta imbot saamba a, ni itunu ta ipututu zin. Mi niom na, kilip kat pizin man.\x + \xo 6:26 \xt Mt 10:29+\x* \v 27 Mi parei? Sombe tiom tasa iru zaala be iseeŋge itunu swoono ma imbot moloŋana ri, ko irao? Som. \p \v 28 “Mi parei ta kakamam ŋgar biibi pa leyom mburu be kapakaala yom pa? Kere. Aigau boozomen ta tizze na, tikamam uraata sa? Som. Mi zitun tiurpewe len mburu be tizeebe zin pa i? Som. \v 29 Mi nio aŋso kat piom. Muŋgu, king Salumo, ni izebzeebi pa mburu ta ndabokbokŋan kat. Tamen mburu kini sa irao kembei aigau tiŋgi som.\x + \xo 6:29 \xt 1Kin 10:5,25; 2Sto 9:4\x* \v 30 Mi aigau tiŋgi, iŋgi koroŋ sorok. Koozi timbot. Gaaga tila len. Tamen Anutu itunu ta iurpe ma ambai kat. Lak, sombe ni mataana iŋgalŋgal koroŋ soroksorok ta kembei, na ni ko mataana iŋgalŋgal yom pa leyom mburu tomini. Oo niom, urlaŋana tiom musaari mete!\x + \xo 6:30 \xt Mbo 90:5+\x* \p \v 31 “Tana kopoyom rru mi koso: ‘Wai, koyam yok mi kini iŋgoi be amkam i? Mi leyam mburu iŋgoi tabe amzeebe yam pa i?’ Koso kembena pepe. \v 32 Pa ina, zin wal ta tiute Anutu som, ta tikamam ŋgar biibi pa koroŋ ta kembei. Mi Tomoyom ta imbot kor a, ni iute koroŋ ta kuru zoloyom pa i. Mi ni iute: Niom sombe leyom koroŋ ta kembei som, nako mbotŋana tiom ambai som.\x + \xo 6:32 \xt Mt 6:8\x* \v 33 Tamen niom bela kakam kinkiini pa peeze kini mi mbulu kini ndeeŋeŋana, to koroŋ taiŋgi ko ito mi ima piom tomini.\x + \xo 6:33 \xt Mbo 37:4,25; Ro 14:17\x* \v 34 Tana kopoyom rru pa aigule toro ka pataŋana pepe. Pa ina, niom komboro som. Kakam ŋgar men pa pataŋana ta ipet ta koozi. Ina irao.\x + \xo 6:34 \xt Kam 16:4,19; Mt 6:11\x* \c 7 \s1 Tere waende bizin kembei wal sananŋan pepe \r (Lu 6:37-42) \p \v 1 “Kere waeyom bizin mi loŋa koso zin sananŋan pepe. Kokena Anutu ire yom tomini kembei wal sananŋoyom. \x + \xo 7:1 \xt Ro 2:1; 1Kor 4:5; Yems 4:11+\x* \v 2 Pa niom sombe loŋa mi koso zin sananŋan, inako Anutu iso piom ta kembei tomini. Pa mbulu ta so kakam pizin tomtom, ta ko imiili piom tomini. \x + \xo 7:2 \xt Mk 4:24\x* \v 3 Re. Ke pakaana biibi ta imbot la motom na, yamaana som? Kena parei ta loŋa kwom ila pa ke tipiini ri ta imbot la toŋmatiziŋ ku mataana na, \x + \xo 7:3 \xt Yo 8:7\x* \v 4 mi so pini: ‘A barau, ke tipiini ri ta imbot la motom na, nio aŋsombe aŋuulu u mi aŋpai ma isu lene.’ \v 5 Ina nu kam pakaamŋana! Pai nu ku ta biibi na ma isu muŋgu. Naso re kat tipiini ta imbot toŋmatiziŋ ku tana mataana na, mi rao pai ma isu lene. \p \v 6 “Koroŋ potomŋana na, kigiibi sorok pizin me pepe. Mi koroŋ tiom ambaimbaiŋan na, kipiri su pizin ŋge pepe. Kokena tikelut ma isaana, mi timaŋga piom tomini. \x + \xo 7:6 \xt Mt 10:11\x* \s1 Kusuŋ, kuru, mi kutut kataama \r (Lu 11:9-13) \p \v 7 “Niom koso kiwi, to kakam. Kuru, to kendeeŋe. Kutut kataama, to kataama ikaaga piom. \x + \xo 7:7 \xt Yo 14:13, 15:7; Yems 1:5; 1Yo 3:22, 5:14+\x* \v 8 Pa tomtom ta so iwi, nako ikam. Mi tomtom ta so iru, nako indeeŋe. Mi tomtom ta so itut kataama, nako kataama ikaaga pini. \p \v 9 “Parei, sombe pikin tasa iwi tamaana pa ka kini, ko tamaana ikam ka pat? Som. \v 10 Mi sombe iso pa ka ye, ko ikam ka mooto sananŋana? Som. \v 11 Lak, niom na sananŋoyom. Tamen kakamam koroŋ ambaimbaiŋan men pa lutuyom bizin. Mi Tomoyom ta imbotmbot saamba a, kampeŋana kini ilip kat piom. Tana wal ta so tisuŋi, na ni ko ikam koroŋ ambaimbaiŋan kat pizin. \x + \xo 7:11 \xt Yems 1:17\x* \p \v 12 Mbulu ta so leleyom be tomtom tikam piom, na niom kupumuuŋgu pizin. Pa tutu ki Anutu mi sua kizin Anutu kwoono bizin, ka uunu ŋonoono ta tiŋgi. \x + \xo 7:12 \xt Mt 22:40; Lu 6:31+; Ro 13:8+\x* \s1 Zaala ru \r (Lu 13:24) \p \v 13 “Kelela siiri kwoono ta musaana na. Pa zin wal tabe tila len i, na siiri kwoono ta zin tilela pa i, na biibi. Mi zaala ta tito na, imarra pizin. Tabe tomtom boozomen lelen pa zaala tana. \x + \xo 7:13 \xt Yo 10:7,9\x* \v 14 Mi zaala tabe tomtom tito ma tikam mbotŋana mata yaryaaraŋana pa i, na kwoono musaari, mi ipata pizin be tito. Tabe wal rimen ta tindeeŋe mi tito. \x + \xo 7:14 \xt Ŋgo 14:22\x* \s1 Mbulu kizin wal pakamkaamŋan ko iswe zin \r (Lu 6:43-44, 13:25-27) \p \v 15 “Kere yom! Pa wal pakamkaamŋan ta tiso zin Merere kwoono bizin, kola timar tipet tiom. Zin sombe timar na, mbulu kizin mat kana ko kembei ta sipsip. Mi lelen na, kembei me saŋsaŋŋan ta malmalŋan i. \x + \xo 7:15 \xt Mt 24:4,24; Ŋgo 20:29; 2Pe 2:1\x* \v 16 Tamen niom ko karao be kikilaala zin. Pa mbulu mi uraata kizin ko iswe zin piom. Parei, ko worwooro sananŋan tipiyooto ŋonoono ambaiŋana sa be teke mi takan? Som. \x + \xo 7:16 \xt Ga 5:19+; Yems 3:12\x* \v 17 Mi ke ta kembena. Sombe ambaiŋana, nako ipiyotyooto ŋonoono ambaimbaiŋan men. Mi ke sananŋana, ina ipiyotyooto ŋonoono sananŋan men. \v 18 Tana ke sananŋana ko irao ipiyooto ŋonoono ambaiŋana sa na som. Mi ke ambaiŋana ko irao ipiyooto ŋonoono sananŋana sa na som. \v 19 Mi ke boozomen ta so tipiyotyooto ŋonon ambaimbaiŋan som, inako titaara ma tisu len, mi tipiri sala you ikan. \x + \xo 7:19 \xt Mt 3:10; Lu 3:9; Yo 15:6\x* \v 20 Tana mbulu mi uraata ta zin wal pakamkaamŋan tipiyotyooto, ta ko iswe zin piom. \x + \xo 7:20 \xt Mt 12:33\x* \s1 Tapaata sorok Yesu be Merere kiti pepe \r (Lu 13:25-27) \p \v 21 “Zin wal ta tiwatwaata yo be ‘Merere kizin’, inako timap ma tilela kar saamba som. Pa zin wal tau titoto Tamaŋ Anutu ta imbot saamba na leleene, mi tikamam ka mbulu na, zin men ta ko tilela. \x + \xo 7:21 \xt Ro 2:13; Yems 1:22,25\x* \v 22 Tana mbeŋ kaimer iso ipet, na wal boozo ko timaŋga mi tiso ta kembei: ‘O Merere, muŋgu niam amkam uraata boozomen pa nu zom. Amwe kwom mi amzzo kalŋom pizin tomtom. Mi amzirziiri bubuŋana sananŋan pizin tomtom, mi amtortooro mos boozo ma ipet tomini.’ \v 23 Tamen nio ko aŋso kat pizin ta kembei: ‘Nio aŋute yom risa som. Kala leyom! Pa niom wal sananŋoyom.’ \x + \xo 7:23 \xt Mt 10:33, 25:41\x* \s1 Tomtom ru tipo ruumu \r (Lu 6:47-49) \p \v 24 “Tana wal ta so tileŋleŋ la sua tio ti, mi titoto, ina zin kembei ta tomtom ŋgarŋana ta ipo ruumu mbolŋana isala raŋ. \v 25 Beso yaŋ mosoolo isu ma wo ipet mi miiri biibi imar ma itok ruumu tana, na irao imuzu na som. Pa raŋ ipombol ruumu ma imbol kat. \p \v 26 Mi wal ta so tileŋleŋ sorok kalŋoŋ, mi titoto som, ina zin kembei ta tomtom talliŋana ta ipo ruumu kini sala lele magargaaraŋana. \v 27 Beso yaŋ mosoolo isu ma wo ipet, mi miiri biibi itok ruumu tana, na loŋa men mi imuzu ma isu lene, mi ka mburu ta boozomen porokporok ma imap.” \p \v 28 Yesu iposop sua kini ma imap, to zin iwal ta tileŋleŋi na, timurur pa ŋgar kini. \v 29 Pa ni ikamam sua kembei ta zin ŋgarŋan ki tutu na som. Ni izzo katkat sua raama mburaana, kembei tomtom ta zaana pa uraata kini. \x + \xo 7:29 \xt Mk 1:22; Lu 4:32; Yo 7:46\x* \c 8 \s1 Yesu iurpe tomtom ta mbetmbeete sananŋana ikami \r (Mk 1:40-44; Lu 5:12-16) \p \v 1 Yesu izem abal tana, mi imiili ma isula. Mi iwal biibi tito i ma ziŋan tila. \v 2 Mi tomtom ta, ni mbetmbeete sananŋana ikami. Imar ipet ki Yesu mi itop su kereene uunu ma iso: “O biibi, sombe lelem isaana pio, na nu rao ziiri mete tio ti ma kuliŋ iŋgeeze mini.” \p \v 3 Mi Yesu namaana ila ma iteegi mi iso: “E, nio leleŋ be aŋuulu u. Kulim ambai lak!” To loŋa men, mi mete tana iko pini ma kuliini iŋgeeze mini. \v 4 To Yesu iso pini. Iso: “Leŋ. Sombe la, na so tomtom sa pa mbulu ti pepe. Kaŋkaŋ ma la, mi pamaala itum pa patoronŋana ka tomtom sa muŋgu, mi kam patoronŋana pa Anutu kembei ta tutu ki Mose iso na. Naso ipombol zin patoronŋana kan be tiurla tio.”\x + \xo 8:4 \xt Wkp 14:1+; Mt 9:30; Lu 17:14\x* \s1 Yesu iurpe mbesooŋo ta ki biibi kizin malmal kan \r (Lu 7:1-10) \p \v 5 Yesu iwwa ma ilela pa kar Kapenaum. Mi tomtom ta, ni biibi kizin malmal kan ki Rom, imar ipet kini mi itaŋroro i be iuuli. \v 6 Iso: “Biibi, mbesooŋo tio ta ra, mete ikam kati ma isaana kat. Ikenne ma imbotmbot ta ruumu a.” \v 7 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Oo, kenako aŋla mi aŋre i.” \p \v 8 Tamen biibi kizin malmal kan tina ipeteke i mi iso: “E-e biibi, nio tomtom ambaiŋoŋ som, tana mar ruumu tio pepe. Nio aŋurla ta kembei: Nu sombe ur sua men, na mbesooŋo tio ko niini ndabok. \v 9 Pa nio aŋute pa ituŋ. Nio ti aŋbot la zin bibip pakan kopon mbarman. Mi zin malmal kan pakan timbot la nio kopoŋ mbarmaana. Tana sombe aŋso pa tiŋgi ma aŋso: ‘La!’ nako ila. Mi sombe aŋso pa tiŋga: ‘Mar!’ nako imar. Mi sombe aŋso pa mbesooŋo tio: ‘Kam ta kembei.’ nako ikam.” \p \v 10 Yesu ileŋ sua tana na, imurur pa. To iso pizin iwal biibi ta titoto i na. Iso: “Nio aŋso kat piom. Nio aŋdeeŋe tomtom sa ki Israel ta urlaŋana kini imbol kembei ta tomtom tiŋgi na som.\x + \xo 8:10 \xt Mt 15:28\x* \v 11 Mi nio aŋso piom ta kembei: Wal boozomen ko timar pa toono ta munŋaana men be mbulen su ma ziŋan Abaraam, Isak, mi Yakop tilup zin pa kini kanŋana su kar saamba.\x + \xo 8:11 \xt Mbo 107:3; Lu 13:29\x* \v 12 Tamen zin wal ta muŋgu timbot lela peeze ki kar saamba leleene, inako tiziiri zin ma tila len pa zugut lene, mi titaŋtaŋ ma zoŋon ŋekŋek ma timbotmbot.”\x + \xo 8:12 \xt Mt 22:13, 25:30; Lu 13:28\x* \p \v 13 Tona Yesu iso pa biibi kizin malmal kan tana ma iso: “La pa ruumu ku. Urlaŋana ku tina, ta buri iur ŋonoono i.” Mi indeeŋe kat ta Yesu iso sua tina na, mbesooŋo kini, mete tana iko pini. \s1 Yesu iziiri mete pizin wal boozomen \r (Mk 1:29-34; Lu 4:38-41) \p \v 14 To Yesu ila pa Petrus ruumu kini, mi ire Petrus rwoono mooribi kuliini ibayou kat ma ikenne. \v 15 Tana iteege lae pa mooribi namaana, to mete iko pini ma niini ambai. To burup ma imaŋga, mi iurpe Yesu ka kini. \p \v 16 Timbotmbot ma lele ikamam be rou, to tomtom tiyo wal boozomen ta bubuŋana sananŋan tizeebe zin na, ma tila kini. Mi Yesu iur sua men, mi bubuŋan tina tiko pizin tomtom ma tila len. Mi iziiri mete pizin tomtom ta boozomen ma nin ambai lup. \v 17 Tana sua ta muŋgu Anutu kwoono Yesaya iso na iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 Ni ibaada pataŋana kiti, mi iziiri mete kiti ma ila lene.\x + \xo 8:17 \xt Yesa 53:4; 1Pe 2:24\x* \s1 Wal pakan ta tiso tito Yesu \r (Lu 9:57-62) \p \v 18 Yesu ire zin iwal biibi timar mi tiliukaali, tana iso pizin naŋgaŋ kini be tikam wooŋgo mi tila yok tatiliuŋana pakaana mbaaga. \v 19 Som, mi tomtom ŋgarŋana ta ki tutu, ni imar kini mi iso: “Mos katuunu, lele sa ta nu so la pa i, na nio ko aŋto umen.” \p \v 20 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Me saŋsaŋŋan na, zin len murin ta toono sumbuunu. Mi man na, zin len ŋgini. Tamen Tomtom Lutuunu, ni le muriini sa be keteene su mi imbot pa na som.”\x + \xo 8:20 \xt 2Kor 8:9; Pil 2:6+\x* \p \v 21 To naŋgaŋ kini toro isu na iso pini ta kembei. Iso: “Biibi parei? Ko irao aŋmiili ma aŋturke tamaŋ mataana muŋgu, mana aŋto u?” \v 22 Mi Yesu ipekel kwoono ma iso: “Som. Zin wal ta timbot la zaala ki meeteŋana na, zin irao titwi zin meeteŋan. Mi nu na, mar to yo.” \s1 Yesu ipunmeete miiri ma duubu \r (Mk 4:35-41; Lu 8:22-25) \p \v 23 To Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tisala wooŋgo ma tila. \v 24 Tila lukutuunu, to miiri ipol ma mburaana. Mi ipei duubu ma ise tabe ikam ma lele isaana kat. Mi tai borokborok sula wooŋgo leleene mabe timon. Mi Yesu, ni ikeenemeete men. \v 25 To naŋgaŋ kini tila tipai lae pini ma tiso: “Wai, Merere, iŋgi be tomon i! Re iti lak!” \p \v 26 Yesu ipekel kalŋan ma iso: “Komoto sorok paso? Urlaŋana tiom musaari mete.” Tona imaŋga na iŋasaara miiri ma duubu, mi taun biibi isu.\x + \xo 8:26 \xt Mt 14:31; Mbo 89:9\x* \v 27 Naŋgaŋ kini tire mos tana na, timurur pa mi tiso: “Wai, tomtom tiŋgi, ni pareiŋana, ta miiri ma duubu tomini tileŋleŋ la kalŋaana?”\x + \xo 8:27 \xt Mbo 65:7, 89:9, 107:29\x* \s1 Yesu iziiri bubuŋana sananŋan pa tomtom ru \r (Mk 5:1-20; Lu 8:26-39) \p \v 28 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tila tipet lele pakaana kizin Gadara ta imbot la tai pakaana mbaaga na. To Yesu ipa ma ila, mi indeeŋe tomtom ru ta timbot lela zin meeteŋan murin mi tipet. Wal ru tana, bubuŋana sananŋan tizeebe zin ma tikankaana ma tisaana kat, tabe lelen tataŋa men. Sombe tire tomtom sa, na timaŋga pini pataaŋa. Tana tomtom tilala pa lele tana som. Pa timototo zin tau. \v 29 Wal ru tana tire Yesu, to kalŋan isala ma tiso: “O Anutu Lutuunu, iŋgi mar be kam parei piam? Pa nol tabe seeze motoyam pa i, ina zen.”\x + \xo 8:29 \xt Mt 25:41; Mk 1:24; Yems 2:19\x* \p \v 30 Tire la pa ŋge uunu biibi ta tikanan ma timbotmbot la ki pakaana, \v 31 to tisu na titaŋroro Yesu ta kembei: “Sombe ziiri yam, na yok piam be amla amru pizin ŋge taŋga.” \v 32 To ni iso pizin: “Kala!” Tona tizem wal ru tana, mi tila tiloondo pizin ŋge. To ŋge tana tiko mi tiparkamtoto zin ma tila pa yok tatiliuŋana kezeene, to tizirir pa dogo ma tisula yok, mi tiwin katkat yok ma timetmeete lup. \p \v 33 Zin wal ta timborro ŋgeŋan i, tire mbulu tina, to tiko ma tila pa kar kizin mi tiso mbulu tana uruunu pizin tomtom ma tileŋ. \v 34 Tona iwal biibi ki kar tana timap ma tila ki Yesu mi timaŋmaŋi be izem lele kizin, mi ila lele pakaana toro. \c 9 \s1 Yesu iurpe tomtom narapeŋana ta \r (Mk 2:1-12; Lu 5:17-26) \p \v 1 To Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tisala wooŋgo, mi timiili ma tila pa kar kini mini. \v 2 Tipet kar na, tindeeŋe wal pakan tisiŋ tomtom narapeŋana ta ma timar kini. Mi Yesu ire wal tina urlaŋana kizin imbol kat. Tana iso pa tomtom narapeŋana tina ma iso: “Tiziŋ, lelem ipata pepe. Sanaana ku, nio aŋreege kek.” \p \v 3 Zin ŋgarŋan ki tutu tileŋ sua tina, to tiparso sua pizin ma tiso: “Wai! Iŋga sa ipasaana sua pa Anutu na.” \v 4 Mi Yesu, ni iute ŋgar kizin kek. Tana isu mi iso pizin. Iso: “Parei ta kakamam ŋgar sananŋana ta kembena ila leleyom? \x + \xo 9:4 \xt Yo 2:25\x* \v 5-6 Sua taŋgoi ta imarra be aŋso? Aŋso pa tomtom taiŋgi be aŋreege sanaana kini, som aŋso pini be burup ma imaŋga mi ipa? Mi nio leleŋ be kuute kat ta kembei: Tomtom Lutuunu, ni zaana be ireege sanaana kizin tomtom isu toono.” To iso pa tomtom narapeŋana tana. Iso: “Maŋga, lek mi ku, mi la pa ruumu ku.” \x + \xo 9:5-6 \xt Yo 5:8, 17:2\x* \v 7 To tomtom tina burup ma imaŋga, mi izem zin ma ila pa ruumu kini. \v 8 Mi zin wal ta timbot mi tire uraata tana na, timoto kan mi tipakur Anutu. Paso, ni ikam mburaana biibi ta kembei pizin tomtom. \s1 Yesu iso pa Matai ma ito i \r (Mk 2:13-17; Lu 5:27-32) \p \v 9 Yesu izem kar tana, mi iwwa ma ila na, ire tomtom ta iyyo takesŋana i, zaana Matai. Ni imbutultul su uraata kini muriini, mi ikamam uraata. Yesu ire i, to iso pini. Iso: “Mar to yo.” Tabe Matai imaŋga, mi ito i ma ziŋan tila. \p \v 10 Kaimer to Matai ikam kini isu ruumu kini. Mi ziŋan Yesu mi naŋgaŋ kini tikanan ma timbotmbot. Molo som na, wal pakan ta tiyyo takesŋan i mi wal sananŋan pakan timar, mi ziŋan tikanan kini ma timbotmbot. \v 11 Zin tutu kan pakan tire mbulu tana, to tisu na tiso pizin naŋgaŋ kini. Tiso: “Wai, parei ta biibi ta ikamam ŋgar piom na, ziŋan zin wal ta tiyyo takesŋan i mi zin wal sananŋan tina tikanan kini la mbata?” \p \v 12 Yesu talŋaana ikam la pa sua tana, to iso pizin ma iso: “Parei, tomtom ta iurpewe zin meteŋan i, ko ila pizin wal ta nin ambaimbaiŋan i? Som. Ni ilala be iuulu zin wal meteŋan. \v 13 Sua imbot pataaŋa ta kembei: ‘Anutu, ni leleene ilip pa mbulu ki muŋaiŋana. Mi mbulu ki patoronŋana na, ni ikamam ŋgar pa pe som.’ Kozo kala mi kakam ŋgar pa sua tina ka uunu. Pa nio ti, aŋmar be aŋboobo zin wal ndeeŋeŋan na som. Nio aŋmar pizin wal sananŋan.” \x + \xo 9:13 \xt Mt 12:7; Lu 19:10; 1Tim 1:5\x* \s1 Wiŋana pa mbulu ki kini ŋgalsekŋana \r (Mk 2:18-20; Lu 5:33-35) \p \v 14 Tona Yoan naŋgaŋ kini tikoŋuru Yesu mi tiwi i ta kembei. Tiso: “Aigule tataŋa, niamŋan zin tutu kan amgalseksek ituyam pa kini kanŋana bekena motoyam iŋgal kat Merere. Mi uunu parei ta naŋgaŋ ku titoto mbulu tana som?” \x + \xo 9:14 \xt Lu 18:12\x* \p \v 15 Yesu ipekel kwon ma iso: “Sombe tikam kini biibi pa ula popoŋana sa, inako parei pa tomooto toroono bizin ta timar pa kini kanŋana na? Ko lelen ipata mi tikan kini som? Som. Ko tikan. Pa tomooto ta iwoolo popoŋana na, ni imbotmbot raama zin, tana lelen ambai. Mi kaimer, ma sombe wal sa timar mi tikam tomtom ula kana tina ma izem zin, tona toroono bizin ko lelen ipata mi tiŋgalsek zitun pa kini kanŋana.” \x + \xo 9:15 \xt Yo 3:29\x* \s1 Zaala muŋguŋana irao igaaba zaala popoŋana som \r (Mk 2:21+; Lu 5:36+) \p \v 16 Yesu iso mini ma iso: “Kawaala muŋguŋana ta imaraaza kek na, ko tesesekaala pa kawaala suruunu ta popoŋana i? Ina som. Kokena kawaala popoŋana suruunu iselul ma iwe musaari, to kawaala muŋguŋana tana imaraaza ma biibi. \v 17 Mi yok baen popoŋana ta kembena. Ko tiliŋ sula baen putuunu muŋguŋana? Inako som tomini. Kokena baen popoŋana iti putuunu muŋguŋana, to imapaala, mi baen borok su lene. Som. Baen popoŋana bela isula putuunu popoŋana. Naso baen mi putuunu imbot ambai.” \x + \xo 9:17 \xt Ŋgo 15:1-29; Ro 10:4; Ibr 8:13\x* \s1 Yesu iurpe moori ta, mi ipei morri ta ma imaŋga mini \r (Mk 5:21-43; Lu 8:40-56) \p \v 18 Yesu izzo sua tana ma imbotmbot, mi molo som na, tomtom peeze kana ta ki kar, ni imar ma itop su Yesu kumbuunu uunu, mi itaŋroro i ma iso: “O biibi, buri ŋonoono ta lutuŋ moori, ra, imeete. Mar ruumu tio ma nomom isalakaali, to ni ko imaŋga mini.” \v 19 Tana Yesu imaŋga, mi ziŋan naŋgaŋ kini tito i ma tila. \p \v 20-21 Tiwwa ma tila, mi moori ta, ni mete kizin moori ikisi pa ndaama laamuru mi ru kek. Itokelkeele Yesu ma ila ise kini, to iteege lae pa mburu kini kwopiriini. Pa ikam ŋgar la leleene ta kembei: ‘Oo, nio sombe aŋteege lae pa mburu kini kwopiriini risa, to mete tio imap.’ \v 22 Yesu itoori mi ire moori tana, to iso pini ma iso: “Luŋri, lelem ambai. Pa urlaŋana ku ta iuulu uma mete ku imap kek.” Mi indeeŋe ta Yesu izzo sua pini na, mete kini imap. \p \v 23 Tila tipet ruumu ki mboroŋan tana mi tilela na, Yesu ire zin wal tiwwi mamaaza, mi zin iwal tizzu ma tizze, mi tiŋiizi biibi izalla. \v 24 Tabe iso pizin ma iso: “Niom ta boozomen koyooto ma kala leyom. Morri tana, ni imeete som. Iŋga sa ikeene na.” Zin tileŋ sua kini tana na, tiseeŋge pini. \x + \xo 9:24 \xt Yo 11:11\x* \v 25 Tiziiri zin iwal ma tiyooto lup, to Yesu ilela pa ruumu leleene. To iteege su pa morri tana namaana, mi iwiti mi burup ma imaŋga. \x + \xo 9:25 \xt Yo 5:21; Ro 4:17\x* \v 26 Tana uruunu irak ma irao kar ta boozomen ki lele pakaana tina. \s1 Yesu iurpe matan pisŋan ru mi tomtom kwo munŋana ta \p \v 27 Yesu izem lele tina, mi ipa ma ila na, tomtom matan pisŋan ru titoto i ma tila. Mi kalŋan izalla ma tizzo: “O, Dabit Lutuunu, muŋai yam lak!” \x + \xo 9:27 \xt Mt 20:29+\x* \v 28 Yesu isala pa ruumu, mi matan pisŋan ru tana tila tuŋ la kini, to ni iwi zin. Iso: “Parei? Niomru kuurla kembei nio aŋrao be aŋurpe motoyom ma ambai?” \p Ziru tipekel kwoono ma tiso: “E Merere, niamru amurla ta kembena.” \v 29 To Yesu namaana ila matan mi iso: “Koroŋ ta niomru kuurla, ta ko ipet piom.” \v 30 Ni iso sua tana, mi matan ipeere ma tire kat lele. To Yesu kwoono imbol pizin, beso tila na, tiswe uraata ti uruunu pizin tomtom pepe. \v 31 Tamen ziru tizemi mi tila, to tizzo uruunu ma irao lele tana. \p \v 32 Wal ru tana tizemi ma tila, mi wal pakan tikam tomtom kwo munŋana ta ma imar ki Yesu. Tomtom tana, bubuŋana sananŋana ta ikami ma irao be iso sua som. \v 33 Yesu iziiri bubuŋana sananŋana tana ma iyooto pini, to tomtom tina iso sua. Mi iwal biibi ta timbot mi tire mos tana na, timurur pa mi tiso: “Ai, ta muŋgu muŋgu mi imar i, na mbulu sa ta kembei ipet su Israel som.” \v 34 Tamen zin tutu kan tiso: “Iŋga sa Belsebul, biibi kizin bubuŋana sananŋan, ta ikamam le mburaana. Tanata izirziiri zin bubuŋana sananŋan ma tiyotyooto.” \s1 Wal uraata kan na, zin rimen \p \v 35 Yesu iwwa pa kar ta boozomen ma izzoyaryaara uruunu ambaiŋana pizin tomtom pa peeze ki kar saamba. Kar bibip mi kar munmun tomini. Mi ikamam sua pizin lela lupŋana kizin murin, mi iurpewe zin pa mete matakiŋa ta boozomen. \v 36 Mi ire zin iwal biibi ta pataŋana boozomen ikam zin ma mburan imap kat na, timekewe ma timarmar. Tana leleene isaana kat pizin. Pa zin kembei sipsip ta len mboroŋan somŋan i. \x + \xo 9:36 \xt Nam 27:17; 1Pe 2:25\x* \v 37 Tana iso pa zin naŋgaŋ kini ma iso: “Kini metmetŋana na, biibi kat. Tamen wal uraata kan tabe tikam na, zin rimen. \x + \xo 9:37 \xt Lu 10:2; Yo 4:35\x* \v 38 Tana kusuŋ kini katuunu be iŋgo wal uraata kan pakan ma tila be tiŋgaama kini kini.” \c 10 \s1 Yesu iŋgo naŋgaŋ kini laamuru mi ru ma tila pa uraata \r (Mk 3:13-19, 6:7-13; Lu 6:12-16, 9:1-6) \p \v 1 Kaimer mana Yesu ilup zin naŋgaŋ kini laamuru mi ru, mi iur zin pa uraata be tila ma tiziiri bubuŋana sananŋan, mibe tiurpe zin tomtom pa mete matakiŋa ta boozomen.\x + \xo 10:1 \xt Mk 6:7; Lu 9:1\x* \v 2 Ŋgoŋana laamuru mi ru tana zan ta kembei: Mataana kana na Simon, (ta tipaata zaana toro be Petrus na,) mi tiziini Andreas, to Zebedi lutuunu bizin ru, Yems ziru tiziini Yoan, \v 3 to Pilip ma Batolomai, to Tomas ma Matai ta iyyo takesŋana i, to Yems ta Alpai lutuunu na, ma Tadeus, \v 4 to Simon (ni igabgaaba zin wal ta tisombe tiziiri zin Rom na), mi Yudas Iskariot ta kaimer iur Yesu ila ka koi bizin naman. \p \v 5 Indeeŋe Yesu iŋgo zin laamuru mi ru tana be tila ma tisoyaara uruunu ambaiŋana na, isope zin ta kembei. Iso: \p “Niom sombe kala, na kala pizin wal ta Yuda somŋan i pepe, mi kelela kar sa kizin Samaria kan pepe.\x + \xo 10:5 \xt Yo 4:9; Ŋgo 13:46\x* \v 6 Kala kizin Israel men. Pa zin na, sipsip ki Anutu ta tisaŋsaŋ lup kek.\x + \xo 10:6 \xt Mt 15:24\x* \v 7 Mi kosoyaara sua pizin ta kembei: ‘Nol tabe peeze ki kar saamba ipet mat, ta iŋgi igarau kek.’ \p \v 8 Kuurpe zin meteŋan mi kepei zin meeteŋan ma timaŋga mini. Zin wal ta mbetmbeete sananŋan ikam zin na, kuurpe zin ma kulin iŋgeeze mini. Mi kiziiri bubuŋana sananŋan pizin tomtom. Mburaana ta nio aŋkam piom na, niom kiŋgiimi som. Aŋkam piom sorok. Tana niom ta kembena. Sombe kakam uraata pizin tomtom, na koboobo pa leyom kadoono pepe. Kakam pizin sorok.\x + \xo 10:8 \xt Ŋgo 20:33+\x* \v 9 Mi sombe kala, na kapa raama mburu boozo pepe. Kakam moni pepe, \v 10 pelpeele pepe, mburu keeneŋana sa pepe, kumbuyom keteene pepe, mi tete pepe. Pa tomtom uraata kana na, ni irao ikam le ulaaŋa ila kizin tomtom ta ni ikamam uraata pizin na.\x + \xo 10:10 \xt Lu 10:7; 1Kor 9:7+; 1Tim 5:18\x* \p \v 11 “Sombe kala ma kelela kar sa, to kiwi zin ma so kendeeŋe tomtom sa ta irao, mi iyok be ikam yom, to kombot kini ma irao kezem kar tana. \v 12 Sombe kasala ruumu, to koso pa ka tomtom bizin ta kembei. Koso: ‘Merere ko imboro yom ma kombot ambai!’ \v 13 Mi sombe zin tikam yom mi lelen ambai piom, inako pombolŋana tiom tana imbotmbot se kizin. Mi sombe tikampe yom som, nako pombolŋana tana imiili ma ima tiom mini. \v 14 Mi sombe zin tomtom ki kar sa, som ruumu sa tikam yom som, mi titit yom, na kezem zin ma timboren, mi kitirke ululu pa kumbuyom ma isu lene.\x + \xo 10:14 \xt Ŋgo 13:51, 18:6\x* \v 15 Nio aŋso kat piom: Indeeŋe mbeŋ kaimer ma Anutu isombe iur kadoono pizin tomtom, na kar tana ko tikam kadoono sananŋana ma ilip pizin Sodom ma Gomora.\x + \xo 10:15 \xt Mt 11:24; Yud 7\x* \s1 Naŋgaŋ ki Yesu ko tindeeŋe pataŋana \r (Mt 24:9-14; Mk 13:9-13; Lu 21:12-19) \p \v 16 “Keleŋ. Niom kembei sipsip ta iŋgi be aŋgo yom ma kala kombot la me malmalŋan mazwan. Tana kere be kakam kat ŋgar mi koto mbulu ta ŋgeezeŋana men.\x + \xo 10:16 \xt Lu 10:3; Ŋgo 20:29; Ro 16:19; 1Kor 15:32\x* \v 17 Pa tomtom kola tikam yom ma tipamender yom pa sua, mi tibalis yom lela lupŋana kizin murin. \v 18 Mi ko tikam yom ma tipamender yom su zin peeze kan mi zin king keren uunu tomini. Paso, niom kototo yo tau. Tamen mbulu tana ko iwe zaala piom be keswe nio zoŋ mi kopombol sua tio ila zin peeze kan matan mi wal boozomen ta Yuda somŋan i matan tomini.\x + \xo 10:18 \xt Ŋgo 26:21+, 27:24\x* \v 19 Mi sombe tikam yom mi tipamender yom la zin bibip matan be titiiri sua tiom, na kopoyom rru mi motoyom rru sua tabe koso i pepe. Pa indeeŋe ta so tiwisese yom, na Anutu itunu ko iso yom pa sua tabe koso i. \v 20 Tana ituyom ko koso sua som. Pa Tomoyom Anutu Bubuŋana, ta ko ikam ŋgar piom mi iso yom pa sua tabe koso i.\x + \xo 10:20 \xt Kam 4:12; Ŋgo 4:8\x* \p \v 21 “Tomtom ko tiur toŋmatiziŋ kizin ila zin bibip naman be tipun zin ma timetmeete. Mi zin kolman ko tikam ta kembena pa lutun bizin. Zin naŋgaŋ ko tizooro taman ma nan bizin, mi tiur zin la zin bibip naman be tipun zin ma timetmeete tomini. \v 22 Mi tomtom ta boozomen ko tiwe koyom koi. Paso, niom kototo yo tau. Tamen tomtom ta sombe ikiskis urlaŋana kini ma ila indeeŋe ka swoono, na Anutu ko ikamke i ma imbot ambai.\x + \xo 10:22 \xt Tur 2:10\x* \v 23 Niom sombe kakam uraata isu kar sa mi zin tiseeze motoyom, na koko ma kala pa kar toro. Pa nio aŋso kat piom: Niom ko kakam uraata pa kar ta boozomen kizin Israel ma imap zen, mi Tomtom Lutuunu kola imar. \p \v 24 “Naŋgaŋ ta buri ikamam ŋgar na, ni irao ilip pa kolman ta ipaute i na som. Mi mbesooŋo ta kembena. Ko irao ilip pa biibi kini na som.\x + \xo 10:24 \xt Lu 6:40; Yo 13:16, 15:20\x* \v 25 Tana mbulu ta so tikam pa kolman ta ipaute i, inako tikam pini tomini. Mi mbesooŋo ta kembena. Mbulu ta so tikam pa biibi kini, inako tikam pini tomini. Tana sombe tipaata zaana Belsebul \f + \fr 10:25 \ft Zin Yuda tiwatwaata biibi kizin bubuŋana sananŋan zaana be Belsebul, bekena tipamiaŋi. Zaana tana ka uunu ta kembei: ‘Biibi kizin lokon.’ \f* ise ki tomtom ta iwe mataana pa lupŋana sa, nako tipasaana wal kini zan tomini ma isaana kat.”\x + \xo 10:25 \xt Mt 9:34, 12:24\x* \s1 Tomoto Anutu itutamen \r (Lu 12:2-9) \p \v 26 “Tana nio aŋso piom: Komoto zin tomtom pepe. Pa koroŋ zukŋan ta boozomen na, Anutu ko ipeeze ma borok su. Mi koroŋ turkeŋan, inako kaimer ni iswe ma ipet kat mat. \v 27 Tana sua ta aŋso piom la zugut lene na, kozo keswe ma ipet mat pa aigule. Mi sua ta aŋburum pa ila talŋoyom na, kala ma kosoyaara su kar keteene. \v 28 Mi zin wal ta tiso tipun yom ma kemetmeete na, komoto zin pepe. Pa zin sombe tipun yom ma kemeete, ina imap ta tina. Kaimer na, tirao be tikam kosa sa pa kunuyom mata yaryaaraŋana na som. Mi Anutu, to komoto i. Pa ni mburaana biibi. Irao be ipasaana tomtom kuliini ramaki kunuunu, mi iziiri i ma ila imbot kar sanaana.\x + \xo 10:28 \xt Yems 4:12\x* \p \v 29 “Kere. Man kimbinbin ina koroŋ sorok. Irao be tiŋgiimi ru pa pat siŋsiŋŋana tamen ŋonoono. Tamen Tomoyom Anutu, ni irao izem tasa ma imeete sorok mi itop su toono na som. \v 30-31 Mi niom na, ndomoyomŋoyom. Kilip pizin man. Uteyom runrun na, Anutu inin ma imap. Tana komoto koyom pepe.\x + \xo 10:30-31 \xt Mt 6:26\x* \p \v 32 “Sombe tomtom sa iswe kembei ni iwe leŋ ila iwal matan, inako nio tomini aŋswe i kembei ni naŋgaŋ tio ila Tamaŋ ta imbot kar saamba a mataana. \v 33 Tamen, sombe tomtom sa iwatkaala nio zoŋ ila iwal matan, inako nio tomini aŋwatkaali ila Tamaŋ ta imbot kar saamba a mataana.\x + \xo 10:33 \xt Mk 8:38; Lu 9:26; 2Tim 2:12\x* \s1 Yesu ko iwe uunu pizin tomtom be tiparyapaala zin \r (Lu 12:51-53, 14:26-27) \p \v 34 “Niom koso nio aŋmar be aŋlup zin tomtom ma lelen iwe tamen. Ina som. Pa nio ko aŋwe uunu pizin be tikam malmal mi tiparyapaala zin ma timbot ndelndelŋa. \q1 \v 35 Ko aŋkam ma pikin tomooto ziŋan taman bizin tilup zin mini som. \q1 Mi pikin moori ta kembena. Ko ziŋan nan bizin tilup zin mini som. \q1 Mi moori ulaŋan ziŋan rwon moori bizin ko tilup zin mini som. \q1 \v 36 Mi toŋmatiziŋ uunu tamen, nako tiparwe kan koi.\x + \xo 10:36 \xt Mika 7:6\x* \b \p \v 37 “Tomtom ta so leleene ilip pa naana ma tamaana, mi iur leleene pio pe som, inako irao be iwe naŋgaŋ tio na som. Mi sombe tomtom sa ni leleene ilip pa lutuunu bizin, mi iur leleene pio pe som, ina ni tomini ko irao be iwe naŋgaŋ tio som. \v 38 Mi sombe tomtom sa ikwaara ke pambaaraŋana kini \f + \fr 10:38 \ft Ke pambaaraŋana, ina sua tooroŋana pa pataŋana boozomen ta ise kiti pa Krisi zaana. \f* mi ito yo som, inako ni irao be iwe naŋgaŋ tio na som.\x + \xo 10:38 \xt Mt 16:24+; Mk 8:34+; Yo 12:25\x* \v 39 Tomtom ta sombe ikam ŋgar biibi pa itunu kuliini men, inako ikam mbotŋana ŋonoono ta ki Anutu i som. Mi tomtom ta sombe izem kat itunu pio, inako ikam mbotŋana ŋonoono ta ki Anutu i. \s1 Tu'uulu Merere wal kini. Naso takam lende kadoono ambaiŋana \r (Mk 9:40-42) \p \v 40 “Sombe tomtom sa ikam yom mi iuulu yom pa uunu tau kewe leŋ, ina ni ikam yo tomini. Mi sombe ikam yo, nako ikam Ni ta iŋgo yo ma aŋmar i tomini.\x + \xo 10:40 \xt Mk 9:37; Lu 10:16; Yo 13:20\x* \v 41 Tana tomtom sa isombe ikam Anutu kwoono sa mi iuuli pa uunu tau ni imar pa Anutu zaana, inako ikam kadoono ambaiŋana raraate kembei ta Anutu kwoono tana. Mi sombe tomtom sa ikam tomtom ndeeŋeŋana sa mi iuuli pa uunu tau tomtom tana ni tomtom ndeeŋeŋana, inako ziru tikam kadoono ta Anutu ikamam pizin wal ndeeŋeŋan. \v 42 Nio aŋso kat piom: Sombe tomtom sa ikam yok lomoŋana risa pa naŋgaŋ tio sorokŋana tasa pa uunu tau ni iwe naŋgaŋ tio, na Anutu ko irao mataana mbeleeli na som. Kaimer ni ko ikam tomtom tana le kadoono ambaiŋana.”\x + \xo 10:42 \xt Mt 25:40; Ibr 6:10\x* \c 11 \s1 Yoan iŋgo naŋgaŋ kini ma tila ki Yesu \r (Lu 7:18-35) \p \v 1 Yesu isope naŋgaŋ kini laamuru mi ru ma imap, to izem lele tana, mi imaŋga ma ila pa kar pakan ki Galilea, be ipaute zin tomtom mi ikam Anutu sua kini pizin. \s1 Yoan iŋgo naŋgaŋ kini ma tila ki Yesu \p \v 2 Yoan, tomtom ki yok kamŋana, ni imbotmbot lela ruumu sanaana leleene, mi ileŋleŋ Krisi uruunu pa uraata ta ni ikamam. Tana iŋgo naŋgaŋ kini pakan ma tila ki Yesu.\x + \xo 11:2 \xt Mt 14:3\x* \v 3 Tila tipet kini, to tiwi i ma tiso: “Ulaaŋa tabe imar i, ina nu tau? Som amsa tomtom toro?”\x + \xo 11:3 \xt Mal 3:1\x* \p \v 4 Yesu ipekel kwon ma iso: “Sua ta keleŋleŋ mi uraata ta kerre i, kimiili ma kala, to koso Yoan pa. \v 5 Koso pini ta kembei: Matan pisŋan tire lele, mi narapeŋan timaŋga mi tipa. Kulin mbetmbeeteŋan na, kulin iŋgeeze mini. Mi talŋan munŋan tileŋ sua. Zin ta timetmeete kek na, timaŋga mini, mi uruunu ambaiŋana ilala pizin wal sorrokŋan ta timbot ŋoobo na.\x + \xo 11:5 \xt Yesa 29:18, 35:5+, 61:1\x* \v 6 Mi tomtom ta sombe leleene iwe ru pio som, mi ikiskis urlaŋana kini, na ni ko leleene ambai pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kini i.”\x + \xo 11:6 \xt Mt 13:57, 26:31\x* \p \v 7-8 Yoan naŋgaŋ kini timiili ma tila, to Yesu iso pizin iwal biibi pa Yoan ma iso: “Indeeŋe ta kala lele bilimŋana be kere Yoan na, koso ko kere sokorei? Me wiini ta miiri ipamirri i? Som tomtom sa ta iru pa mburu ambaimbaiŋan? Ina som. Pa zin wal ta tirru pa mburu ta kembena na, zin timbotmbot raama zin bibip lela ruumu kizin. Irao tizem murin ndabokbokŋan tana na som.\x + \xo 11:7-8 \xt Mt 3:5, 6:29\x* \v 9 Lak! Kala be kere sokorei? Anutu kwoono sa, na? Mi keleŋ. Nio aŋso kat piom: Yoan tina, ni zaana ruk ten ŋana pa Anutu kwoono bizin ta boozomen.\x + \xo 11:9 \xt Lu 1:76\x* \v 10 Ina ni ta tibeede ka sua pataaŋa kek ta kembei: \q1 Re. Nio ko aŋgo tomtom tasa be iwe kwoŋ. \q1 Mi ni ta ko imuuŋgu pu mi iurpe zaala pu.\x + \xo 11:10 \xt Mal 3:1; Mk 1:2\x* \b \p \v 11 “Nio aŋso kat piom: Wal boozomen ta nan bizin tipeebe zin su toono ti na, tasa zaana biibi ma ilip pa Yoan ta yok kamŋana ka tomtom na som. Tamen tomtom sorokŋana sa, isombe ikilaala kat peeze ki kar saamba mi imbot lela, na ni ilip pa Yoan. \v 12 Indeeŋe ta Yoan tana imaŋga pa uraata kini mi imar na, peeze ki kar saamba, ikamam be per se mat. Mi wal pakan tikam kaisiigi pa.\x + \xo 11:12 \xt Lu 16:16\x* \v 13 Tutu mi sua boozomen ta muŋgu Anutu kwoono bizin tiso pa koroŋ tabe ipet i, ina imar imap su ta Yoan.\x + \xo 11:13 \xt Ro 10:4; Ibr 8:13\x* \v 14 Mi be kuurla sua kizin, so kikilaala ta kembei: Ilia ta muŋgu tisombe kaimer ko imiili mini na, ina tiso se ki Yoan tau.\x + \xo 11:14 \xt Mal 4:5; Mt 17:10+; Mk 9:11+\x* \v 15 Niom so talŋoyom, na keleŋ sua tio ti mi kakam ŋgar pa.” \p \v 16 Yesu ikam sua tooroŋana ti ma iso: “Iŋgi ko aŋso parei pizin wal ta koozi timbotmbot i? Wal ti pareiŋan? Zin kembei pikin ta timbutultul isu kar keteene, mi tiboboobo la pa waen bizin ma tiso: \q1 \v 17 ‘Niam amse kombom piom, \q1 mi niom karak som. \q1 Mi ambo lelaŋ, \q1 mi niom kataŋ som.’ \p \v 18 “Pa Yoan imar na, igabgaaba zin tomtom pa baen winŋana mi kini kanŋana na som. Tamen tomtom lelen pini som, mi tisombe ni bubuŋana sananŋana izeebi. \v 19 To Tomtom Lutuunu imar, mi ikanan mi iwinin. Mi ni tomini, tomtom lelen pini som, mi tisombe: ‘Iŋgi to ta igabgaaba zin wal sananŋan mi zin ta tiyyo takesŋan i, mi ziŋan timbel kini kanŋana ma baen winŋana.’ Tamen Anutu ŋgar kini, ina indeeŋe men. Kere mbulu ta ŋgar kini ipiyotyooto, to kikilaala.”\x + \xo 11:19 \xt Lu 5:29+, 15:1+\x* \s1 Yesu iyaamba kar pakan ki Galilea \r (Lu 10:13-15) \p \v 20 Kar pakan na, Yesu imbel mos kamŋana pizin kek. Tamen zin tiurla kini som, mi titooro lelen som. Tana isu to iyaamba zin. \v 21 Iso: “Oora, niom Korazin koyom mi Betsaida koyom na, tembel yom kek! Mos bibip ta tipet su kar tiom na, kozobe zin wal matan munŋan ki kar Tiro ma Sidon tire koroŋ sa ta kembei, so lelen ipata pa sanaana kizin ma tiŋgun muuŋgu pa, mi titooro lelen ta alok kek.\x + \xo 11:21 \xt Yona 3:6\x* \v 22 Nio aŋso piom. Indeeŋe mbeŋ kaimer ma Anutu isombe iur kadoono pizin tomtom, na ni ko leleene imiili ri pizin. Tamen niom, nako som kat. \p \v 23 “Mi niom Kapenaum koyom na, niom koso Anutu ko iwit yom ma kasala kar saamba. Som kat! Niom ko kusula ta kar sanaana a. Pa niom kembel uraata bibip reŋana kek. Mi be muŋgu zin Sodom kan tire mos boozomen ta kembei, so ra, tila len som, mi kar Sodom imbotmbot men. \v 24 Nio aŋso kat piom. Indeeŋe mbeŋ kaimer, mi Anutu isombe iur kadoono pizin tomtom, nako leleene imiili ri pizin. Tamen niom, nako som kat.”\x + \xo 11:24 \xt Mt 10:15\x* \s1 Yesu ko iuulu iti be ketende su \r (Lu 10:21,22) \p \v 25 Indeeŋe mazwaana tana, Yesu isu mi iso: “O Tamaŋ, nu ta Merere ki saamba mi toono, nio aŋpakuru. Pa koroŋ ta nu turke pizin wal ŋgarŋan, ina nu swe pizin wal ta len ŋgar biibi som ma kembei ta zin pikin i. Tabe zin timbot mat pa.\x + \xo 11:25 \xt 1Kor 1:26+\x* \v 26 E, Tamaŋ, ina nu itum lelem tau. \v 27 Koroŋ ta munŋaana men, ta Tamaŋ iur mar nomoŋ kek. Tomtom sa kuliini irou kat Lutuunu som. Tamaana ituta. Mi Tamaana ta kembena. Tomtom sa kuliini irou kati som. Lutuunu itutamen, mi zin tau Lutuunu leleene be iswe Tamaana pizin na, zin men tina ta tiute i.”\x + \xo 11:27 \xt Mt 28:18; Yo 3:35, 10:15, 17:2\x* \p \v 28 To Yesu iso mini ma iso: “Niom wal ta kembel uraata mi kabadbaada pataŋana boozomen na, kamar tio mibe aŋuulu yom ma keteyom isu.\x + \xo 11:28 \xt Yer 31:25; Mt 12:20\x* \v 29 Kagaaba yo, mi kakam ŋgar imar tio. Nio ituŋ ko aŋpakiiri yom pa mbulu tio. Naso itiŋan tapa raraate kembei bapalo ru ta tikamam uraata ila mbata i, mi aŋpamarra pataŋana tiom, mi aŋkam yom ma keteyom isu. Pa nio tomtom luumuŋoŋ mi leŋ ŋgerŋoŋ. \v 30 Tana nio sombe aŋkam peeze piom mi kagaaba yo ma itiŋan tapa raraate, inako ipata piom som. Mi uraata tabe aŋkam ma ise tiom, ina raurauŋana.”\x + \xo 11:30 \xt 1Yo 5:3\x* \c 12 \s1 Yesu ta imborro aigule potomŋana \r (Mk 2:23-28; Lu 6:1-5) \p \v 1 Indeeŋe aigule potomŋana tabe zin Yuda keten su pa na, Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tiwwa pa zaala ta ila pa kini wit lene. Mi naŋgaŋ kini petel zin. Tana tiwwa ma tila, mi tikewe ŋonon pakan mi tikanan. \v 2 Mi tutu kan pakan tire zin, to timaŋga mi tiso pa Yesu. Tiso: “Ai re. Iŋgi sa aigule potomŋana tabe ketende su pa i! Naŋgaŋ ku tina tikewe wit ŋonon paso? Mbulu ta kembei, tutu iŋgalsek pa.”\x + \xo 12:2 \xt Kam 20:10, 34:21\x* \p \v 3-4 To Yesu ipekel kwon ma iso: “Sua ta iso pa mazwaana ta king Dabit ziŋan wal kini petel zin ma tiru zalan na, niom kapaata som? Sua tana iso ta kembei: Mazwaana tana, Dabit ilela beeze ki Anutu, mi ikan narabu potomŋana ta tiurur la Anutu kereene uunu na. Narabu tana, ka ŋgalsekiŋana. Pa tutu iso zin patoronŋana kan men ta tirao be tikan. Mi som. Dabit ikam ma ikan, mi ikam pizin wal kini ma tikan tomini. Mi ka sua sa som.\x + \xo 12:3-4 \xt 1Sam 21:1+\x* \v 5 Mi sua ta tutu iso pa uraata kizin patoronŋana kan na tomini, niom kapaata som? Aigule potomŋan boozomen tabe ketende su pa i, na zin tikamam uraata lela Urum Merere. Tana zin tomini timololo aigule tana ka tutu. Tamen len uunu sa pa mbulu kizin tana som. Kere kek?\x + \xo 12:5 \xt Nam 28:9+\x* \v 6 Mi nio aŋso kat piom: Koroŋ ta ilip pa Urum Merere, ta koozi imbotmbot ti. \v 7 Anutu sua kini iso ta kembei: ‘Nio leleŋ ilip pa mbulu ki muŋaiŋana. Mi patoronŋana na, aŋkamam ŋgar pa pe som.’ Mibe kikilaala kat sua ti uunu, so irao kaŋgal sorok naŋgaŋ tio matan na som. Zin len uunu sa isaana som.\x + \xo 12:7 \xt Hos 6:6; Mt 9:13\x* \v 8 Pa aigule potomŋana tabe ketende su pa i, Tomtom Lutuunu ta imborro.”\x + \xo 12:8 \xt Kol 2:16-17\x* \s1 Yesu iurpe tomtom nama kaamaŋana pa aigule potomŋana \r (Mk 3:1-6; Lu 6:6-11) \p \v 9 Yesu izem lele tina, mi ila ma ilela lupŋana muriini kizin. \v 10 Mi tomtom nama kaamaŋana ta, ni imbotmbot lela lupŋana tana tomini. Mi tutu kan pakan ta ziŋan timbotmbot na, zin tiso titoombo Yesu. Beso imolo aigule potomŋana tabe keten su pa i ka tutu, tonabe iwe le uunu be tiŋgal mataana pa. Tana tisu to tiwi i. Tiso: “Lak, tutu kiti iso parei? Irao be tuurpe zin tomtom ma nin ambai pa aigule potomŋana tabe ketende su pa i, som som?”\x + \xo 12:10 \xt Lu 14:3\x* \p \v 11 Yesu ipekel kwon ma iso: “Parei, sombe tiom tasa le sipsip tamen ŋonoono, mi sipsip kini tana itop sula toono sumbuunu pa aigule potomŋana tabe ketende su pa i, ko ikeeni ma ise som? Som. Ko ikeeni ma ise.\x + \xo 12:11 \xt Lu 14:5\x* \v 12 Mi iti tomtom na, tilip pizin mbili. Tana iti sombe tu'uulu zin tomtom pa aigule potomŋana tabe ketende su pa i, na tomolo tutu som.” \v 13 Tona iso pa tomtom nama kaamaŋana tina ma iso: “Swooro nomom.” Beso iswooro namaana na, ambai kembei ta namaana toro. \v 14 Tabe zin tutu kan tana tizem lupŋana muriini, mi tila ma tilup zin mi timbuuru kana be tipuni ma imeete.\x + \xo 12:14 \xt Yo 5:16\x* \s1 Yesu, ni Anutu mbesooŋo kini \p \v 15 Mi Yesu, ni ikam la pa ŋgar kizin tutu kan kek. Tana izem lele tina mi ila lene. Mi iwal biibi ta tito i ma ziŋan tila. Mi Yesu iurpewe meteŋan kizin ta boozomen ma nin ambai. \v 16 Mi iŋgalsek pizin be tiswe uruunu ma ipet mat pepe. \v 17 Tana sua ta muŋgu Anutu kwoono Yesaya iso na, iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 \v 18 Kere mbesooŋo tio taiŋgi. Nio ituŋ aŋroogi, \q1 mi leleŋ ambai pini, mi leleŋ pini ilip kat. \q1 Nio ko aŋkam Bubuŋoŋ ma isalakaali. \q1 Mi ni ko ipaute zin wal ta Yuda somŋan i pa mbulu ndeeŋeŋana ki Anutu.\x + \xo 12:18 \xt Yesa 42:1+; Mt 3:17\x* \v 19 Kalŋaana ko izalla ma biibi som. \q1 Mi ziŋan zin tomtom ko tiparkam siloogo pa sua som. \q1 Kalŋaana ko isala mi ipamaala itunu isu kar keteene na som. \q1 \v 20 Zin wal ta pataŋana ipun zin ma mburan imap na, ni ko ikam pataŋana toro sa ma isalakaala zin som. \q1 Mi zin wal ta mburan ikamam be imap na, ni ko ipayaryaara zin mini. \q1 Mi ko inoknok ta kembena ma irao koroŋ ta boozomen timap ma tito mbulu ndeeŋeŋana ki Anutu. \q1 \v 21 Tana uruunu ko irak ma irao toono ta boozomen, mi zin wal ta Yuda somŋan i ko tiur matan pini mi tipase pini.\x + \xo 12:21 \xt Ro 15:12\x* \s1 Tisombe Yesu ikam Sadan mburaana \r (Mk 3:20-30; Lu 11:14-23) \p \v 22 Kaimer to tikam tomtom ta ma ila ki Yesu. Tomtom tana, bubuŋana sananŋana iru pini, mi ikami ma mataana ipis mi kwoono imun. Mi Yesu iurpe i, to mataana ire lele mi iso sua mini. \v 23 Zin iwal tire mbulu tina na, kwon itaanda pa mi tiso ta kembei: “Ai, tomtom ti, ko Dabit Lutuunu \f + \fr 12:23 \ft Sua kizin Yuda ta Dabit Lutuunu na, iswe kembei zin tiso Yesu, ni Mesia. Pa Mesia bela iyooto pa Dabit popoŋana kini. \f* som?” \p \v 24 Zin tutu kan tileŋ sua tina na, timaŋga mi tiso: “A ni, Belsebul ipombolmboli, tanata le mburaana be iziiri zin bubuŋana sananŋan. Iŋgi biibi kizin bubuŋana sananŋan uraata kini tau.” \p \v 25 Mi Yesu, ni iute ŋgar kizin kek. Tana iso pizin ma iso: “Parei, lele sa, sombe ka tomtom bizin tibalak mi tiparkam malmal pizin, ko lele tana imbot ambai? Som. Ko isaana. Mi kar sa, som ruumu sa, ta kembena. Sombe tikam ta kembei, inako timbot ambai som. \v 26 Sombe Sadan iurur koi pa itunu wal kini, mi izirziiri zin, nako peeze kini imbot ambai be parei? Som. \v 27 Lak, aŋwi yom. Sombe Belsebul ta ipombolmbol yo mi aŋzirziiri zin bubuŋana sananŋan, na parei pa naŋgaŋ tiom ta tizirziiri zin na? Asiŋ ipombolmbol zin? Sua ta kipiri pio, ta imiili pa ituyom mi iswe ŋgar tiom sananŋana. \v 28 Tamen sombe Anutu Bubuŋana ta ipombolmbol yo mi aŋzirziiri zin bubuŋana sananŋan, na iŋgi peeze ki Anutu ipet mat ma imbot la mazwoyom kek.\x + \xo 12:28 \xt Ŋgo 10:38\x* \p \v 29 “Parei, ko tomtom sa irao be ilela sorok ruumu ki tomtom ta ni mburaana biibi na, mi iyo mburu kini? Som. Bela ipun ruumu katuunu ma mburaana imap, mi ipo namaana ma kumbuunu, tona irao iyo koroŋ kini ta boozomen.\x + \xo 12:29 \xt Kol 2:15; 1Yo 3:8, 4:4; Tur 20:2\x* \p \v 30 “Tomtom ta so igabgaaba yo som, ina iwe koŋ koi. Mi sombe tomtom sa, ni iuluulu yo be aŋluplup zin tomtom som, na ni kembei iyaŋgwirŋgwiiri zin.\x + \xo 12:30 \xt Mk 9:40; Lu 9:50\x* \v 31 Tana nio aŋso piom ta kembei: Sanaana ta boozomen kizin tomtom, mi sua sananŋan boozomen ta tiwirri pa Anutu na, ni irao ireege pizin. Tamen sua sananŋana ta so tipiri pa Bubuŋana Potomŋana, inako Anutu ireege pizin na som.\x + \xo 12:31 \xt 1Tim 1:13; Ibr 6:4+, 10:26+\x* \v 32 Tana tomtom sa isombe igiibi sua sananŋana pa Tomtom Lutuunu, na sanaana kini tina, Anutu ko irao ireege pini. Tamen sombe ipiri sua sananŋana pa Bubuŋana Potomŋana, na Anutu ko ireege pini som. Som ma som kat. Ko imbotmbot ma alok.” \s1 Ke ŋonoono ta iswe ke pareiŋana \r (Lu 6:43-45) \p \v 33 Yesu iso mini ma isombe: “Ke sa, sombe ipiyotyooto ŋonoono ambaiŋana, to toso ina ke ambaiŋana. Mi sombe ŋonoono ambai som, to toso ina ke sananŋana. Pa ke ŋonoono ta izzwe ke tina pareiŋana. \v 34 Mooto sananŋana lutuunu bizin ta niom na! Ko karao be koso sua ambaiŋana sa ma ipet pa kwoyom na som. Pa leleyom na, bok pa ŋgar sananŋana. Mi ŋgar ta imbotmbot la lelende ta iwedet pa kwondo.\x + \xo 12:34 \xt Mt 3:7, 15:18\x* \v 35 Tomtom ambaiŋana, ni leleene bok pa ŋgar ambaiŋana. Tana ipiyotyooto mbulu ambaimbaiŋan ma iwedet. Mi tomtom sananŋana na, ni leleene bok pa ŋgar sananŋana. Tana ipiyotyooto mbulu sananŋan ma iwedet. \p \v 36 “Mi nio aŋso kat piom. Indeeŋe mbeŋ kaimer na, Anutu ko ipamender zin tomtom, mi iwi zin pa sua soroksorok boozomen ta muŋgu iwedet pa kwon na, mi iur kadoono pa. \v 37 Tana itum sua ku ta ko iswe u. Sombe sua ku ambai, nako Anutu ire u kembei lem uunu sa isaana som. Mi sombe sua ku ambai som, nako lem uunu mi ni iur kadoono pu.”\x + \xo 12:37 \xt Yems 3:2\x* \s1 Yona iwe kilalan pa mbulu tabe ipet pa Yesu \r (Mk 8:11-12; Lu 11:29-32) \p \v 38 Yesu iso sua tana ma imap, tona zin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu pakan tiso pini ma tiso: “Mos katuunu, niam amso amre nu tooro mos sa! Naso amurla ku.” \p \v 39 Mi Yesu ipekel kwon ma iso: “Wais, niom tomtom ta koozi kombotmbot i, niom sananŋoyom kat. Sua ta kumbuk pa Anutu na, kipizil ndemeyom pa kek. Pa koso kere kat mos sa pa motoyom, to kuurla. Mi mos kembei ta muŋgu ipet pa Anutu kwoono Yona na, mos tamen tina ta ko Anutu ikam piom. \v 40 Ni imbot la ye biibi kopoono pa aigule tel. Mi mbulu raraate men ta ko ipet pa Tomtom Lutuunu. Pa ni ko imbot sula toono leleene pa aigule tel.\x + \xo 12:40 \xt Yona 1:17\x* \v 41 Indeeŋe mbeŋ kaimer ma Anutu iso iur kadoono pizin tomtom na, zin Ninibe kan ziŋan zin tomtom ta koozi timbotmbot na, ko timaŋga. Mi zin Ninibe kan ko tiŋgal matan. Pa muŋgu zin tileŋ sua ki Yona, mi titooro lelen. Mi iŋgi tomtom ta ilip pa Yona, ta koozi imbotmbot i. Tamen tomtom tileŋ la sua kini som.\x + \xo 12:41 \xt Yona 3:5\x* \p \v 42 “Mi moori zaanaŋana ta muŋgu ikamam peeze pa lele pakaana ta mbuleene kat na, ni tomini ziŋan zin tomtom ta koozi timbotmbot i ko timaŋga. Mi ni ko iŋgal matan pa zooroŋana kizin. Paso, ni iute Anutu som. Tamen imbel pai pa lele molo mi imar, bekena ileŋ ŋgar ta Anutu ikam pa king Salumo na. Mi iŋgi tomtom ta ilip pa Salumo, ta koozi imbotmbot i.”\x + \xo 12:42 \xt 1Kin 10:1+\x* \s1 Sua tooroŋana pa bubuŋana sananŋana ta ila mi imiili mini \r (Lu 11:24-26) \p \v 43 Mi Yesu iso pizin mini ma iso: “Bubuŋana sananŋana sa, sombe iru pa tomtom sa mi iyooto mini, inako iwwa le sorok pa lele bilimŋana mi iru muriini sa be keteene isu. \v 44 Mi sombe iru ma som, nako iso: ‘A, iŋgi ko aŋmiili ma aŋla aŋlou muriŋ muŋguŋana mini!’ Mi so imiili ma ila na ire kembei tiurpe ma tisiiri ma iŋgeeze kek, mi ikolkol ma imbotmbot, \v 45 nako ila mini mi iyo waene bizin lamata mi ru tomen ta tilip pini pa mbulu sananŋana na, ma ziŋan timar mi tiru pa tomtom tana ma timbotmbot. Tabe ni isaana kat. Muŋgu na pe som. Mi iŋgi be isaana ma isaana kat. Zin wal sananŋan ta koozi timbotmbot i, na mbulu raraate men ta ko ipet pizin.”\x + \xo 12:45 \xt Yo 5:14; Ibr 6:4+; 2Pe 2:20+\x* \s1 Yesu naana mi toŋmatiziŋ kini \r (Mk 3:31-35; Lu 8:19-21) \p \v 46 Yesu ikamam sua pizin iwal biibi ma imbotmbot, mi naana ziŋan tiziini bizin timar tipet. Timbot mat mi tiso tire i. \v 47 Tana tomtom ta, iso pini ma iso: “Ai, nom ma tizim bizin ta timar timbotmbot mat a. Mi lelen be tire u.” \p \v 48 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Anaŋ ma tiziŋ bizin ziŋoi?” \v 49 Tona isara namaana ila kizin naŋgaŋ kini mi iso: “Wal ti, ta nio anaŋ ma tiziŋ bizin. \v 50 Pa zin wal ta so titoto Tamaŋ ta imbotmbot saamba a leleene, ina zin ta tiwe nio anaŋ mi tiziŋ mi luŋri bizin.”\x + \xo 12:50 \xt Yo 15:14+; Ro 8:29; Ibr 2:11+\x* \c 13 \s1 Sua tooroŋana pa kini iweniwen tiyaaraŋana \r (Mk 4:1-20; Lu 8:4-8) \p \v 1 Indeeŋe aigule tana na, Yesu izem ruumu, mi ipa ma isula pa tai Galilea. To mbuleene isu peende mi ikamam sua pizin tomtom. \v 2 Molo som na, iwal biibi timar ma timokor la kini. Tabe ni ilu i se wooŋgo mi mbuleene isu, mi tipuzuuru wooŋgo ma iperae ŋana ri. Mi zin iwal biibi tana timaramraama su peende be tileŋ sua kini. \v 3 Mi Yesu iso zin pa koroŋ boozomen ila sua tooroŋan. Iso pizin ta kembei: \p “Lwoono ta na, tomtom ta, ni ikam kini iweniwen mi ila mokleene kini be itiyaara. \v 4 Itiyaryaara ma ila na, pakan titoptop su zaala keteene. Mi man timar ma tire su pa, to tiŋa kan ma tila. \v 5 Mi pakan na, titoptop su toono ta raŋ biibi imbot meleebe na. Tana karau men mi tindomdom. \v 6 Beso zoŋ ise ma mataana kat, to run imelle ma timetmeete. Paso, toono biibi som, tana uran isula kat toono leleene som. \v 7 Mi pakan na, titoptop su toono pakaana ta worwooro matanmatanŋan tindomdom pa i. Beso wooro tindom na, tikaukau kini tana ma isaana. \v 8 Mi pakan na, titoptop su toono pakaana ta ambaiŋana. Tana tise ambai ma tiur ŋonoono. Kiini pakan tiur ŋonon boozo, pakan boozo kat, mi pakan boozo ma ilip.” \v 9 Mi Yesu ipemet sua kini ma iso: “Niom so talŋoyom, na keleŋ sua ti mi kakam ŋgar pa.” \s1 Uunu ta Yesu ikamam sua ila sua tooroŋan \r (Mk 4:10-12; Lu 8:9-10) \p \v 10 Kaimer mana naŋgaŋ kini timar kini mi tiwi i. Tiso: “Parei ta nu kamam sua pizin tomtom ila sua tooroŋan men?” \v 11 Yesu ipekel kwon ma iso: “Muŋgu peeze ki kar saamba na, ka ŋgar turkeŋana. Mi iŋgi Anutu isombe ipeeze ŋgar tana ma imbot mat piom. Mi wal pakan na, ni leleene be ipeeze ma imbot mat pizin som.\x + \xo 13:11 \xt 1Yo 2:27\x* \v 12 Pa tomtom ta sombe ileŋ sua ki Anutu mi iurla, nako Anutu ikam le ŋgar pakan ma isala ki, bekena tomtom tana irao kat pa ŋgar. Tamen ni ta ileŋ, mi iurla som na, ŋgar kini musaari tina, Anutu kola itatke pini.\x + \xo 13:12 \xt Mt 25:29; Mk 4:25; Lu 19:26\x* \v 13 Tana uunu tau aŋkamam sua pizin ila sua tooroŋan men, ina ta kembei: \q1 Matan irre, mi tikilaala som. \q1 Mi talŋan ileŋleŋ, tamen tikam kat ŋgar pa ka uunu som. \x + \xo 13:13 \xt Lo 29:4\x* \b \p \v 14 Tana sua ki Anutu kwoono Yesaya iur ŋonoono ise kizin. Sua ta kembei: \q1 Niom ko kuŋgun talŋoyom ma keleŋleŋ sua. \q1 Tamen ko kakam ŋgar pa ka uunu som. \q1 Mi ko kerre pa motoyom. \q1 Tamen ko kikilaala som.\x + \xo 13:14 \xt Yesa 6:9+; Yo 12:39+; Ŋgo 28:25+\x* \v 15 Paso, wal ti ŋgar kizin imbol kat, mi lelen be tikilaala som. \q1 Tana sua ta talŋan ikamam na, tileŋ la som. \q1 Mi tipumun matan, tabe tire som. \q1 Mi be lelen be tikam kat ŋgar, so matan ire, mi tileŋ la sua ta talŋan ikamam na mi tikilaala. \q1 To titooro lelen mi aŋurpe zin. \b \p \v 16 “Mi niom na, leleyom ambai pa kampeŋana ta ise tiom. Paso, koroŋ ta niom kere ki motoyom mi keleŋ kat pa talŋoyom, ina ipei ŋgar tiom kek.\x + \xo 13:16 \xt Lu 10:23+\x* \v 17 Pa nio aŋso kat piom: Muŋgu Anutu kwoono bizin boozo ziŋan wal kini ndeeŋeŋan pakan lelen ilip be tire koroŋ ta niom kerre i. Tamen tire som. Mi lelen be tileŋ koroŋ ta niom keleŋleŋ i. Tamen tileŋ som.” \s1 Yesu ipeeze sua ta ni itooro pa kini iweniwen tiyaaraŋana \r (Mk 4:13-20; Lu 8:11-15) \p \v 18 Mi Yesu iso mini ma iso: “Keleŋ! Sua tooroŋana ta aŋkam pa tomtom ta itiyaara kini iweniwen na, ka uunu ta kembei. \v 19 Kini iweniwen ta titoptop su zaala keteene, ina ise kizin wal ta tileŋ sua pa peeze ki kar saamba, mi tamen ipei ŋgar kizin som. Tabe Tomtom Sanaana imar ma itatke sua ta tileŋ na. \v 20 Mi kini iweniwen ta titoptop su toono ta raŋ biibi imbot pa meleebe na, ina ise kizin wal ta tileŋ Anutu sua kini, mi loŋa men tikan la mi menmeen zin pa. \v 21 Tamen sua tina isula kat pa lelen som. Tana pataŋana sa isombe indeeŋe zin, som sua ki Anutu iwe uunu pa wal pakan be tiseeze matan, to loŋa men mi tizem urlaŋana kizin. \v 22 Mi kini iweniwen ta titoptop su lele ta worwooro matanmatanŋan tindomdom pa i, ina ise kizin wal ta tileŋ sua ki Anutu, mi tamen tikam ŋgar biibi mete pa koroŋ ki toono ma matan berber pa koroŋ bozboozo. Tabe koroŋ soroksorok tina ikaukau zin ma urlaŋana kizin ipiyooto ŋonoono ambaiŋana sa som.\x + \xo 13:22 \xt 1Tim 6:9-17; 2Tim 4:10\x* \v 23 Mi kini iweniwen ta titoptop su toono ambaiŋana na, ina ise kizin wal ta tileŋ la sua ki Anutu mi tikam ŋgar pa. Tabe urlaŋana kizin ipiyooto ka ŋonoono. Pakan tipiyooto uraata ambaimbaiŋan boozo, pakan boozo kat, mi pakan boozo ma ilip.”\x + \xo 13:23 \xt Yems 1:25\x* \s1 Sua tooroŋana pa ro sananŋana ta ise pa mokleene \p \v 24 To Yesu ikam sua tooroŋana toro pizin. Iso: “Peeze ki kar saamba na, ka mbulu kembei tomtom tau ikam kini iweniwen tau ambaimbaiŋan ma ipaaza sula mokleene kini. \v 25 Mbeŋ ma zin tikeene, mi ka koi imar mi ikam ro sananŋana iweniwen mi ipaaza sula mokleene tana tomini raama kini ambaimbaiŋan. To iko ma ila lene. \v 26 Beso kini tina indom ma ise, na ro ise ramaki. \v 27 Tana zin uraata kan tila ma tisotaara mokleene katuunu. Tiso: ‘Biibi, nu paaza kini iweniwen ambaimbaiŋan men. Parei ta ro sananŋan taiŋgi tise tomini?’ \v 28 Ni ipekel kwon ma iso: ‘Inako koŋ koi sa ma koroŋ.” Tana zin uraata kan tiwi i ma tiso: ‘Kenako parei? Ko amla ma ampuru ro sananŋan ma tila len?’ \v 29 To ni ipekel kwon ma iso: ‘E-e, kembena pepe. Timbot ta kembena. Kokena kupuru ramaki kini ambaiŋana. \v 30 Kezem zin ma timbot ma irao gorgor ki kini ŋgaamaŋana. Tonabe tikilaala kat zin. Pa nio ko aŋso pizin uraata kan be tipuru zin muŋgu ma tipezekat, mi tigiibi sala you. Mana kaimer to tila tikam kini ŋonoono, mi tindou lela diditu tio.”\x + \xo 13:30 \xt Mt 3:12\x* \s1 Sua tooroŋana pa mastet \r (Mk 4:30-32; Lu 13:18-19) \p \v 31 To Yesu ikam sua tooroŋana toro pizin. Iso: “Peeze ki kar saamba na, ka mbulu kembei mastet iweene musaari ta tomtom ikam mi ila ipaaza sula mokleene kini. \v 32 Koroŋ tina na somto kat pa koroŋ iweniwen ta boozomen. Tamen sombe indom ma ise, na isala ma ilip pa zeere boozomen ma iwe kembei ta ke i, mi iur namannaman boozo. Tana zin man tila ma tipo len ŋgini isala.”\x + \xo 13:32 \xt Mt 24:14\x* \s1 Sua tooroŋana pa yis \r (Lu 13:20-21) \p \v 33 Mi Yesu ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin tomini. Iso: “Peeze ki kar saamba na, ka mbulu kembei ta yis. Sombe moori sa ikam mi itooro raama palawa, to koroŋ ri tana irao izil pa palawa biibi ma imap.” \p \v 34 Sua ta boozomen tana Yesu ikam pizin iwal biibi ila sua tooroŋan men. Mi iswe kat pizin som. \v 35 Tana sua ki Anutu kwoono iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 Kwoŋ ko ikaaga mi aŋkam sua pizin tomtom ila sua tooroŋan men. \q1 Indeeŋe Anutu iur saamba mi toono, mi imar indeeŋe koozi na, koroŋ pakan ike. \q1 Mi nio ko aŋpeeze ka ŋgar ma ipet mat.\x + \xo 13:35 \xt Mbo 78:2\x* \s1 Yesu ipeeze sua ta ni itooro pa ro sananŋan \p \v 36 Yesu izem iwal biibi tana, mi ila pa ruumu, to naŋgaŋ kini tila kini mi tiwi i. Tiso: “Sua ta nu tooro pa ro sananŋana na, peeze ka uunu piam.” \p \v 37 Tana Yesu iso: “Tomtom ta ipaaza kini iweniwen ambaimbaiŋan na, Tomtom Lutuunu tau. \v 38 Mi mokleene, ina toono ti. Mi kini iweniwen ambaimbaiŋan, ina zin wal ta titoto peeze ki kar saamba. Mi ro sananŋan, ina zin tau titoto peeze ki Tomtom Sanaana.\x + \xo 13:38 \xt 1Yo 3:10\x* \v 39 Tomtom tana ka koi ta ipaaza ro sananŋan isula mokleene, ina Tomtom Sanaana. Mi gorgor ki kini ŋgaamaŋana, ina toono swoono. Mi zin uraata kan, ina zin aŋela. \v 40 Indeeŋe toono swoono, nako tikam pizin wal sananŋan kembei ta zin uraata kan tikam pa ro sananŋan tana. Ko tilup zin mi tipiri zin sala you ma ikan. \v 41 Pa Tomtom Lutuunu ko iŋgo zin aŋela kini be tiyo wal boozomen ta timololo tutu na, mi zin wal ta tiyaryaaru zin tomtom ma titoptop pa sanaana na. Kokena tigaaba zin wal ta timbot lela peeze kini leleene.\x + \xo 13:41 \xt Mt 24:31\x* \v 42 Mi ko tipiri zin sula you sananŋana leleene, to tiyeryer ma zoŋon ŋekŋek ma timbotmbot.\x + \xo 13:42 \xt Mt 8:12\x* \v 43 Mi zin wal ndeeŋeŋan ki Anutu, nako kan azuŋka biibi kembei ta zoŋ, mi timbotmbot lela kar ki Taman Anutu. Niom sombe talŋoyom, na keleŋ sua tio ti mi kakam ŋgar pa!”\x + \xo 13:43 \xt Dan 12:3; 1Kor 15:40+\x* \s1 Sua tooroŋana pa tomtom ta indeeŋe koroŋ ndabokŋana \p \v 44 Mi Yesu iso mini ma iso: “Peeze ki kar saamba na, ka mbulu kembei ta tomtom ta iwwa pa lele pakaana ta ma indeeŋe koroŋ ndabokŋana kat. Tana ikel toono, mi iturke koroŋ tana ma imbot. To ila raama menmeeni, mi ikam koroŋ kini ta boozomen ma iŋgomoono zin lup, bekena iŋgiimi toono tana ramaki koroŋ tana ma iwe lene. \s1 Sua tooroŋana pa natabu \p \v 45 “Mi peeze ki kar saamba na, ka mbulu kembei ta tomtom tau irru natabu ndabokŋana kat be iŋgiimi. \v 46 Sombe indeeŋe tasa ta ambaiŋana kat, inako ila mi iŋgomoono koroŋ kini ta munŋaana men bekena iŋgiimi natabu tana ma iwe lene. \s1 Sua tooroŋana pa pu \p \v 47 “Mi peeze ki kar saamba na, ka mbulu kembei ta pu ye tau zin wal ye kan tila tipiri sula tai mi tiraara. Mi ye matakiŋa boozo tila titi la pu tana. \v 48 Ye sombe tila pu ma sik, to wal ye kan tiyaaru ma tilela peende. Tona tikinke zin ye pa pu, mi tipitpeleele zin ma tila ndelndelŋa. Ye ambaimbaiŋan, to tiyo zin sula ŋgamar. Mi sananŋan na, tipiri zin ma tila len. \v 49 Indeeŋe toono swoono na, mbulu raraate men ta ko ipet pizin tomtom. Pa Anutu aŋela kini ko tisu ma tipitpeleele zin tomtom. Wal ambaimbaiŋan ko tila ndel, sananŋan tila ndel. \v 50 Tona zin ko tipiri zin wal sananŋan sula you leleene ma you ikan zin ma tiyeryer mi zoŋon ŋekŋek ma timbotmbot.”\x + \xo 13:50 \xt Mt 13:42\x* \s1 Sua pemetŋana \p \v 51 Yesu iso sua ma imap, to iwi zin naŋgaŋ kini ma iso: “Parei, sua ta aŋzzo na, kakam ŋgar pa ma imap?” Mi zin tiso: “E, niam amkam ŋgar pa kek.” \v 52 To ni ipekel kwon ma iso: “Tana zin ŋgarŋan ki tutu ta so ŋgar kizin ipet mi tito peeze ki kar saamba, na zin ko tirao be tipaute zin tomtom pa sua muŋguŋana mi sua popoŋana tomini. Kembei ta ruumu katuunu tau iweene koroŋ muŋguŋan mi koroŋ popoŋan pa diditu kini.” \s1 Zin Nasaret kan tiurla ki Yesu som mi tirepiili i \r (Mk 6:1-6; Lu 4:16-30) \p \v 53 Yesu ikam sua tooroŋana ta boozomen tana ma imap, to izem lele tina, \v 54 mi imiili ma ila pa itunu kar kini. Mi ilela lupŋana muriini mi ikamam sua pizin tomtom. Mi wal ta tileŋ sua kini na, timurur pa ŋgar kini ma tiso: “Wai, asiŋ ipaute tomtom ti, ta le ŋgar biibi ta kembei? Mi ni ikam mburaana biibi swoi, ta irao ikam uraata bibip ta kembei?\x + \xo 13:54 \xt Yo 7:15\x* \v 55 E-e, ni kar toro sa bekena takankaana pini? To ti tamaana, ni tomtom ki iwwo ruumu. Mi naana Maria tau. Mi tiziini bizin ta Yems, Yosep, Simon mi Yudas.\x + \xo 13:55 \xt Yo 6:42\x* \v 56 Mi lunuri bizin tomini ta itiŋan tombotmbot i. Ko ni ikam ŋgar mi mburaana tiŋgi be parei?” \v 57 Tana tirepiili i mi tiurla kini som. \p Mi Yesu iso pizin ma iso: “Anutu kwoono sa, sombe ikam uraata su itunu lele kini, nako tomtom matan pasomi. Mi sombe ikam uraata pa itunu wal kini, nako tirepiili i. Mi sombe ila lele toro, tona len ŋger pini mi tiwit uruunu.”\x + \xo 13:57 \xt Yo 4:44\x* \v 58 Tana ni itooro mos boozo pe som isu kar kini. Paso, zin tiurla kini som. \c 14 \s1 Yoan ta yok kamŋana ka tomtom na, imeete \r (Mk 6:14-29; Lu 9:7-9) \p \v 1 Indeeŋe tana, Erot, biibi ta imboro lele pakaana ki Galilea na, ileŋ Yesu uruunu. Tana iso pizin menderŋan kini ma iso: \v 2 “Iŋga ko Yoan som? Ni ta muŋgu ikamam yok pizin tomtom mi imeete kek, ta ko imaŋga mini a? Tanata le mburaana biibi kat.” \p \v 3-4 Erot iso sua tana paso, ikam ŋgar pa mbulu ta ikam pa Yoan na. Pa Erot iwoolo kana toono Pilip kusiini, zaana Erodias. Tana Yoan ilala ki Erot, mi iyamyaambi ma izzo pini ta kembei. Iso: ‘Mbulu ta kam pa tom Pilip kusiini, ina nu molo tutu.’ Tana Erot iso mi tikam Yoan ma tila tipo i, mi tiuri lela ruumu sanaana ma imbotmbot. \x + \xo 14:3-4 \xt Wkp 20:21\x* \v 5 Mi Erot, ni leleene be ipun Yoan ma imeete. Tamen imoto kana pizin Yuda. Pa zin tire Yoan kembei ni Anutu kwoono. \x + \xo 14:5 \xt Mt 21:26\x* \p \v 6 Erot imbotmbot ma indeeŋe mbeŋ kini ta naana ikami pa na, to ikam kini biibi. Tikanan ma tiwinin ma timbotmbot, mi Erodias lutuunu moori ilela ruumu mi irak su keren uunu ma ambai kat. Tabe ipas Erot keteene, \v 7 mi imbuk sua mbolŋana pini. Iso: “Ŋonoono kat. Koroŋ ta nu so lelem pa, nako aŋkam pu.” Mi ipombol sua kini tina ma imbol kat. \p \v 8 Morri tina ila ki naana Erodias, to naana isokere i mi iso pini be ikam Yoan uteene. Tana ito naana kalŋaana, mi iso pa Erot ta kembei. Iso: “Yoan ta yok kamŋana ka tomtom na, nio leleŋ be yembut ŋgureene, mi uteene isula timbiiri, mi imar tio ti.” \p \v 9 King ileŋ sua tina na, leleene ipata. Tamen irao be itit kalŋaana na som. Pa ipombol sua ma iso ŋonoono kat ila wal biibi tina matan ma tileŋ kek. \v 10 Tana iŋgo wal pakan ma tila ruumu sanaana, mi tiyembut Yoan ŋgureene. \v 11 To tiur uteene isula timbiiri, mi tikam ma tila ki morri tina. Mi ni ikuundu ma ila ki naana. \p \v 12 Yoan naŋgaŋ kini tileŋ, to tila ma tikam putuunu, mi tila titwi i. Mi tila ma tisotaara Yesu. \s1 Yesu iputu tomtom munŋaana lamata (5,000) \r (2Kin 4:42-44; Mk 6:30-44; Lu 9:10-17; Yo 6:1-14) \p \v 13 Indeeŋe Yesu ileŋ Yoan uruunu kembei ni imeete kek na, izem lele tana, mi ikam wooŋgo ma ila pa lele bilimŋana bekena itutamen imbotmbot. Tamen zin iwal tileŋ uruunu, to tizem kar kizin mi tipa toono ma tito i. \v 14 Yesu ilela peende na, ire zin iwal biibi tana ma leleene isaana pizin. Tabe iurpe zin meteŋan kizin ma nin ambai. \x + \xo 14:14 \xt Mt 9:36\x* \p \v 15 Timbotmbot ma lele be rorou, to naŋgaŋ kini tila mi tiso pini. Tiso: “Lak, iŋgi rou kek. Mi iŋgi tombotmbot lele ta ka kini somŋana i. So pizin bekena tila pa kar ta koloulouŋan ma tiŋgiimi kan kini.” \v 16 Yesu ipekel kwon ma iso: “Soom. Zin timbotmbot. Irao tila na som. Niom ituyom kakam kan kini ma tikan.” \p \v 17 Mi naŋgaŋ kini tipekel kwoono ma tiso: “Mi ta, niam amkam kini sa ma amar som. Niam narabu tiam zaraaba lamata men mi ye luluunu tamen ta imbotmbot i.” \p \v 18 To Yesu iso: “Kakam kini tana ma imar.” \v 19 Tona iso pizin iwal tana ma mbulen isu lele mbutmbuutuŋana. Zin mbulen su makiŋ, to iteege narabu lamata mi ye luluunu ta tana, mi mataana isala kor mi isuŋ pa. To itete narabu mi izarra la kizin naŋgaŋ kini, mi tila ma tirai pizin tomtom. \v 20 Mi wal ta boozomen tana tikan ma kopon isaana. Mi surunsurun ta imbotmbot na, naŋgaŋ kini tiyogeege sula kiri laamuru mi ru ma bokbok. \v 21 Wal ta tikan kini tina, tinin zin tomooto men ma tirao kembei munŋaana lamata (5,000). Mi moori ma pikin na, ninŋan som. \s1 Yesu ipa se tai \r (Mk 6:45-52; Yo 6:15-21) \p \v 22 Uraata tana imap to, Yesu ipiyar naŋgaŋ kini ma tise wooŋgo be timuuŋgu ma tila tai pakaana mbaaga. Tana zin tila, mi ni itunu imbot ma iur zin iwal biibi ma tila. \v 23-24 Iwal biibi timap ma tila len, tona ni isala pa abal ta be itutamen imbot mi isuŋ. Izuŋzuŋ ma ila mbeŋ. Indeeŋe tana na, naŋgaŋ kini tikam wooŋgo ma tila ma tipet tai lukutuunu kek. Mi tikam sanaana pa miiri ma duubu. Mburan papiriizi pa puze. \x + \xo 14:23-24 \xt Lu 6:12, 9:28\x* \v 25 Yesu imbotmbot ma lele imarmar, to imaŋga ma izem lele tina, mi ipa se tai kuliini mi ikoŋuru zin naŋgaŋ kini ma ila. \v 26 Beso tire lae pini na, motoŋana biibi ikam zin mi kalŋan sanaana ma tiso: “Wai kere! Kon sa ta imar i!” Mi timoto kan ma tisaana. \x + \xo 14:26 \xt Lu 24:37\x* \p \v 27 To Yesu loŋa men mi iso la pizin ma iso: “Komoto pepe. Leleyom ambai. Iŋgi nio tau.” \v 28 Tona Petrus imaŋga mi iso: “Merere, ina nu tau? Kena so mi nio aŋpa se tai ma aŋma.” \p \v 29 Yesu iso pini ma iso: “Mar lak!” Tona Petrus izem wooŋgo, mi isula be ipa ma ila kini. \v 30 Tamen ire miiri ma duubu biibi, to imoto kana, mi iso ko imon ma isula lene. Tabe kalŋaana sanaana ma iso: “Merere, uulu yo lak!” \v 31 To Yesu loŋa mi karau la pa namaana ma iteegi. Mi iso pini: “Oo, urlaŋana ku imbol zeen. Lelem iwe ru paso?” \x + \xo 14:31 \xt Mt 8:26\x* \p \v 32 Ziru tila ma tisala wooŋgo na, miiri ma duubu imap mi taun isu. \v 33 Tana naŋgaŋ ta timbot lela wooŋgo leleene na, tilek kumbun pini mi tiso: “Ŋonoono kat, nu Anutu lutuunu.” \x + \xo 14:33 \xt Mt 16:16\x* \s1 Yesu iziiri mete pizin tomtom isu kar Genesaret \r (Mk 6:53-56) \p \v 34 To Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tila ma sor lela kar Genesaret. \v 35 Mi zin tomtom ki kar tana tire zin, to tikilaala kembei Yesu ta imar i. Tana tiloondo ma tikam uruunu ma irao lele tana, mi tiyyo zin meteŋan kizin ma timap ma tila kini. \v 36 Mi titaŋroro i be irao zin meteŋan titeegi, som titeege mburu kini kwopiriini men. Mi wal boozomen ta titeegi na, mete kizin imap mi nin ambai lup. \x + \xo 14:36 \xt Mt 9:20+\x* \c 15 \s1 Tutu ki Anutu ilip pa tutu kizin kolman \r (Mk 7:1-13) \p \v 1 Tona zin tutu kan ziŋan ŋgarŋan ki tutu pakan tizem Yerusalem, mi timar tipet ki Yesu. Mi tiso pini ta kembei. \v 2 Tiso: “Parei ta naŋgaŋ ku tina timololo tutu ki tumbundu bizin? Pa tutu ki namanda ŋguuruŋana na, titoto som mi tikanan sorok kini.”\x + \xo 15:2 \xt Lu 11:38\x* \p \v 3 Yesu ipekel kwon ma iso: “Mi parei ta niom kikiskis tutu kizin kolman mi komololo pa Anutu tutu kini? \v 4 Pa Anutu iso ta kembei: \q1 Lem ŋger pa tomom ma nom mi mbeeze pizin. \q1 Mi tomtom ta sombe mata pasom tamaana ma naana, som ikam sua sananŋana pizin na, kupuni ma imeete.\x + \xo 15:4 \xt Kam 20:12, 21:17\x* \b \p \v 5 “Tamen niom na, koso ta kembei: Tomtom sa, sombe le koroŋ be iuulu tamaana ma naana pa, mi tamen ikam pizin som, mi iso pizin ma iso: ‘O koroŋ ti, nio aŋrao aŋkam piom som. Pa iŋgi aŋur ma iwe Anutu lene kek.’ \v 6 Tomtom sa iso ikam ta kembei, na niom koso ni ikam mbulu ambaiŋana mi kopomboli pa. Tabe kakam ma ni iuulu tamaana ma naana som. Tana tutu tiom tana ikam Anutu sua kini ma iwe koroŋ sorok. \v 7 Niom wal pakamkaamŋoyom. Sua ta muŋgu Anutu kwoono Yesaya ibeede na, ina indeeŋe kat yom. \v 8 Pa ni iso ta kembei: \q1 Wal taiŋgi, tipakurkur yo sorok pa kwon. \q1 Tamen lelen na, imbot molo kat pio.\x + \xo 15:8 \xt Yesa 29:13; Ezek 33:31\x* \v 9 Pa tipaute zin tomtom pa tutu kizin kolman, mi tiso ina tutu ki Anutu. \q1 Tana mbulu ta tikamam be timbesmbeeze pio na, iwe koroŋ sorok.”\x + \xo 15:9 \xt Kol 2:20+; Tit 1:14\x* \s1 Koroŋ ta ikam tomtom ma isaana pa Anutu mataana \r (Mk 7:14-23) \p \v 10 Tona Yesu iboobo zin iwal ma tila kini, mi iso pizin ta kembei. Iso: “Kuŋgun talŋoyom pa sua tio ti mi kakam ŋgar pa! \v 11 Koroŋ ta takan ma isula pa kopondo i, ina irao be ikam ti ma tasaana pa Anutu mataana na som. Mi koroŋ ta lelende iur pa, mi iyooto ma ipet pa kwondo, ina ta ikam ti ma tasaana pa Anutu mataana.”\x + \xo 15:11 \xt Mt 12:34; 1Tim 4:4\x* \v 12 Tona naŋgaŋ kini tila kini mi tiso: “Wai, sua ta giibi na, ipasaana zin tutu kan lelen. Manako parei?” \p \v 13-14 Yesu ipekel kwon ma iso: “Motoyom ila pizin pepe. Pa Tamaŋ Anutu ta imbotmbot saamba a, koroŋ boozomen ta ni itunu ipaaza som, inako ipuru zin ma timap ma tila len. Wal tana, zin kembei wal matan pisŋan ta tisombe tiso zin tomtom pa zaala. Mi parei? Sombe tomtom mata pisŋana tasa imuuŋgu ma iso waene toro ta mata pisŋana i pa zaala, ko ziru irao titop sula sumbuunu som? Som. Ko titop.”\x + \xo 15:13-14 \xt Mt 23:16,24; Lu 6:39; Ro 2:19\x* \p \v 15 To Petrus imaŋga na iso: “Peeze sua tooroŋana tina ka uunu piam ma amleŋ.” \v 16 Tana Yesu iso pizin ma iso: “Wai, niom tomini kakankaana? \v 17 Ŋgar tiom ikam sua ti risa som? Koroŋ ta takan pa kwondo na, isula pa kopondo, mi kaimer to iwe tiende ma ila lene. \v 18 Mi ŋgar sananŋana ta imbotmbot la lelende mi iyooto ma ipet pa kwondo, ina ta ikam ti ma tasaana pa Anutu mataana. \v 19 Pa ŋgar sananŋan boozomen ta imbotmbot la tomtom lelen, ta ipiyotyooto mbulu sananŋan. Mbulu ta kembei: tupun sorok tomtom ma imeete, tapasaana ula, takam mbulu kizin me ma ŋge, tekem, topombol sua pakaamŋana, mi tipiri sua sananŋana pizin tomtom.\x + \xo 15:19 \xt Un 8:21; Mt 12:34\x* \v 20 Mbulu ta kembena ta ipasaana iti pa Anutu mataana. Mi sombe tomtom sa iŋguuru namaana som, mi ikan sorok kini, ina na som.” \s1 Urlaŋana biibi ki Kanaan nan ta \r (Mk 7:24-30) \p \v 21 To Yesu imaŋga mini, mi izem lele tina, mi ila pa lele pakaana ta kar bibip ru, Tiro ma Sidon timbot pa na. \v 22 Mi molo som na, Kanaan nan ta, ni imbot lele tina mi imar ki Yesu. Mi itaŋroro i ma iso: “Biibi, Dabit Lutuunu, muŋai yo lak! Pa lutuŋ moori ta bubuŋana sanaŋana izeebi ma isaana kat.” \p \v 23 Mi Yesu ipekel kalŋaana som. Kaŋkaŋ men. Mi moori iboboobo mi itokelkeeli ma tila. To zin naŋgaŋ tila ki Yesu mi tiso pini. Tiso: “Re moori tiŋga lak! Imar ma iyalle iti paso?” \p \v 24 Mi Yesu ipekel kwon ma iso: “Tamaŋ Anutu, ni iŋgo yo ma aŋmar pizin Israel men. Pa zin na sipsip kini ta tisaŋsaŋ lup kek.”\x + \xo 15:24 \xt Mt 10:6\x* \p \v 25 Moori tana ileŋ sua ti, to ila itop su Yesu kumbuunu uunu mi iso: “Biibi, uulu yo lak!” \v 26 Mi Yesu ipekel kwoono ma iso: “Wai, kini kizin pikin ko loŋa tigiibi ila ma me tikan? Ina ambai som.” \p \v 27 To moori ipekel kwoono ma iso: “Biibi, ina ŋonoono. Tamen sombe pikin ikanan kini, mi muunu itoptop su, inako iwe me kan.” \v 28 Yesu ileŋ sua kini, to ipekel kwoono ma iso: “O moori, urlaŋana ku imbol kat. Tana koroŋ ta nu lelem pa, Anutu ko ikam pu.” Yesu iso sua tina, to bubuŋana sananŋana iyooto pa moori tina lutuunu moori ma niini ambai mini.\x + \xo 15:28 \xt Mt 8:10,13\x* \s1 Yesu iurpe meteŋan boozo ma nin ambai \p \v 29 To Yesu izem lele pakaana tana, mi ila ipet tai Galilea mini. Ipiyaala pa peende ma ila, to isala pa lele mbukuunu ta, mi mbuleene isu ma imbotmbot.\x + \xo 15:29 \xt Mk 7:31\x* \v 30 Mi molo som na, iwal biibi tiyo zin meteŋan kizin boozomen ma tila kini. Pakan kaamaŋan, pakan narapeŋan, pakan matan pisŋan, pakan kwon munŋan, mi meteŋan pakan tomini. Tiyo zin ma tila kini, mi tiur zin su kumbuunu uunu, to ni iurpe zin ma nin ambai. \v 31 Mi zin iwal ta tire mos tina na, timurur pa mi tipakur Anutu kizin Israel zaana. Paso, kwon munŋan tiso sua, kaamaŋan nin ambai mini, narapeŋan tipa, mi matan pisŋan tire lele.\x + \xo 15:31 \xt Mk 7:37\x* \s1 Yesu iputu tomtom munŋaana paŋ (4,000) \r (Mk 8:1-10) \p \v 32 Tona Yesu iboobo zin naŋgaŋ kini ma tila kini, mi iso pizin. Iso: “Nio leleŋ isaana pizin iwal biibi ti. Pa itiŋan tombotmbot pa aigule tel, ma kini kizin imap kat. Mi leleŋ be aŋur zin sorok ma tila raama petel zin na som. Kokena tila mi mburan imap isu zaala lwoono.”\x + \xo 15:32 \xt Mt 14:14\x* \p \v 33 Mi naŋgaŋ kini tiso: “Wai! Ko takam kini swoi ma irao be tuputu zin iwal biibi ta kembei? Pa iŋgi sa tombotmbot lele bilimŋana na.” \p \v 34 To Yesu iwi zin. Iso: “Narabu tiom piizi ta imbotmbot na?” Zin tipekel kwoono ma tiso: “Lamata mi ru. Mi ye munmun pakan tomini.” \p \v 35 Tona Yesu iso pizin iwal ma mbulen isu toono. \v 36 Zin mbulen isu makiŋ, tona ikam narabu lamata mi ru raama zin ye tina mi isuŋ pa. To itete mi izarra la kizin naŋgaŋ kini, mi zin tila ma tirairai pizin iwal. \v 37 Mi tomtom ta boozomen tikan ma kopon isaana. To tiyogeege kini surunsurun ma tizeebe sula tiigi lamata mi ru ma bokbok. \v 38 Zin tomooto ta tikan kini tina na, tinin zin ma tirao kembei munŋaana paŋ (4,000). Mi moori ma pikin na, ninŋan som. \p \v 39 Zin iwal tina tikan kini ma imap, to Yesu iur zin ma tila len pa kar kizin kizin. Tona ilu i se wooŋgo, mi ila pa lele pakaana ki Magadan. \c 16 \s1 Zin tutu kan mi zin sadusi tisombe tire mos sa \r (Mk 8:11-13; Lu 12:54-56) \p \v 1 Timbotmbot mi zin tutu kan mi zin sadusi pakan tikoŋuru Yesu ma timar mi tisombe titoombi. Tisombe ni ikam mos sa tabe iswe kembei ni iwwa raama saamba mburaana, to tiurla kini. \x + \xo 16:1 \xt Mt 12:38; Lu 11:16\x* \v 2 Mi ni ipekel kwon ma iso: “Niom sombe kere zoŋ isula, mi ikam ma saamba uunu isiŋsiŋ, tona koso: ‘Oo, iti gaaga ko zoŋ biibi.’ \v 3 Mi sombe kere zoŋ ise ma lele uunu igabgap, tona koso: ‘Wai, koozi ko yaŋ biibi.’ Tana lele na, karao be kikilaala. Mi mbulu ta koozi iwedet i na, kikilaala som. \v 4 Niom tomtom ta koozi kombotmbot na, niom wal sananŋoyom. Sua ta kumbuk pa Anutu na, kipizil ndemeyom pa kek. Pa kamaŋmaŋ be kere kilalan sa pa motoyom, to kuurla. Mi nio aŋso kat piom. Kilalan tamen ta ki Yona, ta ko Anutu ikam piom ma kere.” Ni iso pizin ta kembei, to imaŋga ma izem zin, mi ila lene. \x + \xo 16:4 \xt Yona 2:1; Mt 12:39+; Lu 11:29\x* \s1 Yis kizin tutu kan mi zin sadusi \r (Mk 8:14-21) \p \v 5 Indeeŋe Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tila pa tai pakaana mbaaga na, naŋgaŋ kini matan iŋgal be tikam kan narabu som. \v 6 Yesu imbotmbot mi mataana ila pa mbulu sananŋana kizin tutu kan, to isu na iso pizin naŋgaŋ kini. Iso: “Motoyom iŋgal ituyom mi kere yom pa yis kizin tutu kan mi zin sadusi.” \x + \xo 16:6 \xt Lu 12:1; 1Kor 5:6+; 1Pe 2:1\x* \p \v 7 Mi naŋgaŋ kini tikam kat ŋgar pa sua kini som. Tabe tiparzzo pizin ma tiso: “Iŋgi ko iso piti paso, matanda mbeleele mi takam kanda narabu \f + \fr 16:7 \ft Zin Yuda, sombe tiurpe narabu kizin na, titooro palawa raama yis.\f* som tau.” \p \v 8 Mi Yesu ikam la pa ŋgar kizin kek. Tana iso pizin ma iso: “Oo, niom tina, urlaŋana tiom musaari mete. Koyyo kwoyom pa narabu paso? \v 9 Ŋgar tiom ipet pio zen? Uraata tio ta kere kek na. Indeeŋe ta aŋtete narabu lamata men pizin tomtom munŋaana lamata ma tikan na, koyogeege kini surunsurun isula kiri piizi? \x + \xo 16:9 \xt Mt 14:17+\x* \v 10 Mi indeeŋe ta aŋtete narabu lamata mi ru pizin tomtom munŋaana paŋ ma tikan na, koyogeege surunsurun isula tiigi piizi? \x + \xo 16:10 \xt Mt 15:34+\x* \v 11 Kena parei ta niom kakam ŋgar pa sua tio ti ka uunu som? Nio aŋso pa narabu ŋonoono som. Iŋgi aŋso piom be kere yom pa mbulu pakaamŋana kizin tutu kan mi zin sadusi.” \p \v 12 Tona ŋgar kizin ipet mi tikilaala kembei ni iso pa yis ta tiurur la narabu som. Ni iso pa sua ta zin tutu kan mi zin sadusi tikamam pizin tomtom. \s1 Petrus iswe kat kembei Yesu ni Mesia \r (Mk 8:27-30; Lu 9:18-21) \p \v 13 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tizem lele tina mi tipa ma tila pa lele pakaana ki kar Sisarea Pilipai. Timbotmbot tina, mi Yesu isu na iwi zin naŋgaŋ kini. Iso: “Lak, tomtom tikam ŋgar pa Tomtom Lutuunu be parei?” \p \v 14 Zin tipekel kwoono ma tiso: “Wal pakan tiso nu Yoan ta muŋgu ikamam yok pizin tomtom na. Mi pakan tiso nu Anutu kwoono Ilia. Mi pakan tiso nu Anutu kwoono Yeremia. Mi pakan tiso nu Anutu kwoono toro sa.” \x + \xo 16:14 \xt Mt 14:1+\x* \p \v 15 To Yesu iwi zin mini ma iso: “Mi niom na, koso nio asiŋ?” \v 16 Simon Petrus imaŋga mi ipekel kwoono ma iso: “Nu Mesia tau. Anutu mata yaryaaraŋana Lutuunu.” \x + \xo 16:16 \xt Yo 6:69\x* \p \v 17 To Yesu iso: “Simon, Yona lutuunu. Lelem ambai pa kampeŋana ki Anutu ta ise ku na. Pa sua ta so na, tomtom toono kana sa iso u pa som. Tamaŋ Anutu ta imbot saamba a, ni itunu ta iswe sua tana pu. \x + \xo 16:17 \xt Ga 1:15+\x* \v 18 Nio aŋso pu: Nu Petrus. \f + \fr 16:18 \ft Zaana ‘Petrus’ ka uunu ta kembei: ‘pat’.\f* Mi zin wal ta so timender sala pat taiŋgi, nako nio aŋlup zin ma tiwe lupŋana tio, mi aŋpombol zin ma timender mbolŋana kat. Tana kar sanaana mburaana ko irao ilip pizin na som. \x + \xo 16:18 \xt Yo 1:42; Ep 2:20; Tur 21:14\x* \v 19 Mi nu Petrus, ko aŋuru be mboro kar saamba ka kataama. Tana koroŋ ta nu sombe ur ŋgalseki pa isu toono, nako ŋgalsekŋana isu saamba tomini. Mi koroŋ ta nu so yok pa isu toono, inako yokŋana isu saamba tomini.” \x + \xo 16:19 \xt Mt 18:18; Yo 20:23; Ŋgo 10:34-44; Tur 3:7\x* \v 20 Yesu iso sua tana ma imap, to kwoono imbol kat pizin be tiswe i la ki wal sa pepe. Kokena tiute ni Mesia. \x + \xo 16:20 \xt Mt 17:9\x* \s1 Yesu iso pa meeteŋana kini \r (Mk 8:31-33; Lu 9:22) \p \v 21 Indeeŋe tina mi ila na, Yesu izzo katkat pa mbulu tabe ipet pini i ma naŋgaŋ kini tileŋleŋ. Ni izzo pizin ta kembei. Iso: “Nio bela aŋsala Yerusalem, mi zin peeze kan ziŋan bibip kizin patoronŋana kan, mi zin ŋgarŋan ki tutu ko tiseeze motoŋ mi tipun yo ma aŋmeete. Mi mbeŋ iwe tel pa, tona Anutu ko ipei yo ma burup ma aŋmaŋga mini.” \p \v 22 Petrus ileŋ sua tina na, ikam Yesu ma ziru tibeleu lae, to imaŋga mi iyaambi. Iso: “E-e biibi, kembena pepe. Mbulu ta kembei irao ipet pu pepe.” \p \v 23 Tamen Yesu itoori, mi isu na iyaamba Petrus. Iso: “Sadan, ko molo pio. Nu peteke yo paso? Ŋgar ku kembei Anutu ŋgar kini som. Ina nu kam ŋgar kembei zin tomtom men.” \x + \xo 16:23 \xt Mt 4:10\x* \s1 Zaala tabe toto Yesu pa \r (Mk 8:34-38; Lu 9:23-27) \p \v 24 Tona Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ma iso: “Tomtom sa isombe igaaba yo ma iwe leŋ, na bela ikoto itunu, mi ikwaara ke pambaaraŋana kini mi ito yo. \x + \xo 16:24 \xt Mt 10:38; Lu 14:27\x* \v 25 Pa sombe tomtom sa ikam ŋgar biibi pa itunu kuliini men, inako ikam mbotŋana ŋonoono ta ki Anutu i som. Mi tomtom sa isombe izem kat itunu pio, inako ikam mbotŋana ŋonoono ta ki Anutu i. \x + \xo 16:25 \xt Lu 17:33; Yo 12:25; Tur 12:11\x* \v 26 Mi parei? Sombe tomtom sa ikam koroŋ toono kana ta munŋaana men, mi tamen itunu kunuunu ila lene, ko ambai? Som. Pa ni le zaala sa be ikam kunuunu tana ma imiili mini na som. \v 27 Kaimer Tomtom Lutuunu ziŋan aŋela kini kola timiili ma timar raama Tamaana mburaana mi azuŋka kini. Tonabe itiiri zin tomtom ta boozomen, mi iur kadoono pizin ikot mbulu kizin kizin. \x + \xo 16:27 \xt Mt 25:31; Ro 2:6; 2Kor 5:10; Tur 22:12\x* \p \v 28 Mi keleŋ. Nio aŋso kat piom: Tomtom tiom pakan ta itiŋan tombotmbot i, ko kemeete zen, mi kere Tomtom Lutuunu iswe peeze kini raama mburaana biibi.” \c 17 \s1 Yesu ruŋguunu itooro ma iwe milmilŋana \r (Mk 9:2-13; Lu 9:28-36) \p \v 1 Timbotmbot ma kan mbeŋ lamata mi ta ilae, tona Yesu ikam Petrus mi Yems ziru tiziini Yoan ma zin paŋ men tisala pa abal ta uteene molo. \v 2 Timbotmbot mi matan ila na, tire Yesu ruŋguunu itooro ma iyaara ma kembei ta zoŋ mataana, mi mburu kini ikokou ma imilmil kat.\x + \xo 17:2 \xt Kam 34:29+; Yo 1:14; 2Pe 1:16+\x* \v 3 Molo som na, tire Mose ziru Ilia tipet ki Yesu ma ziŋan tizzo sua. \v 4 To Petrus imaŋga na iso la pa Yesu. Iso: “Aiss Merere, iŋgi ambai kat. Pa itiŋan ta tombotmbot i. Sombe lelem, nako aŋpo beeze tel sa su ti. Ta pu, ta pa Mose, mi ta pa Ilia.” \p \v 5 Petrus izzo mi molo som na, miiri tieene milmilŋana ta izukkaala zin. To tileŋ kalŋaana ta imar pa miiri tieene mi iso: “Lutuŋ tamen ŋonoono ta leleŋ pini ilip kat ta tina. Keleŋ la kalŋaana.”\x + \xo 17:5 \xt Kam 40:34+; Mbo 2:7; Mt 3:17\x* \p \v 6 Naŋgaŋ tileŋ sua tana na, motoŋana biibi ikam zin. Tabe titop su toono mi iturke matan. \v 7 To Yesu imar igarau zin, mi iteege zin ma iso: “Komoto pepe. Kamaŋga.” \v 8 Beso matan se na, tire Yesu itutamen imbotmbot. Tomtom toro sa som. \p \v 9 Tizem abal mi tiwwa ma tisula na, Yesu kwoono imbol pizin ma iso: “Mbulu ta kere na, kozo keswe uruunu pizin wal pakan karau pepe. Imbotmbot ma sombe Tomtom Lutuunu imaŋga mini pa naala, tona keswe ma ipet.”\x + \xo 17:9 \xt Mt 16:20\x* \p \v 10 To naŋgaŋ kini tiwi i ma tiso: “Parei ta zin ŋgarŋan ki tutu tisombe Ilia bela imiili ma imar muŋgu, tona Mesia?”\x + \xo 17:10 \xt Mal 4:5\x* \p \v 11 Mi Yesu ipekel kwon ma iso: “E, ina ŋonoono. Ilia bela imar muŋgu mi ipazal koroŋ ta boozomen. \v 12 Mi nio aŋso piom: Ilia, ni imar kek. Tamen tomtom tikilaali som. Mi tito zitun ŋgar kizin mi tiseeze mataana. Mi zin kola tikam mbulu raraate men pa Tomtom Lutuunu.”\x + \xo 17:12 \xt Mt 11:14, 14:10\x* \v 13 Ni iso sua tana, to ŋgar kizin ipet mi tikilaala kembei ni izzo pa Yoan, tomtom ki yok kamŋana.\x + \xo 17:13 \xt Lu 1:17\x* \s1 Yesu iziiri bubuŋana sananŋana pa naŋgaŋ ta \r (Mk 9:14-29; Lu 9:37-42) \p \v 14 Tiwwa ma tila mi tipet kizin iwal biibi, to tomtom ta, ni ikoŋuru Yesu, mi ilek kumbuunu pini \v 15 ma iso: “Biibi, muŋai lutuŋ mi uuli lak! Pa mete sananŋana ta ikami ma ikadat ma isaana kat. Mazwaana pakan, ni itoptop zalla you, mi mazwaana pakan izulla yok. Mete tana kembei ikam pataŋana biibi kat pa lutuŋ tana. \v 16 Tana aŋkami ma ila kizin naŋgaŋ ku be tiurpe i. Tamen titoombo ma tirao som.” \p \v 17 To Yesu iso: “Aiss, niom tina ko som kat! Leyom urlaŋana sa som. Niom zorzooroŋoyom kat. Itiŋan tembel mbotŋana kek. Tana aŋso ko ŋgar tiom ipet risa? Mi iŋgi som. Ambai. Kakam naŋgaŋ tina ma imar.” \v 18 Tana tikami ma ila ki Yesu, to Yesu iŋasasaara bubuŋana sananŋana tina ma iyooto pini pataaŋa. Iyooto na, naŋgaŋ tina niini ambai, mi mete kini imap kat. \p \v 19 Kaimer to naŋgaŋ kini men tila ki Yesu mi tiwi i. Tiso: “Parei ta niam ti amrao be amziiri koroŋ tana som?” \p \v 20 Mi Yesu ipekel kwon ma iso: “Pa leleyom iwe ru tau. Nio aŋso kat piom. Niom sombe leyom urlaŋana risa, inako karao be koso pa abal ti ta kembei: ‘Zem murim tiŋgi mi la tiŋga.’ Mi ko izem muriini mi ila imbot lele toro. Pa niom ko katat pa kosa sa som.\x + \xo 17:20 \xt Mk 11:23; Lu 17:6\x* \p [ \v 21 Mi zin bubuŋana sananŋan ta kembei na, zaala tamen ta tarao be tiziiri zin pa i: Bela taŋgalsek itundu pa kini kanŋana mi tusuŋ Anutu be iuulu ti, to tarao. Zaala toro sa som.”] \s1 Yesu iso mini pa meeteŋana kini ma iwe ru pa \r (Mk 9:30-32; Lu 9:43-45) \p \v 22 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tila ma tilup zin su Galilea, to ni iso pizin ta kembei. Iso: “Kere. Tomtom Lutuunu, kola tikami mi tiuri la tomtom pakan naman. \v 23 Mi zin ko tipuni ma imeete. Tamen ka mbeŋ iwe tel pa, to Anutu ko ipei i ma burup ma imaŋga mi mataana iyaara mini.” Naŋgaŋ kini tileŋ sua tana na, lelen ipata kat. \s1 Yesu ipiri takes pa Urum Merere \p \v 24 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tipa ma tila tipet kar Kapenaum, to zin tomtom ta tiyyo takes pa Urum Merere na, timar ki Petrus mi tiwi i. Tiso: “Parei, biibi tiom iwirri takes pa Urum Merere, som som?”\x + \xo 17:24 \xt Kam 30:13\x* \p \v 25 Mi Petrus ipekel kwoono ma iso: “E, ni iwirri.” Kaimer to imiili ma ila pa ruumu. To Yesu isu mi iwi i. Iso: “A Simon, nu kam ŋgar be parei? Ziŋoi ta tiwirri takes ila ki king? Itunu lutuunu bizin, som zin wal pakan?” \p \v 26 Petrus iso: “Zin wal pakan.” \p \v 27 To Yesu iso: “Tana lutuunu bizin irao tipiri som. Mi toŋgo. Kokena tapasaana wal ti lelen. Tana la ma kam kwiili ku mi piri sula tai. Ye mataana kana ta so keeni, na pat sa ko imbot la kwoono. Mi pat tina irao ilup ituru. Tana kam ma la, mi giibi pa ituru ndomondo.” \c 18 \s1 Asiŋ ta ni zaana biibi ma ilip \r (Mk 9:33-37; Lu 9:46-48) \p \v 1 Indeeŋe mazwaana tana, naŋgaŋ ki Yesu tila kini mi tiwi i. Tiso: “Lak, zin wal ta timbot lela peeze ki kar saamba na, asiŋ ta zaana biibi ma ilip?”\x + \xo 18:1 \xt Lu 22:24\x* \p \v 2 To Yesu iboobo naŋgaŋ musaana ta ma ila kini, mi ipamenderi su keren uunu mi iso: \v 3 “Nio aŋso kat piom. Bela kotooro ŋgar tiom ma kewe kembei ta zin pikin, tona karao kombot lela peeze ki kar saamba.\x + \xo 18:3 \xt Mt 19:14; Mk 10:15; Lu 18:17\x* \v 4 Pa tomtom ta so ikoto itunu ma iwe kembei ta naŋgaŋ ti, inako zaana biibi ma ilip pizin wal pakan ta timbot lela peeze ki kar saamba. \v 5 Mi sombe tomtom sa ikam ŋgar pio, mi ikam zin naŋgaŋ munmun kembei ta naŋgaŋ ta tiŋgi mi imbeeze pizin, na ni ikam yo tau.”\x + \xo 18:5 \xt Mt 10:40; Lu 10:16; Yo 13:20\x* \s1 Watŋana ka sua \r (Mk 9:42-48; Lu 17:1-2) \p \v 6 Mi Yesu iso mini: “Naŋgaŋ popoŋana sa ta kembei iso iurla tio, mi sombe tomtom sa iwati ma itop pa sanaana, na tomtom tana, tembeli kek. Sombe tikam pat biibi ma timbit la ŋgureene, mi tupundu i sula mozo lukutuunu ma ila ne, to ambai. \v 7 Tembel zin tomtom toono kan. Pa watŋana boozo kola indeeŋe zin. Pa mbulu ta kembei imbot pataaŋa kek. Mi tomtom ta so ikam tomtom toro ma itop pa sanaana, na ra, tembeli kek. \p \v 8 “Nomom tasa, som kumbum tasa, isombe iyaryaaru u ma kamam mbulu sananŋana, na ambai be yembut ma ila ne. Kokena imbot, to ikam ma tigiibu sula lem you sananŋana. Mi you tana ko irao imap na som. Tana toŋgo. Nomom, som kumbum tataŋa men, ina irao. Pa kaimer ko kam mbotŋana mata yaryaaraŋana.\x + \xo 18:8 \xt Mt 5:29+\x* \v 9 Mi motom ta kembena. Tasa isombe iyaryaaru uma kamam mbulu sananŋana, na ambai be pai ma isu lene. Kokena motom ru imbot, to ikam ma tigiibu sula lem you ki kar sanaana. Tana toŋgo. Motom tamen, ina irao. Pa kaimer nu ko kam mbotŋana mata yaryaaraŋana.” \p \v 10 To Yesu iso mini ma iso: “Kere. Kokena motoyom pasom zin naŋgaŋ popoŋan tiŋgi! Pa nio aŋso kat piom: Zin aŋela ta matan pizin na, timbotmbot su Anutu kereene uunu ta kar saamba a.\x + \xo 18:10 \xt Ibr 1:14\x* \s1 Sua tooroŋana pa sipsip ta imbiriizi \r (Lu 15:3-7) \p \v 11 “Tomtom Lutuunu, ni isu toono be iru zin tomtom ta tisaŋsaŋ pa Anutu zaala kini, mibe ikam zin ma timiili mini.]\x + \xo 18:11 \xt Lu 19:10\x* \p \v 12 “Lak, sombe tomtom sa, ni le sipsip tomto lamata, mi so tasa imbiriizi, inako ikam parei? Ni ko izem zin tomto paŋ lamoro mata mi paŋ (99) tana ma timbotmbot su abal zilŋaana, mi ila iru sipsip kini ta isaŋsaŋ na. \v 13 Iru i iru i ma sombe indeeŋi, to leleene ambai kat. Nio aŋso kat piom. Ni ko menmeeni biibi kat pa sipsip ta tina, ma ilip pizin pakan ta tisaŋsaŋ som na. \v 14 Mi Tomoyom Anutu ta imbotmbot saamba a, ni ŋgar kini raraate men. Ni leleene be zin naŋgaŋ popoŋan tiŋgi, kizin tasa ila lene pepe.” \s1 Sua urpeŋana ka mbulu \r (Lu 17:3-4) \p \v 15 Mi Yesu iso mini ma iso: “Toŋmatiziŋ ku tasa isombe ikam ŋoobo mbulu pu, na la kini mi niomru men kombot, to pazali. Mi sombe ileŋ la kalŋom, ina ambai. Pa nu kam leleene ma imiili mini.\x + \xo 18:15 \xt Wkp 19:17; Lu 17:3; Ga 6:1; Yems 5:19+\x* \v 16 Mi sombe ileŋ sua ku som, to kam tomtom ru sa, mi niomŋan kala mi kotoombo sua pini. Beso ipekel sua pareiŋana, na niom tel tina keleŋ sua kini tana. Tona niom sombe koso zin wal pakan pa sua kini, na sua tiom ko imbol.\x + \xo 18:16 \xt Lo 19:15; Yo 8:17\x* \v 17 Mi sombe ni ileŋ yom som, tona koso ka sua lela lupŋana ki Anutu leleene be tileŋ mi titiiri tomini. Mi sombe tomtom tana izooro lupŋana ki Anutu tomini, tona kere i kembei ni tomtom sananŋana mi iute Anutu som.\x + \xo 18:17 \xt 1Tim 5:19+; Ro 16:17; 1Kor 5:13\x* \p \v 18 “Nio aŋso kat piom: Koroŋ ta so kaŋgalsek pa isu toono, ina ŋgalsekŋana isu saamba tomini. Mi koroŋ ta sombe koyok pa isu toono, ina yokŋana isu saamba tomini.\x + \xo 18:18 \xt Mt 16:19; Yo 20:23\x* \p \v 19 “Mi nio aŋso piom mini ta kembei: Sombe wal tiom ru sa tilup lelen mi tiyok raraate be tisuŋ Anutu pa koroŋ sa, na Tamaŋ Anutu ko ileŋ suŋŋana kizin mi ikam ma iur ŋonoono.\x + \xo 18:19 \xt Mk 11:24; Yo 15:7\x* \v 20 Pa sombe wal ru, som tel sa tilup zin pa nio zoŋ, na nio ko aŋbot raama zin.”\x + \xo 18:20 \xt Mt 28:20; Yo 14:23\x* \s1 Sua tooroŋana pa mbesooŋo ta imuŋai waene som \p \v 21 Tona Petrus imaŋga mi iwi Yesu ma iso: “Merere, sombe toŋmatiziŋ tio sa inoknok mbulu sananŋana pio, inako nio aŋurpe leleŋ pini mi motoŋ mbiriizikaala sanaana kini pa piizi? Sombe aŋkam pa lamata mi ru, ko irao?” \p \v 22 Yesu ipekel kwoono ma iso: “E-e, lamata mi ru, ina irao som. Nin pepe. Noknok men. \f + \fr 18:22 \ft Sua ta Matai ibeede na, iso ta kembei: ‘Urpe pa 70 taims 70 (o 490).’\f* \v 23 Pa peeze ki kar saamba na, ka mbulu kembei ta king ta. Ni leleene be itiiri zin uraata kan kini ta timborro pat kini na. Ko timboro kat, som som? \v 24 Ni imaŋga pa tiiriŋana na, tikam tomtom kini ta ma imar. Tomtom tana, ni ipasaana pat zaanaŋana kat (kembei ta 10 milion kina) ma imbiriizi. \v 25 Mi ni le pat sa irao be ipekel na som. Tana king iur sua be tikam ŋgomo pa tomtom tina raama waene mi lutun bizin mi koroŋ kini ta boozomen. To kadoono tana imap ma ila ki king be ipekel pat ta tomtom tana ipasaana kek na. \v 26 Tamen ni ila itop su king kereene uunu mi itaŋroro i ma iso: ‘Biibi, muŋai yo lak! Mbun tio imbotmbot. Mi kaimer ma ko aŋkot.’ \v 27 Tana king leleene isaana pini, mi iso: ‘Toŋgo pa, imborene.’ To izemi ma ila. \p \v 28 “Tomtom tana iyooto ma ila, mi ise ki toroono ta. Toroono tana, ni ikam mbun ri (kembei ta pius laamuru) ila kini. Ise kini na, namaana ila ŋgureene mi ibibiizi mi iso pini ma iso: ‘Ai, kot mbun ku ta buri!’ \v 29 Tona toroono tina itop su kereene uunu mi itaŋroro i ma iso: ‘Muŋai yo lak. Mbun tio imbotmbot. Mi kaimer ma ko aŋkot.’ \v 30 Tamen ni ileŋ sua kini som. To iso ma tiur toroono tana lela ruumu sanaana leleene. Mi iso ni ko imbot ma irao ikot mbun kini. \p \v 31 “Mi zin uraata kan pakan tire mbulu tana na, kembei ambai pa matan som, mi lelen ipata kat. Tana tila mi tisotaara king. \v 32 King ileŋ, to loŋa men mi iboobo tomtom tana ma imar, mi iso pini ta kembei. Iso: ‘Nu tina, mbesooŋo sananŋom kat! Nu taŋroro yo be aŋmuŋai u, tana aŋzem mbun ku, mi motoŋ iŋgal mini som. \v 33 Mi parei ta kam mbulu raraate pa torom tana som?’\x + \xo 18:33 \xt Ep 4:32; Kol 3:13\x* \v 34 Tana king keteene malmal biibi kat, mi iur tomtom tana lela ruumu sanaana leleene be tiseeze mataana ma irao ikot mbun kini ma imap kat.”\x + \xo 18:34 \xt Mt 5:25+\x* \p \v 35 Tona Yesu ipemet sua kini ma iso: “Waeyom bizin ta so tikam sanaana piom, sombe kumuŋai zin som, mi kuurpe leleyom pizin som mi motoyom kiskis sanaana kizin men, inako Tamaŋ Anutu ikam mbulu raraate men piom.”\x + \xo 18:35 \xt Mt 6:15; Mk 11:25; Yems 2:13\x* \c 19 \s1 Sua pa ula yembutŋana \r (Mk 10:1-12) \p \v 1 Yesu ipemet sua tana makiŋ, tona izem Galilea mi ila pa lele pakaana ki Yudea, ta imbot yok Yordan pakaana ta zoŋ izze pa i. \v 2 Mi iwal biibi ta titoto i ma ziŋan tila. Mi ni iurpe mete kizin isu lele tana ma nin ambai. \p \v 3 To zin tutu kan pakan tila kini ma tisombe titoombi. Tana tiwi i ma tiso: “Lak, tutu kiti iso parei? Tomooto sa, sombe koroŋ sa ikami ma leleene pa kusiini mini som, ko irao iyembut ula kizin, som som?”\x + \xo 19:3 \xt Mt 16:1\x* \p \v 4 Yesu ipekel kwon ma iso: “Niom kapaata sua ki Anutu som? Pa sua iso ta kembei: Indeeŋe mata popoten ta Anutu iur saamba mi toono na, iur tomooto mi moori.\x + \xo 19:4 \xt Un 1:27, 5:2\x* \v 5 Mi Anutu iso mini ma iso: ‘Uunu tina ta tomooto izem tamaana ma naana, mi ziru moori tiparlup zin ma tiwe tamen.’\x + \xo 19:5 \xt Un 2:24; Ep 5:31\x* \v 6 Tana ziru irao timbot ndelndelŋa mini som. Paso, tiparlup zin ma tiwe tamen kek. Mi koroŋ ta Anutu ilup ma iwe tamen kek na, tomtom sa irao be iyembut na som.” \p \v 7 To zin tutu kan tiwi i mini ma tiso: “Kena uunu parei ta Mose ibeede tutu ta kembei: Tomooto sa sombe leleene be iziiri kusiini, na bela ibeede ula yembutŋana ka sua ise ro pakaana. Naso tomtom tiute kembei ni iziiri i kek.”\x + \xo 19:7 \xt Lo 24:1+; Mt 5:31\x* \v 8 Yesu ipekel kwon ma iso: “Ina ŋonoono. Mi uunu tau Mose iyok piom be kiziiri kusiyom bizin, ina imbot la sanaana ta imbol la leleyom tau. Mi indeeŋe ta mata popoten mi Anutu iur tomooto mi moori na, mbulu sa ta kembena som. \v 9 Tana nio aŋso piom ta kembei: Tomooto sa irao iziiri kusiini sorok na som. Uunu tamen tau. Sombe kusiini izem itunu pa tomooto toro sa, tona tomooto tana irao iyembut ula kizin. Mi sombe iyembut ula pa uunu sorok sa, mi ila iwoolo kana moori toro, ina ni ipasaana ula ka tutu.”\x + \xo 19:9 \xt Mt 5:32; 1Kor 7:10+\x* \p \v 10 Tabe naŋgaŋ kini tisu mi tiso: “Wai, ina ipata. Kenako towoolo pepe.”\x + \xo 19:10 \xt 1Kor 7:1-7+\x* \p \v 11 Mi Yesu ipekel kwon ma iso: “Sua tiom tana ambai. Tamen wal ta boozomen tirao be tito na som. Zin tau Anutu iur zin pataaŋa be tiwoolo som, mi ipombol zin pa mbulu ta kembei na, zin men ta tirao. \v 12 Pa tomtom ta tiwoolo som, ina ka uunu matakiŋa. Tomtom pakan na, nan bizin tipeebe zin raama pataŋana sa ta ikam zin ma tirao be tiwoolo som. Mi pakan na, tomtom tipasaana kulin, tabe tirao be tiwoolo som. Mi pakan na, tikam ŋgar biibi pa peeze ki kar saamba, tana lelen be tiwoolo som. Tana tomtom ta so irao be ito sua taiŋgi, na ambai be ito.”\x + \xo 19:12 \xt 1Kor 7:25+\x* \s1 Yesu ipombol zin naŋgaŋ munmun \r (Mk 10:13-16; Lu 18:15-17) \p \v 13 Wal pakan tikam zin naŋgaŋ munmun ma tila ki Yesu, be iur namaana isala uten mi isuŋ pizin mi ipombol zin. Tamen naŋgaŋ kini timaŋga mi tiŋasaara zin. \v 14 To Yesu iso pizin: “Ai, kapakaala zin paso? Pa peeze ki kar saamba ka tomtom bizin, ina ta kembei. Tana kezem zin ma timar.”\x + \xo 19:14 \xt Mt 18:2+\x* \v 15 Tona iur namaana isala uten, mi ipombol zin. To izem lele tina mi ila. \s1 Mbio uunu ta imar ki Yesu \r (Mk 10:17-31; Lu 18:18-30) \p \v 16 Tomtom ta, ni imar ki Yesu, mi iwi i ma iso: “Mos katuunu, mbulu ambaiŋana pareiŋana tabe aŋkam, to aŋkam mbotŋana mata yaryaaraŋana?”\x + \xo 19:16 \xt Ŋgo 16:30\x* \p \v 17 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Parei ta nu wi yo pa mbulu ambaiŋana? Anutu itutamen ta ni ambaiŋana. Nu sombe lelem be kam mbotŋana mata yaryaaraŋana, na to kat tutu.”\x + \xo 19:17 \xt Wkp 18:5; Lu 10:28; Ro 10:5; Ga 3:12\x* \p \v 18 To ni iwi Yesu ma iso: “Tutu iŋgoi?” Mi Yesu ipekel kwoono ma iso: “Tutu, nu ute kek. ‘Pun tomtom ma imeete pepe, pasaana ula pepe, kem pepe, pombol sua pakaamŋana pepe.\x + \xo 19:18 \xt Kam 20:12+\x* \v 19 Lem ŋger pa tomom ma nom, mi mbeeze pizin. Mi lelem pizin tomtom kembei ta lelem pa itum.’”\x + \xo 19:19 \xt Wkp 19:18; Ga 5:14; Yems 2:8\x* \p \v 20 Tabe naŋgaŋ tina iso: “Wai, tutu soŋana? Tutu boozomen tana, ta aŋto aŋto ma imar indeeŋe koozi. Mi sokorei toro ta aŋkam zen?” \p \v 21 To Yesu iso pini. Iso: “Sombe lelem be mbulu ku ambai komboono, na la mi kam koroŋ ku ta boozomen, mi kam ŋgomo pa. To rai ka pat pizin wal ta sorrokŋan i, mi mar to yo. Naso kam lem koroŋ ŋonoono ta izza u su kar saamba.”\x + \xo 19:21 \xt Lu 12:33; Ŋgo 2:45, 4:34+; 1Tim 6:17+\x* \v 22 Naŋgaŋ tina ileŋ sua tana na, leleene ipata mi ila lene. Paso, ni le koroŋ boozo kat. \p \v 23 Tona Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ma iso: “Nio aŋso kat piom: Zin ta mbio uunu na, inako ipata kat pizin be tiwe Anutu lene mi timbotmbot lela peeze ki kar saamba leleene.\x + \xo 19:23 \xt Mt 13:22; 1Tim 6:9+; Yems 5:1+\x* \v 24 Aŋpoto sua tio, ina ipata kat pizin mbio uunu. Kere. Mbili sa isombe itoombo be iloondo pa sor sumbuunu, ko irao? Som. Mi zin mbio uunu na, ka ŋgar tamen tau. Sombe titoombo be tiwe Anutu lene mi timbot lela peeze kini leleene, nako ipata kat pizin. Tirao som kat.” \p \v 25 Naŋgaŋ kini tileŋ sua ti na, timurur pa mi tiso: “Wai, kena ko asiŋ tabe Anutu ikamke i ma imbot ambai?” \p \v 26 To Yesu mataana ila kizin mi iso: “Tomtom zitun sombe titoombo, nako tirao som. Mi Anutu, ni itat pa kosa sa som.”\x + \xo 19:26 \xt Un 18:14\x* \p \v 27 To Petrus imaŋga ma iso: “Lak, niam ti amzem koroŋ tiam ta boozomen ma imborene lup, mi iŋgi amtoto u i. Ko amre leyam kampeŋana pareiŋana?” \p \v 28 Mi Yesu iso pizin: “Nio aŋso kat piom ta kembei: Sombe Anutu iurpe koroŋ ta boozomen ma tiwe popoŋan mini, mi Tomtom Lutuunu mbuleene se muriini peeze kana raama azuŋka biibi, tona niom ta kototo yo i, ko mbuleyom se muriyom peeze kan laamuru mi ru, mi komboro zin Israel un laamuru mi ru.\x + \xo 19:28 \xt Lu 22:30; 1Kor 6:2; Tur 3:21\x* \v 29 Mi sombe tomtom sa izem ruumu kini, som toŋmatiziŋ kini, som tamaana ma naana, som lutuunu bizin, som mokleene kini pa nio zoŋ, inako ikam kampeŋana ma ilip ma ilip kat pa koroŋ ta izem na. Mi kaimer ko ikam mbotŋana mata yaryaaraŋana tomini.\x + \xo 19:29 \xt Ibr 10:34\x* \v 30 Tamen wal boozo men ta muŋgu tiwe mataana, nako tila tikemer. Mi zin tau kaimer kan, nako tiwe mataana.”\x + \xo 19:30 \xt Mt 20:16; Lu 13:30\x* \c 20 \s1 Sua tooroŋana pizin wal ta tikam uraata pa baen lene \p \v 1 Yesu ikam sua tooroŋana taiŋgi. Iso: “Peeze ki Anutu na, ka mbulu kembei ta tomtom ta. Mbeŋbeŋŋana mi ni imaŋga ma ila be iyo wal pakan ma tikam uraata pa baen lene kini. \v 2 Ni indeeŋe tomtom pakan, to iso pizin ta kembei: Sombe tikam uraata pa aigule ta, to iŋgiimi zin pa pat denari ta. \f + \fr 20:2 \ft Indeeŋe mazwaana tana, tomtom sa isombe ikam kat uraata pa aigule ta, na tikamam le kadoono irao pat denari ta.\f* Iso pizin makiŋ, to tila pa uraata. \v 3 Ni imbotmbot ma zoŋ mataana ise ma ikam kembei lamata mi paŋ, to ila mini pa nol uunu. Mi ire tomtom pakan timendernder sorok ma timbotmbot, \v 4 to iso pizin. Iso: ‘Ai, niom tina, kombombooreyom sorok paso? Leyom uraata som? Kena kala kakam uraata pa baen lene tio. Nio ko aŋkam leyom kadoono ma ikot uraata tiom.’ \v 5 Tana zin tomini tila tikam uraata. \p Zoŋ mataana ise ma palakuutu, to ila mini. Mi zoŋ mataana ikam kembei tel na, ni ikam mbulu raraate men tau. \v 6 Rou, ma zoŋ mataana ikam kembei lamata, to ni iwwa ma ila nol uunu mini. Mi indeeŋe tomtom pakan timendernder sorok ma timbotmbot, to iwi zin ma iso: ‘Ai, parei ta niom kombotmbot sorok ma zoŋ be isula i? Leyom uraata som?’ \v 7 Mi zin tipekel kalŋaana ma tiso: ‘E-e, tomtom sa ikam yam pa uraata som.’ To ni iso pizin ma iso: ‘Oo, kena kala kakam uraata pa baen lene tio.’ \p \v 8 “Mi rou kat ma uraata imap, tona baen lene katuunu iboobo menderŋana kini ta ma imar, mi iso pini. Iso: ‘Boobo zin uraata kan ma timar, mi kam len kadoono. Mi kam pizin kaimer kan muŋgu, to ila ma imap su kizin muŋga kan.’ \x + \xo 20:8 \xt Wkp 19:13; Lo 24:15\x* \v 9 Tana menderŋana ila ma iyo zin uraata kan ma timar, mi ikam len kadoono. Zin wal ta timar kaimer ma tikam uraata rimen na, ni ikam len pat denari ta ma ikot zin. \v 10 Tana zin muŋga kan tindemeere ma tiso ko ni ikam len kadoono biibiŋana ma isalae pizin pakan. Mi som. Zin tikam raraate kembei ta zin pakan. \v 11 Tana indeeŋe ta zin tikam pat na, zurun imbuk mi tikam sua boozo pa baen katuunu. \v 12 Tiso: ‘Wai, zin wal ta timar kaimer na, tikam uraata biibi som. Mi niam na, zoŋ ilas yam ma ambel uraata pa mbeŋbeŋŋana mi ila rou. Mi iŋgi parei ta nu ŋgiimi yam raraate kembei ta zin kaimer kan!’ \p \v 13 “Tana baen katuunu iso pa tomtom kizin ta ma iso: ‘Toroŋ, nio aŋkam ŋoobu som. Kadoono ta muŋgu aŋso ma yok pa, ta aŋkam pu na. \v 14 Tana kam pat ku, mi miili ma la pa ruumu ku. Mi leŋ. Sombe leleŋ be aŋkampe zin kaimer kan ma aŋkam len kadoono raraate kembei ta aŋkam pu, \v 15 ina nio koroŋ tio. Som parei? Nu ketem malmal pio, paso aŋkampe zin wal pakan?’” \v 16 Tona Yesu ipemet sua kini ma iso: “Kere. Wal kaimer kan ko timuuŋgu, mi zin muŋga kan ko tila tikemer.” \x + \xo 20:16 \xt Mt 19:30\x* \s1 Yesu iso mini pa meeteŋana kini ma iwe tel pa \r (Mk 10:32-34; Lu 18:31-34) \p \v 17 Yesu iwwa be isala pa Yerusalem, mi ikam naŋgaŋ kini laamuru mi ru ma ziŋan tilae ri, to zin men mi iso sua pizin. \v 18 Iso: “Keleŋ. Iŋgi be tasala pa Yerusalem i. Mi Tomtom Lutuunu, ni ko tikami mi tiuri la zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu naman. Mi zin ko tiur sua be imeete. \v 19 Mi ko tiuri la zin wal ta Yuda somŋan i naman, mi zin tipeŋeu i, mi tibalisi, mi tipuni sala ke pambaaraŋana ma imeete. Tamen ko ka mbeŋ iwe tel pa, to burup ma imaŋga mini.” \s1 Yems ziru Yoan lelen be tiwe biibi \r (Mk 10:35-45) \p \v 20 Zebedi kusiini ziŋan lutuunu bizin ru tila ki Yesu, to nan iŋgun kumbuunu isu Yesu kereene uunu, mi iso iwi i pa koroŋ ta. \v 21 Tana Yesu iwi i ma iso: “Nu lelem pa sokorei?” Mi moori tina ipekel kwoono ma iso: “Nio leleŋ be kaimer, nu sombe swe mburom mi peeze ku ma ipet mat, na ur lutuŋ bizin ru ti be timbot su zilŋom uunu mi tiuulu upa peeze kamŋana. Ta imbot nomom woono, mi toro imbot la ki ŋas. \x + \xo 20:21 \xt Mt 19:28; Lu 22:30\x* \p \v 22 Yesu ipekel nan kalŋaana ma iso: “Koroŋ ta kiwi yo pa na, niom kuute ka pataŋana som. Kere. Mbooro tabe nio aŋwin la i, ko niomru karao be kiwin la tomini?” \x + \xo 20:22 \xt Mt 26:39+; Yo 18:11\x* \p \v 23 Ziru tipekel kwoono ma tiso: “E, niam amrao.” To Yesu iso: “Ŋonoono, mbooro tio na, niomru kola kiwin la. Mi muriyom ta koso pa na, ina uraata tio som. Ina koroŋ ki Tamaŋ Anutu. Mi zin wal tabe timbot zilŋoŋ uunu i, ina ni iur zan pataaŋa kek. Zin ta ko timbot pa.” \x + \xo 20:23 \xt Tur 1:9\x* \p \v 24 Indeeŋe zin naŋgaŋ laamuru tileŋ wal ru tana sua kizin na, keten malmal pizin. \v 25 Tabe Yesu iso pizin ma timar, mi iso pizin. Iso: “Mbulu ki toono na, niom kuute kek. Zin karkari ta Yuda somŋan i, bibip kizin tipakurkur zitun, mi matan pasom zin wal ta timbot la kopon mbarmaana na. Mi zin wal ta zanŋan i, na tikototo zin tomtom. \x + \xo 20:25 \xt Lu 22:25+\x* \v 26 Tamen niom na, kakam mbulu ta kembena pepe. Tiom tasa, isombe leleene be iwe biibi piom, na ni bela ikoto itunu ma iwe mbesooŋo piom. \x + \xo 20:26 \xt Mt 23:11; 1Pe 5:3\x* \v 27 Mi tiom tasa isombe leleene be iwe mataana piom, na bela iwe mbesooŋo sorokŋana kat piom. \v 28 Pa ina, mbulu ki Tomtom Lutuunu. Kere. Ni imar be tomtom timbeeze pini na som. Imar be itunu imbeeze pizin tomtom, mibe izem kat itunu ma imeete pizin tomtom boozomen bekena iŋgiimi zin ma tiwe lene.” \x + \xo 20:28 \xt Lu 22:27; Pil 2:7; 1Tim 2:6\x* \s1 Yesu iurpe tomtom matan pisŋan ru \r (Mk 10:46-52; Lu 18:35-43) \p \v 29 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tizem kar Yeriko ma tila na, iwal biibi tito zin ma ziŋan tila. \v 30 Mi tomtom matan pisŋan ru ta mbulen isu zaala zilŋaana ma timbotmbot. Ziru tileŋ kembei Yesu imar, to timaŋga mi kalŋan biibi ma tiso: “O biibi, Dabit Lutuunu. Muŋai yam lak!” \p \v 31 Iwal biibi tileŋ zin, to tipeteke la pizin be timaane. Tamen ziru kalŋan izalla ma tiso: “Ai biibi, Dabit Lutuunu, muŋai yam lak!” \v 32 Tana Yesu imender, mi iboobo zin ma timar. To iwi zin. Iso: “Niomru leleyom be aŋkam parei piom?” \p \v 33 Ziru tipekel kwoono ma tiso: “Biibi, niam leleyam be motoyam peere ma amre lele.” \v 34 Mi Yesu leleene isaana pizin. Tana namaana ila matan, to loŋa men mi matan ikam pak. Tona ziru tomini tito i ma ziŋan tila. \c 21 \s1 Yesu isala pa Yerusalem \r (Mk 11:1-11; Lu 19:28-40; Yo 12:12-19) \p \v 1 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tipa ma timar kolouŋana pa Yerusalem. Mi tigarau pa kar Betpage ta imbot sala abal Olib lwoono na, to Yesu iŋgo naŋgaŋ kini ru be timuuŋgu ma tisala. \v 2 Iso pizin ta kembei: “Kasala pa kar ta imbot mar kembei. Sombe kala kepet, to kere doŋki ziru lutuunu ta timbit zin lae ma timbotmbot. Kuputke zin, mi kakam zin ma kusu. \v 3 Mi sombe tomtom sa iwi yom, to koso pini ta kembei: ‘Merere, ni le uraata ri pizin. Mako ipimiili zin ma loŋa men mi timar mini.’” \p \v 4 Tabe sua ki Anutu kwoono ta, iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 \v 5 Koso pizin Sion \f + \fr 21:5 \ft Sion na, kar Yerusalem zaana toro. \f* kan ta kembei: \q1 “Kere. King tiom ta isama i. \q1 Ni ikoto itunu, mi mbuleene ise mbili uraata kana. \q1 Mbuleene ise doŋki lutuunu popoŋana mi isama i.”\x + \xo 21:5 \xt Yesa 62:11; Sek 9:9\x* \p \v 6 Tana naŋgaŋ kini ru tina tila, mi tikam kembei ta ni iso pizin na. \v 7 Tikam doŋki lutuunu ziru naana ma timar, to tikinke mburu kizin mat kana mi tipeele sala doŋki lutuunu ndemeene, to Yesu isala mi mbuleene ise. \v 8 Mi iwal biibi tiwar mburu kizin isu zaala bekena tipakuri. Mi wal pakan na, tisebogboogo ke namannaman, mi tisan zin su zaala tomini. \v 9 To wal pakan timuuŋgu pini, mi pakan tikemer, mi kalŋan izalla ma tizzo: \q1 “Hosana! \f + \fr 21:9 \ft Hosana na, sua mbukuunu kizin Israel. Ka uunu ta kembei: ‘ikamke.’ Sombe tipakur tomtom biibi sa mi tiyotyooto pini, na tiboboobo ta kembei: “Hosana, Hosana!” \f* Tapakur Dabit Lutuunu. \q1 Merere ko ipombol tomtom ti mi ikampe i. \q1 Pa ni ikam Merere ruŋguunu ta imar i. \q1 Hosana! Tapakur Merere zaana ma isala kor!” \x + \xo 21:9 \xt Mbo 118:26\x* \b \p \v 10 Beso Yesu ilela Yerusalem na, kar kopoono iseleeŋge. Mi zin Yerusalem kan tiparwwi zin ma tiso: “Iŋga asiŋ ta imar a?” \v 11 Mi zin iwal biibi tipekel kalŋan ma tiso: “Iŋga Yesu, Anutu kwoono ta imar pa kar Nasaret ki Galilea.” \s1 Yesu iziiri zin tomtom pa Urum Merere \r (Mk 11:15-19; Lu 19:45-48; Yo 2:13-22) \p \v 12 To Yesu ilela siiri ki Urum Merere leleene, mi imaŋgayaara zin tomtom ta tikamam ŋgomo pa koroŋ kizin isu urum kwoono na. Ni imaŋga pa mbalia ta zin wal tiparpekelkel pat zalla na, ramaki mbalia kizin wal ta mbulen izze mi tikamam ŋgomo pa man mbalmbal na. \v 13 Mi iso pizin ta kembei. Iso: “Sua ki Anutu iso pataaŋa kek ta kembei: \q1 Zin ko tipaata urum tio be suŋŋana muriini.’\x + \xo 21:13 \xt Yesa 56:7\x* \m Tamen niom kakam ma iwe kembei ‘raŋ sumbuunu ta zin kuumbu kan tikewe lela i.’”\x + \xo 21:13 \xt Yer 7:11\x* \p \v 14 Yesu imbotmbot la urum kwoono, mi wal matan pisŋan mi narapeŋan pakan timar kini, mi ni iurpe zin ma nin ambai. \v 15 Mi zin bibip kizin patoronŋana kan mi zin ŋgarŋan ki tutu tire uraata bibip ta ni ikamam na, mi tileŋ zin naŋgaŋ munmun ta timbotmbot urum kwoono na, tipakurkur Yesu mi kalŋan izalla ta kembei: “Hosana! Tapakur Dabit Lutuunu!” \v 16 To nin puliizi mi tiso lae pa Yesu ma tiso: “A, sua ta tizzo i, nu talŋom ma leŋ som?” Yesu ipekel kwon ma iso: “E, nio aŋleŋ kek. Mi parei? Niom kapaata sua ki Anutu som? Sua ta kembei: \q1 Anutu, nu itum ur zin naŋgaŋ munmun mi pikin \q1 be tiwit urum!” \x + \xo 21:16 \xt Mbo 8:2\x* \b \p \v 17 Yesu iso sua tana, to izem zin ma timbotmbot, mi imiili ma ila pa kar Betania, mi ikeene pa mbeŋ tana. \s1 Yesu ipiri sua pa ke fik \r (Mk 11:12-14,20-24) \p \v 18 Berek su na, Yesu imiili ma ila mini pa Yerusalem. Iwwa ma ila mi peteli su zaala lwoono. \v 19 Tana mataana ila na, ire ke fik ta imender su zaala zilŋaana na. To ipa ma ila be ikam ka ŋonoono. Tamen ila na, indeeŋe ŋonoono sa som. Ruunu men. Tana iso pa ke tana ma iso: “Indeeŋe ta tiŋgi mi ila na, nu ko piyooto mini ŋonoono sa som.” Iso sua tana na, ke tana ruunu imelle ma imap, mi imeete pataaŋa.\x + \xo 21:19 \xt Lu 13:6+\x* \v 20 Naŋgaŋ kini tire mos tana na, timurur pa mi tiso: “Wai, parei ta ke tiŋgi karau men mi imeete?” \p \v 21 Mi Yesu ipekel kwon ma iso: “Nio aŋso kat piom: Sombe leleyom iwe ru som mi kuurla kat, inako karao be kakam kembei ta nio aŋkam pa ke taiŋgi. Mi tina men som. Ko karao be kakam uraata bibip pakan tomini. Kembei ta abal tiŋga. Sombe koso be izem muriini mi ila itop sula tai, nako mbulu tana ipet.\x + \xo 21:21 \xt Mt 17:20\x* \v 22 Pa sombe kuurla kat mi kusuŋ Anutu pa koroŋ sa, inako ni ikam piom.”\x + \xo 21:22 \xt Mt 7:7+, 18:19; Yo 14:13+\x* \s1 Zin bibip tiwi Yesu pa asiŋ ta iuri pa uraata kini? \r (Mk 11:27-33; Lu 20:1-8) \p \v 23 Yesu imiili ma ilela siiri ki Urum Merere leleene mini, mi ikamam sua ki Anutu pizin tomtom ma imbotmbot. Mi zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan pakan timar tipet kini, to tiwi i. Tiso: “Lak, uraata ta kamam na, nu zom pa? Mi asiŋ iuru pa?”\x + \xo 21:23 \xt Yo 2:18; Ŋgo 4:7\x* \p \v 24 Yesu ipekel kwon ma iso: “Wiŋana tiom ambai. Mi nio aŋsombe aŋwi yom pa tio ta i. Sombe kepekel, inako aŋpekel niom tiom. \v 25 Lak, Yoan ta muŋgu ikamam yok pizin tomtom na, asiŋ iuri pa uraata kini? Ni ta imbotmbot saamba a, som zin tomtom?” Mi zin tipekel karau som. Tiparwwi zin ma tiso: “Wai, iŋgi kozo ko toso parei? Pa sombe toso Ni ta imbotmbot saamba a iuri, to ni ko iso piti ta kembei: ‘Kena parei ta niom kuurla sua kini som?’ \v 26 Mi sombe toso: ‘A Yoan, tomtom tiuri pa uraata kini,’ inako iwal biibi ti timaŋga piti. Pa zin timap tipou Yoan ma tiso ni Anutu kwoono.” \p \v 27 Tana tipekel Yesu kwoono ma tiso: “Ii, niam amute som.” To Yesu kadoono isu mi iso pizin. Iso: “Kenako nio tomini, irao be aŋso yom pa Ni ta iur yo pa uraata tio i na som.” \s1 Sua tooroŋana pa zin naŋgaŋ ru \p \v 28 Mi Yesu iso pizin ma iso: “Lak, niom kakam ŋgar be parei? Tomtom ta, ni lutuunu bizin ru. Aigule ta, ni ila ki lutuunu ta, mi iso pini ta kembei. Iso: ‘Lutuŋ, koozi la pa baen lene mi kam uraata.’ \v 29 Mi lutuunu ipekel kalŋaana ma iso: ‘E-e, nio mburoŋ som.’ Mana kaimer itooro ŋgar kini, to ila mi ikam uraata. \p \v 30 “Tona tomtom tana ila ki lutuunu toro, mi iso pini be ni tomini ila ikam uraata. Mi lutuunu tina, ni iyok sorok ma iso: ‘E, nio ko aŋla.’ Tamen ila som. \v 31 Lak, naŋgaŋ iŋgoi ta ito tamaana leleene?” \p Mi zin tiso: “Lutuunu mataana kana.” \p To Yesu iso: “Nio aŋso kat piom. Zin wal sananŋan ta tiyyo takes na, ziŋan zin moori zaala lwoono kan na, zin timuŋmuuŋgu piom mi tila timbot lela Anutu peeze kini leleene. \v 32 Pa Yoan imar be iso yom pa zaala ndeeŋeŋana ki Anutu, mi tamen niom kuurla kini som. Mi zin wal sananŋan ta tiyyo takes na, ziŋan zin moori zaala lwoono kan na, zin tiurla kini. Mi niom kere zin titooro lelen, tamen ituyom kotooro leleyom mi kuurla kini som.”\x + \xo 21:32 \xt Lu 7:29+\x* \s1 Sua tooroŋana pa zin wal uraata kan \r (Mk 12:1-12; Lu 20:9-19) \p \v 33 Mi Yesu iso pizin mini ma iso: “Kuŋgun talŋoyom mi keleŋ sua tooroŋana toro ti. Toono katuunu ta, ni iurpe toono kini mi ipaaza ke baen pa. Mi ipo siiri ma iliu, mi iurpe baen piiziŋana muriini, to ipo beeze ta isala kor, bekena uraata kan timbot sala mi matan lala pa baen lene. Iurpe koroŋ ta boozomen ma imap, to izem la kizin wal uraata kan naman be matan pa, mi imaŋga ma izem kar kini, mi ila imbot pa lele pakaana toro.\x + \xo 21:33 \xt Mbo 80:8+; Yesa 5:1+\x* \p \v 34 “Imbot imbot ma indeeŋe mai ki baen keŋana, to iŋgo mbesooŋo kini pakan ma tila kizin wal uraata kan tana be tikam baen kini pakan ma imar. \v 35 Tamen tila na, mbesooŋo ta, zin uraata kan tikiskisi ma tibalisi. Mi toro na, tipuni ma imeete. Mi toro na, tipuni pa pat. \v 36 To baen katuunu iŋgo mbesooŋo kini pakan tomen ma tila. Mi zin tomini, uraata kan tikam mbulu raraate men pizin. \v 37 Kaimer to iŋgo itunu lutuunu ma ila. Pa ikam ŋgar ta kembei. Iso: ‘Lutuŋ ŋonoono, nako len ŋger pini mi tipou i.’ \v 38 Tana iŋgo lutuunu ma ila. Beso ber na, molo mi uraata kan tiparso pizin ma tiso: ‘Ouo kere. Iŋga biibi itunu lutuunu ta imar a. Ni tabe imender pa koroŋ ti pa kaimer mi iwe katuunu. Lak, kozo tupuni ma imeete. Naso koroŋ ti imbot ma iwe lende.’\x + \xo 21:38 \xt Mt 27:18\x* \v 39 To timaŋga na tikiskisi, mi tiyaaru tataati pera siiri ndemeene, mi tipuni ma kup.”\x + \xo 21:39 \xt Ibr 13:12\x* \p \v 40 Yesu iso sua tana ma imap, to iwi zin. Iso: “Lak, ina kozoko baen katuunu ikam parei pa wal uraata kan tana?” \v 41 Mi zin tipekel kalŋaana ma tiso: “Kola ikas zin wal sananŋan tana ma timetmeete lup. Meeteŋana kizin ko sananŋana kat. Mi iur wal pakan be timboro baen lene kini tana. Beso mai ki baen keŋana, tona zin ko tikam baen ŋonoono ila kini.”\x + \xo 21:41 \xt Ŋgo 13:46, 28:28\x* \p \v 42 To Yesu iso pizin mini ma iso: “Sua ki Anutu ta tibeede se ro na, niom kapaata som? Sua ta isombe: \q1 Pat ta zin ruumu poŋana kan matan repiili mi tipiri lae lene na, \q1 pat tamen tana, ta ko tipamender ruumu sala ma imbol. \q1 Mbulu tina ipet pa Anutu itunu mburaana. \q1 Mi amre na, ipa ndel kat.”\x + \xo 21:42 \xt Mbo 118:22+; Ŋgo 4:11; Ro 9:33; 1Pe 2:4+\x* \p \v 43-44 Mi Yesu iso seeŋge sua mini ma iso: “Mi wal ta so titutkat zin sala pat tana, nako tisaana kat. Mi sombe pat tana itop sala ŋwan ma ipun zin, inako tiron imurummurum ma imap. Tana nio aŋso kat piom: Anutu ko itatke peeze kini piom, mi iur la wal pakan naman, bekena tipiyooto ka ŋonoono ma ipet.”\x + \xo 21:43-44 \xt Yesa 8:14+; Ro 9:33; 1Pe 2:8\x* \p \v 45 Zin bibip kizin patoronŋana kan mi zin tutu kan tileŋ sua tooroŋan ki Yesu na, tikilaala kembei ni iso sua tana ise kizin. \v 46 Tana tisombe tikisi. Tamen timoto kan. Pa zin iwal biibi tire Yesu kembei ni Anutu kwoono.\x + \xo 21:46 \xt Mt 21:26\x* \c 22 \s1 Sua tooroŋana pa bobi ki Anutu \r (Lu 14:15-24) \p \v 1 To Yesu ikam sua tooroŋan pakan mini pizin tomtom. Iso: \v 2 “Peeze ki kar saamba na, ka mbulu kembei ta king ta. Ni isombe ikam kini pa ula ki lutuunu. \v 3 Tana ikam sua ila pizin wal pakan pa ula tabe ipet i. Mi iparaŋraŋ koroŋ ta boozomen makiŋ, to iŋgo mbesooŋo kini mini ma tila be tiyo zin leembe. Tamen tila na, zin leembe mburan be timar som. \v 4 Tana iŋgo mbesooŋo pakan mini, mi iso pizin ma iso: ‘Zin wal ta aŋboobo zin be timar na, kala mi koso pizin ta kembei: ‘Kini ma buzur, ta aŋparaŋraŋ pataaŋa kek. Tana kamar mi takan ula ka kini.’ \v 5 Tamen zin leembe tikam ŋgar pa bobi tana som. Mi tila pa uraata kizin kizin. Pakan tila pa mokleene, mi pakan tila be tikam ŋgomo pa koroŋ kizin. \v 6 Mi pakan na, tikiskis zin mbesooŋo ki king, mi tikam bakai pizin, mi tipun zin ma timetmeete. \p \v 7 “Tabe tipas king tana keteene ma keteene malmal kat. To iŋgo zin malmal kan kini ma tila, mi tikas zin wal ta tipun mbesooŋo kini na ma timetmeete lup, mi titun kar kizin. \v 8 Kaimer to, iboobo mbesooŋo kini pakan ma timar, mi iso pizin ta kembei. Iso: ‘Aiss, lutuŋ kini kini ula kana ta aŋparaŋraŋ makiŋ kek. Mi zin wal ta muŋgu aŋboobo zin be timar na, aŋur motoŋ pizin sorok. Aŋdemeere ma aŋso ko zin wal ambaimbaiŋan. Mi iŋgi som.\x + \xo 22:8 \xt Ŋgo 13:46\x* \v 9 Kena kala mini, mi kapa pa zaala lwonlwon mi koso pizin wal ta boozomen be timar ma tikan kini ki lutuŋ. Pa iŋgi koroŋ isu ma isaana kek.’ \p \v 10 “Tana zin mbesooŋo tila pa zaala lwonlwon mi tiyo wal ta boozomen ma timar ma ruumu tana bok kat. Tikam zin wal ambaimbaiŋan, mi wal sananŋan tomini. \p \v 11 “Tikanan ma timbotmbot, to king ilela be ire zin leembe. Mi ire tomtom ta, ni iur mburu ki ula som mi imar sorok.\x + \xo 22:11 \xt Tur 3:4+, 19:8\x* \v 12 Tana iwi i ma iso: ‘Ndaŋ, parei ta nu ur mburu ki ula som, mi mar le ti sorok?’ Mi tomtom tina, ni le sua sa som. \v 13 To king iso pizin mbesooŋo kini ma iso: ‘Kopo kumbuunu ma namaana, mi kipiri i pera zugut lene. Lele tana ka tomtom bizin tiyakyak mi zoŋon ŋekŋek ma timbotmbot.’”\x + \xo 22:13 \xt Mt 8:12\x* \p \v 14 To Yesu iparwai sua kini ma iso: “Bobi ki Anutu ila pizin iwal biibi. Mi tamen ka tataŋa men, ta ni ikam zin.” \s1 Wiŋana pa takes piriŋana \r (Mk 12:13-17; Lu 20:20-26) \p \v 15 To zin tutu kan tila tilup zin mi tiru zaala pa Yesu. Tisombe titoombi pa wiŋana pakan. Beso ni ipekel ŋoobo, to iwe le uunu. \v 16 Tana tiŋgo naŋgaŋ kizin pakan ziŋan Erot wal kini pakan ma tila ki Yesu, mi kwon imbeeze pini ma tiso: “Mos katuunu, niam amute: Nu tomtom ki sua ŋonoono men. Nu mototo zin tomtom som, mi lae ki tomtom sa som. Nu zzo katkat zin tomtom pa Anutu zaala kini, mi kamam sua ŋonoono men pizin. \v 17 Tana so kat piam. Nu re be parei? Iti sombe tigiibi takes ila ki Kaisa, ko indeeŋe pa tutu kiti, som som?” \p \v 18 Mi Yesu, ni iute ŋgar kizin sananŋana kek. Tana iso pizin ma iso: “Niom pakamkaamŋoyom! Parei ta koso kotoombo yo? \v 19 Pat ta tiwirri pa takes na, kakam tasa imar ma aŋre.” Tana tikam pat denari ta ila kini. \v 20 Mi ni iteege, to iwi zin. Iso: “Lak, asiŋ ruŋguunu mi zaana ti?” \p \v 21 Zin tiso: “Ina Kaisa tau.” To Yesu iso: “Tana. Koroŋ ta Kaisa zaana pa, to ila kini. Mi koroŋ ki Anutu na, ila ki Anutu.”\x + \xo 22:21 \xt Un 1:27; Ro 13:7; 1Pe 2:17\x* \v 22 Tileŋ sua kini tana na, timurur pa. To tizemi mi tila len. \s1 Wal meeteŋan ko timaŋga mini, som som? \r (Mk 12:18-27; Lu 20:27-40) \p \v 23 Indeeŋe aigule tana na, zin sadusi pakan tomini timar ki Yesu. Zin sadusi na, Yuda pakan ta tiurla kembei Anutu ko irao ipei zin meeteŋan ma timaŋga mini som.\x + \xo 22:23 \xt Ŋgo 23:8\x* \v 24 Tana timar ki Yesu, mi tiwi i ma tiso: “Mos katuunu, Mose iso ta kembei: Sombe tomtom sa iwoolo moori ma tipeebe sa som mi imeete, to tiziini bela iwoolo ka nooro. Beso tipeebe ma iŋgi, tona pikin tana ikel toono kolmanŋana ta imeete na.\x + \xo 22:24 \xt Lo 25:5\x* \v 25 Lak, lwoono ta na, toŋmatiziŋ tiam lamata mi ru. Timbotmbot ma muŋgamuŋga iwoolo. Mi ikam kelŋana sa som, mi imeete. To tiziini ta ito i na, ikam ka nooro. \v 26 Mi tipeebe sa som, mi ni tomini ra, imeete. To tiziini ta iwe tel pa na, ikam mbulu raraate men. Ta kembei kembei ma zin lamata mi ru tana timetmeete lup. Mi len kelŋan sa som. \v 27 To kaimer na, moori tomini, ni imeete. \v 28 Lak, indeeŋe mbeŋ kaimer ma zin meeteŋan tisombe timaŋga mini pa naala, nako moori tina iwe tomtom iŋgoi kusiini? Pa zin lamata mi ru ta tiwooli na.” \p \v 29 Yesu ipekel kwon ma iso: “Aiss, niom tina, kuute Anutu mburaana mi sua kini risa som kat. Tanata kakam kat ŋgar som. \v 30 Mbeŋ kaimer, sombe Anutu ipei zin meeteŋan ma timaŋga mini pa naala, na tomtom ko tiparwoolo zin mini som. Pa zin ko kembei zin aŋela ta timbot saamba a. \v 31-32 Mi maŋgaŋana kizin wal meeteŋan, ina niom katalli pa kat. Parei, sua ta Anutu ikam piom na, kapaata som? Sua ta iso ta kembei: \q1 Nio iŋgi Anutu ki Abaraam, Isak, mi Yakop.\x + \xo 22:31-32 \xt Kam 3:6\x* \p “Sua tana iswe kembei wal tel tana matan yaryaara ma timbotmbot raama Anutu. Mibe timeete ma tila len kat, so ni irao ipaata itunu be Anutu kizin som.”\x + \xo 22:31-32 \xt Kam 3:6; Ŋgo 7:32; Ibr 11:16\x* \p \v 33 Zin iwal biibi tileŋ sua kini tina na, timurur pa mi sua imap. \s1 Tutu mataana kana \r (Mk 12:28-34; Lu 10:25-28) \p \v 34 Zin tutu kan tileŋ kembei Yesu ipiri sua pizin sadusi ma sua kizin imap, to tila tilup zin. \v 35 To tomtom kizin ta, tau ni le ŋgar biibi pa tutu na, ni isombe itoombo Yesu. \v 36 Tana ila ipet ki Yesu, mi iwi i. Iso: “Mos katuunu, tutu iŋgoi ta ilip pa tutu ta boozomen?” \p \v 37 Yesu ipekel kwoono ma iso: \q1 “Ur lelem ila ki Merere Anutu ku raama ŋgar ku mi mburom ma imap ma iwe ni lene men.\x + \xo 22:37 \xt Lo 6:5\x* \p \v 38 “Tutu tiŋgi ta biibi kat mi iwe mataana pa tutu ta boozomen. \v 39 Mi tutu biibi toro ta ka ŋgar igarau, ina ta kembei: \q1 Ur lelem pizin tomtom kembei ta lelem pa itum.\x + \xo 22:39 \xt Wkp 19:18; Mt 19:19\x* \v 40 “Tutu ta boozomen ki Mose mi sua ta muŋgu Anutu kwoono bizin tiso na, timap ma timbot lela tutu ru taiŋgi lelen.”\x + \xo 22:40 \xt Mt 7:12; Ro 13:10; Ga 5:14\x* \s1 Mesia ko iyooto pa Dabit be parei? \r (Mk 12:35-37; Lu 20:41-44) \p \v 41 Zin tutu kan tilup zin ma timbotmbot, mi Yesu iwi zin ma iso: \v 42 “Lak, Mesia tabe imar i, niom kakam ŋgar pini be parei? Ko ipet pa asiŋ popoŋana kini?” \p Mi zin tiso: “Ni ko ipet pa Dabit.”\x + \xo 22:42 \xt Yo 7:42\x* \p \v 43 To Yesu iwi zin mini ma iso: “Kena parei ta Bubuŋana ipei ŋgar ki Dabit ma ipaata Mesia be Biibi kini?\x + \xo 22:43 \xt Ŋgo 2:30\x* \v 44 Pa Dabit iso ka sua ta kembei: \q1 Merere Anutu iso pa Biibi tio ta kembei: \q1 ‘Mar mbulem su ta nomoŋ woono i \q1 ma irao aŋkoto kom koi bizin ma mburan imap kat, \q1 mi kumbum ise ŋguren.’\x + \xo 22:44 \xt Mbo 110:1; Ŋgo 2:34+; 1Kor 15:25; Ibr 1:13\x* \p \v 45 “Tana Dabit itunu ipaata Mesia be Biibi kini. Lak, popoŋana sa ki Dabit ko irao be ilip pini be parei?” \p \v 46 Tileŋ sua kini tana ma sua imap. Tomtom sa irao be ipekel kwoono som. Tana indeeŋe tana mi ila na, tomtom sa iwi i pa kosa sa mini som. Pa timoto. \c 23 \s1 Mbulu pakurŋana kizin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu \r (Mk 12:38-39; Lu 11:43,46, 20:45-46) \p \v 1 Tona Yesu iso pizin iwal biibi ziŋan naŋgaŋ kini. \v 2 Iso: “Kere. Zin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu tikam Mose muriini be tikam tutu pizin tomtom. \v 3 Tana sua boozomen ta so tikam piom, na kozo keleŋ la mi koto. Mi mbulu kizin na, koto pepe. Pa sua kizin ta tizzo na, zitun tikamam ka mbulu som.\x + \xo 23:3 \xt Mal 2:7+\x* \v 4 Mi tiyyo tutu namannaman boozomen, tabe tikam pataŋana biibi pizin tomtom. Tamen zitun tiur naman kunuunu risa be tiuulu zin na som.\x + \xo 23:4 \xt Ŋgo 15:10\x* \v 5 Mbulu kizin ta munŋaana men na, tikamam pa tomtom matan men. Kere. Koroŋ kizin ta sua ki Anutu imbot la mi tiwwo sala ndomon mi ila naman ŋgureene na, ina bibip kat. Ilip pizin tomtom pakan. Mi kere mburu ta tizebzeebe zin pa i, ka morenmoren mololo, bekena tomtom tire mi tipakur zin.\x + \xo 23:5 \xt Kam 13:9; Lo 6:8; Mt 6:1+\x* \v 6 Mi sombe tila pa kini kanŋana, som tilela lupŋana muriini, to loŋa mi tiserseere ma tila be mbulen se mbalia mataana kana ta zin wal zanŋan murin na.\x + \xo 23:6 \xt Mt 6:5; Lu 14:7\x* \v 7 Mi lelen be tiwwa pa kar keteene, bekena tomtom tire zin mi tiso sua pakurŋana pizin. Mi lelen be tomtom tipaata zin be ‘mos katuunu.’ \p \v 8 “Tamen niom na, tomtom tipakur yom ma tipaata yom be ‘mos katuunu’ pepe. Niom ta boozomen kaparwatwaata yom be toŋmatiziŋ men. Paso, niom leyom mos katuunu tamen ŋonoono ta imbotmbot. Ina nio tau. \v 9 Mi niom irao be kapakur tomtom toono kana sa mi kapaati be tomoyom na pepe. Pa Tomoyom tamen ŋonoono na, Ni ta imbotmbot saamba a. \v 10 Mi wal tipaata yom be biibi kizin pepe. Pa biibi tiom tamen ŋonoono ta Mesia. \v 11 Tomtom ta sombe leleene be iwe biibi piom, na bela ikoto itunu ma iwe mbesooŋo piom.\x + \xo 23:11 \xt Mt 20:26; Lu 22:26; Pil 2:5+\x* \v 12 Pa tomtom ta sombe ipakurkur itunu, na Anutu ko ikoto i. Mi tomtom ta sombe ikototo itunu mi imbesmbeeze pizin tomtom, na Anutu ko ipakuri.\x + \xo 23:12 \xt Lu 14:11, 18:14; 1Pe 5:6; Yems 4:10\x* \s1 Yesu iŋgal zin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu matan \r (Mk 12:40; Lu 11:39-42,44,52) \p \v 13 “Niom tutu koyom mi niom ŋgarŋoyom ki tutu na, tembel yom kek! Niom kembel pakaamŋana pa urlaŋana tiom. Ituyom kombotmbot lela peeze ki kar saamba som. Mi wal ta so tikam kinkiini be timbot lela, na kapakaala zaala pizin mi kepeteke zin. \p \v 14 “Niom tutu koyom mi niom ŋgarŋoyom ki tutu, tembel yom kek! Niom kembel pakaamŋana pa urlaŋana tiom! Pa niom koroŋ to kawadatke zin noroŋa bekena kekem leyom ruumu kizin ramaki mburu kizin. Mi kapakaam ma kakamam suŋŋana mololo. Tana kadoono tabe kakam pa mbulu tiom tana, ko sorok som kat.] \p \v 15 “Niom tutu koyom mi niom ŋgarŋoyom ki tutu, tembel yom kek! Niom kembel pakaamŋana pa urlaŋana tiom! Pa niom kawwa pa lele ta boozomen ta irao tai mi toono be kakam tomtom lelen ma tigaaba yom mi tiwe naŋgaŋ tiom. Mi zin wal ta kakam zin na, niom kekeske zin pa mbulu tiom sananŋana, ma tila tilip piom kat. Tana kaimer ko niomŋan mi kala leyom ta kar sanaana. \p \v 16 “Tembel yom kek! Pa niom motoyom pisŋoyom. Tamen kosombe koso zin tomtom pa Anutu zaala kini. Niom kapakankaana zin tomtom ma kozzo pizin ta kembei: ‘Tomtom sa sombe ipaata Urum Merere zaana bekena ipombol sua kini, na sua tina ko imbol pe som. Mi sombe ipaata mburu milmilŋana ta imbot lela Urum Merere na zaana, tona sua kini ko imbol kat. Irao be itooro kalŋaana mini na som.’\x + \xo 23:16 \xt Mt 15:14\x* \v 17 Niom motoyom pisŋoyom mi talliŋoyom kat! Koroŋ iŋgoi ta potomŋana kat ma ilip? Urum Merere, som mburu milmilŋana ta imbot lela? Som. Mburu, ina koroŋ sorok. Ina urum ta ikam mburu tana ma iwe koroŋ potomŋana. \v 18 Mi kakam mbulu toro ta kembei tomini. Pa koso: ‘Tomtom sa isombe imbuk sua sa mi ipaata artaal zaana bekena ipombol sua kini, na sua kini tana ko imbol pe som. Mi sombe ipaata patoronŋana ta imbot sala artaal na zaana, tona sua kini ko imbol kat. Irao be itooro kalŋaana mini na som. \v 19 Motoyom pisŋoyom kat! Pa koroŋ iŋgoi ta potomŋana kat ma ilip? Artaal, som patoronŋana ta imbot sala artaal? Som. Patoronŋana, ina koroŋ sorok. Ina artaal ta ikam patoronŋana tana ma iwe koroŋ potomŋana. \v 20 Tana sombe tomtom sa ipaata artaal bekena ipombol sua kini, ina ni ilup artaal ramaki ka koroŋ boozomen ta timbot sala na. \v 21 Mi sombe ipaata Urum Merere be ipombol sua kini, ina kembei ipaata Anutu zaana pa tomini. Pa Urum Merere, ina Anutu muriini. \v 22 Mi sombe ipaata saamba bekena ipombol sua kini, ina kembei ni ipaata Anutu zaana mi Anutu muriini peeze kana tomini. Paso, Anutu ni imbotmbot ta tina.\x + \xo 23:22 \xt Yesa 66:1; Mt 5:34\x* \p \v 23-24 “Niom tutu koyom mi niom ŋgarŋoyom ki tutu, tembel yom kek! Niom kembel pakaamŋana pa urlaŋana tiom! Pa motoyom iŋgalŋgal be kikinin zeere tiom soroksorok mataana kana be kakam la ki Anutu, kembei ta tutu iso na. Ina ambai. Tamen tutu bibip ŋonoono, ina kakam ŋgar pa som! Tutu ta kembei: Kitiiri kat pataŋana kizin tomtom, mi kuurpe ma ambai. Kumuŋai zin tomtom. Mi koto sua tiom mbukŋana. Tutu tel ti mi tutu pakan tomini, sombe koto to ambai. Niom motoyom pisŋoyom! Ko koso zin tomtom pa Anutu zaala kini be parei? Ŋonoono, tutu namannaman munmun ta boozomen na, niom motoyom iŋgalŋgal be koto. Tamen tutu bibip ŋonoono na, kototo som. Niom kembei zin wal ta tisepet lokon pa yambon ma ila ne. Mi mbili biibi kat ta tutu iŋgalsek pa na, tire som, mi tiwon men.\x + \xo 23:23-24 \xt Wkp 27:30; Mika 6:8\x* \p \v 25 “Niom ŋgarŋoyom ki tutu mi niom tutu koyom, tembel yom kek! Niom kembel pakaamŋana pa urlaŋana tiom! Niom kembei mbooro ta ndemeene iŋgeeze kat mi leleene na imukmuk. Pa mbulu tiom mat kana na, kuurpe ma ambai pa tomtom matan. Tamen leleyom na, bok pa ŋgar sananŋana. Pa motoyom koroŋŋoyom mi kakamam ŋgar pa ituyom men.\x + \xo 23:25 \xt Mk 7:4\x* \v 26 Niom tutu koyom tina, niom motoyom pisŋoyom! Kuurpe leleyom muŋgu. Naso mbulu tiom mat kana iŋgeeze tomini.\x + \xo 23:26 \xt Mt 15:20; Tit 1:15\x* \p \v 27 “Niom ŋgarŋoyom ki tutu mi niom tutu koyom, tembel yom kek! Niom kembel pakaamŋana pa urlaŋana tiom! Niom kembei meeteŋan murin ta tipeŋgeeze mat kana ma iŋgeeze kat. Mi leleene kana na, bok pa uri tirontiron mi koroŋ buzanŋan boozo.\x + \xo 23:27 \xt Ŋgo 23:3\x* \v 28 Ina raraate men piom. Pa mbulu tiom mat kana na, tomtom tire ma tiso ko niom ndeeŋeŋoyom. Tamen leleyom na, bok kat pa mbulu pakaamŋana mi sananŋana.\x + \xo 23:28 \xt Lu 16:15\x* \s1 Yesu iswe kadoono kizin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu \r (Lu 11:47-51) \p \v 29 “Niom ŋgarŋoyom ki tutu mi niom tutu koyom, tembel yom kek! Niom kembel pakaamŋana pa urlaŋana tiom! Motoyom ila pa Anutu kwoono bizin mi zin wal ndeeŋeŋan ta muŋgu tumbuyom bizin tipun zin ma timetmeete na. Zin wal tana, ta koozi kuurpe naala kizin ma iŋgeeze kat bekena kapakur zin. \v 30 Mi koso ta kembei: ‘Aiss, niam be ambot pa mazwaana tana, so amgaaba tumbuyam bizin pa mbulu ta tikam pa Anutu kwoono bizin tana na som.’ \v 31 Tana niom keswe kat ituyom. Zin wal ta tipunun Anutu kwoono bizin ma timetmeete na, popoŋana kizin ta niom na!\x + \xo 23:31 \xt Ŋgo 7:52\x* \v 32 Kena koposop uraata ki tumbuyom bizin ma imap kat! \p \v 33 “Niom sananŋoyom kembei ta mooto. Mooto sananŋana lutuunu bizin ta niom na! Ko kala koyom? Anutu kola iur kadoono piom mi ipiri yom sula kar sanaana.\x + \xo 23:33 \xt Mt 3:7\x* \v 34 Tana nio aŋso kat piom ta kembei: Nio ko aŋgo zin wal ŋgarŋan, mi Anutu kwoono bizin, mi zin tomtom tabe tipaute yom pa mbulu ki Anutu. Mi tomtom kizin pakan na, niom ko kupun zin ma timetmeete. Mi pakan, nako kupun zin sala ke pambaaraŋana. Mi pakan, nako kabalis zin lela lupŋana muriini tiom, mi keketo zin pa kar ta boozomen.\x + \xo 23:34 \xt Ŋgo 5:40, 22:19; 2Kor 11:24; Ibr 11:36+\x* \v 35 Tana kadoono tabe ise tiom i, ko sorok som. Pa wal boozomen ta titekteege sorok zaaba pizin wal ndeeŋeŋan na, kadoono kizin sananŋana ta iŋgi be ise tiom i. Indeeŋe ta Abel, mi imar imar ma ipet ki Bereki lutuunu Sakaria ta imbot kolouŋana pa artaal uunu lela Urum Merere mi kupuni mi imeete na, mbulu sananŋan ta boozomen tana ka kadoono kola ise tiom.\x + \xo 23:35 \xt Un 4:8; Ibr 11:4\x* \v 36 Nio aŋso kat piom: Niom ta kombotmbot i, ko kere sua ta boozomen ti iur ŋonoono.” \s1 Yesu leleene isaana pa Yerusalem \r (Lu 13:34-35) \p \v 37 Yesu imaŋga to iso: “O kar Yerusalem, kar Yerusalem! Anutu kwoono bizin ta niom kembel kasŋana kek. Mi zin ŋgoŋana kini ta ni iŋgo zin piom na, ku'unun zin pa pat ma timetmeete. Mi nio na, leleŋ be aŋkokor yom ma kamar, kembei ta man ikuubukaala lutuunu bizin. Tamen niom leleyom pio som.\x + \xo 23:37 \xt Ŋgo 7:59\x* \v 38 Tana Anutu ko izem yom ma Urum Merere tiom imborene sorok.\x + \xo 23:38 \xt 1Kin 9:7+; Yer 12:7, 22:5; Mt 24:15\x* \v 39 Pa nio aŋso kat piom ta kembei: Niom ko kere motoŋ mini som ma irao ituyom kosombe: \q1 Merere, ko ipombol tomtom ti mi ikampe i. \q1 Pa ni ikam ruŋguunu ta imar i.”\x + \xo 23:39 \xt Mbo 118:26\x* \c 24 \s1 Yesu iso pa Urum Merere reegeŋana \r (Mk 13:1-2; Lu 21:5-6) \p \v 1 Yesu izem Urum Merere ma ila, mi zin naŋgaŋ kini tikoŋuru i mi tisombe tiso i pa urum tana mi ruumu pakan ta timbot raama. \v 2 Mi ni iso pizin ma iso: “Ŋonoono kat. Koroŋ boozomen tiŋga ta kere la pa a, kaimer ko tireege ma tipiri kiŋakiŋa ma tisu len lup. Kan koroŋŋan risa ko imbot se muriini mini na som.” \x + \xo 24:2 \xt Lu 19:44\x* \s1 Pataŋana boozo kola iwedet mana urum reegeŋana \r (Mk 13:3-13; Lu 21:7-19) \p \v 3 Tona Yesu ila ma isala abal Olib, mi mbuleene su ma imbotmbot. Mi naŋgaŋ kini tila tipet kini, to zin men ziŋan Yesu timbot mi tiwi i. Tiso: “Biibi, so kat piam. Sua ta so pa urum reegeŋana na, uraata tana ko iur ŋonoono ŋiizi? Mi sombe miiliŋana ku mi toono swoono ka nol igarau, inako ka kilalan pareiŋana?” \p \v 4 Yesu ipekel kwon ma iso: “Motoyom iŋgalŋgal ituyom! Kokena tomtom sa ipandelndel yom. \x + \xo 24:4 \xt Ep 4:14; 2Tes 2:1+; 1Yo 4:1\x* \v 5 Pa wal boozo kola timaŋga, mi tipaata sorok nio zoŋ mi tiso: ‘Iŋgi nio Mesia tau.’ Mi wal boozomen ko tikan la sua kizin pakaamŋana. \x + \xo 24:5 \xt Ŋgo 5:36+; 1Yo 2:18\x* \v 6 Mi sombe keleŋ malmal ka orooro, som malmal bibip urun, na keteyom guruk mi komoto pepe. Pa mbulu ta kembena kola ipet. Mi toono swoono, nako zen. \v 7 Pa toono ta boozomen ka tomtom bizin kola tiparkam malmal pizin. Mi king ta ko ikam malmal pa king ki lele toro. Yeŋyeeŋge bibip kola titok toono, mi lele pakan ko tikan peteele. \x + \xo 24:7 \xt Tur 6:3+\x* \v 8 Pataŋana boozomen tana, ina iwe mataana pa pataŋana bibip pakan tabe tipet pa kaimer i. \p \v 9 “To koyom koi bizin ko tikam yom, mi tiur yom la zin peeze kan naman be tiseeze motoyom mi tipun yom ma kemetmeete. Mi toono ta boozomen kan tomtom bizin kola tiur koi piom paso, niom kototo yo. \x + \xo 24:9 \xt Mt 10:22; Yo 15:18\x* \v 10 Mbulu tana iso ipet, to tomtom boozo ko tizem urlaŋana kizin, mi tiparwe kan koi, mi tiparswe zin la ki kan koi bizin. \v 11 Mi wal boozomen kola timaŋga, mi tipakaam kembei zin Anutu kwoono bizin. Mi tomtom boozomen ko tikan la kalŋan. \x + \xo 24:11 \xt 1Tim 4:1+; 2Pe 2:1; 1Yo 4:1\x* \v 12 Mi wal boozomen ko lelen par pizin mini som. Pa mbulu sananŋana kola ipet ma iwe biibi. \x + \xo 24:12 \xt 2Tim 3:1+; Tur 2:4\x* \v 13 Tamen tomtom ta so imender mbolŋana, mi ikis urlaŋana kini ma irao swoono, inako Anutu ikamke i ma imbot ambai. \x + \xo 24:13 \xt Mt 10:22\x* \v 14 Mi ko tisoyaara uruunu ambaiŋana tiŋgi pa peeze ki kar saamba ma irao toono muŋgu, bekena tomtom ta boozomen tileŋ, tona toono swoono. \x + \xo 24:14 \xt Mt 10:18, 28:19; Mk 13:10\x* \s1 Pataŋana biibi kat kola ikam zin Yerusalem kan \r (Mk 13:14-23; Lu 21:20-24) \p \v 15 “Kaimer ko kere wal pakan tipamender koroŋ sananŋana kat lela lele potomŋana, to lele tana isaana kat. Ka sua Anutu kwoono Daniel iso ta muŋgu kek. (Tomtom ta sombe ipaata sua ti, na ni itunu irao ikam ŋgar pa ka uunu.) \x + \xo 24:15 \xt Dan 9:27, 11:31, 12:11\x* \v 16 Mbulu tana iso ipet, na zin wal ta timbotmbot lele pakaana ki Yudea na, loŋa mi tiko ma tisala pa lele abalabalŋana. \v 17 Tana tomtom sa isombe imbot ruumu kini ka pooto, na ilela ruumu be ikam koroŋ kini sa pepe. Kaŋkaŋ pataaŋa ma ila. \v 18 Mi sombe tomtom sa imbot mokleene kini mi ikamam uraata, na iloondo ma ila ruumu mini be ikam mburu kini toro sa pepe. Ni tomini, kaŋkaŋ pataaŋa ma ila. \v 19 Zin moori ta sombe koponŋan mi zin ta pemyamŋan pa mazwaana tana, na ra, tembel zin kek. Pa pataŋana biibi kola ikam zin. \v 20 Tana kusuŋ pa Anutu. Kokena mbulu tana ipet pa gorgor ki yaŋ, som aigule potomŋana tabe ketende su pa i. To niom irao koko som, mi pataŋana ikam yom. \v 21 Pataŋana tana, ko sananŋana kat ma ilip pa pataŋana boozomen ta tipet pa toono kek na. Indeeŋe mata popoten ta Anutu iur saamba mi toono, mi imar imar ma indeeŋe koozi na, pataŋana sa ta kembei ipet pasa zen. Mi kaimer ko pataŋana toro sa ta kembei ipet mini som. \x + \xo 24:21 \xt Dan 12:1; Yoel 2:2\x* \v 22 Pataŋana tana, sombe Anutu ipemet loŋa som, inako tomtom sa irao imbot na som. Tamen ni kopoono pizin wal kini ta iroogo zin pa itunu kek, tana kola ipemet ma imap karau men. \p \v 23 “Mbulu tana iso ipet, mi sombe tomtom sa iso piom ma iso: ‘Kere Mesia ta itunu tis’, som ‘Ni imbotmbot tiŋga’, na kuurla sua kini pepe. \x + \xo 24:23 \xt 2Tes 2:1+\x* \v 24 Pa wal pakamkaamŋan kola timaŋga, mi tipakaam zin tomtom ma tiso zin Mesia, som Anutu kwoono sa. Mi ko titooro mos boozo, mi tikam uraata bibip pakan, bekena tipakaam zin tomtom pa. Mi Anutu wal kini ta ni iroogo zin pa itunu na tomini, wal tana ko titoombo be tipakaam zin. \x + \xo 24:24 \xt Lo 13:1+; 2Tes 2:8+; Tur 13:13+\x* \v 25-26 Keleŋ! Koroŋ boozomen tana ipet zen, mi iŋgi aŋsotaara yom pataaŋa. Tana sombe tomtom sa iso piom ma iso: ‘Kere. Mesia ta ila ma imbotmbot lele bilimŋana tiŋga!’ na kala pepe. Mi sombe tiso: ‘Mesia ta imbotmbot lela ruumu leleene a!’ na kuurla sua kizin pepe. \x + \xo 24:25-26 \xt Lu 17:23+\x* \v 27 Pa Tomtom Lutuunu isombe imiili ma imar mini, na ni ko isu kembei ta lolo ikam bil ma ikakat saamba. Tana tomtom irao toono ta boozomen ko tire i. \p \v 28 “Lele ta sombe koroŋ buzaana sa imbotmbot pa, inako man aŋkor tila tindou zin la ma bok. \x + \xo 24:28 \xt Lu 17:37\x* \s1 Miiliŋana ki Tomtom Lutuunu \r (Mk 13:24-27; Lu 21:25-28) \p \v 29 “Pataŋana boozomen tana sombe tipet lup, inako molo som to zoŋ mataana imeete. Mi puulu tomini, ko iyaara mini som. Mi pitik ko tizem murin mi titoptop. Mi Anutu ko itok zin koroŋ mburanŋan ta timbot sala maŋaanaŋana na. \x + \xo 24:29 \xt Ezek 32:7; Yoel 2:10,31; 2Pe 3:10\x* \v 30 To kilalan sa ko ipet sala maŋaanaŋana be iso zin tomtom pa Tomtom Lutuunu be imiili. Tana zin tomtom ta timbot toono na, kola titaŋtaŋ, mi tire sala pa Tomtom Lutuunu imbot lela miiri tieene, mi isu raama mburaana mi azuŋka kini biibi kat. \x + \xo 24:30 \xt Dan 7:13; 1Tes 4:16+; Tur 1:7\x* \v 31 Tona koroŋ sa kembei ta twiiri ko itaŋ ma kalŋaana biibi, mi Tomtom Lutuunu iŋgo zin aŋela kini ma tila tipa pa lele ta boozomen be tiyogeege zin wal ta ni iroogo zin pa itunu na, ma tila tilup zin la kini. \x + \xo 24:31 \xt Yesa 27:13; 1Kor 15:52; 1Tes 4:16\x* \s1 Sua tooroŋana pa ke fik \r (Mk 13:28-31; Lu 21:29-33) \p \v 32 “Kere la pa ke fik mi kakam ŋgar pa. Ke tana isombe iruŋ, tona kikilaala kembei iŋgi be zoŋ biibi isu. \v 33 Ina zaala raraate men pa mbulu ta aŋzzo yom pa i. Niom sombe kere mbulu ta boozomen tana tiwedet, to kikilaala ta kembei: Miiliŋana ki Tomtom Lutuunu, ta ka nol igarau kek. \v 34 Nio aŋso kat piom: Wal ta koozi kan i, ko timap pa toono zen, mi tire uraata boozomen tiŋgi ipet. \x + \xo 24:34 \xt Mt 16:28\x* \v 35 Saamba mi toono kola timbiriizi ma tila len. Tamen sua tio ko irao be ila lene na som. Ko imbotmbot men ta kembei. \x + \xo 24:35 \xt Mt 5:18\x* \s1 Miiliŋana ki Tomtom Lutuunu na, tomtom sa iute ka nol som \r (Mk 13:32-37; Lu 17:26-30,34-36) \p \v 36 “Nol tabe koroŋ ta boozomen tana tipet pa i, na tomtom sa iute som. Aŋela ta timbot saamba na tiute som, mi Lutuunu tomini, iute som. Tamaana itutamen ta iute. \x + \xo 24:36 \xt Ŋgo 1:7; 1Tes 5:1+\x* \v 37-39 Miiliŋana ki Tomtom Lutuunu ko kembei nonor biibi ta ipet pa mazwaana ki Noa na. Indeeŋe tana, tomtom matan sorok ma timbotmbot. Tikilaala mbulu tabe ipet pizin i som. Tikanan ma tiwinin, mi tiparwolwoolo zin, ma ila indeeŋe kat aigule ta Noa bizin tilela wooŋgo na. Tona nonor ipet ma ipambiriizi zin tomtom ma timap lup. Mi sombe Tomtom Lutuunu imiili ma imar mini, inako mbulu raraate men tau. \x + \xo 24:37-39 \xt Un 7:21+; Lu 12:40; 1Pe 3:20; 2Pe 3:6\x* \v 40 Nol kini iso ipet, mi tomtom ru timbot mokleene mi tikamam uraata, inako tikam ta, mi ta imbot. \v 41 Mi sombe moori ru tikamam uraata pa kini urpeŋana ila mbata, inako mbulu raraate men tau. Tikam ta, mi ta imbot. \v 42 Tana motoyom iŋgal ituyom! Pa nol tabe biibi tiom imiili pa i, ina niom kuute som. \x + \xo 24:42 \xt Mt 25:13\x* \v 43 Lak. Sombe ruumu katuunu sa iute nol tabe tomtom kuumbuŋana imar pa i, ko ikeene? Som. Ko ipamatmaata ma imbotmbot. Kokena tomtom kuumbuŋana tana ipetepaala ruumu kini mi ilela. \x + \xo 24:43 \xt 1Tes 5:2+; 2Pe 3:10; Tur 16:15\x* \v 44 Tana niom ta kembena. Kozo kuurur motoyom ma kombotmbot. Pa nol ki Tomtom Lutuunu na, niom kuute som. Ni ko imar kembei ta pamururŋana.” \s1 Zin mbesooŋo bela tiurur matan ma timbotmbot \r (Lu 12:41-48) \p \v 45 To Yesu ikam sua tooroŋana ti. Iso: “Mbesooŋo ta so ni mata seŋana mi le ŋgar ambaiŋana, inako biibi kini iuri be imboro ruumu ka uraata mi irre waene bizin pa kan kini. \x + \xo 24:45 \xt 1Kor 4:2\x* \v 46 Mi sombe biibi kini ila lele sa ma imiili ma imar mini, mi indeeŋe mbesooŋo tana ikamam kat uraata kini, inako mbesooŋo tana ikam kampeŋana ambaiŋana. \v 47 Nio aŋso kat piom: Biibi kini ko iuri ma iwe mataana be imboro koroŋ kini ta boozomen. \x + \xo 24:47 \xt Mt 25:21+\x* \p \v 48 “Tamen sombe ni mbesooŋo sananŋana, mi ikam ŋgar ta kembei. Iso: ‘Aa, biibi tio ko loŋa imar na zen.’ \v 49 To imaŋga mi ipun sorok waene bizin, mi igaaba zin winŋana kan mi ziŋan tiwinin ma tikanan ma tigadgaada, na kozo ire i. \v 50-51 Pa biibi kini ko imar mi ipamururi. Tonabe ikam zaaba pini, mi ipiri i ma ila igaaba zin wal ta tikam pakaamŋana pa urlaŋana kizin na, ma ziŋan tila lele sananŋana, mi tiyakyak mi zoŋon ŋekŋek ma timbotmbot. \x + \xo 24:50-51 \xt Mt 8:12\x* \c 25 \s1 Sua tooroŋana pa tamuriŋ laamuru \p \v 1 “Indeeŋe nol tabe Tomtom Lutuunu imiili ma imar pa i, na peeze ki kar saamba, nako ka mbulu kembei tamuriŋ laamuru ta titeege lam kizin mi tila be tizza pa tomooto ula kana. \x + \xo 25:1 \xt Tur 19:7; Lu 12:35\x* \v 2-4 Lamata na, kankaanaŋan. Tikam lam kizin ma tila, tamen tikam len kerasin raama som. Mi zin lamata tomen na, len ŋgar. Tikam lam kizin mi tikam len kerasin raama. \v 5 Mi tomooto ula kana tana, ni loŋa imar som. Tabe zin tamuriŋ tina matan ŋenŋeene ma tisaana kat. \p \v 6 “Mi so mbeŋ lukutuunu na, tileŋ wal kalŋan isala ma tiso: ‘Ouo, ula ka tomooto ta imar i. Kamar ma kere i!’ \v 7 To tamuriŋ laamuru tina burup ma timaŋga be tiurpe lam kizin. \v 8 Mi zin kankaanaŋan timaŋga na, tiso pa zin tau len ŋgarŋan na, ma tiso: ‘Ai, kere leyam kerasin sa. Pa niam tiam, ta iŋgi be imap i.’ \v 9 Mi zin tau len ŋgarŋan na, tipekel kwon ma tiso: ‘E-e, amrao amuulu yom na som. Iŋgi irao piam men. Kala kiŋgiimi leyom.’ \v 10 To moori kankaanaŋan tina tila be tiŋgiimi len kerasin. Mi molo som na, tomooto ula kana imar ipet. Tana zin tamuriŋ ta len ŋgarŋan na, timaŋga ma tila kini mi ziŋan tila ma tilela ruumu ula kana. Tilela, mi kataama imar kolok la. \p \v 11 “Kaimer na, zin lamata tomen ta timar titut kataama mi tiso: ‘O biibi, sol kataama piam lak!’ \x + \xo 25:11 \xt Lu 13:25+\x* \v 12 Tamen tomooto ula kana tana iso pizin ma iso: ‘Ou, niom ziŋoi? Nio aŋute yom som. Kala leyom.’” \x + \xo 25:12 \xt Mt 7:23\x* \p \v 13 To Yesu ipemet sua kini ma iso: “Tana motoyom iŋgalŋgal. Pa nol tabe Biibi tiom imiili pa i, na niom kuute som.” \x + \xo 25:13 \xt Mt 24:42\x* \s1 Sua tooroŋana pa mbesooŋo tel \r (Lu 19:11-27) \p \v 14 Mi Yesu ikam sua tooroŋana toro ma iso: “Peeze ki Anutu, nako ka mbulu kembei ta tomtom ta. Ni isombe imaŋga ma ila pa lele molo. Tana iboobo zin mbesooŋo kini ma timar, to iur koroŋ kini ta boozomen ila naman be timboro mibe tikam uraata pa. \v 15 Mi iur pat ikot zin tataŋa irao ŋgar kizin kizin. Iur pat munŋaana lamata (kembei 5,000 kina) ila ki mbesooŋo ta. Mi munŋaana ru (2,000 kina) ila ki toro, mi munŋaana ta (1,000 kina) ila ki toro. Tona izem zin mi ila. \x + \xo 25:15 \xt Ro 12:6+; 1Kor 12:7+; Ep 4:7-11\x* \p \v 16 “Mbesooŋo ta ikam pat munŋaana lamata na, ni loŋa mi imaŋga pa ka uraata. Tabe ipeebe muŋaana lamata (5,000) tomen ma isala ki ma iwe munŋaana laamuru (10,000 kina). \v 17 Mi ni ta ikam munŋaana ru na, ikam mbulu raraate. Tabe ipeebe munŋaana ru tomen ma isala ki ma iwe munŋaana paŋ (4,000 kina). \v 18 Tamen mbesooŋo ta ikam munŋaana ta na, ni ila itwi pat ki biibi kini tina isula toono, mi iturke ma imbotmbot. \p \v 19 “Timbotmbot ma moloŋana ri, mana biibi kizin imiili ma imar mini. To iboobo zin ma timar bekena itiiri zin pa uraata kizin. \v 20 Tomtom ta ikam pat munŋaana lamata na, iteege munŋaana laamuru ma ila iur su biibi kereene uunu mi iso pini ta kembei. Iso: ‘Biibi re. Pat ku munŋaana lamata ta ur mar nomoŋ, ta aŋkam uraata pa ma ipeebe munŋaana lamata tomen ma isala ki ma iwe munŋaana laamuru na. Kam koroŋ ku tis!’ \v 21 Tana biibi kini iso pini ma iso: ‘Yo barau! Nu mbesooŋo ambaiŋom kat. Pa motom se mi kam kat uraata pa koroŋ musaari. Tana ko aŋuru be mboro koroŋ bibip pakan. Mar ruumu tio be itiŋan tombotmbot mi menmeen ti.’ \x + \xo 25:21 \xt Mt 24:45+; Lu 16:10; 1Kor 4:2\x* \p \v 22 “To mbesooŋo ta ikam pat munŋaana ru na, ila ipet kini mi iso: ‘Biibi re. Pat munŋaana ru ta ur mar nomoŋ, ta aŋkam uraata pa ma ipeebe munŋaana ru tomen ma isala ki ma iwe munŋaana paŋ. Kam koroŋ ku tis!’ \v 23 Tana biibi kini iso pini ma iso: ‘Yo barau! Nu mbesooŋo ambaiŋom kat. Pa motom se mi kam kat uraata pa koroŋ musaari. Tana ko aŋuru be mboro koroŋ bibip pakan. Mar ruumu tio be itiŋan tombotmbot mi menmeen ti.’ \p \v 24 “Kaimer to, ni ta ikam pat munŋaana ta na, ila ipet kini mi iso: ‘Biibi, nio aŋute nu tomtom toro. Pa nu muŋaiŋai zin tomtom risa som. Mi mbotmbot se wal pakan uraata kizin tieene. \v 25 Tana aŋmoto u mi aŋla aŋturke koroŋ ku isula toono. Re pat ku tis. Kam lem koroŋ.’ \v 26 Biibi kini iso pini ma iso: ‘Oo, nu mbesooŋo sananŋom mi ŋgwolŋom kat! Nu sombe nio aŋmuŋaiŋai zin tomtom risa som. Mi aŋbotmbot se wal pakan uraata kizin tieene, na? \v 27 Nakena uunu parei ta nu ur pat tio ti ilela ruumu pat kana, be ipepeebe som? Naso aŋmar to aŋkam pat tio ŋonoono mi gegeene ri isala ki.’ \v 28 To biibi iso pa mbesooŋo kini pakan ma iso: ‘Pat ta imbot la to ti namaana na, katatke pini mi kakam la ki tomtom ta le munŋaana laamuru na! \v 29 Pa tomtom ta sombe le koroŋ imbot mi ikam uraata pa, inako ikam le pakan isala ki ma ni irao kat pa koroŋ ta boozomen. Mi ni ta le koroŋ ri, mi ikam uraata pa som, inako titatke pini. \x + \xo 25:29 \xt Mt 13:12; Mk 4:25; Lu 8:18\x* \v 30 Mi mbesooŋo sananŋana tiŋgi, kakami mi kipiri i pera zugut lene, be itaŋtaŋ mi zoŋoono ŋekŋek ma imbotmbot.’ \x + \xo 25:30 \xt Mt 8:12\x* \s1 Tomtom Lutuunu ko iur kadoono pizin tomtom \p \v 31 “Kaimer, sombe Tomtom Lutuunu imar raama zin aŋela mi iswe mburaana biibi, nako mbuleene ise muriini peeze kana be itiiri zin tomtom. \x + \xo 25:31 \xt Mt 16:27, 19:28; Tur 20:11+\x* \v 32 Mi ko tiyo zin karkari ta boozomen ma timap timender su kereene uunu. Tonabe ni ipitpeleele zin ma tiwe wal uunu ru, kembei ta mboroŋan kizin mbili ipitpeleele zin sipsip ma tila timbot ndel, mi mekmek tila timbot ndel. \x + \xo 25:32 \xt Ezek 34:17; Ro 14:10; 2Kor 5:10\x* \v 33 Zin wal ndeeŋeŋan na, ni ko iur zin ma tila timbot su namaana woono. Mi sananŋan, nako tila pa namaana ŋas. \p \v 34 “To King ko iso pizin wal ta timbot la namaana woono na ma isombe: ‘Niom tana kamar kolouŋana. Pa kampeŋana ki Tamaŋ Anutu ta ise tiom kek. Kamar, kakam matamur kini, mi kelela kar ta ni ikamam peeze pa i. Muŋgu kek, indeeŋe ni iur saamba mi toono zen na, ni iurpe kar tiŋgi piom. \x + \xo 25:34 \xt Ep 1:4\x* \v 35 Pa indeeŋe ta nio petel yo na, kere koŋ kini ma aŋkan. Mi miri yo na, kakam koŋ yok ma aŋwin. Mi aŋwe leembe mi leŋ muriŋ be aŋbot pa som na, kakam yo lela ruumu tiom. \v 36 Mi leŋ mburu som na, kakam leŋ ma aŋpakaala yo pa. Mi mete ikam yo na, komboro yo. Mi tiur yo lela ruumu sanaana na, kamar kolou yo.’ \p \v 37 “Tona zin wal ndeeŋeŋan tina ko timaŋga, mi tiwi i ma tiso: ‘Wai Merere, sua ku tana, niam amkankaana pa. Nu so nu petelu, mi amkam kom kini. Mi miri u, mi amkam kom yok. \v 38 Mi we leembe ma lem murim som, mi amkamu ma mar ruumu tiam. Mi amkam lem mburu be zeebu pa. \v 39 Mi amre umete ikamu, mi amboro u. Mi tiuru lela ruumu sanaana leleene, mi ama amlou u. Mbulu boozomen tana, niam amkam pu ŋiizi?’ \p \v 40 “Tona king ko ipekel kwon ma iso: ‘Nio aŋso kat piom ta kembei: Mbulu ta kakamam pizin wal tio sorrokŋan tau muŋgu niomŋan kombotmbot na, ina nio aŋre kembei kakam pio tau.’ \x + \xo 25:40 \xt Mt 10:42; Mk 9:41; Ibr 6:10\x* \p \v 41 “Tona ni ko itoori ma kereene ila kizin wal ta timbot la namaana ŋas na, mi iso pizin ma iso: ‘Niom wal sananŋoyom. Anutu kete malmalŋana kini imbotmbot se tiom. Tana koko molo pio. Kala ma kusula leyom you sananŋana ta tiurpe pa Sadan ziŋan aŋela kini pataaŋa kek na. \x + \xo 25:41 \xt Mt 7:23; Tur 20:10\x* \v 42 Pa indeeŋe ta nio petel yo na, kakam koŋ kini sa som. Mi miri yo na, kakam koŋ yok som. \v 43 Mi indeeŋe ta aŋwe leembe mi leŋ muriŋ sa be aŋbot pa som na, kakam yo lela ruumu tiom som. Mi kakam leŋ mburu be aŋpakaala yo pa som. Mi mete ikam yo na, komboro yo som. Mi aŋbot lela ruumu sanaana na, kamar kolou yo som.’ \p \v 44 “Tona zin ko timaŋga, mi tiwi i ma tiso: ‘Wa Merere, sua ku tana, niam amkankaana pa. Nu so muŋgu nu petelu, mi miri u, mi we leembe, mi lem mburu som, mi mete ikamu, mi mbot lela ruumu sanaana, mi tamen niam amuulu usom. Mbulu tana, niam amkam pu ŋiizi?’ \v 45 Mi King ko ipekel kwon ma iso: ‘Nio aŋso kat piom: Zin wal tio sorrokŋan ta muŋgu niomŋan kombotmbot na, indeeŋe ta kipizil ndemeyom pa kizin tasa mi ku'uuli som na, kipizil ndemeyom pio tau.’” \p \v 46 To Yesu iposop sua kini ma iso: “Zin wal ta kembei, Anutu ko iziiri zin ma tila len be tikam kadoono kizin. Kadoono tana ko imbotmbot se kizin ma alok. Mi zin wal ndeeŋeŋan na, ni ko ikam zin ma tila timbotmbot raami ma alok.” \x + \xo 25:46 \xt Yo 5:29; Ro 2:7+; Tur 20:15\x* \c 26 \s1 Zin bibip timbuuru pa Yesu \r (Mk 14:1-2; Lu 22:1-2; Yo 11:45-53) \p \v 1 Yesu iso sua ta boozomen tana ma imap, to iso pizin naŋgaŋ kini ma iso: \v 2 “Niom kuute: Malama, to suŋŋana biibi ki Pasoba ipet. Mi Tomtom Lutuunu ko tikami mi tiuri la ka koi bizin naman be tipuni sala ke pambaaraŋana.”\x + \xo 26:2 \xt Kam 12:1+; Mt 20:18\x* \p \v 3 Indeeŋe tana na, zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan pakan tilup zin lela ruumu ki Kaipas, ta biibi kizin patoronŋana kan na. \v 4 Mi tirru zaala keŋana sa pa Yesu be tikami, mi tipuni ma imeete. \v 5 Mi tiparso pizin ma tiso: “Irao takami pa mazwaana ki lupŋana biibi taiŋgi pepe. Kokena zin iwal biibi timaŋga mi tikam malmal.” \s1 Moori ta iliŋ ŋgere sala Yesu uteene \r (Mk 14:3-9; Yo 12:1-8) \p \v 6 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini timbotmbot ruumu ki Simon ta kar Betania. Simon tana, muŋgu mbetmbeete sananŋana ikami. \v 7 Tikanan kini ma timbotmbot, mi moori ta, ni ikam ŋgere kuziiniŋana ta ka kadoono biibi kat na, mi imar ma iliŋ sala Yesu uteene.\x + \xo 26:7 \xt Lu 7:37+\x* \v 8 Naŋgaŋ kini tire na, irao lelen som. Tana tiso: “Waii, moori ti ipasaana sorok koroŋ tiŋgi paso! \v 9 Ŋgere ti na, ka pat ta sorok som. Be toŋgomoono, so takam pat biibi be tu'uulu zin wal sorrokŋan pa.” \p \v 10 Tamen Yesu iute ŋgar kizin kek. Tana iso pizin ma iso: “Kumbuulu kwoyom pa moori ti paso? Iŋgi ni ikam mbulu ambaiŋana pio. \v 11 Zin wal sorrokŋan ko niomŋan kombotmbot ma alok. Mi nio, nako itiŋan tombotmbot ma molo som. \v 12 Ŋgere ti, ni iliŋ salakaala yo bekena iurpe yo pa koŋ mete. \v 13 Tana nio aŋso kat piom: Kaimer sombe tomtom tisoyaara uruŋ ma irao karkari, inako tiwidit mbol pa mbulu ta ni ikam pio i, bekena tomtom matan kiskis.” \s1 Yudas iyok be iswe Yesu \r (Mk 14:10-11; Lu 22:3-6) \p \v 14 To naŋgaŋ laamuru mi ru ki Yesu tana, tomtom kizin ta, zaana Yudas Iskariot, ni imaŋga mi ila kizin bibip kizin patoronŋana kan. \v 15 Mi iwi zin ma iso: “Lak, nio sombe aŋur Yesu ima nomoyom, nako kakam leŋ sokorei?” To zin tikam pat silba tomoota laamuru ise namaana mi ila. \v 16 Tana indeeŋe tina mi ila na, Yudas irru zaala be iur Yesu ila naman. \s1 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tikan Pasoba ka kini \r (Mk 14:12-21; Lu 22:7-14,21-23; Yo 13:21-30) \p \v 17 Timbot ma aigule mataana kana ki lupŋana biibi tabe zin Yuda tilup zin mi tikan narabu ta ka yis somŋana i, to naŋgaŋ ki Yesu timar kini mi tiwi i. Tiso: “Lak. Kini ki Pasoba, ko amurpe pu isu swoi?”\x + \xo 26:17 \xt Kam 12:3+, 12:18+\x* \v 18 Mi ni iso pizin ma iso: “Kelela pa kar biibi, to kere tomtom ta imbotmbot. Koso pini ta kembei. Koso: ‘Mos katuunu tiam iso nol kini igarau kek. Tana leleene be ziŋan naŋgaŋ kini tikan kini ki Pasoba lela ruumu ku.’” \p \v 19 Tana naŋgaŋ kini tito kalŋaana, mi tiparaŋraŋ kini mi koroŋ ta boozomen pa suŋŋana ki Pasoba. \v 20 Timbotmbot ma zoŋ isula, to Yesu ziŋan naŋgaŋ kini mbulen isu pa kini kanŋana. \v 21 Tikanan ma timbotmbot, mi Yesu isu ma iso pizin. Iso: “Nio aŋso kat piom, tomtom tiom tasa kola iur yo la koŋ koi bizin naman.” \p \v 22 Naŋgaŋ kini tileŋ sua tana na, lelen ipata kat. Mi zin tataŋa timaŋga mi tiwi i. Tiso: “Biibi, sua ku tana, nu so pio?” \p \v 23 Mi ni ipekel kwon ma iso: “Tomtom ta niamru amtizik narabu isula mbooro tamen, ina ni tau.\x + \xo 26:23 \xt Mbo 41:9\x* \v 24 Tana Tomtom Lutuunu kola tipuni ma imeete. Ka sua imbot pataaŋa kek. Mi tomtom tabe iswe i la ka koi bizin i, na tembeli kek! Naana ra ipeebi som, so ndabok!” \p \v 25 To Yudas tabe iswe i na, imaŋga mi iwi i. Iso: “Biibi, sua ku tana, nu so pio?” Mi Yesu ipekel kwoono ma iso: “Sua ta itum so na.” \s1 Temen pemetŋana \r (Mk 14:22-26; Lu 22:14-20; 1Kor 11:23-25) \p \v 26 Tikanan ma timbotmbot, mi Yesu ikam narabu ma isuŋ pa, to itette ma irao zin naŋgaŋ kini. Mi iso: “Kakam mi kakan. Iŋgi nio mozoŋ ŋonoono.”\x + \xo 26:26 \xt 1Kor 11:23+\x* \v 27 Tona ikam mbooro baen ma isuŋ pa, mi ikam la kizin mi iso: “Is. Niom ta boozomen kakam mi kiwin. \v 28 Iŋgi nio siŋiŋ, ta ko ireere ma isu be ireege sanaana kizin tomtom boozomen, mi iwe zaala popoŋana be ziŋan Anutu tiparlup zin ma tiwe tamen.\x + \xo 26:28 \xt Kam 24:8; 1Kor 10:16; Ibr 9:28\x* \v 29 Nio aŋso kat piom. Nio ko aŋwin baen mini som ma ila indeeŋe ta itiŋan tulup ti su kar ki Tamaŋ, to aŋwin mini baen popoŋana isu tana.”\x + \xo 26:29 \xt Tur 21:5\x* \p \v 30 Tikan makiŋ, to timbo mboe suŋŋana kana ta, mi tizem ruumu mi tisala pa abal Olib.\x + \xo 26:30 \xt Mbo 118:29\x* \s1 Yesu iso Petrus ko iwatkaali \r (Mk 14:27-31; Lu 22:31-34; Yo 13:36-38) \p \v 31 To Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ma iso: “Mbulu tabe ipet pio pa mbeŋ ta koozi, kola ikam niom ta boozomen ma kotop pa urlaŋana tiom mi kipizil ndemeyom pio. Pa sua ki Anutu imbot pataaŋa kek ta kembei: \q1 Nio ko aŋpun mboroŋan kizin sipsip, \q1 to zin sipsip ko tiko papirik lup.\x + \xo 26:31 \xt Sek 13:7; Yo 16:32\x* \p \v 32 “Tamen kaimer sombe aŋmaŋga mini pa naala, nako aŋmuuŋgu ma aŋla aŋsa yom su Galilea.”\x + \xo 26:32 \xt Mt 28:7,16\x* \p \v 33 To Petrus imaŋga ma iso: “Inako zin pakan. Mi nio, nako aŋrao aŋtop mi aŋpizil ndemeŋ pu na som.” \v 34 Mi Yesu iso pini ma iso: “Petrus, nio aŋso kat pu. Mbeŋ ta koozi nu kola watkaala zoŋ pa tel, mana man itaŋ.”\x + \xo 26:34 \xt Mt 26:69+\x* \v 35 Mi Petrus ipekel kwoono ma iso: “Asiŋ iso u? So tipunu, nako tipun yo tomini ma ituru mi temetmeete raraate. Mi irao aŋwatkaala zom na som. Som kat.” Mi zin naŋgaŋ pakan tomini tiso sua raraate men. \s1 Yesu isuŋ su lele Getsemane \r (Mk 14:32-42; Lu 22:39-46) \p \v 36 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tipa ma tila tipet lele ta, zaana Getsemane. Tona iso pizin ta kembei. Iso: “Mbuleyom isu tiŋgi ma kombotmbot, mi nio aŋlae tiŋga be aŋsuŋ.” \v 37 To ikam Petrus mi Zebedi lutuunu bizin ru ma ziŋan tila. Mi Yesu tiŋisŋiizi ikami mi leleene ipata biibi kat. \v 38 Tana iso pizin ma iso: “Aiss, leleŋ ipata kat. Leleŋ pataŋana taiŋgi be ipun yo ma aŋmeete i. Tana kapamatmaata raama yo mi itiŋan tombotmbot.”\x + \xo 26:38 \xt Yo 12:27\x* \p \v 39 Ni iso makiŋ, to izem zin ma timbot, mi ipa ma ilae ri. To iŋgun kumbuunu, mi ituundu su toono ma isuŋ. Iso: “O Tamaŋ, irao be tatke mbooro \f + \fr 26:39 \ft Mbooro, ina imender pa Anutu kete malmalŋana kini mi sanaana ka kadoono tabe Yesu ibaada i. \f* taiŋgi pio? Iŋgi nio aŋso. Mi nu itum tau.”\x + \xo 26:39 \xt Mt 6:10; Ibr 5:7+\x* \p \v 40 Isuŋ makiŋ, mi imiili ma imar, to ire naŋgaŋ kini tel tina tikenne. Tana iso pa Petrus ma iso: “O niom tel, parei? Irao be kapamaata raama yo risa som? \v 41 Niom kapamaata mi kusuŋ. Kokena toomboŋana ikam yom to kotop. Pa lelende na, mata leŋleŋ. Mi kulindi na, mburaana irao som.”\x + \xo 26:41 \xt Mt 6:13; Ro 7:18; Ga 5:17\x* \p \v 42 To izem zin mi ilae be isuŋ mini ma iwe ru pa. Iso: “Tamaŋ, mbooro ti, sombe lelem be tatke pio som, na toŋgo. Nio ko aŋkam mi aŋwin la. Nu itum lelem tau.” \v 43 Isuŋ ma imap, tona imiili ma ila mini. Mi ire naŋgaŋ kini tikenne men. Paso, matan ikam sanaana zin ma tisaana kat. \p \v 44 Tana izem zin, mi ila ma isuŋ mini. Ipoto suŋŋana kini ma iwe tel pa,\x + \xo 26:44 \xt 2Kor 12:8\x* \v 45 tona imiili ma imar mini kizin naŋgaŋ, mi iso pizin ma iso: “Wai! Niom kekenne men? Kamaŋga lak. Pa nol tabe tiur Tomtom Lutuunu ila zin wal sananŋan naman, ta iŋgi ipet kek. \v 46 Kamaŋga mi tala. Pa kere. Tomtom ta ila iswe yo la koŋ koi bizin, ta iwwa ma imar i.”\x + \xo 26:46 \xt Yo 14:31\x* \s1 Tikam Yesu ma tila \r (Mk 14:43-50; Lu 22:47-53; Yo 18:3-12) \p \v 47 Yesu izzo sua tina ma imbotmbot, mi Yudas ziŋan zin iwal biibi ta timar raama buza mi zaaba. Wal tana, zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan pakan kizin Yuda tiŋgo zin ma timar. (Yudas tana, ni tomtom ta ta imbot la Yesu naŋgaŋ kini laamuru mi ru na.) \v 48 Mi Yudas isotaara zin kek ta kembei. Iso: “Kere. Tomtom ta sombe aŋbeŋbeeŋe pini, ina ni tau. Kikisi.” \p \v 49 Tana iwal biibi tina tipet to, Yudas ikoŋuru Yesu ma ila, mi iso pini. Iso: “Mos katuunu, mbeŋ ambaiŋana!” To imbeŋbeeŋe pini. \v 50 Mi Yesu iso pini ma iso: “Toroŋ, mbulu ti, ta mar pa i?” Iso sua tina, to tikiskisi, mi tikami be tila. \v 51 To naŋgaŋ kini ta, ni ipas buza kini, mi ipiri na isap tomtom ta talŋaana ma itop su. Tomtom tana, ni mbesooŋo ki biibi kizin patoronŋana kan. \v 52 Tamen Yesu iso pa naŋgaŋ kini tana ma iso: “Hait! Zeebe buza ku tana isula muriini mini. Pa wal boozomen ta titeege buza na, kaimer ko imiili pizin.\x + \xo 26:52 \xt Un 9:6; Tur 13:10\x* \v 53 Nu ute som? Nio sombe aŋboobo Tamaŋ Anutu be iuulu yo, so loŋa men mi iŋgo aŋela munŋaana ka tieene ma tisu be tiporoukaala yo. \v 54 Tamen sombe aŋkam ta kembena, ko sua ki Anutu iur ŋonoono be parei? Pa mbulu ti na, ka sua imbot pataaŋa kek.” \p \v 55 To iso pa iwal biibi tina ma iso: “Wai! Nio ti tomtom malmalŋoŋ sa, ta kamar ramaki buza ma zaaba be kakam yo i? Aigule boozomen ta itiŋan tombotmbot Urum Merere kwoono, mi aŋkamam sua piom na. Parei ta kakam yo pataaŋa som?\x + \xo 26:55 \xt Lu 19:47, 21:37\x* \v 56 Ambai. Toŋgo. Pa mbulu ta boozomen ti bela ipet. Naso sua ta Anutu kwoono bizin tibeede na, iur ŋonoono.” Iso sua tana, to naŋgaŋ kini ta boozomen tizemi mi tiko ma tila len.\x + \xo 26:56 \xt Mbo 88:8; Mt 26:31\x* \s1 Tipamender Yesu isu zin peeze kan keren uunu \r (Mk 14:53-65; Lu 22:54-55,63-71; Yo 18:13-14,19-24) \p \v 57 Wal ta tikiskis Yesu na, tikami mi tila tiuri lela ruumu ki Kaipas leleene. Kaipas, ni biibi kizin patoronŋana kan. Mi zin ŋgarŋan ki tutu ziŋan zin peeze kan pakan tomini tilup zin su ruumu tina ma timbotmbot. \v 58 Mi Petrus, ni itokelkeeli ma ila. Ila ma igarau ruumu tana kwoono, to mbuleene isu, mi ziŋan zin menderŋan timbotmbot mi tirre lae pa Yesu: Ko tikam parei pini? \v 59 Mi zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan ta boozomen titoombo be tiru tomtom pakan be tipombol sua pakaamŋana pa Yesu. Naso iwe le uunu be tipuni pa. \v 60 Mi wal boozo timaŋga mi tiŋgal sua pakaamŋana pini. Tamen sua kizin sa indeeŋe som. Tona wal ru timaŋga mi tiso:\x + \xo 26:60 \xt Kam 20:16; Lo 19:15\x* \v 61 “A, niam amleŋ to ti iso ta kembei: ‘Nio aŋrao be aŋreege urum biibi ki Anutu ma isu lene, mi aŋpamender mini pa aigule tel men.’”\x + \xo 26:61 \xt Yo 2:19+; Ŋgo 6:14\x* \p \v 62 To biibi kizin patoronŋana kan imaŋga mi iso pa Yesu ma iso: “Sua ta tigibgiibi pu na, nu rao be pekel som?” \v 63 Mi Yesu iso sua sa som. Imaane men. To biibi tana iso pini mini ma iso: “Nio aŋso pu ta kembei: Kozo so kat sua ŋonoono piam ila Anutu mata yaryaaraŋana mataana. Nu Mesia tau Anutu Lutuunu, som som?”\x + \xo 26:63 \xt Yesa 53:7; Mt 27:12\x* \p \v 64 Mi Yesu ipekel kwoono ma iso: “Sua ta itum so na. Mi nio aŋso kat pa niom ta boozomen ta kembei: Kaimer to niom ko kere \q1 Tomtom Lutuunu, ni mbuleene ise muriini ta imbot la Anutu mbolkeŋkeŋŋana namaana woono. Mi ko kere ni imbot se miiri tieene saamba kana mi imiili ma imar.”\x + \xo 26:64 \xt Mbo 110:1; Dan 7:13; Mt 24:30\x* \b \p \v 65 Biibi kizin patoronŋana kan ileŋ sua tina na, ipas keteene. To iraaza mburu kini mi iso: “Oo imap! Tana turu tomtom toro sa be iso ka sua paso? Buri na tapas sua ila itunu kwoono i. Niom ituyom kombot mi keleŋi. Ni ipasaana sua pa Anutu kek.\x + \xo 26:65 \xt Ŋgo 14:14; Mt 9:3; Yo 10:33\x* \v 66 Lak, niom koso parei?” Mi zin tipekel kwoono ma tiso: “Sua sa som. Ina uunu kini tina tabe imeete pa tau.”\x + \xo 26:66 \xt Wkp 24:16; Yo 19:7\x* \p \v 67 Tona tipures la mataana, mi tipuni. \v 68 Mi tipeeze paŋaana, mi tipeŋeu i ma tiso: “Nu Mesia mi Anutu kwoono, na? Kena so lak. Asiŋ ta ipunu na?”\x + \xo 26:68 \xt Yesa 50:6, 53:5\x* \s1 Petrus iwatkaala Yesu zaana \r (Mk 14:66-72; Lu 22:56-62; Yo 18:15-18,25-27) \p \v 69 Indeeŋe tina, Petrus ni imbutultul ma imbotmbot ruumu kwoono. Mi mbesooŋo moori ta, ni imar kini to iso: “Ai, nu tana tomini, niomru Yesu ta ki Galilea na kawwa.” \v 70 Tamen Petrus kwoono imbol mi iso ila iwal biibi matan ta kembei: “Wa! Sua ta zzo i, nio aŋkankaana pa.” \v 71 To izem muriini mi ruk ma iperae ŋana ri ma imbotmbot. To moori toro ire i. Mi iso pizin wal ta ziŋan timendernder na, ma iso: “To ti, nio aŋre i ziŋan Yesu ki Nasaret tiwwa.” \v 72 Mi Petrus iwatkaali mini, mi kwoono imbol ma iso: “E-e, ŋonoono kat ta kor a, tomtom tana, nio aŋute i som.” \p \v 73 Timbot ri, to zin wal ta timendernder tina, tikoŋuru Petrus ma timar mi tiso: “Wai, nu tina, niomŋan tau. Pa kalŋoyom mbukunbukun raraate.” \v 74 Tabe Petrus imaŋga ma kwoono imbol mi iso: “Ŋonoono kat, tomtom ta niom kozzo pini na, nio aŋute i risa som. Sombe aŋpakaam, na Anutu ipasaana yo lak!” Indeeŋe tana na, man itaŋ. \v 75 To Petrus mataana ila pa sua ta Yesu iso pini ma iso: ‘Mbeŋ ta koozi, nu kola watkaala zoŋ pa tel, mana man itaŋ.’ Tana iyooto ma ipera mat, mi itaŋ ma iyeryer.\x + \xo 26:75 \xt Mt 26:34\x* \c 27 \s1 Tikam Yesu ma tila ki Pilatus \r (Mk 15:1; Lu 23:1-2; Yo 18:28-32) \p \v 1 Timbot ma mbeŋbeŋŋana, to zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan timap ma tilup zin be tipombol Yesu ka sua be tipuni ma imeete. \v 2 To tipo i, mi tikami ma tila tiuri la Pilatus namaana. Pa ni gabana ki Rom. \s1 Yudas ikeene ŋgureene \r (Ŋgo 1:18-19) \p \v 3 Yudas ta iur Yesu ila ka koi bizin naman na, ileŋ kembei sua imbol kek be tipun Yesu ma imeete, to leleene ipata kat pa mbulu ta ikam na. Tana ikam pat kini mozooroŋan tomoota laamuru, mi ila be ipimiili pizin bibip kizin patoronŋana kan mi zin peeze kan. Ila ipet kizin, to iso:\x + \xo 27:3 \xt Mt 26:14+\x* \v 4 “Is, pat tiom tis! Nio aŋkam sanaana biibi kat. Pa tomtom ta le uunu sa isaana som, ta aŋsegeedi ma aŋuri sorok ima nomoyom ma iŋgi be imeete i.” Mi zin tipekel kwoono ma tiso: “Ina nu koroŋ ku. Niam koroŋ tiam som.” \p \v 5 To Yudas iswiiri pat tina isu keren uunu ta Urum Merere leleene, mi iyooto ma ila, mi ikeene ŋgureene ma imeete. \v 6 Zin bibip kizin patoronŋana kan tiyogeege pat tana, to tiso: “Pat tiŋgi, iŋgi kembei siŋ ki tomtom ka kadoono. Tana irao be tuur sula pelpeele ki Urum Merere pepe. Kokena tomolo tutu.” \v 7 Tiso sua pa ma tiyok raraate, to tikam pat tina mi tiŋgiimi toono pakaana kizin wal ta tiurpewe kuuru na. Mi tiso lele ti ko imbot pizin wal ta Yuda somŋan i be titwi zin meeteŋan kizin isula. \v 8 Uunu tina ta tipaata lele tana zaana be ‘Toono ki siŋ’. Mi zaana tina, tiwatwaata men ma imar indeeŋe koozi. \p \v 9-10 Tabe sua ki Anutu kwoono Yeremia iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 Pat silba tomoota laamuru ta zin Israel tiur ma iwe kembei tomtom taiŋgi kadoono, ina tikam ma tiŋgiimi toono pakaana kizin wal ta tiurpewe kuuru na. Tito sua ta Merere iur pio na. \x + \xo 27:9-10 \xt Sek 11:12+\x* \s1 Tipamender Yesu su Pilatus kereene uunu \r (Mk 15:2-5; Lu 23:3-5; Yo 18:33-38) \p \v 11 To tikam Yesu ma tila tipamenderi su gabana ki Rom kereene uunu. Mi ni iwi i. Iso: “Parei, nu tana, ta king kizin Yuda?” Yesu ipekel kwoono ma iso: “Sua ta so na.” \p \v 12 To zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan timaŋga mi tiŋgal sua pini. Mi ni ipekel kalŋan som.\x + \xo 27:12 \xt Yesa 53:7\x* \v 13 Tana Pilatus iso pini ta kembei: “Nu leŋ zin som? Zin timbel sua ŋgalŋana pu.” \v 14 Mi sua ta tiŋgalŋgal pini na, Yesu ipekel sa som. Imaane men. Tabe Pilatus ikam ŋgar boozo. \s1 Pilatus iyok be tipun Yesu ma imeete \r (Mk 15:6-15; Lu 23:13-25; Yo 18:39–19:16) \p \v 15 Lupŋana biibi tana iso iwedet, na gabana ki Rom ikamam mbulu ta kembei: Ni iwi zin iwal biibi pa zin wal ta timbotmbot lela ruumu sanaana leleene na. Beso lelen pa kizin tasa, to izemi ma iyooto sorok. \v 16 Mi indeeŋe mazwaana tina na, tomtom sananŋana ta, zaana Barabas, ni imbotmbot lela ruumu sanaana. Ni uruunu irao karkari lup. \v 17 Tana iwal timar tilup zin, to Pilatus iwi zin. Iso: “Tomtom iŋgoi ta niom leleyom be aŋzemi ma ima. Barabas, som Yesu ta tipaati be Mesia na?” \v 18 Pa Pilatus, ni iute: Zin bibip kizin Yuda matan mburmbur pa Yesu, tanata tikami ma imar kini.\x + \xo 27:18 \xt Yo 11:47+, 12:19\x* \p \v 19 Pilatus imbutultul ise sua urpeŋana muriini ma imbotmbot, mi kusiini ikam sua ma imar. Iso: “Tomtom ndeeŋeŋana tina, mbuuli pepe. Pa mbeŋi nio aŋmiu pini, ta ikam ma koozi leleŋ ipata kat.” \p \v 20 Mi zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan tikuru zin iwal lelen, tana tiwi Pilatus be izem Barabas ma iyooto, mi ipun Yesu ma imeete. \v 21 Tabe Pilatus iwi zin mini ma iso: “Wal ru ta timbotmbot i, niom leleyom be aŋzem asiŋ ma ima?” Mi zin tipekel kwoono ma tiso: “Barabas!” \p \v 22 To iwi zin mini ma iso: “Mi parei pa Yesu ta tipaati be Mesia na? Ko aŋkam parei pini?” Mi zin ta boozomen tikor kwon ma tiso: “Puni sala ke pambaaraŋana!” \v 23 Tabe Pilatus iwi zin mini. Iso: “Mi ni ikam so mbulu sananŋana i?” Mi zin kezen keke la pini ma tiso: “Puni sala ke pambaaraŋana!” \p \v 24 To Pilatus ire kembei sua kini irao som, mi rimen to malmal isu. Tabe ikam yok sula mbooro ma iŋguuru namaana ila wal matan, mi iso pizin ta kembei: “Tomtom tiŋgi, sombe imeete, na nio leŋ uunu sa som. Ina niom uunu tiom.”\x + \xo 27:24 \xt Lo 21:6+; Mt 27:4\x* \p \v 25 Mi iwal biibi tilup kwon ma tiso: “Ambai. Siŋ kini ka kadoono ise tiam mi lutuyam bizin tomini!”\x + \xo 27:25 \xt Mt 23:35; Ŋgo 5:28\x* \p \v 26 Tona Pilatus izem Barabas ma iyooto. Mi Yesu na, ikami mi iuri ila zin malmal kan naman ma tibalisi, to tikami ma tila be tipuni sala ke pambaaraŋana. \s1 Malmal kan tipeŋeu Yesu \r (Mk 15:16-20; Yo 19:2-3) \p \v 27 To zin malmal kan ki Rom tikam Yesu ma tilela gabana ki Rom ruumu kini leleene. Mi tiboobo waen bizin pakan ma timar mi ziŋan tiliu Yesu. \v 28 To tikinke mburu kini ma isu, mi tikam mburu siŋsiŋŋana mi tipiri sala ŋwaana. \v 29 Mi tikam wooro matanmatanŋana, mi tital ma tiur sala uteene. Mi tiur teene ila namaana woono ma iwe kembei ta tete. To tiŋgun kumbun mbukuunu pini mi tipeŋeu i. Tiso: “Aa, king kizin Yuda, niam ampakuru!” \v 30 To tipureskaali, mi tikam teene ma tirourou sala uteene.\x + \xo 27:30 \xt Yesa 50:6\x* \v 31 Tipeŋeu i makiŋ, to tikinke mburu siŋsiŋŋana ma isu, mi tiur itunu mburu kini ila niini mini. To tikami ma tila be tipuni sala ke pambaaraŋana. \s1 Tipun Yesu sala ke pambaaraŋana \r (Mk 15:21-32; Lu 23:26-43; Yo 19:17-27) \p \v 32 Tiyooto pa ruumu ki gabana, mi tiwwa ma tila pa zaala na, tise ki tomtom ta ki Kairini. Zaana Simon. To zin malmal kan tiyasasaari be ikwaara ke pambaaraŋana ki Yesu. \v 33 Tila ma tipet lele ta zaana ‘Golgata’. (Golgata ka uunu ta kembei: ‘Lele ki tomtom uteene putuunu.’) \v 34 Tona tikam baen ma titooro raama koroŋ pakpakŋana be Yesu iwin. Mi ni itoombo ten na, leleene pa som.\x + \xo 27:34 \xt Mbo 69:21\x* \p \v 35 To tipuni sala ke pambaaraŋana. Mi tikam mburu kini ma tisombe tiparrai pizin. Tana tikam mbulu ta be tire so tomtom tabe ikam so mburu i.\x + \xo 27:35 \xt Mbo 22:18\x* \v 36 Tirai mburu makiŋ, to mbulen isu ma timbotmbot, mi timboro i. \v 37 Mi uunu kini ta imeete pa i na, tibeede ka sua sotaaraŋana ise koroŋ pakaana mi tipakap la ke pambaaraŋana kini. Imbot kor pa uteene. Sua sotaaraŋana ta kembei: “Iŋgi Yesu, king kizin Yuda.” \v 38 Mi tipun tomtom kuumbuŋan ru tomen ila ke pambaaraŋana. Ta imbot la ki namaana woono, mi toro imbot ila ki ŋas.\x + \xo 27:38 \xt Yesa 53:12\x* \p \v 39 Zin wal ta tilala ma timarmar mi tire sala pini na, uten suksuk sala pini, mi tigibgiibi sua repiiliŋana pini ma tiso:\x + \xo 27:39 \xt Mbo 22:7, 109:25\x* \v 40 “Ywee, kam kosa kusa tau. Nu sombe reege Urum Merere ma isu lene, to pamender mini pa aigule tel tau! Mburom so kamke itum kek! Sombe nu Anutu Lutuunu ŋonoono, na su pa ke pambaaraŋana ku tina.”\x + \xo 27:40 \xt Mt 26:61; Yo 2:19\x* \v 41 Mi zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu mi zin peeze kan tomini tirepiili i ma tiso: \v 42 “Ni imbot be iuluulu zin wal pakan. Mi parei ta irao be iuulu itunu som? Tomtom tiŋgi iso ni king kizin Israel. Ambai. Kozo tombot mi tere i ten. Sombe izem ke pambaaraŋana ma isu, nako tuurla kini.\x + \xo 27:42 \xt Yo 1:49, 12:13\x* \v 43 Mi iso ni Anutu Lutuunu, mi iurla kat kini. Tana tombot mi tere ten. Ko Anutu leleene pini, mi ikamke i ma isu, som som?”\x + \xo 27:43 \xt Mbo 22:8\x* \v 44 Mi tomtom kuumbuŋan ru ta tipun zin raami na, ziru tomini tipasomi, mi tiso sua raraate men. \s1 Yesu imeete \r (Mk 15:33-41; Lu 23:44-49; Yo 19:28-30) \p \v 45 Zoŋ mataana ikam kembei aigule palakuutu, to zoŋ mataana imeete mi zugut biibi izuk toono tana ma imap ma imbot irao zoŋ mataana ikam tel. \v 46 To Yesu iboobo ma kalŋaana biibi. Iso: “Eli, Eli lama sabaktani?” Sua tina ka uunu ta kembei: \q1 Anutu tio, Anutu tio, parei ta nu pizil ndemem pio?\x + \xo 27:46 \xt Mbo 22:1\x* \v 47 Tomtom pakan ta timbotmbot kolouŋana na, tileŋ sua kini tana, to tiso: “Aa, keleŋ. Iŋga iboobo Anutu kwoono Ilia.” \v 48 To tomtom kizin ta, ni iloondo ma ila ikam koroŋ ta izenzen yok na, ma itizik sula baen pakpakŋana, mi ipo la ke molo. To isara sala ki Yesu be isemsem.\x + \xo 27:48 \xt Mbo 69:21\x* \v 49 Mi tomtom pakan tiso: “Tombot mi tere i ten. Ko Ilia imar ma ikamke i ma iŋgi.” \p \v 50 To Yesu iyak ma kalŋaana biibi, mi izem itunu mi imeete. \v 51 Indeeŋe tana, kawaala biibi ta imbot lela Urum Merere leleene na, rek sala kor mi tuŋ sula meleebe. Mi yeŋyeeŋge biibi itok toono ma pat bibip timapalpaala.\x + \xo 27:51 \xt Kam 26:31+; Ibr 6:19+, 10:19+\x* \v 52 Mi Anutu wal kini potomŋan boozomen ta timeete ma tila kek na, naala kwon ikaaga, mi burup ma timaŋga mi matan iyaara mini. \v 53 Mi tizem naala kizin, mi tila tiwwa ma indeeŋe ta Yesu imaŋga mini pa naala, to tilela kar biibi Yerusalem, mi tomtom boozo tire zin. \p \v 54 Beso zin malmal kan ziŋan biibi kizin ta timborro Yesu na, tire yeŋyeeŋge tana mi mbulu boozomen ta iwedet, na timoto kan mi tiso: “Ŋonoono kat, tomtom ti, ni Anutu Lutuunu.” \p \v 55 Mi zin moori pakan ta ziŋan Yesu timbot Galilea mi timar, mi timbesmbeeze pini na, zin timbot molo mi tire lala pini. \v 56 Zin moori tina, kizin ru zan ta Maria, ta ki kar Magdala, mi Maria toro ta Yosep ma Yems nan i. Mi Zebedi kusiini igaaba zin tomini. \s1 Titwi Yesu \r (Mk 15:42-47; Lu 23:50-56; Yo 19:38-42) \p \v 57-58 Timbotmbot ma rou, to tomtom mbio uunu ta, zaana Yosep. Ni kar kini Arimatea. Mi ni naŋgaŋ ki Yesu tomini. Ila ki Pilatus mi iwi i pa Yesu putuunu be ikam ma ila mi itwi i. Tana Pilatus iso pizin menderŋan kini ma tila tikam Yesu putuunu ma isu mi tikam la kini. \v 59 Tona Yosep ikami ma izuki pa kawaala ŋgeezeŋana, \v 60 mi iuri lela naala kini popoŋana ta tiurpe lela raŋ sumbuunu na. To ipatimbil pat biibi ta ma ila isekaala naala kwoono pa. Iposop uraata makiŋ, to izem naala tana mi ila.\x + \xo 27:60 \xt Yesa 53:9\x* \v 61 Mi Maria ta Magdala i ziru Maria toro, timbutultul ma timbotmbot, mi tire lala pa naala. \s1 Zin menderŋan timenderkaala naala ki Yesu \p \v 62 Aigule tabe tiparaŋraŋ koroŋ pa aigule potomŋana na imap, to aigule potomŋana ipet. To zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin tutu kan tila ki Pilatus mi tiso pini. Tiso: \v 63 “Biibi, niam motoyam iŋgalŋgal sua ki tomtom pakaamŋana tana. Indeeŋe ni imbot mataana iyaryaara men na, iso ta kembei: ‘Nio ko aŋmeete, mi so koŋ mbeŋ iwe tel pa, to aŋmaŋga mini.’ \v 64 Tana ur sua pizin menderŋan ku be timenderkaala naala kini mi timboro kat ma irao ka mbeŋ tel imap. Kokena naŋgaŋ kini tila tikem putuunu ma tila tiur la lele toro, mi tipakaam ma tiso Anutu ipei i ma burup ma imaŋga mini. To pakaamŋana kizin tana ko ilip pa pakaamŋana mataana kana.” \p \v 65 Tana Pilatus iso pizin ta kembei: “Zin menderŋan timbotmbot a. Mi niom ituyom kala mi kuur zin be timenderkaala naala kwoono mi matan pa.” \v 66 Tana tizem Pilatus, mi tila ma tipokaala naala kwoono ma tuŋ kat, mi tiur zin menderŋan be timboro. \c 28 \s1 Yesu burup ma imaŋga pa naala \r (Mk 16:1-10; Lu 24:1-12; Yo 20:1-10) \p \v 1 Aigule potomŋana kizin tabe keten su pa i, imap ma ilae, mi aigule mataana kana ipet, to mbeŋbeŋŋana mi Maria ki Magdala ziru Maria toro tila be tilou naala. \v 2 Molo som na, yeŋyeeŋge biibi kat itok toono, mi aŋela ki Anutu ta imbot saamba mi isu mi ipatimbil pat ma ilae pa naala kwoono. To mbuleene isala ma imbotmbot. \v 3 Aŋela tina kuliini iyaara kembei ta lolo niini, mi mburu kini ikokou kat. \v 4 Tana zin menderŋan tina tire i na, motoŋana biibi ikam zin mi timeete katkat ma tisu tikenne. \p \v 5 To aŋela tina iso pa moori ru tana ma iso: “Komoto pepe! Nio aŋute: Niomru kamar be kuru Yesu ta tipuni ma imeete sala ke pambaaraŋana na. \v 6 Mi ni imbotmbot ti mini som. Imaŋga kek, kembei ta muŋgu itunu iso na. Kamar ma kere muriini ta ikeene pa na. \x + \xo 28:6 \xt Mt 12:40, 16:21\x* \v 7 To loŋa kala ma kosotaara zin naŋgaŋ kini ta kembei. Koso: ‘Ni burup ma imaŋga mini pa naala kek. Mi ko imuuŋgu ma ila Galilea be izza yom. Kala kepet kini, to ko kere i. Sua ta aŋso yom na.” \x + \xo 28:7 \xt Mt 26:32\x* \p \v 8 Tabe moori ru tina menmeen zin kat, mi tamen timoto tomini. To karau men mi tizem naala, mi tiloondo ma tila be tisotaara zin naŋgaŋ kini. \v 9 Tiloondo ma tila mi molo som na, Yesu itunu ipet kizin mi iso: “O niomru, aigule ambaiŋana!” Tona ziru tila titop su kereene uunu mi titeege kumbuunu mi tipakuri. \v 10 Mi Yesu iso pizin mini ma iso: “Komoto pepe! Kala mi koso pa tiziŋ bizin be tila Galilea, to tire yo.” \x + \xo 28:10 \xt Ibr 2:11\x* \p \v 11 Tana moori ru tina tiwwa pa zaala ma tila, mi zin menderŋan pakan ta timborro naala na, zin tomini tila pa Yerusalem be tisotaara zin bibip kizin patoronŋana kan pa mbulu ta ipet pizin su naala uunu na. \v 12 To zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan tilup zin, mi timbuk sua be tikam zin menderŋan tina len pat biibi bekena tipakaala kwon pa. Kokena tiso sua tiŋgi ma ila irao iwal. Tiso pizin ta kembei: \v 13 “Kala na, keswe sua ti pepe. Koso ta kembei: ‘Niam amkeenemeete pa mbeŋ, mi zin naŋgaŋ kini timar ma tikem putuunu ma tila len.’ \x + \xo 28:13 \xt Mt 27:64\x* \v 14 Mi sombe gabana ki Rom ileŋ koroŋ ti uruunu, na niam ko amurpe ŋgar kini mi amso niom leyom uunu sa som.” \v 15 Tana zin malmal kan tikam pat tina mi tila, to tikam kembei ta zin bibip tiso pizin na. Tanata zin Yuda tiwidit mbol tiŋgi ma imar indeeŋe koozi. \s1 Yesu ipet kizin naŋgaŋ kini \r (Mk 16:14-18; Lu 24:36-49; Yo 20:19-23; Ŋgo 1:6-8) \p \v 16 To naŋgaŋ kini laamuru mi ta tito Yesu kalŋaana, mi tila Galilea ma tilup zin sala lele mbukuunu ta ma timbotmbot. \x + \xo 28:16 \xt Mt 26:32\x* \v 17 Beso tire i na, tilek kumbun pini mi tipakuri. Tamen tomtom kizin pakan lelen iwe ru. \v 18 To Yesu ikoŋuru zin ma ila, mi iso: “Koroŋ ta boozomen ta imbot saamba mi toono na, Anutu iur ma imap imbot la nio kopoŋ mbarmaana kek. \x + \xo 28:18 \xt Dan 7:14; Yo 13:3; Ep 1:20+\x* \v 19 Tana kala ma karao pa lele ta boozomen mi kakam wal ta boozomen ma tiwe naŋgaŋ tio. Kakam yok pizin mi kapaata Tamaana, Lutuunu mi Bubuŋana Potomŋana zan ise kizin. \x + \xo 28:19 \xt Mk 16:15+; Ŋgo 1:8, 8:15+\x* \v 20 Mi sua boozomen ta aŋur piom na, kapaute zin pa be tikis mi tito. Mi keleŋ. Nio ko aŋbotmbot raama yom totomen, mi aŋboro yom ma irao toono swoono.” \x + \xo 28:20 \xt Yo 14:23\x*