\id LUK - Mbula NT with Gen, Exo, Ruth, Psa, Pro, and Jonah [mna] -Papua New Guinea 1996 (DBL 2015) \h Lukas \toc1 Uruunu Ambaiŋana ta Lukas Ibeede \toc2 Lukas \toc3 Lu \mt1 Uruunu Ambaiŋana ta Lukas Ibeede \c 1 \s1 Sua Sotaaraŋana ki Lukas \p \v 1-2 O biibi tio Teopilus, uraata biibi, ta iur ŋonoono ma ipet la mazwanda kek. Mi indeeŋe ta imaŋga mata popoten mi imar na, wal pakan, zin timbotmbot mi tire kat pa matan. Zin tina ta tipombolmbol ka sua mi tikiskis ka uraata. Mi tizzoyaryaara sua tana ma niam amleŋ, mi tomtom pakan tibeede ka mbol kek.\x + \xo 1:1-2 \xt Ŋgo 1:1+; Ibr 2:3; 1Pe 5:1; 1Yo 1:1\x* \p \v 3-4 Mi nio ta kembena. Aŋwi nanaana zin wal ta tiute kat uraata tana bekena ituŋ aŋute la ta uunu mi imar. Mi aŋpazal ka mbol ma iŋgeeze kek, ta iŋgi aŋbeede ima bekena nu ute kat ta kembei: Sua ta zin tipaute u pa na, ina ŋonoono men.\x + \xo 1:3-4 \xt 2Tim 3:14; 2Pe 1:16\x* \s1 Aŋela iso pa pepe ki Yoan \p \v 5 Indeeŋe ta king Erot imborro lele ta zin Yuda timbotmbot pa na, patoronŋana ka tomtom ta, zaana Sakaria, ni imbotmbot. Ni imbot la lupŋana ki Abia pa uraata ki patoronŋana. Kusiini zaana Elisabet. Mi ni ziru un imar pa Aron. \v 6 Ziru wal ndeeŋeŋan pa Anutu mataana. Pai kizin ta munŋaana men, ta titoto Anutu kalŋaana mi tutu kini. Mbulu kizin sa isaana som. \v 7 Tamen ziru tipeebe sa som. Pa Elisabet, ni kopo somŋana. Mi ziru tiwe kolman kek.\x + \xo 1:7 \xt Un 16:1\x* \p \v 8-9 Aigule ta na, lupŋana ki Abia kadoono tila be tikam uraata su Merere kereene uunu. Mi mbulu kizin ta kembei: Sombe tila, tona tikam mbulu sa be tire asiŋ ta irao be ineene koroŋ kuziiniŋana isu Anutu mataana. Tana tikam, mi Sakaria zaana ipet. \v 10 Tana ni ilela Urum Merere mi ikamam uraata tana. Mi iwal biibi na, timbotmbot mat mi tizuŋzuŋ. \p \v 11 Ni ikamam uraata mi molo som na, Merere aŋela kini ipet mi imender su you muriini zilŋaana ta imbot la ki Sakaria namaana woono na. \v 12 Sakaria ire i, to imorsop mi motoŋana biibi ikami. \v 13 Tamen aŋela iso pini. Iso: “Sakaria, moto pepe. Suŋŋana ku, ta Merere ileŋ kek. Kusim Elisabet, ni kola ipeebe lem pikin tomooto ta. Pikin tana, kozo paata zaana be Yoan. \v 14 Nu ko lelem ndabok mi menmeenu biibi pini. Mi nu itum tamen som. Tomtom boozomen ko menmeen zin pini. \v 15 Pa ni ko iwe biibi pa Anutu mataana. Mi ni ko irao iwin baen som, yok mbolŋana som. \f + \fr 1:15 \ft Yoan ko ito mbulu kizin Nasiri. Zin Nasiri na, wal ta tisombe tiwe Anutu lene kat. Tana tiŋgalseksek zitun pa mbulu pakan kembei yok mbolŋana winŋana mi ute ruunu pupŋana. \f* Indeeŋe ta ni imbot lela naana kopoono mi ila na, Bubuŋana Potomŋana ko izeebi.\x + \xo 1:15 \xt Nam 6:1+\x* \p \v 16 Mi ni ko ikam zin Israel boozomen ma titooro lelen, mi timiili mini ki Merere Anutu kizin. \v 17 Ni ko ikam ŋgar mi mburaana kembei ta Anutu kwoono Ilia, mi imuuŋgu pa Merere mi iurpe zaala pini. Ko itooro zin kolman ma lelen ila ki lutun bizin mini, mi ikam zin wal zorzooroŋan ma tito ŋgar ambaiŋana kizin wal ndeeŋeŋan. Naso ikam zin tomtom ma tiurpe zitun, mi tizza Merere kizin tabe imar i.”\x + \xo 1:17 \xt Mal 3:1, 4:5+; Mt 3:3; Mk 9:12\x* \p \v 18 Sakaria isu to iwi aŋela. Iso: “Sua ku tana, ko aŋurla be parei? Pa iŋgi niamru waeŋbi amwe kolman kek.”\x + \xo 1:18 \xt Un 18:11\x* \p \v 19 Aŋela ipekel kwoono ma iso: “Iŋgi nio Gabriel tau. Nio aŋmendernder su Anutu kereene uunu. Mi ni itunu ta iŋgo yo ma aŋmar i, bekena aŋso sua pu mi aŋkam uruunu ambaiŋana ti pu.\x + \xo 1:19 \xt Dan 8:16, 9:21; Ibr 1:14\x* \p \v 20 Mi leŋ. Sua tio ti kola iur ŋonoono. Tamen nu urla som. Tana ko irao so sua som, mi kwom imun ma irao sua ti iur ŋonoono.” \p \v 21 Sakaria imbot ma molo lela urum leleene. Tabe zin iwal tinaami ma som mi tikam ŋgar boozo pini. \v 22 Beso ni iyooto ma ipet na, irao be iso sua pizin mini som. Iurur namaana men. Paso, kwoono imun kek. Tabe ikam ma tomtom tiso Anutu ko ikam mbulu sa pini lela urum leleene ma iŋgi. \p \v 23 Imbotmbot ma uraata kini imap, tona imiili ma ila pa kar kini. \v 24 Timbotmbot ma waenebi Elisabet kopoono. To imbot ruumu men pa puulu lamata. \v 25 Mi iso: “Iŋgi ko tomtom matan pasom yo mini som. Pa Merere mataana iŋgal yo, mi ikam uraata ti pio.”\x + \xo 1:25 \xt Un 30:23\x* \s1 Aŋela isotaara Maria pa pepe ki Yesu. \p \v 26 Elisabet puulu kini iwe lamata mi ta, to Anutu iŋgo aŋela Gabriel ma ila kar Nasaret, ta imbot lele pakaana ki Galilea na, \v 27 mi ila ipet ki moori metet ta, zaana Maria. Moori tana, tiroogi kek pa tomtom ta, zaana Yosep. Yosep tana, ni uunu imar pa king Dabit.\x + \xo 1:27 \xt Mt 1:6+; Lu 2:5\x* \p \v 28 Tana aŋela ila ipet ki Maria, mi iso pini ta kembei. Iso: “Maria, aigule ambaiŋana. Merere, ni leleene pu mi ikampe u biibi kat. Mi ni imbotmbot raamu.” \p \v 29 Maria ileŋ sua tana na, ikam ŋgar boozo pa. Iso: “Wai, sua tiŋgi ka uunu be parei?” \p \v 30 Tona aŋela iso pini: “Maria, moto pepe. Pa kampeŋana ki Anutu, ta ise ku kek. \v 31 Leŋ. Nu ko kopom, mi peebe pikin tomooto ta. Kozo paata zaana be Yesu.\x + \xo 1:31 \xt Yesa 7:14; Mt 1:21; Lu 2:21\x* \p \v 32 Lutum tana ko iwe tomtom zaanaŋana, mi tipaati be Anutu kor kana Lutuunu. Ni, Merere Anutu ko iuri be ikam tumbuunu Dabit muriini peeze kana.\x + \xo 1:32 \xt Mbo 2:6+, 89:26+; Yesa 9:6+; Mk 5:7\x* \p \v 33 Mi peeze kini ko irao imap na som. Ko imboro Yakop wal kini ma alok.”\x + \xo 1:33 \xt Dan 2:44, 7:14; Ibr 1:8\x* \p \v 34 Tona Maria iso pa aŋela: “Iŋgi ko mbulu tana ipet pio be parei? Pa nio niamru tomooto sa amkeene zen.” \p \v 35 To aŋela ipekel kwoono ma iso: “Bubuŋana Potomŋana ko imar ise ku, mi Anutu kor kana mburaana ko isalakaalu. Tana pikin tabe peebi i, na ni potomŋana. Mi ko tipaati be Anutu Lutuunu.\x + \xo 1:35 \xt Mt 1:18+; Mk 5:7, 15:39\x* \p \v 36 Mi leŋ. Nom musaana Elisabet ta iwe kolmannan kek mi muŋgu tiwatwaati be kopo somŋana na, ni tomini kopoono, mi iŋgi ka puulu iwe lamata mi ta kek. \v 37 Pa Anutu, ni itat pa kosa sa na som.”\x + \xo 1:37 \xt Un 18:14; Mt 19:26; Ro 4:21\x* \p \v 38 To Maria iso: “Ambai, nio iŋgi mbesooŋo sorok ki Merere. Sombe sua ku tana iur ŋonoono pio, ina ta tina.” To aŋela izemi mi ila. \s1 Maria ilou Elisabet \p \v 39 Aigule pakan ilae, to Maria imaŋga, mi karau ma ila pa kar ta, ta imbot la lele abalabalŋana ki Yudea. \v 40 To ilela ruumu ki Sakaria mi ikam aigule ambaiŋana pa Elisabet. \v 41 Indeeŋe Elisabet ileŋ Maria kalŋaana na, pikin imuzik lela kopoono mi Bubuŋana Potomŋana izeebe Elisabet.\x + \xo 1:41 \xt Lu 1:15\x* \p \v 42 To kalŋaana biibi ma iso: “O Maria, kampeŋana biibi ki Anutu ta isalakaalu ma lip pa moori ta boozomen. Mi kampeŋana kini ko imbotmbot se ki pikin tabe peebi na. \v 43 Nio pareiŋoŋ, ta Merere tio naana imar ma ilou yo? \v 44 Pa re. Indeeŋe ta aŋleŋ kalŋom na, pikin ta imbot kopoŋ leleene i, imuzik raama menmeeni. \v 45 Kampeŋana ki Merere ko ise ku. Pa nu urla kembei sua ta ni iso pu, inako iur ŋonoono.” \s1 Maria mboe kini \r (1Sam 2:1-10) \p \v 46-47 Tona Maria isu mi iso: \q1 “Merere, ni biibi ŋonoono ta ilip pa koroŋ ta boozomen. \q1 Tana nio leleŋ imap ipakuri. \q1 Nio menmeen yo pa Anutu. Pa ni ulaaŋa tio.\x + \xo 1:46-47 \xt Mbo 34:2+; 1Tim 2:3, 4:10\x* \q1 \v 48 Pa nio mbesooŋo kini sorokŋoŋ tau. \q1 Tamen ni mataana iŋgal yo mi ipakur yo. \q1 Tana koozi mi ila na, tomtom boozomen ko tizzo pa kampeŋana ki Merere ta ise tio.\x + \xo 1:48 \xt Mbo 138:6; Lu 11:27\x* \q1 \v 49 Pa ni mbura keskeezeŋana. Mi zaana na, potomŋana. \q1 Mi imbel uraata biibi kat pio.\x + \xo 1:49 \xt Mbo 71:19, 111:9, 126:2+\x* \q1 \v 50 Zin tomtom ta timototo i mi tileŋleŋ la kalŋaana na, muŋaiŋana kini imbotmbot se kizin, mi iseeŋge iseeŋge ma ila.\x + \xo 1:50 \xt Kam 20:6; Mbo 103:13-18\x* \q1 \v 51 Ni iswe mburaana mi ikam uraata bibip. \q1 Pa zin tomtom ta tipakurkur zitun na, ni iyaŋgwiiri zin ma timbot leŋaleŋa.\x + \xo 1:51 \xt Lu 18:9+; 1Pe 5:5\x* \q1 \v 52 Mi zin bibip ta tikamam peeze na, ni itatke zin pa murin peeze kana, mi tisu ma tiwe paŋaeŋae sorok. \q1 Tamen zin wal sorrokŋan ta tikototo zitun mi tipase pini na, ni ipakur zin.\x + \xo 1:52 \xt Mbo 113:7, 147:6; Mt 23:12; Kol 2:15\x* \q1 \v 53 Wal ta petel zin na, ni itunu ikam koroŋ ambaimbaiŋan boozomen pizin, mi tikan ma tirao. \q1 Mi zin ta len koroŋ boozo na, ni iser zin ma naman men mi tila len.\x + \xo 1:53 \xt Mbo 34:10, 107:9; Lu 6:21\x* \q1 \v 54-55 Muŋgu ikam sua mbukŋana pa tumbundu bizin ta kembei: Ni ko imuŋai Abaraam mi zin popoŋana kini, mi iseeŋge iseeŋge ma ila. \q1 Tanata mataana iŋgal zin mbesooŋo kini Israel, mi imuŋai zin mi iuulu zin.”\x + \xo 1:54-55 \xt Un 17:7; Mbo 98:3; Mika 7:20; Ro 11:28; Ga 3:16\x* \p \v 56 Maria imbotmbot ki Elisabet ma irao puulu tel ma iŋgi, mana imiili ma ila kar kini mini. \s1 Pepe ki Yoan \p \v 57 Indeeŋe Elisabet ikam tomtom na, ipeebe pikin tomooto ta. \v 58 Mi toŋmatiziŋ kini mi wal ta tigarau i na, tire kampeŋana biibi ta Merere ikam pini, to zin ta boozomen ziŋan Elisabet menmeen zin. \v 59 Aigule iwe lamata mi tel pa na, zin timar be tireete pikin tina. Mi tiso tipaata tamaana zaana Sakaria pini.\x + \xo 1:59 \xt Un 17:12\x* \p \v 60 Tamen naana iso: “Som! Ni zaana Yoan.” \p \v 61 To tiso pini. Tiso: “Ina ambai. Mi nu um bizin mi imar na, kawatwaata pisis tana?” \p \v 62 Tana tiurur naman pa tamaana be tire: Ko ni iur pikin zaana asiŋ. \v 63 To Sakaria iso pizin ma tikam koroŋ ki bude imar, be ni ibeede. Beso ibeede na, ibeede ta kembei: Ni zaana Yoan. Tabe zin wal tikam ŋgar boozo. \v 64 To molo som mi Sakaria kwoono ikam kak, miaana igolok, mi ipakurkur Anutu. \v 65 Tabe iwal biibi ta kar kan i motoŋana ikam zin pa mbulu ta ipet na. Mi tiso ka sua ma irao lele abalabalŋana ta boozomen ki Yudea. \v 66 Mi wal boozomen ta tileŋ na, tikam ŋgar boozo pa ma tiso: “Wai, pikin ti, kaimer ko pareiŋana?” Pa tire kembei Anutu mburaana imbotmbot se kini. \s1 Sakaria mboe kini \p \v 67 Bubuŋana Potomŋana izeebe pikin tamaana Sakaria, to iwe Anutu kwoono, mi iso kalŋaana ta kembei: \q1 \v 68 “Iti tapakur Merere Anutu ki Israel. \q1 Pa ni imar kek be itatke wal kini pa pataŋana kizin.\x + \xo 1:68 \xt Mbo 72:18, 111:9; Lu 7:16\x* \q1 \v 69 Iŋgi be ipamender lende ulaaŋa mburaanaŋana mi ipakuri. \q1 Ulaaŋa tana ko ipet la uunu ki mbesooŋo kini Dabit.\x + \xo 1:69 \xt 1Sam 2:1; Mbo 18:2, 89:17\x* \q1 \v 70 Mi ina ito sua ta muŋgu kat ni iswe la kizin wal potomŋan ta tiwe ni kwoono na. \q1 Pa iso ta kembei. Iso:\x + \xo 1:70 \xt Ro 1:2; Tit 1:2\x* \q1 \v 71 Ni ko ikamke iti pa kanda koi bizin \q1 mi wal boozomen ta tiurur koi piti na.\x + \xo 1:71 \xt Mbo 106:10\x* \q1 \v 72-73 Pa muŋgu ni imbuk sua pa tumbundu Abaraam mi ipombol sua tana ma imbol kat. Sua ta kembei: \q1 Ni ziru ko tiparlup zin ma tiwe tamen, mi imuŋaiŋai Abaraam popoŋana kini ma alok. \q1 Mi iŋgi ni mataana iŋgalŋgal sua mbukŋana potomŋana tana ta ikam pa tumbundu bizin na,\x + \xo 1:72-73 \xt Un 17:1+, 22:16+; Mbo 105:8+; Ibr 6:13+\x* \q1 \v 74 be itatke iti la kanda koi bizin naman. \q1 Naso tomoto mini som, mi tembesmbeeze pini.\x + \xo 1:74 \xt Ro 6:18,22; 1Yo 4:17+; Ibr 9:14\x* \q1 \v 75 Mi takam mbulu ta potomŋana mi ndeeŋeŋana men pa ni mataana ma irao swondo.”\x + \xo 1:75 \xt Ep 4:24; 2Tim 1:9; Tit 2:11+; 1Pe 1:15; 2Pe 1:4\x* \p \v 76 To Sakaria iso pa lutuunu ta kembei: \q1 “O lutuŋ ri, nu tana ko tipaatu be Anutu kor kana kwoono. \q1 Paso, nu ko muuŋgu pa Merere, \q1 mi urpe zaala pini.\x + \xo 1:76 \xt Yesa 40:3; Mal 3:1, 4:5; Mt 3:3, 11:9\x* \q1 \v 77 Mi ko pei ŋgar kizin wal kini pa zaala tabe ni ireege sanaana kizin pa i. \q1 Naso ikamke zin ma timbot ambai.\x + \xo 1:77 \xt Yer 31:34; Mt 1:21; Lu 3:3\x* \q1 \v 78 Pa Anutu kiti, ni leleene itaŋtaŋ piti mi imuŋaiŋai iti. \q1 Tana ni ko ikam azuŋka kini saamba kana ma iyaara su piti, kembei ta zoŋ pok ma ise. \q1 \v 79 Mi iur mat piti iwal ta zugut izukkaala iti mi tombot la zaala ki meeteŋana na. \q1 Mi ipazal pai kiti be tapa pa zaala kini. \q1 Naso itiŋan Anutu taparlup ti ma tewe tamen, mi tombot ambai.”\x + \xo 1:79 \xt Yesa 9:1+; Mt 4:16; Yo 8:12; Ŋgo 26:18\x* \p \v 80 Tana pikin tana itumtum raama Bubuŋana mburaana ma iwe tomtom. To ila imbotmbot su lele bilimŋana ma irao imaŋga pa uraata kini ila zin Israel matan.\x + \xo 1:80 \xt Lu 2:40,52\x* \c 2 \s1 Pepe ki Yesu \r (Mt 1:18-25) \p \v 1 Indeeŋe mazwaana tana na, Kaisa Augustus iur sua be wal boozomen ta timbot la Rom kopo mbarmaana na, timap ma tila be tikam zan se ro. \v 2 Iŋgi zan urŋana mataana kana ta ipet indeeŋe Kirinius ikamam peeze pa lele pakaana ki Siria na. \v 3 Tana iwal timap ma tilala pa kar kizin kizin be tiur zan. \p \v 4 Mi Yosep tomini, ni izem kar Nasaret ta imbot Galilea na, mi isala pa kar ki Dabit, zaana Betelem, ta imbot Yudea na. Paso, ni uunu ipet la ki Dabit.\x + \xo 2:4 \xt 1Sam 16:1; Yo 7:42\x* \p \v 5-6 Tana ni ziru Maria ta tiroogi pini be iwooli na, tila be tiur zan. Indeeŋe ziru timbotmbot Betelem na, Maria kopoono iwe roŋroŋ kana be ikam tomtom. \v 7 Mi ipeebe pikin tomooto muŋgamuŋga, to izuki pa kawaala, mi ipegeeni sula koror ta imbot la mbili murin na. Tana timbotmbot raama zin mbili. Paso, len murin toro sa be timbot pa i som. \s1 Aŋela tipet kizin mboroŋan kizin sipsip \p \v 8 Kar zilŋaana na, mboroŋan pakan timborro sipsip kizin pa mbeŋ. \v 9 Molo som na, aŋela ki Merere ipet kizin. To azuŋka ki Merere iyaara su ma iliu zin. Tabe motoŋana biibi ikam zin ma tisaana kat. \v 10 Tamen aŋela iso pizin. Iso: “Komoto pepe. Keleŋ. Nio aŋmar be aŋso yom pa uruunu ambaiŋana tabe ikam yom ta munŋaana men ma menmeen yom biibi.\x + \xo 2:10 \xt Ŋgo 13:52; Ro 15:13\x* \p \v 11 Mbeŋ ta koozi, Ulaaŋa tiom, ni tipeebi isu kar ki Dabit kek. Ni Mesia, mi ni Merere tiom.\x + \xo 2:11 \xt Yesa 9:6; Mt 1:16,21; Ŋgo 2:36; Yo 3:17; 1Yo 4:14\x* \p \v 12 Mi koroŋ tiŋgi ko iwe kilalan piom: Kala, to ko kere pikin ta tizuki pa kawaala, mi ikenne sula koror ta imbot la mbili murin na.” \p \v 13 Molo som na, iwal munŋaana men ki kar saamba timeke ma tisu, mi tigaaba aŋela tana ma tipakur Anutu pa mboe ta kembei. Tiso: \q1 \v 14 “Tapakur Anutu ta imbot kor a. Pa ni zaana biibi. \q1 Wal ta so ni leleene pizin, nako lelen ndabok. \q1 Pa iŋgi sua luumuŋana \f + \fr 2:14 \ft Sua luumuŋana ti na, ka uunu ta kembei: Zaala tabe itiŋan Anutu taparlup ti ma tewe tamen na Yesu tau. \f* isu toono kek.”\x + \xo 2:14 \xt Yesa 57:19; Lu 19:38; Yo 14:27; Ro 5:1; Ep 2:14\x* \p \v 15 Tona zin aŋela tizem zin, mi timiili ma tisala saamba mini. Mi zin mboroŋan tiparso pizin ma tiso: “Ou, tamaŋga ta buri mi tala Betelem be tere koroŋ ta Merere iso piti pa na.” \p \v 16 Tana loŋa men mi tila. Mi tindeeŋe Maria ziru Yosep, mi pikin ta ikenne sula koror. \v 17 Tila ma tire i, tona tipit mbol pa sua ta aŋela iso pa pikin tana. \v 18 Mi zin tomtom ta tileŋ sua kizin mboroŋan na, timap timurur pa. \v 19 Tamen Maria ikam ŋgar pa mbulu ta boozomen tana ma iur se ndomoono.\x + \xo 2:19 \xt Lu 2:51\x* \p \v 20 Kaimer na, zin mboroŋan timiili ma tila, mi tipakurkur Anutu mi tiwidit uruunu pa uraata boozomen ta tileŋ mi tire na. Paso, ila itoptop kat la aŋela kalŋaana tau. \s1 Maria ziru Yosep tikam Yesu ma ila Urum Merere be tireeti \p \v 21 Aigule lamata mi tel ilae, to reeteŋana ka nol ipet. Mi tipaata zaana be Yesu. Pisis tana, Maria kopoono zen mi aŋela iso la kini.\x + \xo 2:21 \xt Un 17:10; Mt 1:21,25\x* \p \v 22 Timbotmbot ma irao nol tabe tiurpe zitun ma tiŋgeeze mini pa Anutu mataana kembei ta tutu ki Mose iso na, to tikam pikin tina, mi tisala pa Yerusalem be tiuri ma iwe Merere lene.\x + \xo 2:22 \xt Wkp 12:2+\x* \p \v 23 Pa ka sua tibeede ila Merere tutu kini pataaŋa kek ta kembei: \q1 Pikin tomooto boozomen ta muŋgamuŋga na, bela kakam zin ma tiwe Merere lene.\x + \xo 2:23 \xt Kam 13:2,12\x* \b \p \v 24 Tana ziru tila tiur pikin ma iwe Merere lene, mi tipatoron Merere pa mbalmbal munmun ru, bekena Maria iŋgeeze mini pa Anutu mataana. Tito tutu ta Merere iso na.\x + \xo 2:24 \xt Wkp 12:8\x* \s1 Mboe mi sua ki Simeon \p \v 25 Tomtom ta, zaana Simeon, ni imbotmbot Yerusalem. Ni tomtom ndeeŋeŋana mi imoto Anutu mi ileŋleŋ la kalŋaana. Mi iurur mataana pa mazwaana tabe Anutu ikam zin Israel ma timbot ambai mini. Mi Bubuŋana Potomŋana imbotmbot raami.\x + \xo 2:25 \xt Yesa 40:1\x* \p \v 26 Mi Bubuŋana Potomŋana iso i kek ta kembei: Ni ko imbotmbot mi ire Mesia ki Merere, mana imeete. \v 27 Yesu naana ma tamaana tikami ma tilela Urum Merere be tikam pini kembei ta tutu iso na. Mi indeeŋe tana, Bubuŋana ipaŋgutŋguutu Simeon ma imbotmbot lela Urum Merere leleene kek. \v 28 Tana ni ire pikin, to ikami mi imbaraari. Mi ipakur Anutu ma iso: \q1 \v 29 “O Merere, sua ta nu mbuk pa mbesooŋo ku, ta iŋgi iur ŋonoono kek. \q1 Tana sombe aŋmeete, na aŋmeete lak. Nio ko aŋma raama leleŋ ambai.\x + \xo 2:29 \xt Un 46:30; Pil 1:23\x* \q1 \v 30-31 Pa Ulaaŋa ta ŋgo i ma imar be ikamke zin tomtom i, \q1 ta swe i pizin tomtom ma tire i kek. \q1 Mi ituŋ aŋre kati tomini.\x + \xo 2:30-31 \xt Yesa 40:5, 52:10; Lu 3:6\x* \q1 \v 32 Ni ta ko iur mat pizin wal ta Yuda somŋan i. \q1 Mi ikam zin wal ku Israel ma zan iwe biibi.”\x + \xo 2:32 \xt Yesa 42:6, 49:6; Ŋgo 13:47, 26:23\x* \p \v 33 Yesu tamaana ziru naana tileŋ sua ta Simeon iso pa lutun na, tikam ŋgar boozo pa. \v 34-35 Tona Simeon ipombol ziru tomini, mi iso pa Yesu naana Maria ta kembei: “Leŋ. Pikin taiŋgi ko iwe uunu pizin Israel boozomen ma titoptop. Mi boozomen na, ni ko iwe zaala pizin be Anutu iwit zin. Pa ni ta ko iswe kat Anutu mbulu kini pizin tomtom, mi ikam ma ŋgar ta imbot la lelen na ipet mat. Tamen tomtom ko tikam sua boozo pini. Mi nu tomini ko yamaana kembei buza mataanaŋana iŋgal lelem.”\x + \xo 2:34-35 \xt Yesa 8:14; Mt 21:42+; Yo 19:25; Ro 9:32+; 1Kor 1:23; 2Kor 2:16; 1Pe 2:7+\x* \s1 Merere kwoono Ana izzo Yesu ka sua \p \v 36 Mi Anutu kwoono moori ta, ni imbotmbot urum lene tomini. Ni zaana Ana, mi tamaana Panuel. Uunu ipet la ki Aser. Ni ra, iwe kolmannan kek. Muŋgu ziru waene timbot irao ndaama lamata mi ru men, to waene imeete. \v 37 Tabe ni iwe nora ma imbotmbot mi iŋgi ndaama kini irao tomto paŋ kwoono paŋ (84). Mi ni imbesmbeeze pa Anutu lela urum lene ikot mbeŋ ma aigule. Izemzem som. Mi iŋgalseksek itunu pa kini kanŋana pa aigule pakan mi izuŋzuŋ men.\x + \xo 2:37 \xt 1Tim 5:5\x* \p \v 38 Indeeŋe kat ta Yosep bizin timbotmbot urum lene na, Ana imare kizin, to ipakur Anutu mi izzo pikin tana ka sua ila kizin iwal ta tiurur matan pa Anutu be ikamke Yerusalem na.\x + \xo 2:38 \xt Yesa 52:9; Lu 1:68\x* \p \v 39 Yosep ziru Maria tikam uraata boozomen ta tutu ki Merere iso na makiŋ to, timiili ma tila pa kar kizin Nasaret ta imbot Galilea na.\x + \xo 2:39 \xt Mt 2:23\x* \p \v 40 Mi pikin itum ma iwe kaibiŋana mi ikam ŋgar ambaiŋana ki Anutu ma imbol pini. Mi kampeŋana ki Anutu imbotmbot se kini.\x + \xo 2:40 \xt Lu 1:80, 2:52\x* \s1 Yesu naŋgaŋŋana mi ila Urum Merere \p \v 41 Ndaama ta boozomen Yesu naana ma tamaana tilala Yerusalem pa lupŋana biibi ki Pasoba.\x + \xo 2:41 \xt Kam 23:14+\x* \p \v 42 Indeeŋe Yesu ndaama kini iwe laamuru mi ru na, ni ziŋan tito mbulu tana mi tisala pa Yerusalem. \v 43-44 Lupŋana imap, tona Yosep ziru Maria timaŋga be timiili pa kar kizin. Mi Yesu, ni imborene su Yerusalem. Mi tamaana ma naana tiute som. Tindemeere ma tiso ko ni ziŋan wal pakan timuuŋgu ma tila kek. Tiwwa ma tila mi rou na, tikir mataana. Tabe tila ki toŋmatiziŋ kizin ma tiwi zin pini. \v 45 Tamen tindeeŋi som. Tana timiili ma tila mini pa Yerusalem be tiru i. \v 46 Tiru i ma aigule iwe tel pa i, to tindeeŋi lela Urum Merere leleene. Ni ziŋan zin wal ta tikamam sua pizin tomtom i timbutultul, mi ileŋleŋ zin mi ikamam wiŋana pizin. \v 47 Mi zin wal ta tileŋ i na, kwon itaanda pa ŋgar kini mi pekelŋana kini.\x + \xo 2:47 \xt Mt 7:28\x* \p \v 48 Beso tamaana ma naana tire i na, timurur. Mi naana ila ma iso pini. Iso: “Wai lutuŋ, parei ta kam mbulu ta kembei pa niamru tomom? Kopoyam rru pu ma ambel ruŋom kek.” \p \v 49 To ni iso: “Wa, kuru yo paso? Niom kuute som? Nio bela aŋbot lela Tamaŋ urum kini mi aŋgaabi pa uraata kini.”\x + \xo 2:49 \xt Yo 2:16\x* \p \v 50 Tamen ziru tikam ŋgar pa sua kini tina som.\x + \xo 2:50 \xt Mk 9:32; Lu 9:45, 18:34\x* \p \v 51 To ziŋan timaŋga, mi timiili ma tila pa Nasaret. Mi ni ileŋleŋ la kalŋan men. Mi mbulu ta boozomen tana na, naana ikam ŋgar pa ma iur se ndomoono.\x + \xo 2:51 \xt Kam 20:12; Lu 2:19\x* \p \v 52 Mi Yesu itumtum, mi ŋgar kini izze pa koroŋ ki Anutu. Tana Anutu leleene ndabok pini. Mi zin tomtom ta kembena. Lelen ndabok pini.\x + \xo 2:52 \xt Lu 2:40\x* \c 3 \s1 Yoan, tomtom ki yok kamŋana \r (Mt 3:1-12; Mk 1:1-8; Yo 1:19-28) \p \v 1 Indeeŋe ta Kaisa Tiberius ikamam peeze pa toono biibi ki Rom ma irao ka ndaama lamoro mata i, na Pontius Pilatus ni gabana ki lele pakaana ki Yudea, mi Erot imborro lele pakaana ki Galilea, mi toono Pilip imborro lele pakaana ki Iturea ma Trakonitis, mi Lisanius imborro lele pakaana ki Abilene. \v 2 Mi Anas ziru Kaipas ta bibip kizin patoronŋana kan.\x + \xo 3:2 \xt Mt 26:3; Yo 18:13; Ŋgo 4:6\x* Indeeŋe mazwaana tana, Yoan ta Sakaria lutuunu na, imbotmbot lele bilimŋana mi Anutu kalŋaana imar kini. \v 3 Tana Yoan imaŋga ma iwwa pa lele boozomen ta timbot tigarau yok Yordan na, mi izzoyaryaara sua pizin iwal be titooro lelen mi tikam yok. Naso Anutu ireege sanaana kizin.\x + \xo 3:3 \xt Ŋgo 22:16; 1Pe 3:21\x* \p \v 4 Tana sua ki Anutu kwoono Yesaya ta tibeede se ro na, iur ŋonoono. Sua ta kembei: \q1 Kalŋaana ta iboboobo su lele bilimŋana ma iso: \q1 Kuurpe zaala pa Merere! \q1 Kapazal zaala pini. \q1 \v 5 Lele ŋgoloblooboŋan ta boozomen na, bela timun. \q1 Mi abal ma lele dogodogoŋan ta boozomen na, kataara zin ma raraate. \q1 Zaala kokoogoŋan na, kapazal zin. \q1 Mi zaala sananŋan na, kuurpe ma ambai. \q1 \v 6 Mi tomtom ta boozomen ko tire uraata biibi tabe Anutu ikam bekena ikamke zin tomtom pa i.\x + \xo 3:6 \xt Mbo 98:2; Yesa 40:3-5, 52:10\x* \p \v 7 Zin iwal biibi ta timar kini be ikam yok pizin na, ni izzo pizin ta kembei: “Niom tina sananŋoyom kat kembei mooto sananŋana lutuunu bizin! Lak, asiŋ iso yom, ta iŋgi kamar ti be koko pa Anutu kete malmalŋana kini?\x + \xo 3:7 \xt Mt 12:34, 23:33\x* \p \v 8 Kozobe kotooro kat leleyom, so kipiyooto ka mbulu ambaimbaiŋan pakan. Mi iŋgi som. Niom kozzo Abaraam popoŋana kini ta niom. Ambai. Mi kapase pa koroŋ tana pepe. Pa nio aŋso kat piom: Anutu, ni irao iso pizin pat tiŋgi ma timaŋga mi tiwe Abaraam popoŋana kini.\x + \xo 3:8 \xt Mt 7:17+; Yo 8:33,39; Ro 2:28+; Ga 3:7\x* \p \v 9 Mi kere. Ke boozomen ta tipiyotyooto ŋonon ambaimbaiŋan som na, iŋgi be nakabasi ikan zin ma tisu len be tisala you.”\x + \xo 3:9 \xt Mt 7:19\x* \p \v 10 To zin iwal tiwi i. Tiso: “Wai. Kena ko amkam parei?” \v 11 Tana Yoan ipekel kalŋan ma iso: “Tomtom sa sombe le kawaala ru, na ikam tasa pa tomtom ta lene som na. Mi tomtom ta sombe ka kiniŋana, na ni ikam ta kembena tomini.”\x + \xo 3:11 \xt Mt 25:35+; 2Kor 8:14; Yems 2:15+; 1Yo 3:17\x* \p \v 12 Mi zin wal ta tiyyo takesŋan i, timar be tikam yok tomini. Tana tiso pini ma tiso: “Mos katuunu, parei pa niam ti? Ko amkam parei?”\x + \xo 3:12 \xt Lu 7:29\x* \p \v 13 Yoan iso pizin ma iso: “Sombe koyyo takes na, koyyo men ta irao pa kin ta zin bibip tiur piom na. Koyo pakan ma isala ki pepe.”\x + \xo 3:13 \xt Lu 19:8\x* \p \v 14 To malmal kan pakan tomini tiwi i ma tiso: “Mi niam na, ko amkam parei?” Mi ni iso pizin: “Keseeze tomtom matan mi kapamoto zin mi kapakaam zin be kakam kuumbu pa koroŋ kizin pepe. Kadoono ta so bibip tiom tikam piom na, leleyom ambai pa. Pa ina irao.” \p \v 15 Iwal biibi tiurur matan pa Mesia be imar. Tana tire uraata ki Yoan mi tikam ŋgar boozo ma tiso Yoan ti ko Mesia ma iŋgi. \v 16 Mi Yoan isu to iso pizin iwal biibi tana ta kembei: “Nio iŋgi aŋkam yok piom. Mi tomtom ta mburaana ilip kat pio, ta iŋgi be imar i. Nio aŋre ituŋ kembei aŋrao pini risa som kat. Uraata sorokŋana kembei kumbu keteene ka wooro putkeŋana na, ina tomini, aŋrao aŋkam pini na som. Mi ni ta ko ikam Bubuŋana Potomŋana raama you ma isalakaala yom.\x + \xo 3:16 \xt Mt 3:11; Yo 1:33; Ŋgo 1:5, 2:3\x* \p \v 17 Koroŋ imbot la namaana keteene kek be ipeleele kini. Ambaimbaiŋan ko izulla kiri kini mi ikam ma ila ruumu kini. Mi sananŋan ramaki musmuuzu, nako ni itun pa you ta irao imap na som.”\x + \xo 3:17 \xt Mt 13:30\x* \p \v 18 Yoan ipombolmbol zin tomtom pa sua pakan tomini, mi izzoyaryaara uruunu ambaiŋana pizin bekena tileŋ mi titooro lelen. \v 19 Kaimer to iyaamba Erot ta imborro lele pakaana ki Galilea na. Paso, ni iwoolo kana toono kusiini Erodias, mi ikamam mbulu sananŋan pakan tomini. \v 20 To Erot ikam mbulu toro mini ma isala ki, mi izeebe Yoan lela ruumu sanaana.\x + \xo 3:20 \xt Mt 14:3+; Mk 6:17+\x* \s1 Yesu ikam yok \r (Mt 3:13-17; Mk 1:9-11) \p \v 21 Indeeŋe ta zin iwal biibi tikamam yok na, Yesu tomini, ni ila ma ikam yok. Ikam yok makiŋ, mi izuŋzuŋ ma imbotmbot, to saamba ikaaga,\x + \xo 3:21 \xt Yo 1:32\x* \p \v 22 mi Bubuŋana Potomŋana iwe kembei mbalmbal, mi isu ma imbot sala ŋwaana. To tileŋ kalŋaana ta imbot saamba mi isu ma isombe: “Nu na, nio lutuŋ ŋonoono. Nio leleŋ ambai pu, mi leleŋ pu ilip.”\x + \xo 3:22 \xt Mbo 2:7; Yesa 42:1; Mt 17:5; Yo 1:32; Ŋgo 10:38\x* \s1 Yesu uunu bizin ta ipet pa i \r (Mt 1:1-17) \p \v 23 Yesu ndaama kini iwe tomoota laamuru, mi imaŋga pa uraata kini. Zin tomtom tire i kembei ni Yosep lutuunu. Mi Yosep, ni tamaana Eli.\x + \xo 3:23 \xt Lu 4:22; Yo 6:42\x* \p \v 24 Eli tamaana Matat, Matat tamaana Lebi, Lebi tamaana Melki, Melki tamaana Yana, Yana tamaana Yosep, \v 25 Yosep tamaana Matatias, Matatias tamaana Amos, Amos tamaana Naum, Naum tamaana Esli, Esli tamaana Nagai, \v 26 Nagai tamaana Maat, Maat tamaana Matatias, Matatias tamaana Semein, Semein tamaana Yosek, Yosek tamaana Yoda, \v 27 Yoda tamaana Yoanan, Yoanan tamaana Resa, Resa tamaana Zerubabel, Zerubabel tamaana Sealtiel, Sealtiel tamaana Neri, \v 28 Neri tamaana Melki, Melki tamaana Adi, Adi tamaana Kosam, Kosam tamaana Elmadam, Elmadam tamaana Er, \v 29 Er tamaana Yosua, Yosua tamaana Elieser, Elieser tamaana Yorim, Yorim tamaana Matat, Matat tamaana Lebi, \v 30 Lebi tamaana Simeon, Simeon tamaana Yuda, Yuda tamaana Yosep, Yosep tamaana Yonam, Yonam tamaana Eliakim, \v 31 Eliakim tamaana Melea, Melea tamaana Mena, Mena tamaana Matata, Matata tamaana Natan, Natan tamaana Dabit, \v 32 Dabit tamaana Yesi, Yesi tamaana Obet, Obet tamaana Boas, Boas tamaana Salmon, Salmon tamaana Nason,\x + \xo 3:32 \xt Rut 4:17-22\x* \p \v 33 Nason tamaana Aminadap, Aminadap tamaana Admin, Admin tamaana Ani, Ani tamaana Ezron, Ezron tamaana Peres, Peres tamaana Yuda,\x + \xo 3:33 \xt Un 29:35\x* \p \v 34 Yuda tamaana Yakop. Yakop tamaana Isak, Isak tamaana Abaraam, Abaraam tamaana Tera, Tera tamaana Naor, \v 35 Naor tamaana Serug, Serug tamaana Reu, Reu tamaana Peleg, Peleg tamaana Eber, Eber tamaana Sela, \v 36 Sela tamaana Kainan, Kainan tamaana Apaksad, Apaksad tamaana Sem, Sem tamaana Noa, Noa tamaana Lamek, \v 37 Lamek tamaana Metusela, Metusela tamaana Enok, Enok tamaana Yaret. Yaret tamaana Malalel, Malalel tamaana Kenan. \v 38 Kenan tamaana Enos, Enos tamaana Set, Set tamaana Adam, Adam tamaana Anutu.\x + \xo 3:38 \xt Un 1:27\x* \c 4 \s1 Sadan itoombo Yesu \r (Mt 4:4-11; Mk 1:12-13) \p \v 1 Bubuŋana Potomŋana izeebe Yesu, to izem yok Yordan, mi Bubuŋana ipaŋgutŋguuti ma ila iwwa pa lele bilimŋana pa aigule tomtooru. \v 2 Mi Sadan iwedet kini mi itomtoombi. Mazwaana tana, Yesu ikan kini sa som, tabe peteli ma isaana kat. \p \v 3 Tana Sadan ipet kini mi iso: “Lak, nu sombe Anutu Lutuunu, na ur sua pizin pat ti, bekena iwe kom kini ma kan.” \v 4 Tamen Yesu ipekel kwoono ma iso: “Sua imbot pataaŋa kek ta kembei: \q1 Kini men ko irao ikis tomtom sa ma imbot ndabok na som.”\x + \xo 4:4 \xt Lo 8:3; Yesa 55:1-2\x* \b \p \v 5 Tona Sadan ikami ma tisala lele ta imbot kor kat. To karau men mi iso i pa lele mi toono ta boozomen ma imap. \v 6-7 Mi iso pini ma iso: “Re. Koroŋ tau ndabokbokŋan mi zanŋan mi mburanŋan taiŋgi, nio ko aŋkam ma iwe lem. Pa koroŋ ta boozomen taiŋgi imar nomoŋ kek. Tana sombe leleŋ be aŋkam pa tomtom sa, na irao aŋkam pini. Mi nu itum tau. Sombe lek kumbum pio mi pakur yo, na koroŋ taiŋgi ko imap ma iwe lem.”\x + \xo 4:6-7 \xt Yo 12:31; 2Kor 4:4; 1Yo 2:15+\x* \p \v 8 Tamen Yesu ipekel kwoono ma iso: “Sua imbot pataaŋa kek ta kembei: \q1 Lek kumbum pa Merere Anutu ku mi mbeeze pa ni itutamen.”\x + \xo 4:8 \xt Lo 6:13, 10:20\x* \b \p \v 9 Mi Sadan ikam Yesu ma tila Yerusalem, mi tisala pa Urum Merere uteene, to iso lae pa Yesu ma iso: “Sombe nu Anutu Lutuunu, na mbot ti mi lu u ma sula. \v 10-11 Pa sua imbot pataaŋa kek ta kembei: \q1 Ni ko iur sua pizin aŋela kini be timboro u mi matan pu. \q1 Mi zin ko tisiibu, \q1 kokena punu se pat.”\x + \xo 4:10-11 \xt Mbo 91:11+\x* \p \v 12 Tamen Yesu ipekel kwoono ma iso: “Tamen sua lwoono toro iso ta kembei: \q1 Nu irao toombo sorok Merere Anutu ku mburaana pepe.”\x + \xo 4:12 \xt Lo 6:16; 1Kor 10:9\x* \b \p \v 13 Tana Sadan itoombo Yesu pa zaala ta boozomen ma som, to izemi ma imbot ŋana ri.\x + \xo 4:13 \xt Ibr 2:18, 4:15\x* \s1 Yesu imaŋga pa uraata kini isu Galilea \r (Mt 4:12-17; Mk 1:14-15) \p \v 14 Toomboŋana tana imap na, Bubuŋana Potomŋana mburaana izeebe kat Yesu. To imaŋga mi imiili ma ila pa Galilea. Mi uruunu irak ma irao lele. \v 15 Ni ikamam sua pizin tomtom isu lupŋana muriini kizin kizin, mi iwal biibi ta tileŋ sua kini na, tiwidit uruunu. \s1 Zin Nasaret kan tiurla ki Yesu som mi tirepiili i \r (Mt 13:53-58; Mk 6:1-6) \p \v 16 Yesu ila kar kini Nasaret. Indeeŋe ta ni musaana mi imar na, imbotmbot kar ta tana. Mi indeeŋe aigule potomŋana tabe keten su pa i na, ilela lupŋana muriini. Pa mbulu kini ta kembeaŋana. Ni ilela, to imaŋga mi imender la iwal biibi matan be ipaata sua.\x + \xo 4:16 \xt Mt 2:23\x* \p \v 17 Mi tisara ro ta sua ki Anutu kwoono Yesaya imbot se na ila kini, to ipeele ma indeeŋe sua ta iso ta kembei. Isombe: \q1 \v 18-19 Merere Bubuŋana mburaana ise tio kek. \q1 Pa ni iroogo yo mi iur yo be aŋla aŋsoyaara uruunu ambaiŋana pizin tomtom ta timbot ŋoobo na. \q1 Mi iŋgo yo be aŋso pizin wal ta timbot la kan koi bizin naman na ta kembei: \q1 “Koyooto ma kala. Kosa sa ipakaala yom mini som.” \q1 Mi zin wal ta matan pisŋan na, iŋgi be matan peere. \q1 Mi zin wal ta tomtom tiseseeze matan mi tikototo zin na, nio aŋmar be aŋtatke zin pa pataŋana kizin. \q1 Mi aŋmar be aŋsoyaara sua pizin tomtom ta kembei: Nol tabe Merere iswe kat kampeŋana kini i, ta ipet kek.”\x + \xo 4:18-19 \xt Yesa 61:1+; Yo 3:34; 2Kor 6:2\x* \b \p \v 20 Yesu ipaata sua ma imap, to ilek ro mi iur la ki urum tuunu. Tona mbuleene su be iso ka ŋgar pizin. Tabe zin iwal ta timbot tina tikor matan pini. \v 21 Mi ni imaŋga pa sua ta kembei: “Sua ta keleŋleŋ i, koozi iur ŋonoono kek.” \p \v 22 Iwal biibi tileŋleŋ sua ta ni izzo pa kampeŋana ki Anutu na, tiwit uruunu mi tikam ŋgar boozo pa. To tisu na tiparzzo pizin. Tiso: “Wai, to ti, ni Yosep lutuunu tau. Mi parei ta ni irao izzo sua ta kembei?”\x + \xo 4:22 \xt Mk 1:22; Yo 6:42, 7:15\x* \p \v 23 Tana Yesu iso pizin ta kembei: “Nio aŋute. Niom iŋgi be koso yo pa sua ta gorgori tizzo na ma kosombe: ‘Nu tomtom ta urpewe zin tomtom pa mete kizin na, motom iŋgal be urpe itum muŋgu. Mbulu ta amleŋ nu kamam su kar Kapenaum na, parei ta kam su tiŋgi som? Pa iŋgi sa itum kar ku na.’”\x + \xo 4:23 \xt Mk 1:21+\x* \p \v 24 To Yesu iseeŋge sua kini mini ma iso: “Nio aŋso kat piom: Tomtom ta so iwe Anutu kwoono, na itunu wal kini ko tiur lelen pini som.\x + \xo 4:24 \xt Mt 13:57; Yo 4:44\x* \p \v 25 Mbulu ta ipet muŋgu na, motoyom iŋgal som? Indeeŋe gorgor ki Anutu kwoono Ilia na, yaŋ isu som pa ndaama tel mi pakaana. Tana peteele biibi ikam zin. Mi Israel nan na, noroŋa boozomen timbotmbot.\x + \xo 4:25 \xt 1Kin 17:1, 18:1; Yems 5:17+\x* \p \v 26 Tamen Anutu iŋgo Ilia ma ila be iuulu kizin tasa na som. Ni iŋgo i ma ila ki nora ta, ta imbot su kar Sarapet ta imbot lele pakaana ki Sidon na.\x + \xo 4:26 \xt 1Kin 17:8+\x* \p \v 27 Mi indeeŋe gorgor ki Anutu kwoono Elisa tomini na, zin Israel tomtom kizin boozomen ta mbetmbeete sananŋana ikam zin. Tamen Elisa iurpe tomtom kizin tasa som. Iurpe Naeman itutamen ma mete iko pini. Naeman tana tomini, tomtom ki lele pakaana toro zaana Siria.”\x + \xo 4:27 \xt 2Kin 5:1+\x* \p \v 28 Iwal biibi ta timbotmbot lela lupŋana leleene na, tileŋ Yesu sua kini, to keten ibeleu kat. \v 29 Tana timaŋga mi tiziiri i pa kar, to tiyaaru tataati ma tisala pa lele ndomoonoŋana ta kar kizin imbot pa na. Mi tisombe tipiri i sula pa lele sipkatŋana. \v 30 Som, mi ni ipa pa mazwan, mi ibeleu ma imar ila lene.\x + \xo 4:30 \xt Yo 8:59, 10:39\x* \s1 Yesu iziiri bubuŋana sananŋana pa tomtom ta \r (Mk 1:21-28) \p \v 31 Yesu imaŋga mi isula pa kar ta ki Galilea, zaana Kapenaum. Mi indeeŋe aigule potomŋana tabe keten su pa i na, ni ikamam sua pizin tomtom. \v 32 Mi zin tileŋ sua ma kwon itaanda. Pa ni izzo katkat sua raama mburaana kembei ta tomtom ta zaana pa uraata kini.\x + \xo 4:32 \xt Mt 7:28+; Yo 7:46\x* \p \v 33 Mi lupŋana muriini leleene na, tomtom ta imbotmbot. Ni, bubuŋana sananŋana izeebi. Tana iboobo mi kalŋaana izalla ma iso: \v 34 “Aii, Yesu ki Nasaret, nu sombe kam parei piam? Iŋgi mar be pambiriizi yam? Nio aŋkilaalu kek. Nu Anutu tomtom kini potomŋana.”\x + \xo 4:34 \xt Mt 8:29; Mk 1:24; Yems 2:19\x* \p \v 35 Tamen Yesu iŋasaari ma iso: “Hait, mane mi yooto pini!” Tona bubuŋana sananŋana ipalkeete tomtom tana isu iwal biibi keren uunu mi iyooto pini. Mi ikam kosa sa pini som. \p \v 36 Zin iwal biibi tire mbulu tina ma timurur pa Anutu mburaana. To tiparso pizin ma tiso: “Iŋgi sua ti pareiŋana? Iŋgi kembei tomtom tiŋgi le mburaana mi zaana be iur sua pizin bubuŋana sananŋan ma tiyooto ma tila len.” \v 37 Iŋgi uunu tiŋgi tabe Yesu uruunu irak ma irao lele pakaana tina. \s1 Yesu iziiri mete pizin wal boozomen \r (Mt 8:14-17; Mk 1:29-34) \p \v 38 To Yesu imaŋga ma izem lupŋana muriini tana, mi ilela Simon ruumu kini. Mi Simon rwoono mooribi, ni kuliini ibayou kat ma ikenne. Tabe titaŋroro Yesu be iuuli. \v 39 Tona Yesu ila ma imender salakaali, mi iyaamba mete tana be iyooto pini. To mooribi tana, burup ma imaŋga, mi ila iurpe kan kini. \p \v 40 Rou ma zoŋ isula na, zin iwal tiyyo zin tomtom kizin ta mete matakiŋa ikam zin na, ma tilala kini be iuulu zin. Mi ni iur namaana salakaala zin tataŋa, mi iurpe zin ma nin ambai lup. \v 41 Mi bubuŋana sananŋan tomini tiyotyooto pizin tomtom, mi kalŋan izalla ta kor a ma tizzo: “Nu Anutu Lutuunu tau.” Tamen ni iyaamba zin mi ipeteke zin be tiswe i pepe. Paso, zin tiute: Ni ta Mesia.\x + \xo 4:41 \xt Mk 1:24+, 3:11+\x* \s1 Yesu izzoyaryaara sua pizin tomtom \r (Mk 1:35-39) \p \v 42 Mbeŋbeŋŋana mi Yesu imaŋga ma ila pa lele ta ka tomtom somŋana i bekena itutamen imbot. Mi som. Pa tomtom pakan tiru i ma timar. Beso tindeeŋi na, tisombe tiruuti. Kokena izem zin.\x + \xo 4:42 \xt Mbo 5:3; Mt 14:23; Mk 6:46\x* \p \v 43 Tamen ni imaŋga mi iso: “Som. Nio bela aŋla ma aŋsoyaara uruunu ambaiŋana pa peeze ki Anutu ila kar bibip pakan tomini. Pa Anutu iŋgo yo pa uraata ta kembei.”\x + \xo 4:43 \xt Lu 8:1; 1Kor 9:16\x* \p \v 44 Tana ni iwwa pa lele pakaana ta zin Yuda timbotmbot pa na, mi izzoyaryaara sua lela lupŋana muriini kizin kizin. \c 5 \s1 Yesu iboobo zin naŋgaŋ mataana kan \r (Mt 4:18-22; Mk 1:16-20) \p \v 1 Aigule ta na, Yesu imendernder su peende ki yok tatiliuŋana Genesaret. Mi zin iwal biibi timokor la kini, mi tiliu i ma sik be tileŋ len sua ki Anutu. \v 2 Mi ni mataana ila na, ire wooŋgo ru ta tiyaaru sala ma timbotmbot. Pa katuunu bizin tisu ma tila tiŋgurŋguuru pu kizin. \v 3 Wooŋgo ta na, ki Simon. Tana Yesu ila ma iso pini be iyaaru ma isula. To ise mi tikeltapaari ma tiperae ŋana ri. Tana ni mbuleene sala wooŋgo tana, mi ikam sua pizin iwal biibi. \p \v 4 Ikam sua pizin ma imap, to iso lae pa Simon: “Kozo ŋgaltekeere ri mi teperae liŋana, to pu tiom isula. Pa iŋga ye murin.” \v 5 Simon ipekel kalŋaana ma iso: “Wai mos katuunu, mbeŋi amnok amnok ma som. Tamen iŋgi nu so, tana ko pu isula.” \x + \xo 5:5 \xt Yo 21:3+\x* \p \v 6 Beso timaŋga pa na, pu be rek. \v 7 To tikoolo lela pa waen bizin be tikam wooŋgo toro ma tipet mi tiuulu zin. Zin timar mi tikinke zin ye pa pu ma tisula wooŋgo ru mabe timonmon. \p \v 8 Simon Petrus ire mbulu tana na, itop su Yesu kereene uunu mi iso: “Biibi, mbot molo pio. Pa nio tomtom sananŋoŋ.” \x + \xo 5:8 \xt Yesa 6:5; 1Tim 1:15+\x* \p \v 9-10 Ni iso ta kembei paso, ziŋan waene bizin ta timbot wooŋgo na, tire mbulu ki ye kamŋana tana ipa ndel kat. Tabe timurur pa Anutu mburaana. Mi zin men som. Yems mi Yoan ta Zebedi lutuunu bizin mi tigabgaaba Petrus pa uraata na, zin tomini timurur pa. \p Tamen Yesu iso pa Petrus ma iso: “Moto pepe. Indeeŋe ta koozi ma ila na, nu ko kam zin tomtom ta kembei.” \v 11 Tana tiyaaru wooŋgo kizin ma tisala peende, to tizem koroŋ kizin ta munŋaana men ma imborene lup, mi tito i. \x + \xo 5:11 \xt Lu 5:28, 14:33; Pil 3:7+\x* \s1 Yesu iurpe tomtom ta mbetmbeete sananŋana ikami \r (Mt 8:2-4; Mk 1:40-45) \p \v 12 Indeeŋe Yesu imbotmbot kar ta na, tomtom ta, ni mbetmbeete sananŋana ikam kati. Imar ma ire Yesu, to itop su kereene uunu, mi itaŋroro i ma iso: “O biibi, sombe lelem isaana pio, na nu rao ziiri mete tio ti ma kuliŋ iŋgeeze mini.” \p \v 13 Mi Yesu namaana ila ma iteegi, mi iso: “E, nio leleŋ be aŋuulu u. Kulim ambai lak.” To loŋa men mi mete tana iko pini ma kuliini iŋgeeze mini. \p \v 14 To Yesu ipeteke i be iso tomtom sa pa mbulu tana pepe. Mi iso pini. Iso: “La ma pamaala itum pa patoronŋana ka tomtom sa muŋgu. To kam patoronŋana pa kulim ta iŋgeeze na, kembei ta tutu ki Mose iso na. Naso ipombol zin patoronŋana kan be tiurla tio.” \x + \xo 5:14 \xt Wkp 14:1+; Lu 17:14\x* \p \v 15 Tamen uraata kini uruunu irak ma iwe biibi ma ilala, tabe zin iwal timekewe ma tilala kini be tileŋleŋi mibe iurpewe zin pa mete kizin. \v 16 Mi lwoono pakan na, ni izemzem zin iwal, mi ilala pa lele bilimŋana be izuŋzuŋ. \x + \xo 5:16 \xt Mt 14:23; Mk 1:35, 6:46\x* \s1 Yesu iurpe tomtom narapeŋana ta \r (Mt 9:1-8; Mk 2:1-12) \p \v 17 Aigule ta na, Yesu ikamam sua pizin tomtom. Mi zin tutu kan mi ŋgarŋan pakan ki tutu, ta ziŋan timbotmbot. Wal tana, pakan timar pa kar ta boozomen ki Galilea, pakan timar pa Yudea, mi pakan timar pa Yerusalem. Mi Merere mburaana imbot se ki Yesu, tana ni irao be iurpe zin meteŋan. \v 18 Timbotmbot mi wal pakan tisiŋ tomtom narapeŋana ta ma timar. Mi tirru zaala be tikami ma tilela ruumu mi tiuri su Yesu kereene uunu. \v 19 Tamen zalan sa som. Pa iwal biibi mete. Tana tikami ma tisala pa ruumu uteene, to tipetepis ruumu uteene, mi titu i ma isula ma indeeŋe kat Yesu ziŋan iwal biibi keren uunu. \p \v 20 Yesu ire wal tina urlaŋana kizin imbol kat. Tana iso pa tomtom narapeŋana tina ma iso: “Tiziŋ, sanaana ku ta aŋreege pu ma ila ne kek.” \x + \xo 5:20 \xt Lu 7:48\x* \p \v 21 Tabe zin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu tisu mi tiparzzo pizin. Tiso: “Iŋgi so tomtom ta ipasansaana sua pa Anutu i? Tomtom sa irao be ireege sanaana? Anutu itutamen ta irao.” \x + \xo 5:21 \xt Mbo 32:5; Yesa 43:25; Mika 7:18; Lu 7:49\x* \p \v 22 Mi Yesu, ni iute ŋgar kizin kek. Tana ipekel kwon ma iso pizin. Iso: “Wai, parei ta leleyom iurur mi kakamam ŋgar boozo? \v 23-24 Sua taŋgoi ta imarra be aŋso? Aŋso pa tomtom taiŋgi be aŋreege sanaana kini, som aŋso pini be burup ma imaŋga mi ipa? Mi leleŋ be niom kuute kat ta kembei: Tomtom Lutuunu, ni zaana be ireege sanaana kizin tomtom isu toono.” Iso sua tana ma imap, to iso pa tomtom narapeŋana tana ta kembei: “Nio aŋso pu: Maŋga, lek mi ku, mi la pa ruumu ku.” \x + \xo 5:23-24 \xt Yo 5:8\x* \p \v 25 To wal ta boozomen tikor matan pa narapeŋana tina, mi ni imaŋga ma ilek mi kini, mi iwidit Anutu uruunu mi ila pa ruumu kini. \v 26 Mi zin iwal ta tire mos tana na, timurur pa Anutu mburaana mi tipakur zaana. Mi motoŋana biibi ikam zin ma tiso ta kembei: “Wai, mbulu ta koozi tere na, ipa ndel kat. Takam ŋgar pa ma tarao som.” \s1 Yesu iso pa Lebi ma ito i \r (Mt 9:9-13; Mk 2:13-17) \p \v 27 Yesu izem kar tina, mi ila, to ire tomtom ta iyyo takes ŋana i, zaana Lebi. Ni imbutultul su uraata kini muriini. Yesu ila to iso pini. Iso: “Mar to yo!” \v 28 To Lebi imaŋga ma izem koroŋ kini ta munŋaana men ma imborene, mi ito Yesu. \x + \xo 5:28 \xt Lu 5:11, 14:33; Pil 3:7+\x* \p \v 29 Kaimer to Lebi ikam kini biibi pa Yesu isu ta ruumu kini a. Mi wal boozo ta tiyyo takesŋan i, ziŋan zin tomtom pakan timar ma ziŋan timbotmbot mi tikanan kini. \v 30 Wal tutu kan pakan ziŋan gaabaŋan kizin ta len ŋgar biibi pa tutu i tire mbulu tana, to timaŋga mi tikam ŋunuŋŋunuŋ pa. Mi tiso pizin naŋgaŋ ki Yesu ma tiso: “Wai, parei ta niom tina kagabgaaba zin wal ta tiyyo takesŋan i mi zin wal sananŋan ma niomŋan kakanan mi kiwinin la mbata?” \x + \xo 5:30 \xt Lu 15:1+\x* \p \v 31 Yesu ipekel kwon ma iso: “Parei? Tomtom ta iurpewe zin meteŋan i, ko ila pizin wal ta nin ambaimbaiŋan? Som. Ni ilala be iuulu zin meteŋan. \v 32 Mi nio ta kembena. Aŋmar be aŋboobo zin wal ndeeŋeŋan na som. Aŋmar be aŋboobo zin wal sananŋan bekena titooro lelen mi tizem mbulu kizin sananŋana.” \x + \xo 5:32 \xt Yo 3:17; 1Tim 1:15\x* \s1 Wiŋana pa mbulu ki kini ŋgalsekŋana \r (Mt 9:14-15; Mk 2:18-20) \p \v 33 To zin tiso: “Zin naŋgaŋ ki Yoan na, tiŋgalseksek zitun pa kini kanŋana bekena matan iŋgal Anutu mi tikamam suŋŋana. Mi zin tutu kan tomini, naŋgaŋ kizin tikamam ta kembei. Tamen nu ku na, som. Tikanan ma tiwinin pa aigule ta boozomen.” \p \v 34 Tona Yesu ipekel kwon ma iso: “Ambai. Mi ta sombe tikam kini biibi pa ula popoŋana sa, mi ni ziŋan toroono bizin timbotmbot, ko kuur ŋgalseki pizin pa kini kanŋana? Som. \x + \xo 5:34 \xt Yo 3:29\x* \p \v 35 Mi kaimer, ma sombe wal sa timar mi tikam tomtom ta iwoolo popoŋana na ma izem zin, tona toroono bizin tana ko lelen ipata mi tiŋgalsek zitun pa kini kanŋana.” \s1 Zaala muŋguŋana irao igaaba zaala popoŋana na som \r (Mt 9:16-17; Mk 2:21-22) \p \v 36 Yesu iso makiŋ, mi ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin tomini: Isombe: “Lak, ko teyembut kawaala popoŋana pakaana mi tesesekaala la ki kawaala muŋguŋana? Som. Kokena ipasaana kawaala popoŋana. Mi tomini, kawaala popoŋana tana, ko raraate pa muŋguŋana som. \v 37 Mi yok baen popoŋana ta kembena. Ko tiliŋ sula baen putuunu muŋguŋana? Inako som tomini. Kokena baen popoŋana iti putuunu muŋguŋana, to imapaala mi baen borok su lene. To baen raama putuunu tisaana lup. \v 38 Som. Baen popoŋana bela isula putuunu popoŋana. \x + \xo 5:38 \xt Ŋgo 15:1+; Ro 10:4; Ibr 8:13\x* \p \v 39 Mi zin wal ta tiwinin baen muŋguŋana na, lelen pa popoŋana som. Pa ina kola tiso ta kembei: ‘E-e, kanda muŋguŋana men imar. Pa ina ambai.’” \x + \xo 5:39 \xt Ro 10:16\x* \c 6 \s1 Yesu ta imborro aigule potomŋana \r (Mt 12:1-8; Mk 2:23-28) \p \v 1 Indeeŋe aigule potomŋana ta kizin Yuda tabe keten su pa i, na Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tiwwa pa zaala ta ila pa wit lene. Mi naŋgaŋ kini tiwwa ma tila, mi tikewe ŋonon ma timbulmbuulu se naman be kulin ikam pokpok mi tikanan.\x + \xo 6:1 \xt Lo 23:25\x* \p \v 2 Mi tutu kan pakan tire zin, to tiwi zin. Tiso: “Ai, iŋgi sa aigule potomŋana tabe ketende su pa i. Kekewe wit ŋonon paso? Pa mbulu ta kembei na, tutu iŋgalsek pa.”\x + \xo 6:2 \xt Kam 20:10, 34:21\x* \p \v 3 Yesu isu to ipekel kwon ma iso: “Sua ta iso pa mazwaana ta king Dabit ziŋan wal kini petel zin ma tiru zalan na, niom kapaata som? \v 4 Sua tana iso ta kembei: Mazwaana tana, Dabit ilela beeze ki Anutu, mi ikam narabu potomŋana ta tiurur la Anutu kereene uunu na. Narabu tana, ka ŋgalsekiŋana. Pa tutu iso zin patoronŋana kan men ta tirao be tikan. Mi som. Dabit ikam ma ikan, mi ikam pizin wal kini ma tikan tomini. Mi ka sua sa som.”\x + \xo 6:4 \xt Wkp 24:5+; 1Sam 21:1+\x* \v 5 To Yesu iseeŋge sua kini ma iso: “Aigule potomŋana tabe ketende su pa i, na Tomtom Lutuunu ta imborro.”\x + \xo 6:5 \xt Kol 2:16+\x* \s1 Yesu iurpe tomtom nama kaamaŋana pa aigule potomŋana \r (Mt 12:9-14; Mk 3:1-6) \p \v 6 Indeeŋe aigule potomŋana toro tabe keten su pa i na, Yesu ilela lupŋana muriini ta, mi ikamam sua ki Anutu pizin tomtom. Mi tomtom ta imbotmbot lela lupŋana tana. Ni namaana woono ikaama. \v 7 Mi zin ŋgarŋan ki tutu ziŋan zin tutu kan pakan tireudut Yesu, beso ni iurpe tomtom tina pa aigule potomŋana, tonabe iwe le uunu be tiŋgal mataana pa. \v 8 Tamen Yesu, ni ikam la ŋgar kizin kek. Tana iso pa tomtom nama kaamaŋana tina ma isombe: “Maŋga mi mender la iwal biibi matan.” To ni imaŋga ma imender. \p \v 9 Mi Yesu iwi zin ma iso: “Lak. Aŋwi yom. Mbulu pareiŋana ta ito kat aigule potomŋana ka tutu. Takam mbulu ambaiŋana, som mbulu sananŋana? Tu'uulu zin tomtom, som tapasaana zin?” \p \v 10 Mi mataana ikam zin iwal makiŋ, to iso pa tomtom tana. Iso: “Swooro nomom.” Beso iswooro namaana na, ambai. \v 11 Tabe zin tutu kan keten ibeleu kat mi tiparso pizin ma tiso: “Iŋgi kozo ko takam parei pini?” \s1 Yesu ipeikat naŋgaŋ laamuru mi ru ma tiwe lene \r (Mt 10:1-4; Mk 3:13-19) \p \v 12 Mbeŋ ta na, Yesu isala abal ta be isuŋ pa Anutu. Izuŋzuŋ ma ila berek, \v 13 to iboobo zin naŋgaŋ kini ma timar, mi ipeikat tomtom kizin laamuru mi ru, mi iur zin pa uraata be tiwe le ŋgoŋana. \v 14 Wal tina zan ta kembei: Simon (ni, Yesu ipaata zaana toro be Petrus) mi tiziini Andreas, Yems ma Yoan, Pilip, Batolomai, \v 15 Matai, Tomas, Yems ta Alpai lutuunu i, Simon (ni igabgaaba zin wal ta tisombe tikam malmal pa Rom mi tiziiri zin na), \v 16 Yudas ta Yems lutuunu, mi Yudas Iskariot ta kaimer iur Yesu ila ka koi bizin naman. \s1 Yesu ikam sua pizin tomtom mi iurpe zin meteŋan \r (Mk 3:7-12) \p \v 17 To Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tisula ma timender su lele keteeneŋana. Lele tina, ina zin iwal biibi timar timbot. Zin wal ta titoto i na, ziŋan wal boozo kat ki Yudea, Yerusalem, mi zin sousou uunu kan ki Tiro mi Sidon tomini. \v 18 Zin timar be tileŋi, mibe iurpe zin pa mete kizin. Mi zin tau bubuŋana sananŋan tipasansaana zin na, ni izirziiri bubuŋan tana pizin. \v 19 Mi zin iwal biibi tana tiliu i ma titomtoombo be titeegi men tau. Paso, mburaana biibi iyotyooto pini, mi ikamam ma tomtom boozomen nin ambai mini. \s1 Zin wal tabe menmeen zin \r (Mt 5:1-12) \p \v 20 Yesu mataana ila kizin naŋgaŋ kini, mi iso ta kembei: \q1 “Niom wal ta leyom koroŋ somŋoyom na, leleyom ambai pa kampeŋana ki Anutu ta imbotmbot se tiom. \q1 Pa iŋgi kombot lela peeze ki Anutu kek.\x + \xo 6:20 \xt Mt 25:34; Yems 2:5\x* \q1 \v 21 Mi niom ta koozi petel yom i, na leleyom ambai, pa kampeŋana ki Anutu ta imbotmbot se tiom. \q1 Pa ni ko ikam koyom kini mi karao kat. \q1 Mi niom ta koozi leleyom ipata mi kataŋtaŋ i, na leleyom ambai pa kampeŋana ki Anutu ta imbotmbot se tiom. \q1 Pa niom ko leleyom ambai kat mi keseeŋge.\x + \xo 6:21 \xt Mbo 126:5+; Yesa 55:1+; Tur 7:16+\x* \p \v 22 “Mi niom ta so kototo Tomtom Lutuunu, mi ikam ma tomtom tiur koi piom, mi tiziiri yom pa lupŋana kizin, mi tipiri sua repiiliŋana piom, mi tipasaana zoyom ma tire yom kembei wal sananŋoyom kat, na leleyom ambai pa kampeŋana ki Anutu ta imbotmbot se tiom.\x + \xo 6:22 \xt Yo 15:19, 16:2; 1Pe 4:14\x* \p \v 23 Leleyom ambai mi kululu yom raama menmeen yom biibi. Pa kadoono tiom biibi, ta izza yom ta saamba a. Kere. Mbulu tana popoŋana som. Muŋgu tumbun bizin tomini, tikamam mbulu raraate men pa Anutu kwoono bizin.\x + \xo 6:23 \xt Ŋgo 5:41, 7:52; 1Tes 2:15\x* \s1 Zin wal tabe lelen ipata \q1 \v 24 “Aiss, niom ta koozi leyom koroŋ boozo ma karao kat, na ra, tembel yom kek. \q1 Pa koroŋ tiom ambaiŋana ta kakam pataaŋa kek.\x + \xo 6:24 \xt Lu 16:25; Yems 5:1\x* \q1 \v 25 Mi niom ta koozi karao kat pa koyom kini, na ra, tembel yom kek. \q1 Pa niom ko petel yom ma kombot ŋoobo. \q1 Mi niom ta koozi leleyom ambai kat mi kezeŋzeeŋge, na ra, tembel yom kek. \q1 Pa niom ko leleyom ipata, mi kataŋ ma keyeryer.\x + \xo 6:25 \xt Yesa 65:13\x* \p \v 26 “Mi niom ta wal boozomen tiwidit uruyom na, tembel yom kek. Pa muŋgu zin wal ta tipakamkaam ma tiso sorok be zin tiwe Anutu kwoono bizin na, tumbuyom bizin tipakurkur zin ta kembena.\x + \xo 6:26 \xt Yo 15:19; 1Yo 4:5; Yems 4:4\x* \s1 Tuur lelende pa kanda koi bizin \r (Mt 5:38-48) \p \v 27 “Niom ta keleŋleŋ yo i, nio aŋso piom ta kembei: Kuur leleyom pa koyom koi bizin, mi kakamam mbulu ambaiŋana men pizin wal ta tiurur koi piom.\x + \xo 6:27 \xt Ro 12:20\x* \p \v 28 Zin wal ta so tiwirri sua sananŋana piom na, kuzuŋzuŋ Merere be ikampe zin. Mi zin tomtom ta so tikamam mbulu sananŋana piom na, kuzuŋzuŋ pizin.\x + \xo 6:28 \xt Lu 23:34; Ŋgo 7:60\x* \p \v 29 Sombe tomtom sa ipeeze poŋom, na pekel namaana pepe. Tooru mi ipeeze pakaana tomini. Mi sombe tomtom sa ikam mburu ku kor kana, na kam meleebe kana ma ila pini tomini. Ruutu pepe.\x + \xo 6:29 \xt 1Kor 6:7\x* \p \v 30 Zin tomtom ta sombe tisuŋu pa len koroŋ, na kam pizin. Mi sombe tomtom sa ikam koroŋ ku sa, na so pini be ipimiili pepe.\x + \xo 6:30 \xt Lo 15:7+; 1Yo 3:17\x* \p \v 31 Mbulu ta niom leleyom be zin wal tikam piom, na niom kupumuuŋgu pizin.\x + \xo 6:31 \xt Mt 7:12\x* \p \v 32 “Niom sombe kuurur leleyom pizin wal ta lelen piom men, na asiŋ ko ipakur yom? Som. Pa zin wal sananŋan tikamam ta kembena tomini. \v 33 Mi sombe kakampe zin wal ta tikampe yom men, na asiŋ ko ipakur yom? Som. Pa ina, zin wal sananŋan tikamam ta kembena tomini. \v 34 Mi niom sombe kakamam koroŋ tiom ilala pizin tomtom ta niom kuute zin tirao be tipekel, na asiŋ ko ipakur yom? Som. Pa ina, zin wal sananŋan tikamam ta kembena tomini. Pa bela tiute kembei zin ko tikam len pekelŋana ta ikot kat koroŋ kizin, tona tiyok pizin tomtom be tikam koroŋ kizin. \v 35 Tamen niom na, kuur leleyom pa koyom koi bizin, mi kakampe zin. Kakam koroŋ pizin raama leleyom. Mi kuur motoyom pa leyom pekelŋana sa pepe. Naso kakam mbulu ki Tomoyom Anutu kor kana, mi ni ikam leyom kadoono biibi. Pa zin wal sananŋan mi zin wal ta matan mbeleele pa kampeŋana kini na, ni ikampewe zin men.\x + \xo 6:35 \xt Ro 5:8\x* \p \v 36 Tana leleyom izanzaana pizin tomtom, mi ku'uluulu zin kembei Tomoyom Anutu ikamam. \s1 Tere waende bizin kembei wal sananŋan pepe \r (Mt 7:1-6) \p \v 37 “Kere waeyom bizin mi loŋa koso zin sananŋan pepe. Kokena Anutu ire yom tomini kembei wal sananŋoyom. Mi kaŋgal waeyom bizin matan pepe. Kokena niom tomini, Anutu iŋgal motoyom. Tana kumuŋai waeyom bizin, mi kezem ŋgar pa sanaana kizin. Naso Anutu imuŋai yom tomini mi ireege sanaana tiom.\x + \xo 6:37 \xt Mt 6:14; Ro 2:1; Yems 2:13\x* \p \v 38 “Ku'uluulu zin tomtom. Naso kendeeŋe leyom ulaaŋa pakan tomini. Pa mbulu mi koroŋ ambaimbaiŋan ta so kakam pizin tomtom, inako kere ka pekelŋana ta ilip ma ilip kat. Pa mbulu mi koroŋ ta so kakam pizin tomtom, ta ko imiili piom.”\x + \xo 6:38 \xt Tut 19:17; Mk 4:24; Ga 6:7+\x* \p \v 39 Yesu ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin tomini. Iso: “Parei? Sombe tomtom mata pisŋana tasa imuuŋgu mi iso waene toro ta mata pisŋana i pa zaala, ko ziru titop sula naala som? Som. Ko titop.\x + \xo 6:39 \xt Mt 15:14\x* \p \v 40 Mi naŋgaŋ ta buri ikamam ŋgar i, ko irao be ilip pa kolman ta ipaute i? Som. Tamen naŋgaŋ tana, sombe ikam kat ŋgar, inako iwe kembei ta kolman ta ipaute i na.\x + \xo 6:40 \xt Mt 10:24+; Yo 13:16, 15:20\x* \p \v 41-42 “Re. Ke pakaana biibi ta imbot la motom na, yamaana som? Kena parei ta loŋa kwom la pa ke tipiini ri ta imbot la toŋmatiziŋ ku mataana na, mi su ma so pini: ‘A barau, ke tipiini ri ta imbot la motom na, nio aŋsombe aŋuulu u mi aŋpai ma isu lene.’ Ina nu kam pakaamŋana! Pai nu ku ta biibi na ma isu muŋgu. Naso re kat tipiini ta imbot la toŋmatiziŋ ku tana mataana na, mi irao pai ma isu lene.\x + \xo 6:41-42 \xt Ro 2:1+\x* \s1 Ke ŋonoono ta iswe ke pareiŋana \r (Mt 7:16-18, 12:33-35) \p \v 43 “Ke ambaiŋana ko irao ipiyooto ŋonoono sananŋana sa na som. Mi ke sananŋana ta kembena. Ko irao ipiyooto ŋonoono ambaiŋana sa na som. \v 44 Tana iti tere la pa ke ŋonoono, tona tikilaala. Ke ambaiŋana, som sananŋana. Parei, ko worwooro matanmatanŋana ipiyooto kanda ŋonoono ambaiŋana sa be teke? Som. \v 45 Ina raraate men pizin tomtom. Wal ambaimbaiŋan na, tipiyotyooto mbulu ambaimbaiŋan ta imbotmbot la lelen na. Mi wal sananŋan na, tipiyotyooto mbulu sananŋan ta imbotmbot la lelen na. Pa ŋgar ta lelende bok pa, ta iwedet pa kwondo. \s1 Tomtom ru tipo ruumu \r (Mt 7:24-27) \p \v 46 “Parei ta niom kawatwaata yo be Merere, Merere, tamen kototo sua tio som?\x + \xo 6:46 \xt Yems 2:26\x* \p \v 47 Tomtom ta so imar tio mi ileŋleŋ la sua tio mi itoto na, tomtom tina, ni pareiŋana? Ko aŋso yom pini.\x + \xo 6:47 \xt Ro 2:13; Yems 1:22\x* \p \v 48 Ni kembei tomtom ta iso ipo ruumu, mi ikel kitiimbi muriini ma isula kat ta raŋ na. Beso yaŋ mosoolo isu ma wo ipet mi itok ruumu tana, na irao imuzu na som. Paso, tomtom tana, ni ipo ruumu mbolŋana kat. \v 49 Tamen tomtom ta ni ileŋleŋ sorok kalŋoŋ, mi itoto som, ni kembei tomtom ta ipo ruumu pa ke kaskas, mi iur sorok su toono. Tabe indeeŋe yaŋ biibi ma wo ipet, to loŋa men mi ruumu tana borok su lene, mi ka mburu ta boozomen porokporok ma imap.” \c 7 \s1 Yesu iurpe mbesooŋo ta ki biibi kizin malmal kan \r (Mt 8:5-13) \p \v 1 Yesu ikam sua tana pizin tomtom ma imap, to imaŋga ma ila pa kar Kapenaum. \v 2 Mi tomtom ta ki Rom, ta imborro zin wal malmal kan tomto lamata na, ni imbotmbot. Mi ni le mbesooŋo ambaiŋana ta, ta ni leleene pini ilip. Mi mbesooŋo tina, ni mete biibi ikami mabe imeete. \v 3 Tana indeeŋe biibi tana ileŋ Yesu uruunu, tona iŋgo zin kolman pakan kizin Yuda ma tila be tiso pa Yesu ma imar be iurpe mbesooŋo kini ma niini ambai. \v 4 Tana timar ki Yesu, mi titaŋroro i ma tiso: “Ou, ko irao be mar mi uulu tomtom tiŋga. Pa ni tomtom ambaiŋana. \v 5 Ni iur kat leleene piti Yuda, mi ipo leyam lupŋana muriini ta.” \p \v 6 To ziŋan Yesu timaŋga ma tila. Tigarau ruumu, mi biibi kizin malmal kan iŋgo wal kini pakan ma tila tiso pa Yesu. Tisombe: “Merere, biibi tiam iso pu ta kembei. Iso: ‘Mbuulu itum pa pai pepe. Pa nio tomtom ambaiŋoŋ som. Tana leleŋ be nu mar ruumu tio pepe. \v 7 Uunu tiŋgi tabe re, ituŋ irao aŋma som. Mi nio aŋurla ta kembei: Nu sombe ur sua men, na mbesooŋo tio ko niini ndabok. \v 8 Pa nio aŋute pa ituŋ. Nio ti aŋbot la zin bibip pakan kopon mbarman. Mi zin malmal kan pakan timbot la nio kopoŋ mbarmaana. Tana sombe aŋso pa tiŋgi ma aŋso: ‘La!’ nako ila. Mi sombe aŋso pa tiŋga: ‘Mar!’ nako imar. Mi sombe aŋso pa mbesooŋo tio: ‘Kam ta kembei.’ nako ikam.’” \p \v 9 Yesu ileŋ sua kizin tana na, imurur pa. To itoori mi iso pizin iwal ta titoto i na. Iso: “Nio aŋso kat piom. Nio aŋdeeŋe tomtom sa ki Israel ta urlaŋana kini imbol kembei wal taiŋgi biibi kizin na som.”\x + \xo 7:9 \xt Mt 15:28\x* \p \v 10 Tona zin wal ta biibi tana iŋgo zin ma tila na, timiili ma timar ruumu. Tipet ruumu na, tire mbesooŋo ki biibi tau, ni niini ambai ma imbotmbot. \s1 Yesu ipei nora ta lutuunu ma imaŋga mini \p \v 11 Aigule toro na, Yesu imaŋga ma ila pa kar Nain. Mi zin naŋgaŋ kini ziŋan zin iwal biibi tito i ma tila. \v 12 Tila ma tigarau zaala kwoono ki kar, to tire wal pakan tisiŋ uri ta ma tizem kar mi timar. Tomtom meeteŋana tana, ina ra, nora lutuunu ta itutamenŋana. Tabe iwal biibi ki kar tina, tigaabi mi ziŋan tipa ma timar. \p \v 13 Merere ire nora tana ma leleene isaana pini. To iso lae pini. Iso: “A barau, taŋ pepe!” \v 14 Mi ipa ma ila ma iteege ke poŋana ta uri imbot sala na, to zin tomtom ta tisiŋi na tuŋ ma timbotmbot. Mi Yesu iso: “Naŋgaŋ, nio aŋso pu: Maŋga!”\x + \xo 7:14 \xt Lu 8:54; Ŋgo 9:40\x* \p \v 15 To tomtom meeteŋana tana burup ma imaŋga, mi imbutul mi izzo sua. To Yesu ikami mi iuri ila ki naana.\x + \xo 7:15 \xt 1Kin 17:17+; 2Kin 4:32+\x* \p \v 16 Tabe motoŋana biibi ikam zin iwal, mi tiwit Anutu uruunu ma tiso: “Wai, iŋgi ko Anutu kwoono zaanaŋana ta imbotmbot mazwanda i. Iŋgi Anutu mataana iŋgal iti wal kini mi iuulu iti kek.”\x + \xo 7:16 \xt Lu 1:68,76, 24:19; Yo 4:19\x* \p \v 17 Tana Yesu uruunu irak ma irao toono ta boozomen kizin Yuda mi kar zilŋanzilŋan tomini. \s1 Yoan iŋgo naŋgaŋ kini ma tila ki Yesu \r (Mt 11:2-19) \p \v 18 Yoan naŋgaŋ kini tila ma tiso Yoan pa mbulu boozomen ta Yesu ikamam na. Tabe Yoan iboobo naŋgaŋ kini ru, \v 19 mi iŋgo zin ma tila ki Merere be tiwi i ta kembei: “Ulaaŋa tabe imar i, ina nu tau? Som amsa tomtom toro sa?” \p \v 20 Tana ziru tila ma tipet ki Yesu, to tiso: “Yoan ta yok kamŋana tomtom na, iŋgo yam ma amar be amwi u: Ulaaŋa tabe imar i, nu tau? Som amsa tomtom toro sa?”\x + \xo 7:20 \xt Mal 3:1\x* \p \v 21 Indeeŋe mazwaana tana Yesu, ni iurpewe zin tomtom boozomen ta mete matakiŋa ikam zin na. Mi izirziiri bubuŋana sananŋan, mi iurpewe tomtom boozomen ta matan pisŋan na, ma tire lele mini. \v 22 Tana Yesu ipekel wiŋana kizin ma isombe: “Uraata ta kerre mi sua ta keleŋleŋ i, kimiili ma kala, to koso Yoan pa. Koso pini: Matan pisŋan tire lele, mi narapeŋan tipa, kulin mbetmbeeteŋan na, kulin iŋgeeze mini, talŋan munŋan tileŋ sua, meeteŋan timaŋga, mi uruunu ambaiŋana ilala pizin wal ta timbot ŋoobo na. \v 23 Mi tomtom ta so leleene iwe ru pio som, mi ikiskis urlaŋana kini, nako menmeeni pa kampeŋana ki Anutu tabe ise kini i.”\x + \xo 7:23 \xt Yesa 29:18+, 35:5+, 61:1; Lu 4:18\x* \p \v 24-25 Yoan ŋgoŋana kini timiili ma tila, to Yesu iso pizin iwal biibi pa Yoan. Iso: “Indeeŋe ta niom kala lele bilimŋana be kere Yoan na, koso ko kere sokorei? Me wiini ta miiri ipamirri i? Som tomtom sa ta iru pa mburu ambaimbaiŋan? Ina som! Pa zin wal ta tirru pa mburu ambaimbaiŋan ta kadon bibip i, mi zin mbio uunu na, zin timbotmbot ruumu kizin king. Mi irao tizem murin ambaimbaiŋan tana na som. \v 26 Lak! Kena kala be kere sokorei? Anutu kwoono sa, na? Mi keleŋ. Nio aŋso kat piom: Yoan tina, ni zaana ruk ten ŋana pa Anutu kwoono bizin ta boozomen. \v 27 Ina ni ta tibeede ka sua pataaŋa kek ta kembei: \q1 ‘Re. Nio ko aŋgo tomtom tasa be iwe kwoŋ. \q1 Mi ni ko imuuŋgu mi iurpe zaala pu.’\x + \xo 7:27 \xt Mal 3:1; Mk 1:2\x* \b \p \v 28 Nio aŋso kat piom. Wal boozomen ta nan bizin tipeebe zin su toono ti na, tasa zaana biibi ma ilip pa Yoan na som. Tamen tomtom sorokŋana sa, isombe ikilaala kat peeze ki Anutu mi imbot lela, na ni ilip pa Yoan.” \p \v 29 Tomtom ta munŋaana men ziŋan zin wal ta tiyyo takesŋan i, tileŋ sua tana na, tikam ŋgar pa mi tiso: “O Anutu, mbulu kini, ina indeeŋe men.” Pa zin tiurla sua ki Yoan mi tikam yok kek.\x + \xo 7:29 \xt Lu 3:12\x* \p \v 30 Tamen zin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu na, titit uraata ta Anutu isombe ikam pizin. Pa tiurla sua ki Yoan som, tana tikam yok som.\x + \xo 7:30 \xt Mt 21:32\x* \p \v 31 Yesu ikam sua tooroŋana ma iso: “Iŋgi ko aŋso parei pizin wal ta koozi timbotmbot i? Wal ti pareiŋan? \v 32 Zin kembei pikin ta timbutultul isu kar keteene, mi tiboboobo la pa waen bizin ma tiso: \q1 ‘Niam amse kombom piom, \q1 mi niom karak som. \q1 Mi ambo lelaŋ, \q1 mi niom kataŋ som.’ \b \p \v 33 “Pa Yoan, ta yok kamŋana ka tomtom na, ni imar na iwinin baen som mi igabgaaba zin tomtom pa kini biibi kanŋana som. Mi niom leleyom pini som, mi kosombe ni bubuŋana sananŋana izeebi. \v 34 To Tomtom Lutuunu imar mi ikanan ma iwinin. Tamen niom leleyom pini som tomini, mi kosombe: ‘Iŋgi to tau igabgaaba zin wal sananŋan mi zin tau tiyyo takesŋan i, mi ziŋan timbel kini kanŋana mi baen winŋana’.\x + \xo 7:34 \xt Lu 5:29+, 15:1+\x* \p \v 35 Tamen Anutu ŋgar kini, ina biibi mi indeeŋe men. Tana zin tomtom ta titoto ŋgar ki Anutu na, zin tikilaala kembei ŋgar tana, ina indeeŋe men.” \s1 Mbulu ta tomtom tutu kana ta mi moori sananŋana ta tikam pa Yesu \p \v 36 Zin tutu kan, tomtom kizin ta, zaana Simon, iso pa Yesu be ila ruumu kini ma ziŋan tikan kini. Yesu ila ma ziŋan mbulen su pa kini kanŋana.\x + \xo 7:36 \xt Lu 11:37\x* \p \v 37 Moori ta ki kar tana, ni moori sananŋana. Ileŋ kembei Yesu imbotmbot la ruumu ki tomtom tana pa kini kanŋana, to ikam ŋgere kuziiniŋana mi ila. \v 38 Ila to mbuleene isu ta Yesu kumbuunu uunu, mi itaŋtaŋ ma mata luluunu itoptop se Yesu kumbuunu. Mana imus pa ute ruunu, mi imbeŋbeeŋe pini. To isu na, iliŋ ŋgere kuziiniŋana ise Yesu kumbuunu. \p \v 39 Ruumu katuunu ta iboobo Yesu ma ila na, ni ire mbulu tina, to iso pa itunu. Iso: “Wai, sombe tomtom tiŋgi, ni Anutu kwoono ŋonoono, so ikilaala moori ta itekteegi na kek. Pa ni sa moori sananŋana na.” \v 40 Yesu isu mi iso: “Simon, nio leŋ sua ri tabe aŋso pu.” \p Simon iso: “Mos katuunu, so lak!” \p \v 41 To Yesu iso: “Tomtom ru tila ki tomtom ta, mi tikam mbun la kini. Ta ikam pius tomtooru laamuru, toro ikam pius lamata. \v 42 Tamen kaimer ziru len pat sa be tikot som. To tomtom tana imuŋai zin, mi iyembut mbun kizin ma imborene. Lak, wal ru tana, iŋgoi ko leleene pa tomtom tana ilip?” \p \v 43 Simon iso: “Inako tomtom ta ikam mbun biibi mi koroŋ katuunu imuŋai i na.” Mi Yesu iso: “Ambai, nu so kat.” \p \v 44 To itoori ma kereene ila ki moori tau, mi iso pa Simon: “Lak, nu so pio, ta aŋmar ruumu ku ti. Tamen nu kam leŋ yok sa be aŋguuru kumbuŋ? Som. Mi re moori ti. Ni iŋguuru kumbuŋ pa mata luluunu mi imus pa ute ruunu.\x + \xo 7:44 \xt Un 18:4\x* \p \v 45 Mi nu mbeŋbeeŋe pio som. Mi ni na, imbeli. Pa indeeŋe ta aŋle aŋbot ti na, ni imbeŋbeeŋe pa kumbuŋ mi inoknok men i. \v 46 Mi nu liŋ ŋgere risa isala uteŋ som. Tamen ni na, iliŋ ŋgere kuziiniŋana ise kumbuŋ.\x + \xo 7:46 \xt Mbo 23:5\x* \p \v 47 “Tana nio aŋso pu. Ŋonoono, moori ti sanaana kini biibi. Tamen sanaana kini ta boozomen, nio aŋreege ma imap lup. Tanata ni iur kat leleene pio. Mi ni ta indemeere ma isombe le sanaana musaari, inako iur kat leleene pio som.”\x + \xo 7:47 \xt Mbo 32:1\x* \p \v 48 To Yesu iso pa moori tana: “Sanaana ku ta boozomen, nio aŋreege kek.”\x + \xo 7:48 \xt Mt 9:2; Mk 2:5+; Lu 5:20+\x* \p \v 49 Tabe wal ta ziŋan tikanan na, tikam ŋgar boozo ma tiso: “To ti, ni asiŋ ta iso ni irao be ireege sanaana?”\x + \xo 7:49 \xt Mt 9:3; Mk 2:7\x* \p \v 50 Mi Yesu iso pa moori: “Urlaŋana ku ta ikamke u kek. La raama lelem ambai.”\x + \xo 7:50 \xt Mt 9:22; Mk 10:52; Lu 17:19, 18:42\x* \c 8 \s1 Zin moori ta tigabgaaba Yesu bizin ma ziŋan tiwwa \p \v 1 Kaimer mana, Yesu imaŋga pa pai mini. Ila kar ta, ikam uruunu ambaiŋana pizin pa peeze ki Anutu makiŋ, to ila kar toro. Ta kembei mi iwwa pa kar bibip mi kar munmun ta boozomen, mi izzo zin pa uruunu ambaiŋana. Mi naŋgaŋ kini laamuru mi ru, \v 2 ziŋan zin moori pakan ta Yesu iziiri bubuŋana sananŋan mi mete ma iko pizin na, tigabgaabi ma ziŋan tila. Zin moori tana zan ta kembei: Maria ki Magdala (ni ta Yesu iziiri bubuŋana sananŋan lamata mi ru ma tiko pini na), \v 3 Yoana ta kusiini Kuza na (Kuza tana, ni iuluulu Erot pa uraata pakan), to Susana, mi zin pakan tomini. Zin moori tana ra, tiuluulu Yesu ziŋan naŋgaŋ kini pa kan kini ma len koroŋ pakan.\x + \xo 8:3 \xt Mt 27:55\x* \s1 Sua tooroŋana pa kini iweniwen tiyaaraŋana \r (Mt 13:1-9; Mk 4:1-9) \p \v 4 Mazwaana ta, iwal biibi kizin karkari timarmar ki Yesu be tileŋ sua. Mi ni ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin. Isombe: \p \v 5 “Lwoono ta na, tomtom ta, ni ikam kini iweniwen mi ila mokleene kini be itiyaara. Itiyaryaara ma ila na, pakan titoptop su zaala keteene ma tomtom tipadagdaaga, mi man timar ma tire su pa, to tiŋa kan ma tila. \v 6 Mi pakan titoptop su toono ta raŋ biibi imbot meleebe na. Tabe tindom ma tise ma timetmeete. Pa toono kerekereŋana mi ka yok somŋana. \v 7 Mi pakan na, titoptop su lele ta worwooro matanmatanŋan tindomdom pa i. Beso worwooro tindom na, tikaukau kini tana ma isaana kat. \v 8 Mi pakan na, titoptop su toono ambaiŋana. Tana titum ma tise mi tipiyooto ŋonon boozo kat kembei tomto lamataŋa.” \p Yesu ikam sua tooroŋana tana makiŋ, to kalŋaana biibi ma isombe: “Niom so talŋoyom, na keleŋ sua ti mi kakam ŋgar pa.” \p \v 9 To naŋgaŋ kini tiwi i pa sua tooroŋana tiŋgi uunu. \s1 Uunu ta Yesu ikamam sua ila sua tooroŋan \r (Mt 13:10-17; Mk 4:10-12) \p \v 10 Mi Yesu iso: “Peeze ki Anutu na, ka uunu turkeŋana. Mi iŋgi Anutu isombe ipeeze ŋgar tana ma imbot mat piom. Mi zin pakan na, tileŋleŋ sua kini la sua tooroŋana men. Tabe \q1 Matan irre, mi tikilaala som. \q1 Mi talŋan ileŋleŋ, tamen tikam kat ŋgar pa ka uunu som.\x + \xo 8:10 \xt Yesa 6:9+; Ŋgo 28:26; Ro 11:8\x* \s1 Yesu ipeeze sua ta ni itooro pa kini iweniwen tiyaaraŋana \r (Mt 13:18-23; Mk 4:13-20) \p \v 11 “Mi sua tooroŋana tiŋgi, ina ka uunu ta kembei: Kini iweniwen, ina Anutu sua kini.\x + \xo 8:11 \xt 1Pe 1:23\x* \p \v 12 Mi iweniwen ta titoptop su zaala keteene na, ina ise kizin wal ta tileŋ sua. To Sadan loŋa imar mi itatke sua ta imbot la lelen na. Kokena tiurla, to Anutu ikamke zin. \v 13 Mi pakan ta titoptop su toono ta raŋ biibi imbot meleebe na, ina ise kizin wal ta tileŋ sua ki Anutu, mi nin se mi menmeen zin pa. Tamen sua tina isula kat lelen som. Tana tiurla pa mazwaana rimen, mi sombe toomboŋana sa indeeŋe zin, to karau men mi tizem urlaŋana kizin. \v 14 Mi kini iweniwen ta titoptop su lele ta worwooro matanmatanŋan tindomdom pa i, ina ise ki zin wal ta tileŋ sua ki Anutu, mi tamen tikam ŋgar biibi mete pa pataŋana ta izze kizin i, mi koroŋ matakiŋa ki toono ipalpaala matan. Tabe koroŋ soroksorok tina ikaukau zin, ma urlaŋana kizin ipiyooto ŋonoono ambaiŋana sa som.\x + \xo 8:14 \xt 1Tim 6:9-17; 2Tim 4:10\x* \p \v 15 Mi iweniwen ta titoptop su toono ambaiŋana, ina zin tomtom ta lelen ŋgeezeŋan. Tana tileŋ sua ki Anutu, mi tiur kat lelen pa, tikiskis ma imbol pizin, mi timender mbolŋana, mi tipiyooto ka ŋonoono.”\x + \xo 8:15 \xt Ibr 10:36; Yems 1:25\x* \s1 Sua tooroŋana pa lam \r (Mk 4:21-25) \p \v 16 Yesu iseeŋge sua kini ma iso: “Parei, sombe tutun lam sa, ko tukutunkaala pa kuuru, som tuur lela mbalia kopo mbarmaana? Som. Iti tuurur se kor. Naso iur mat pizin tomtom ta tile ruumu na.\x + \xo 8:16 \xt Mt 5:15; Lu 11:33\x* \p \v 17 Pa koroŋ zukŋan ta boozomen, inako kaimer tipeeze ma borok su. Mi koroŋ turkeŋan ta boozomen, ko tiswe ma timbot mat lup.\x + \xo 8:17 \xt Mt 10:26; Lu 12:2\x* \p \v 18 Tana kuŋgun talŋoyom kat mi kakam ŋgar pa sua ta keleŋleŋ i. Paso, tomtom ta sombe ikam ŋgar pa sua ki Anutu mi ikam ka uraata, nako Anutu ikam le ŋgar pakan ma isala ki. Tamen tomtom ta sombe indemeere sorok kembei ni irao pa sua ki Anutu, mi ikam ka uraata som, ina ŋgar kini musaari tina, Anutu kola itatke pini, mi ni imbot sorok.”\x + \xo 8:18 \xt Mt 13:12, 25:29\x* \s1 Yesu naana mi toŋmatiziŋ kini \r (Mt 12:46-50; Mk 3:31-35) \p \v 19 Indeeŋe tana, Yesu naana mi tiziini bizin timar mi tisombe tire i. Tamen iwal biibi mete. \v 20 Tabe wal pakan tila, to tisotaari. Tiso: “Ai, nom ma tizim bizin ta timendernder mat a, mi lelen be tire u.” \p \v 21 Yesu ipekel kwon ma iso: “Nio naŋgoŋ bizin mi tiziŋ bizin, ina zin wal tiŋgi ta tileŋleŋ Anutu sua kini mi titoto ka mbulu.”\x + \xo 8:21 \xt Yo 15:14+; Ro 8:29; Ibr 2:11+\x* \s1 Yesu ipunmeete miiri ma duubu \r (Mt 8:23-27; Mk 4:35-41) \p \v 22 Aigule ta na, Yesu isu to iso pa naŋgaŋ kini. Iso: “Ouo, tamaŋga mi takam wooŋgo mi talae mbaaga.” Tana baram sala wooŋgo ta, mi tipet ma tila. \v 23 Tiyaara ma tila, mi Yesu mata ŋenŋeene. Tabe isu ma ikeene. Tilala mi molo som na, miiri ipol. To ipei duubu ma lele isaana kat. Mi tai borokborok sula wooŋgo leleene mabe timon. \p \v 24 Tabe naŋgaŋ kini tila ma tipai Yesu. Tiso: “Wai biibi, iŋgi be tusula lende i.” To Yesu imaŋga, mi iŋasaara la pa miiri ma duubu. To taun isu. \v 25 Mi Yesu isu to iso pizin naŋgaŋ kini. Iso: “Parei ta niom loŋa mi kezem urlaŋana tiom?” \p Mi naŋgaŋ kini, motoŋana biibi ikam zin mi tikam ŋgar boozo. To tiparwwi zin ma tiso: “Wai, tomtom tiŋgi, ni pareiŋana, ta iur sua, mi miiri ma duubu tomini tileŋleŋ la kalŋaana.”\x + \xo 8:25 \xt Mbo 65:7, 89:9, 107:29\x* \s1 Yesu iziiri bubuŋana sananŋana pa tomtom ta \r (Mt 8:28-34; Mk 5:1-20) \p \v 26 Tona le isala mini, mi tiyaara ma tila tipet lele pakaana ki Gerasa, ta imbot la tai Galilea pakaana mbaaga na. \v 27 Tila ma sor lela, to Yesu ilu i su peende ma ila. To tomtom ta ki kar tana ikoŋuru i ma imar. Tomtom tana, ni bubuŋana sananŋan tizeebi ta muŋgu kek mi imar. Ni irru pa mburu som, mi imbotmbot la ruumu som. Mi muriini na, raŋ sumbunsumbun ta tiurur zin wal meeteŋan tilelala na. \p \v 28-29 Ire Yesu, to iyak mi ila itop su Yesu kereene uunu. Tona Yesu iur sua pa bubuŋana tana be iyooto pini. Mi ni kalŋaana izalla ma iso: “Aii, Yesu, Anutu kor kana Lutuunu, iŋgi ko kam parei pio? Nio aŋtaŋroro u. Seeze motoŋ pepe.” Tomtom tana, gorgori ta sombe bubuŋana sananŋana imaŋga pini, to tomtom tiwwo kumbuunu ma namaana pa re mi sen be tikisi ma iur niini. Tamen ni inin koroŋ tana som. Iyatutut ma tizzu len, mi bubuŋana sananŋana ipirie i ma ikowo ma ila ne pa lele bilimŋana.\x + \xo 8:28-29 \xt Mt 25:41; Yems 2:19\x* \p \v 30 To Yesu iwi i. Iso: “Ai, nu zom asiŋ?” Ni ipekel ma iso: “Nio zoŋ Legion. Pa iŋgi niam iwal kat.” Ni iso ta kembei paso, bubuŋana sananŋan ta tiloondo pini na, wal sorok som. \v 31 To titaŋroro Yesu be iziiri zin ma tila timbot sula naala ta usomŋana i pepe.\x + \xo 8:31 \xt Tur 9:2\x* \p \v 32 Lele tina na, ŋge uunu biibi kat ta tikanan sala abal zilŋaana ma timbotmbot. Tana bubuŋana sananŋan tina titaŋroro Yesu be iyok pizin, mibe tila tiru pizin ŋge. \v 33 Ni iyok pizin, to tiyooto pa tomtom tana, mi tila ma tiru pizin ŋge. To ŋge tana tiparkamtoto zin ma tila pa yok tatiliuŋana kezeene, to tizirir pa dogo ma tisula, mi tiwin katkat yok ma timetmeete lup. \p \v 34 Zin wal ta timborro ŋgeŋan i, tire mbulu tina, to tiko ma tila mi tizzo uruunu pizin tomtom ta boozomen ma irao kar ma ila. \v 35 Tabe tomtom timeke ma timar be tire kat mbulu ta ipet na. Tipet ki Yesu na, tire tomtom ta bubuŋana sananŋan tiko pini na, ŋgar kini ambai mini, mi izeebi pa mburu, mi imbutultul su Yesu kumbuunu uunu ma imbotmbot. Wal tina tire i na, motoŋana ikam zin. \v 36 To zin wal ta timbotmbot mi tire kat mbulu tana pa matan na, tipit mbol pa uraata ta Yesu ikam pa tomtom tana ma iwal tileŋ. \v 37 To zin tomtom ki lele tana, motoŋana biibi kat ikam zin lup. Tana timaŋmaŋ Yesu be izem zin mi ila ne. Tana Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tisula ma tise wooŋgo be timiili ma tila. \p \v 38 Som, mi tomtom ta zin bubuŋana sananŋan tiko pini na, imar to ikam biluuŋu be ziŋan Yesu tila. Tamen Yesu iyok pini som, mi iso pini ta kembei. Iso: \v 39 “Som. Miili ma la kar ku, mi so zin pa uraata biibi ta Anutu ikam pu na.” Tana ni imiili ma ila, mi izzo uraata ta Yesu ikam pini na, uruunu ma irao kar. \s1 Yesu iurpe moori ta, mi ipei Yairus lutuunu moori ma imaŋga mini \r (Mt 9:18-26; Mk 5:21-43) \p \v 40 Zin iwal biibi tire Yesu imiili, to menmeen zin biibi mi tikami. Pa tizza i tau. \v 41 Mi molo som na, tomtom ta imborro lupŋana muriini na, zaana Yairus, ni imar ma itop su Yesu kumbuunu uunu, mi itaŋroro i be ziru tila ruumu kini. \v 42 Pa lutuunu moori ikamam be imeete. Lutuunu moori tana, ni itutamenŋana, mi ndaama kini irao kembei laamuru mi ru. \p Yesu iwwa ma ila, mi iwal biibi tikuuti mi tiparzalla pizin ma ziŋan tila. \v 43 Tiwwa ma tila mi tindeeŋe moori ta. Ni mete kizin moori ikisi pa ndaama laamuru mi ru kek, mi tomtom sa irao be iuuli i na som. \v 44 Tana ni itokelkeele Yesu ma ila, mi iteege lae pa mburu kini kwopiriini. To loŋa men mi mete kini imap. \p \v 45 To Yesu iwi zin. “Wai, asiŋ iteege yo?” Mi zin tiso: “E-e, niam som.” To Petrus isu ma iso: “Mos katuunu, ina tomtom sa ko isala pu ma iŋgi. Pa iŋgi iti iwal biibi.” \p \v 46 Tamen Yesu iso: “Soom. Tomtom sa iteege yo kek. Pa aŋyamaana kembei mburoŋ ri izem yo.” \v 47 Tana moori ire kembei le zaala sa be iwatkaala itunu na som. Tabe kete kutkut mi ila, to itop su Yesu kumbuunu uunu, mi iso pa uunu ta ni iteegi ma zin iwal tileŋ. Mi iso zin tomini pa Yesu mburaana tau ikam ma mete kini loŋa men mi imap. \v 48 To Yesu isu na iso pini. Iso: “Luŋri, urlaŋana ku ta iuulu u ma nim ambai. La raama lelem ambai.” \p \v 49 Yesu izzo sua pini ma imbotmbot, mi tomtom ta, ni imbot ruumu ki Yairus mi imar. To iso lae pa Yairus ma iso: “Ou kolman, segeede sorok tomtom biibi tana ma ila ruumu ku pepe. Pa lutum moori ipas kek.” \v 50 Yesu ileŋ na, iso lae pa Yairus: Iso: “Moto pepe. Kis urlaŋana ku. Lutum moori ko imaŋga mini. Pa nio aŋbotmbot.” \p \v 51 Tila tipet ruumu ki Yairus, to Yesu iziiri zin wal ma tiyooto lup, mi ikam Petrus, Yoan, Yems, mi pikin tamaana ma naana. Ina zin men ta ziŋan tilela ruumu. \v 52 Indeeŋe tana na, tiŋiizi isu ma isaana pa morri tau. Yesu isu to iso pizin. Iso: “Kataŋ pepe. Ni imeete som. Iŋga sa ikeene na.”\x + \xo 8:52 \xt Yo 11:11+\x* \p \v 53 Tileŋ sua kini tana na, tiseeŋge pini. Pa zin tiute ni ipas kek. \v 54 Mi Yesu ila, to iteege su pa namaana, mi kalŋaana biibi ma iso: “Morri, maŋga.”\x + \xo 8:54 \xt Yo 5:21, 11:43; Ro 4:17\x* \p \v 55 To bubuŋana iru pini mini, mi burup ma imaŋga pataaŋa. Mi Yesu iso pizin be tikam ka kini ma ikan. \v 56 Morri tana naana ma tamaana tire uraata tana ma ŋgar kizin imap. Tamen Yesu iŋgalsek pizin be tiso uruunu pizin tomtom ma tileŋ pepe.\x + \xo 8:56 \xt Lu 5:14\x* \c 9 \s1 Yesu iŋgo zin naŋgaŋ kini laamuru mi ru pa uraata \r (Mt 10:1-15; Mk 6:7-13) \p \v 1 Kaimer mana Yesu ilup zin naŋgaŋ kini laamuru mi ru, mi iur zin pa uraata, mi ikam len mburan be tiziiri bubuŋana sananŋan ta boozomen mi tiurpe zin tomtom pa mete kizin. \v 2 Mi iŋgo zin ma tila be tisoyaara sua pizin tomtom pa peeze ki Anutu, mibe tiurpe zin meteŋan ma nin ndabok. \x + \xo 9:2 \xt Mt 28:19+; Mk 16:15+\x* \p \v 3 Mi iso pizin ta kembei: “Kala, na kapa raama mburu boozo pepe. Tana koroŋ kembei tete, pelpeele, kini, pat, mi mburu keeneŋana na, kakam pepe. \x + \xo 9:3 \xt Lu 10:4\x* \p \v 4 Mi sombe kala pa kar sa mi tiur yom pa ruumu tasa, na kombotmbot ruumu tina men ma irao kezem kar tana. \v 5 Mi sombe kar sa tikam yom som, mi titit yom, na kitirke ululu kizin pa kumbuyom ma isu lene, mi kezem zin ma kala leyom. Naso iwe kilalan pizin pa sanaana kizin.” \x + \xo 9:5 \xt Lu 10:4+; Ŋgo 13:51\x* \p \v 6 Iso pizin makiŋ, to tila ma tiwwa pa kar ta boozomen, mi tizzoyaryaara uruunu ambaiŋana pizin tomtom, mi tiurpewe zin pa mete kizin. \s1 Erot ikam ŋgar boozo pa Yesu \r (Mt 14:1-2; Mk 6:14-16) \p \v 7 Erot, biibi ta imboro lele pakaana ki Galilea na, ileŋ Yesu uruunu pa uraata ta ni ikamam na, to ikam ŋgar boozo pa. Pa tomtom pakan tiso ta kembei: “Iŋga Yoan ta imeete ma ila, ta ko burup ma imaŋga mini a.” \v 8 Mi pakan tiso: “Soom. Iŋga Anutu kwoono Ilia ta ipet mini a.” Mi pakan tisombe: “E-e. Iŋga ko Anutu kwoono toro sa ta imeete muŋgu kek mi imaŋga mini a.” \v 9 Tamen Erot itunu iso: “Yoan na, nio aŋyembut ŋgureene ma put kek. Mi iŋgi asiŋ toro mini ta aŋleŋleŋ uruunu i?” Tabe irru zaala be ire i. \x + \xo 9:9 \xt Lu 23:8\x* \s1 Yesu iputu tomtom munŋaana lamata (5,000) \r (2Kin 4:42-44; Mt 14:13-21; Mk 6:30-44; Yo 6:1-13) \p \v 10 Kaimer to Yesu ŋgoŋana kini timiili ma ziŋan Yesu tilup mini, mi tiwidit mbol pa uraata boozomen ta tikamam na. Tona ni ikam zin ma ziŋan tiko ma tila pa lele pakaana ki kar Betsaida bekena zin men timbotmbot. \v 11 Tamen iwal biibi tileŋ urun, to tito zin. Mi Yesu, ni leleene ambai pizin iwal biibi tana, mi izzo zin pa peeze ki Anutu, mi iurpe zin meteŋan kizin ma nin ndabok. \p \v 12 Timbotmbot ma lele ikamam be rou, to naŋgaŋ kini tila kini mi tiso pini. Tiso: “Biibi o, so pizin iwal ti be tila pizin kar ta koloulouŋan ti, ma tiru kan kini mi tiru murin be tikeene. Pa re. Iŋgi tombot lele ta ka kini somŋana i.” \p \v 13 Mi Yesu iso pizin. Iso: “Soom. Niom ituyom kakam kan kini ma tikan.” \p To tiso: “Wai, niam ti amrao be amputu zin iwal tiŋgi? Wal ti sorok? Niam iŋgi narabu tiam zaraaba lamata men, raama ye luluunu ta. Parei, nu sombe amla mi amgiimi kan kini?” \v 14 Tiso ta kembei paso, wal tana, tinin zin tomooto men ma irao kembei munŋaana lamata (5,000). \p Tona Yesu iso pizin: “Kuur zin tomtom ma irao tomtooru laamuruŋa pa uunu uunu.” \p \v 15 Tana tila ma tiur zin makiŋ, tona tiso pizin iwal biibi tana ma mbulen su. \v 16 To Yesu ikam ye luluunu ta mi narabu zaraaba lamata tana, mi mataana isala kor, mi isuŋ. To itete mi izarra la kizin naŋgaŋ kini, mi tila ma tirai pizin tomtom. \v 17 Mi zin iwal tikan ma kopon isaana. Mi surunsurun ta imbotmbot na, naŋgaŋ kini tiyo sula kiri laamuru mi ru ma bokbok. \s1 Petrus iswe kat kembei Yesu ni Mesia \r (Mt 16:13-20; Mk 8:27-30) \p \v 18 Aigule ta na, Yesu itutamen ikamam suŋŋana kini. Mi naŋgaŋ kini na, timbotmbot raami. To isu na iwi zin: “Lak, nio ti, tomtom tikam ŋgar pio be parei?” \p \v 19 Naŋgaŋ kini tipekel kalŋaana ma tiso: “Wal pakan tisombe nu Yoan ta muŋgu ikamam yok pizin tomtom na. Mi pakan tisombe nu Anutu kwoono Ilia. Mi pakan tisombe nu Anutu kwoono toro sa ta muŋgu imeete ma ila kek, mi iŋgi imaŋga mini.” \x + \xo 9:19 \xt Lu 9:7+\x* \p \v 20 To Yesu iwi zin mini mi iso: “Mi niom na, koso nio asiŋ?” Petrus imaŋga ma ipekel kalŋaana ma iso: “Nu Mesia tau. Anutu iŋgo u ta mar.” \x + \xo 9:20 \xt Yo 6:68+, 11:27\x* \p \v 21 Tana Yesu isu to kwoono imbol pizin be tiswe i la ki tomtom toro sa pepe. \s1 Yesu iso pa meeteŋana kini \r (Mt 16:21-23; Mk 8:31-33) \p \v 22 Tona Yesu iso: “Tomtom Lutuunu, ni bela ibaada pataŋana boozo mi ire yoyouŋana biibi. Pa zin peeze kan, ziŋan zin bibip kizin patoronŋana kan, mi zin ŋgarŋan ki tutu, ko tititi. Mi ko tipuni ma imeete. Tamen mbeŋ iwe tel pa, to Anutu ipei i ma burup ma imaŋga mini.” \s1 Zaala tabe toto Yesu pa \r (Mt 16:24-28; Mk 8:34–9:1) \p \v 23 Mi Yesu iso pizin iwal ta kembei. Iso: “Tomtom sa isombe igaaba yo ma iwe leŋ, na bela ikoto itunu, mi ikwaara ke pambaaraŋana kini pa aigule ta boozomen, mi ito yo. \x + \xo 9:23 \xt Mt 10:38; Lu 14:27\x* \p \v 24 Pa tomtom sa isombe ikam ŋgar biibi pa itunu kuliini men, inako ikam mbotŋana ŋonoono ta ki Anutu i som. Mi tomtom sa isombe izem kat itunu pio, inako ikam mbotŋana ŋonoono ta ki Anutu i. \x + \xo 9:24 \xt Mt 10:39; Lu 17:33; Yo 12:24+\x* \p \v 25 Mi parei? Sombe tomtom sa ikam koroŋ toono kana ta munŋaana men ma imap, mi tamen itunu kunuunu ila lene, ko ambai? Som. \p \v 26 “Tomtom sa sombe imoto, mi iwatkaala nio zoŋ mi sua tio ila tomtom matan, na indeeŋe ta so Tomtom Lutuunu ziŋan zin aŋela mburanŋan timiili, mi iswe itunu mburaana mi azuŋka kini biibi, ramaki Tamaana mburaana ma ipet mat, na ni ko iwatkaala tomtom tana zaana tomini. \x + \xo 9:26 \xt Mt 10:33; Lu 12:9; 2Tim 2:12\x* \p \v 27 “Mi keleŋ. Nio aŋso kat piom: Tomtom tiom pakan ta itiŋan tombotmbot i, ko kemeete zen, mi kere Anutu peeze kini ipet mat.” \s1 Yesu ruŋguunu itooro ma iwe milmilŋana \r (Mt 17:1-8; Mk 9:2-8) \p \v 28 Yesu iso sua tana ma imap, mi aigule lamata mi tel ilae, to ikam Petrus, Yoan, mi Yems ma ziŋan tisala pa abal be tisuŋ. \v 29 Yesu izuŋzuŋ ma ilala, mi ruŋguunu itooro mi mburu kini iwe kokouŋana mi imilmil kat. \v 30-31 To molo som mi tomtom ru, Mose mi Ilia, tipet kini raama azuŋka. Mi ziŋan tizzo pa uraata ta Anutu iur pini be ikam su Yerusalem mi zaala tabe izem toono ma isala mini pa saamba i. \x + \xo 9:30-31 \xt Lu 9:22, 13:33\x* \p \v 32 Mi Petrus ziŋan waene bizin na, matan ikam sanaana zin ma tikeenemeete. To timaŋga ma matan ikam pak na, tire azuŋka ki Yesu, mi wal ru ta ziŋan Yesu timendernder na. \x + \xo 9:32 \xt Kam 34:29; Yo 1:14; 2Pe 1:16+\x* \p \v 33 Timbotmbot mi wal ru tana tikamam be tizem Yesu to, Petrus imaŋga mi iso la pa Yesu. Iso: “Wai mos katuunu, iŋgi ambai kat. Pa itiŋan ta tombotmbot i. Mi parei, ko ampo beeze tel sa? Ta pu, ta pa Mose, mi ta pa Ilia?” Sua ti ni iso sorok. \p \v 34 Petrus izzo sua, mi miiri tieene isu ma izukkaala zin. Tabe motoŋana biibi ikam zin. \x + \xo 9:34 \xt Kam 40:34+\x* \p \v 35 To tileŋ kalŋaana ta imbot lela miiri tieene mi imar ma iso ta kembei. Iso: “Lutuŋ tamen ŋonoono ta aŋroogi mi aŋuri pa uraata ta tina. Keleŋ la kalŋaana!” \x + \xo 9:35 \xt Mbo 2:7; Yesa 42:1; Lu 3:22\x* \p \v 36 Sua tana imap, mi zin naŋgaŋ matan ila na, tire Yesu itutamen imbotmbot. Mi uraata biibi ta tire na, loŋa mi tiso uruunu pa tomtom sa som. Timbotmbot ma kaimer mana tiso. \s1 Yesu iziiri bubuŋana sananŋana pa naŋgaŋ ta \r (Mt 17:14-20; Mk 9:14-29) \p \v 37 Timbotmbot ma aigule toro, to tizem abal mi timiili mini ma tisula. Mi tise kizin iwal biibi ta timar be tire i. \v 38 To tomtom ta, ta imbotmbot la iwal biibi tina lelen na, ni itaŋroro Yesu ma iso: “Mos katuunu, re. Iŋgi lutuŋ tamen ŋonoono ta ti. \v 39 Ni, bubuŋana sananŋana ikamami. Re beso koroŋ tana imaŋga pini, to ipalkeeti su toono, mi iyakyak ma biibi. Mi ikadat mi ka toptoobo izzu. Tana ipasaana kati. Mi izemzemi som. \v 40 Tana aŋtaŋroro zin naŋgaŋ ku be tiziiri bubuŋana tana ma ila ne. Tamen titoombo ma tirao som.” \p \v 41 To Yesu iso: “Aiss, niom wal ta koozi kombotmbot i, ko som kat! Leyom urlaŋana sa som. Niom zorzooroŋoyom kat. Itiŋan tembel mbotŋana kek. Tana aŋso ko ŋgar tiom ipet risa? Mi iŋgi som. Ambai. Kam lutum ma niomru kamar.” \p \v 42 Naŋgaŋ tana iwwa ma imar, mi bubuŋana sananŋana tana imaŋga pini mini ma ipalkeeti su toono mi ikadat. Mi Yesu iŋasaara bubuŋana sananŋana tana, to izem naŋgaŋ tana mi iyooto. Mi ni iurpe i ma niini ndabok, mi iuri la ki tamaana mini. \v 43 Tabe ikam ma zin iwal sua kizin imap. Pa timurur pa Anutu mburaana tau. \s1 Yesu iso mini pa meeteŋana kini ma iwe ru pa \r (Mt 17:22-23; Mk 9:30-32) \p Zin iwal tikamam ŋgar boozo pa uraata ta Yesu ikamam na, mi Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ta kembei. Iso: \v 44 “Kozo kopo sua tio ti ise ndomoyom. Tomtom Lutuunu, ni ko tikami ma tiuri la tomtom pakan naman be tipuni ma imeete.” \x + \xo 9:44 \xt Lu 9:22\x* \p \v 45 Tamen naŋgaŋ kini, tikilaala sua kini tana ka uunu som. Pa ike pizin. Mi lelen be tiwi i som. Pa timoto. \x + \xo 9:45 \xt Lu 18:34\x* \s1 Asiŋ ta ni zaana biibi ma ilip? \r (Mt 18:1-5; Mk 9:33-37) \p \v 46 Timbotmbot mi naŋgaŋ kini timaŋga na, tiparzooro pa kizin asiŋ ta ko zaana biibi ma ilip. \x + \xo 9:46 \xt Mk 10:35+; Lu 22:24+\x* \p \v 47 Mi Yesu ikam la pa ŋgar kizin kek. Tana ikam naŋgaŋ musaana ta ma imar imender su zilŋaana uunu, \v 48 mi iso pizin: “Tomtom sa isombe ikam pikin tiŋgi mi imbeeze pini pa nio zoŋ, na ni imbeeze pio tau. Mi tomtom ta sombe imbeeze pio, na ni imbeeze pa Ni ta iŋgo yo ma aŋmar i tomini. Tana tiom tasa isombe ikoto itunu ma iwe kembei mbesooŋo sorok, ina ni ta zaana biibi kat.” \x + \xo 9:48 \xt Mt 10:40; Lu 10:16; Yo 13:20\x* \s1 Tomtom ta so iwe kanda koi som, na ni iwe gaabaŋanda \r (Mk 9:38-40) \p \v 49 Yoan ileŋ sua tana to iso: “Biibi, niam amre tomtom ta, ni izirziiri bubuŋana sananŋan pa nu zom. Mi ni igabgaaba iti som. Tana ampeteke i.” \p \v 50 Tamen Yesu iso pini: “E-e, kepeteke i pepe. Pa tomtom ta sombe iwe koyom koi som, na ni gaabaŋoyom.” \x + \xo 9:50 \xt Mt 12:30; Lu 11:23; 1Kor 3:1-9\x* \s1 Zin Samaria kan tipizil ndemen pa Yesu \p \v 51 Yesu ka nol igarau kek be Anutu ikami ma isala pa kar saamba. Tabe leleene imet kat be isala pa Yerusalem. \x + \xo 9:51 \xt Ŋgo 21:12+\x* \p \v 52 Mi iŋgo zin tomtom pakan ma timuuŋgu ma tila kar ta ki Samaria be tiurpe koroŋ pini. \v 53 Tamen zin tomtom ki kar tana lelen be tikami som. Paso, ni isombe isala pa Yerusalem. \x + \xo 9:53 \xt Yo 4:9\x* \p \v 54 Mi naŋgaŋ kini ru, Yems mi Yoan tileŋ, to timaŋga mi tiso: “Merere, parei? Ko amso pa you ma isu pa saamba mi ikan wal tana?” \x + \xo 9:54 \xt 2Kin 1:10+; Mk 3:17\x* \p \v 55 Tamen Yesu itoori mi iyaamba lae pizin. \v 56 Tona ziŋan naŋgaŋ kini timaŋga mi tipa ma tila pa kar toro. \s1 Wal pakan ta tiso tito Yesu \r (Mt 8:19-22) \p \v 57 Tiwwa pa zaala, mi tomtom ta isu na iso pa Yesu. Iso: “Biibi, lele sa ta nu so la pa i, na nio ko aŋto u men.” \p \v 58 Mi Yesu iso pini: “Me saŋsaŋŋan na, len murin ta toono sumbuunu. Mi man na, len ŋgini. Tamen Tomtom Lutuunu, ni le muriini sa be imbot pa mi keteene su na som.” \x + \xo 9:58 \xt 2Kor 8:9; Pil 2:6+\x* \p \v 59 Mi tomtom toro imar, to Yesu iso pini. Iso: “To yo.” \p Tamen ni iso: “Biibi, parei? Ko irao aŋmiili, ma aŋturke tamaŋ mataana muŋgu, mana aŋto u?” \p \v 60 Tamen Yesu iso pini: “Na som. Zin wal ta timbot la zaala ki meeteŋana na, zin irao titwi zin meeteŋan. Mi nu la, mi soyaara sua pizin tomtom pa peeze ki Anutu.” \p \v 61 To tomtom toro imar kini mi iso: “Biibi, nio leleŋ be aŋto u. Tamen aŋso aŋla ma aŋsotaara zin wal tio, mi niamŋan amparteege nomoyam muŋgu, tonabe aŋmar aŋto u.” \p \v 62 Tamen Yesu iso pini: “Som. Tomtom sa isombe iteege peeze pa wooŋgo, mi mataana imilmiili, inako wooŋgo irao iko kat som. Tomtom ta kembei, ni irao be ikam uraata pa peeze ki Anutu na som.” \x + \xo 9:62 \xt Lu 17:32; Pil 3:13+\x* \c 10 \s1 Yesu iŋgo zin naŋgaŋ tomto tel laamuru mi ru (72) \p \v 1 Kaimer to Yesu ipeikat tomtom tomto tel laamuru mi ru (72) tomen, mi iur zin se ruŋa pa uraata be timuuŋgu ma tila pa kar boozomen ta ni isombe ila pa i.\x + \xo 10:1 \xt Mk 6:7; Ŋgo 13:2, 15:39+\x* \p \v 2 Mi iso pizin ta kembei: “Kere. Kini metmetŋana na, biibi kat. Tamen wal uraata kan tabe tikam na, zin rimen. Tana kusuŋ pa kini katuunu be iŋgo zin uraata kan pakan ma tila pa kini ŋgaamaŋana.\x + \xo 10:2 \xt Mt 9:37+; Yo 4:35\x* \p \v 3 Niom kembei sipsip ta iŋgi be aŋgo yom ma kala kombot la me malmalŋan mazwan. Tana sombe kala, na motoyom iŋgal ituyom.\x + \xo 10:3 \xt Mt 10:16; Ŋgo 20:29; 1Kor 15:32\x* \p \v 4 Mi kapa raama kautu, som pelpeele, som kumbuyom keteene sa pepe. Mi sombe kese kizin tomtom su zaala lwoono, na koyo kwoyom pa sua boozo pepe.\x + \xo 10:4 \xt 2Kin 4:29; Lu 9:3+\x* \p \v 5 “Mi ruumu ta sombe kala pa, na loŋa mi kupumuuŋgu sua luumuŋana pa ruumu katuunu bizin ma koso: ‘Anutu ko imboro yom ma kombot ambai.’ \v 6 Mi sombe ruumu katuunu ni tomtom ambaiŋana, to pombolŋana tiom ko imbotmbot se kini. Mi sombe som, nako imiili ma ima tiom mini. \v 7 Mi ruumu ta so kala pa, na kombotmbot men ruumu ta tina. Kapa pa ruumu pakan pepe. Mi kini ma yok ta so tikam piom, inako iwe leyom kadoono. Kakan mi kiwin men. Pa niom kakam uraata pizin tau.\x + \xo 10:7 \xt Mt 10:10; 1Kor 9:11+; 1Tim 5:18\x* \p \v 8 Tana sombe kala kar sa, mi tikampe yom mi tikam koyom kini, na kepeleele pepe. Kakan men.\x + \xo 10:8 \xt 1Kor 10:27\x* \p \v 9 Mi kuurpe zin meteŋan ki kar tina ma nin ndabok, mi koso pizin ta kembei. Koso: ‘Iŋgi peeze ki Anutu imar igarau yom kek!’ \v 10-11 Tamen, sombe kala kepet kar sa mi tikam yom som, to kala kar keteene mi kitirke ululu ki kar tana pa kumbuyom, mi koso pizin: ‘Kere. Ululu tiom ta imbot la kumbuyam, ta iŋgi amtirke leyom koroŋ ma isu lup. Pa iŋgi peeze ki Anutu imar piom, tamen kitit.’”\x + \xo 10:10-11 \xt Lu 9:5; Ŋgo 13:51, 18:6\x* \p \v 12 To Yesu iseeŋge sua ma iso ta kembei: “Nio aŋso kat piom: Kar sa tisombe tikam ta kembei, na mbeŋ kaimer zin kola tikam pataŋana ma ilip kat pa kar Sodom.\x + \xo 10:12 \xt Un 19:24+; Mt 10:15\x* \s1 Yesu iyaamba zin kar ta tiurla kini som \r (Mt 11:20-24) \p \v 13 “Oora, niom Korazin koyom mi Betsaida koyom na, tembel yom kek! Mos bibip ta tipet su kar tiom na, kozobe zin wal matan munŋan ki kar Tiro ma Sidon tire koroŋ ta kembei, so lelen ipata pa sanaana kizin ma tiŋgun muuŋgu pa, mi titooro lelen ta alok kek. \v 14 Nio aŋso piom: Indeeŋe mbeŋ kaimer ma sombe Anutu iur kadoono pizin tomtom, na ni ko leleene imiili ri pizin. Tamen niom, nako som kat. \v 15 Mi niom Kapenaum koyom na, niom kosombe Anutu ko iwit yom ma kasala kar saamba? Som! \q1 Niom ko kusula kat ta kar sanaana a.\x + \xo 10:15 \xt Yesa 14:13+\x* \p \v 16 “Niom wal ta kewe ŋgoŋana tio na, tomtom sa isombe ileŋ la sua tiom, na ni ileŋ la sua tio. Mi tomtom ta so itit yom, na ni itit yo tau. Mi zin wal ta titit yo, ina zin titit Ni ta iŋgo yo ma aŋmar i.”\x + \xo 10:16 \xt Mt 10:40; Yo 13:20; 1Tes 4:8; 1Yo 4:6\x* \s1 Zin tomto tel laamuru mi ru timiili \p \v 17 Zin tomtom tomto tel laamuru mi ru tila tipa pa sua makiŋ, to timiili ma timar raama lelen ambai mi tiso pa Yesu. Tiso: “Merere, sombe amur sua pizin bubuŋana sananŋan pa nu zom, na zin tomini tileŋleŋ la kalŋoyam!” \p \v 18 Yesu isu to iso pizin. Iso: “Iŋgi kembei aŋre Sadan itop pa kar saamba mi isu karau men kembei ta lele ikimit i.\x + \xo 10:18 \xt Mk 3:27; Yo 12:31; Tur 12:7+, 20:2+\x* \p \v 19 Tana keleŋ. Nio aŋkam leyom mburoyom bekena niom karao kapadaaga mooto sananŋan mi zirkuumbu, mi kokoto Tomtom Sanaana mburaana. Tana kosa sa ko irao be ipasaana yom kat na som.\x + \xo 10:19 \xt Mbo 91:13; Mk 16:18; Ro 8:37+; Ŋgo 28:5\x* \p \v 20 Tamen niom menmeen yom pa bubuŋana sananŋan ta tileŋleŋ la kalŋoyom na pepe. Pa uunu ŋonoono tabe menmeen yom pa i, ina ta kembei: Zoyom tibeede se ro ki kar saamba kek.”\x + \xo 10:20 \xt Kam 32:32; Dan 12:1; Mt 7:22; Pil 4:3; Ibr 12:23; Tur 3:5, 20:12, 21:27\x* \p \v 21 Yesu iso sua tana makiŋ, mi Bubuŋana Potomŋana ikami ma leleene ambai ma ambai kat. Tana isu mi iso: “O Tamaŋ, nu Merere ki saamba mi toono, nio aŋpakuru. Pa koroŋ ta nu turke pizin wal ŋgarŋan, ta iŋgi swe pizin wal tau len ŋgar biibi som ma kembei ta zin pikin i. Tabe zin timbot mat pa. E Tamaŋ, mi ina nu to itum lelem tau.\x + \xo 10:21 \xt 1Kor 1:20,26+, 3:18+\x* \p \v 22 “Koroŋ ta munŋaana men, ta Tamaŋ iur mar nomoŋ kek. Tomtom sa kuliini irou kat Lutuunu som. Tamaana itutamen. Mi Tamaana ta kembena. Tomtom sa kuliini irou kati som. Lutuunu itutamen, mi zin tau Lutuunu ipeikat zin be iswe Tamaana pizin. Ina zin men tina ta tiute i.”\x + \xo 10:22 \xt Mt 28:18; Yo 1:18, 3:35, 10:15, 17:26\x* \p \v 23 Tona Yesu itoori ma kereene ila kizin naŋgaŋ kini, mi iso lae pizin ma iso: “Niom ta kerre uraata ti na, leleyom ambai pa kampeŋana ki Anutu ta ise tiom na!\x + \xo 10:23 \xt Mt 13:16+\x* \p \v 24 Pa nio aŋso kat piom: Muŋgu Anutu kwoono bizin mi zin bibip ki toono boozomen lelen ilip be tire koroŋ ta niom kerre i. Tamen tire som. Mi lelen be tileŋ koroŋ ta niom keleŋleŋ i. Tamen tileŋ som.”\x + \xo 10:24 \xt 1Pe 1:10+\x* \s1 Mbulu ambaiŋana ki tomtom Samaria ta \r (Lu 18:18-30) \p \v 25 Tomtom ta, ni le ŋgar biibi pa tutu, imaŋga mi iso itoombo Yesu. Tana ikam wiŋana pini ma iso: “Mos katuunu, ko aŋkam parei, to aŋkam mbotŋana mata yaryaaraŋana?” \v 26 Mi Yesu iso pini. Iso: “Sua ta imbot la tutu na, paata na iso parei?” \p \v 27 To tomtom tana iso: \q1 Ur lelem ila ki Merere Anutu ku, raama mburom mi ŋgar ku ma imap ma iwe ni lene men. \q1 Mi ur lelem pa waem bizin kembei ta lelem pa itum.”\x + \xo 10:27 \xt Wkp 19:18; Lo 6:5\x* \p \v 28 Yesu ileŋ na iso pini: “Ambai, nu pekel kat. Kozo kamam ta kembena, to Anutu ikam mbotŋana mata yaryaaraŋana pu.”\x + \xo 10:28 \xt Wkp 18:5; Ezek 20:11+; Ro 13:8+; Ga 3:12\x* \p \v 29 Tamen tomtom tina, ni leleene be tire i kembei mbulu kini indeeŋe kat pa tutu tina. Tana iso pa Yesu mini ma iso: “Wai, mi waeŋ bizin ziŋoi tabe aŋur leleŋ pizin i?” \p \v 30 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Kembei ta tomtom ta. Ni imbot Yerusalem, mi isombe ipa ma isula pa kar Yeriko. Izulla pa zaala lwoono, mi zin kuumbuŋan tipet kini, to tipun kati ma ruŋguunu isaana, mi imetekat ma isu imbotmbot. Mi tikem mburu kini ta boozomen, mi tiko ma tila len. \v 31 Molo som na, patoronŋana ka tomtom ta, ni ipa ma isu. Iwwa ma isula, mi ire la pa tomtom ta ikenne su zaala ma imbotmbot. To ipa lae zaala zilŋaana, mi izemi ma imar ila lene. \v 32 Mi urum tuunu ta, ta kembena. Isu pa zaala tamen tau. Isula na, ire tomtom tana ikenne su ma imbotmbot. To ni tomini ire su pini, mi ipasali mi imar ila. \v 33 To tomtom ta ki lele pakaana ki Samaria, ni ipa ma isula pa zaala tina tomini. Iwwa ma isula mi ire tomtom tana, to leleene isaana pini.\x + \xo 10:33 \xt Yo 4:9\x* \p \v 34 Tana ikoŋuru i ma ila, mi iliŋ ŋgere ma baen siŋiini izze zaaba kwon muriini, mi ipo. Tona iwiti se doŋki kini, mi ikami ma ila ruumu kizin leembe, mi imboro i. \v 35 Timbotmbot ma aigule toro, to iweene pat denari ru pa kautu kini, mi ikam pa ruumu katuunu ma iso pini. Iso: ‘Pat ru ti ima ku be imboro tomtom ti. Mi sombe pat tina imap, na uluuli ma irao aŋmar mini, to aŋkot pat ku.’” \p \v 36 Yesu iso sua tana makiŋ, to iwi tomtom ŋgarŋana ki tutu. Iso: “Lak, wal tel tana, nu kam ŋgar pizin be parei? Tomtom iŋgoi ta iur kat leleene pa tomtom ta zin kuumbuŋan tikam zaaba pini na?” \p \v 37 Tomtom ŋgarŋana ki tutu iso: “Tomtom ta imuŋai i na.” Tona Yesu iso pini: “Ta tina. La mi kam mbulu raraate men.” \s1 Yesu ila ilou Mata ma Maria \p \v 38 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tiwwa ma tila tipet kar ta. Mi moori ta, ni zaana Mata, ikami ma ila ruumu kini.\x + \xo 10:38 \xt Yo 11:1, 12:2+\x* \p \v 39 Mi Mata tiziini moori Maria, ni mbuleene su Yesu kumbuunu uunu mi ileŋleŋ sua kini. \v 40 Tamen Mata, ni imbesmbeeze pizin leembe. Tana tata ikami, mi izzu ma izze pa uraata. To imaŋga na iso: “Merere, nu kam ŋgar pio risa som? Parei ta nio ituŋ tamen aŋkamam uraata, mi tiziŋ moori imbomboorene sorok? So pini ma imar iuulu yo lak!” \p \v 41 Merere ipekel kalŋaana ma iso: “O Mata, nu zzu ma zze pa uraata, mi kamam ŋgar pa koroŋ boozo mete. \v 42 Mi koroŋ tamen, ta so kam, ina irao. Maria, ni ikam koroŋ ambaiŋana ma ilip. Mi koroŋ tana na, irao titatke pini na som.”\x + \xo 10:42 \xt Mbo 27:4, 73:25; Mt 6:33\x* \c 11 \s1 Yesu ipaute naŋgaŋ kini pa suŋŋana ka mbulu \r (Mt 6:9-13) \p \v 1 Aigule ta na, Yesu izuŋzuŋ su lele ta. Isuŋ makiŋ, mi naŋgaŋ kini ta, isu mi iwi lae pini ma iso: “Merere, so yam pa zaala ki suŋŋana kembei ta Yoan ikam pa naŋgaŋ kini na.” \p \v 2 Tabe Yesu iso pizin. Iso: “Keleŋ. Sombe kusuŋ, to koso ta kembei: \q1 ‘Niam Tomoyam, nu zom iwal ko tipotom pa. \q1 Kam zin tomtom ma tito peeze ku.\x + \xo 11:2 \xt 1Kor 15:24+; Tur 11:15\x* \q1 \v 3 Ur koyam kini pa aigule ta boozomen.\x + \xo 11:3 \xt Mbo 23:1; Pil 4:19; 1Tim 6:8\x* \q1 \v 4 Reege sanaana tiam. \q1 Pa niam tomini amzemzem ŋgar pa sanaana boozomen ta tomtom tikamam piam na. \q1 Mi ziiri toomboŋana ma imbot molo piam.’”\x + \xo 11:4 \xt Mt 18:21+; Yo 17:15; Ep 4:32; 2Tes 3:3\x* \b \p \v 5 Tona Yesu iseeŋge sua kini ma iso pizin: “Sombe guraaba ku sa imbot lele molo mi ima pa mbeŋ lukutuunu, mi sombe nu kom kosa sa be kam pini som, inako kam so? Nu ko la ki torom sa mi so pini: ‘Ou toroŋ, kam narabu zukŋana tel sa imar be aŋkam ma aŋla. \v 6 Pa guraaba tio ta imbot lele molo mi imar, mi iŋgi koŋ kosa sa be aŋkam pini som!’ \p \v 7 “Tamen takankaana pa. Ko torom tana mburaana som ma iŋgi, mi ipekel kalŋom ma iso: ‘Aiss, pagesges yo paso? Pa niamŋan lutuŋ bizin amkotkaala kataama, mi amsu muriyam kek. Iŋgi be amkeene i. Irao aŋmaŋga mi aŋkam kosa sa pu na som.’ \p \v 8 “Lak, parei? Sombe ni ipekel ta kembei, ko zemi? Som. Nu ko noknok sua pini. Mi nio aŋso kat piom. Ŋonoono, torom tana, ni niini gesges. Tamen ni kola ileŋ la kalŋom mi iuulu u pa koroŋ boozomen ta nu ru zaala pa. Pa sombe iuulu u som, to itunu uruunu isaana.\x + \xo 11:8 \xt Lu 18:1+\x* \s1 Anutu ko ileŋ suŋŋana kiti. Pa ni kampeŋana katuunu \r (Mt 7:7-11) \p \v 9 “Tana nio aŋso piom: Kiwi, to kakam. Kuru, to kendeeŋe. Kutut kataama, to kataama ikaaga piom.\x + \xo 11:9 \xt Mk 11:24; Yo 15:7; 1Yo 5:14+\x* \p \v 10 Pa sombe tomtom sa iwi, nako ikam. Mi tomtom ta so iru, nako indeeŋe. Mi tomtom ta so itut kataama, nako kataama ikaaga pini. \v 11 Parei? Sombe pikin tasa iwi tamaana pa ka ye, ko tamaana ikam ka mooto sa? \v 12 O sombe iwi i pa ka man kutuluunu, ko ikam ka zirkuumbu sa? Som. \v 13 Lak, niom na sananŋoyom. Tamen mbulu tabe kakam pa lutuyom bizin na, niom kuute. Tanata kakamam koroŋ ambaimbaiŋan pizin. Mi Tomoyom ta imbot saamba a, kampeŋana kini ilip kat piom. Tana zin wal ta so tisuŋ i pa Bubuŋana Potomŋana, na ni ko ikam pizin.”\x + \xo 11:13 \xt Yo 4:10, 7:38+, 14:16+; Ŋgo 2:38\x* \s1 Tiso Yesu ikam Sadan mburaana \r (Mt 12:22-30; Mk 3:22-27) \p \v 14 Tomtom ta, ni bubuŋana sananŋana ikami ma kwoono imun. Mi Yesu iziiri bubuŋana sananŋana tana ma iyooto pini, to tomtom tana iso sua. Tabe iwal biibi tire mi kwon itaanda pa. \v 15 Tamen tomtom pakan timaŋga mi tiso: “Iŋga sa Belsebul, biibi kizin bubuŋana sananŋan ta ipombolmboli. Tanata le mburaana be iziiri zin bubuŋana sananŋan ma tiyooto.” \v 16 Mi pakan na, tiso titoombo Yesu. Tisombe ni itooro mos sa tabe iswe kembei ni iwwa raama saamba mburaana, to tiurla kini.\x + \xo 11:16 \xt Mt 12:38, 16:1; Mk 8:11\x* \p \v 17 Mi Yesu, ni iute ŋgar kizin kek. Tana iso pizin: “Parei, lele sa, sombe ka tomtom bizin tibalak zitun mi tiparkam malmal pizin, ko timbot ambai? Som. Ko tiparkazas zin ma lele tana bilim. Mi ruumu tomini. Sombe ka tomtom bizin tikam ta kembei, inako tireege ruumu ma borok su lene.\x + \xo 11:17 \xt Mt 9:4\x* \p \v 18 “Mi Sadan ta kembena. Sombe zin wal ta ni ikamam peeze pizin i, tibalak zitun mi tiparkamam malmal pizin, nako peeze kini imbol be parei? Kere. Niom tina kosombe Belsebul ta ipombolmbol yo, mi aŋzirziiri zin bubuŋana sananŋan ma tiyotyooto. \v 19 Kena parei pa naŋgaŋ tiom ta tizirziiri zin na? Asiŋ ipombolmbol zin? Sua ta kipiri pio, ta imiili pa ituyom ma iswe ŋgar tiom sananŋana. \v 20 Tamen sombe Anutu mburaana ta ipombolmbol yo mi aŋzirziiri zin bubuŋana sananŋan, ina iswe kembei peeze ki Anutu ipet mat ma imbot la mazwoyom kek.\x + \xo 11:20 \xt Kam 8:19; Lu 17:21\x* \p \v 21 “Mi tomtom sa ta ni mburaanaŋana i, sombe iur mburu kini malmal kana ila niini lup, mi imenderkalkaala ruumu kini mbolŋana, nako koroŋ kini boozomen imbot ambai. \v 22 Tamen, sombe tomtom toro sa, ta mburaana ilip kat na, imar mi ziru tikam malmal, inako ilip pini. Tonabe iyo mburu malmal kana boozomen ta tomtom mataana kana ipase pa na, mi iyo le koroŋ kini pakan tomini, mi irai ma irao waene bizin.\x + \xo 11:22 \xt Kol 2:15; 1Yo 3:8, 4:4; Tur 20:2\x* \p \v 23 “Tomtom ta so igabgaaba yo som, ina ni iwe koŋ koi. Mi sombe tomtom sa, iuluulu yo be aŋluplup zin tomtom som, na ni kembei iyaŋgwirŋgwiiri zin.”\x + \xo 11:23 \xt Mk 9:40; Lu 9:50\x* \s1 Sua tooroŋana pa bubuŋana sananŋana ta ila mi imiili mini \r (Mt 12:43-45) \p \v 24-25 Yesu iseeŋge sua kini mini ma iso: “Bubuŋana sananŋana sa, sombe iru pa tomtom sa mi iyooto mini, inako iwwa le sorok pa lele bilimŋana, mi iru muriini be imbot pa mi keteene su. Mi sombe iru ma som, nako iso: ‘A, nio iŋgi ko aŋmiili ma aŋla aŋlou muriŋ muŋguŋana mini.’ Mi so imiili ma ila muriini muŋguŋana tana, mi ire kembei tisiiri ma iŋgeeze kek, \v 26 nako ila mini mi iyo waene bizin lamata mi ru tomen ta tilip pini pa mbulu sananŋana na, ma ziŋan timar mi tiru pa tomtom tana ma timbotmbot. Tabe ni isaana kat. Muŋgu na pe som, mi iŋgi isaana ma isaana kat.”\x + \xo 11:26 \xt Yo 5:14; Ibr 6:4+; 2Pe 2:20+\x* \p \v 27 Yesu izzo sua tana, mi moori ta imbot lela iwal biibi mazwan, ni imaŋga to iso la pini ma iso: “Moori ta ipeebu mi ipiwinu pa tui na, ni ikam kampeŋana biibi!”\x + \xo 11:27 \xt Lu 1:28,42,48\x* \p \v 28 Tamen Yesu iso: “Ina ŋonoono. Tamen zin wal ta tikan la sua ki Anutu mi titoto, ina zin tomini tikam kampeŋana biibi.”\x + \xo 11:28 \xt Lu 8:15,21; Yo 14:21; Yems 1:25\x* \s1 Yona iwe kilalan \r (Mt 12:38-42) \p \v 29 Tomtom boozo timarmar, to Yesu imaŋga mi ikam sua pizin. Iso: “Wal ta koozi timbotmbot i, zin sananŋan kat. Pa tiso tire mos sa pa matan, to tiurla. Mi mos tamen kembei ta muŋgu ipet pa Anutu kwoono Yona na, mos tamen tina ta ko Anutu ikam pizin. \v 30 Pa muŋgu Yona iwe kilalan pizin tomtom ki Ninibe, mi ipei ŋgar kizin pa mbulu kizin sananŋan. Mi Tomtom Lutuunu ko ikam mbulu raraate men pizin tomtom ta koozi timbotmbot i.\x + \xo 11:30 \xt Yona 1:17, 2:10, 3:4\x* \p \v 31 Indeeŋe mbeŋ kaimer ma Anutu iso iur kadoono pizin tomtom na, moori zaanaŋana ta muŋgu ikamam peeze pa lele pakaana ta mbuleene kat na, ni tomini ziŋan zin tomtom ta koozi timbotmbot i, ko timaŋga. Mi ni ko iŋgal matan pa zooroŋana kizin. Paso, ni iute Anutu som, tamen imbel pai pa lele molo mi imar, bekena ileŋ ŋgar ta Anutu ikam pa king Salumo na. Mi iŋgi tomtom ta ilip pa Salumo, ta koozi imbotmbot i.\x + \xo 11:31 \xt 1Kin 10:1+; 2Sto 9:1+\x* \p \v 32 Mi zin Ninibe kan tomini. Ziŋan zin tomtom ta koozi timbotmbot i, ko timaŋga mi tiŋgal matan. Pa muŋgu zin tileŋ sua ki Yona, mi titooro lelen. Mi iŋgi tomtom ta ilip pa Yona, ta koozi imbotmbot i.\x + \xo 11:32 \xt Yona 3:5+\x* \s1 Mat mi zugut \r (Mt 5:14-16, 6:22-23) \p \v 33 “Parei, sombe tutun lam sa, ko tuturke? Som. Iti tuur se kor, bekena zin tomtom ta tile na, timbot la mat tomini.\x + \xo 11:33 \xt Mt 5:15; Mk 4:21; Lu 8:16; Pil 2:15+\x* \p \v 34 Iti matanda ta iurur mat piti. Tana sombe matanda ambai, ina iswe kembei mat imbot la lelende kek. Mi sombe matanda isaana, ina iswe kembei tombot la zugut lene men. \v 35 Tana motom iŋgalŋgal itum. Kokena nu ndemeere sorok ma so ko mat imbot la lelem, mi tamen ko zugut ma iŋgi. \v 36 Tana sombe koroŋŋom sa ikam zugut ka mbulu sa som mi mbotmbot la mat leleene men, nako kembei ta lam iyaara kat pu i.” \s1 Mbulu sananŋana kizin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu \r (Mt 23:1-36; Mk 12:38-40) \p \v 37 Yesu ikamam sua tana, mi tomtom ta kizin wal tutu kan, ni iso pini be ziru tila ma tikan kini la mbata. \v 38 Tila ma mbulen su pa kini kanŋana. Mi tomtom tina ire Yesu iŋguuru namaana som, mi ikan kini, tabe ikam ŋgar boozo.\x + \xo 11:38 \xt Mt 15:1+; Mk 7:1+\x* \p \v 39 To Merere iso pini. Iso: “Aiss, niom tutu koyom, kakam ŋgar biibi pa koroŋ mat kana men kembei ta mbooro ma kuuru ŋguuruŋana. Tamen leleyom na, bok pa kuumbu mi mbulu sananŋan ta boozomen.\x + \xo 11:39 \xt Mk 7:4; Tit 1:15\x* \p \v 40 Niom talliŋoyom kat! Parei, Anutu ikam ŋgar pa koroŋ mat kana men, mi lelende som? \v 41 Tamen sombe kuur leleyom pizin wal sorrokŋan mi ku'uulu zin, nako koroŋ ta munŋaana men iŋgeeze piom.\x + \xo 11:41 \xt Yesa 58:6+; Lu 12:33; Tit 1:15; Yems 1:27\x* \p \v 42 “Niom tutu koyom na, tembel yom kek! Pa motoyom iŋgalŋgal be kikinin zeere tiom soroksorok mataana kana be kakam la ki Anutu. Mi ina ambai. Tamen tutu bibip ŋonoono, ina kakam ŋgar pa som! Tutu ta kembei: Takam mbulu ndeeŋeŋana men, mi tuur kat lelende pa Anutu mi zin tomtom. Niom sombe koto tutu, na bela koto tutu ta boozomen, tona ambai.\x + \xo 11:42 \xt Lo 6:5; Mika 6:8\x* \p \v 43 “O niom tutu koyom na, tembel yom kek! Pa sombe kelela lupŋana muriini, na niom leleyom be mbuleyom izze mbalia ta wal zanŋan murin na. Mi sombe tipakur yom isu kar keteene, to leleyom ndabok mi niyom ise.\x + \xo 11:43 \xt Lu 14:7, 20:46\x* \p \v 44 Aiss, tembel yom kek! Niom kembei wal lepen ta tomtom tire som, tana tiso ko lele ambaiŋana men, mi tilala mi timarmar pa.” \p \v 45 To tomtom ta, ni zin wal ta ŋgar kizin ilip pa tutu i, iso pa Yesu. Iso: “Biibi, sua ta piri na, ipamiaŋ yam tomini.” \p \v 46 Tabe Yesu iso pini. Iso: “Aiss, niom wal ta ŋgar tiom iliplip pa tutu i, niom tomini tembel yom kek! Pa tutu tiom ikamam pataŋana boozomen pizin tomtom. Ŋonoono, tutu tana ipata piom som. Mi zin na, ipata pizin. Tamen kuur nomoyom kunuunu risa be ku'uulu zin na som.\x + \xo 11:46 \xt Ŋgo 15:10; Ga 5:1\x* \p \v 47-48 “Mi Anutu kwoono bizin ta muŋgu tumbuyom bizin tipun zin ma timetmeete lup, ta koozi kuurpewe lepen be iŋgeeze kat. Tamen mbulu ta kakamam, ina iswe kembei ŋgar tiom raraate kembei ta tumbuyom bizin, mi koyok pa mbulu kizin sananŋana. Tana tembel yom kek.\x + \xo 11:47-48 \xt Ŋgo 7:51+\x* \p \v 49 Tanata Anutu iswe ŋgar kini biibi ma iso ta kembei: ‘Nio ko aŋgo zin wal ta tiwe nio kwoŋ na, mi zin ŋgoŋana tio. Mi pakan na, tomtom ko tipun zin ma timetmeete. Mi pakan, nako tiseeze matan.’ \v 50-51 Mi kadoono sananŋana kizin wal boozomen ta tipun sorok Anutu kwoono bizin, inako ise tiom. Indeeŋe ta Anutu iur saamba mi toono, mi meeteŋana ki Abel, mi imar imar ma meeteŋana ki Anutu kwoono Sakaria ta tipuni su artaal uunu lela urum lene na, mbulu sananŋan ta boozomen tana ka kadoono kola ise kizin tomtom ta koozi timbotmbot i. E, nio aŋso piom: Niom ta ko kere kadoono kizin.\x + \xo 11:50-51 \xt Un 4:8; 2Sto 24:20+\x* \p \v 52 “O niom wal ta ŋgar tiom iliplip pa tutu i, tembel yom kek! Pa sua ki Anutu ta iwe zaala pizin tomtom be tiute kati na, niom keswe pizin som. Mi ituyom kombot lela peeze ki Anutu som, mi zin wal ta tikamam be tilela na, kapakalkaala zaala pizin.” \p \v 53 Yesu ikam sua tana ma imap, to imaŋga be izem zin. Som, mi zin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu keten malmal kat pini. Tana timaŋga mi tikam wiŋana boozo pini, \v 54 beso ipekel ŋoobo ma iŋgi, tona iwe le uunu be tikami. \c 12 \s1 Takam pakaamŋana pa urlaŋana pepe \r (Mt 10:26-27, 16:6; Mk 8:15) \p \v 1 Iwal ta munŋaana ka tieene kat timar tilup zin mi tiparzalla pizin ma timbotmbot. Mi Yesu imaŋga pa sua kamŋana ma iso lae pizin naŋgaŋ kini muŋgu. Isombe: “Kozo kere yom pa yis kizin tutu kan. Yis tana, ina pakaamŋana ta tikamam pa urlaŋana kizin na.\x + \xo 12:1 \xt Mt 16:6; Mk 8:15; 1Kor 5:6+; 1Pe 2:1\x* \p \v 2 Pa koroŋ zukŋan ta boozomen, nako tipeeze ma borok su. Mi koroŋ turkeŋan ta boozomen, nako kaimer tiswe ma imbot mat.\x + \xo 12:2 \xt Mk 4:22; Ro 2:16; 1Kor 4:5; Ibr 4:13\x* \p \v 3 Tana sua ta koso la zugut lene, nako tiswe ma ipet mat pa aigule. Mi sua ta kumburumrum pa lela ruumu leleene, inako tisoyaara isu kar keteene. \s1 Komoto pepe \r (Mt 10:28-31) \p \v 4 “O toroŋan, nio aŋso piom. Zin tomtom ta tiso tipun yom ma kemetmeete na, komoto zin pepe. Pa sombe tipun yom ma kemeete, ina imap ta tina. Kaimer na, zin ko tirao be tikam kosa sa toro piom mini na som.\x + \xo 12:4 \xt Ibr 13:6\x* \p \v 5 Mi Anutu, to komoto i. Pa ni mburaana biibi. Irao be ipun tomtom ma imeete. Mi irao iziiri kunuunu tomini ma ila imbot kar sanaana. Tana aŋso piom: Komoto Anutu itutamen tau.\x + \xo 12:5 \xt Ibr 10:31; Yems 4:12\x* \p \v 6 “Kakam ŋgar pa man kimbinbin. Ina man sorokŋana. Irao tiŋgiimi lamata pa pat siŋsiŋŋan ru. Tamen Anutu, ni mataana mbeleele tasa na som. \v 7 Mi niom na, ndomoyom ŋoyom. Kilip kat pizin man kimbinbin. Uteyom runrun na, Anutu inin ma imap. Tana komoto koyom pepe.\x + \xo 12:7 \xt Lu 21:18; Ŋgo 27:34\x* \p \v 8 “Nio aŋso kat piom. Sombe tomtom sa iswe kembei ni iwe leŋ ila tomtom matan, na Tomtom Lutuunu ko iswe i tomini kembei ni naŋgaŋ kini ila zin aŋela ki Anutu matan.\x + \xo 12:8 \xt Tur 3:5\x* \p \v 9 Tamen, sombe tomtom sa iwatkaala nio zoŋ ila tomtom matan, na Tomtom Lutuunu ko iwatkaali tomini ila zin aŋela ki Anutu matan.\x + \xo 12:9 \xt Mk 8:38; Lu 9:26; 2Tim 2:12; 1Yo 2:23\x* \p \v 10 “Tomtom sa, isombe igiibi sua sananŋana pa Tomtom Lutuunu, na sanaana kini tina Anutu ko irao ireege pini. Tamen sombe igiibi sua sananŋana pa Bubuŋana Potomŋana, nako Anutu ireege pini na som.\x + \xo 12:10 \xt Mt 12:31+; Mk 3:28+; Ibr 6:4+, 10:26; 1Yo 5:16\x* \p \v 11 “Mi sombe tikam yom ma tipamender yom lela lupŋana muriini, som zin bibip mi zin peeze kan keren uunu, na kopoyom rru mi kuru zaala pa sua pareiŋana tabe kepekel pa i na pepe.\x + \xo 12:11 \xt Mk 13:11; Lu 21:14+\x* \p \v 12 Pa mazwaana tana Bubuŋana Potomŋana itunu ko ikam ŋgar piom mi iso yom pa sua tabe koso i.” \s1 Sua tooroŋana pa mbio uunu ta ni talliŋana kat \p \v 13 To tomtom ta, ni imbot lela iwal biibi lelen, mi iso la pa Yesu ma iso: “Mos katuunu, so pa atoŋ be ipeete koroŋ ta tomoyam iur piam na ma nio leŋ pakaana.” \p \v 14 Tamen Yesu ipekel ma iso: “Wai, asiŋ iur yo be aŋtiiri sua tiom mi aŋpeete koroŋ tiom?” \v 15 Tona iseeŋge sua kini, mi iso pizin iwal ta kembei. Isombe: “Motoyom iŋgal ituyom: Kokena motoyom berber pa koroŋ boozo mi motoyom koroŋŋoyom. Pa sombe tomtom sa, ni irao kat pa koroŋ ta boozomen ki toono, na koroŋ tana men ko irao be ikami ma imbot ndabok na som.”\x + \xo 12:15 \xt Mbo 62:10; Lu 4:4; 1Tim 6:6-17\x* \p \v 16 Tona ni ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin. Isombe: “Kembei ta mbio uunu ta. Ni toono kini mbuyeene biibi, tabe koroŋ kini boozomen ta iwaswaaza na, titum ma tizze ma ŋonon ta sorok som kat. \v 17 To tomtom tana imbot ma som mi ikam ŋgar. Iso: ‘Wai, iŋgi kozo ko aŋkam parei pa kini tio ti? Ko aŋur ila parei? Pa muriini tiŋgi na, irao som.’ \v 18 To imaŋga mi iso pa itunu ta kembei: ‘Oo, iŋgi ko aŋkam ta kembei: Ko aŋreege diditu munmun tiŋgi, mi aŋpo bibipŋan. Naso aŋdaaba kini ma koroŋ tio ta munŋaana men lela. \v 19 Toinabe aŋmaŋga mi aŋso pa ituŋ ma aŋsombe: Aa buri, kini ta aŋdaaba lela muriini tiŋgi, ta ko imboro yo ma irao ndaama boozomen. Tana buri be keteŋ su, mi aŋkam kat mboti ambaiŋana. Ko aŋkanan ma aŋwinin, mi aŋbotmbot men ta kembei.’\x + \xo 12:19 \xt 1Kor 15:32; Yems 5:5\x* \p \v 20 “Tamen Anutu iso pini ta kembei: ‘A, nu tana talliŋom kat! Mbeŋ ta koozi ko meete. Mi koroŋ ta ndoundou na, ko asiŋ ikam?’”\x + \xo 12:20 \xt Mbo 39:4-6, 49:16+, 52:7; Yems 4:14\x* \p \v 21 Tona Yesu ipemet sua kini ma iso ta kembei. Iso: “Mbulu raraate men, ta ko ipet pizin wal ta tindoundou len koroŋ boozo su toono, mi tamen koroŋ ŋonoono ta ki Anutu i, na zin tirao pa som.”\x + \xo 12:21 \xt Mt 6:19+; 1Tim 6:18+; Yems 2:5\x* \s1 Anutu ko mataana piti \r (Mt 6:25-34) \p \v 22-23 To Yesu iso pizin naŋgaŋ kini. Isombe: “Tana kopoyom rru pa koyom kini mi leyom mburu pepe. Pa koroŋ kulindi kana men kembei kini mi mburu, ina irao ikam ti ma tombot ndabok na som.\x + \xo 12:22-23 \xt Pil 4:6; Ibr 13:5; 1Pe 5:7\x* \p \v 24 Kere. Zin man tiwaswaaza kini, som titoutou kini ma tidabdaaba lela ruumu? Som. Anutu itunu ipututu zin. Mi niom na, kilip kat pizin man. \v 25 Mi parei? Sombe tiom tasa iru zaala be iseeŋge itunu swoono ma imbot moloŋana ri, ko irao? Som. \v 26 Mi sombe karao be kakam koroŋ riŋa ta kembei som, na parei ta kopoyom rru pa koroŋ pakan? \p \v 27 “Mi kere aigau boozomen ta tizze na, tikamam uraata sa? Som. Mi zitun tiurpewe len mburu be tizeebe zin pa i? Som. Mi nio aŋso kat piom: Muŋgu, king Salumo, ni izebzeebi pa mburu milmilŋan ta ndabokbokŋan kat. Tamen mburu kini sa irao kembei aigau tiŋgi na som.\x + \xo 12:27 \xt 1Kin 10:4+; 2Sto 9:3+\x* \p \v 28 Mi aigau tiŋgi, iŋgi koroŋ sorok. Koozi timbot. Gaaga tila len. Tamen Anutu itunu ta iurpe ma ambai kat. Lak, sombe ni mataana iŋgalŋgal koroŋ soroksorok ta kembei, nako mataana iŋgalŋgal yom pa leyom mburu tomini. Oo niom, urlaŋana tiom musaari mete!\x + \xo 12:28 \xt Mt 10:29\x* \p \v 29 Tana kopoyom rru pa koyom kini ma yok mi kakam ŋgar boozo pa pepe. \v 30 Pa ina, zin karkari ta tiute Anutu som, ta tikamam ŋgar biibi pa koroŋ ta kembei. Tamen niom, sombe kuru zoloyom pa koroŋ sa, na Tomoyom iute kek. \v 31 Tana bela kakam kinkiini pa peeze kini muŋgu, to ni ikam zin koroŋ taiŋgi ma ito ma ima.”\x + \xo 12:31 \xt Mbo 37:4,25; Ro 14:17\x* \s1 Tupun mburanda pa koroŋ ŋonoono \r (Mt 6:19-21) \p \v 32 Yesu iso: “O niom sipsip ki Anutu, niom wal boozoŋoyom som. Mi komoto pepe. Pa Tomoyom, ni leleene be ikam yom ma kombot lela peeze kini leleene mi kelela kar saamba.\x + \xo 12:32 \xt Mt 25:34; Tur 1:6\x* \p \v 33 Tana koŋgomoono koroŋ tiom, mi karai ka pat pizin wal ta len koroŋ somŋan i. Naso kuurpe leyom kautu ta irao be isaana som, mi imbotmbot ma alok su kar saamba. Mi ina wal kuumbuŋan tirao be tikem som. Mi rap tomini, irao be ipasaana som.\x + \xo 12:33 \xt Lu 18:22; Ŋgo 2:45; 1Tim 6:18+\x* \p \v 34 Pa lele ta so nu re kembei koroŋ ku ŋonoono imbotmbot pa, inako ur lelem imap ma ilala pa lele ta tana.” \s1 Zin mbesooŋo be tiurur matan pa miiliŋana ki biibi kizin \r (Mt 24:45-51; Mk 13:32-37) \p \v 35 “Kutun lam tiom ma ikanan, mi kuurpe ituyom ma kazza.\x + \xo 12:35 \xt Mt 25:1+; Pil 3:20; 1Tes 5:4; 1Pe 1:13\x* \p \v 36 Kembei zin mbesooŋo ta tiurur matan pa biibi kizin ta imbot ula uunu na, beso imiili mi itut kataama, na loŋa mi tisol pini. \v 37 Nio aŋso piom: Zin mbesooŋo ta sombe biibi kizin imar, mi ire zin tiurur matan pini mi tizza i, inako lelen ambai pa kampeŋana tabe ise kizin i. Nio aŋso kat piom: Biibi kizin ko iselek mburu kini mi iurpe itunu pa uraata, to iso pizin ma mbulen isu be tikan kini, mi itunu imbesmbeeze pizin.\x + \xo 12:37 \xt Yo 13:4\x* \p \v 38 “Tana sombe biibi kizin imar pa mbeŋ lukutuunu, som man itaŋtaŋ, mi ire zin tizza i, inako lelen ambai pa kampeŋana tabe ise kizin i. \p \v 39 “Lak, sombe ruumu katuunu iute nol tabe tomtom kuumbuŋana imar pa i, ko izem ruumu kini ma imborene sorok mi ila? Som. Ko imenderkaala ruumu kini ma imbotmbot. Kokena tomtom kuumbuŋana tana ipetepaala ruumu mi ilela.\x + \xo 12:39 \xt 1Tes 5:2+; 2Pe 3:10; Tur 3:3\x* \p \v 40 Tana niom ta kembena. Kozo kuurur motoyom ma kombotmbot. Pa nol ki Tomtom Lutuunu na, niom kuute som. Ni ko imar kembei ta pamururŋana.”\x + \xo 12:40 \xt Mk 13:33; Tur 16:15\x* \p \v 41 To Petrus iso: “Merere, sua tooroŋana tana, nu so piam men, som so pizin iwal biibi?” \p \v 42 Merere ipekel kwoono ma iso: “Mbesooŋo ta so ni mata seŋana mi le ŋgar ambaiŋana, nako biibi kini iuri be imboro ruumu ka uraata mibe irre waene bizin pa kan kini. \v 43 Mi sombe biibi kini ila lele sa, mi imiili ma imar mini, mi indeeŋe mbesooŋo tana ikamam kat uraata kini, inako mbesooŋo tana leleene ambai pa kampeŋana tabe ise kini i. \v 44 Nio aŋso kat piom: Biibi kini ko iuri ma iwe mataana be imboro koroŋ kini ta boozomen.\x + \xo 12:44 \xt Lu 19:17+\x* \p \v 45 “Tamen sombe mbesooŋo tana ikam ŋgar ta kembei. Iso: ‘Aa, biibi tio ko loŋa mi imar na zeen.’ To imaŋga ma ipun sorok zin mbesooŋo pakan, mi igaaba zin winŋana kan mi ziŋan tiwinin ma tigadgaada, na kozo ire i.\x + \xo 12:45 \xt 2Pe 3:3\x* \p \v 46 Pa biibi kini ko imar ma ipamururi. Tonabe ikam zaaba pini, mi ipiri i ma ila igaaba zin wal ta tiurla som na. \p \v 47 “Mbesooŋo sa, sombe iute mbulu ta biibi kini leleene pa i, mi tamen iurpe ka uraata som, inako tibalisi ma kuliini berebere.\x + \xo 12:47 \xt Yems 4:17\x* \p \v 48 Mi sombe mbesooŋo sa iute som, mi ikam ŋoobo mbulu, inako biibi kini leleene imiili ri pini mi iseeze kat mataana som. Pa tomtom ta so Anutu ikam le koroŋ biibi, na ni bela ipimiili ma biibi. Mi sombe tomtom sa, Anutu indemeeri mi iur koroŋ biibi ila namaana be ikam uraata pa, inako Anutu iur mataana pini be ipimiili ma biibi.\x + \xo 12:48 \xt Wkp 5:17; Ro 2:12+; 1Tim 1:13\x* \s1 Yesu ko iwe uunu pizin tomtom be tiparyapaala zin \r (Mt 10:34-36) \p \v 49 “Nio ti aŋmar be aŋpiri you isu toono. Mi so you tana ikanan pataaŋa, so leleŋ ndabok. \v 50 Tamen pataŋana biibi tabe isalakaala yo i, ina iwwa i. Tana leleŋ ipata ma ipata kat. Mi ko aŋbotmbot ta kembei ma irao pataŋana tana ikam yo, mi aŋbaada ma imap.\x + \xo 12:50 \xt Mk 10:38+; Yo 12:27\x* \p \v 51 Parei? Niom koso ko nio aŋmar be aŋlup zin tomtom ma lelen iwe tamen? Ina som. Pa nio ko aŋwe uunu pizin be tiparyapaala zin ma timbot ndelndelŋa. \v 52 Pa indeeŋe koozi mi ila na, lupŋana kizin toŋmatiziŋ ko imureege, mi lelen iwe tamen mini som. Sombe zin lamata, nako tel timbot pakaana, ru timbot pakaana. \v 53 Mi zin kolman ziŋan lutun bizin ko tilup zin mini som, mi tiparmbot molo pizin. Mi zin kolmannan ta kembena. Ko ziŋan lutun moori bizin tilup zin mini som, mi tiparmbot molo pizin. Mi ziŋan rwon moori bizin tomini, ko tikam mbulu raraate men tau.”\x + \xo 12:53 \xt Mika 7:6\x* \s1 Kilalan \r (Mt 16:2-3) \p \v 54 Yesu iso pizin iwal mini ma isombe: “Keleŋ. Niom sombe kere miiri tieene izukzuk re uunu ri, to loŋa mi koso: ‘O, iŋgi be yaŋ imar i.’ Mi yaŋ imar. \v 55 Mi sombe kayamaana miiri iloondo ki iwaara, to kosombe: ‘Iŋgi be lele ilomo mini.’ Mi lele ilomo. \v 56 Niom wal ta kakamam pakaamŋana pa urlaŋana tiom! Pa lele na, niom karao be kikilaala. Mi mbulu ta koozi iwedet i, parei ta karao be kikilaala som? \s1 Loŋa mi tuurpe lelende pa kanda koi bizin \r (Mt 5:25-26) \p \v 57 “Mbulu ndeeŋeŋana na, niom kuute kek. Mi parei ta kusu mi katalli pa mini? \v 58 Sombe tomtom sa ikamam be ipamenderu pa sua, na mbotmbot pepe. Loŋa men mi toombo be la kini, mi niomru kuurpe leleyom. Kokena ni ikamu ma niomru kala ki biibi ta itirtiiri sua i. To biibi tana iuru la zin menderŋan naman, mi tipiri u lela ruumu sanaana. \v 59 Mi nio aŋso kat pu. Nu ko irao yooto karau na som. Ko mbotmbot ma irao posop kat kadoono ta tiur pu na.”\x + \xo 12:59 \xt Mt 18:34+\x* \c 13 \s1 Sombe totooro lelende som, inako tala lende \p \v 1 Indeeŋe mazwaana tina, tomtom pakan timar mi tisotaara Yesu pa zin Galilea kan pakan ta tikamam patoronŋana ila ki Anutu, mi Pilatus ipun zin ma siŋin ireere sala artaal ki patoronŋana tana. \v 2 Tana Yesu iso pizin ma iso: “Wal tana, niom kakam ŋgar pizin be parei? Sanaana kizin ilip pizin Galilea kan pakan, tana pataŋana ta kembei ise kizin?\x + \xo 13:2 \xt Yo 9:2+\x* \p \v 3 Nio aŋso piom: Som kat! Mi keleŋ. Sombe kotooro leleyom som mi kezem sanaana tiom som, na niom ta munŋaana men ko kamap ma kala leyom kembei ta zin na.\x + \xo 13:3 \xt Mbo 7:12\x* \p \v 4 Mi zin wal lamoro mata mi tel ta ruumu ute ŋgutŋguutuŋana zaana Siloam ipol salakaala zin ma timetmeete na, niom kakam ŋgar pizin be parei? Sanaana kizin ilip pizin wal pakan ki Yerusalem? \v 5 Nio aŋso piom: Som kat! Mi sombe kotooro leleyom mi kezem sanaana tiom som, inako kala leyom tomini raraate kembei ta zin.” \s1 Yesu ikam sua tooroŋana pa ke ta ŋono somŋana \p \v 6 To Yesu ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin. Isombe: “Ke fik ta imender la baen lene ki tomtom ta. Ni ila na, mataana izalla pa uteene be iru ka ŋonoono. Mi som. \v 7 To isu na iso pa mbesooŋo kini ta imborro baen lene na ta kembei. Iso: ‘Leŋ! Nio aŋbelmbel lele ti marŋana pa ndaama tel i, be aŋru ke tiŋgi ka ŋonoono. Mi ŋonoono sa som. Tana taara ma isu lene. Kokena ikam sorok toono mbuyeene.’\x + \xo 13:7 \xt Mt 3:10, 7:19; Yo 15:2,6\x* \p \v 8 Tamen tomtom ta imborro baen lene na, iso pini ta kembei: ‘O biibi, pasaana paso? Imbotmbot mi aŋtoombo ma aŋkamam toono ila uunu pa ndaama tasa.\x + \xo 13:8 \xt Ro 2:4; 2Pe 3:9,15\x* \p \v 9 Mi ndaama toro, to tere. Sombe ŋonoono, inako kena. Mi so som, inako tataara ma isu lene.’” \s1 Yesu iurpe moori ta pa aigule potomŋana \p \v 10 Indeeŋe aigule potomŋana ta na, Yesu ni ikamam sua pizin tomtom ilela lupŋana muriini. \v 11 Mi moori ta, ni bubuŋana sananŋana ipasaani ma ikunkun ki pai ma irao ndaama lamoro mata mi tel kek. Irao iswooro ndemeene risa som. \v 12-13 Mi Yesu ire i, to iboobi ma ila kini, mi iur namaana isalakaali mi iso pini. Iso: “Moori, mete ku ko ikisu mini som.” To loŋa men iswooro ndemeene, mi imender kat mi ipakur Anutu. \p \v 14 Tamen tomtom ta imborro lupŋana muriini na, ni keteene malmal. Pa Yesu iurpe moori tana pa aigule potomŋana tau. Tanata iso pizin iwal ma isombe: “Aiss, parei ta niom kamar be iurpe yom pa uraata lene som? Iŋgi sa aigule potomŋana tabe ketende su pa i.”\x + \xo 13:14 \xt Kam 20:8+\x* \p \v 15 Tabe Merere iso: “Niom wal pakamkaamŋoyom! Niom ta boozomen kuputkewe mbili tiom, mi kakamam zin ma tilala tiwinin kan yok pa aigule potomŋana.\x + \xo 13:15 \xt Lu 14:5; Yo 7:22+\x* \p \v 16 Mi moori ti, ni Abaraam popoŋana kini. Tamen Sadan ikisi pa ndaama lamoro mata mi tel kek. Parei? Ko irao tatatke i pa pataŋana kini pa aigule potomŋana som?”\x + \xo 13:16 \xt Yesa 58:6+; Lu 6:9\x* \p \v 17 Yesu ka koi bizin tileŋ pekelŋana kini na, kan miaŋ. Mi zin iwal biibi na, menmeen zin pa uraata mburanŋan mi ndabokbokŋan ta ni ikamam na. \s1 Yesu itooro sua pa zeere mastet \r (Mt 13:31-32; Mk 4:30-32) \p \v 18 To Yesu iso: “Peeze ki Anutu na, ka mbulu pareiŋana? Ko aŋso se ki sokorei, to kakam ŋgar pa? \v 19 Ina kembei mastet iweene musaari kat ta tomtom ikam, mi ila ipaaza sula mokleene kini. Mi kaimer to indom ma iwe biibi kembei ta ke i, mi iur namannaman boozo. Tana zin man tila ma tipo len ŋgini isala.”\x + \xo 13:19 \xt Mt 24:14\x* \s1 Sua tooroŋana pa yis \r (Mt 13:33) \p \v 20 To Yesu iso mini. Iso: “Peeze ki Anutu ka mbulu, nako aŋso se ki sokorei toro? \v 21 Ina kembei ta yis. Sombe moori sa ikam mi itooro raama palawa biibi, to koroŋ ri tana irao izil pa palawa biibi tana ma imap.” \s1 Zaala ta ila pa kar saamba na, kwoono musaana \r (Mt 7:13, 14:21-23) \p \v 22 Yesu isombe isala pa Yerusalem. Ni ipa ma ila, beso indeeŋe kar tasa, to ikam sua pizin, mi imaŋga mini ma ila. Ta kembei kembei mi ila. \v 23 Mi tomtom ta, isu to iwi i. Iso: “Merere, parei? Wal tabe Anutu ikamke zin i, ko rimen ŋonoono?” \p \v 24 Yesu iso pizin ma iso: “Kar saamba na, ka kataama musaari. Tana kakam kinkiini be kelela. Pa tomtom boozomen ko titoombo be tilela ma tirao som.\x + \xo 13:24 \xt 1Kor 9:24+; Pil 2:12+\x* \p \v 25 “Tana kere. Pa kaimer ruumu katuunu ko imaŋga mi ikotkaala kataama. Indeeŋe tana, niom sombe kombotmbot mat mi kutut kataama ma koso: ‘Merere, sol kataama piam lak!’, nako ni ipekel ma iso: ‘Niom ziŋoi? Nio aŋkankaana piom.’\x + \xo 13:25 \xt Mt 25:10+\x* \p \v 26 Tona niom ko kamaŋga mi koso: ‘Wai, parei ta nu kankaana piam? Muŋgu itiŋan takanan ma tiwinin, mi nu kamam sua piam isu kar tiam na.’ \p \v 27 Tamen ni ko iso piom mini ma isombe: ‘Nio aŋkankaana piom. Niom so kar i? Kala leyom. Pa niom wal sananŋoyom.’\x + \xo 13:27 \xt Mt 25:41\x* \p \v 28 “Mi niom sombe kere Abaraam, Isak, Yakop, mi Anutu kwoono bizin ta boozomen ziŋan Anutu tilup zin lela kar kini, nako zoŋoyom ŋekŋek mi kataŋtaŋ. Paso, niom, nako tipiri yom pera mat kek. Zoyom sa mini som.\x + \xo 13:28 \xt Mt 8:11+, 13:42, 24:51\x* \p \v 29 Mi tomtom ko timar pa toono ta boozomen, be mbulen su pa kini kanŋana lela Anutu kar kini.\x + \xo 13:29 \xt Mt 8:11+; Lu 14:15; Tur 19:9\x* \p \v 30 Tana kere. Zin wal ta timar kaimer, nako timuuŋgu. Mi zin tau timuuŋgu, nako tikemer.”\x + \xo 13:30 \xt Mt 19:30, 20:16\x* \s1 Yesu leleene isaana pa Yerusalem \r (Mt 23:37-39) \p \v 31 Indeeŋe tana, zin tutu kan pakan timar ki Yesu mi tiso pini. Tiso: “Aa, maŋga ma zem lele tiŋgi, mi ko ma la lem lele toro sa. Pa Erot isombe ipunu.” \p \v 32 Yesu ipekel kalŋan ma iso: “To ri tana, ni irao kat pa ŋgar bozboozo! Kala ma koso pini ta kembei: ‘Nio iŋgi aŋzirziiri bubuŋana sananŋan mi aŋurpewe zin tomtom ta koozi, gaaga, mi ko malama, to aŋposop uraata tio ma imap.’ \v 33 Tana nio ko aŋkam pai ta koozi, gaaga mi malama. Pa sombe tipun Anutu kwoono sa ma imeete, na bela tikam su Yerusalem.” \p \v 34 To Yesu iseeŋge sua kini ma iso: “O Yerusalem, Yerusalem! Anutu kwoono bizin ta niom kembel kasŋana kek. Mi zin ŋgoŋana kini ta ni iŋgo zin piom i, na kupunun zin pa pat ma timetmeete. Mi nio na, gorgori leleŋ be aŋkokor yom ma kamar kembei ta man ikuubukaala lutuunu bizin. Tamen leleyom pio som. \v 35 Tana Anutu ko izem yom ma Urum Merere tiom imborene sorok. Mi nio aŋso kat piom ta kembei: Niom ko kere motoŋ mini som ma irao ituyom kosombe:\x + \xo 13:35 \xt Mt 23:37+; Lu 21:20,24\x* \q1 ‘Merere ko ipombol tomtom ti mi ikampe i. \q1 Pa ni ko ikam ruŋguunu ta imar i!’”\x + \xo 13:35 \xt Mbo 118:26\x* \c 14 \s1 Yesu iurpe tomtom meteŋana toro pa aigule potomŋana \p \v 1 Aigule potomŋana toro tabe keten su pa i na, Yesu ila ruumu ki biibi ta kizin wal tutu kan be ziŋan tikan kini. Mi tomtom pakan ta ziŋan timbotmbot mi tireuduti. \x + \xo 14:1 \xt Lu 11:37\x* \p \v 2 Molo som na, tomtom ta, ta kumbuunu mi namaana izarzar na, ni ilela mi imender su Yesu kereene uunu. \v 3 Tabe Yesu imaŋga to, iwi lae pizin wal tutu kan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu ma iso: “Lak, tutu kiti iso parei? Ko irao tuurpe zin tomtom pa aigule potomŋana, som som?” \x + \xo 14:3 \xt Mt 12:10; Lu 6:9\x* \p \v 4 Mi zin tipekel sua sa som. Timaane men. To Yesu iteege su pini ma niini ambai, mi iso pini ma ila lene. \p \v 5 Tona Yesu iso pizin ta kembei. Iso: “Parei, kozobe tiom tasa lutuunu, som mbili kini sa itop sula yok sumbuunu pa aigule potomŋana tabe ketende su pa i, ko ire i mi imbotmbot? Som. Ina kola ila karau men, mi imaati ma ise.” \x + \xo 14:5 \xt Mt 12:11; Lu 13:15\x* \p \v 6 To sua kizin imap. Pa Yesu ipiri la ma koŋ. \s1 Tapakur itundu pepe. Tokoto itundu \p \v 7 Yesu ire wal pakan ta timar pa kini kanŋana na, tikoŋuru mbalia mataana kana. Tabe ikam sua tooroŋana tiŋgi pizin. \x + \xo 14:7 \xt Mt 23:6\x* \p \v 8 Iso: “Sombe tomtom sa iso pu be la mi niomŋan kakan kini ula kana, na mbulem isu sorok lele ta tiur pizin bibip i pepe. Pa takankaana pa. Sombe tomtom toro, ta zaana biibi ma ilip pu i, ni ima tomini, \v 9 inako kini tamaana ima mi iso: ‘Ou, maŋga mi tomtom ti mbuleene su.’ Tona ko maŋga raama kom miaŋ, mi miili ma la mbulem su ta kaimer kat. \v 10 Tana kam mbulu ta kembei pepe. Sombe sua ikamu be la pa kini kanŋana, na mbulem isu mbalia ta kaimer kat. Naso kini tamaana ima, mi iso pu ma iso: ‘O toroŋ, maŋga mi mar mbulem isu mbalia ambaiŋana tis.’ Naso kembei ni ipakuru ila iwal biibi matan. \v 11 Pa tomtom ta sombe ipakur itunu, nako tikoto i. Mi tomtom ta sombe ikototo itunu, inako tipakuri.” \x + \xo 14:11 \xt Mt 23:12; Lu 18:14; Yems 4:6; 1Pe 5:5\x* \p \v 12 Tona Yesu iso mini pa kini tamaana ta kembei: “Sombe kam kini biibi sa, na boobo zin guraaba ku, som toŋmatiziŋ ku, som wal ku, som zin mbio uunu ta timbot kolouŋana pu na pepe. Pa wal ta kembei, kaimer ko tipekel mbulu ku mi tiboobu pa kini kanŋana. Tona lem kadoono ambaiŋana toro sa pa kaimer i som. \v 13 Tana kam mbulu ta kembei pepe. Sombe kam kini biibi sa, to boobo zin wal sorrokŋan, zin kaamaŋan, zin narapeŋan, mi zin matan pisŋan. \x + \xo 14:13 \xt Lo 14:29\x* \p \v 14 Naso ndeeŋe lem kampeŋana ambaiŋana. Pa zin na, tirao be tipekel mbulu ta nu kam pizin na som. Tamen indeeŋe mbeŋ kaimer mi Anutu isombe ipei zin wal ndeeŋeŋan ma timaŋga mini pa naala, to Anutu itunu ko ikam lem kadoono ambaiŋana kat.” \x + \xo 14:14 \xt Yo 5:29\x* \s1 Sua tooroŋana pa bobi ki Anutu \r (Mt 22:1-10) \p \v 15 Timbotmbot ma tikanan kini, mi tomtom ta, ni ileŋ sua tana, to isu na iso pa Yesu. Iso: “Waii, zin wal ta so tilela ma mbulen su mi tikan kini biibi isu kar ki Anutu, ina zin tina ko lelen ambai mi tindeeŋe kampeŋana biibi kat.” \x + \xo 14:15 \xt Lu 13:29; Tur 19:9\x* \p \v 16 To Yesu ipekel kwoono mi ikam sua tooroŋana tiŋgi. Iso: “Lwoono ta na, tomtom ta, ni isombe ikam kini biibi. Tabe ikam sua ma ila pizin tomtom boozomen be timar ma ziŋan tikan kini tana. \v 17 Tiparaŋraŋ koroŋ makiŋ to, kini tamaana iŋgo mbesooŋo kini ma ila mini be iso pizin tomtom ta sua ikam zin kek na ta kembei: ‘Ouo, kamar ta buri. Pa koroŋ ta boozomen amurpe lup kek.’ \p \v 18 “Tamen zin tomtom ta mbesooŋo ila pizin na, mburan be tila som. Tabe tiurur sua ila kena, ila kena. Tomtom mataana kana imaŋga na iso: ‘Aiss, nio ti ko irao aŋma na som. Pa buri ŋonoono ta aŋgiimi toono pakaana ta. Tana iŋgi be aŋla mi aŋtiiri i.’ \v 19 Mi toro na iso: ‘Aiss, nio ti tomini irao aŋma som. Pa buri ŋonoono ta aŋgiimi bapalo laamuru. Tana iŋgi be aŋla mi aŋtoombo zin pa uraata i.’ \p \v 20 Mi tomtom toro na iso ta kembei: ‘Nio buri ta aŋwoolo i. Irao aŋma na som.’ \x + \xo 14:20 \xt 1Kor 7:33\x* \p \v 21 “Mbesooŋo tana imiili ma ila, mi iso uunu kizin tana ila ki biibi kini ma ileŋ. To biibi kini keteene malmal, mi iso pini ma iso: ‘Kena loŋa mi miili ma la pa zaala lwonlwon, mi yo zin wal sorrokŋan, kaamaŋan, narapeŋan, mi matan pisŋan ma timar.’ \x + \xo 14:21 \xt Ep 2:11+\x* \p \v 22 Tana mbesooŋo tana ila mi iso zin makiŋ, to imiili ma imar mi iso: ‘Biibi, kalŋom ta aŋla aŋso pizin ma timar kek. Tamen ruumu leleene imbotmbot i. Bok zen.’ \p \v 23 “Tona biibi iso pini ma iso: ‘Kena la mini, mi wwa kiŋakiŋa pa zaala namannaman ta boozomen, mi maŋmaŋ zin tomtom ma timar bekena ruumu tio bok. \v 24 Mi keleŋ. Nio aŋso kat piom ta kembei. Zin tomtom ta muŋgu bobi tio ila pizin mi mburan som na, kizin tasa ko irao kwoono iteege kini tio tiŋgi na som. Som ma som kat!’” \x + \xo 14:24 \xt Mt 21:43; Ŋgo 13:46\x* \s1 Bela takam kat ŋgar muŋgu, mana tewe naŋgaŋ ki Yesu \r (Mt 10:37-38) \p \v 25 Iwal biibi ta titoto Yesu ma ziŋan tila. To Yesu itoori ma iso pizin. Iso: \v 26 “Tomtom sa, sombe leleene be ito yo, mi tamen ikam ŋgar biibi mete pa tamaana ma naana, som kusiini ma lutuunu bizin, som toŋmatiziŋ kini, som ikam ŋgar biibi mete pa itunu kuliini, inako irao be iwe naŋgaŋ tio na som. \v 27 Mi sombe tomtom sa leleene be ito yo, tamen ikwaara ke pambaaraŋana kini som, inako ni tomini irao be iwe naŋgaŋ tio na som. \x + \xo 14:27 \xt Mt 16:24+; Lu 9:23+; Yo 16:33; 2Tim 3:12\x* \p \v 28 “Kembei ta niom, sombe tomtom tiom sa leleene iur be ipo ruumu ta uteene molo, nako mbuleene isu mi mataana iurur pa pat ma ire pat irao be ruumu imun, tonabe imaŋga pa ka uraata. \v 29 Kokena kitiimbi men isula, mana kaimer ni irao be iposop som. Tona tomtom tire i mi matan pasom i. \v 30 Mi tiso pini ma tisombe: ‘To tana, imaŋmaŋ pa ruumu poŋana ta ipo ma isala kek?’ \p \v 31 “Mi king ta so ikam malmal pa king toro, na ta kembena. Ko mataana su pa wal kini muŋgu ma ire. Sombe ni le malmal kan muŋaana laamuru men, mi king toro ni le malmal kan munŋaana tomoota, ko ni irao pini, som som? \v 32 Beso som, inako loŋa men mi iŋgo tomtom kini pakan ma tila be tipunmeete malmal.” \x + \xo 14:32 \xt 2Kor 5:20\x* \p \v 33 Tona Yesu iposop sua kini mi iso: “Mi niom ta kembena. Bela kezem koroŋ tiom ta munŋaana men ma imborene, tona karao be kewe naŋgaŋ tio. \x + \xo 14:33 \xt Lu 5:11,28; Pil 3:7+\x* \s1 Tai ka sua \r (Mt 5:13; Mk 9:50) \p \v 34 “Tai, ina koroŋ ambaiŋana. Tamen sombe isaana, nako tuurpe mini be parei? Som. \x + \xo 14:34 \xt Ibr 6:4-6\x* \p \v 35 Tana ko tipiri ma ila ne. Pa irao ipembeeze toono mini som. Mi irao totooro raama bapalo tieene be tuurpe mokleene pa na som. Tana ka uraata sa mini som. Sua ta aŋso ma ima na. Mi niom so talŋoyom, inako keleŋ mi kakam ŋgar pa.” \c 15 \s1 Sua tooroŋana pa sipsip ta imbiriizi \r (Mt 18:12-14) \p \v 1 Aigule ta na, wal pakan ta tiyyo takesŋan i ziŋan wal sananŋan pakan tila ma timokor la ki Yesu be tileŋ sua kini. \v 2 Tabe zin tutu kan mi zin ŋgarŋan ki tutu timaŋga, to tikam ŋunuŋŋunuŋ ma tiso: “Wai, parei ta to ti leleene pizin wal sananŋan ma ziŋan tikanan kini la mbata?” \x + \xo 15:2 \xt Lu 5:30; Ŋgo 11:3; Ga 2:12\x* \p \v 3 To Yesu ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin. Iso: \v 4 “Lak, kozobe tomtom tiom tasa imborro zin sipsip tomto lamata, mi sombe tasa imbiriizi, inako ikam parei? Ni ko izem zin tomto paŋ lamoro mata mi paŋ (99) tana ma timbotmbot su lele bilimŋana, mi ila iru sipsip tamen ta isaŋsaŋ na. \x + \xo 15:4 \xt Mbo 119:176; Ezek 34:11,16; Lu 19:10\x* \p \v 5 Iru i, iru i ma sombe indeeŋi, to iwiti ma iuri se regeene, \v 6 mi ikwaari ma imiili pa kar. Tona iboobo wal kini mi zin wal ta ruumu kizin timbot kolouŋana na ma timar, mi iso pizin. Iso: ‘Ouo, kamar ma tulup ti mi itiŋan menmeen ti. Pa sipsip tio ta imbiriizi, ta iŋgi aŋdeeŋi kek.’ \x + \xo 15:6 \xt 1Pe 2:25\x* \p \v 7 “Nio aŋso kat piom. Tomtom sananŋana sa isombe itooro leleene, na kar saamba kan ko tikam mbulu raraate men. Ko tikam orooro biibi isala, mi lelen ambai kat pa tomtom tina ma ilip pa wal tomto paŋ lamoro mata mi paŋ (99) ta tindemeere sorok kembei zin wal ndeeŋeŋan mi titooro lelen som. \s1 Sua tooroŋana pa pat ta imbiriizi \p \v 8 “Mi moori sa, sombe ni le pat milmilŋan laamuru imbotmbot, mi so tamen sa imbiriizi, inako ikam parei? Ni ko itun lam, mi isiiri ruumu leleene ma ipitiiri kat, ma irao indeeŋe pat tana. \v 9 Mi re beso indeeŋe, nako loŋa mi iboobo zin wal kini mi zin moori ta timbotmbot kolouŋana na, mi iso pizin: ‘Ouo, kamar ma tulup ti mi itiŋan menmeen ti. Pa pat tio ta imbiriizi, ta iŋgi aŋdeeŋe kek.’ \p \v 10 “Nio aŋso kat piom: Sombe tomtom sananŋana sa itooro leleene, na zin aŋela ki Anutu tikam mbulu raraate men. Ko menmeen zin biibi kat pa tomtom tamen ŋonoono tana.” \s1 Sua tooroŋana pa tomtom ta iur kat leleene pa lutuunu bizin ru \p \v 11 To Yesu ikam sua tooroŋana tiŋgi. Iso: “Kembei ta tomtom ta, ni lutuunu bizin ru. \v 12 Timbot ma lwoono ta na, lutuunu kaimerŋana i imaŋga to iso pa tamaana. Iso: ‘Tamaŋ, rai koroŋ ku ma nio leŋ imar pataaŋa.’ Tabe taman irai koroŋ ma kolmanŋana lene, kaimerŋana lene. \p \v 13-14 “Aigule pakan ilae, to lutuunu kaimerŋana i, iyauyau koroŋ kini ta boozomen, mi iko ma ila lele molo. Ila ipet lele tana na, ipasaana pat kini ma imap pa mbulu soroksorok ta boozomen. To isu imbot ŋoobo. Mi peteele biibi isu lele tana. Tabe ikam ma mbotŋana kini ambai som kat. \v 15 Tona ila ma iwi kartu ta, bekena ikam uraata pini. Ila to tomtom tina iŋgo i ma ila be imboro zin ŋge kini. \v 16 Mi ni ra, peteli ma isaana kat. Tabe irru zaala be ikam ŋge kini kizin risa ma ikan be ikoto keteene pa. Tamen tiyok pini som. \p \v 17 “Imbotmbot ma ŋgar kini ipet, to itwer la pa mboti ki tamaana ziŋan mbesooŋo kini. Iso: ‘A tina ko! Tamaŋ mbesooŋo kini na, iŋga tikan tikan ma som, mi ka lwoono isu imborene. Mi nio tiŋgi, iŋgi be aŋmeete pa koŋ kini i. \v 18 Kena ko aŋmaŋga ta buri mi aŋla ki tamaŋ. Mi sombe aŋla aŋpet kini, to aŋso pini ta kembei. Aŋso: Tamaŋ, nio aŋkam sanaana pa Anutu mataana, mi aŋkam ŋoobo mbulu pu. Nio sananŋoŋ kat. \x + \xo 15:18 \xt Mbo 51:4\x* \p \v 19 Tana kozo paata yo be lutum mini pepe. Mi parei, ko irao yok pio be aŋkam uraata pu kembei mbesooŋo?’ \p \v 20 “Tona ni imaŋga na imiili ma ila ki tamaana. Iwwa ma ila na, molo mi tamaana ire la pini. Ikilaali, to leleene isaana pini mi iloondo ma ila. Ila to, isou i mi itaŋ. \v 21 To ni iso pa tamaana. Iso: ‘Tamaŋ, nio aŋkam sanaana pa Anutu mataana, mi aŋkam ŋoobo mbulu pu. Nio sananŋoŋ kat. Tana kozo paata yo be lutum mini pepe.’ \p \v 22 “Tamen tamaana iyembut sua kini, mi iboobo zin mbesooŋo kini ma timar, mi iso pizin. Iso: ‘Loŋa mi kakam mburu ndabokŋana kat imar be lutuŋ izeebi pa. Mi kakam kukuugu tio isala namaana, mi kakam kumbu keteene ila kumbuunu. \v 23 Mi kala ma kere mbili ndekndekŋana tasa, to kupuni be takam kini biibi mi lelende ambai pini. \v 24 Pa lutuŋ ti, iti toso ko ni imeete ma ila ne kek. Tamen ni imeete som. Mataana yaryaara, mi koozi imar ipet mini. Ni, toso ko imbiriizi kek. Tamen som. Koozi tendeeŋi mini.’ Tana tilup zin ma tikan kini mi menmeen zin. \x + \xo 15:24 \xt Ep 2:1,5\x* \p \v 25 “Tikamam, mi lutuunu ta kolmanŋana i, imbot mokleene mi imar. Iwwa ma imar igarau ruumu, mi ileŋ tizze kombom mi tirakrak ma kalŋan izalla. \v 26 Tabe imar na, iboobo mbesooŋo ta, mi iwi i. Iso: ‘Iŋga wal kalŋan izalla paso? Uraata sa?’ \v 27 Mi mbesooŋo ipekel kalŋaana ma iso: ‘E, tomom leleene ambai kat mi ipun mbili ndekndekŋana ta. Pa tizim ri ta toso ko imeete, ta imiili ma imar imbotmbot a.’ \p \v 28 “Tomtom kolmanŋana i ileŋ sua tana na, keteene malmal mi mburaana be ilela ruumu som. Tabe tamaana iyooto ma ipet kini, to imaŋmaŋi be ilela. \v 29 Tamen ni ipekel tamaana kalŋaana ma iso: ‘Re. Ndaama ndaama ta tamar i, mi nio aŋzooro la kalŋom pa tasa? Som. Nio aŋbelmbel mbesooŋo pu. Mi nu kam kosa sa pio som. Mekmek lutuunu sorokŋana tomini, nu kam tasa pio bekena niamŋan waeŋ bizin amkan mi menmeen yam pa? Som. \v 30 Mi lutum tina, ni ila ma ziŋan moori zaala lwoono kan tipasaana koroŋ ku ma imap, mi imiili ma imar na, nu ŋgal mbili ndekndekŋana ma isala ki mini. Re. Mbulu ku tina indeeŋe?’ \p \v 31 “To tamaana iso pini. Iso: ‘O lutuŋ, nu ituru ta tombotmbot i. Mi koroŋ tio ta boozomen, ina nu ku tau. \v 32 Mi tizim ri ta toso ko ni imeete ma ila ne kek, ta koozi imiili ma imar mataana yaryaara. Ni, toso ko imbiriizi kek. Mi som. Koozi tendeeŋi mini. Tana sombe takam kini biibi mi menmeen ti pini, ina indeeŋe.’” \c 16 \s1 Sua tooroŋana pa mbesooŋo sananŋana ta iru zaala be imbot ambai pa kaimer \p \v 1 Yesu ikam sua tooroŋana tiŋgi pizin naŋgaŋ kini. Iso: “Lwoono ta na, mbio uunu ta, ni le mbesooŋo ta imborro koroŋ kini. Mi biibi kini ileŋ kembei mbesooŋo tana ikamam kat uraata som, \v 2 to iboobi ma imar, mi iso pini. Iso: ‘Lak, nio aŋleŋ sua pakan pa uraata ku, mi aŋute som: Ko ŋonoono, o ŋonoono som? Tana uraata ta kamam na, karau men mi beede ka sua ise ro, mi kam ma imar be aŋtiiri. Pa iŋgi be nu map pa uraata i.’ \p \v 3 “Mbesooŋo imbot ma som, to iso pa itunu. Iso: ‘Wai, iŋgi ko aŋkam parei? Pa iŋgi be biibi tio iyembut yo pa uraata i. Mi nio mburoŋ irao be aŋkam uraata mat kana som. Mi koŋ miaŋ be aŋsuŋ zin wal pa leŋ pat.’ \v 4 Imbotmbot mi irru ŋgar. To ŋgar ta ipet pini. Tana iso: ‘Aa, buri! Motoŋ iŋgal zaala ta kek. Iŋgi ko aŋkam mbulu tabe ikam zin tomtom ma lelen ambai pio. Beso aŋmap pa uraata, tona tomtom pakan ko tiboobo yo ma aŋla ruumu kizin mi aŋbot se kizin.’ \p \v 5 “Tana imaŋga na iso la pizin wal tataŋa ta len mbun imbot la ki biibi kini na be timar. Tomtom mataana kana imar ipet kini na, mbesooŋo iwi lae pini. Iso: ‘Ai, nu mbun ku piizi?’ \v 6 Mi ni ipekel ma iso: ‘Ŋgere kesŋana tomto lamata.’ \p To iso pini: ‘Is, kam mbun ku ka ro ti, mbulem su, mi beede karau tomtooru laamuru men ise. Mi pakan imborene.’ \v 7 To iwi lae pa toro. Iso: ‘Mi nu na, mbun ku piizi?’ \p Ni ipekel ma iso: ‘Bek tomto lamata ta bokbok pa kini wit.’ \p To mbesooŋo iso pini: ‘Is, kam mbun ku ka ro ti, mi beede tomto paŋ men ise. Mi tomoota imborene.’ \p \v 8 “Biibi ileŋ mbesooŋo kini sananŋana tana uruunu, to iwit zaana. Paso, ni ikam kat ŋgar mi indeeŋe zaala tabe imbot ambai pa. \p “Tomtom ta titoto ŋgar ki toono na, tilip pa zin wal ta timbot la mat ki Anutu leleene. Pa zin wal toono kan na, len ŋgar biibi mi tiute kat zaala tabe tikam mbotŋana ambaiŋana isu toono. Mi ŋgar tana, ta ikamam peeze pizin pa mbulu ta tiparkamam pizin. \x + \xo 16:8 \xt Yo 12:36; Ep 5:8; 1Tes 5:5\x* \p \v 9 Tana niom ta kembena. Kuru zaala be kombot ambai. Karai koroŋ tiom ki toono pizin tomtom. Naso lelen piom. Mi sombe koroŋ ta boozomen ki toono imap, tona tikam yom raama lelen ambai, mi kala muriyom ta saamba a, mi kombotmbot ma alok. \x + \xo 16:9 \xt Mt 6:19+; Lu 12:33\x* \s1 Koroŋ saamba kana ta koroŋ ŋonoono. \p \v 10 “Tomtom ta sombe mataana ise mi imboro kat koroŋ musaana, nako irao imboro koroŋ biibi tomini. Mi tomtom ta sombe ikam pakaamŋana mi ipasaana koroŋ musaana, nako ipasaana koroŋ biibi tomini. \x + \xo 16:10 \xt Lu 19:17+\x* \p \v 11 Tana niom sombe komboro kat koroŋ toono kana som, inako Anutu indemeere yom pa koroŋ ŋonoono ki saamba be parei? \v 12 Mi parei, sombe tomtom sa iur koroŋ kini ima be komboro, mi sombe komboro kat som, na asiŋ ko ikam leyom koroŋ ŋonoono ma ima be komboro? Som. \p \v 13 “Tomtom sa ko irao be imbeeze kat pa bibip ru na som. Pa ina ko iur leleene pa ta, mi ileŋ la sua kini. Mi toro, nako iur koi pini mi irepiili i. Tana niom sombe kembeeze pa Anutu mi koroŋ sa ki toono, nako karao som.” \x + \xo 16:13 \xt Mt 6:24\x* \p \v 14 Zin tutu kan na, matan moniŋan. Tana tileŋ sua ki Yesu tana, to tikam sua repiiliŋana pini. \v 15 Tabe Yesu iso pizin: Iso: “Niom kakamam mbulu tiom ambaimbaiŋan ilala tomtom matan bekena tire yom kembei wal ndeeŋeŋoyom. Tamen Anutu, ni iute leleyom ma imap. Mi keleŋ! Koroŋ ta tomtom tire kembei koroŋ ŋonoono mi tipakur, ina Anutu ire kembei koroŋ sananŋana kat, mi leleene pa risa som. \x + \xo 16:15 \xt Mbo 7:9; Mt 23:28; Lu 10:29, 18:9+\x* \s1 Tutu ki Anutu mi peeze kini \p \v 16 “Tomtom timbot la zaala ki Mose ziŋan Anutu kwoono bizin ma imar imiili su ta Yoan ikam yok pizin tomtom. To peeze ki Anutu ipet mat, mi ka tomtom bizin timaŋga be tisoyaara uruunu. Tanata tomtom tikam kaisiigi mi tirru zaala be timbot lela peeze kini mi tilela kar kini. \x + \xo 16:16 \xt Mt 11:12+; Ro 10:4\x* \p \v 17 “Saamba mi toono ko timbiriizi ma tila len. Tamen tutu ka bude kimbiŋana risa ko irao imbiriizi ma ila lene na som. \x + \xo 16:17 \xt Mbo 119:89; Yesa 40:8; Mt 5:18; Lu 21:33; 1Pe 1:25\x* \p \v 18 “Tomooto sa sombe iziiri kusiini ma ila lene, mi iwoolo moori toro, na ni ipasaana ula ka tutu. Mi sombe tomooto sa iwoolo moori ta kusiini iziiri i na, na ni tomini ipasaana ula ka tutu.” \x + \xo 16:18 \xt Mt 5:32, 19:9; Ro 7:2+; 1Kor 7:10+\x* \s1 Mbio uunu mi Lazarus \p \v 19 Yesu ikam sua tooroŋana tiŋgi. Iso: “Kembei ta mbio uunu ta. Aigule ta boozomen, ni irru pa mburu totoŋan ta ŋgeezeŋana kat. Mi mbotŋana kini na, ambai komboono. Mi imbomboorene ta kembei. \v 20 Mi tomtom sorokŋana ta, ni imbotmbot tomini. Zaana Lasarus. Ni mbetmbeete iloli ma sik, mi ila ikenne su mbio uunu tana kataama kini kwoono. \v 21 Pa peteli ma isaana. Tana ilala tina be ikanan ka kini muunu ta itoptop pa mbalia ki mbio uunu mi tiwirri pera mat na. Ni imbotmbot tina, mi me tilala be tinemnem mbetmbeete kini. \p \v 22 “Ikamam ta kena kena ma ra, imeete. To aŋela tikami ma isala saamba, mi tiuri la muriini ndabokŋana ta imbot isu Abaraam zilŋaana uunu. Mi mbio uunu tomini, ni imeete ma titwi i. \p \v 23 “Mi isula Andewa ma ire yoyouŋana biibi kat. Be mataana isala kor na, ire la pa Abaraam ziru Lasarus timbutultul ma timbotmbot. \v 24 To iboobo. Iso: ‘Oo tamaŋ Abaraam, muŋai yo lak! Ŋgo Lasarus ma imar iur nama lutuunu isula yok, mi ipembeeze mioŋ risa. Pa iŋgi aŋre yoyouŋana biibi isu you tiŋgi.’ \x + \xo 16:24 \xt Yesa 66:24; Mk 9:48\x* \p \v 25 Tamen Abaraam iso: ‘Ooi lutuŋ, motom la pa mbotŋana ku ta kam su toono na. Ambai komboono. Mi Lasarus na, imbot ŋoobo kat. Tana buri, ni leleene ndabok mi imbotmbot ambai su kar taiŋgi, mi nu rre yoyouŋana biibi isu tana. \x + \xo 16:25 \xt Mbo 17:14; Lu 6:24\x* \p \v 26 Mi re lele sipkatŋana biibi ta imbotmbot la mazwanda i. Sombe tomtom tiam tasa leleene be ima, nako irao som. Mi niom ta kembena, tiom tasa ko irao imar ti na som.’ \p \v 27 “To mbio uunu itaŋroro i ma iso: ‘O tamaŋ, kena ŋgo Lasarus ma imiili ma isula ki wal tio ta timbot tamaŋ ruumu kini na, \v 28 bekena isope zin. Pa tiziŋ bizin lamata, ta timbotmbot a. Kokena timar sorok lele tiŋgi. Pa lele tiŋgi ambai som kat.’ \x + \xo 16:28 \xt Ŋgo 2:40\x* \p \v 29 Mi Abaraam iso pini ta kembei. Iso: ‘Mi tizim bizin tiute sua ki Mose mi Anutu kwoono bizin pakan kek. Sombe tileŋ la kalŋan, inako timbot ambai.’ \x + \xo 16:29 \xt Yesa 8:20; Yo 5:39-47; Ŋgo 15:21\x* \p \v 30 “Mi mbio uunu ipekel mini ma iso: ‘E-e tamaŋ, ina irao som. Bela tomtom meeteŋana sa imaŋga, mi ila ma iso zin, tona tiurla mi titooro lelen.’ \v 31 Tamen Abaraam iso: ‘Ina na som. Sombe tileŋ la Mose ziŋan Anutu kwoono bizin kalŋan som, nako irao tiurla ki tomtom ta burup ma imaŋga pa naala i som tomini.’” \x + \xo 16:31 \xt Yo 11:44+, 12:10+\x* \c 17 \s1 Watŋana ka sua \r (Mt 18:6-7,21-22; Mk 9:42) \p \v 1 Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ta kembei. Iso: “Watŋana boozo kola indeeŋe zin tomtom, mi ikam zin ma titop pa sanaana. Mi tomtom ta sombe iwe zaala pa tomtom toro be itop pa sanaana, na ra, tembeli kek. \v 2 Sombe tikam pat biibi ma timbit ila ŋgureene, mi tila tipundu i sula mozo lukutuunu ma ila lene, to ambai. Kokena imbot, to iwe zaala pa zin naŋgaŋ popoŋan taiŋgi ma kizin tasa itop pa sanaana. \v 3 Tana motoyom iŋgalŋgal ituyom! \p “Toŋmatiziŋ ku tasa isombe ikam ŋoobo mbulu sa, na yaambi. Mi sombe ileŋ la kalŋom mi itooro leleene, to motom mbiriizikaala sanaana kini mi lelem ambai pini. \x + \xo 17:3 \xt Mt 18:15; Ep 4:32; Yems 5:19+\x* \p \v 4 Sombe ni ikam ŋoobo mbulu pu pa lamata mi ru pa aigule tamen, mi imama mi izzo pu ta kembei: ‘Nio leleŋ ipata pa mbulu ta aŋkam pu na,’ to motom mbiriizikaala sanaana kini mi lelem ambai pini mini.” \p \v 5 To ŋgoŋana kini timaŋga mi tiso pini. Tiso: “Merere, nakena kozo pombol urlaŋana tiam ma imbol kat!” \p \v 6 Merere ipekel kalŋan ma iso: “Niom sombe leyom urlaŋana risa, inako karao be koso pa ke biibi tiŋgi ta kembei: ‘Puru itum, mi la mender sula mozo lukutuunu.’ Mi ke tana ko ileŋ la kalŋoyom. \x + \xo 17:6 \xt Mt 17:20; Mk 11:23\x* \s1 Mbesooŋo ki Merere ko ikam mbulu pareiŋana? \p \v 7 “Kozobe lem mbesooŋo sa ta ikelel toono pu, som imborro mbili ku, mi sombe rou ma uraata kini imap, mi imar pa ruumu, nako so parei pini? Ko loŋa men mi so pini be ila keteene su mi ikan ka kini? \v 8 Som. Nu ko so pini ma sombe: ‘La, kelu mi urpe koŋ kini, mi mbesmbeeze pio ma aŋkan ma aŋwin muŋgu, mana nu kadoono ketem su mi kan kom.’ \x + \xo 17:8 \xt Lu 12:37\x* \v 9 Mi parei? Sombe mbesooŋo ku tana ileŋ la kalŋom, mi ikam uraata ta boozomen tana, ko iur mataana pu be pakuri? Som. Pa ina ni uraata kini. \v 10 Ina raraate men piom. Sombe kakam uraata boozomen ta Anutu iur ma nomoyom, na kozo koso men ta kembei. Koso: ‘Amkam mbulu sa tabe tipakur yam pa i na som. Pa niam iŋgi mbesooŋo sorok ki Anutu. Tabe motoyam iŋgalŋgal uraata tiam mi amkamam.’” \x + \xo 17:10 \xt Mt 25:30; 1Kor 9:16+\x* \s1 Yesu iurpe tomtom laamuru ta mbetmbeete sananŋana ikam zin \p \v 11 Yesu iwwa be isala pa Yerusalem. Mi ila ma indeeŋe lele pakaana ki Samaria mi Galilea kan kambasa, to isombe ilela kar ta. \v 12 Iwwa ma ilela, mi tomtom meteŋan laamuru ki kar tana tise kini. Zin tina mbetmbeete sananŋana ikam zin. \v 13 Tana timbot molo, mi tiboboobo la pini ma tiso: “Yesu, biibi tiam, muŋai yam lak!” \x + \xo 17:13 \xt Wkp 13:45+\x* \p \v 14 Yesu ire zin, to leleene isaana pizin ma iso: “Kala ma koso ituyom pizin patoronŋana kan.” Tana tizemi, mi tipa ma tila. Tiwwa pa zaala lwoono, mi mete iko pizin ma kulin iŋgeeze. \x + \xo 17:14 \xt Lu 5:14\x* \p \v 15 To kizin ta i, ire itunu kembei kuliini iŋgeeze na, kalŋaana izalla mi iwidit Anutu uruunu, mi imiili ma ila ki Yesu mini. \v 16 Ila ipet kini, to itop su kumbuunu uunu, mi ipakuri raama leleene ambai kat. Mi tomtom tina, ni Yuda som. Ni ki Samaria. \x + \xo 17:16 \xt Yo 4:9\x* \p \v 17 Tabe Yesu iso: “Wai, niom tomtom laamuru, ta aŋurpe yom ma kuliyom iŋgeeze na. Mi lamata paŋ tila parei? \v 18 Parei ta lele toro ka tomtom taiŋgi itutamen imiili ma imar be ipakur Anutu zaana?” \v 19 To Yesu iso pini. Iso: “Maŋga mi la raama lelem ambai. Pa urlaŋana ku, ta iuulu u.” \x + \xo 17:19 \xt Mt 9:22; Lu 7:50\x* \s1 Peeze ki Anutu ko ipet mat ŋiizi? \p \v 20 Zin tutu kan pakan timaŋga mi tiwi Yesu ma tiso: “Peeze ki Anutu ko ipet mat ŋiizi?” \p Yesu ipekel kwon ma iso: “Peeze ki Anutu ko ipet mat be tomtom tire pa matan na som. \v 21 Tana tomtom sa ko irao iso: ‘Kere. Peeze ki Anutu tis’, o ‘imbot taŋga,’ na som. Pa peeze ki Anutu imbot la leleyom.” \x + \xo 17:21 \xt Yo 18:36; Ro 14:17\x* \s1 Nol ki Tomtom Lutuunu be imiili \r (Mt 24:23-28,37-41; Mk 13:14-23) \p \v 22 Yesu iso pizin naŋgaŋ kini. Iso: “Mazwaana sa kola imar. Tona niom ko kakam siliigi be loŋa kere nol ki Tomtom Lutuunu ipet. Tamen ko loŋa kere na zeen. \v 23 Tana kere yom. Pa wal pakan kola tiso piom ta kembei: ‘A, kere itunu tis!’, som ‘Itunu taŋga!’ Tamen niom keleŋ la sua kizin pepe, mi kala kagaaba zin pepe. \x + \xo 17:23 \xt Lu 21:8; 2Tes 2:1\x* \p \v 24 Pa sombe nol ki Tomtom Lutuunu ipet, inako ni isu kembei ta lolo niini iyaara ma ikakat saamba. \x + \xo 17:24 \xt 1Tes 4:16+\x* \p \v 25 Tamen mbulu tana ko ipet loŋa na zen. Pa bela Tomtom Lutuunu imbot mi ibaada pataŋana boozomen. Mi tomtom ta koozi timbotmbot i kola tititi. \x + \xo 17:25 \xt Mk 8:31; Lu 9:22\x* \p \v 26 “Nol kini isombe igarau, nako tomtom tikamam mbulu raraate men kembei ta mazwaana ki Noa na. \x + \xo 17:26 \xt Un 6:5–7:1\x* \p \v 27 Indeeŋe tana, tomtom matan lawelawe, mi tikanan ma tiwinin, mi tiparwolwoolo zin, ma ila indeeŋe kat aigule ta Noa ilela wooŋgo. Tona nonor ipet ma ipambiriizi zin ma timap ma tila len. \p \v 28 “Mi ina ko raraate kembei ta mazwaana ki Lot na tomini. Pa indeeŋe tana, tomtom tikanan ma tiwinin, tiparŋgimgiimi koroŋ kizin, tiwaswaaza kini, mi tiwwo ruumu ma ila \v 29 indeeŋe aigule ta Lot izem kar Sodom. To you raama ka kakoi ta kuziini sananŋana kat na, imbot saamba mi baram baram su, mi ipambiriizi zin ma timap ma tila len. \x + \xo 17:29 \xt Un 18:20–19:25; 2Pe 2:6; Yud 7\x* \p \v 30 Mi nol ki Tomtom Lutuunu tabe iswe mburaana ma ipet mat i, ko raraate men tau. \x + \xo 17:30 \xt 2Tes 1:7+\x* \p \v 31 “Nol tana isombe ipet, mi sombe tomtom sa imbot ruumu kini ka pooto, na irao imiili ma ilela ruumu be iyo mburu kini na pepe. Mi sombe tomtom sa imbot mokleene kini mi ikamam uraata, na ni ta kembena. Irao imiili ma iyo mburu kini na pepe. \x + \xo 17:31 \xt Mt 24:17+; Mk 13:15+\x* \p \v 32 Pa motoyom iŋgal mbulu ta ipet pa Lot kusiini na. \x + \xo 17:32 \xt Un 19:26\x* \p \v 33 Tomtom ta sombe ŋgar kini ilala pa mbotŋana ki toono mi ikiskis, inako ila lene. Mi tomtom ta sombe ŋgar kini ilala pa mbotŋana ki toono som, inako imbot ambai. \x + \xo 17:33 \xt Mt 10:39; Lu 9:24; Yo 12:25\x* \p \v 34 “Nio aŋso piom. Indeeŋe mbeŋ tana, sombe tomtom ru tikeene sala mbalia ta, nako tiyake ta, mi tizem ta ma imbot. \x + \xo 17:34 \xt Mt 24:40+; 1Tes 4:17\x* \p [ \v 35 Mi sombe moori ru tikamam uraata ila mbata, inako raraate men. Tiyake ta, mi tizem ta ma imbot. \v 36 Mi sombe tomooto ru tilup zin pa uraata su mokleene, nako tiyake ta, mi tizem ta ma imbot.”] \p \v 37 Naŋgaŋ kini tileŋ sua tana, to tiwi i. Tiso: “Merere, mbulu ta zzo pa i, ko ipet swoi?” Yesu ipekel kwon ma iso: “Kere. Lele ta sombe koroŋ buzaanaŋana sa imbotmbot pa, inako man aŋkor tila mi tindoundou pa be tikan.” \x + \xo 17:37 \xt Mt 24:28\x* \c 18 \s1 Tusuŋ taparpaara. Naso tere ŋonoono \p \v 1 To Yesu ikam sua tooroŋana tiŋgi pizin naŋgaŋ kini bekena ipaute zin be tisuŋ taparpaara, mi nin gesges pa pepe. \x + \xo 18:1 \xt Ep 6:18; Kol 4:2; 1Tes 5:17\x* \p \v 2 Iso: “Kembei ta kar ta, biibi kizin ta itirtiiri sua i, ni imototo Anutu som, mi ikamam ŋgar pizin tomtom som. \v 3 Mi kar tana na, ka nora ta imbotmbot tomini. Ni koroŋ to inoknok lalaŋana ki biibi tana, mi itaŋroro i ta kembei: ‘Uulu yo pa sua tio lak! Mi ur kadoono pa koŋ koi.’ \p \v 4 “Maŋaana molo ta ila kek na, ni inoknok ta kembei. Mi biibi tana leleene be ileŋi som. Ma kaimer to isu mi iso pa itunu ma iso: ‘Nio ti aŋmototo Anutu som, mi aŋkamam ŋgar pa tomtom sa som. \v 5 Tamen niŋ gesges kek pa norabi ti pataŋana kini ta imarmar tio pa i. Tana ko aŋre i mi aŋuuli pa sua kini. Kokena aŋuuli som, to inoknok ma ko ikelwai motoŋ ma isu lene.’” \x + \xo 18:5 \xt Lu 11:7+\x* \p \v 6 To Yesu iseeŋge sua ma iso: “Lak, sua ta tiiriŋana ka tomtom sananŋana tana iso na, keleŋ kek? \v 7 Sombe tomtom sananŋana ta kembeia ileŋ norabi tana sua kini mi iuuli, na Anutu ko ikam parei pizin wal ta itunu ipeikat zin mi ikam zin ma tiwe lene na? Sombe zin titaŋroro i pa mbeŋ ma aigule, ko ileŋtut zin? \x + \xo 18:7 \xt Mbo 88:1; Tur 6:10\x* \p \v 8 Som. Ko loŋa men mi ikam mbulu ndeeŋeŋana ma iuulu zin pa pataŋana kizin. Tamen wal urlaŋan ta kembei, sombe Tomtom Lutuunu imiili ma imar mini, ko indeeŋe sa imbot su toono?” \x + \xo 18:8 \xt 2Tim 3:1+\x* \s1 Tapakur itundu pepe \p \v 9 Yesu ikam sua tooroŋana tiŋgi pizin wal pakan ta tire zitun kembei zin ndeeŋeŋan, mi matan repilpiili tomtom pakan. \x + \xo 18:9 \xt Lu 16:15\x* \p \v 10 Iso: “Lwoono ta na, tomtom ru tisala Urum Merere be tisuŋ. Ta na, tomtom tutu kana. Mi toro na, tomtom ta iyyo takesŋana i. \v 11 Ni ta tutu kana na, ila to, imender mi isuŋ la leleene ta kembei. Iso: ‘O Anutu. Nio leleŋ ambai kat pu. Pa nio ti mbulu tio ipa ndel pa wal pakan. Aŋkamam kuumbu som, aŋkamam ŋoobo zin tomtom som, mi aŋbulmbuulu zin moori som. Mi nio kembei ta to ta iyyo takesŋana tiŋga na som. \x + \xo 18:11 \xt Yesa 1:15; Tur 3:17\x* \p \v 12 Nio ti aŋkamam katkat mbulu. Pa aigule ruruŋa ikot wik tataŋa na, aŋgalsek ituŋ pa kini kanŋana mi aŋzuŋzuŋ men. Mi koroŋ tio ta boozomen na, aŋpetpeete ma iwe uunu laamuruŋa, mi aŋkamam tataŋa ma iwe lem.’ \x + \xo 18:12 \xt Mt 23:23\x* \p \v 13 “Ni izzo ta kembei, mi tomtom ta iyyo takesŋana i, ilela to imbot lae zilŋaana. Mi mataana ise kor som. Ituundu mi itaŋ. Paso, leleene ipata pa sanaana kini. Tana iso men ta kembei: ‘O Anutu. Nio ti, tomtom sananŋoŋ. Muŋai yo lak!’” \x + \xo 18:13 \xt Mbo 51:1; Yesa 57:15\x* \p \v 14 To Yesu iseeŋge sua kini mi iso: “Nio aŋso kat piom: Tomtom ta iyyo takesŋana i, ta ikam kat mbulu pa Anutu mataana. Tana ni iyooto ma ila na, Anutu ire i kembei tomtom ndeeŋeŋana. Mi ni ta tutu kana i, na som. Pa tomtom ta sombe ipakur itunu na, Anutu ko ikoto i. Mi tomtom ta sombe ikoto itunu, na Anutu ko ipakuri.” \x + \xo 18:14 \xt Lu 14:11; Ro 4:5; Yems 4:6; 1Pe 5:5+\x* \s1 Yesu ipombol zin naŋgaŋ munmun \r (Mt 19:13-15; Mk 10:13-16) \p \v 15 Tomtom pakan tikam pikin munmun ma tila ki Yesu bekena iteege zin. Mi naŋgaŋ kini tire zin, to timaŋga mi tiŋasaara zin. \p \v 16 Tamen Yesu iboobo zin pikin ma timar kini, mi iso: “Ai, kapakaala zin paso! Pa peeze ki Anutu ka tomtom bizin, ina ta kembei. Tana kezem zin ma timar. \x + \xo 18:16 \xt 1Kor 14:20; 1Pe 2:2\x* \p \v 17 Nio aŋso kat piom. Bela kotooro ŋgar tiom ma kewe kembei ta zin pikin, tona karao be kombot la peeze ki Anutu mi kelela kar kini.” \x + \xo 18:17 \xt Mt 18:3\x* \s1 Mbio uunu ta ila ki Yesu \r (Mt 19:16-30; Mk 10:17-31) \p \v 18 Tomtom peeze kana ta kizin Yuda, ni imar ki Yesu, mi iwi i ma iso: “Mos katuunu, nu ambaiŋom. Ko aŋkam parei mi Anutu ikam mbotŋana mata yaryaaraŋana pio?” \p \v 19 Yesu ipekel kwoono ma iso: “Parei ta nu sombe nio ambaiŋoŋ? Anutu itutamen ta ni ambaiŋana. Tomtom toro sa som. \v 20 Tutu, nu ute kek: ‘Pasaana ula pepe, pun tomtom ma imeete pepe, kem pepe, pombol sua pakaamŋana pepe, mi lem ŋger pa tomom ma nom mi mbeeze pizin.’” \x + \xo 18:20 \xt Kam 20:12+; Ro 13:9\x* \p \v 21 To tomtom tana ipekel ma iso: “Wai, tutu soŋana? Tutu ta boozomen tana, ta naŋgaŋŋoŋ mi aŋto aŋto ma imar indeeŋe koozi.” \v 22 Yesu ileŋ to iso: “Ambai. Mi koroŋ tamen ta so kam, to imap. La mi kam ŋgomo pa koroŋ ku ta munŋaana men, mi rai ka pat pizin wal ta sorrokŋan i. Naso kam lem koroŋ ŋonoono su kar saamba. To mar mi to yo.” \x + \xo 18:22 \xt Mt 6:19+; Lu 12:33; Ŋgo 2:45; 1Tim 6:17+\x* \p \v 23 Tomtom tana ileŋ na, leleene ipata. Paso, ni le koroŋ boozo kat. \p \v 24 Yesu ire kembei tomtom tana leleene ipata, to isu mi iso: “Zin wal ta mbio uunu na, inako ipata pizin be tiwe Anutu lene mi timbotmbot lela peeze kini leleene. \x + \xo 18:24 \xt Lu 8:14; 1Tim 6:9+; Yems 5:1+\x* \p \v 25 Kere. Mbili sa isombe itoombo be iloondo pa sor sumbuunu, ko irao? Som. Mi zin mbio uunu na, ka ŋgar tamen tau. Sombe zitun titoombo be tiwe Anutu lene mi timbot lela peeze kini leleene, inako ipata kat pizin. Tirao som kat.” \p \v 26 Tabe zin wal ta tileŋleŋ Yesu na, tisu mi tiso: “Wai, kena ko asiŋ tabe Anutu ikamke i ma imbot ambai?” \p \v 27 Mi Yesu ipekel kwon ma iso: “Tomtom zitun sombe titoombo, nako tirao som. Mi Anutu na, ni itat pa kosa sa som.” \p \v 28 To Petrus imaŋga mi iso: “Mi parei pa niam ti? Pa iŋgi amzem koroŋ tiam ta boozomen ma imborene lup mi amtoto u i.” \x + \xo 18:28 \xt Mt 4:19+; Lu 5:11\x* \p \v 29 Yesu iso pizin ma iso: “Nio aŋso kat piom. Tomtom sa sombe mataana ise pa peeze ki Anutu, mi izem ruumu kini, som kusiini, som toŋmatiziŋ kini, som tamaana ma naana, som lutuunu bizin, \v 30 inako ikam kampeŋana biibi isu toono ma ilip kat pa koroŋ ta izem na. Mi kaimer ko ikam mbotŋana mata yaryaaraŋana tomini.” \s1 Yesu iso mini pa meeteŋana kini ma iwe tel pa \r (Mt 20:17-19; Mk 10:32-34) \p \v 31 To Yesu ikam zin naŋgaŋ kini laamuru mi ru ma tilae, mi iso pizin. Iso: “Keleŋ. Iŋgi be tasala pa Yerusalem i. Mi sua boozomen ta Anutu kwoono bizin tibeede pa Tomtom Lutuunu na, kola iur ŋonoono. \x + \xo 18:31 \xt Mbo 22; Yesa 53:3+; Mt 16:21; Lu 24:44\x* \p \v 32 Pa ni ko tiuri ila zin wal ta Yuda somŋan i naman. Mi zin ko tipeŋeu i, mi tipamiaŋi, mi tipureskaali. Mi ko tibalisi, mi tipuni ma imeete. \v 33 Tamen ko ka mbeŋ iwe tel pa, tona burup ma imaŋga mini pa naala.” \v 34 Yesu izzo na, naŋgaŋ kini tikam ŋgar pa sua kini risa som. Pa ka uunu ike pizin. \s1 Yesu iurpe tomtom matapisŋana ta \r (Mt 20:29-34; Mk 10:46-52) \p \v 35 Yesu ila igarau kar Yeriko, mi indeeŋe tomtom matapisŋana ta. Ni imbutultul su zaala zilŋaana be izuŋzuŋ le koroŋ. \v 36 Mi ileŋ iwal biibi timar mabe tizemzemi ma tila, to iwi zin. Iso: “Ou, parei?” \p \v 37 Mi zin tiso pini ta kembei: “Wai, Yesu ki Nasaret ta imar ma iŋgi be ila i.” \p \v 38 Tomtom tana ileŋ, to kalŋaana biibi ma iso: “Yesu, Dabit Lutuunu, muŋai yo lak!” \p \v 39 To zin tomtom ta muŋga kan i tiŋasaara miili pini be imaane. Tamen ni iboobo mini mi kalŋaana kat ma iso: “Oo Dabit Lutuunu, muŋai yo lak!” \p \v 40 Tabe Yesu imender, mi iso pizin be tikami ma imar. Imar kolouŋana na, Yesu iwi i. Iso: \v 41 “Nu lelem be aŋkam parei pu?” Mi ni iso: “Merere, nio leleŋ be urpe motoŋ mi aŋre lele.” \p \v 42 To Yesu iso pini ma iso: “Re lele lak! Urlaŋana ku ta iuulu u.” \v 43 To loŋa men, mi tomtom matapisŋana tana mataana ikam pak mi ire lele. Tana itoto Yesu mi ziŋan tila, mi ipakurkur Anutu zaana. Mi iwal biibi ta timbotmbot mi tire mos tina na, timap ma tipakur Anutu zaana tomini. \x + \xo 18:43 \xt Yo 9:1+\x* \c 19 \s1 Yesu ma Sakaius \p \v 1 Yesu iwwa ma ilela pa kar Yeriko. \v 2 Mi tomtom ta imbotmbot, zaana Sakaius. Ni biibi kizin wal ta tiyyo takesŋan i. Mi ni mbio uunu kat. \v 3 Sakaius tana leleene be iute Yesu ni tomtom pareiŋana. Tana ikam kinkiini be ire i. Tamen ni kumbuunu katŋana mete. Tabe irao ire i na som. Pa iwal biibi. \v 4 Tana iloondo ma imuuŋgu ma ila to, ire ke ta. Tana isala ma imbotmbot, beso Yesu imar to ire i. \p \v 5 Yesu iwwa ma ila mi indeeŋe ke tana uunu. To mataana sala pa Sakaius, mi iso pini. Iso: “Sakaius, nol ku ta koozi be aŋma ruumu ku. Tana loŋa mi su.” \v 6 Sakaius ileŋ na, leleene ambai kat pa Yesu. Tana karaukarau ma isu, mi ikami ma ziru tila ruumu. \p \v 7 Tamen iwal biibi tire Yesu ikam mbulu tana na, irao lelen som. Tabe tikam ŋunuŋŋunuŋ pa ma tiso: “Wai, to ti ila ma iwe leembe pa tomtom sananŋana taŋga paso?”\x + \xo 19:7 \xt Lu 5:30, 7:34, 15:2\x* \p \v 8 Sakaius isu to iso pa Yesu. Iso: “Merere leŋ! Koroŋ tio, ko aŋpeete ma pakaana ila pizin wal sorrokŋan ta buri. Mi sombe aŋwatke leŋ koroŋ ki tomtom sa, nako aŋkot pa paŋ.”\x + \xo 19:8 \xt Kam 22:1+; Wkp 6:1+; Lu 3:13\x* \p \v 9 To Yesu iso: “Koozi Anutu ikamke ruumu ti ka tomtom bizin kek. Pa tomtom ti, ni tomini Abaraam popoŋana kini.\x + \xo 19:9 \xt Ga 3:7,29\x* \p \v 10 Mi Tomtom Lutuunu, ni imar be iru zin tomtom ta tisaŋsaŋ pa Anutu zaala kini na mibe ikamke zin.”\x + \xo 19:10 \xt Mbo 23; Ezek 34:11+; Lu 15:1+\x* \s1 Uraata ta Merere iur mar namanda na, matanda iŋgal be takam \r (Mt 25:14-30) \p \v 11 Indeeŋe tana, Yesu imar igarau kar Yerusalem kek. Mi ikamam sua pizin tomtom ma tileŋleŋ. Mi zin tiso ko molo som, to Anutu iswe peeze kini ma ipet kat mat. Tana Yesu ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin.\x + \xo 19:11 \xt Ŋgo 1:6\x* \p \v 12 Iso: “Kembei ta tomtom ta. Ni zaana biibi, mi iso ila lele pakaana toro ta imbot molo na, be tiuri ma iwe king pa itunu lele kini. Ma ko kaimer to imiili ma imar mini. \v 13 Tana iboobo mbesooŋo kini laamuru ma timar, to irai pat milmilŋan ma irao zin makiŋ, mi iso pizin. Iso: ‘Nio iŋgi be aŋla i. Mi pat ta aŋkam ma irao yom kek. Sombe aŋla aŋbotmbot taŋga, na niom bela kakam uraata pa pat tana, be ipeebe.’ Ni iso sua ma imap, to imaŋga pa pai ma ila.\x + \xo 19:13 \xt Ro 12:6+; 1Kor 12:7+; Ep 4:7-13\x* \p \v 14 “Mi tomtom tana, lele kini ka tomtom bizin lelen pini som. Tana tiŋgo wal pakan ma tito i ma tila pa lele molo tana, mi tiso ka sua ta kembei. Tiso: ‘Tomtom taiŋgi, niam leleyam be ni imboro yam ma iwe king piam na som.’\x + \xo 19:14 \xt Yo 1:11\x* \p \v 15 Tamen zin bibip ki lele toro tana tileŋ la kalŋan som. Mi tiur tomtom tana ma iwe king pa lele kini. Tona ni imiili ma ila kar kini mini. Ipet to, iso la pizin mbesooŋo kini ma timar be tiso i pa uraata kizin. Ko tiyaaru pat pispiiziŋa pa pat ta muŋgu ni ikam pizin na. \p \v 16 “Tomtom mataana kana imar to iso: “Biibi, pat milmilŋana ta, ta ur mar tio, ta aŋkam uraata pa ma ipeebe laamuru tomen tis.’ \v 17 Biibi ileŋ to iso pini. Iso: ‘Yo barau! Nu mbesooŋo ambaiŋom kat. Pa motom seŋom mi kam kat uraata pa koroŋ musaari. Tana ko aŋuru ma mboro kar laamuru.’\x + \xo 19:17 \xt Mt 24:45+; Lu 16:10; 1Kor 4:2\x* \p \v 18 “Mi mbesooŋo toro imar to iso: ‘Biibi, pat milmilŋana ta, ta kam mar tio ta aŋkam uraata pa ma ipeebe pat lamata tomen tis.’ \v 19 Tana biibi iso pini. Iso: ‘Kena ko nu mboro kar lamata.’ \p \v 20 “Tona mbesooŋo toro ta iwe tel pa i, imar na iso: ‘Biibi, re pat milmilŋana ku ta tis. Nio aŋzuk pa kawaala pakaana taiŋgi, mi aŋturke lem koroŋ ma imbotmbot. \v 21 Pa nio aŋmoto u. Nu tomtom toro. Pa nu muŋaiŋai zin tomtom risa som. Mi mbotmbot se wal pakan uraata kizin tieene.’ \p \v 22 “To biibi tana ipekel kwoono ma iso: ‘O nu tina, mbesooŋo sananŋom kat! Sua ta ipet pa itum kwom, ta iwe uunu pu be aŋgal motom mi aŋur kadoono pu. Pa nu sombe nio tomtom toro. Mi aŋmuŋaiŋai zin tomtom som. Mi nu so nio aŋbotmbot se wal pakan uraata kizin tieene na? \v 23 Nakena uunu parei ta nu ur pat tio tana ilela ruumu pat kana be ipepeebe som? Naso aŋmar to aŋkam pat tio ŋonoono mi leŋ gegeene ri isala ki.’ \p \v 24 “To iso pizin wal pakan ta timendernder kolouŋana na. Iso: ‘Pat ta imbot la to tina namaana, katatke pini, mi kakam la ki mbesooŋo ta itekteege pat laamuru na.’ \v 25 Mi zin ta timbotmbot na tiso: ‘E-e, biibi. Ina ila ki tomtom toro. Pa ni na, ikam laamuru kek.’ \v 26 Tamen biibi tana iyembut sua kizin ma iso: ‘Som. Pa nio aŋso kat piom: Zin wal ta sombe len koroŋ mi tikam uraata pa, inako tikam len koroŋ pakan ma isala ki. Mi tomtom ta so le koroŋ ri, mi ikam uraata pa som, inako titatke koroŋ tana pini, mi ni imbot sorok.\x + \xo 19:26 \xt Mt 13:12; Mk 4:25; Lu 8:18\x* \p \v 27 Mi koŋ koi bizin ta lelen be aŋwe king mi aŋboro zin som na, kakam zin ma kamar, mi kakas zin su kereŋ uunu ma timap.’” \s1 Yesu isala pa Yerusalem \r (Mt 21:1-11; Mk 11:1-11; Yo 12:12-19) \p \v 28 Yesu ikam sua tooroŋana tana makiŋ, to imaŋga mini ma imuuŋgu, mi iwal biibi tito i ma ziŋan tisala pa Yerusalem. \v 29 Ila ila ma igarau pa kar Betpage mi Betania ta timbot pa abal Olib lwoono na. To iŋgo naŋgaŋ kini ru be timuuŋgu ma tisala. \v 30 Iso: “Kozo kasala pa kar ta imbot mar kembei. Beso kala kepet kar, to ko kere doŋki popoŋana ta, ta timbiti lae ma imbotmbot. Ina tomtom sa mbuleene ise ndemeene mi ipa pa zen. Kuputke i, mi kakami ma kimiili ma kusu. \v 31 Mi sombe tomtom sa iwi yom ma iso: ‘Wai, ina uunu parei ta kuputke i na?’ To koso ta kembei: ‘Merere, ni le uraata ri pini.’” \p \v 32 Beso ziru tila na, tire koroŋ ta boozomen timbotmbot la murin kembei ta ni iso na. \v 33 Tila ma tiputkewe doŋki, mi katuunu bizin tiso la pizin ma tiso: “Ai, niomru kuputke doŋki tiam tana paso?” \v 34 To ziru tipekel kwon ma tiso: “Merere, ni le uraata ri pini.” \p \v 35 Tiso ta kembei, to tikam doŋki ma tisula ki Yesu. To tikinke mburu kizin mat kana, mi tipeele sala doŋki ndemeene. Mi tiuulu Yesu be isala. \v 36 Ni ise doŋki ma ilala na, zin timuŋmuuŋgu pini mi tiwar mburu kizin mat kana su zaala bekena tipakuri. \p \v 37 Tila ma tizirir pa dogo ma tisula be tisala mini pa Yerusalem, to zin iwal ta titoto i ŋan i, menmeen zin biibi kat. Mi timaŋga mi kalŋan izalla ma tipakurkur Anutu zaana. Paso, tikam ŋgar pa uraata bibip boozomen ta tire kek na. \v 38 Tana kalŋan izalla ma tizzo: \q1 “Merere ko ipombol king ti ma ikampe i! \q1 Pa ni ikam Merere ruŋguunu ta imar i. \q1 Anutu ta imbotmbot saamba a leleene iluumu pizin wal kini. \q1 Tana tapakur zaana biibi ma isala kor kat!”\x + \xo 19:38 \xt Mbo 118:26; Lu 2:14; Ro 5:1; Ep 2:14\x* \p \v 39 Tabe zin tutu kan pakan ta ziŋan tiwwa i, tiso lae pa Yesu. Tiso: “Biibi, peteke zin naŋgaŋ ku be timaane lak!” \v 40 Tamen Yesu iso pizin: “Wa! Kozobe zin wal taiŋgi timaane, so pat timaŋga ma tikam orooro biibi.”\x + \xo 19:40 \xt Hab 2:11\x* \s1 Yesu itaŋ pa Yerusalem \p \v 41 Yesu iwwa ma ila mi ire sala pa Yerusalem, to leleene isaana pa mi itaŋ. \v 42 Mi iso: “O niom Yerusalem koyom, koozi kozobe kuute zaala tabe kombot ambai pa i, so ambai. Mi iŋgi som. Pa zaala tana, ike piom.\x + \xo 19:42 \xt Mt 13:13+; Ro 11:8\x* \p \v 43-44 Tana mazwaana sa kola imar. To koyom koi bizin timar ma tiliu yom, mi tiurpe len zaala be tilema kar tiom. Mi ko irao koko na som. Pa tiliu yom kek. Tana ko timaŋga piom, mi tikas yom ramaki lutuyom bizin ma kamap lup. Mi ko tireege kar tiom ma isu lene. Ka koroŋŋana risa ko imbot se muriini mini som. Paso, Anutu, ni ima piom kek be iuulu yom tau. Tamen niom kikilaali som.”\x + \xo 19:43-44 \xt Mika 3:12; Lu 21:6\x* \s1 Yesu iziiri zin tomtom pa Urum Merere \r (Mt 21:12-17; Mk 11:15-19; Yo 2:13-22) \p \v 45 Yesu iwwa ma ilela siiri ki Urum Merere leleene, mi ire zin wal tikamam ŋgomo pa koroŋ kizin. To imaŋgayaara zin, mi iziiri zin ma tipera mat, \v 46 mi iso: “Tibeede sua ki Anutu pataaŋa kek ta kembei: \q1 Urum tio, ina suŋŋana muriini.\x + \xo 19:46 \xt Yesa 56:7\x* \p “Tamen niom kakam ma iwe kembei sumbuunu ta zin kuumbu kan tikewe lela i!” \f + \fr 19:46 \ft Yesu iyaamba zin paso, koroŋ ta tomtom tiŋgimgiimi lela urum be tikam patoronŋana pa i, na katuunu bizin tiurur kadon ma isala ta kor a. Mi tipase pa urum tana be ikamke zin pa Anutu kete malmal kana kini. \f*\x + \xo 19:46 \xt Yer 7:11\x* \p \v 47 Indeeŋe mazwaana tana mi ila, Yesu keteene isu som. Aigule ta boozomen na, ilala Urum Merere mi ikamam sua pizin tomtom. Tabe zin patoronŋana kan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu mi zin peeze kan tirru zaala be tipuni ma imeete. \v 48 Tamen tikam ma som. Pa iwal biibi timokorkor la kini be tileŋ sua kini. \c 20 \s1 Zin bibip tiwi Yesu pa asiŋ ta iuri pa uraata kini \r (Mt 21:23-27; Mk 11:27-33) \p \v 1 Aigule ta na, Yesu, imbotmbot lela siiri ki Urum Merere leleene, mi ikamam sua pizin tomtom mi izzoyaryaara uruunu ambaiŋana pizin. Mi zin bibip kizin patoronŋana kan, ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu mi zin peeze kan tilup zin mi tila tipet kini. \v 2 To tiso pini ta kembei. Tiso: “Ai, nu so yam lak. Uraata ta kamam na, nu zom pa? Mi asiŋ iuru pa?”\x + \xo 20:2 \xt Yo 2:18; Ŋgo 4:7\x* \p \v 3 Yesu ipekel kwon ma iso: “Wiŋana tiom tana ambai. Mi nio aŋsombe aŋwi yom pa tio ta i. \v 4 Lak, Yoan ta muŋgu ikamam yok pizin tomtom na, asiŋ iuri pa uraata kini? Ni ta imbotmbot saamba a, som zin tomtom?” \p \v 5 Mi zin tipekel karau som. Tiparwwi zin ma tiso: “Wai, iŋgi kozo ko toso parei? Pa sombe toso: Ni ta imbotmbot saamba a iur Yoan pa uraata kini, to ni ko iso piti ta kembei: ‘Kena parei ta niom kuurla kini som?’ \v 6 Mi sombe toso: ‘A Yoan, tomtom tiuri pa uraata kini’, ina kozo ko iwal biibi ti timaŋga piti mi tipun ti pa pat. Pa timap ma tiurla kat ta kembei: Yoan ni Anutu kwoono ŋonoono.”\x + \xo 20:6 \xt Mt 14:5; Lu 7:29\x* \p \v 7 Tana zin tiso: “Ii, niam ti amute som. Yoan uraata kini tana imar ki parei?” \v 8 To Yesu kadoono isu mi iso pizin ta kembei: “Kenako nio tomini, irao be aŋso yom pa Ni ta iur yo pa uraata tio i na som.” \s1 Sua tooroŋana pa zin wal uraata kan \r (Mt 21:33-46; Mk 12:1-12) \p \v 9 Tona Yesu imaŋga mini mi ikam sua tooroŋana taiŋgi pizin iwal. Iso: \p “Kembei ta tomtom ta, ni ipaaza ke baen isula toono kini, mi izem la kizin uraata kan naman be matan pa. To imaŋga ma izem kar kini, mi ila imbot lele pakaana toro.\x + \xo 20:9 \xt Mbo 80:8+; Yesa 5:1+\x* \p \v 10 Imbot imbot ma indeeŋe mai ki baen keŋana, to iŋgo mbesooŋo kini ta ma ila kizin uraata kan, bekena ikam kana baen ŋonon pakan ma imar. Tamen mbesooŋo kini tana iwwa ma ila mi ipet kizin uraata kan na, tibalisi. To tiseri ma namaana men mi imiili ma ila ne. \v 11 Tona baen katuunu iŋgo mbesooŋo kini toro ma ila. Tamen ni tomini, tibalisi mi tipamiaŋi. To tiseri ma namaana men mi imiili ma ila ne. \v 12 Tona baen katuunu iŋgo mbesooŋo kini toro ma iwe tel pa ma ila. Beso ila ipet na, ni tomini, tipuni tipuni ma ruŋguunu isaana, to tiseri ma ila ne. \p \v 13 “Baen katuunu ire ma som, to isu na iso: ‘Wai, a iŋgi kembei men, mana ko aŋkam parei? Kenako aŋgo ituŋ lutuŋ tamenŋana ila. Pa ni, nako len ŋger pini mi tipou i.’ \p \v 14 “Tana iŋgo lutuunu ma ila. Beso ber na, molo mi, uraata kan tiparso pizin ma tiso: ‘Ouo, kere. Iŋga biibi itunu lutuunu ta imar a. Ni tabe imender pa koroŋ ti pa kaimer. Lak, kozo tupuni ma imeete. Naso koroŋ ti imbot ma iwe lende.’\x + \xo 20:14 \xt Mt 27:18\x* \p \v 15 Tana ni ipet, to tiyaaru tataati pera siiri ndemeene, mi tipuni ma kup.”\x + \xo 20:15 \xt Ibr 13:12\x* \p Yesu iso sua tana ma imap, to iwi zin. Iso: “Lak, ina kozo ko baen katuunu ikam parei pizin wal tana? \v 16 Ni kola imar mi ikas zin ma timetmeete lup, mi ikam baen lene kini tana ma iur la wal pakan naman be timboro kat.” Zin iwal tileŋ sua kini tana, to tiso: “E-e, so kembena pepe.”\x + \xo 20:16 \xt Ŋgo 13:46, 28:28\x* \p \v 17 To Yesu igeede zin mi iso: “Nakena ko parei pa sua ki Anutu ta isombe: \q1 Pat ta zin ruumu poŋana kan matan repiili mi tipiri lae lene na, \q1 pat tamen tana, ta ko tipamender ruumu sala ma imbol. \x + \xo 20:17 \xt Mbo 118:22\x* \b \p \v 18 Mi wal ta so titutkat zin sala pat tana, inako tisaana kat. Mi sombe pat tana itop sala ŋwan ma ipun zin, inako tiron murummurum ma imap.”\x + \xo 20:18 \xt Yesa 8:14+; Dan 2:34+\x* \p \v 19 Zin ŋgarŋan ki tutu ziŋan zin bibip kizin patoronŋana kan tileŋ sua tooroŋana tana na, tikilaala kembei Yesu iso sua tana ise kizin tau. Tana tisombe tikiskisi pataaŋa. Tamen timoto kan pizin iwal biibi. Tabe tikami som. \s1 Wiŋana pa takes piriŋana \r (Mt 22:15-22; Mk 12:13-17) \p \v 20 Zin ŋgarŋan ki tutu ziŋan zin bibip kizin patoronŋana kan tirru Yesu le uunu. Tana tiŋgo tomtom pakan ta tipakaam kembei zin lelen kat be tileŋleŋ sua ki Yesu. Tamen zin tila be tireuti mi titoombi pa wiŋana pakan. Beso ipekel ŋoobo sua, to iwe le uunu be tiuri ila gabana ki Rom namaana. \v 21 Tana zin pautu tana tila ma tiso lae pa Yesu. Tiso: “Mos katuunu, niam amute: Nu nin tomtom sa som, mi lae ki tomtom sa som. Nu tomtom ki zzo sua ŋonoono men, mi paute katkat zin tomtom pa Anutu zaala kini. \v 22 Tana so yam lak. Tutu kiti iso parei? Iti sombe tigiibi takes ila ki Kaisa, ko indeeŋe, som som?” \p \v 23 Tamen Yesu, ni iute pakaamŋana kizin kek. Tana isu mi iso pizin. Iso: “Pat ta tiwirri pa takes na, kakam tasa imar ma aŋre.” \v 24 Tikam ta ila kini, to iwi zin. Iso: “Lak, asiŋ ruŋguunu mi zaana ti?” To tiso: “Ina Kaisa tau.” \p \v 25 To Yesu iso: “Tana. Koroŋ ta Kaisa zaana pa na, ambai be imiili ma ila ki itunu. Mi koroŋ ki Anutu, to ila ki Anutu.”\x + \xo 20:25 \xt Un 1:27; Lu 23:2; Ro 13:7; 1Pe 2:17\x* \p \v 26 Yesu ipekel ma len sua sa som. Timaane men. Pa titoombo be tipakaami ila iwal biibi matan, tamen tirao som. \s1 Wal meeteŋan ko timaŋga mini, som som? \r (Mt 22:23-33; Mk 12:18-27) \p \v 27 Zin sadusi na, zin Yuda pakan ta tiurla kembei Anutu ko ipei zin meeteŋan ma timaŋga mini som. Tana Yesu imbotmbot, mi zin sadusi pakan timar kini mi tiwi i ta kembei. Tiso:\x + \xo 20:27 \xt Ŋgo 23:8\x* \p \v 28 “Mos katuunu, Mose ibeede tutu piti ta kembei: Sombe tomooto sa iwoolo moori ma tipeebe sa som, mi imeete, to tiziini bela iwoolo ka nooro. Beso ipeebe ma iŋgi, to pikin ikel toono kolmanŋana ta imeete na.\x + \xo 20:28 \xt Lo 25:5\x* \p \v 29 Lak, lwoono ta na, toŋmatiziŋ lamata mi ru. Timbotmbot ma muŋgamuŋga iwoolo. Mi ikam kelŋana sa som, mi imeete. \v 30 To tiziini ta ito i na ikam ka nooro. Mi tipeebe sa som, mi ni tomini ra, imeete. \v 31 To tiziini ta iwe tel pa na, ikam mbulu raraate men. Ta kembei kembei ma zin lamata mi ru tana, timetmeete lup. Mi len kelŋan sa som. \v 32 To kaimer na, moori tomini, ni imeete. \v 33 Lak, indeeŋe mbeŋ kaimer ma zin meeteŋan tisombe timaŋga mini pa naala, nako moori tina iwe tomtom iŋgoi kusiini? Pa zin lamata mi ru ta tiwooli na.” \p \v 34 Yesu ipekel kwon ma iso: “Zin tomooto ma moori ta timbot su toono ti na, tiparwolwoolo zin. \v 35-36 Mi zin wal ta Anutu ire zin kembei wal ndeeŋeŋan, mi ipei zin ma timaŋga mini be timbot kar kini, nako irao be tiwoolo mini som, mi timeete mini som. Pa zin ko kembei ta zin aŋela. Mi maŋgaŋana kizin ta ko iswe kembei zin Anutu lutuunu bizin.\x + \xo 20:35-36 \xt Yo 1:12; 1Kor 15:42,49,52\x* \p \v 37 Mi niom na, sombe kakam kat ŋgar pa sua ki Mose, so kikilaala kembei Mose tomini iso zin meeteŋan ko timaŋga mini. Iŋgi aŋso pa sua ta ni ibeede pa mazwaana ta Anutu ipet kini na. Indeeŋe tana, Anutu iwe kembei you ta ikanan la ke leleene na, mi iso pa Mose ma iso: \q1 Nio iŋgi Anutu ki Abaraam, Isak, mi Yakop.\x + \xo 20:37 \xt Kam 3:6; Ŋgo 7:32; Ibr 11:16\x* \p \v 38 Sua tana iswe kembei zin matan yaryaara ma timbotmbot raama Anutu. Mibe timeete ma tila len kat, so ni irao ipaata itunu be Anutu kizin na som. Pa Anutu wal kini ta boozomen na, timbotmbot matan yaryaara men. Irao meeteŋana ikis zin na som.”\x + \xo 20:38 \xt Ro 6:10+, 14:8+\x* \p \v 39 Zin ŋgarŋan ki tutu pakan tileŋ sua ki Yesu tana, to timaŋga na tiso: “O mos katuunu, pekelŋana ku tana ambai kat.” \v 40 Tana kaimer tomtom tiwi i pa kosa sa mini som. Pa timoto. \s1 Mesia ko iyooto pa Dabit be parei? \r (Mt 22:41-46; Mk 12:35-37) \p \v 41 Yesu imaŋga to iwi zin. Iso: “Lak, parei ta tisombe Mesia, ko iyooto pa king Dabit popoŋana kini? \v 42 Pa Dabit itunu ibeede sua ise ro ki mboe ta kembei: \q1 Merere Anutu iso pa Biibi tio. \q1 ‘Mar mbulem su ta nomoŋ woono, \q1 \v 43 ma irao aŋkoto kom koi bizin ma mburan imap kat, \q1 mi kumbum ise ŋguren.’\x + \xo 20:43 \xt Mbo 110:1; Ŋgo 2:34+; 1Kor 15:25; Ibr 1:13\x* \p \v 44 Tana Dabit itunu ipaata Mesia be Biibi kini. Lak, popoŋana sa ki Dabit ko irao be ilip pini be parei?” \s1 Mbulu pakurŋana kizin ŋgarŋan ki tutu \r (Mt 23:1-36; Mk 12:38-40; Lu 11:37-54) \p \v 45 Iwal biibi timbotmbot, mi tileŋ Yesu iso pizin naŋgaŋ kini ta kembei. Iso: \v 46 “Motoyom iŋgalŋgal ituyom pizin ŋgarŋan ki tutu. Pa zin lelen be tirru pa mburu kizin ta mololo i. Mi tiwwa pa kar keteene, bekena tomtom tire zin mi tiso sua pakurŋana pizin. Mi sombe tilela pa lupŋana muriini, som tila pa kini kanŋana, to loŋa mi tiserseere ma tila be mbulen se mbalia mataana kana ta zin wal zanŋan murin na. \v 47 Mi zin koroŋ to tiwadatkewe zin noroŋa, bekena tikem len ruumu kizin ramaki mburu kizin. Mi tipakamkaam ma tikamam suŋŋana molo. Tana kadoono tabe tikam pa mbulu kizin tana, ko sorok som kat.” \c 21 \s1 Nora ta ipiri pat sula Anutu pelpeele kini \r (Mk 12:41-44) \p \v 1 Yesu imbotmbot mi mataana ila na, ire zin mbio uunu ta tiurur pat izulla kolekta muriini i. \v 2 Molo som na, ire nora ta. Ila to ipiri pat siŋsiŋŋan ru ta munmun i. \v 3 Ire i, to iso: “Ai, kere nora tuunu tiŋga. Nio aŋso kat piom. Pat ta ni ipiri sula kolekta na, ilip pa zin tomtom ta boozomen tiŋgi. \v 4 Paso, zin pakan na, koroŋ kizin boozo imbotmbot mi tipiri rimen. Mi ni na som. Pat kini ri tabe imboro i, ta imap lup ma isula. Tana itunu ko imbot sorok.” \x + \xo 21:4 \xt 2Kor 8:1,12\x* \s1 Yesu iso pa Urum Merere reegeŋana \r (Mt 24:1-2; Mk 13:1-2) \p \v 5 Timbotmbot, mi naŋgaŋ kini pakan tisu to, kwon imbesmbeeze pa Urum Merere. Tiso: “Urum ta a, tipo ma tipeŋgeeze pa pat ndabokŋan ta kan mos yaryaaraŋan ma ambai kat! Pa tomtom boozomen lelen ambai pa Anutu tabe tipiri naman pa.” \p \v 6 Tana Yesu isu to iso pizin. Iso: “Kere. Koozi iti tombotmbot mi tere la pa urum tiŋga. Mi talala ma sombe ka nol ipet, to tireege ma isu lene. Ka koroŋŋana risa ko imbot se muriini mini na som.” \x + \xo 21:6 \xt Lu 19:44\x* \s1 Pataŋana boozo kola iwedet mana urum reegeŋana \r (Mt 24:3-14; Mk 13:3-13) \p \v 7 Tabe zin tiwi i. Tiso: “Mos katuunu, sua ta so pa urum reegeŋana na, ko iur ŋonoono ŋiizi? Mi sombe ka nol igarau, inako ka kilalan pareiŋana?” \p \v 8 To Yesu ipekel kwon ma iso: “Motoyom iŋgalŋgal ituyom! Kokena wal pakan tipandelndel yom. Pa wal boozo kola timaŋga mi tipaata sorok nio zoŋ mi tiso: ‘Ulaaŋa tabe imar i, na nio tau’, mi ‘Toono swoono ka nol, ta iŋgi be ipet i.’ Tamen niom sombe keleŋ sua ta kembei, na koto zin pepe. \x + \xo 21:8 \xt Ep 4:14; 2Tes 2:1+; 1Yo 4:1\x* \p \v 9 Mi sombe keleŋ malmal bibip, som wal pakan ta tiparyaŋgwiiri zin na urun, na keteyom guruk mi komoto pepe. Pa mbulu ta kembena kola iwedet. Mi toono swoono nako zen.” \p \v 10 To Yesu iseeŋge sua kini ma iso: “Pa toono ta boozomen ka tomtom bizin kola tiparkam malmal pizin. King ta ko ikam malmal pa king ki lele toro. \x + \xo 21:10 \xt Tur 6:3+\x* \p \v 11 Yeŋyeeŋge bibip kola itok toono. Mi peteele, mi mete sananŋan kola ipet pa lele pakan mi ipasaana kat zin tomtom. Mi uraata bibip matakiŋa kola ipet mi ipa sala maŋaanaŋana. Tana motoŋana biibi ko ikam zin tomtom. \x + \xo 21:11 \xt Yoel 2:31; Tur 6:12+\x* \p \v 12 “Tamen uraata ta boozomen tina ko ipet zen, mi tikis yom ma tiseeze motoyom. Ko tipamender yom lela lupŋana murinmurin, mi tizeebe yom lela ruumu sanaana. Mi ko tikam yom ma tipamender yom la zin king mi zin bibip keren uunu tomini. Paso, niom kezzwe nio uruŋ mi kopombolmbol sua tio. \x + \xo 21:12 \xt Ŋgo 16:23, 22:19,30, 24:1+, 25:23+; 2Kor 11:24\x* \p \v 13 Mi mbulu tana ko iwe zaala piom be kosoyaara uruŋ pizin. \x + \xo 21:13 \xt Ŋgo 4:5+, 9:15, 22:1+, 24:10+, 26:1+\x* \p \v 14 Tana kuurpe ŋgar tiom pataaŋa be kemender mbolŋana. Mi kuru ŋgar ma sua tabe koso i pepe. \x + \xo 21:14 \xt Mt 10:19+; Lu 12:11+\x* \p \v 15 Pa nio ituŋ ko aŋpazal ŋgar mi sua piom. Tana ko kupumun koyom koi bizin kwon, mi kakam zin ma tiru zalan pa sua. \x + \xo 21:15 \xt Ŋgo 6:10\x* \p \v 16 Indeeŋe mazwaana tana na, ituyom tomoyom ma noyom bizin, toŋmatiziŋ tiom, wal tiom, mi toroyom bizin ko tiur yom la koyom koi bizin naman. Mi niom pakan, nako tipun yom ma kemetmeete. \x + \xo 21:16 \xt Ŋgo 7:59, 12:2\x* \p \v 17 Mi tomtom ta boozomen ko timap tiur koi piom. Paso, niom kototo yo tau. \x + \xo 21:17 \xt Mt 10:22; Yo 15:18,20\x* \p \v 18 Tamen komoto pepe. Ŋonoono, kuliyom ko ire yoyouŋana. Tamen Anutu ko mataana piom. Tana uteyom ruunu tasa ko irao ila lene na som. \x + \xo 21:18 \xt Mt 10:30; Lu 12:7\x* \p \v 19 Tana kemender mbolŋana mi kikis urlaŋana tiom. Naso kakam mbotŋana mata yaryaaraŋana. \x + \xo 21:19 \xt Ibr 10:36; Tur 2:7\x* \s1 Pataŋana biibi kat kola ikam zin Yerusalem kan \r (Mt 24:15-21; Mk 13:14-19) \p \v 20 “Niom sombe kere zin malmal kan timar ma tiliu Yerusalem, tona kuute: Nol tabe tireege Yerusalem ma isu lene, ta ka nol igarau kek. \v 21 Mbulu tana iso ipet na, zin wal tau timbotmbot lele pakaana ki Yudea na, loŋa mi tiko ma tisala pa lele abalabalŋana. Mi zin tau timbotmbot kar Yerusalem na, tizem kar biibi mi tiko ma tila len. Mi zin tau timbotmbot Yerusalem zilŋanzilŋan na, kozo tilela kar biibi mini pepe. Kaŋkaŋ pataaŋa ma tila len. \v 22 Pa indeeŋe tana, sua boozomen ki Anutu ta tibeede kek na, kola iur ŋonoono, mi zin Yuda tire kadoono pa mbulu kizin sananŋana. \x + \xo 21:22 \xt Yer 5:29; Dan 9:26+; Hos 9:7; 1Tes 2:14\x* \p \v 23 Zin moori ta sombe koponŋan mi zin ta pemyamŋan pa mazwaana tana, na ra, tembel zin kek. Pa Anutu ko iswe kete malmalŋana pizin tomtom ta timbotmbot toono tiŋgi, mi pataŋana biibi ikam zin. \x + \xo 21:23 \xt 1Kor 7:26\x* \p \v 24 Tana tomtom pakan ko timetmeete pa buza kwoono, mi pakan ko tikoki zin ma tila timbot leŋaleŋa pa karkari ta boozomen mazwan. Mi zin wal ta Yuda somŋan i ko tipadagdaaga Yerusalem ma irao mazwaana ta Anutu iur pizin na imap. \x + \xo 21:24 \xt Mbo 79:1; Lu 20:16; Ro 11:25; Tur 11:2\x* \s1 Miiliŋana ki Tomtom Lutuunu \r (Mt 24:29-31; Mk 13:24-27) \p \v 25 “To mbulu pakan ko ipet pa zoŋ ma puulu mi zin pitik be iwe kilalan. Mi toono na, pataŋana ko ikam zin tomtom ma tiseŋeeŋe. Pa tai kola isaana ma isaana kat. \x + \xo 21:25 \xt 2Pe 3:10+; Tur 6:12+\x* \p \v 26 Mi koroŋ mburanŋan ta timbot sala maŋaanaŋana na, Anutu kola itok zin. Tana tomtom ko tikam ŋgar ma tiso: ‘Wai, pataŋana biibi sa ko iwwa i.’ Tana ko ikam zin ma timoto kan mi mburan imap kat. \v 27 Tona tomtom kola tire sala pa Tomtom Lutuunu imbot lela miiri tieene, mi imiili ma isu raama mburaana mi azuŋka kini biibi kat. \x + \xo 21:27 \xt Dan 7:13; Mt 26:64; 1Tes 4:16+; Tur 1:7\x* \p \v 28 Tana kere, beso uraata ti imaŋgaŋga, to leleyom ambai mi niyom ise. Pa ina be ulaaŋa tiom isu.” \s1 Sua tooroŋana pa ke fik \r (Mt 24:32-35; Mk 13:28-31) \p \v 29 To Yesu ikam sua tooroŋana tiŋgi pizin. Iso: “Kere la pa ke fik mi ke pakan tomini, mi kakam ŋgar pa. \v 30 Sombe tiruŋ, tona kikilaala kembei iŋgi be zoŋ biibi isu. \v 31 Ina zaala raraate men tau pa mbulu ta aŋzzo yom pa i. Niom sombe kere mbulu ta boozomen tana tiwedet, to kikilaala ta kembei: Iŋgi be Anutu iswe kat peeze kini ma ipet mat isu toono. \p \v 32 “Nio aŋso kat piom: Wal ta koozi timbotmbot i ko timap pa toono zen, mi tire uraata ta boozomen men taiŋgi ipet. \v 33 Saamba ma toono kola timbiriizi ma tila len. Tamen sua tio na, irao be ila lene na som. Ko imbotmbot men ta kembei. \x + \xo 21:33 \xt Mbo 119:89; Yesa 40:8; Mt 5:18; 1Pe 1:25\x* \s1 Tapamatmaata mi matanda iŋgalŋgal itundu \p \v 34 “Kere yom. Kokena kiwinin ma kakankaana, som kakam ŋgar boozo pa pataŋana ki toono, to ikam yom ma kakam ŋgar pa miiliŋana ki Tomtom Lutuunu som, mi ni ipamorsop yom kembei ta kilis. Tana motoyom iŋgalŋgal ituyom. \x + \xo 21:34 \xt Mt 24:42+; Mt 25:13+; Ro 13:11+; Ep 5:18; 1Tes 5:2+; 1Pe 4:7; 2Pe 3:10; Tur 16:15\x* \p \v 35 Pa mbulu tabe ipet pa aigule tana na, tomtom sa ko irao iko pa na som. Ko ise kizin tomtom ta boozomen ta timbotmbot su toono. \v 36 Tana kapamatmaata totomen, mi kuzuŋzuŋ Anutu be ipombol yom mibe kemender mbolŋana. Naso pataŋana tana irao ipasaana yom som, mi sombe kemender la Tomtom Lutuunu mataana, nako komoto som.” \p \v 37 Indeeŋe mazwaana tana na, aigule ta boozomen, Yesu ilala ma ikamam sua pizin tomtom lela Urum Merere. Beso rorou na, ilala abal Olib be imbotmbot pa mbeŋ. \v 38 Tana aigule ta boozomen, zoŋ ise na, zin iwal biibi tilala urum leleene be tileŋ i. \c 22 \s1 Zin bibip timbuuru pa Yesu \r (Mt 26:1-5; Mk 14:1-2; Yo 11:45-53) \p \v 1 Timbotmbot ma suŋŋana biibi kizin Yuda ta tipaata be Pasoba na, ka nol igarau be tila tilup zin, mi tikan narabu ta ka yis somŋana i.\x + \xo 22:1 \xt Kam 12:15+\x* \p \v 2 Mi zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu na, tilup zin, mi tirru zaala be tipun Yesu ma imeete. Mi lelen be iwal biibi tiute som. Pa timoto zin.\x + \xo 22:2 \xt Mbo 2:2; Ŋgo 4:27\x* \s1 Yudas iyok be iswe Yesu \r (Mt 26:14-16; Mk 14:10-11) \p \v 3 To naŋgaŋ ki Yesu laamuru mi ru tana, tomtom kizin ta, zaana Yudas Iskariot. Ni Sadan izeebi,\x + \xo 22:3 \xt Yo 13:2,27\x* \p \v 4 to imaŋga mi ila kizin bibip kizin patoronŋana kan mi zin menderŋan ki urum, mi ziŋan timbuuru pa Yesu. Mi Yudas isotaara zin pa zaala tabe iur Yesu ila naman i. \v 5 Zin tileŋ na, lelen ambai mi tiso tikam Yudas le pat. \v 6 Mi ni iyok pa sua kizin. To ila ma iru zaala be iur Yesu ila naman. Mi isombe ikam ki keŋana. Kokena iwal biibi tiute. \s1 Naŋgaŋ ki Yesu tiurpe Pasoba ka kini \r (Mt 26:17-25; Mk 14:12-21; Yo 13:21-30) \p \v 7 To aigule tabe tikan narabu ta ka yis somŋana i ipet. Mi ina aigule tabe tipun zin sipsip pa Pasoba i.\x + \xo 22:7 \xt Kam 12:18+\x* \p \v 8 Tana Yesu iŋgo Petrus ziru Yoan. Iso: “Niomru kala be kuurpe kanda kini pa Pasoba.” \p \v 9 To ziru tiwi i. Tiso: “Mi lelem be amla amurpe isu swoi?” \p \v 10 Mi Yesu iso: “Kelela kar biibi, to kere tomooto ta ikwaara yok kuuruŋana mi ikoŋuru yom ma ima. Koto i mi kere, beso isala ruumu tasa, to koto i ma kelela. \v 11 Mi koso pa ruumu katuunu ta kembei. Koso: ‘Mos katuunu tiam iso pu ta kembei: Ruumu leleene kizin leembe iŋgoi tabe ziŋan naŋgaŋ kini timbot pa mi tikan Pasoba ka kini i?’ \v 12 Mi ni ko iso yom pa ruumu leleene biibi ta imbot kor mi tiurpe ma ambai pataaŋa kek. Tana niomru kaparaŋraŋ koroŋ ta boozomen isu tana.” \p \v 13 Beso ziru tila na, tire koroŋ ta boozomen ila itoptop kat la Yesu kalŋaana. Tana tiparaŋraŋ kini ma koroŋ ta boozomen pa Pasoba. \s1 Yesu ziŋan naŋgaŋ kini tikan Pasoba ka kini \r (Mt 26:26-30; Mk 14:22-26; 1Kor 11:23-25) \p \v 14 Zoŋ isula na, Yesu ziŋan ŋgoŋana kini tila ma mbulen su pa kini kanŋana. \v 15 Mi ni isu ma iso pizin. Iso: “Nio aŋurur motoŋ pa mbeŋ ta taiŋgi be itiŋan tumbutultul mi takan Pasoba ka kini tiŋgi muŋgu, mana aŋbaada pataŋana mi aŋre yoyouŋana. \v 16 Mi nio aŋso piom: Imap ta ti. Ko aŋkan Pasoba ka kini mini som ma irao Pasoba ka ŋonoono ipet isu Anutu kar kini, to aŋkan.”\x + \xo 22:16 \xt Lu 13:29, 14:15; Tur 19:9\x* \p \v 17 To ikam mbooro ma isuŋ pa, mi isara la kizin mi iso: “Kakam mbooro ti mi kiwin ma irao yom. \v 18 Nio aŋso piom: Nio ko aŋwin baen mini som ma irao Anutu iswe peeze kini ma ipet kat mat.” \p \v 19 To ikam narabu ma isuŋ pa, mi itette ma irai pizin mi iso: “Iŋgi nio mozoŋ ŋonoono. Pa nio ko aŋkam muriyom mi aŋmeete piom. Mbulu ti, kozo kakamam bekena motoyom iŋgalŋgal yo.”\x + \xo 22:19 \xt 1Kor 10:17\x* \p \v 20 Tikan kini makiŋ, to Yesu ikam mbulu raraate men tau pa baen. Ikam mbooro, mi iso: “Iŋgi nio siŋiŋ tabe ireere ma isu piom, mi iurpe zaala popoŋana piom be niomŋan Anutu kaparlup yom ma kewe tamen.\x + \xo 22:20 \xt Kam 24:8; 1Kor 10:16; Ibr 9:12+, 10:10\x* \p \v 21 Mi keleŋ. Iti ta tombotmbot mi takanan kini ila mbata i, tiom tasa ko iur yo la koŋ koi bizin naman.\x + \xo 22:21 \xt Mbo 41:9; Yo 13:21+\x* \p \v 22 Pa zaala ta Anutu iur pa Tomtom Lutuunu be ito na, ni bela ito. Mi tomtom tabe iur yo la koŋ koi bizin naman i, na tembeli kek.”\x + \xo 22:22 \xt Ŋgo 1:6, 2:23\x* \p \v 23 Yesu iso sua tana, to naŋgaŋ kini timaŋga mi tiparwwi zin ma tiso: “Wai, kiti asiŋ ta irao ikam mbulu ta kembei?” \s1 Tomtom pareiŋana tabe iwe biibi i \r (Mt 20:25-27; Mk 10:42-44) \p \v 24 To zin naŋgaŋ timaŋga mi tiparzorzooro pa asiŋ ta ni zaana biibi ma ilip kat.\x + \xo 22:24 \xt Mk 9:34+; Lu 9:46\x* \p \v 25 Tabe Yesu iso pizin. Iso: “Mbulu ki toono na, niom kuute kek. Zin king kizin karkari tipakurkur zitun, mi tikototo wal kizin. Mi zin peeze kan kizin lelen be zin wal ta timbot la kopon mbarmaana na, kwon imbesmbeeze pizin pa uraata ta tikamam na. \v 26 Tamen niom na, koto zin pa mbulu kizin tana pepe. Tiom tasa isombe leleene be iwe mataana piom, na bela ikoto itunu mi imbesmbeeze piom kembei ta tiziyom bizin ta kaimerŋan i tikamam. Mi tomtom ta so ikamam peeze piom, na bela ikoto itunu ma iwe kembei ta mbesooŋo.\x + \xo 22:26 \xt 1Pe 5:3\x* \p \v 27 Lak, aŋwi yom. Asiŋ ta ni biibi? Ni ta mbuleene isu mi ikan kini, som ni ta iŋgal tomtom kan kini mi imbesmbeeze pizin? Ina tomtom ta mbuleene isu mi ikan na! Mi kere. Iŋgi nio aŋbesmbeeze piom kembei ta mbesooŋo i.\x + \xo 22:27 \xt Mt 20:28; Lu 12:37; Yo 13:12+; Pil 2:7\x* \p \v 28 “Nio, pataŋana boozo indeŋdeeŋe yo. Tamen niom kezem yo som, mi iŋgi kagabgaaba yo men.\x + \xo 22:28 \xt 2Kor 1:7; 2Tim 2:12\x* \p \v 29-30 Ambai. Mi Tamaŋ Anutu, ni iur yo be aŋkam peeze pa koroŋ ta boozomen. Tana nio ta kembena. Iŋgi aŋur yom be kaimer to kombot sala muriyom peeze kana isu kar tio, mi kakam peeze pa zin Israel un bizin laamuru mi ru. Mi ko itiŋan takanan ma tiwinin ila mbata ma tombotmbot.”\x + \xo 22:29-30 \xt Mt 19:28; Lu 14:15; Tur 3:21, 19:9\x* \s1 Yesu iso Petrus ko iwatkaali \r (Mt 26:31-35; Mk 14:27-31; Yo 13:36-38) \p \v 31 Yesu isu to iso pa Petrus. Iso: “O Simon, Simon, re u! Pa iŋgi Tomtom Sanaana, irru zaala be itok urlaŋana tiom.\x + \xo 22:31 \xt 2Kor 2:11; 1Pe 5:8\x* \p \v 32 Tamen nio aŋsuŋ pu kek: Kokena zem kat urlaŋana ku. Tana kaimer ma sombe urlaŋana ku imiili ma imbol mini, tona pombol toŋmatiziŋ ku ti.”\x + \xo 22:32 \xt Yo 17:9+, 21:15+\x* \p \v 33 Tabe Petrus isu mi iso: “Merere, inako zin pakan. Mi nio na, irao aŋzemu na som. Som ma som kat! Sombe tiuru la ruumu sanaana, inako ituru mi tala. Miso tipunu ma meete, nako tipun yo tomini ma ituru mi temetmeete raraate!” \p \v 34 To Yesu iso pini. Iso: “Petrus, nio aŋso kat pu. Mbeŋ ta koozi, nu kola watkaala zoŋ pa tel, mana man itaŋ.” \s1 Yesu isope zin naŋgaŋ kini pa mburu tabe tikam mi tipa raama i \p \v 35 Tona Yesu iwi zin naŋgaŋ kini ma iso: “Lak, muŋgu indeeŋe ta aŋgo yom pa uraata na, aŋso piom ta kembei: Kapa raama kautu pepe, pelpeele pepe, mi kumbuyom keteene pepe. Tana nomoyom men mi kala. Mi parei, mazwaana tana, niom kuru zoloyom pa leyom koroŋ sa, som som?” Mi zin tiso: “Som. Niam amrao pa koroŋ ta boozomen.”\x + \xo 22:35 \xt Mt 10:9; Lu 9:3\x* \p \v 36 To Yesu iso: “Tana. Tamen buri, sombe kala, na kala raama kautu tiom mi pelpeele tiom. Mi sombe tomtom sa, ni le pat be iŋgiimi buza som, na kozo ila mi iŋgomoono mburu kini bekena iŋgiimi le buza tasa. \v 37 Pa nio aŋso kat piom. Mbeŋ ta koozi, sua ta tibeede muŋgu kek na, ko iur ŋonoono ise tio. Sua ta kembei: \q1 Zin tire i kembei ta tomtom sananŋana sa. \m Pa sua boozomen ta muŋgu tizzo se tio, iŋgi buri be iur ŋonoono i.”\x + \xo 22:37 \xt Yesa 53:12; Lu 24:26+\x* \p \v 38 Naŋgaŋ kini tiso: “Merere, buza ru tis.” Yesu iso pizin: “Ina irao.” \s1 Yesu isuŋ su lele Getsemane \r (Mt 26:36-46; Mk 14:32-42) \p \v 39 Yesu ito mbulu kini ta ikamam na, mi izem kar biibi be isala abal Olib. Mi naŋgaŋ kini tito i ma ziŋan tila. \v 40 Tila tipet, to iso pizin. Iso: “Niom kombotmbot ti mi kusuŋ. Kokena toomboŋana sa ikam yom.”\x + \xo 22:40 \xt Mt 6:13\x* \p \v 41 To izem zin, mi ilae ri na, iŋgun kumbu mbukuunu mi isuŋ. \v 42 Iso: “O Tamaŋ, sombe lelem, na tatke mbooro taiŋgi pio. Iŋgi nio aŋso. Mi nu itum tau.”\x + \xo 22:42 \xt Mt 6:10; Yo 6:38\x* \p \v 43 Ni izuŋzuŋ, mi aŋela ta, imbot saamba mi isu kini be ipomboli. \v 44 Pa Yesu leleene ipata mi ikamam suŋŋana mbolŋana kat. Tabe ikam ma mburaana be imap. Tana ka uze raama siŋ ndoŋdoŋ sula toono.\x + \xo 22:44 \xt Yo 12:27; Ibr 5:7\x* \p \v 45 Isuŋ makiŋ, to imaŋga, mi imiili ma ila be ire zin naŋgaŋ kini. Mi zin tikeene ma tizemke zin kat. Pa lelen isaana kat, tabe ka malaiŋana ikam zin. \v 46 Tana ni isu na iso pizin. Iso: “Wai, kekeene rimos! Kamaŋga mi kusuŋ. Kokena toomboŋana ikam yom to kotop.” \s1 Tikam Yesu \r (Mt 26:47-56; Mk 14:43-50; Yo 18:3-11) \p \v 47 Yesu izzo sua tana, mi molo som na, Yudas iyaaru zin iwal ma timar. (Yudas tana, ni tomtom ta ta imbot la Yesu naŋgaŋ kini laamuru mi ru na.) Ikoŋuru Yesu ma ila, to imbeŋbeeŋe pini. \v 48 Mi Yesu iso pini: “Wai Yudas, iŋgi mbeŋbeeŋe pa Tomtom Lutuunu be uri la ka koi bizin naman?” \p \v 49 Naŋgaŋ kini ta timbotmbot raami na, tire ma irao lelen som kat. To tiso: “Merere parei, ko ampas buza mi amkas zin?” \p \v 50 To tomtom kizin ta, ni imaŋga na ipas buza kini, mi ipiri na isap tomtom ta talŋaana woono ma itop su. Tomtom tana, ni mbesooŋo ki biibi kizin patoronŋana kan. \v 51 Tamen Yesu iso: “Hait, imbot. Kezem zin mi tikam.” To iteege lae pa mbesooŋo tana talŋaana, mi iurpe ma ambai mini. \p \v 52 Mi Yesu iso pizin patoronŋana kan ziŋan zin menderŋan ki urum, mi zin mboroŋan ta timar be tikam i na. Iso: “Wai, nio ti tomtom malmalŋoŋ sa, ta kamar ramaki buza ma zaaba be kakam yo i? \v 53 Aigule ta boozomen ta itiŋan tombotmbot la Urum Merere kwoono mi aŋkamam sua piom na. Parei ta kakam yo pataaŋa som? Ambai. Kakam yo lak. Pa iŋgi mazwaana ta zugut mburaana ikamam peeze. Tana nol tiom ta ti.”\x + \xo 22:53 \xt Lu 19:47, 21:37; Yo 12:27\x* \s1 Petrus iwatkaala Yesu zaana \r (Mt 26:57-58,69-75; Mk 14:53-54,66-72; Yo 18:12-18,25-27) \p \v 54 To tikiskis Yesu, mi tikami ma tila ruumu ki biibi kizin patoronŋana kan. Mi Petrus, ni itokelkeele zin ma ila. \v 55 Mi tomtom pakan tindou you isu biibi ruumu kini kwoono, mi timbutultul ma timbotmbot. Tana Petrus ila igaaba zin. \v 56 Molo som na, mbesooŋo moori ta, ni imar ma ire Petrus imbotmbot you uunu. To igeedi ma iso: “To ti, ni tomini ziŋan Yesu tiwwa.” \v 57 Tamen Petrus iwatkaali ma iso: “Wa moori, nu so sorok. To tana, nio aŋute i som.” \p \v 58 Timbotmbot, mi tomtom toro imar. Mi ikilaali to iso: “Ai, nu tana tomini, niomŋan tau.” Tamen Petrus iso: “E-e. Nio som kat.” \p \v 59 To timbotmbot ma moloŋana ri, mana tomtom toro ire i. To imaŋga na kwoono imbol ma iso: “Ouo, to ti, iŋgi zin tau! Pa ni sa tomtom ki Galilea na.” \v 60 Tamen Petrus iso: “Ai, sua ku tana, nio aŋute risa som.” Indeeŋe kat Petrus izzo sua tana na, man itaŋ. \v 61 To Merere itoori mi mataana ila ki Petrus. Mi Petrus ire i, to mataana la pa sua ta muŋgu Yesu iso pini na. Sua ta isombe: “Mbeŋ ta koozi, nu kola watkaala zoŋ pa tel, mana man itaŋ.” \v 62 Tana Petrus imaŋga mi iyooto ma ipera mat, to itaŋ ma iyeryer. \s1 Tipeŋeu Yesu mi tipuni \r (Mt 26:67-68; Mk 14:65) \p \v 63-64 Indeeŋe tana, zin menderŋan ta timborro Yesu na, timaŋga be tipeŋeu i. Tisu to, tizuk mataana mi tiununi. Mi tiwwi i ma tizzo: “O Anutu kwoono, so lak. Asiŋ ta ipunu na?” \v 65 Mi timbel sua repiiliŋana pini. \s1 Tipamender Yesu isu zin peeze kan keren uunu \r (Mt 26:59-66; Mk 14:55-64; Yo 18:19-24) \p \v 66 Timbotmbot ma ila berek, to zin peeze kan kizin Yuda, ziŋan zin bibip kizin patoronŋana kan, mi zin ŋgarŋan ki tutu tilup zin, mi tikam Yesu ma ila imender su keren uunu. Mi tiwi i ma tiso: \v 67-68 “Lak, sombe nu Mesia, na so kat ta buri!” \p Yesu ipekel kwon ma iso: “Sombe aŋso piom, na niom ko kuurla kalŋoŋ som. Mi sombe aŋwi yom pa koroŋ sa, na niom ko kepekel som tomini. \v 69 Tamen koozi mi ila na, \q1 Tomtom Lutuunu ko mbuleene su Anutu mbolkeŋkeŋŋana namaana woono.” \x + \xo 22:69 \xt Mbo 110:1; Dan 7:13; Ŋgo 7:56; Ibr 1:3, 8:1\x* \b \p \v 70 Tabe tilup kwon ma tiso: “Kena ko nu Anutu Lutuunu tau?” Yesu ipekel kalŋaana ma iso: “Sua ta ituyom koso na.” \p \v 71 Tona timaŋga mi tiso: “Oo imap. Turu tomtom toro be iso ka sua paso? Buri na tapas kat sua ila itunu kwoono i.” \c 23 \s1 Yesu imender su Pilatus kereene uunu \r (Mt 27:1-2,11-14; Mk 15:1-5; Yo 18:28-38) \p \v 1 Tona zin bibip timap ma timaŋga mi tikam Yesu ma tiuri la ki Pilatus. \v 2 Mi tiŋgal sua boozo pini. Tiso: “Tomtom tiŋgi, niam amkami paso, ni ipandelndel yam Yuda mi isokere zin iwal be tipiri takes ila ki Kaisa pepe. Mi ipakuri ma iso ni Mesia mi king.”\x + \xo 23:2 \xt Mt 17:27; Lu 20:25; Ŋgo 17:7\x* \p \v 3 Tabe Pilatus iwi Yesu ma iso: “Parei, nu tana, ta king kizin Yuda?” Yesu ipekel kwoono ma iso: “Sua ta so na.”\x + \xo 23:3 \xt 1Tim 6:13\x* \p \v 4 To Pilatus iso pizin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin iwal biibi. Iso: “To ti, nio aŋdeeŋe le uunu sa isaana som.”\x + \xo 23:4 \xt 1Pe 2:22\x* \p \v 5 Tamen zin kwon imbol ma tiso: “Ai, to tina, ni ikamam sua pizin tomtom mi ikurru lelen pa lele ta boozomen tiam Yuda. Imaŋga su ta Galilea, mi imar imar, ma iŋgi buri ipet taiŋgi.” \s1 Tiur Yesu ila ki Erot \p \v 6 Pilatus ileŋ sua kizin tana, to iwi zin ma iso: “O to ti, ni ki Galilea?” Mi zin tiso: “E, ni tomtom ki Galilea.” \p \v 7 Pilatus ileŋ kembei Yesu imar pa lele pakaana ta Erot ikamam peeze pa na, to iuri ma ila kini. Pa indeeŋe mazwaana tana, Erot, ni imbotmbot Yerusalem tomini. \v 8-9 Mazwaana molo ta ila a, Erot ileŋleŋ Yesu uruunu mi ikam kinkiini be ire i. Pa leleene be ire Yesu itooro mos pakan. Tana Yesu ila ipet kini, to ni leleene ambai mi ikam wiŋana boozo pini. Tamen Yesu ipekel sua sa som.\x + \xo 23:8-9 \xt Yesa 53:7; Lu 9:9\x* \p \v 10 Mi zin bibip kizin patoronŋana kan, ziŋan zin ŋgarŋan ki tutu ta timbotmbot na, timbel sua ŋgalŋana pa Yesu. \v 11 Mi Erot ziŋan zin malmal kan kini na, tikam mbulu repiiliŋana pa Yesu mi tipeŋeu kati. Tisu to, tiur mburu ambaimbaiŋan ise regeene, mi tipimiili i ma ila mini ki Pilatus. \v 12 Muŋgu na, Erot ziru Pilatus tiparwe kan koi. Tamen indeeŋe aigule tina mi ila, to ziru tiparlup zin mi lelen par pizin.\x + \xo 23:12 \xt Ŋgo 4:27\x* \s1 Pilatus iyok be tipun Yesu ma imeete \r (Mt 27:15-26; Mk 15:6-15; Yo 18:39–19:16) \p \v 13 Yesu ila ipet ki Pilatus mini, to ni iboobo zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan mi iwal biibi ma timar, \v 14 mi iso pizin. Iso: “Niom tana, ta kakam tomtom tiŋgi ma imar tio, mi koso ni ikurru zin iwal lelen. Mi ituyom kombotmbot mi aŋtiiri sua kini na, aŋdeeŋe kembei ni le uunu sa isaana kembei ta kozzo na som. \v 15 Mi Erot tomini iru le uunu ma som. Tanata ipimiili i ma imar kiti. Tana to ti, ni le uunu sa tabe imeete pa i som. \v 16 Kenako aŋbalisi men, mi aŋzemi ma ila?” [ \v 17 Indeeŋe lupŋana biibi tana na, Pilatus bela izem tomtom tasa ma iyooto pa ruumu sanaana ma ila lene.] \p \v 18 To iwal biibi tilup kwon, mi kalŋan izalla ma tiso: “To tana, puni ma imeete. Mi Barabas na, zemi ma iyooto mi imar tiam.” \v 19 Barabas tina, ni imbotmbot lela ruumu sanaana paso, igabgaaba wal pakan ta timaŋga ma tikam malmal pa gabman ki Rom isu Yerusalem, mi tipun tomtom pakan ma timetmeete. \p \v 20 Pilatus, ni leleene be izem Yesu ma ila lene. Tana itoombo sua pizin mini. \v 21 Tamen kalŋan izalla ma tizzo ta kembei: “Puni sala ke pambaaraŋana, puni sala ke pambaaraŋana!” \p \v 22 Tinoknok to Pilatus iso la pizin mini ma iwe tel pa. Iso: “To ti, aŋpuni sorok paso? Ni ikam mbulu sananŋana sa? Nio aŋre kembei ni le uunu sa tabe imeete pa i som. Iŋgi ko aŋbalisi men, mi aŋzemi ma ila ne.” \p \v 23 Iso ta kembei, tamen zin tiyok som. Timap ma kalŋan izalla be ipun Yesu ma imeete sala ke pambaaraŋana. Tana Pilatus itoombo be ipeteke zin ma irao som. \v 24-25 To ileŋ la kalŋan, mi izem tomtom ta zin iwal lelen pini na, ma iyooto pa ruumu sanaana. Ni ta igabgaaba zin wal ta tikamam malmal pa gabman ki Rom mi tipun wal pakan ma timetmeete na. Mi Yesu na, Pilatus ito iwal biibi tana lelen, mi iuri la zin malmal kan naman be tipuni ma imeete. \s1 Tikam Yesu ma tila be tipuni \r (Mt 27:32-44; Mk 15:21-32; Yo 19:17-27) \p \v 26 Tana zin malmal kan tikam Yesu, mi tiwwa ma tila pa zaala na, tise ki tomtom ta ki Kairini, zaana Simon. Ni iwwa ma imar be ilela pa kar biibi. To tisasaara lae pini, mi tiur ke pambaaraŋana ki Yesu ise regeene ma kadoono ikwaara. Mi ito Yesu ma ziŋan tila. \v 27 Mi zin iwal biibi kat ta titoto Yesu ma tilala. Mi moori boozomen ta ziŋan tiwwa na, lelen isaana pini mi tikamam tiŋiizi biibi. \v 28 Tamen Yesu itoori mi iso pizin. Iso: “Niom Yerusalem nan, kataŋ pio pepe. Kataŋ pa ituyom mi lutuyom bizin. \v 29 Pa kaimer nol tasa kola ipet, to tomtom ko titwer mi tiso ta kembei: ‘O tina! Zin moori ta tipepeebe som, mi zin tau len pikin somŋan i, na lelen ambai pa kampeŋana ta ise kizin i!’\x + \xo 23:29 \xt Mt 24:19; Lu 21:23\x* \p \v 30 Indeeŋe mazwaana tana, tomtom kola timaŋga mi tiso pizin abal ta kembei: ‘Kopol salakaala yam mi kokoto yam!’\x + \xo 23:30 \xt Yesa 2:19; Hos 10:8; Tur 6:16\x* \p \v 31 Tana niom motoyom iŋgal ituyom. Pa sombe tikam mbulu ta kembei pa tomtom ta le uunu sa isaana som, nako mbulu pareiŋana ipet piom?”\x + \xo 23:31 \xt 1Pe 4:17+\x* \s1 Tipun Yesu sala ke pambaaraŋana \p \v 32 Mi wal sananŋan ru tomen, ta tikam zin ma tila be tipun zin raama Yesu. \v 33 Timar ma tipet lele ta zaana ‘Tomtom Uteene Putuunu’ na, to tipun Yesu ziŋan wal ru tana la ke pambaaraŋan, mi tipamender zin. Wal ru tana, ta imbot la Yesu namaana woono, mi toro imbot la ki ŋas. \p \v 34 Timbotmbot mi Yesu iboobo. Iso: “O Tamaŋ, reege sanaana kizin. Pa mbulu ta tikamam i, zin tikankaana pa.” To zin malmal kan tisombe tiparrai mburu kini. Tana tikam mbulu ta, be tire so tomtom tabe ikam so mburu i.\x + \xo 23:34 \xt Mbo 22:18; Mt 5:44; Ŋgo 3:17, 7:60\x* \p \v 35 Mi zin iwal biibi na, timendernder mi tirre la pa Yesu ziŋan wal ru tana. Mi zin peeze kan tomini timbotmbot mi timbel sua repiiliŋana pini ma tiso: “Ni imbot be iuluulu zin wal pakan. Mi ni itunu na som. Sombe ni Mesia mi Anutu iroogi, nakena ikamke itunu lak!”\x + \xo 23:35 \xt Mbo 22:7\x* \p \v 36 Mi zin malmal kan tomini tipeŋeu i. Tila kini mi tikam yok pakpakŋana mi tisara sala pini be iwin.\x + \xo 23:36 \xt Mbo 69:21\x* \p \v 37 Mi tiso pini ma tiso: “Nu sombe king kizin Yuda, na kamke itum lak!” \v 38 Mi bude ta imbot sala Yesu ke pambaaraŋana kini uteene, ta iso ta kembei: “Iŋgi king kizin Yuda.” \v 39 Mi wal sananŋan ru ta timbotmbot sala ke pambaaraŋan na, kizin ta ikam sua repiiliŋana pa Yesu ma iso: “A, nu ta sombe nu Mesia na? Nakena uulu itum mi niamru tomini.” \p \v 40 Tabe toro iŋasaara lae pini ma iso: “Hai, nu moto kom pa Anutu som? Nu ituru ko temetmeete raraate kembei ta ni. \v 41 Mi pataŋana ta ituru tabaada i, iŋgi indeeŋe men. Paso, ikot mbulu kiti sananŋana. Mi ni na, le sanaana sa som.”\x + \xo 23:41 \xt Lu 23:33; Yo 8:46; Ibr 4:15\x* \p \v 42 To iso mini. Iso: “Yesu, sombe lela kar ku, na motom ŋgal yo.” \v 43 To Yesu iso pini. Isombe: “Nio aŋso kat pu: Koozi, ko ituru tombot lele ta ndabokŋana kat.” \s1 Yesu imeete \r (Mt 27:45-56; Mk 15:33-41; Yo 19:28-30) \p \v 44-45 Zoŋ mataana ikam kembei palakuutu ma iŋgi, to zoŋ mataana imeete mi zugut biibi izuk toono tana ma imap, mi imbot ma irao zoŋ mataana ikam tel. To kawaala biibi ta ipakaala urum leleene ta potomŋana kat na, rek ma iwe ru.\x + \xo 23:44-45 \xt Yoel 2:31; Ibr 9:3,8\x* \p \v 46 Mi Yesu kalŋaana biibi ma iso: “Tamaŋ, iŋgi aŋur ituŋ ima nomom i.” Iso ta kembei, mi iyataaŋa ma ka bolboolo ipol.\x + \xo 23:46 \xt Mbo 31:5; Ŋgo 7:59; 1Pe 2:23\x* \p \v 47 Biibi kizin malmal kan ire mbulu ta ipet, to iwit Anutu uruunu ma iso: “Ŋonoono kat. Tomtom ti, ni tomtom ndeeŋeŋana kat. Ni le uunu sa isaana som.” \v 48 Mi iwal biibi ta timar be tire len uraata tana na, ŋgar kizin ipet, to lelen ipata mi titaŋtaŋ mi timilmiili ma tila kar. \p \v 49 Mi Yesu gaabaŋana ta boozomen ziŋan zin moori pakan ta ziŋan Yesu timbot Galilea mi timar na, timendernder moloŋana ri mi tirre la pini.\x + \xo 23:49 \xt Mbo 38:11; Lu 8:2+\x* \s1 Titwi Yesu \r (Mt 27:57-61; Mk 15:42-47; Yo 19:38-42) \p \v 50-51 Yuda ta, ni zaana Yosep mi kar kini ta Arimatea. Mi ni tomtom ambaiŋana mi ndeeŋeŋana, mi iurur mataana pa peeze ki Anutu be ipet mat. Mi ni imbot la lupuuŋu biibi kizin peeze kan kizin Yuda tomini. Tamen mbulu ta zin tikam pa Yesu na, ni igaaba zin pa som. \v 52 Tana indeeŋe ta Yesu imeete na, ni ila ki Pilatus, mi iwi i be ikam Yesu putuunu mi ila itwi i. \v 53 Pilatus iyok pini, to ila ikam Yesu ma isu pa ke pambaaraŋana, mi izuki pa kawaala kokouŋana, mi ila iuri lela raŋ sumbuunu ta tiurpe pataaŋa kek ma iwe naala na. Naala tana tiur tomtom sa ilela zen. \p \v 54 Aigule tana na, zin Yuda be tiparaŋraŋ koroŋ kizin ta boozomen bekena keten su pa aigule potomŋana. Mi iŋgi rou, tana aigule potomŋana imar igarau kek. \p \v 55 Zin moori Galilea kan ta titoto Yesu na, ziŋan Yosep tila ma tipet naala uunu. Mi tire Yesu putuunu ka nakene, \v 56 to timiili ma tila kar, mi tiparaŋraŋ Yesu le ŋgere ta kuzinŋan i. Mi aigule potomŋana ki Anutu imar kek. Tana tikam uraata sa mini som. Tito tutu kizin ma timbot kar mi keten su. \c 24 \s1 Yesu burup ma imaŋga mini pa naala \r (Mt 28:1-10; Mk 16:1-8; Yo 20:1-10) \p \v 1 Aigule potomŋana imap mi aigule mataana kana ipet, to mbeŋbeŋŋana mi zin moori tikam ŋgere kuzinŋan ta tiurpe kek na, mi tila be tilou naala. \v 2 Tila tipet na, tire pat biibi imbot naala kwoono mini som ma kembei ta tipatimbil ma ilae. \v 3 To tilela. Tilela na, tire Yesu putuunu imbot mini som. \v 4 Tabe tikam ŋgar boozo. Molo som na, wal ru ta tiru pa mburu milmilŋana kat na, tipet kizin. \x + \xo 24:4 \xt Ŋgo 1:10\x* \p \v 5-6 Zin moori tire zin aŋela na, timoto. Tabe tiŋgun kumbun mi tituundu su toono. Mi wal ru tana tiso pizin. Tiso: “Ai, niom na kamar ma kuru tomtom mata yaryaaraŋana ila meeteŋan murin paso? Ni imbotmbot ti mini som. Imaŋga kek. Parei, sua ta muŋgu iso yom su Galilea na, motoyom mbeleele? \v 7 Ta isombe: ‘Tomtom Lutuunu, bela tiuri la zin wal sananŋan naman, mi tipuni ma imeete sala ke pambaaraŋana. Mi ko mbeŋ iwe tel pa, to imaŋga mata yaryaara mini.’” \x + \xo 24:7 \xt Lu 9:22, 18:31+\x* \p \v 8 Zin tiso, to zin moori matan la pa Yesu sua kini tana. \p \v 9 To zin moori tizem naala, mi timiili ma tila, mi tisotaara zin naŋgaŋ laamuru mi ta, mi wal pakan. \v 10-11 Moori tana zan ta kembei: Maria ki Magdala, Yoana, Maria toro ta Yems naana i, mi zin moori pakan tomini. Tiso zin ŋgoŋana pa mbulu boozomen ta ipet pizin na. Tamen zin ŋgoŋana tiurla som. Pa tiso ko tiyo kwon ma iŋgi. \v 12 Mi Petrus, na som. Imaŋga mi iloondo ma ila ta naala uunu a. Ila ipet na, ituundu mi mataana ilela. To ire kawaala ta tizuk Yesu pa na men ta imbotmbot. Mi koroŋ toro sa som. Tana izem naala mi imiili ma ila. Mi ikam ŋgar boozo pa mbulu ta ipet na. \s1 Yesu ipet ki naŋgaŋ ru isu zaala ta ila pa kar Emaus na \r (Mk 16:12-13) \p \v 13 Aigule tamen ta tina na, Yesu naŋgaŋ kini ru tisombe tila pa kar Emaus. Kar tana, imbot molo ri pa Yerusalem. \v 14 Ziru tiwwa mi tiparzzo pizin pa mbulu boozomen ta ipet na. \v 15-16 Sua izalla ma tiwwa, mi Yesu itoto zin ma ila ise kizin. To ziŋan tiwwa ma tila. Tamen koroŋ sa ikam ma tirao be tikilaali som. \v 17 Ni isu na iwi lae pizin. Iso: “Ou, niomru kozzo pa so sua i?” \p To ziru timender mi tigeede lae pini. Tamen ŋgar kizin sa ambai som mi lelen ipata. \v 18 Tana kizin ta, ta zaana Kelopas na, imaŋga to iwi lae pa Yesu. Iso: “Wai, a nu tina ko mbot swoi ta kam wiŋana ta kembena? Mbulu ta neeri ŋonoono ipet na, tomtom boozomen ta timbot Yerusalem a tiute makiŋ. Mi nu itum tamen som?” \p \v 19 Tabe ni iwi zin ma iso: “So mbulu i?” \p To ziru tiso: “Wai, mi mbulu ta tikam pa Yesu ki Nasaret na. Ni Anutu kwoono ŋonoono. Sua kini mi uraata kini ta mburaanaŋana men. Tabe ikam ma niam tomtom boozomen amre i kembei ni, Anutu imbotmbot raami. \x + \xo 24:19 \xt Mt 21:11; Yo 6:14; Ŋgo 2:22\x* \p \v 20-21 Mi amdemeere kembei ni ulaaŋa biibi tabe ikamke zin Israel pa pataŋana kizin. Tamen zin bibip kizin patoronŋana kan ziŋan zin peeze kan kiti tiuri sorok ila gabana ki Rom namaana. To ni iur sua ma tipuni ma imeete sala ke pambaaraŋana ta uriizi. \x + \xo 24:20-21 \xt Lu 1:68, 2:38, 19:11; Ŋgo 1:6, 13:27+\x* \p \v 22 “Tamen mankwooni mbulu toro ipet piam. Zin moori tiam pakan ta mbeŋbeŋŋana mi tila naala uunu. \v 23 Tamen tila na, tire i som. Mi mbulu toro ipet pizin tomini. Aŋela pakan tipet kizin, mi tiso pizin ta kembei: ‘Yesu imbot mataana yaryaara.’ \v 24 To timiili ma timar mi tisotaara yam. Tabe ammurur, mi wal tiam pakan tila be tire. Beso tila na, kembei ta zin moori tiso na. Tiru Yesu ma som. Tiŋgi tabe ikam yam ma amkam ŋgar boozo.” \x + \xo 24:24 \xt Yo 20:3+\x* \p \v 25 Yesu imaŋga mi iso pizin. Iso: “Wai, niom tina leyom ŋgar som? Sua boozomen ta Anutu kwoono bizin tiso na, parei ta kuurla karau som? \v 26 Pa sua imbot pataaŋa kek ta kembei: Mesia bela ire yoyouŋana mi ibaada pataŋana boozomen ta kembei, to isala kar saamba be ikam zaana biibi.” \x + \xo 24:26 \xt Lu 9:22; Ŋgo 17:3; Ibr 12:2; 1Pe 1:10+\x* \p \v 27 To ni ipei ŋgar kizin pa sua matamur boozomen ta izze kini na. Ipit la ta Mose ibeede na, mi imar imar ma indeeŋe sua ki Anutu kwoono bizin ta boozomen. \x + \xo 24:27 \xt Un 3:15; Lo 18:15; Mbo 22; Yo 1:45\x* \p \v 28 Tiwwa ma timar kwa uunu, to ni be izem zin mi kaŋkaŋ ma ila. \v 29 Tamen ziru tiruuti. Tiso: “Ai, la pepe. Miili ma mar mi itiŋan tombot. Pa iŋgi rou kek.” Tana Yesu ila ma ziŋan timbot. \p \v 30 Tila timbotmbot ma iŋgi be tikan kini. Tana Yesu ikam narabu ma isuŋ pa, to itete mi isara la pizin. \v 31 Tona matan ikam pak, mi tikilaali. Tamen ni karau men mi imbiriizi la mazwan. \v 32 Ziru tipargeede zin ma som, mi tiso: “Wai, tamar pa zaala, mi ni iwesweeze sua ki Anutu piti na, lelende ikam uraata biibi kat. Tayamaana kembei ta you ikanan lela lelende i.” \p \v 33 To ziru burup na tizem kini kanŋana, mi timiili mini pa Yerusalem. Tila na, tindeeŋe zin naŋgaŋ laamuru mi ta, ta ziŋan wal pakan tilup zin ma timbotmbot. \v 34 Ziru tipet na, zin wal ta tilup zin na, tiso pizin ma tiso: “Ŋonoono kat. Merere, ni imaŋga mi ila ipet ki Simon kek.” \x + \xo 24:34 \xt 1Kor 15:4+\x* \p \v 35 Tona ziru tomini tiso pizin pa mbulu ta ipet pizin su zaala lwoono na. Mi tiso pizin ta kembei: Indeeŋe ta ni itete narabu na, matan ikam pak. \s1 Yesu ipet kizin naŋgaŋ kini \r (Mt 28:16-20; Mk 16:14-18; Yo 20:19-23; Ŋgo 1:6-8) \p \v 36 Ziru tizzo sua, mi molo som na, Yesu itunu ila ipet la mazwan mi iso pizin. Iso: “Leleyom ambai.” \p \v 37 Tamen zin timorsop, mi motoŋana biibi ikam zin. Pa tiso ko tire kon. \v 38 To Yesu iso pizin. Iso: “Wai, parei ta kakamam ŋgar boozo mi leleyom iwe ru? \v 39-40 Kere zaaba kwo muriini ta imbot la nomoŋ ma kumbuŋ i. Iŋgi nio ituŋ tau. Kamar mi keteege kat yo. Kon, ni mazaana mi tiroono kembei nio i? Som.” \x + \xo 24:39-40 \xt 1Yo 1:1\x* \p \v 41 To zin menmeen zin biibi. Tamen lelen iwe ru mi tikamam ŋgar boozo. Tabe Yesu isu to iso pizin: “Lak, kini sa imbotmbot i?” \x + \xo 24:41 \xt Yo 21:5; Ŋgo 10:41\x* \p \v 42-43 Tana tikam ye neeneŋana suruunu ila kini, to tirre i mi ni ikan. \v 44 Tona Yesu iso pizin. Iso: “Kere. Sua ta muŋgu itiŋan tombotmbot mi aŋzzo yom pa, ta iŋgi koozi iur ŋonoono i. Pa sua ta imbot la Mose tutu kini, mi bude ki Anutu kwoono bizin, mi mboe pakan tomini, sua matamur ta munŋaana men ta tiso se tio i, na bela iur ŋonoono.” \x + \xo 24:44 \xt Mbo 2, 16, 22, 69, 72, 110, 118\x* \p \v 45 Iso ta kembei, to ipei ŋgar kizin pa sua ki Anutu ta tibeede kek na, bekena tiute kat ka uunu. \x + \xo 24:45 \xt Ŋgo 16:14\x* \p \v 46 Iso: “Sua imbot pataaŋa kek ta kembei: Mesia, ni bela ire yoyouŋana, mi imeete ma aigule iwe tel pa, tona imaŋga mini. \x + \xo 24:46 \xt Ŋgo 17:3\x* \p \v 47 Mi uraata tiŋgi, bela tisoyaara uruunu su Yerusalem muŋgu, mana ila ma irao karkari ta boozomen. Ko tiso ta kembei: Tomtom bela titooro lelen mi tizem mbulu kizin sananŋana, mi tiurla ki Mesia, tona Anutu ireege sanaana kizin. \x + \xo 24:47 \xt Mt 28:19; Ŋgo 1:8, 2:38; Ŋgo 10:42+, 13:38; 1Tim 3:16\x* \p \v 48 Mi niom ta kere kat uraata taiŋgi pa motoyom na, bela kala mi kopombol ka sua. \x + \xo 24:48 \xt Yo 15:27; Ŋgo 1:8,21+, 2:32\x* \p \v 49 Tamen kala loŋa pepe. Kombotmbot kar ti mi kazza ma irao sua mbukŋana ki Tamaŋ iur ŋonoono piom, mi aŋgo mburaana ta imbot kor a ma isu isalakaala yom, to kala.” \x + \xo 24:49 \xt Yesa 44:3; Yoel 2:28; Yo 14:16, 15:26, 16:7; Ŋgo 1:4, 2:4; Ga 3:14\x* \s1 Yesu isala pa saamba \r (Mk 16:19-20; Ŋgo 1:9-11) \p \v 50 Timbotmbot ma Yesu ikam zin naŋgaŋ kini ma tila tigarau kar Betania. To iwit namaana isala kor, mi ipombol zin. \v 51 Ipombolmbol zin, mi Tamaana ikami ma izem zin mi isala pa saamba. \x + \xo 24:51 \xt Yo 20:17\x* \p \v 52 Tana zin tire i to, tilek kumbun mi tipakuri. Imap na, timiili mini ma tila Yerusalem raama lelen ambai mi menmeen zin biibi kat. \x + \xo 24:52 \xt Yo 14:28, 16:22\x* \p \v 53 To indeeŋe tina mi ila na, tiluplup zin lela Urum Merere ka siiri leleene, mi tipakurkur Anutu zaana. \x + \xo 24:53 \xt Ŋgo 2:46, 5:42\x*