\id HEB - Mbula NT with Gen, Exo, Ruth, Psa, Pro, and Jonah [mna] -Papua New Guinea 1996 (DBL 2015) \h Iburu \toc1 Ro Ta Ila Pizin Iburu \toc2 Iburu \toc3 Ibr \mt1 Ro Ta Ila Pizin Iburu \c 1 \s1 Anutu Lutuunu ta iswe kat Anutu piti \p \v 1 Muŋgu Anutu kalŋaana ila iwedet ki kwoono bizin pa zaala matakiŋa, mi tumbundu bizin tileŋleŋ sua kini ila kizin. \v 2 Tamen mazwaana kaimer kana ta ti na, iti teleŋ Anutu kalŋaana ila ki ni itunu Lutuunu tau. Indeeŋe Anutu iur saamba mi toono na, Lutuunu ta iwe zaala pa koroŋ ta boozomen ma tipet. Mi Anutu ipeikati be koroŋ ta munŋaana men imap ma iwe lene.\x + \xo 1:2 \xt Mbo 2:8; Mt 11:27; Yo 1:3; Ŋgo 2:17; Kol 1:16; Ibr 12:25\x* \v 3 Ni ta iswe kat Anutu piti. Pa Anutu mburaana mi azuŋka kini ramaki mbulu kini boozomen ta zaana biibi pa i, ta imap ma imbot se ki Lutuunu. Mi sua mbolŋana ki Lutuunu ta ikiskis koroŋ ta munŋaana men ma timbot murin. Ni izem itunu ma imeete pizin tomtom bekena ipus zin pa sanaana kizin ma tiŋgeeze kat pa Anutu mataana. Mana imiili ma isala mini saamba, mi mbuleene isu Anutu ta mbura keskeezeŋana na namaana woono be ikam peeze.\x + \xo 1:3 \xt Yo 1:14; Ŋgo 2:33+; 2Kor 4:4; Kol 1:15-20; Ibr 9:11+; Tur 4:11\x* \s1 Lutuunu zaana biibi ma ilip pizin aŋela \p \v 4 Anutu, ni iur Lutuunu ma iwe biibi mi zaana ilip pizin aŋela.\x + \xo 1:4 \xt Ep 1:20+; Pil 2:9+\x* \v 5 Pa kere. Kena so Anutu iso pa aŋela tasa ma isombe: \q1 Nio lutuŋ ta nu na. \q1 Koozi nio aŋwe nu tomom.\x + \xo 1:5 \xt Mbo 2:7; Mt 3:17; Ŋgo 13:33; Ibr 5:5\x* \m Som na isombe: \q1 Nio ko aŋwe ni tamaana, \q1 mi ni ko iwe nio lutuŋ.\x + \xo 1:5 \xt 2Sam 7:14\x* \m Kembei lak. Mi iŋgi som. \p \v 6 Indeeŋe Anutu ikam itunu Lutuunu muŋgamuŋga ma imiili ma isala mini pa muriini na, iso ka sua ta kembei: \q1 Aŋela ta boozomen ki Anutu ko tilek kumbun pini mi tipakuri.\x + \xo 1:6 \xt Mbo 97:7; Ro 8:29; Kol 1:18\x* \b \p \v 7 Mi zin aŋela na, kan sua imbot ta kembei: \q1 Anutu ikam zin aŋela kini ma tiwe kembei ta miiri mi you miaana. Pa zin na, mbesooŋo kini men. \f + \fr 1:7 \ft Sua ti ka ŋgar ta kembei. Zin aŋela raraate pa Yesu som. Pa zin na, Anutu mbesooŋo kini men. Mi mbulu kizin itortooro kembei ta miiri mi you. Tamen Yesu, ni Anutu itunu Lutuunu. Mi mbulu kini imbot pataaŋa. Itortoori som. Tana ni ilip pizin aŋela.\f*\x + \xo 1:7 \xt Mbo 104:4\x* \b \p \v 8 Lutuunu na, Anutu iso pini ta kembei: \q1 Anutu, nu ko mbotmbot se murim peeze kana mi kamam peeze, mi iseeŋge iseeŋge ma ila. \q1 Mi peeze ta kamam, ina indeŋdeeŋe men. \q1 \v 9 Nu lelem pa mbulu ndeeŋeŋana, mi urur koi pa mbulu sananŋana. \q1 Tanata Anutu ku ipakuru ma lip pa waem bizin, mi iliŋ ŋgere isalakaalu mi iuru pa uraata biibi. \q1 Mi ina ikamu ma lelem ambai kat.\x + \xo 1:9 \xt Mbo 45:6+; Ŋgo 10:38\x* \v 10 Mi Anutu iso pini mini ta kembei: \b \q1 O Merere, muŋgu kat ta mata popoten na, nu ur toono ma uunu imbol kat. \q1 Mi saamba tomini, ina nomom muriini.\x + \xo 1:10 \xt Mbo 8:6, 102:25+\x* \q1 \v 11-12 Saamba mi toono ko tisaana ma tiwe muŋguŋan kembei kawaala pasaana. \q1 Tana nu ko lek zin ma timap ma tila len, \q1 mi pekel zin pa saamba mi toono popoŋan. \q1 Tamen nu na, mbotmbot men ta kembei. Tortooru som. \q1 Tana ndaama ku ko iseeŋge iseeŋge ta kembei ma alok.”\x + \xo 1:11-12 \xt Yesa 34:4, 51:6; Ibr 13:8; Yems 1:17; 2Pe 3:13; Tur 6:14\x* \p \v 13 Mi Anutu sua kini iso seeŋge ta kembei: \q1 Mbulem su ki nomoŋ woono ma irao aŋkoto kom koi bizin ma mburan imap kat, mi kumbum ise ŋguren.\x + \xo 1:13 \xt Mbo 110:1; Mk 12:36\x* \b \p Lak, Anutu iso sua sa ta kembei pizin aŋela? Som. \v 14 Pa zin aŋela na, Anutu mbesooŋo kini men. Ni iŋgoŋgo zin ma tilala be tiuulu zin wal tau zan be tikam ulaaŋa kini na.\x + \xo 1:14 \xt Mbo 34:7, 91:11, 103:20; Mt 25:34; Ŋgo 12:7\x* \c 2 \s1 Tipizil ndemende pa Krisi pepe. Pa ni ikam uraata biibi piti \p \v 1 Tana, sua ki Anutu ta teleŋ kek na, matanda iŋgalŋgal be tikis ma tuŋtuŋ pataaŋa. Kokena tezem, to tewe kembei wooŋgo ta timbit kat som, mi isur ma ila lene.\x + \xo 2:1 \xt Ro 11:22; Yems 1:6\x* \v 2 Kere. Anutu tutu kini ta muŋgu zin Israel tileŋ la zin aŋela kwon na, mbolŋana kat. Wal ta timolo tutu tana mi tikam zooroŋana pa na, Anutu ileleele zin som. Timap tire kadoono pa ma ikot mbulu kizin.\x + \xo 2:2 \xt Ŋgo 7:38,53; Ga 3:19; Ibr 10:28\x* \v 3 Mi uraata ta Yesu ikam bekena ikamke iti na, biibi ma ilip kat pa uraata ta muŋgu Anutu ikam pizin Israel na. Tana sombe terepiili uraata kini tana kembei koroŋ sorok mi tipizil ndemende pa, ko tombot? Som kat!\x + \xo 2:3 \xt Ibr 10:29, 12:25\x* \p Uraata tana na, mataana mi Merere itunu isoyaara ka sua. To zin ta tileŋi mi tire i na, tisoyaara sua tana piti mi tipombol, tabe tikam ma iti tomini tuurla.\x + \xo 2:3 \xt Mk 1:14+; Ŋgo 1:8; 1Yo 1:1+\x* \v 4 Mi Anutu igabgaaba zin pa uraata kizin mi ipombolmbol sua kizin. Pa irairai mbulu pakan ta ki Bubuŋana Potomŋana i pizin wal urlaŋan irao itunu leleene, mi ipombolmbol zin ma titortooro mos bibip mi uraata mburanŋan matakiŋa.\x + \xo 2:4 \xt Mk 16:20+; Ŋgo 14:3; 1Kor 12:4-11\x* \s1 Yesu, ni zaana biibi. Tamen Anutu ikoto i ma zaana isu ri pizin aŋela pa mazwaana ri \p \v 5 Saamba mi toono popoŋan tabe tipet pa kaimer ma amzzo sua pa i, na Anutu iur zin aŋela be timboro na som. \v 6 Pa tomtom ta, ni iso kat ka sua ta kembei: \q1 O Merere, niam tomtom pareiŋoyam ta nu kamam ŋgar biibi piam? \q1 Mi Tomtom Lutuunu na, parei ta nu motom pini?\x + \xo 2:6 \xt Mbo 8:4+, 144:3\x* \q1 \v 7 Nu koto zaana ma isu ri pizin aŋela pa mazwaana rimen. \q1 To pakuri mini ma zaana iwe biibi ma ilip kat, \q1 \v 8 mi uri ma imboro koroŋ boozomen ta itum nomom iur zin na. \q1 Tana koroŋ ta munŋaana men, ta timap timbot la ni kopo mbarmaana. \b \p Indeeŋe Anutu iur koroŋ ta munŋaana men ma timbot la Tomtom Lutuunu kopo mbarmaana na, izem tasa som. Tamen koozi tere koroŋ ta boozomen timap ma tito peeze kini zen.\x + \xo 2:8 \xt Mt 28:18; 1Kor 15:25+; Ep 1:22\x* \v 9 Mi Yesu itunu na, tere i. Anutu isombe ikampe iti mi ikamke iti pa meeteŋana, tanata ikoto Yesu zaana ma isu ri pizin aŋela pa mazwaana rimen. Mi ni ikam murindi, mi ire yoyouŋana ma imeete piti tomtom ta boozomen. Uunu tina ta Anutu ipakuri ma zaana iwe biibi kat.\x + \xo 2:9 \xt Pil 2:7+; 1Yo 2:2; Tur 5:9\x* \s1 Yesu iwe tomtom kembei iti \p \v 10 Anutu, ni iur koroŋ ta munŋaana men, mi ikiskis koroŋ ta boozomen ma timbot la murinmurin. Mi ni leleene be iyaaru lutuunu bizin ta boozomen ma tila mi ziŋan timbot lela azuŋka kini leleene. Tanata ikam Lutuunu Yesu ma ire yoyouŋana biibi. Mi ina indeeŋe men. Pa ikam ma Yesu irao kat be imuuŋgu pa Anutu lutuunu bizin, mi iporou pizin, mi ikamke zin ma timbot ambai.\x + \xo 2:10 \xt Lu 24:46; Ro 11:36; Ibr 5:8+\x* \v 11 Ziŋan wal kini ta ni ikam zin ma tiwe potomŋan na, un tamen tau. Tanata niini ise pizin mi leleene pizin, mi ipaata zin be toŋmatiziŋ kini.\x + \xo 2:11 \xt Mk 3:35; Kol 1:22; Ibr 10:10, 13:12\x* \v 12 Pa ni iso sua ta kembei: \q1 Nio ko aŋsoyaara urum pizin toŋmatiziŋ tio. \q1 Mi sombe wal ku tilup zin pa suŋŋana, na nio ko aŋgaaba zin mi aŋbo mboe be aŋpakur zom pa.\x + \xo 2:12 \xt Mbo 22:22+; Yesa 8:18\x* \b \m \v 13 Mi iso mini ta kembei. Isombe: \q1 Nio, nako aŋpase pa Anutu.\x + \xo 2:13 \xt Yesa 8:17\x* \b \m Mi iso sua toro ta kembei: \q1 Nio ta ituŋ ti. Niamŋan tiziŋ bizin ta Anutu iroogo zin pio, ta ambotmbot i.\x + \xo 2:13 \xt Mbo 18:2; Yesa 8:18; Yo 17:6,9+\x* \b \p \v 14 Wal kini tana na, zin tomtom toono kan. Tanata Yesu tomini iwe tomtom kembei ta zin, mi iyamaana pataŋana ki toono ti, mi imeete bekena ipunmeete Tomtom Sanaana mburaana ma imap. Pa ni ta ipasansaana zin tomtom mi iwe uunu pa meeteŋana.\x + \xo 2:14 \xt Yo 1:14, 12:31, 16:11; 1Kor 15:54+; 2Tim 1:10; 1Yo 3:8; Tur 12:9+\x* \v 15 Iti tomtom, gorgori tomototo meeteŋana, mi motoŋana tana ikiskis ti ma lende zaala sa som. Tamen meeteŋana ki Yesu itatke iti pa pataŋana tana.\x + \xo 2:15 \xt Lu 1:74; Ro 8:15; 2Tim 1:7\x* \v 16 Mi kere. Uraata tana, ni ikamam pizin aŋela som. Ikamam piti tomtom ta popoŋana ki Abaraam na.\x + \xo 2:16 \xt Yesa 41:8+\x* \v 17 Uunu tina ta ni isu toono ma iwe tomtom raraate kembei iti ta toŋmatiziŋ kini na. Pepe, so irao ikam kat uraata kini som. Pa ni ta patoronŋana ka tomtom biibi ŋonoono. Tana imbot be ireege sanaana kiti mi ipunmeete Anutu kete malmalŋana kini, mibe ilup ti raama Anutu ma tewe tamen. Mi uraata kini tana, ni mataana izze pa, mi ikamam raama muŋaiŋana biibi.\x + \xo 2:17 \xt Yo 1:14; Pil 2:7; Ibr 2:11, 3:1, 4:14+\x* \v 18 Pa itunu iyamaana toomboŋana mi pataŋana ki toono ti kek. Tana ni irao kat be ilae kizin wal ta toomboŋana iwedet pizin i, mi iuulu zin.\x + \xo 2:18 \xt Mt 4:1+; Ibr 4:15\x* \c 3 \s1 Yesu zaana biibi ma ilip pa Mose \p \v 1 O niom toŋmatiziŋ tio, bobi ki kar saamba ta ikam yom tomini ma kewe Anutu wal kini potomŋan kek. Tana kakamam ŋgar pa Yesu mi kopo i se ndomoyom. Pa urlaŋana kiti ta tezzwe na, iso ta kembei: Ni ta Ŋgoŋana ki Anutu, mi patoronŋana ka tomtom biibi ŋonoono.\x + \xo 3:1 \xt Ro 8:29+; Ibr 2:17, 4:14+, 10:23, 12:2\x* \v 2 Mi uraata ta Anutu iur la namaana na, ni itoto Anutu leleene mi ikamam kat, kembei ta Mose ito Anutu leleene mi imborro kat iwal biibi ki Israel. Pa muŋgu zin ta tiwe kembei Anutu ruumu kini.\x + \xo 3:2 \xt Nam 12:7\x* \v 3 Iti tuute: Sombe tomtom sa ipo ruumu ambaiŋana, na ni ta ikam zaana biibi. Mi ruumu ŋonoono na som. Ina raraate men pa Yesu mi Mose. Pa Mose, ni kembei ta ruumu men. Tamen Yesu, ni kembei tomtom ta ipo ruumu. Tana Yesu zaana biibi ma ilip pa Mose.\x + \xo 3:3 \xt Mt 16:18; 2Kor 3:7+\x* \v 4 Ruumu sa irao ipet sorok na som. Ruumu ta boozomen na, kan tomtom bizin ta tiwwo. Mi Anutu ta iur koroŋ ta boozomen ma tipet.\x + \xo 3:4 \xt Un 1:1+\x* \v 5 Mose, ni mbesooŋo men ki Anutu ta itoto Anutu leleene, mi ikamam kat uraata pa Anutu ruumu kini, mi ipatooŋo zin tomtom pa koroŋ pakan ta kaimer Anutu iswe ma ipet kat mat.\x + \xo 3:5 \xt Kam 14:31\x* \v 6 Tamen Krisi, ni Anutu itunu Lutuunu ta itoto kat Tamaana leleene mi imborro kat ruumu kini. Tana ruumu katuunu ta ni. Ruumu tana na, iti tomtom ta tuurla kini na. Pa sombe tomoto som, tikiskis urlaŋana kiti ma tuŋ, mi menmeen ti ma tazza koroŋ ambaiŋana tabe Anutu ikam piti pa kaimer i, na tewe kembei Anutu ruumu kini.\x + \xo 3:6 \xt 1Kor 3:16; 2Kor 6:16; 1Tim 3:15; Ibr 4:14, 6:11, 12:1; 1Pe 2:5\x* \s1 Tere iti: Kokena tipizil ndmende pa Anutu mata yaryaaraŋana \p \v 7-8 Tana keleŋ sua ta Bubuŋana Potomŋana ipiyooto na. Iso ta kembei: \q1 Koozi, sombe keleŋ Anutu kalŋaana, na keleŋsil sua pepe. \q1 Kokena kakam zooroŋana kembei ta tumbuyom bizin. \q1 Pa indeeŋe ta ni itoombo zin su lele bilimŋana na, tileŋsil sua mi tizorzoori. \q1 \v 9 Pa ni imbelmbel uraata bibip isu lele tana pa ndaama tomtooru, mi zin tire kat pa matan. \q1 Tamen tiurla som, mi titomtoombo mburaana. \q1 \v 10 Tanata keteene malmal kat pizin mi isombe: \q1 “Gorgori ta zin titoto zaala tio som, \q1 mi lelen imbotmbot molo pio.” \q1 \v 11 Mi ni iso sua mbolŋana pizin raama keteene malmal ta kembei: \q1 “Ŋonoono kat. Toono ta aŋur pizin be tila ma keten su mi timbot ambai pa na, zin ko irao tilela na som. Som kat!”\x + \xo 3:11 \xt Nam 14:21+; Mbo 95:7+; Mt 4:7\x* \p \v 12 Tana niom toŋmatiziŋ tio, kere yom: Kokena tiom tasa ŋgar kini isaana, to izem urlaŋana kini, mi ipizil ndemeene pa Anutu mata yaryaaraŋana. \v 13 Tana aigule ta boozomen kaparpombolmbol yom. Kokena tiom tasa, ŋgar sananŋana ipakaami, to ŋgar kini imbol kat, mi irao ileŋ Anutu kalŋaana mini som. Mi uraata ki pombolŋana tana, sombe kakam, na kakam ta koozi. Keseke ma ila aigule toro pepe.\x + \xo 3:13 \xt 1Tes 5:11,14; Ibr 10:24+\x* \v 14 Tana iti temender mbolŋana, mi tikiskis urlaŋana kiti ta mataana kana na, ma tuŋtuŋ ma irao swondo. Naso teswe kembei iti Krisi wal kini ŋonoono.\x + \xo 3:14 \xt Kol 1:23; Ibr 6:11, 4:14, 10:35; Tur 2:25\x* \p \v 15 Kembei ta Anutu sua kini iso ma ila kek. Isombe: \q1 Koozi, sombe keleŋ Anutu kalŋaana, na keleŋsil sua pepe. \q1 Kokena kakam zooroŋana kembei ta tumbuyom bizin.\x + \xo 3:15 \xt Mbo 95:7+; Ibr 4:7\x* \p \v 16 Lak, ziŋoi ta tileŋ sua, mana tizooro Anutu? Ina iwal biibi ki Israel ta Mose iyaaru zin, mi tizem Aikuptu ma tila na.\x + \xo 3:16 \xt Nam 14:1+; 1Kor 10:1+\x* \v 17 Mi ziŋoi ta Anutu keteene malmal pizin pa ndaama tomtooru na? Ina zin wal tau tinoknok sanaana kamŋana na. Uunu tina ta tiwe uri lup isu lele bilimŋana.\x + \xo 3:17 \xt Mbo 106:24+; 1Kor 10:5+\x* \v 18 Mi ziŋoi ta Anutu iso sua mbolŋana pizin ma iso: \q1 “Ŋonoono kat. Toono ta aŋur pizin be tila ma keten su mi timbot ambai pa na, zin ko irao tilela na som. Som kat!”\x + \xo 3:18 \xt Mbo 95:11\x* \b \p Ina zin wal tau tizorzoori tau.\x + \xo 3:18 \xt Lo 1:34+\x* \v 19 Tana sua ti iso iti ta kembei: Zin tiurla som, tanata tirao be tilela mi keten su som.\x + \xo 3:19 \xt Mbo 78:22; Yo 3:36; Ibr 4:6\x* \c 4 \s1 Anutu imbuk sua pizin wal kini be ikam zin ma keten su \p \v 1 Tana Anutu imbuk sua pizin wal kini be ikam zin ma keten su. Mi sua tana imendernder men i. Tana iti ta boozomen tomoto. Kokena tiom tasa imaŋga pa zaala ki urlaŋana, mi ila ma som mi imiili, to sua mbukŋana tana iur ŋonoono pini som.\x + \xo 4:1 \xt Ibr 12:15\x* \v 2 Pa iŋgi tisoyaara uruunu ambaiŋana piti ma teleŋ kek, kembei ta muŋgu zin Israel tileŋ sua ki Anutu. Tamen zin na, tileŋleŋ sorok mi tiurla som. Tanata sua tana iuulu zin som. \v 3 Mi koozi, iti tomtom ta tuurla ki Krisi, ta Anutu ikam ti ma ketende su. Mi zin Israel na som. Pa sua ki Anutu iso ta kembei:\x + \xo 4:3 \xt Mt 11:28\x* \q1 Iŋgi aŋso sua mbolŋana raama keteŋ malmal ta kembei: \q1 “Ŋonoono kat. Toono ta aŋur pizin be tila ma keten su mi timbot ambai pa na, zin ko irao tilela na som. Som kat!”\x + \xo 4:3 \xt Mbo 95:11; Ibr 3:11,14\x* \m Mi kere. Anutu itunu, ni keteene su kek. Pa uraata kini ta iur saamba ma toono mi koroŋ ta boozomen na, ni iposop ma imap kat ta alok kek. \v 4 Pa sua kini lwoono ta iso pa aigule ta iwe lamata mi ru pa na ta kembei: \q1 Indeeŋe uraata iwe lamata mi ru na, Anutu keteene su pa uraata kini ta boozomen.\x + \xo 4:4 \xt Un 2:2+\x* \b \m \v 5 Mi sua ta aŋzzo pa i na iso ta kembei: \q1 Toono ta aŋur pizin be tila ma keten su mi timbot ambai pa na, zin ko irao tilela na som. Som kat!\x + \xo 4:5 \xt Mbo 95:11\x* \b \p \v 6 Sua mbukŋana ki Anutu ta iso ni ko ikam zin tomtom ma keten su, ina imendernder men i. Tana tomtom pakan kola tire ka ŋonoono. Mi zin wal tau muŋgu tileŋ sua ambaiŋana tana na, tire ka ŋonoono som. Pa tileŋ mi tizooro tau. \v 7 Uunu tina ta Anutu iur mazwaana toro be ikam wal kini ma keten su. Kere. Ndaama boozo kat ilae, mi kaimer mana, Dabit iwe Anutu kwoono mi iso ka sua, kembei ta aŋso ma ila kek na. \q1 Koozi, sombe keleŋ kalŋoŋ, na keleŋtut sua pepe. \q1 Kokena kakam zooroŋana.\x + \xo 4:7 \xt Mbo 95:7+\x* \m Sua ta “koozi” ti, ina iswe kembei ni iur mazwaana toro be ikam zin tomtom ma keten su. \v 8 Kozobe Yosua ikam zin Israel ma tila ma keten su mi timbot ambai kat su toono Kanaan, so Anutu irao iso mini pa mazwaana toro na som.\x + \xo 4:8 \xt Yos 22:4\x* \v 9 Tana sua ti iswe ta kembei: Sua mbukŋana ki Anutu ta iso ni ko ikam wal kini ma keten su kembei ta ni keteene su pa aigule ta iwe lamata mi ru pa na, ina imendernder men. \v 10 Mi tomtom ta so Anutu ikami ma keteene su, nako itunu uraata kini imap mi keteene su kat, kembei ta Anutu keteene isu pa uraata kini na.\x + \xo 4:10 \xt Tur 14:13\x* \v 11 Tana sua mbukŋana ta iso Anutu ko ikam ti ma ketende su na, iti takam kinkiini be tere ka ŋonoono. Kokena tomtom sa ito zin Israel pa zooroŋana kizin, mi itop pa urlaŋana kini.\x + \xo 4:11 \xt Ibr 3:18+\x* \s1 Anutu sua kini na, mataanaŋana kat \p \v 12 Anutu sua kini na, mata yaryaaraŋana mi ikamam uraata raama mburaana biibi. Pa sua kini mataanaŋana kat ma ilip pa buza ta mata mbaaruŋana i. Tana iŋgalŋgal kat lelende, mi ipitpeleleele ŋgar kiti, mi izzo iti pa ŋgar iŋgoi ta imar pa Bubuŋana, mi ŋgar iŋgoi ta itundu ŋgar kiti men. Mi ŋgar turkeŋana ta imbotmbot la lelende na, sua kini izzwe mi itirtiiri.\x + \xo 4:12 \xt Ep 6:17; Tur 1:16\x* \v 13 Zin koroŋ ta Anutu iur na, sa ike pini som. Pa ni mataana molo. Tana koroŋ turkeŋan mi rekeŋan ta boozomen imbot mat pini. Mi iti ta boozomen kola temender la ni mataana be toso sua kiti mi ni itiiri ti.\x + \xo 4:13 \xt Mbo 33:13+, 90:8; Mbo 139:1+; 2Kor 5:10\x* \s1 Yesu ni patoronŋana ka tomtom biibi ŋonoono \p \v 14 Tana iti lende tomtom zaanaŋana ta kek. Ni Anutu itunu Lutuunu, Yesu. Ni ta patoronŋana ka tomtom biibi ŋonoono. Mi ikam ruŋgundu ma isala kat ki Anutu ta saamba kek, be imender piti mi iwe kwondo. Tana iti tikis kat urlaŋana kiti ta tezzwe na.\x + \xo 4:14 \xt Ibr 3:1,14, 6:11, 10:19+, 10:35+\x* \v 15 Ŋonoono, iti mburanda biibi som. Tamen patoronŋana ka tomtom kiti tana, ni leleene izanzaana piti mi imuŋaiŋai iti. Pa toomboŋana boozomen ta tiwedet piti i, ta tipet pini tomini, mi ni iyamaana kek. Tamen ni na, itop som.\x + \xo 4:15 \xt Mt 4:1+; 2Kor 5:21; Ibr 2:17; 1Pe 2:22; 1Yo 3:5\x* \v 16 Tana iti lelende iwe ru pepe, mi tomoto be tala kolouŋana pa Anutu pepe. Pa ni ta imbutultul se Biibi muriini na, kampeŋana katuunu. Tana sombe pataŋana sa indeeŋe iti, na ni ko imuŋai iti mi iuulu iti pa.\x + \xo 4:16 \xt Ep 2:18, 3:12; Ibr 10:19+; 1Yo 3:21\x* \c 5 \s1 Krisi, ni patoronŋana ka tomtom kembei ta Melkizedek \p \v 1 Zin bibip ta boozomen kizin patoronŋana kan na, Anutu ipeikat zin la tomtom mazwan, mi iur zin be timender pizin tomtom, mi tipazalzal koroŋ ta boozomen ila kini. Tana zin timbot be tikam patoronŋana pa sanaana kizin tomtom mi patoronŋana pakan tomini.\x + \xo 5:1 \xt Ibr 8:3\x* \v 2 Mi zin tiute: Zin tomini timbol som, mi tikamam ŋoobo mbulu. Tana zin wal tau tiute kat Anutu sua kini som mi tipaŋoobo pa na, zin bibip kizin patoronŋana kan tikeke pizin som. \v 3 Iŋgi kembei tabe tikamam patoronŋana pa Anutu be ireege zitun sanaana kizin muŋgu, mana tikam pa sanaana kizin tomtom pakan.\x + \xo 5:3 \xt Ibr 7:27, 9:7\x* \v 4 Uraata ki biibi kizin patoronŋana kan na, uraata biibi mi zaanaŋana. Mi tomtom sa irao iserseere mi iur itunu pa na som. Bela Anutu itunu iboobi mi iuri pa, kembei ta muŋgu ikam pa Aron na. \v 5 Tana Krisi ta kembena. Ni ipakur itunu mi iur itunu ma iwe patoronŋana ka tomtom som. Ina Anutu itunu ta iuri. Kere. Muŋgu Anutu iso pini ta kembei: \q1 Nio lutuŋ ta nu na. \q1 Koozi nio aŋwe nu tomom.\x + \xo 5:5 \xt Mbo 2:7; Mt 3:17; Ibr 1:5\x* \v 6 Mi sua kini lwoono toro iso ta kembei: \b \q1 Nu ko we patoronŋana ka tomtom kembei ta Melkizedek, \q1 mi mbotmbot ta kembei ma alok.\x + \xo 5:6 \xt Un 14:18+; Mbo 110:4; Ibr 6:20, 7:1+\x* \p \v 7 Indeeŋe ta Yesu imbotmbot su toono na, itaŋroro Anutu mi ikam suŋŋana pini raama tiŋiizi biibi. Pa ni iute: Anutu, ni irao be ikamke i pa meeteŋana. Mi Anutu ileŋ suŋŋana kini tana. Paso Yesu ikototo itunu mi itoto Anutu kalŋaana.\x + \xo 5:7 \xt Mk 14:35+; Yo 12:27; Ŋgo 2:24; Pil 2:8\x* \v 8 Ŋonoono, ni Anutu lutuunu. Tamen pataŋana ta ni ibaada na, ina ipaute i kat pa mbulu ki toto Anutu leleene pa koroŋ ta boozomen. \v 9 Mbulu ta Anutu iur pini na, ni ito ma imap. Tanata ikam ma ni irao kat be ikamke zin tomtom. Tana zin wal ta so tileŋ la kalŋaana, na ni ko ikamke zin ta boozomen ma timbot ambai ma alok.\x + \xo 5:9 \xt Ibr 2:10\x* \v 10 Pa ni, Anutu iuri ma iwe biibi ŋonoono pa patoronŋana kembei ta Melkizedek be imender pizin tomtom mi Anutu.\x + \xo 5:10 \xt Ibr 2:17, 5:6, 7:1+\x* \s1 Tezem urlaŋana kiti pepe \p \v 11 Niam leyam sua boozo pa Krisi mi uraata kini. Mi sombe aŋla leleene pa, inako ipata piom. Pa niom tina keleŋsil suaŋoyom. \v 12 Anutu sua kini na, niom kakam ta muŋgu kek. Tana aŋdemeere yom mi aŋso ko kapaute wal pakan pa Krisi kek. Mi som. Iŋgi kewe kembei zin wal tau popoŋan pa sua ki Anutu i. Pa sua raurauŋana ta mat kana i, niom kusu mi kakankaana pa. Parei, ko tomtom sa ima mi iso yom pa mini? Iŋgi kembei kiwinin tui men. Karao pa kini mbolŋana zen.\x + \xo 5:12 \xt 1Kor 3:1+; Ibr 6:1+\x* \v 13 Tomtom ta imbotmbot se ki tui men na, ni kembei ta pikin i. Pa sua ta iso pa mbulu ndeeŋeŋana na, ŋgar kini imbol pa zen.\x + \xo 5:13 \xt 1Kor 13:11, 14:20; Ep 4:14\x* \v 14 Mi kini mbolŋana, ina koroŋ kizin kolman. Pa mbulu boozomen ta iwedet pizin, ina ipaute zin ma ŋgar kizin ipet kek. Tana zin tirao be tikilaala mbulu iŋgoi ta ambaiŋana, mi iŋgoi ta sananŋana.\x + \xo 5:14 \xt Ro 16:19; Pil 1:10\x* \c 6 \p \v 1-2 Zin wal ta so popoŋan pa sua ki Anutu na, mataana mi tapaute zin pa koroŋ ta kembei: Mbulu tabe ikam ti ma temetmeete ma tala lende i, na iti bela tezem ma imborene kat, mi totooro lelende mi tuurla ki Anutu. Mi tapaute zin pa uunu matakiŋa ta tomtom tikamam yok pa i, \f + \fr 6:1-2 \ft Muŋgu tomtom tikamam yok pa uunu boozo. Sombe tomtom sa itoori ma iwe Yuda, na ikam yok. Mi sombe tomtom sa leleene be ito Yoan ta ikamam yok pizin tomtom na, mi iwe naŋgaŋ kini, na ni tomini ikam yok. Zin Yuda tiŋgurŋguuru naman mi tikamam mbulu matakiŋa ki weŋana bekena tiŋgeeze pa Anutu mataana. Mi zin wal ki Krisi tikamam yok bekena tiwe ni lene, mibe tiswe urlaŋana kizin. \f* mi mbulu tau tuur namanda isala tomtom uten bekena topombol zin. Mi toso zin pa maŋgaŋana kizin wal meeteŋan, mi nol biibi tabe Anutu itiiri iti pa mbulu kiti mi iur kadoono piti. Kadoono tana ko imbotmbot ma alok. Tana sua ta kembena, ta takamam pizin wal popoŋan. Pa ina iwe kembei urlaŋana kiti uunu. Tamen iti wal ta tombot mat ri pa sua ki Anutu kek na, irao talala mi timilmiili pa sua ta kembei men pepe. Toso pa koroŋ pakan tomini. Naso ŋgar kiti izze ma tewe kolman pa sua ki Anutu.\x + \xo 6:1-2 \xt Pil 3:14\x* \v 3 Tana sombe Anutu leleene, inako takam ta kembena. \p \v 4 Pa kere. Zin wal ta so tipizil kat ndemen pa urlaŋana kizin, inako len zaala sa be titooro zin ma timiili mini na som. Pa Anutu ipei ŋgar kizin ma timbot mat leleene kek. Mi mburaana saamba kana tau Anutu ikampewe iti pa sorok na, zin titoombo ma tiyamaana kek. Pa Bubuŋana ikam uraata pizin kek.\x + \xo 6:4 \xt Mt 12:43+; Yo 1:9; Ga 3:5; Ibr 10:26+; 2Pe 2:20+\x* \v 5 Mi tikan la Anutu sua kini ma tiyamaana ka ambaiŋana kek. Mi Anutu mburaana matakiŋa tabe ipet kat mat pa kaimer i, na zin tire tenten kek.\x + \xo 6:5 \xt Mbo 34:7\x* \v 6 Tana zin wal ta kembei, sombe tisu mini mi tipizil kat ndemen pa urlaŋana kizin, inako len zaala sa be titooro zin mini som. Pa ina, zin kembei tipun Anutu Lutuunu sala ke pambaaraŋana mini, mi tipamiaŋi ila iwal biibi matan.\x + \xo 6:6 \xt Ibr 10:26+; 2Pe 2:20+; 1Yo 5:16\x* \p \v 7 Toono ta so yaŋ izzu pa ma ipembesmbeeze mi ipiyotyooto koroŋ ambaimbaiŋan pizin tomtom ta tikamam uraata pa, inako kampeŋana ki Anutu imbotmbot se ki. \v 8 Tamen toono ta so ipiyooto koroŋ ambaiŋana sa som, mi ipiyotyooto ro mi wooro matanmatanŋan men, na ire i. Pa sombe imbotmbot men ta kembei, na kaimer Anutu kete malmalŋana kini ko ise ki toono tana, mi you ikan ma ila ne.\x + \xo 6:8 \xt Mt 3:10, 7:19; Lu 13:6+\x* \p \v 9 O niom wal tio ta leleŋ piom ilip na, ŋonoono, iŋgi amkam sua kekeŋana ri piom. Tamen niam amute yom kek. Niom kembei toono ambaiŋana. Tana niam amurla kembei Anutu ko ikamke yom ma kombot ambai. \v 10 Pa ni irao be ikam ŋoobo mbulu sa na som. Mi ni iute uraata tiom ramaki mbulu tiom tau kuurur leleyom pini, mi ku'uluulu wal kini potomŋan ta muŋgu mi imar. Mbulu tiom tana, ni irao be mataana mbeleele na som.\x + \xo 6:10 \xt Mt 10:40+, 25:40; 1Kor 15:58; 1Tes 1:3\x* \v 11 Mi niam leleyam be niom ta boozomen motoyom siŋsiŋ pa mbulu ki Anutu. Tana leleyom iwe ru pepe. Kikiskis urlaŋana tiom ma irao kere kat koroŋ ambaiŋana ta kuurur motoyom pa i.\x + \xo 6:11 \xt Ibr 3:6, 4:14, 10:36, 12:1\x* \v 12 Kokena keleŋsil sua mi kekeenemeete pa. Koto zin wal ta urlaŋana ipombolmbol zin ma timender mbolŋana pa pataŋana. Pa ina zin wal ta kembei, ta ko tikam matamur ambaiŋana ta Anutu imbuk sua pa na, mi tire ka ŋonoono.\x + \xo 6:12 \xt 2Tes 1:4; Yems 1:3+; Tur 14:12\x* \s1 Tuurla sua mbukŋana ki Anutu kembei Abaraam \p \v 13 Indeeŋe ta Anutu imbuk sua pa Abaraam na, tomtom sa tau ilip pa Anutu be ni ipaata zaana mi ipombol sua kini pa i na som. Tanata ipaata itunu zaana pa sua kini mbukŋana tana ma ipombol pa. \v 14 Isombe: \q1 Ŋonoono kat. Nio ituŋ kola aŋkampe u, mi aŋkam popoŋana ku ma timasak ma tiwe boozo kat.\x + \xo 6:14 \xt Un 22:16+\x* \b \p \v 15 Mi Abaraam iurla sua mbukŋana tana. Tanata iurur mataana pa, mi izza ma ila ila ma ire ka ŋonoono. \p \v 16 Iti tomtom takamam mbulu ta kembei. Sombe taparzooro pa koroŋ sa, na tapaata tomtom sa ta ni biibi ma ilip piti na zaana. Naso tomtom tina zaana ipombol sua kiti mi ipumun waende bizin kwon ma sua kizin imap.\x + \xo 6:16 \xt Kam 22:10+\x* \p \v 17 Mi Anutu ta kembena. Matamur ta ni imbuk sua pa be ikam piti na, ni irao be itooro mini ŋgar kini pa na som. Tanata ipaata itunu zaana pa sua kini mbukŋana bekena ipombol pa ma imbol kat. Kokena iti ta zanda pa matamur tana lelende iwe ru pa. \v 18 Tana iti ta toko ma tala ki Anutu na, lende koroŋ ru ta ipombol ti. Mi koroŋ ru tana, ni irao ikam pakaamŋana pa, som itooro ŋgar kini pa na som. Som ma som kat. Ta na, sua kini mbukŋana. Mi toro na, itunu zaana ta ipaata bekena ipombol sua mbukŋana tana. Koroŋ ru tana tipombol kat iti be tikiskis urlaŋana kiti, mi tuurur matanda pa koroŋ ambaiŋana tabe takam pa kaimer i.\x + \xo 6:18 \xt Ro 8:24+; Tit 1:2; Ibr 12:1\x* \p \v 19-20 Koroŋ ambaiŋana tau tuurur matanda pa i, ina ikis ti ma tuŋtuŋ, kembei wooŋgo ta timbit ka re mbolŋana ila patmbu bekena tuŋ ma imbot. Pa Ni ta iwe zaala pa koroŋ tana, ta imuuŋgu piti, mi ilela ruumu leleene ta potomŋana ŋonoono i, mi ilela kat ki Anutu ta saamba a. Mi iwe patoronŋana ka tomtom biibi ŋonoono kek, kembei ta Melkizedek. Tana ni ko imender be ipazal sua pizin tomtom mi Anutu, mi iseeŋge iseeŋge ma ila.\x + \xo 6:19-20 \xt Mbo 110:4; Ibr 3:1, 5:6,10, 9:11,24\x* \c 7 \s1 Melkizedek ilup uraata ru. Pa ni king, mi patoronŋana ka tomtom zaanaŋana \p \v 1 Niom ko motoyom iŋgal. Melkizedek tana, ni king ki kar Salem, mi patoronŋana ka tomtom ki Anutu kor kana kat. Mazwaana ta na, Abaraam ziŋan king pakan tiporou ma Abaraam ilip pizin, to imiili na indeeŋe Melkizedek inamnaami. Ise kini, to ni ipomboli.\x + \xo 7:1 \xt Un 14:17+\x* \v 2 To Abaraam imaŋga na, ipeete mburu ta iyo pa malmal na, ma iwe pakaana laamuru, mi ikam pakaana ta ila ki Melkizedek. \p Ayo, sua tio mataana kana na, Melkizedek zaana ka uunu ta kembei: ‘king ki mbulu ndeeŋeŋana.’ Mi ni imborro kar Salem. Salem ka uunu ta kembei: ‘mbulu luumuŋana,’ som ‘mbotŋana ambaiŋana.’ Tana ni king ki mbulu luumuŋana mi mbotŋana ambaiŋana. \v 3 Mi koroŋ toro tomini. Iti tapaata sua ki Merere na, tendeeŋe sua sa ta iso pa Melkizedek tamaana ma naana mi uunu ta ipet pa i na som. Mi pepe kini uunu, mi meeteŋana kini tomini, tibeede ka sua sa som. Tana ni iwe kin ambaiŋana pa Anutu Lutuunu. Pa Krisi, ni patoronŋana ka tomtom ta imender piti tomtom mi Anutu, mi imbotmbot ta kembei ma alok.\x + \xo 7:3 \xt Mbo 110:4\x* \p \v 4 Tana kere. Muŋgu tumbundu Abaraam ipeete mburu ta iyo pa malmal na ma iwe pakaana laamuru, mi ikam pakaana ta ambaiŋana ma ilip na, ma ila ki Melkizedek. Mbulu tana iswe kembei Melkizedek, ni zaanaŋana kat. \v 5 Ayo, takam ŋgar pa tutu ta kaimer Anutu ikam pizin Israel na. Ŋonoono, Lebi popoŋana kini ta tiwe patoronŋana ka tomtom bizin na, ziŋan iwal biibi ki Israel, zin toŋmatiziŋ tau. Pa timap ma tiyooto pa Abaraam. Tamen tutu iur sua ta kembei: Sombe iwal biibi ki Israel tipeete koroŋ kizin, mi tiur pakaana ta be iwe Anutu lene, na pakaana tana ilala ki Lebi popoŋana kini men.\x + \xo 7:5 \xt Nam 18:21\x* \v 6 Mi Melkizedek na, uunu ipet pa Lebi som. Tamen mburu tau Abaraam iyo pa malmal na, ni ikam pakaana ta ma ila ki Melkizedek. Kere. Abaraam zaana biibi kat. Pa Anutu imbuk sua pini pa koroŋ boozo. Tamen ni ila ipet ki Melkizedek na, Melkizedek ta ipomboli.\x + \xo 7:6 \xt Ro 4:13\x* \v 7 Mi iti tuute: Tomtom ta so ipombol tomtom toro, na ni ta iwe biibi. Tana Melkizedek, ni ilip pa Abaraam. \v 8 Mi koroŋ toro tomini. Lebi popoŋana kini tau tiyyo koroŋ ta tomtom tikamam pa Anutu na, tikiskis uraata kizin ma alok som. Tikamam ma tila, to timetmeete, mi wal pakan tikel zin. Ta kembei kembei mi ila. Mi Melkizedek ta Abaraam ikam mburu pakan ma ila kini na, tibeede sua sa pa meeteŋana kini som. Tana ni iwe kin pa Ni ta imbotmbot ma alok i.\x + \xo 7:8 \xt Ibr 5:6, 6:20\x* \v 9-10 Mi indeeŋe ta Abaraam ikam koroŋ ma ila ki Melkizedek na, tere kembei popoŋana ki Lebi naman imbot la tomini. Ŋonoono, indeeŋe ta Melkizedek ise ki Abaraam na, Lebi tipeebi zen. Tamen kaimer ni iyooto pa popoŋana ki Abaraam. \s1 Yesu ni kembei ta Melkizedek. Tana uraata kini ilip pa uraata tau zin patoronŋana kan kizin Israel tikamam \p \v 11 Muŋgu, indeeŋe ta zin Israel tikam tutu na, Anutu iur Lebi mi popoŋana kini men be timboro patoronŋana ka uraata. Mi tutu ta imborro zin Israel na, imendernder se uraata kizin. Lak, sombe uraata kizin tana iurpe zin tomtom ma tiŋgeeze kat pa Anutu mataana, na parei ta Anutu isu mini mi iso pa patoronŋana ka tomtom toro tabe imar? Pa ni iso pa patoronŋana ka tomtom tabe ipa ndel pa Aron. Tomtom tana ko kembei ta Melkizedek.\x + \xo 7:11 \xt Kam 40:12+; Ga 2:21\x* \v 12 Mi kere. Sombe patoronŋana ka uraata ila tomtom toro namaana, na tutu tomini bela itooro.\x + \xo 7:12 \xt Lu 16:16; Ro 10:4; Ga 3:24+; Ibr 7:18+, 8:13\x* \v 13-14 Patoronŋana ka tomtom ta amzzo pini i, ina Merere kiti tau. Ni ipet pa uunu ki Lebi som. Ni ipet pa uunu ki Yuda. Mi iti tuute: Ta muŋgu mi imar na, popoŋana sa ki Yuda zaana pa uraata ki patoronŋana som. Pa indeeŋe ta Mose iso pa uraata ki patoronŋana na, kwoono ila pa popoŋana ki Yuda som.\x + \xo 7:13-14 \xt Un 49:10; Mt 1:1, 2:6; Tur 5:5\x* \s1 Anutu ipekel zaala muŋguŋana ki tutu pa zaala popoŋana ta ambaiŋana ma ilip \p \v 15 Sua ta amkamam, ta iŋgi ko ka ŋgar iwedet piom i. Koozi patoronŋana ka tomtom toro kembei ta Melkizedek ipet kek. \v 16 Tutu iso ta kembei: Bela tomtom siŋ kini ipet pa Lebi, tona iwe patoronŋana ka tomtom. Tamen Yesu, ni iwe patoronŋana ka tomtom pa zaala tana som. Uunu imbot la ni itunu mburaana tau ikami ma imbotmbot ma alok. \v 17 Pa Anutu sua kini iso ta kembei: \q1 Nu ko we patoronŋana ka tomtom kembei ta Melkizedek, \q1 mi mbotmbot ta kembei ma alok.”\x + \xo 7:17 \xt Mbo 110:4; Ibr 5:6\x* \p \v 18-19 Zaala muŋguŋana na, mburaana biibi som, mi iuulu kat zin tomtom som. Pa ina irao ikam zin ma tiŋgeeze kat na som. Tanata Anutu ipekel pa zaala ta ambaiŋana ma ilip. Zaala tana na, Yesu itunu tau. Pa ni ta ikam ti ma tarao be tala kolouŋana kat pa Anutu. Tanata iti tuurur matanda pini.\x + \xo 7:18-19 \xt Yo 1:17; Ro 8:3+, 10:4; Ga 3:24; Ep 2:18; Ibr 7:12, 8:13\x* \p \v 20 Ni, Anutu imbuk sua pini, mi ipaata itunu zaana pa sua tana bekena ipombol, mi iuri ma iwe patoronŋana ka tomtom. Mi Lebi ziŋan popoŋana kini na, Anutu ikam mbulu sa ta kembei pizin som. \v 21 Tana indeeŋe Yesu iwe patoronŋana ka tomtom na, Anutu imbuk sua mbolŋana kat pini. Pa Anutu sua kini iso ta kembei: \q1 Merere, ni imbuk sua mbolŋana pu kek. \q1 Mi ni irao be itooro ŋgar kini mini na som. \q1 Nu ko we patoronŋana ka tomtom, mi mbotmbot ta kembei ma alok.\x + \xo 7:21 \xt Mbo 110:4\x* \b \p \v 22 Tana zaala popoŋana tabe itiŋan Anutu taparlup ti ma tewe tamen pa i, ina ambai ma ilip pa zaala muŋguŋana. Mi Yesu itunu ta imender piti pa zaala tana.\x + \xo 7:22 \xt Ibr 8:6, 12:24\x* \s1 Yesu, ni patoroŋana ka tomtom ta irao kat be ikamke iti \p \v 23 Muŋgu na, patoronŋana ka tomtom bizin boozomen. Paso, meeteŋana iyembutmbut uraata kizin. Pakan tikam ma tila mi timeete, to pakan tikel zin. Ta kembei kembei mi ila. \v 24 Tamen patoronŋana ka tomtom kiti Yesu na, uraata kini ko irao imap na som. Pa ni imbotmbot ta kembei men ma alok. \v 25 Tana zin wal ta so tiurla kini bekena tila ki Anutu, na ni mburaana irao be ikamke zin ma ikamke zin kat. Paso, ni imbotmbot totomen, mi ikamam ruŋgundu ma izuŋzuŋ Anutu be iuulu ti.\x + \xo 7:25 \xt Ro 8:34; 1Yo 2:1\x* \p \v 26 Yesu, ni patoronŋana ka tomtom ta kembei, tana ni irao kat be iuulu iti. Pa ni le uunu sananŋana sa som, mi ni potomŋana, mi mbulu kini iŋgeeze men. Mi toono ti ta sanaana muriini na, ni imbotmbot pa mini som. Pa Anutu ikami ma isala kini ta saamba a kek.\x + \xo 7:26 \xt 2Kor 5:21; Ibr 4:14+\x* \v 27 Tana ni kembei ta zin bibip pakan kizin patoronŋana kan som. Pa zin na, aigule ta boozomen tikamam patoronŋana bekena Anutu ireege zitun sanaana kizin muŋgu, mana tikamam pa sanaana kizin iwal biibi. Mi Yesu, ni le sanaana sa tabe ikam patoronŋana pa i som. Mi patoronŋana ta ni ikam bekena ireege sanaana kizin tomtom, ina tomini boozo som. Izem itunu ma imeete pa tamen ŋonoono mi imap. Patoronŋana toro sa mini som.\x + \xo 7:27 \xt Ro 6:10; Ibr 5:3, 9:12, 10:28; 1Pe 3:18\x* \p \v 28 Zin bibip kizin patoronŋana kan mburan biibi som. Mi tutu iso, tabe tiurur zin pa uraata kizin. Tamen kaimer Anutu imbuk sua mbolŋana pa Lutuunu, mi ipaata itunu zaana pa sua tana bekena ipombol ma imbol kat, mi iuri ma iwe patoronŋana ka tomtom. Paso, Lutuunu ikam kat mbulu ta Anutu iur pini na ma imap. Tabe ikam ma ni irao kat pa uraata kini. Mi ko imbotmbot ta kembei maa alok.\x + \xo 7:28 \xt Ibr 2:10, 5:1+, 7:23\x* \c 8 \s1 Krisi, ni imbotmbot saamba mi ikamam uraata kini su Anutu kereene uunu \p \v 1 Sua boozomen tau amzzo i, na ka uunu ta kembei: Koozi, iti lende patoronŋana ka tomtom biibi ŋonoono. Ni mbuleene su Anutu ta Biibi ŋonoono na namaana woono ta saamba a. Tana imbot kolouŋana pa Anutu muriini peeze kana kek.\x + \xo 8:1 \xt Mk 16:19; Ep 1:20; Ibr 1:3, 4:14\x* \v 2 Mi ikamam uraata su ruumu leleene ta potomŋana ŋonoono kat ta imbot la beeze ŋonoono ki Anutu ta saamba a. Beeze tana, tomtom tipamender som. Anutu itunu ta ipamender.\x + \xo 8:2 \xt Ibr 9:11,24\x* \p \v 3 Bibip ta boozomen kizin patoronŋana kan na, tomtom tiur zin be tikam patoronŋana pa sanaana mi patoronŋana pakan tomini. Mi patoronŋana ka tomtom biibi ŋonoono kiti ta kembena. Irao namaana men mi ila ki Anutu na som. Ila raama le patoronŋana tomini.\x + \xo 8:3 \xt Ep 5:2; Ibr 5:1, 9:12\x* \p \v 4 Kozobe Yesu imbotmbot men su toono, so irao zaana sa pa uraata ta ki patoronŋana i som. Som kat. Pa ka tomtom bizin ta timbotmbot pataaŋa kek. Mi ina zin tau tikamam patoronŋana kembei ta tutu iso na. \v 5 Tamen zin timbesmbeeze pa Anutu lela beeze toono kana men. Beeze tana, koroŋ ŋonoono som. Ina beeze ŋonoono ki Anutu ta imbotmbot saamba a kunuunu men. Uunu tiŋgi tabe indeeŋe tau Mose ipamender beeze ki Anutu na, Anutu iur sua pini ma isombe: “Beeze ka mos ta aŋso u pa sala abal na, kozo rre, mi to kat.”\x + \xo 8:5 \xt Kam 40:1+; Ŋgo 7:44; Kol 2:17; Ibr 10:1\x* \p \v 6 Mi koozi, uraata ki patoronŋana ta Anutu iur Yesu pa ma ikamam i, ina ilip kat pa uraata ta zin patoronŋana kan tikamam su toono na. Mi zaala popoŋana ta koozi Anutu ziŋan zin tomtom tiparluplup zin pa i, ta kembena. Ilip kat pa zaala muŋguŋana. Mi ka sua mbukŋan ta ambaimbaiŋan ma ilip tomini. Zaala popoŋana tana ipet pa uraata ki Yesu. Pa ni ta imender piti mi Anutu, mi ilup ti ma tewe tamen.\x + \xo 8:6 \xt 2Kor 3:6+; Ibr 7:22\x* \p \v 7 Kozobe zaala muŋguŋana ambai kat, so irao Anutu ipekel mini pa zaala popoŋana ti som.\x + \xo 8:7 \xt Ibr 7:11,18, 10:1\x* \v 8 Tamen Anutu ire kembei gorgori tomtom titoto kat zaala muŋguŋana som, mi tikamam ŋoobo mbulu. Tanata Merere iso ta kembei: \q1 Kere. Mazwaana sa kola imar. \q1 Tona nio aŋur zaala popoŋana pizin Israel mi Yuda be niamŋan amparlup yam ma amwe tamen.\x + \xo 8:8 \xt Yer 31:31+\x* \q1 \v 9 Zaala tana ko ipa ndel pa zaala muŋguŋana ta aŋur pa tumbun bizin na. \q1 Indeeŋe tau aŋyaaru zin Israel ma tizem Aikuptu na, aŋso zin pa zaala muŋguŋana tana. \q1 Tamen tito som, tana aŋpizil ndemeŋ pizin.\x + \xo 8:9 \xt Kam 19:5+, 20:1+\x* \q1 \v 10 Zaala popoŋana tabe aŋur pizin Israel i, ko ta kembei: \q1 Kaimer, nio ituŋ ko aŋkam tutu tio ma imbol la ŋgar kizin, \q1 mi aŋbeede la lelen tomini. \q1 Mi nio ko aŋwe Anutu kizin, \q1 mi zin ko tiwe wal tio.\x + \xo 8:10 \xt Ezek 36:25+; 2Kor 3:3; Ibr 10:16\x* \q1 \v 11 To tomtom sa ko le uraata be ipaute zin tomtom pa Merere mini som. \q1 Mi tomtom sa ko iso pizin toŋmatiziŋ kini ma iso: ‘Aiss, niom sombe kuute Anutu, so ndabok!” na som. \q1 Pa zin ta boozomen ko tiute yo lup. \q1 Zin sorrokŋan, mi ila ila ma zin ta zan bibip i tomini.\x + \xo 8:11 \xt Yesa 54:13; Yo 6:45; 1Yo 2:27\x* \q1 \v 12 Mi sanaana kizin na, nio ko aŋreege ma ila lene lup, \q1 mi motoŋ la pa mini som.”\x + \xo 8:12 \xt Ro 11:27; Ibr 10:17\x* \p \v 13 Kere. Sombe Anutu izzo pa zaala popoŋana, ina iswe kembei zaala mataana kana iwe muŋguŋana mi ikamam be imap. Mi koroŋ ta kembei, nako molo som to imap kat.\x + \xo 8:13 \xt Lu 16:16; Ro 10:4; Ga 3:24; Ibr 7:18, 9:10\x* \c 9 \s1 Zaala muŋguŋana, ina irao ikam ti ma tala kolouŋana kat pa Anutu na som \p \v 1 Zaala mataana kana na, ka tutu ta iso pa mbulu ki suŋŋana mi beeze potomŋana ki Anutu ta imbot toono na. \v 2-3 Beeze tana, tipamender, to tididiut pa kawaala biibi ma leleene iwe ru. Leleene ta na, tipaata be lele potomŋana. Ina lam muriini mi mbalia ta timbot pa. Mbalia tana, tiŋgasŋgas narabu potomŋan izze be Anutu ire. Mi leleene ta kawaala biibi iut ma iwe ru pa, ina tipaata be lele ta potomŋana ŋonoono kat.\x + \xo 9:2-3 \xt Kam 25:31-40\x* \v 4 Beeze leleene tana, you muriini ta tiurpe pa pat gol na, imbot lela. You muriini tana, ina be tirukruk koroŋ kuzinŋan isala. Mi Sua Mbukŋana Ka Koror ta tipakap gol ila leleene mi mat kana, ina imbot lela tomini. Koror tana leleene na, koroŋ pakan imbotmbot. Koroŋ ta kembei: Kuuru ta tiurpe pa pat gol mi tiyo kini manna pakan isula na, mi Aron tete kini ta indom na, raama pat babaŋan ru ta tutu laamuru imbot se na. Tutu tana, bela tito ma imap, to ziŋan Anutu tilup zin ma tiwe tamen. Ina zin koroŋ tina, ta timbot sula koror leleene.\x + \xo 9:4 \xt Kam 16:33\x* \v 5 Mi koror kwoono na, koroŋ ru ta tisap ma kembei ta aŋela na, timbot sala. Koroŋ ru tana tiwe kilalan pa azuŋka ki Anutu ma mburaana, mi tiswe kembei ni imbotmbot raama zin Israel. Mi koror tana kwoono, ina tipaata be muŋaiŋana muriini. Tamen ko irao amla leleene pa sua tiŋgi ta buri na som. \p \v 6 Indeeŋe ta tiurpe zin koroŋ tina mi tipamender ma imap na, zin patoronŋana kan timaŋga be tikam uraata kizin. Aigule ta boozomen tilelala ruumu leleene ta ipet ki mat na, mi tikamam uraata kizin. \v 7 Mi biibi kizin itutamen ta ilelala ruumu leleene ta potomŋana ŋonoono kat na. Tamen ilelala pa aigule tamen ŋonoono ikot ndaama tataŋa. Mi irao namaana men mi ilela na som. Bela ikam mbili siŋin, to ilela raama. Ilela to, mataana mi ikam patoronŋana pa itunu sanaana kini muŋgu. Mana ikam pizin tomtom tau tikilaala kat mbulu kizin som, mi tikam sorok sanaana.\x + \xo 9:7 \xt Wkp 16:2-34; Ibr 5:2+\x* \v 8 Mbulu ta tikamam pa beeze tana na, Bubuŋana Potomŋana ipiyooto ka ŋgar piti ta kembei: Sombe beeze tana imendernder men, na zaala tabe tomtom tila ma tigarau kat Anutu i, na imbot mat zen.\x + \xo 9:8 \xt Yo 14:6; Ibr 10:19+\x* \v 9 Tana beeze tana iwe kin piti ta koozi ta kembei: Zin tomtom ta titoto zaala muŋguŋana mi tikamam patoronŋana pa mbili mi koroŋ pakan na, koroŋ tina ko irao iurpe zin ma lelen iŋgeeze kat na som.\x + \xo 9:9 \xt Ga 3:21; Ibr 10:1+\x* \v 10 Pa patoronŋana ta kembei, ramaki tutu matakiŋa ta iso pa koroŋ ta takanan mi tiwinin, mi tutu matakiŋa ki weŋana na, koroŋ ta boozomen tana, ina koroŋ mat kana men. Mi irao be iurpe lelende ma iŋgeeze kat pa Anutu mataana na som. Tana Anutu iur zaala ta kembei be imbot rimen ma irao ni ipiyooto zaala popoŋana ma ipet mat.\x + \xo 9:10 \xt Wkp 11:2+; Nam 19:7; Ro 10:4; Ga 3:24+; Kol 2:16+; Ibr 7:18, 8:13\x* \s1 Krisi siŋiini ta iwe zaala popoŋana piti be itiŋan Anutu taparlup ti ma tewe tamen \p \v 11 Mi koozi zaala popoŋana tana imbot mat. Pa Krisi ta patoronŋana ka tomtom biibi ŋonoono i, imar kek. Ni ta iwe zaala piti ma takamam koroŋ ambaimbaiŋan ki Anutu. Pa ni ilela beeze ŋonoono ta imbot saamba a, mi ilela kat ki Anutu. Beeze tana, koroŋ ndabokŋana kat. Ilip pa beeze ta muŋgu zin Israel tipamender. Pa beeze ŋonoono tana, tomtom tipo som, mi imbot toono som. Imbot ta saamba a.\x + \xo 9:11 \xt Ibr 4:14, 8:1+, 9:24\x* \v 12 Indeeŋe Krisi ilela kat ki Anutu na, ikam mbili sa siŋiini be ikam patoronŋana pa i som. Ikam itunu siŋiini \f + \fr 9:12 \ft Krisi siŋiini, ina imender pa uraata kini tau ibaada sanaana kiti ka kadoono mi imeete sala ke pambaaraŋana na.\f* ma ilela ruumu leleene ta potomŋana ŋonoono kat na, mi ikam pa Anutu, bekena ni ireege sanaana kiti mi ikamke iti ma tombot matanda yaryaara ma alok. Mi uraata tana, ni ikam pa boozo som. Ikam pa tamen ŋonoono mi imap. Irao ikam mini som.\x + \xo 9:12 \xt Ibr 10:10+; 1Pe 1:19\x* \v 13 Kere. Zaala muŋguŋana na, sombe koroŋ mat kana sa ikam zin tomtom ma tiŋgeeze pa Anutu mataana som, \f + \fr 9:13 \ft Zin Yuda tikam ŋgar ta kembei: Sombe titeege uri sa, som tikan koroŋ pakan, som kulin mbetmbeete, som moori ipeebe, ina ikam zin ma tiŋgeeze pa Anutu mataana mini som. To tikam mbulu pakan be tiurpe zitun ma tiŋgeeze mini. Ka sua imbot la Wok Pris 11:1+, 12:1+, 13:1+.\f* tona titiyaara mbili sa siŋiini, som makau paŋgaara gubuunu isalakaala zin. Naso tiŋgeeze mini, mi irao timiili pa suŋŋana ma koroŋ.\x + \xo 9:13 \xt Nam 19:9\x* \v 14 Lak, sombe mbili siŋin irao ikam uraata ta kembei, nako parei pa Krisi siŋiini? Ina mburaana biibi kat. Irao ipus lelende ma iŋgeeze kat, mi ikam ti ma tezem mbulu soroksorok tabe ikam ti ma temetmeete ma tala lende pa i. Naso tembeeze kat pa Anutu mata yaryaaraŋana. Pa Bubuŋana ta imbotmbot ma alok i, ta ipombol Krisi mi izem itunu ma imeete piti. Mi patoronŋana ta ni ikam pa Anutu na, ndabokŋana kat. Kosa sa isaana som.\x + \xo 9:14 \xt Ro 6:22; Ep 5:2; Tit 2:14; Ibr 10:22; 1Pe 1:18+\x* \p \v 15 Tana zin wal ta Anutu iboobo zin ma tiwe lene na, Krisi iurpe zaala popoŋana pizin, mi ilup zin raama Anutu ma tiwe tamen. Pa sanaana kizin ka kadoono ta zaala muŋguŋana iso pa na, ina ni iŋgiimi pa meeteŋana kini kek. Naso tikam matamur ambaiŋana ta Anutu imbuk sua pa na. Matamur tana ko imbotmbot ma alok.\x + \xo 9:15 \xt Lu 22:20; Ro 3:25+; 1Tim 2:5\x* \s1 Krisi siŋiini ipombol sua mbukŋana popoŋana ki Anutu ma imbol kat \p \v 16-17 Sua mbukŋana na, ka zaala ta kembei: Bela tipun mbili sa ma imeete, to sua mbukŋana tana imbol kat ma irao titooro mini som. Mi sombe tipun sua mbukŋana ka patoronŋana ma imeete som, mi imbot mata yaryaara men, nako sua mbukŋana tana imbol som.\x + \xo 9:16-17 \xt Un 15:9+; Kam 24:6+; Mt 26:28\x* \v 18 Uunu tina ta indeeŋe Anutu ziŋan zin Israel timbuk sua be tiparlup zin ma tiwe tamen na, siŋ kizin mbili ireere. \v 19-20 Pa Mose iso zin Israel pa Anutu tutu kini ta boozomen muŋgu, mana ikam makau mi mekmek siŋin mi itooro raama yok. To ipiu sipsip rumuunu siŋsiŋŋana ila ke isop namaana, mi itizik sula siŋ tana. Mi itiyaryaara se ro ta Anutu tutu kini imbot se na, ramaki zin tomtom, mi iso pizin ta kembei: \q1 Sua mbukŋana ta Anutu iso piom be koto na, siŋ tiŋgi be ipombol.\x + \xo 9:19-20 \xt Kam 24:3+; Mt 26:28\x* \b \p \v 21 Mi beeze ki Anutu ramaki koroŋ suŋŋana kan ta timbot lela na, Mose ikam siŋ mi ikam mbulu raraate men pa tau. \v 22 Pa sua ta imbot la tutu na, iso ta kembei: Koroŋ ta boozomen, bela siŋ isalakaala, to iŋgeeze pa Anutu mataana. Mi sombe siŋ ireere som, inako sanaana reegeŋana sa som. Mbulu tana, mazwaana tataŋa men ta tikamam som.\x + \xo 9:22 \xt Wkp 17:11; Ep 1:7\x* \s1 Krisi ikam patoronŋana tamen ŋonoono \p \v 23 Beeze ta zin Israel tipamender ramaki ka mburu na, koroŋ ŋonoono som. Ina kembei ta koroŋ saamba kan kunun men. Tanata patoronŋana ta tikamam pa mbili siŋin na, irao iurpe ma iŋgeeze pa Anutu mataana. Mi koroŋ ŋonoono ta ki saamba na, bela tikam patoronŋana pa koroŋ ta ambaiŋana ma ilip kat pa mbili siŋin, tona iŋgeeze pa Anutu mataana.\x + \xo 9:23 \xt Ibr 8:5\x* \v 24 Tana indeeŋe Krisi imeete mi imaŋga mini na, ilela lele potomŋana ŋonoono ta tomtom tiurpe pa naman i na som. Pa ina kembei koroŋ ŋonoono kunuunu men. Ni ilela lele potomŋana ŋonoono ta imbot saamba a. Mi koozi imbotmbot su Anutu kereene uunu, mi ikam ruŋgundu ma izuŋzuŋ pini be iuulu iti.\x + \xo 9:24 \xt Ro 8:34; Ibr 4:14, 8:2; 1Yo 2:1\x* \p \v 25 Zin Yuda na, ndaama ta boozomen biibi kizin patoronŋana kan ilelala lele ta potomŋana ŋonoono i. Mi sombe ilela, na ilala raama itunu siŋiini som. Ilala raama mbili siŋin. Mi Krisi, ni ikam ta kembena som. Izem itunu ma imeete pa tamen ŋonoono bekena ireege sanaana kiti, to ila ki Anutu ta saamba a. Tana ikam uraata tana pa boozo som. \v 26 Mibe ikam uraata kembei ta zin bibip kizin patoronŋana kan, so indeeŋe tau Anutu iur saamba ma toono mi imar na, ni imetmeete men. Mi som. Pa indeeŋe mazwaana ta ti, tabe koroŋ ta boozomen imap pa i na, ni imar pa tamen ŋonoono kat, mi izem itunu ma imeete, bekena ireege sanaana kiti. Tana uraata kini tana, ni ipemet pataaŋa kek. Irao ikam mini na som.\x + \xo 9:26 \xt Ibr 7:27; 1Pe 3:18\x* \v 27 Iti tuute: Tomtom ta boozomen kola timetmeete lup. Mi kaimer to timender la Anutu kereene uunu be iur kadoono pizin.\x + \xo 9:27 \xt Un 3:19; 2Kor 5:10; Tur 20:12+\x* \v 28 Mi Krisi ta kembena. Ikam patoronŋana pa tamen ŋonoono, bekena ireege sanaana kizin tomtom boozomen. Mi kaimer ko imiili mini. Tamen marŋana kini tabe iwe ru pa i, inako ikam uraata pa sanaana mini som. Ina be ikamke zin wal kini ta tiurur matan pini mi tizza i na.\x + \xo 9:28 \xt Mt 26:28; Ro 6:10; Pil 3:20; Tit 2:13\x* \c 10 \s1 Meeteŋana ki Krisi ta patoronŋana ŋonoono \p \v 1-2 Tutu ta zin Yuda titoto pa patoronŋana na, koroŋ ŋonoono som. Ina iwe kembei koroŋ ŋonoono kunuunu men. Pa ipatooŋo iti pa koroŋ ambaiŋana ta ipet pa kaimer na. Kere. Ndaama ndaama ta tikamam mbulu raraate men, mi tipunun zin mbili pa patoronŋana. Paso, zin wal ta tiso tila ki Anutu mi tisuŋ pini na, patoronŋana ta kembei irao iurpe zin ma tiŋgeeze kat pa Anutu mataana na som. Som ma som kat. Mibe ipus kat zin ma sanaana kizin imap kat, so tiyamaana zitun kembei sanaana kizin ipakaala zin pa Anutu mini som, mi mbili punŋana imap.\x + \xo 10:1-2 \xt Kol 2:17; Ibr 8:5, 7:19, 9:9+\x* \v 3 Mi iŋgi som. Pa tinoknok mbili punŋana. Tabe ikam ma ndaama ta boozomen matan lala pa sanaana kizin. \v 4 Pa makau mi mekmek siŋin irao ireege sanaana na som. Som ma som kat. \p \v 5 Tana indeeŋe Krisi be isu toono na, iso pa Anutu ma iso: \q1 Patoronŋana ta tikamam pa mbili mi koroŋ pakan na, nu lelem pa som. \q1 Mi nu paraŋraŋ ituŋ kuliŋ kek be iwe muriŋ mi aŋbot pa. \f + \fr 10:5 \ft Iŋgi iso pa mazwaana ta Maria ipeebe Yesu isu toono.\f*\x + \xo 10:5 \xt Mbo 40:6+, 50:9\x* \q1 \v 6 Mbulu ta tineneene zin mbili sala artaal ma tiwe gubuunu men, mi tipunun zin mbili bekena tireege sanaana, ina nu lelem pa som. \q1 \v 7 Tana nio aŋre ma som mi aŋso: \q1 “O Anutu, nio aŋmbotmbot i. \q1 Koŋ sua ta tibeede se ro pataaŋa kek. \q1 Nio aŋmar be aŋto lelem.” \b \p \v 8 Tana kere. Muŋgu Krisi iso ta kembei: “Patoronŋana ta tikamam pa mbili mi koroŋ pakan, mi mbulu ta tineneene zin mbili sala artaal ma tiwe gubuunu men, ina nu lelem pa som.” Ŋonoono, mbulu tana, tutu iso ta tikamam. Tamen ni iso Anutu leleene pa mbulu tana som.\x + \xo 10:8 \xt Hos 6:6; Mt 9:13, 12:7\x* \v 9 To isu mini mi iso: “O Anutu, nio aŋmbotmbot i. Nio aŋmar be aŋto lelem.” Sua tiŋgi iswe ta kembei: Zaala muŋguŋana ki patoronŋana na, ni iyembut, mi ipekel pa itunu uraata kini. \v 10 Pa Yesu Krisi ito Anutu leleene, mi izem itunu ma imeete pa tamen ŋonoono bekena ireege sanaana kiti. Mi uraata kini tana, ta ikam ti ma tewe potomŋanda.\x + \xo 10:10 \xt Yo 17:19; Ro 6:10; Ibr 9:28; 1Pe 2:24\x* \p \v 11 Zin patoronŋana kan ta boozomen tinoknok mbulu tamen pa patoronŋana ikot aigule ta boozomen. Tamen patoronŋana kizin irao ireege sanaana ma ila ne na som. \v 12 Mi Krisi, ni ikam patoronŋana tamen ŋonoono bekena ireege sanaana kizin tomtom, to isala pa saamba mi mbuleene su ta Anutu namaana woono a. Paso uraata ki patoronŋana ta ni iposop ma imap kek. Mi patoronŋana kini tana mburaana ko imbol, mi imbotmbot ta kembei ma alok.\x + \xo 10:12 \xt Mk 16:19; Kol 3:1; Ibr 1:3, 8:1\x* \v 13 Tana iŋgi ni imbotmbot saamba mi izza be Anutu ikoto ka koi bizin ma mburan imap kat mi kumbuunu ise ŋguren.\x + \xo 10:13 \xt Mbo 110:1; Ibr 1:3\x* \v 14 Pa patoronŋana kini tamen ŋonoono tana, ina iurpe zin tomtom pataaŋa ma tiŋgeeze kat pa Anutu mataana be timbotmbot ta kembei ma alok. Mi ina zin wal tau ni ikamam uraata pizin be itooro zin ma tiwe potomŋan kat. \p \v 15 Bubuŋana Potomŋana tomini ipombol ti be tuurla sua tiŋgi. Pa mataana mi isombe: \q1 \v 16 Zaala popoŋana tabe aŋur pizin Israel i, ko ta kembei: \q1 Kaimer, nio ko aŋkam tutu tio ma imbol la lelen, \q1 mi aŋbeede la ŋgar kizin tomini.\x + \xo 10:16 \xt Yer 31:33+; Ibr 8:10+\x* \v 17 To iseeŋge sua kini ma iso: \b \q1 Mi sanaana mi zooroŋana kizin na, nio ko aŋreege, \q1 mi motoŋ la pa mini som.”\x + \xo 10:17 \xt Yer 31:34\x* \v 18 Tana kere. Sombe Anutu ireege sanaana kek, na iti irao be takam mini patoronŋana sa pa sanaana reegeŋana na som. \s1 Tala kolouŋana pa Anutu raama lelende, mi tuurla kat kini \p \v 19-20 Tana niom toŋmatiziŋ tio, iti lelende iwe ru mini pepe, mi tomoto mini pepe. Koozi iti tarao be telela kat ki Anutu. Paso, Yesu izem itunu ma imeete, mi siŋiini iurpe lende zaala popoŋana mi mburaanaŋana kek. Zaala tana, ta ikamam mbotŋana mata yaryaaraŋana piti. Mi zaala tana ilela pa beeze ŋonoono ta imbot saamba a, mi izem kawaala biibi ta muŋgu ipakaala iti pa Anutu na, mi ilela kat ki Anutu ta lele potomŋana ŋonoono a.\x + \xo 10:19-20 \xt Mt 27:51; Yo 10:9, 14:6; Ep 2:18, 3:12\x* \v 21 Mi iti lende patoronŋana ka tomtom zaanaŋana ta imborro Anutu wal kini mi koroŋ kini ta boozomen.\x + \xo 10:21 \xt Ibr 4:14\x* \p \v 22 Tana matanda lala pa sanaana kiti mini pepe. Pa Yesu siŋiini ipus ti ma lelende iŋgeeze, mi takam yok ŋgalaŋŋana kek. Tana iti talala kolouŋana pa Anutu raama lelende, mi tuurla kat kini.\x + \xo 10:22 \xt Ŋgo 22:16; Ep 5:26; Ibr 9:14\x* \v 23 Mi koroŋ ambaiŋana ta Anutu imbuk sua pa be ikam piti i, na lelende iwe ru pa pepe. Pa Anutu, ni itoto sua kini. Tana tezem sua mbukŋana tana pepe. Tikiskis ma imbol la lelende, mi tezzwe pizin tomtom.\x + \xo 10:23 \xt 1Kor 1:9; 1Tes 5:24; Ibr 3:6\x* \v 24 Mi matanda iŋgalŋgal be taparpombolmbol ti pa mbulu ki lelende par piti ramaki mbulu mi uraata ambaimbaiŋan ta boozomen.\x + \xo 10:24 \xt Ibr 3:13\x* \v 25 Mi mbulu ki tuluplup ti pa suŋŋana na, tezem pepe. Pa kere. Iŋgi nol biibi imar igarau kek. Tana matanda iŋgal be tuluplup ti mi taparpombolmbol ti. Iŋgi aŋso paso, tomtom tiom pakan timama pa lupŋana pe som.\x + \xo 10:25 \xt Ŋgo 2:42; Ro 13:11; Pil 4:5; Kol 3:16\x* \s1 Tikiskis urlaŋana kiti mi temendernder mbolŋana. Pa sombe tipizil ndemende pa Krisi, inako lende zaala toro sa mini som \p \v 26 Tana kere yom. Pa sombe ŋgar kiti ipet pa sua ŋonoono ma takan la kek, to tusu mini, mi tonoknok sanaana kamŋana, inako lende patoronŋana toro sa be ireege sanaana kiti som.\x + \xo 10:26 \xt Ibr 6:4+; 2Pe 2:20+; 1Yo 5:16\x* \v 27 Pa wal ta kembei na, zan imap kek. Tikam ko tikam so? Som. Tanata motoŋana biibi ikam zin ma timbotmbot, mi tizza men kadoono tabe Biibi iur pizin i. Mi ina you biibi tabe ikan zin wal ta tizorzooro Anutu na.\x + \xo 10:27 \xt 2Tes 1:7+; Ibr 12:29; Tur 20:15\x* \p \v 28 Kakam ŋgar pa tutu ki Mose. Tutu tana mbolŋana kat. Sombe tomtom sa izooro, mi sombe wal ru, som tel sa tire kati mi tiswe i, na bela tipuni ma imeete. Irao timuŋai i na som. \v 29 Kere. Sombe mbulu ta kembei iwedet pizin tomtom ta tizooro Mose tutu kini, inako parei pa tomtom ta so mata pasom Anutu itunu Lutuunu? Ni kola ikam kadoono ta sananŋana kat. Pa Krisi siŋiini potomŋana ta ireere bekena ipombol sua mbukŋana ki Anutu, mi ikam tomtom tana ma iwe Anutu lene na, ni irepiili kembei koroŋ sorok. Mi Bubuŋana tau ipiyotyooto kampeŋana ki Anutu piti na, tomtom tana kwoono ipasomi.\x + \xo 10:29 \xt Mt 26:28; Ep 4:30; Ibr 2:2+, 12:25\x* \v 30 Mi iti tuute: Anutu sua kini iso ta kembei: \q1 Nio ituŋ ko aŋpokot mbulu kizin tomtom, mi aŋur kadoono pizin.\x + \xo 10:30 \xt Lo 32:35; Ro 12:19\x* \b \m Mi sua lwoono toro iso ta kembei. Iso: \q1 Merere ko itiiri wal kini pa mbulu kizin, mi iur kadoono pizin.\x + \xo 10:30 \xt Mbo 50:4, 135:14\x* \b \p \v 31 Tana iti tomoto Anutu mata yaryaaraŋana. Pa ni namaana alalalŋana. Irao toko pini na som.\x + \xo 10:31 \xt Lu 12:5; 2Kor 5:11\x* \p \v 32 Motoyom ila pa ta muŋgu na. Indeeŋe ta mata popoten mi Anutu ipei ŋgar tiom ma kombot mat pa uruunu ambaiŋana na, pataŋana biibi ikam yom pa Krisi zaana. Tamen kezem urlaŋana tiom som, mi kemender mbolŋana.\x + \xo 10:32 \xt Pil 1:29+\x* \v 33 Mazwaana pakan tipamender yom ila iwal biibi matan, mi kwon pasom yom mi tiseeze motoyom. Mi mazwaana pakan tikam mbulu ta kembei pa waeyom bizin pakan. Tabe leleyom isaana pizin, mi kagaaba zin ma niomŋan kabaada pataŋana kizin tana.\x + \xo 10:33 \xt 1Kor 4:9; Pil 4:14; 1Tes 2:14\x* \v 34 Mi indeeŋe tau tikis waeyom bizin pakan ma tiur zin lela ruumu sanaana na, leleyom isaana pizin mi ku'uulu zin. Mi indeeŋe tau tomtom timar, mi tiyo len koroŋ tiom ma tila na, leleyom ambai men. Paso, niom kuute ta kembei: Leyom koroŋ ambaiŋana toro ta ilip kat pa koroŋ ta tikam ma tila na. Koroŋ ambaiŋana tana, koroŋ ŋonoono. Mi ko imbotmbot ma alok.\x + \xo 10:34 \xt Mt 6:20; Ŋgo 5:41; Ibr 13:3; 1Pe 1:4+\x* \p \v 35 Tana mbulu tiom ta komoto som mi kemender mbolŋana na, kezem pepe. Pa kaimer ko ka kadoono ambaiŋana ta biibi kat.\x + \xo 10:35 \xt Mt 5:12\x* \v 36 Tana kemender mbolŋana. Naso koto Anutu leleene, mi sua kini mbukŋana iur ŋonoono piom.\x + \xo 10:36 \xt Lu 21:19; Ibr 6:12, 12:1; Tur 13:10\x* \v 37 Pa Anutu sua kini iso ta kembei. Isombe: \q1 Molo som to ni tabe imar i, ko imar ipet. \q1 Ni ko inaunau som. \q1 \v 38 Mi tomtom ta so iwe ndeeŋeŋana pa nio motoŋ na, urlaŋana kini ko ikam peeze pini. \q1 Tamen sombe tomtom sa imoto kana, mi izem urlaŋana kini, nako leleŋ ambai pini som.\x + \xo 10:38 \xt Hab 2:3+; Ro 1:17; 2Pe 3:9\x* \v 39 Mi iti kembei zin wal ta timototo kan, mi tizem urlaŋana kizin na som. Pa wal ta kembei ko tila len. Iti na, tikiskis urlaŋana kiti bekena tombot matanda yaryaara ma alok.\x + \xo 10:39 \xt 1Tes 5:9; 2Pe 2:20+\x* \c 11 \s1 Mbulu ta urlaŋana ipiyotyooto \p \v 1 Urlaŋana na, ka mbulu ta kembei: Koroŋ ambaimbaiŋan tabe Anutu ikam piti i, na lelende iwe ru pa pepe. Mi koroŋ ta tere ki matanda som, na urlaŋana ta ikam ti ma ŋgar kiti imbol pa ma toso koroŋ tana imbotmbot.\x + \xo 11:1 \xt Ro 8:24+; 2Kor 4:18, 5:7\x* \v 2 Zin wal urlaŋan ta muŋgu timbot na, urlaŋana kizin imbol ta kembei, tanata Anutu leleene ambai pizin mi iwit urun. \p \v 3 Urlaŋana ta ikam ti ma toso: Anutu iso sua men mi saamba, toono, mi koroŋ ta boozomen tipet. Tana koroŋ boozomen ta tipet ma tere zin i, tipet pa koroŋ sa ta iti irao tere ki matanda i som.\x + \xo 11:3 \xt Un 1:1+; Mbo 33:6+; Yo 1:3; 2Pe 3:5\x* \s1 Urlaŋana ki Abel, Enok mi Noa \p \v 4 Muŋgu Abel iurla ki Anutu, tanata ikam patoronŋana ta ambaiŋana ma ilip pa patoronŋana ki toono Kain. Tana urlaŋana kini, ta ikam ma Anutu leleene ambai pini, mi iwit uruunu ma isombe ni tomtom ndeeŋeŋana, mi iyok pa patoronŋana kini. Tana ŋonoono, Abel ni imeete kek. Tamen urlaŋana kini ka mbol ta ipombolmbol ti men i.\x + \xo 11:4 \xt Un 4:3+; Ibr 12:24; 1Yo 3:12\x* \p \v 5 Enok, ni iurla ki Anutu, tabe meeteŋana indeeŋi som. Mata yaryaaraŋana, mi Anutu ikami ma isala. Pa sua ki Anutu iso ta kembei: \q1 Tomtom tire i mini som. Pa Anutu ikami ma isala kek.\x + \xo 11:5 \xt Un 5:21+\x* \b \p Mi muŋgu, indeeŋe tau Anutu ikami ma isala zen na, Anutu iwit uruunu ma iso ni leleene ambai pini. \v 6 Mi sombe tuurla ki Anutu som, na mbulu kiti sa ko irao Anutu leleene na som. Pa bela tuurla kembei Anutu, ni imbotmbot, mi ikamam kadoono ambaimbaiŋan pizin wal tau tikamam kinkiini be tiute kati, tona tarao be tala kolouŋana pini. \p \v 7 Motoyom ila pa Noa. Indeeŋe Anutu isotaari pa mbulu tabe ipet i, na ni iurla Anutu kalŋaana. Ŋonoono, ta muŋgu mi imar na, tomtom tire mbulu sa ta kembei som. Tamen Noa, ni imototo Anutu. Tanata ito Anutu kalŋaana ma ipo wooŋgo, mi ikamke itunu mi wal kini pa nonor biibi. Urlaŋana kini tina, ta iswe mbulu sananŋana kizin tomtom ta timbot toono pa mazwaana tana ma imbot mat. Mi ikami ma zaana pa matamur ki Anutu, mi Anutu ipaati be tomtom ndeeŋeŋana.\x + \xo 11:7 \xt Un 6:13+; Ro 3:22; 1Pe 3:20\x* \s1 Urlaŋana ki Abaraam \p \v 8 Mi Abaraam tomini iurla. Pa indeeŋe Anutu iboobi be izem kar kini mi ila pa lele toro tau ni imbuk sua pa be ikam pini na, ni ileŋ la sua tana mi imaŋga pataaŋa pa pai. Ŋonoono, mata popoten ni ikankaana pa lele iŋgoi tabe ni ila ma imbot pa i.\x + \xo 11:8 \xt Un 12:1+; Ŋgo 7:2+\x* \v 9 Tamen iurla kembei Anutu imbuk sua pini be ikam toono tana pini, tanata imaŋga mi iwwa ma ila, mi iwe leembe pa. Mi ni iur kar sa som. Ipamendernder beeze men mi imbotmbot pa. Ila kena, ipamender. Ila kena, ipamender. Mi ni itutamen som. Kaimer lutuunu Isak mi tumbuunu Yakop tomini. Ŋonoono, zin zan pa sua mbukŋana ki Anutu kembei Abaraam. Tamen tire kat ka ŋonoono som, mi timbotmbot lela beeze men.\x + \xo 11:9 \xt Un 35:27\x* \v 10 Tana Abaraam izirri i mi iwwa. Paso, ni iurur mataana pa kar ŋonoono tau Anutu itunu ikam mos pa mi ipamender. Kar tana ko imbol mi imbotmbot ma alok.\x + \xo 11:10 \xt Ibr 12:22, 13:14; Tur 21:2,10\x* \p \v 11 Abaraam iurla, tanata Anutu ipomboli ma irao ziru waene Sarai tipeebe. Ŋonoono, mazwaana tana, Sarai irao ipeebe mini som. Paso, ni iwe kolmannan kek. Tamen Abaraam iurla kembei Anutu itoto sua kini mbukŋana, tanata ire sua tana iur ŋonoono.\x + \xo 11:11 \xt Un 17:19, 21:2; Ro 4:18+\x* \v 12 Kere. Abaraam, ni tomtom tamen ŋonoono. Mi mburaana imap kek. Tamen zin wal ta tiyooto pini na, boozo kat. Irao tinin zin na som. Pa zin kembei pitik ta timbot saamba mi magargaara ta sousou kana i.\x + \xo 11:12 \xt Un 15:5, 22:17\x* \p \v 13 Wal ta boozomen tana, urlaŋana ikamam peeze pizin ma irao meeteŋana kizin. Ŋonoono, koroŋ ta Anutu imbuk sua pa be ikam pizin na, tikam som. Pa ka nol igarau zen. Tamen matan iurur pa sorok, mi lelen ambai pa ma kembei ta tirre la pa koroŋ ŋonoono i. Mi zitun tizzo katkat ma tiso: “Toono tiŋgi, niam kar tiam som. Iŋgi amwe leembe pa sorok.”\x + \xo 11:13 \xt Un 23:4; Mbo 119:19; 2Kor 5:7; Pil 3:20; 1Pe 1:17, 2:11\x* \v 14 Mi wal ta tizzo sua ta kembei na, tizzwe kembei kar kizin ŋonoono sa ko imbotmbot i. Mi iŋgi tirru ta tiwwa i. \v 15 Mi be tikamam ŋgar biibi pa kar ta tizem kek na, mi titwer miili pa, so timiili ma tila kek. \v 16 Mi som. Pa lelen itaŋtaŋ la pa kar toro ta ambaiŋana kat ma ilip. Kar tana imbot ta kor a. Uunu tina ta Anutu niini ise, mi leleene pizin, mi iyok pizin be tipaati kembei Anutu kizin. Pa kar ta zin tiurur matan pa, ina ni iurpe pizin ma imap kek.\x + \xo 11:16 \xt Pil 3:20; Ibr 13:14\x* \p \v 17-18 Indeeŋe Anutu itoombo Abaraam na, ni iyok la Anutu kalŋaana mi ikam lutuunu Isak ma ila be iwe patoronŋana pini. Ŋonoono, muŋgu Anutu imbuk sua pini ma iso: “Koroŋ ta nio aŋbuk sua pa na, popoŋana ku tabe tiyooto pa Isak i ko tikam.” Kere. Isak, ni itutamenŋana. Kelŋana sa som. Tamen Abaraam iurla, tanata ikam lutuunu tana, mi iso ipuni be iwe patoronŋana.\x + \xo 11:17-18 \xt Un 21:12, 22:1+; Ro 9:7; Yems 2:21+\x* \v 19 Paso, ni iurla ta kembei: Anutu, ni irao be ipei zin meeteŋan ma burup ma timaŋga mini. Mi mbulu ta ipet pa Isak, ina kembei ta ni imeete kek, mi Anutu ipei i ma burup ma imaŋga, mi iuri la ki Abaraam mini. Mbulu tana ipatooŋo iti pa maŋgaŋana kizin wal meeteŋan.\x + \xo 11:19 \xt Yo 5:21; Ro 4:17+\x* \s1 Urlaŋana ki Isak, Yakop, mi Yosep \p \v 20 Isak, ni iurla ki Anutu, tanata ipombol lutuunu bizin Yakop ziru Isau, mi iso zin pa mbulu tabe ipet pizin pa kaimer i.\x + \xo 11:20 \xt Un 27:27-39+\x* \v 21 Mi Yakop iurla ki Anutu, tanata indeeŋe ni iwe kolman kat mabe imeete na, loŋa mi ipombol Yosep lutuunu bizin ru muŋgu. Mi ipeŋeene paŋaana se tete kini ta iwwa pa i, mi isuŋ pa Anutu.\x + \xo 11:21 \xt Un 47:31+, 48:15+\x* \v 22 Mi Yosep iurla ki Anutu, tanata indeeŋe ni ikamam be imeete na, iso pa mazwaana tabe zin Israel tizem Aikuptu i, mi isotaara zin pa itunu tirontiron tomini. Beso timaŋga na, matan iŋgal be tikam ma tila, mi titwi su toono Kanaan.\x + \xo 11:22 \xt Un 50:24+; Kam 13:19\x* \s1 Urlaŋana ki Mose \p \v 23 Mose tamaana ma naana tiurla ki Anutu, tanata indeeŋe tau tipeebi na, timoto king kalŋaana som, mi titurke i ma imbot pa puulu tel. Paso, tire ruŋguunu ambaiŋana kat ma ipa ndel pizin pikin pakan.\x + \xo 11:23 \xt Kam 2:2+; Ŋgo 7:20+\x* \p \v 24 Mose, ni iurla ki Anutu, tanata kaimer ma iwe tomtom na, leleene be tomtom tipaati be king lutuunu moori lutuunu na pepe. Pa zaana tana, ni ire kembei koroŋ sorok.\x + \xo 11:24 \xt Kam 2:10+\x* \v 25 Mi mboti ambaiŋana ki kulindi ta molo som mi imap na, ni ikam ŋgar biibi pa som. Pa imoto: Kokena iyaaru i pa sanaana. Tana leleene imet kat, mi igaaba Anutu wal kini, mi ibaada pataŋana kembei ta zin. Pa ina, ni ire kembei koroŋ ambaiŋana ma ilip.\x + \xo 11:25 \xt Mbo 84:10; Ibr 10:33\x* \v 26 Mi ni iurur mataana pa kadoono ambaiŋana tabe Anutu ikam pini pa kaimer i, tanata ikam ŋgar ta kembei: Sombe tirepiili i mi tikam pataŋana pini pa Mesia zaana, ina ambai. Pa Mesia tana ilip kat pa koroŋ ndabokbokŋan matakiŋa tau zin Aikuptu kan tindoundou na.\x + \xo 11:26 \xt Ibr 10:34+, 13:13\x* \v 27 Mi urlaŋana ki Mose, ta ikami ma imoto kete malmalŋana ki king som, mi izem Aikuptu. Ŋonoono, iti tomtom tarao be tere kat Anutu ki matanda som. Mi Mose, ni ikam ma kembei ta irre Anutu i. Tabe imender mbolŋana.\x + \xo 11:27 \xt Kam 2:10+; Yo 20:29; 2Kor 4:18\x* \p \v 28 Mose iurla ki Anutu, tanata iso pizin Israel ma tikam mbulu ki Pasoba, mi timusmus siŋ ise kataama kizin kizin. Tana aŋela tau Anutu iŋgo i ma ila be ikasgeege zin Aikuptu na, ikam kosa sa pizin pikin muŋgamuŋga kizin Israel som.\x + \xo 11:28 \xt Kam 12:7-21+\x* \p \v 29 Zin iwal biibi ki Israel tiurla ki Anutu, tanata tipa pa toono raraazaŋana men mi tindu Tai Siŋsiŋŋana ma tilae. Beso zin Aikuptu titoombo be tito zin na, tai ipol ma imiili mi ipomon zin.\x + \xo 11:29 \xt Kam 14:21+\x* \p \v 30 Urlaŋana kizin Israel, ta ikam zin ma tipapiliu kar biibi Yeriko pa aigule lamata mi ta. Beso aigule iwe lamata mi ru na, Anutu ikam ma siiri mbolŋana ki kar tana baram baram su lene.\x + \xo 11:30 \xt Yos 6:12+\x* \p \v 31 Reap, ni moori zaala lwoono kana ta muŋgu imbot kar Yeriko na. Mi ni tomini iurla ki Anutu. Tana indeeŋe Yosua iŋgo zin pautu ma tila be titiiri lele na, Reap ikam zin ma tila ruumu kini mi imboro zin ma timbot ambai. Tana kaimer ma zin Israel tikas zin iwal biibi ki kar Yeriko ta tizorzooro Anutu na, Reap imeete raama zin som.\x + \xo 11:31 \xt Yos 2:1+, 6:22+; Yems 2:25\x* \s1 Wal urlaŋan pakan ta Anutu mburaana itatke zin pa pataŋana kizin \p \v 32 Ambai, aŋso imar imiili su ti. Kokena aŋyaaru ma molo. Pa leŋ mazwaana sa be aŋso pa Gideon, Barak, Samson, Yepta, mi Dabit ma Samuel, mi Anutu kwoono bizin ta muŋgu tikamam sua pizin tomtom na som.\x + \xo 11:32 \xt Het 4:16; 1Sam 1:1–1Kin 2:12\x* \v 33 Zin wal tina tiurla ki Anutu mi ni ipombolmbol zin, tana tomtom kizin pakan tila pa malmal ma tilip pizin king ta timborro lele pakan ta bibip i. Mi kizin pakan na, tiurpewe pataŋana kizin tomtom mi tipombolmbol mbulu ndeeŋeŋana. Kizin pakan na, tire sua ta Anutu imbuk pizin na iur ŋonoono. Mi kizin pakan na, Anutu iuulu zin, tabe laion tirao be tikan zin som.\x + \xo 11:33 \xt 1Sam 17:34+; 2Sam 7:11+; Dan 6:1+\x* \v 34 Kizin pakan na, tikam zin mi tipiri zin lela you. Tamen you ineene zin som. Mi kizin pakan na, tomtom tiso tikuruumu zin pa buza. Mi som. Pa zin tila len kek. Tomtom kizin pakan na, mburan biibi som. Tamen Anutu ipombol zin, tana ziŋan zin karkari tiporou ma tilip pizin, mi tiketo kan koi bizin tana ma tila len.\x + \xo 11:34 \xt Het 7:22, 15:14+; 1Sam 18:11; Dan 3:1+\x* \v 35 Mi moori pakan na, Anutu ipei wal kizin ta timeete kek na, mi burup ma timaŋga mini.\x + \xo 11:35 \xt 1Kin 17:22+; 2Kin 4:36+\x* \s1 Wal pakan ta urlaŋana ipombol zin ma tibaada pataŋana \p Mi tomtom pakan na, kan koi bizin tiseseeze matan mi tizzo pizin ta kembei: “Niom sombe kezem urlaŋana tiom, tona amzem yom ma kala leyom.” Tamen zin tileŋ la kalŋan som. Paso, tire kembei maŋgaŋana ki mbeŋ kaimer na koroŋ ambaiŋana ma ilip. Tanata kan koi bizin keten malmal pizin, mi tiur yoyouŋana pizin pa zaala boozo, ma ila ila ma timetmeete. \v 36 Mi wal pakan na, tomtom tikam seŋge pizin, mi tibalis zin pa re tuunu. Pakan, tipo zin pa re, mi tiur zin lela ruumu sanaana.\x + \xo 11:36 \xt Yer 20:2\x* \v 37 Mi pakan na, tipun zin pa pat ma timetmeete. Pakan, titeete zin ma timetmeete. Mi pakan na, buza ikan zin ma timetmeete. Tomtom pakan timbot ŋoobo kat. Tiurur mbili kulin men ma iwe len kawaala, mi tikanan peteele. Mi tomtom tiseseeze matan mi tikamam bakai pizin.\x + \xo 11:37 \xt 1Kin 21:13; 2Sto 24:21; Ŋgo 7:58, 14:19\x* \v 38 Zin tana, wal ambaimbaiŋan kat ma tilip pa iwal biibi ki toono ti. Tamen timbot ŋoobo kat. Tomtom kizin pakan tiwwa pa lele bilimŋana mi lele abalabalŋana. Mi pakan na, timbotmbot lela toono mi raŋ sumbun sumbun. Paso len murin sa som.\x + \xo 11:38 \xt 1Kin 18:4, 19:9\x* \p \v 39 Zin wal ta aŋwidit kan mbol ti na, tiurla kat. Tanata Anutu leleene ambai pizin mi iwit urun. Tamen koroŋ ambaimbaiŋan ta Anutu imbuk sua pa be ikam pizin na, kizin tasa ire kat som. \v 40 Paso, muŋgu kat Anutu leleene iur kek be ikam uraata toro tabe iurpe kat zin mi iti tomini. Uraata tana, ta koroŋ ambaiŋana ma ilip. Mi ni iso zin wal muŋguŋan tirao be tire uraata tana ka ŋonoono loŋa som. Pa leleene be itiŋan tere raraate. \c 12 \s1 Yesu ipatooŋo kat iti pa mbulu ki temender mbolŋana mi tikis urlaŋana kiti \p \v 1 Lak, sombe wal boozo kat ta kembei timbot mi tipombol ti be tuurla, nako parei piti ta koozi? Pa iŋgi kembei toloondo pa londi molo. Tana koroŋ boozomen ta iyalele iti pa loondoŋana na, titirke ma tisu len lup, raama sanaana ta iyaryaaru iti ma tapaŋobŋoobo i. Mi toto zaala ta Anutu iur piti na, mi toloondo kat, mi tikiskis ma tala tuŋ la ka seŋgaaŋa.\x + \xo 12:1 \xt 1Kor 9:24+; Pil 3:13+; Ibr 10:36; 1Pe 2:1\x* \v 2 Mi matanda imilmiili pepe. Matanda iŋgalŋgal Yesu men tau, mi toloondo ma tala. Pa ni ta imuuŋgu pa urlaŋana mi iswe kat ka mbulu. Kere. Ni tipamiaŋi, mi ibaada pataŋana ma imeete sala ke pambaaraŋana. Tamen pamiaŋŋana tana, ni inin som. Ina ni ire kembei koroŋ sorok, mi imender mbolŋana. Paso, ni iute: Kaimer ni ko menmeeni. Mi koozi ni imbot saamba kek mi mbuleene su muriini peeze kana ta Anutu namaana woono a.\x + \xo 12:2 \xt Pil 2:8+; Ibr 1:3, 3:1, 13:13\x* \v 3 Ni, tomtom sananŋan tiurur koi pini, mi tizorzooro kati. Tamen imender mbolŋana. Tana kakam ŋgar pini mi koto i. Kokena mburoyom imap, mi kegesges, to kezem urlaŋana tiom.\x + \xo 12:3 \xt Yo 15:18+; Ga 6:9; Tur 2:3\x* \p \v 4 Ŋonoono, niom kerre pataŋana biibi pa mbulu sananŋana tau tomtom tikamam piom. Tamen tiom tasa siŋiini ireere pasa zen.\x + \xo 12:4 \xt 1Kor 10:13; Ibr 10:32+\x* \v 5 Mi parei, sua pombolŋana ta Anutu iso pa lutuunu bizin na, motoyom iŋgal som? Pa sua lwoono ta iso ta kembei. Iso: \q1 Lutuŋ, sombe Merere ikam mbulu sa bekena ipazalu pa, na kilaala itum mi kam kat ŋgar pa. \q1 Mi sombe iyaambu, na lelem isaana mi nim gesges pa pepe. \q1 \v 6 Pa wal boozomen ta Merere leleene pizin na, ni ipazalzal zin. \q1 Mi wal boozomen ta ni ipaata zin be lutuunu bizin na, ni iballis zin.\x + \xo 12:6 \xt Tut 3:11+; Mbo 94:12; Yems 1:12; Tur 3:19\x* \s1 Anutu izem lutuunu bizin ma tibaada pataŋana bekena ipazal zin mi ipaute zin pa koroŋ pakan \p \v 7-8 Tana pataŋana sa isombe ikam yom, na leleyom ambai, kemender mbolŋana, mi kabaada men. Pa ina Anutu ikam bekena ipazal yom pa. Tana iswe kembei niom kewe ni lutuunu bizin kek. Kere. Sombe pikin sa ikam ŋoobo, ko tamaana ipazali som? Som. Pikin ta boozomen taman bizin tipazalzal zin makiŋ. Mi Anutu ta kembena. Ni ikamam ma lutuunu bizin ta boozomen tirre pataŋana, bekena ipazal zin mi ipaute zin pa koroŋ pakan. Tana sombe ni ipazalzalu som, inako ni lutuunu nu som, mi nu kembei tomtom ta tama somŋana i.\x + \xo 12:7-8 \xt Lo 8:5; Tut 13:24; Yems 1:2+; 1Pe 5:9\x* \p \v 9 Mi koroŋ toro tomini. Takam ŋgar pa mbulu ta tamanda bizin tikamam piti na. Tamanda bizin ta boozomen tiballis ti bekena tipazal ti. Tamen iti lelende iŋgis pizin som, mi lende ŋger pizin. Mi Tamanda ta imbot saamba a, ni ilip pizin. Tana ni isombe ipazal ti, na bela tokoto itundu mi toyok pa men. Naso tombot ambai ma alok. \v 10 Tamanda bizin ta ki toono i, zin tipazalzal ti pa mazwaana rimen, mi tikamam irao zitun ŋgar kizin. Mi Tamanda Anutu na som. Pa ni ipazalzal ti bekena iuulu kat iti, mibe ikam ti ma tewe potomŋanda kembei ni itunu.\x + \xo 12:10 \xt 1Pe 1:15+; 2Pe 1:4\x* \v 11 Iti tuute: Sombe tibalis ti, na lelende ambai som mi lelende ipata. Mi sombe Anutu ikam ma tendeeŋe pataŋana sa bekena ipombol ti mi ipaute iti pa mbulu kini pakan, nako raraate men tau. Tamen lelende iŋgis pa pepe. Pa pataŋana tana, kaimer ko ipiyooto ŋonoono ambaiŋana ta kembei: Mbulu ndeeŋeŋana ko imbol piti, mi itiŋan Anutu taparlup ti ma tewe tamen.\x + \xo 12:11 \xt Yems 3:17+\x* \p \v 12 Nio aŋute: Niom pakan na, kembei zin wal ta tiloondo pa londi molo ma nin isaana, mi naman ma kumbun timetmeete lup kek. Tamen kakam se ki mburoyom!\x + \xo 12:12 \xt Yesa 35:2+\x* \v 13 Mi motoyom iŋgal be koto zaala ndeeŋeŋana men. Naso wal tiom pakan ta urlaŋana kizin imbol som na, tito yom mi kopombol zin ma timbol. Tana kere yom. Kokena kapaŋoobo, to kakam zin ma titop ma tisaana kat.\x + \xo 12:13 \xt Tut 4:26; Ga 6:1; Ibr 12:1\x* \s1 Tere iti. Kokena tipizil ndemende pa Anutu mi takam ŋgar toono kana kembei ta Isau \p \v 14 Kakam kinkiini be niomŋan tomtom ta boozomen kaparlup leleyom ma kewe tamen, mibe koto mbulu potomŋana men. Pa tomtom ta so ikamam mbulu potomŋana som, nako irao ire Merere som.\x + \xo 12:14 \xt Mbo 34:14; Mt 5:8+; Ro 12:18; 2Kor 7:1; 1Pe 1:16\x* \v 15 Tana kerre yom. Kokena tomtom tiom sa ipizil ndemeene pa Anutu mi kampeŋana kini. Mi kokena kezem tomtom sa ma ŋgar sananŋana izeebi, to ipasaana urlaŋana kizin tomtom boozomen ma tisaana pa Anutu mataana, kembei ro sananŋana ilol kini pa mokleene.\x + \xo 12:15 \xt Lo 29:18; Ŋgo 8:23; 2Kor 6:1; Ga 5:4; Ibr 3:12\x* \v 16 Mi kokena tomtom tiom sa ipizil ndemeene pa Anutu, mi ikam ŋgar toono kana kembei Isau. Pa Isau, ni muŋgamuŋga mi zaana be ikam matamur ki tamaana Isak. Tamen ikam ŋgar pa matamur tana som, mi isemboron la ne pa ka yambon mbooro tamen ŋonoono.\x + \xo 12:16 \xt Un 25:29+; Ibr 3:12\x* \v 17 Mi niom kuute. Kaimer indeeŋe ta ni ila ki tamaana be ikam matamur kini na, itaŋroro i raama tiŋiizi biibi be ipomboli. Tamen tamaana ititi. Tana mbulu ta Isau ikam kek na, ni le zaala sa be itooro mini na som.\x + \xo 12:17 \xt Un 27:30\x* \s1 Zaala popoŋana ilip pa zaala ta ki abal Sinai \p \v 18-19 Niom kembei zin Israel ta muŋgu tila tipet abal Sinai na som. Pa iŋgi kamar kolouŋana pa koroŋ ta irao kere kat mi keteege pa nomoyom na som. Mi zin na, tire kat you ta ikanan sala abal na, mi miiri tieene ta ipalakoikoi mi izuk abal ma sik, mi zugut biibi, mi lele ikimitmit, mi miiri biibi. Mi tileŋ lele ikuruŋruŋ, mi koroŋ kembei ta twiiri na itaŋ ma kalŋaana biibi. Mana tileŋ sua. Tabe motoŋana ikam zin ma tisaana kat. To titaŋroro Mose. Tisombe: “Wai Mose, so pa Anutu be iso sua sa piam mini pepe.”\x + \xo 12:18-19 \xt Kam 19:12+, 20:18+\x* \v 20 Tiso paso, timoto Anutu kalŋaana ta isombe tomtom sa, som mbili sa isombe ila ma tuŋ la kat ta abal uunu, tona tipuni pa pat ma imeete pataaŋa.\x + \xo 12:20 \xt Kam 19:12+\x* \v 21 Mi mbulu ta ipet pizin, ina ikam ma motoŋana biibi ikam Mose tomini. Tabe iso: “Wai, nio ti aŋmurur mi aŋmoto ma tau!” \p \v 22 Tamen niom na, kombot la zaala toro. Pa iŋgi kamar kolouŋana pa abal Sion kek. Mi ina Yerusalem ta imbot saamba a, kar biibi ta Anutu mata yaryaaraŋana imbotmbot pa. Niom iŋgi kamar lele tau zin aŋela munŋaana ma munŋaana tiluplup zin su pa i be menmeen zin.\x + \xo 12:22 \xt Ga 4:26; Pil 3:20; Ibr 11:10; Tur 21:2+\x* \v 23 Mi iŋgi kamar kombot la lupŋana ki Anutu lutuunu bizin kek. Mi niom ta boozomen kewe kembei pikin muŋgamuŋga lup. Wal boozomen ta timbot la lupŋana tana na, zan ise Anutu ro kini ta imbot saamba a. Tana Ni tabe itiiri zin tomtom ta munŋaana men mi iur kadoono pizin na, niom kamar kolouŋana pini kek. Ni Anutu kiti. Mi iŋgi kamar kagaaba zin wal ndeeŋeŋan tau timetmeete ma kunun tila timbot saamba a. Wal tana, uraata ki Krisi ikam zin ma tiwe ŋgeezeŋan pa Anutu mataana kek.\x + \xo 12:23 \xt Lu 10:20; Ibr 10:14, 11:40; Tur 13:8\x* \v 24 Mi iŋgi kamar ki Yesu. Ni ta imender piti mi Anutu. Mi kamar pa zaala popoŋana tabe itiŋan Anutu taparlup ti ma tewe tamen pa i. Zaala tana na, Yesu siŋiini ta ipiyooto ma ipet. Tana Yesu siŋiini ilip pa Abel siŋiini. Pa Abel siŋiini iboboobo pa mbulu pokotŋana sa. Mi Krisi siŋiini na, izzo iti pa muŋaiŋana ki Anutu.\x + \xo 12:24 \xt Un 4:10+; Ibr 8:6, 9:15+; 1Pe 1:2\x* \p \v 25 Keleŋ. Iŋgi Yesu itunu ta izzo sua piom. Tana kititi pepe. Pa kere. Zin Israel ta muŋgu tizooro la Anutu sua kini na, tila kan lele sa, som Anutu ileele zin? Som. Mi indeeŋe tana, ni imbot toono men mi izzo kalŋaana pizin. Tamen koozi, Yesu imbot saamba mi izzo piti. Tana sombe tipizil ndemende pini, nako toko be parei? Som ma som kat!\x + \xo 12:25 \xt Kam 20:22; Ibr 1:2, 2:1+, 10:26+\x* \v 26 Muŋgu Anutu kalŋaana imar mi itok toono ma imurur. Mi koozi na, ni imbuk sua ta kembei: \q1 Kaimer ko aŋtok toono mini pa tamen sa, to imap. \q1 Mi toono men som. Ko aŋtok saamba tomini.\x + \xo 12:26 \xt Kam 19:18; Mbo 68:8; Hag 2:6\x* \v 27 Sua lwoono ta iso ni ko itok toono mini pa tamen sa, ina iso iti ta kembei: Koroŋ boozomen ta ni iur na, sombe timbol som, nako itok zin ma timap ma tila len. Naso koroŋ ŋonoono men tau irao timuzik som na timbot.\x + \xo 12:27 \xt Mbo 102:25+; 2Pe 3:10; 1Yo 2:17; Tur 21:1\x* \p \v 28 Mi peeze ki Anutu mi kar kini na, koroŋ mbolŋan. Irao timuzik na som. Tana iti ta tombot la peeze tana, mi zanda be telela kar kini na, lelende ambai pa Anutu mi tapakurkuri. Mi topou i mi tomoto i. Naso tembesmbeeze pini irao ni leleene.\x + \xo 12:28 \xt Pil 2:12\x* \v 29 Pa Anutu kiti, ni potomŋana kat. \q1 Ni kembei you ta ikanan koroŋ ta boozomen.\x + \xo 12:29 \xt Kam 24:17; Yesa 33:14; 2Tes 1:7; Ibr 10:27\x* \c 13 \s1 Zaala tabe tembesmbeeze pa Anutu \p \v 1 Niom kewe toŋmatiziŋ ta ki Krisi i kek. Tana leleyom par piom ma kombotmbot. Kezem pepe.\x + \xo 13:1 \xt Yo 13:34+; Ro 12:10; 1Pe 1:22; 1Yo 4:7\x* \v 2 Sombe leembe tima, na kere zin mi kakam zin ma kala ruumu tiom. Pa muŋgu wal pakan ta tikam zin leembe ma tila ruumu kizin ma timbeeze pizin na, tiso ko timbeeze pizin tomtom. Mi som. Ina zin aŋela tau.\x + \xo 13:2 \xt Un 18:1+; Mt 25:35; Ro 12:13; 1Pe 4:9\x* \v 3 Mi Anutu wal kini ta tiur zin lela ruumu sanaana na, motoyom iŋgal be kalala ma koloulou zin. Kakam ŋgar kembei ta niomŋan kombotmbot lela pataŋana tana. Mi zin wal ta tomtom tikam ŋoobo mbulu pizin na, ta kembena. Motoyom iŋgal be ku'uulu zin. Tana pataŋana ta ise kizin na, kayamaana kembei ise tiom tomini.\x + \xo 13:3 \xt Mt 25:36; Ro 12:15; 1Kor 12:26; Ibr 10:34\x* \p \v 4 Mbulu ki ula, ina koroŋ ambaiŋana. Tana niom ta boozomen kopotom pa, mi motoyom iŋgal kusiyom bizin men. Pa zin wal ta so tipasansaana mbulu ki ula, mi zin tau tikamam sorok na, Anutu kola iur kadoono pizin.\x + \xo 13:4 \xt 1Kor 6:9+; Kol 3:5+; Tur 22:15\x* \p \v 5 Mi kuur leleyom pa pat pepe. Sombe leyom risa, ina irao. Pa Anutu itunu isombe: \q1 Nio ko irao aŋzemu, som aŋpizil ndemeŋ pu na som.\x + \xo 13:5 \xt Lo 31:6+; Mt 6:25,34; Pil 4:11+; 1Tim 6:6+\x* \b \p \v 6 Tana iti tomoto pepe, mi lelende iwe ru pepe. Nindi ise mi toso ta kembei: \q1 Merere, ni ta Ulaaŋa tio. \q1 Nio ko irao aŋmoto pa kosa sa na som. \q1 Pa tomtom mburan iŋgoi be tipasaana yo? Som.”\x + \xo 13:6 \xt Mbo 56:4, 118:6; Ro 8:31,35+\x* \p \v 7 Zin peeze kan tiom ta muŋgu tipaute yom pa Anutu sua kini na, motoyom iŋgalŋgal zin, mi kototo zin pa mbulu kizin mi urlaŋana kizin. Kakam ŋgar pa ŋonoono ta urlaŋana kizin ipiyooto na. Naso ipombol yom be koto zin.\x + \xo 13:7 \xt 1Kor 11:1; 1Tes 1:6+; Ibr 6:12\x* \v 8 Pa Yesu Krisi, ni itortoori som. Ta muŋgu mi imar, koozi, mi kaimer tomini, mbulu kini imbotmbot raraate men tau.\x + \xo 13:8 \xt Mbo 102:27+; Ibr 1:12; Yems 1:17\x* \v 9 Tana kerre: Kokena sua soroksorok ta ipa ndel pa Anutu sua kini na, iyaaru yom ma kezem zaala ki Anutu. Pa zin wal ta titoto zin Yuda pa mbulu ki kini kanŋana mi kwon imbolmbol pa na, mbulu tana iuluulu zin som. Bela tombol se muŋaiŋana mi kampeŋana ki Anutu, to ambai.\x + \xo 13:9 \xt Ro 14:17; Ep 4:14; Kol 2:4,16-20+\x* \p \v 10 Iti lende patoronŋana muriini ta imbotmbot. Mi patoronŋana kiti na, Yesu Krisi tau. Tamen zin patoronŋana kan ta timbesmbeeze pa Anutu lela Urum Merere kizin Yuda na, tirao tikan patoronŋana kiti tana som.\x + \xo 13:10 \xt 1Kor 9:13, 10:18\x* \v 11 Pa kere. Gorgori ta so aigule biibi ki sanaana reegeŋana ipet, na biibi kizin patoronŋana kan ikam mbili siŋin mi ilela pa ruumu leleene ta potomŋana ŋonoono kat be ipatoron Anutu pa. Mi mbili ŋonon na, tikam zin ma tipera mat, mi tizem kar ma tilae kar zilŋaana, to tindou you mi ikan zin ma tila len. \v 12 Tanata Yesu tomini, tikami mi tizem kar Yerusalem zilŋaana ma tipera mat, to imeete raama yoyouŋana biibi, bekena siŋiini ipus zin tomtom pa sanaana kizin ma tiwe ŋgeezeŋan pa Anutu mataana.\x + \xo 13:12 \xt Mt 21:39; Yo 19:17+; Ŋgo 7:58\x* \v 13 Tana iti tomini irao toto i, mi tezem iwal biibi ta titoto zaala muŋguŋana na, ma tala tombot ndel. Mi so tipamiaŋ iti kembei ta tikam pini, ina ambai. Tikam lak!\x + \xo 13:13 \xt Lu 9:23; Ibr 11:26, 12:2; 1Pe 4:14\x* \v 14 Paso, iti lende kar ŋonoono sa ta imbot toono tiŋgi na som. Iŋgi takamam kinkiini be tala Anutu kar kini tabe ipet mat pa kaimer i.\x + \xo 13:14 \xt Pil 3:20; Ibr 11:10+, 12:22; 1Pe 3:20\x* \p \v 15 Iti tuute: Yesu ta iwe zaala piti kek. Tana iti ta tezzwe ni zaana i, na irao tapase pini mi kwondo ipakur Anutu pa mazwaana ta boozomen. Pa patoronŋana tabe takam pini ta koozi na, ka zaala ta kembei.\x + \xo 13:15 \xt Mbo 69:30+; Ep 5:20; 1Pe 2:5\x* \v 16 Mi motoyom iŋgal be kakampewe waeyom bizin mi kaparrai koroŋ piom. Pa mbulu ta kembei, ina patoronŋana ta Anutu leleene ambai pa.\x + \xo 13:16 \xt Ro 12:13; 2Kor 9:8+; Pil 4:18\x* \p \v 17 Keleŋleŋ la mboroŋan tiom kalŋan, mi kototo. Pa zin ta gorgori matan piom mi timborro yom. Mi uraata kizin tana na, kaimer ko timender su Anutu kereene uunu mi tiso i pa. Tana keleŋleŋ la kalŋan. Naso tikam uraata kizin raama lelen ambai. Mi kozooro zin pepe. Kokena kakam pataŋana pizin, to tikam kat uraata kizin som, mi uraata kizin iuulu yom som.\x + \xo 13:17 \xt 1Tes 5:12+; 1Tim 5:17\x* \p \v 18 Niam ti amyamaana la leleyam kembei amkam ŋoobo mbulu sa som. Mi niom kezem suŋŋana piam pepe. Pa niam leleyam be mbulu tiam ta boozomen ambai pa Anutu mi tomtom matan.\x + \xo 13:18 \xt Ŋgo 24:16; Ro 15:30; 2Kor 1:12\x* \v 19 Mi koroŋ toro. Iŋgi aŋwi yom be motoyom iŋgal yo pa suŋŋana bekena Anutu iuulu yo mi loŋa aŋmiili ma aŋma aŋre yom mini. \s1 Sua pombolŋana \q1 \v 20 Merere kiti Yesu Krisi tau imeete mi Anutu ipei i la meeteŋan lelen ma imaŋga mini kek, ta mboroŋan biibi ŋonoono kizin sipsip. \q1 Ni siŋiini ta ipiyooto zaala popoŋana tabe Anutu ziŋan zin tomtom tiparlup zin pa i. \q1 Zaala tana ko imbotmbot ma alok. \q1 Tana Anutu ta ikamam ti ma tombot ambai na,\x + \xo 13:20 \xt Yo 10:11; Ibr 9:15+; 1Pe 2:25, 5:4\x* \q1 \v 21 ni itunu ko ikampe yom pa koroŋ ambaimbaiŋan ta boozomen. Naso karao be kakam mbulu ta irao ni leleene. \q1 Mi Yesu Krisi ko iwe zaala piti be Anutu ikam uraata la lelende mi ipiyooto mbulu ta ni leleene ambai pa. \q1 Tana iti ko tapakurkur Anutu zaana ma alok. \q1 Ŋonoono.\x + \xo 13:21 \xt Pil 2:13; 2Tes 2:16+; 1Pe 5:10; Yud 24\x* \s1 Sua pemetŋana \p \v 22 O niom toŋmatiziŋ ki Krisi, nio aŋbeede ro ti ima bekena aŋpombol yom pa. Mi niyom gesges pa pepe. Pa iŋgi aŋbeede sua molo pe som. \p \v 23 Mi aŋsotaara yom ta kembei: Waende Timoti, ni iyooto pa ruumu sanaana kek. Mi sombe imar karau, nako niamru ama ma amlou yom. \p \v 24 Kakam aigule tiam ila kizin mboroŋan tiom, mi Anutu wal kini potomŋan boozomen ta timbotmbot tana. Mi zin Itali kan ta niamŋan ambotmbot ti, aigule kizin ima tiom. \p \v 25 Kampeŋana ki Anutu ko ise tiom ta boozomen.