\id MAT - Mangga Buang NT [mmo] -Papua New Guinea 1981 (web 2014) \h Matai \toc1 Yesu Kalisi-te banye nivasa lohvu Matai kaavu \toc2 Matai \toc3 Mat \mt1 Yesu Kalisi-te banye nivasa lohvu Matai kaavu \c 1 \s1 Yesu Kalisi-te danggakook-anjo \r (Luk 3:23-28) \p \v 1 + o 1:1 1Kro 17:11; Jen 22:18*Hil sen Yesu Kalisi pumak sil-ato ond haalend-anjo. Yesuu-ju ond Devit-ate hil vu taamusin ti, de Devit ond Abalaam-ate hil vu taamusin ti. \p \v 2 Abalaam hako noow Isak, tonde Isak hako Yaakop, tonde Yaakop hako Yuda-so halindin, \v 3 + o 1:3 Jen 38:29-30; Rut 4:18-22*tonde Yuda hako Peles ayuuh Sila, yuuhate tangganaan Tema, tonde Peles hako noow Heslon, tonde Heslon hako noow Lam, \v 4 de Lam hako noow Aminadap, tonde Aminadap hako noow Naason, tonde Naason hako Salmon, \v 5 + o 1:5 Rut 4:13-17*de Salmon hako Boas sen tangganaan Lehap-ato, tonde Boas hako Obet sen tangganaan Lut-ato, tonde Obet hako noow Jesi, \v 6 + o 1:6 2Sml 12:24*tonde Jesi hako noow Devit sen tu omaaho lulemak-ato. \p Tonde Devit hako noow Solomon, tonde Solomon tangganaan-anju ond Ulia vane bôôy. \v 7 + o 1:7-10 1Kro 3:10-16*Tonde Solomon hako noow Liaboam, Liaboam hako Abaisa, Abaisa hako Esa, \v 8 tonde Esa hako noow Yosapat, de Yosapat hako Jolam, Jolam hako Usia, \v 9 Usia hako Jotam, Jotam hako Ehas, Ehas hako Hesekia, \v 10 tonde Hesekia hako Manase, de Manase hako Amos, Amos hako Yosia, \v 11 + o 1:11 2King 24:12-16; 2Kro 36:10; Jer 27:20*tonde Yosia hako Jekonaia-so halindin, tonde hôôk busin-anju hil Babilon landuuh hil Islel-ambe lako sil-ambe lala \p dando Babilon. \p \v 12 + o 1:12 Esra 3:2*Lala dando taaku Babilon lung la, tonde Jekonaia hako Sialtiel, de Sialtiel hako Selababel, \v 13 Selababel hako Abaiat, Abaiat hako Elaiakim, Elaiakim hako Eso, \v 14 tonde Eso hako Sedok, de Sedok hako Ekim, Ekim hako Elaiat, \v 15 tonde Elaiat hako Eleasa, de Eleasa hako Matan, tonde Matan hako Yaakop, \v 16 tonde Yaakop hako Yusep sen Malia layaa-to, ond Maliaa-ju sen hako noow Yesu sen danêêl nambe Kalisii-to. \p \v 17 Omaahonôôn pin-anju sen lapumak Abalaam-ambe laam lôôt-ambe tok laam Devit-anju, ond silate danggakook nomaayuuh-ambe laam yumbeyuuh. Tonde vu Devit-ambe tok laam busin sen lala dando taaku Babilon-ato, ond yik silate danggakook nomaayuuh-ambe laam yumbeyuuh. Tonde vu busin sen lala dando Babilon-ato be tok laam Kalisi-te busin, ond yik danggakook nomaayuuh-ambe laam yumbeyuuh nambêênju having. \s1 Malia hako noow Yesu Kalisi \r (Luk 2:1-7) \p \v 18 + o 1:18 Luk 1:27,35*Yesu Kalisi tangganaan hako yii-to yite danggakook-anjo. Laholin tangganaan Malia vu Yusep, le yuuh-ame dando lavuh ti le, naahen, tonde layi de Malia noow hôôk lak Vavi Vaambuung. \v 19 De laya Yusep ond omaaho nivalok, ondeey me-wiingin nambe naanêêl vakasin langaah-ambe Malia ninaamum e, nganjo yoo wiingin nambe gavuuh Malia kaatokin amu. \v 20 Yusep ka monavu vakasin-anju tombe yi mavin-ande Omaaho Bop-ate angela ti laam nêêl vu nambe, “Yusep, hong sen gate danggakook neep vu Devit-ato, game ganjêênin e. Onggako gate vêêh Malia be naas mando gaving hong, in unoopasiv sen lukaale lopayôô-ju ond Vavi Vaambuung vu vu yi. \v 21 + o 1:21 Luk 1:31; 2:21; Sin 4:12*Tombe le gako noow moow ti, tombe gale naateey haale naambe Yesu, in dangga nambe le nôôh yite hil vêêl in silate va nipaya.” \p \v 22 Va pin-anju wiing-ambe Omaaho Bop-ate vakasin sen yite omaaho ti nêêl langaah-ato nôôn ak nambe, \v 23 + o 1:23 Ais 7:14*“Angge, vehaavu ti le noow dôôk-ambe gako noow moow ti, tombe le daateey haale naambe Emaanuel.” Yaanggilin haale naambe Anutu nando having yiiy. \p \v 24 Yusep neep lung la de kandi, tombe wii-having nambe sen Omaaho Bop-ate angela nêêl vuu-to, om hako vane be yuuh dando, \v 25 + o 1:25 Luk 2:21*lemu Yusep oo lakin yi nivasa lôôt-ambe vêêh hako noow e mem teey haale nambe Yesu. \c 2 \s1 Hil akand bop heey lalaam in lanji Yesu \p \v 1 Malia hako Yesu neep Betlehem Yudia hôôk busin sen omaaho lulemak Helot nandôô-to, tombe hil akand bop heey vu taaku me lak valup-ato be lalaam Yelusalem, tombe lalingin nambe, \v 2 + o 2:2 Nam 24:17*“Unoopasiv moos sen tok laam-ambe navu naatu Yuda-te omaaho lulemak-ato nando tana? Hey aahe yite matam lak valup naale taaku sen taaku me nalak nalup-ato, ondeey hey alaam in nambe gako haale jak.” \p \v 3 Omaaho lulemak Helot hango vakasin-anju tombe vindis-ambe ka yu-yuuh lôôt, tombe yik hil Yelusalem pin nambêênju having. \v 4 Om Helot supin kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin tanasin danggakook-aso pin-ambe lingin sil nambe, “Anutu biing yite omaaho sen yoo holin yi vulôôt in nambe dôôvu yiiy-ato naam ond tangganaan e gako yi nanjip tana?” \v 5 Tombe lanêêl vu nambe, “Le gako nanjip Betlehem Yudia, in omaaho ti kaavu Anutu-te vakasin neep bôôy nambe, \q1 \v 6 + o 2:6 Mai 5:2; Jon 7:42*‘Ham Betlehem vu taaku Yuda, ham-ame haalem pasiv-ande Yuda-te taaku vaalu kaluuh ham e, malis, ham oo kaluuh, in yêêv bop ti le balup vu ham tombe le ganggin sate hil Islel.’” \p \v 7 Helot hango lung la, tombe sim wiing vakasin la kaatokin vu hil akand bop-aso sen lalaam vu taaku me nalak nalup-ato be lalaam vu, be sim lingin sil nambe layi matam-anju nyendoos ond naangelis. \v 8 Tombe sil lanêêl vu, le mem wiing sil lala Betlehem, de nêêl vu sil nambe, “Ham ana anjingin unoopasiv-anju nivasa lôôt, be ham naatovu ond ham anom naanêêl banye vu sa in soo anaas gako haale jak gaving.” \p \v 9 Lango omaaho lulemak lava lung la tonde mem lala lak, de matam sen layi vu taaku me lak valup-ato ond munggin-ambe la naale nivalok vu taaku sen unoopasiv neep-ato. \v 10 Layi matam-ambe londpayo nivasa, de lapêêlis lôôt, \v 11 + o 2:11 Saam 72:10-15; Ais 60:6*om lalukala bayêên alo be layi unoopasiv ayuuh tangganaan Malia, tombe lato pataav baambund neep voon-ambe lako yi lak, tonde lahôôl kupak hôôk silate vaahes ti ti, gool osin haah anikanggi galovasa yuuh, be lavu vu yi. \v 12 Tonde hôôk busin atombe layi mavin-ande Anutu vu kôôvu sil nambe me-lanaah balup vu Helot e, om laloh mopaatôôv ango be lalaah sil ambaand. \s1 Yusep hako vane yuuh noow-ambe yaal lala Ijip \p \v 13 Lalaah lung la tonde Yusep yi mavin-ande Omaaho Bop-ate angela hato nêêl vu nambe, “Okandi gako unoopasiv ayuuh tangganaan-ambe maal napak-ambe maal ana Ijip, tombe maal ana mandôô-ju vêêl e, de soo naanêêl vu hong e mem, in Helot navu salo unoopasiv in nambe nyiis-ambe jimb.” \v 14 Om Yusep kandi hako unoopasiv ayuuh tangganaan hôôk busin-ambe yaal lala Ijip. \v 15 + o 2:15 Hos 11:1*Yaal lala dandôô-ju de Helot yimb e mem. Ke, om Omaaho Bop-ate vakasin sen omaaho ti nêêl langaah bôôy-ato nôôn ak nambe, “Saateey noongg vu Ijip-ambe lom.” \s1 Helot nêêl-ambe layiis unoopasiv ngeeyaata be layimb \p \v 16 Ke, Helot yi nambe hil akand bop-anju me-lalom lalu-vu yi le, om lak ni nambe sil tatuhin yi, om ahekalin bopaata lôôt-ambe wiing hil lala Betlehem osin taaku pin sen neep ngaahôô-to, be layiis unoopasiv-ambe layimb. Ond layiis unoopasiv moow sen me-savok ta yuuh-ato pin, in Helot aka vu busin sen hil akand bop-aso lanêêl nambe layi matam hôôk nyendoos-ato. \v 17 Om Anutu-te vakasin sen Yelemia nêêl langaah bôôy-ato nôôn ak nambe, \q1 \v 18 + o 2:18 Jer 31:15; Jen 35:19*“Lango daandun bopaata ti vu taaku Lama. Dasu bopaata lôôt-ambe dateey osin kand pasiv, in Lakel \q1 nasu in noondin, tombe nimbaya nambe hil-ame bakaas vu be lopayo nivasa jak e, in noondin lala mend ma lôôt.” \s1 Yusep having vane yuuh noow vu Ijip-ambe lalom \p \v 19 Helot yimb lung la, le mem Yusep yi mavin vu Ijip-ande Omaaho Bop-ate angela hato vu \v 20 + o 2:20 Eks 4:19*be nêêl nambe, “Okandi jak-ambe onggako unoopasiv ayuuh tangganaan-ambe maal anaah Islel-ate taaku, in hil sen dawiingin nambe lanyiis unoopasiv-ato layimb lung la.” \v 21 Tombe Yusep kandi hako unoopasiv ayuuh tangganaan-ambe yaal lalaah Islel-ate taaku, \v 22 lemu hango nambe Akeleas tu omaaho lulemak vu Yudia lukalaah mangganaan Helot ahembaan yesin, om yêênin nambe me-naah-anju le, tombe yi mavin ango yesin-ande Anutu taato mop vu, om yaal lala taaku Galili. \v 23 + o 2:23 Luk 2:39; Ais 11:1; 53:2; Jon 1:45-46*Tombe yaal lala lalup taaku ti haale nambe Nasaalet-ambe yaal dandôô-ju, om Anutu-te vakasin sen hil lanêêl langaah bôôy-ato nôôn ak nambe, “Le daanêêl yi naambe hil Nasaalet ti.” \c 3 \s1 Jon sen nalipis hil-ato nêêl vakasin \r (Maak 1:2-8; Luk 3:1-18; Jon 1:19-28) \p \v 1 Tombe busin ti Jon sen nalipis hil-ato nando taaku lumbalaamb Yudia, \v 2 + o 3:2 Mat 4:17; Mak 1:15*tombe nanêêl tanasin nambe, “Ham anggilin ham alompayo in busin sen Anutu navu ganggin yite hil-ato laam ngaaho lak lung la.” \v 3 + o 3:3 Ais 40:3*Jon-anju ond yik Yesaia nêêl Anutu-te vakasin ti lak yi bôôy nambe, \q1 “Omaaho ti nateey vu taaku lumbalaamb \q1 nambe, ‘Ham samu Omaaho Bop-ate mop, ham galo yite mop nanjip nivalok.’” \p \v 4 + o 3:4 2King 1:8*Jon-anju lop lolop sen davu samu lak bik kamel anivalus-ato, tonde havêêh let bik naavi, tonde naya sapeek osin bayiiluk natu yite vanôôn. \v 5 Nandôô-ju de hil Yelusalem osin Yudia pin-ambe hil sen dando ngaaho vu bel bop Yoladan-ato pin lala vu yi. \v 6 Lanêêl silate va nipaya langaah, tombe lipis sil hôôk bel bop Yoladan. \p \v 7 + o 3:7 Mat 12:34; Mat 23:33; Lom 2:5; Taato 6:16-17*Le Jon yi de hil Palisai osin hil Sadusi ngeeyaata lalaam vu yi in nambe jipis sil gaving, tombe nêêl vu sil nambe, “Nyêêy anipaya noondin ham. Lati nêêl vu ham? Ham-ame alohvu nambe ham napak in Anutu-te ahekalin sen le naatok naam vu taamusin-ato le. \v 8 Om ham anggilin ham alompayo be ham ambiing va nivasa in yanjak ni naambe ham ahilin ham vasa ond mem. \v 9 + o 3:9 Jon 8:33,39; Lom 2:28-29; 4:12*Hamambe hamate danggakook neep vu Abalaam om Anutu le ji ham nivasa? Malis. Sa naanêêl vu ham naambe Anutu lohvu nambe jêêvu tatuuh-anjo be daatu Abalaam-ate hil. \v 10 + o 3:10 Mat 7:19; Luk 13:6-9; Jon 15:6*Kôôv navu neep nandeng haah dangga lung la, om haah pin sen me-nayiis nôôn anivasaa-to ond le buv-ambe gaate jakana kin. \p \v 11 + o 3:11 Jon 1:26-27,33; Sin 1:5; Sin 13:24-25*“Sa naalipis ham ak bel amu in naanêêl taato naambe ham ahilin ham alompayo, nganjo omaaho sen navu taamuyin sa ond yite niwêêk savok sa. Sak sa omaaho nipaya, same sa ningg vasa in nambe sa kavaayin yite suul osin saambiing kul vaalu naambe hil kul-aso dawiing vu silate yêêv e. Omaahôô-ju ond le biing-ambe ham anim vasa jak Vavi Vaambuung-ate niwêêk, osin kin sen ja hamate nipayaa-to. \v 12 + o 3:12 Mat 13:30*Puvu yite haah navu salak hôôk nama lung la in nambe japêêh kaalekaale na, le mem naasupin vanôôn nôôn dukana bayêên vanôôn-ate, tonde vanôôn naavi osin ahesa ond le basi jakana kin ti yoo monatum danggata.” \s1 Jon lipis Yesu \r (Maak 1:9-11; Luk 3:21-22) \p \v 13 Tonde busin ti Yesu vu Galili be la vu Jon vu bel bop Yoladan in nambe Jon jipis yi, \v 14 le Jon vu teenin yi de nêêl nambe, “Ganjipis sa ond mem nivasa, ma nambe vaati sen galaam vu saa-jo?” \v 15 Le Yesu nêêl laah vu nambe, “Lung, hoow samu Anutu-te vakasin pin ond mem nivasa, om yik ganjipis sa.” Tombe mem liinggis in Yesu lava. \p \v 16 + o 3:16 Jon 1:32*Yesu lipis lung la de vu bel alu be lakalom, tonde pavis atombe baandoni kahe, de yi Anutu-te Vavi Vaambuung hato nambe manak tumbaliiy-ambe lakando yi. \v 17 + o 3:17 Saam 2:7; Ais 42:1; Mat 12:18; 17:5; Luk 9:35*Tonde lava ti vu baandoni ond nêêl nambe, “Manyinja sa noongg-anja be sahengg having yi lôôt osin sahengg anivasa vu yi.” \c 4 \s1 Saalang sahi Yesu \r (Maak 1:12-13; Luk 4:1-13) \p \v 1 + o 4:1 Hiblu 2:18; 4:15*Lung atonde Vavi Vaambuung giiy Yesu la taaku lumbalaamb in nambe Saalang sahi yi. \v 2 + o 4:2 Eks 34:28*Tombe Yesu me-ya vanôôn daka le, de yoo nando meep lohvu busin doo-yuuh-ande langaah doo-yuuh, tombe yimb ahe lôôt, \v 3 + o 4:3 Jen 3:1-7*tombe sim palapin vaha la nêêl vu nambe, “Naambe Anutu Noow hong ond onaanêêl-ambe tatuuh-anjo naatu vanôôn.” \v 4 + o 4:4 Diu 8:3*Le Yesu nêêl laah vu nambe, “Malis, in Anutu-te vakasin neep hôôk kaapiya nambe, ‘Vanôôn timu me-napuvu omaahonôôn e, nganjo vakasin pin sen Anutu nanêêl-ato ond mem napuvu omaahonôôn.’” \p \v 5 Tombe sim Saalang hako be yuuh lala lalup taaku vaambuung bop Yelusalem, tombe la valaah Yesu lakala naale lak Anutu-te dumb bop alu baandoni, \v 6 + o 4:6 Saam 91:11-12*de nêêl vu nambe, “Naambe Anutu Noow hong ond opasong gana kambii-ju, in Anutu-te vakasin neep hôôk kaapiya nambe, ‘Yoo le naanêêl vu yite angela-so be lanôôh hong ak sil namand de game le kaatuuh ovaham jak tatuuh e.’” \p \v 7 + o 4:7 Diu 6:16*Le ma de Yesu nêêl vu nambe, “Lemu Anutu-te vakasin ango neep hôôk kaapiya nambe, ‘Game sahi gate Omaaho Bop Anutu le.’” \p \v 8 Tombe yik Saalang hako yi be yuuh lalak kandu dinaandiin ti be lala daale, le mem Saalang motaato hil pin-ate taaku vu voon osin silate va nivasa vasa vu Yesu, \v 9 tonde nêêl vu nambe, “Naambe onggatung kaatu vu sa osin onggako sa haalengg jak ond mem sale aambu va haale haale pin-anju vu hong.” \v 10 + o 4:10 Diu 6:13*Le ma de Yesu nêêl vu nambe, “Saalang, gana vêêl, in Anutu-te vakasin neep hôôk kaapiya nambe, ‘Goo gatung kaatu vu gate Omaaho Bop Anutu be ganohak vu yi timu.’” \v 11 + o 4:11 Hiblu 1:6,14*Tombe Saalang havuuh yi de la, tonde mem angela-so lato lahôôvu Yesu. \s1 Yesu hako kul lak nyendoos vu Galili \r (Maak 1:14-15; Luk 4:14-15) \p \v 12 + o 4:12 Mat 14:3; Mak 6:17; Luk 3:19-20*Yesu hango nambe hil lalôôh Jon-ambe latung lukala kalaambus, tonde laah Galili, \v 13 + o 4:13 Jon 2:12*tombe havuuh Nasaalet-ande la nando Kapenaum. Kapenaum-anju neep betum bop Galili nanyendangga vu taaku bop Sebulon ayuuh Naptaali, \v 14 om Anutu-te vakasin sen Yesaia nêêl langaah bôôy-ato nôôn ak nambe, \q1 \v 15 + o 4:15 Ais 9:1-2*“Taaku Sebulon ayuuh taaku Naptaali, tonde taaku sen neep betum nanyendangga osin taaku sen neep Yoladan vaalu, de Galili-te taaku sen hil vaalu lalaam dando hôôk-ato, \v 16 ond hil sen dando hôôk mekanuu-to layi melangaah bopaata. Yik hil sen \q1 dando hôôk taaku mekanu in nambe lanjimb-ambe lana mend namaa-to ond melangaah tok laam vu sil.” \p \v 17 + o 4:17 Mat 3:2*Hôôk busin-anju Yesu hako yite kul lak-ambe nêêl vakasin langaah nambe, “Ham anggilin ham alompayo in busin sen Anutu navu ganggin yite hil-ato laam ngaaho lak lung la.” \s1 Yesu holin yite maanggêêm yumbeyuuh \r (Maak 1:16-20; Luk 5:1-11) \p \v 18 Yesu monaloh betum Galili nanyendangga, tombe yi maayuuh hali sen omaaho paahuung dangga yuuh-ato, Simon sen danêêl haale nambe Pitaa-to ond yuuh hali Endru mondaate govak lukala betum, \v 19 + o 4:19 Mat 13:47*tombe nêêl vu yuuh nambe, “Manaam taamuyin sa, in saambiing-ambe muuh gako omaahonôôn naambe sen muuh nako paahuung-ato.” \v 20 + o 4:20 Mat 19:27*Om yik pavis atombe yuuh lavuuh yuuhate govak-ande yuuh sapa yi be yaal lala. \p \v 21 Vuu-ju be la daka having, tombe yik yi omaaho ti yuuh hali, Sebedi noow ayuuh Jems ayuuh hali Jon, ond yuuh dando lak kaanu having mangganaan Sebedi be sil oo mosamu silate govak, tombe Yesu teey yuuh, \v 22 tombe yik pavis atombe yuuh lavuuh mangganaan osin kaanu de yuuh taamuyin Yesu yaal-ambe sil lala. \s1 Yesu wiing hil ngeeyaata nind vasa lak \r (Luk 6:17-19) \p \v 23 + o 4:23 Mak 1:39; Mat 9:35; Sin 10:38*Yesu la hatup hôôk taaku Galili pin-ambe monawiing tanasin hôôk silate dumb alo ti ti, tombe nanêêl banye nivasa sen Anutu nanggin yite hil-ato langaah, de wiing hil anind lakin vaha vaha pin anind vasa lak. \v 24 + o 4:24 Mak 6:55*Tombe yite banye la lohvu taaku Silia pin, om hil anipaya pin, sil vaalu silate nilakin vaha vaha, de vaalu sen dango nivaane bopaata, tonde hil vaalu sen mamu dahôôvu sil-ato, osin hil vaalu sen baando nasi sil, de hil vaalu vahand ayuuh namand anipaya, ond lako hil-anjo pin lala vu Yesu be wiing sil anind vasa lak. \v 25 + o 4:25 Mak 3:7-8*Tombe hil vu Galili osin taaku nomaayuuh danêêl nambe Dekapolis-ato, be vu Yelusalem osin Yudia de Yoladan vaalu alo, ond sil ngeeyaata davu taamuyin Yesu. \c 5 \s1 Yesu lakala kandu lu be nêêl tanasin \p \v 1 Yesu yi de hil ngeeyaata taamuyin yi om lakala taaku kandu lu ti be la nando de yite maanggêêm-aso lala vu yi, \v 2 tombe Yesu wiing tanasin vu sil. \s1 Hil oo kand vasa \r (Luk 6:20-23) \p \v 3 + o 5:3 Ais 57:15*Nêêl nambe, “Hil sen dalak ni nambe sil-ame hil anind vasa le, ond sil akand vasa in sil lalohvu nambe daatu Anutu-te hil. \p \v 4 + o 5:4 Ais 61:2-3; Taato 7:17*“Hil sen londpayo nimeen-ato, ond kand vasa in Anutu le biing-ambe londpayo nivasa jak. \p \v 5 + o 5:5 Saam 37:11*“Hil sen yoo daanggôôl sil haalend ond sil akand vasa in sil e daatu ngaanggis dangga. \p \v 6 + o 5:6 Ais 55:1-2*“Hil sen dawiingin lôôt nambe yoo lambiing va nivasa mu naambe sen hil dayimb ahend in vanôôn-ato, ond sil akand vasa in Anutu le biing-ambe sil daatu sil anind vasa jak. \p \v 7 + o 5:7 Jem 2:13*“Hil sen kand pasiv in hil vaaluu-to, ond sil akand vasa in Anutu le ka pasiv in sil dukanaah. \p \v 8 + o 5:8 Saam 24:3-4; 51:10; 73:11; Jon 3:2-3*“Hil sen londpayo la vu Anutu timuu-to, ond kand vasa in le lanji Anutu. \p \v 9 + o 5:9 Hiblu 12:14; Jem 3:18*“Hil sen davu mamaal vu omaahonôôn in nambe ngaamong jip-ato ond sil akand vasa in Anutu le naanêêl naambe yite noondin sil. \p \v 10 + o 5:10 1Pi 3:14*“Hil sen daaku nimeen in davu sapa Anutu-te tanasin-ato, ond kand vasa in sil latu Anutu-te hil. \p \v 11 + o 5:11 1Pi 4:14; Jem 1:2*“Tonde hil lanji naambe ham navu taamuyin sa, tombe daanêêl vakasin navu dees jak ham, de lambiing nindanjeen vu ham osin sil tatuhin vakasin anipaya vaha vaha jak ham, ond ham akam vasa, \v 12 + o 5:12 2Kro 36:16; Sin 7:52; Hiblu 11:32-38; Jem 5:10*de ham alompayo nivasa be ham naapêêlis, in ham e gako nyevahaan nivasa bopaata vu baandoni. Hil oo dawiing nindanjeen vu hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah-ato nambêênja bôôy.” \s1 Vakasin lak gaas osin kin tumin \r (Maak 9:50; Luk 14:34-35) \p \v 13 “Ham alohvu gaas in nambe ham andôôvu hil voon, lemu naambe gaas anikuuh ak ond yale aambiing vaati vu be naatu nanyêên jesin naah? Malis. Nipaya lak lung-ato, om yiiy gaate na be hil baake tatêêl. \v 14 + o 5:14 Jon 8:12; 9:5; Pil 2:15*De ham alohvu hil voon-ate kin tumin, in bayêên bop ti nambe nanjip ak kandu lu, ond me-lohvu nambe nanjip vunin e. \v 15 + o 5:15 Mak 4:21; Luk 8:16; 11:33*Tonde hil davu taalungg hôôk lam, ond me-datung hôôk dêêngg alo le, nganjo datung nando lak pêêt in nambe naatum ak hil pin sen dando bayêên alôô-to. \v 16 + o 5:16 Ep 5:8-9; 1Pi 2:12*Om hamate kin tumin naatum ak hil pin naambêênja in nambe sil lanji va nivasa sen ham nawiing-anjaato be sil gako hamate Mom sen nando baandonii-to haale jak.” \s1 Vakasin lak Mose having Anutu-te hil vaalu silate tanasin \p \v 17 + o 5:17 Mat 3:15; Lom 3:31; 10:4*“Hamambe mak sa laam in nambe kawiiy Mose-te tanasin osin Anutu-te vakasin sen hil lanêêl langaah bôôy-ato na mava? Malis, same alaam in nambe kawiiy na le, nganjo sa laam in nambe saambiing-ambe nôôn jak. \v 18 + o 5:18 Luk 16:17; 21:33*Sa naanêêl keen vu ham naambe Anutu me-le kawiiy vakasin sen neep hôôk melaalôô-juuto boow daka me nyengale daka be na menama le, nganjo yoo le nanjip naambêênjo lôôt-ambe na balup busin sen yendak osin ngaanggis na menamaa-to, de vakasin pin nôôn jak e mem. \v 19 + o 5:19 Jem 2:10*Om omaaho ti nambe kalêêh tanasin-anju boow daka, be taahu hil hôôk yite kalêêsin-anju be lambiing gaving, ond omaahôô-ju haale le naatu nipasiv lôôt vu hil sen Anutu nanggin sil-ato. De omaaho ti nambe samu tanasin nivasa be taahu hil hôôk in nambe sil lambiing gaving, ond omaahôô-ju haale le naatu bop vu hil sen Anutu nanggin sil-ato. \v 20 Ke, sa naanêêl vu ham naambe ham-ame samu Anutu-te tanasin nivasa savok hil tanasin dangga osin hil Palisai-so le, ond ham-ame le andukana gaving Anutu-te hil e.” \s1 Vakasin lak va ahekalin-ate \r (Luk 12:57-59) \p \v 21 + o 5:21 Eks 20:13; 21:12; Diu 5:17; Lev 24:17*“Ham hango himbop bôôy-ate tanasin neep nambe, ‘Game ganyiis omaahonôôn jimb e. Naambe ti nyiis omaaho ango jimb ond lohvu biing vakasin-ambe lambu nyevahaan vu.’ \v 22 + o 5:22 1; Jon 3:15*Lemu sa naanêêl vu ham naambe omaaho ti ahekalin vu hali ond lohvu biing vakasin-ambe lambu nyevahaan vu. De naambe omaaho ti naanêêl vu hali naambe, ‘Galumkook ma,’ ond lohvu biing vakasin vu yêêv bop-aso be lambu nyevahaan vu. Tonde ti naanêêl naambe, ‘Hong baayamb ambu, gahimb lung la,’ ond lohvu jêê-na kin vu taaku nipaya be gako nyevahaan. \v 23 + o 5:23 Mak 11:25*Om naambe onggako gate salivangin-ambe gana baale alata in naambe onggatung, lemu gakam bu naambe halim-ate vakasin ti neep vu hong, \v 24 ond onggavuuh gate va mando hôôk alata dangga de ganaah-ambe muuh halim samu vakasin jung na, le mem ganom gatung salivangin vu Anutu. \p \v 25 + o 5:25 Mat 6:14-15; 18:34-35*“Omaaho ti naambe gako hong na in gambiing vakasin, ond muuh samu vakasin pavis vu mopaatôôv. Le naambe nama ond le bu hong dukana yêêv sen nangoyin vakasin-ato nama, be yêêv-anju bu hong dukana ahevaavu-so namand, tombe ahevaavu-so gatung hong dukana kalaambus. \v 26 Sa naanêêl keen vu hong naambe game le ganom pavis e, de omandôô-ju be gambu dôôk omaahôô-jute nyevahaan lôôt-ambe jung na le mem.” \s1 Game gambiing baayamb e \p \v 27 + o 5:27 Eks 20:14; Diu 5:18*“Ham hango tanasin neep nambe, ‘Game gambiing baayamb e,’ \v 28 + o 5:28 2Pi 2:14*lemu sa naanêêl vu ham naambe omaaho ti yi vêêh ti be lopayo yiis yi, ond wiing baayamb vu vêêh-anju hôôk lopayo lung la. \v 29 + o 5:29-30 Mat 18:8-9; Mak 9:43-47; Kol 3:5*Naambe gamem vasa taato va nipaya vu hong-ambe gandupake, ond opasuuh-ambe onggaate na vêêl, mem ganim naavi vuuti la mema om nivasa in sil-ame gaate ganim naavi doos dokana taaku nipaya le. \v 30 De naambe onamam vaalu vasa nôôh \p va nipaya ond okatôôv-ambe onggaate na vêêl, mem ganim naavi vuuti la mema om nivasa in ganim naavi doos-ame dukana taaku nipaya le.” \s1 Moow osin vanêêndin-ame bapuuh sil e \r (Matai 19:9; Maak 10:11-12; Luk 16:18) \p \v 31 + o 5:31 Diu 24:1-4; Mat 19:7; Mak 10:4*“Tonde tanasin ango neep nambe, ‘Omaaho ti gavuuh vane ond kaavu kaapiya sen havuuh vanêê-to be bu vu yi.’ \v 32 + o 5:32 1Ko 7:10-11*Nganjo sa naanêêl vu ham naambe omaaho ti gavuuh vane na de vane me-nawiing baayamb e, ond omaahôô-ju yoo wiing-ambe vane wiing baayamb, in dangga nambe yoo havuuh-ato. De omaaho ti nambe gako vêêh sen laya havuuh-anjuuto ond omaahôô-ju wiing baayamb having.” \s1 Game naanêêl keen baandoni le \p \v 33 + o 5:33 Eks 20:7; Lev 19:12; Nam 30:2; Diu 23:21*“Tonde yik ham hangoyin himbop bôôy-ate tanasin ti neep nambe, ‘Onaanêêl vakasin ti be onaanêêl naambe keen baandoni gaving, ond game tatuhin e. Nganjo vakasin sen ganêêl lak Anutu me, ond gambiing nôôn jak.’ \v 34 + o 5:34-35 Jem 5:12; Mat 23:22; Ais 66:1; Sin 7:49*Nganjo sa naanêêl vu ham naambe ham-ame naanêêl naambe keen baandoni le, malis lôôt. \p Ham-ame naanêêl baandoni haale in kaandu hamate vakasin e, in baandonii-ju ond Anutu nando. \v 35 + o 5:35 Saam 48:2*De ham-ame naanêêl ngaanggis haale in kaandu hamate vakasin e, in ngaanggis ond Anutu nalaah vaha nalakaale. De ham-ame naanêêl Yelusalem haale in kaandu hamate vakasin e, in omaaho lulemak bop-ate taakuu-ju. \v 36 De game naanêêl lak galum in kaandu gate vakasin e, in game galohvu nambe gambiing galumvalus ti naatu nivalôôy me naatu nivaliis e. \v 37 + o 5:37 Jem 5:12*Nganjo ham anjiinggis naambe ‘Êê-e,’ me ham naanêêl naambe ‘Malis,’ be lung. Naambe ham oo naanêêl vakasin daka savok na ond hamate vakasin-anja laam vu Omaaho Nipaya.” \s1 Game gambu dôôk nipaya nyevahaan e \r (Luk 6:29-30) \p \v 38 + o 5:38 Eks 21:24; Lev 24:20; Diu 19:21*“Ham hango tanasin neep nambe, ‘Omaaho ango kaatuuh gamem-ambe gamem kanu dôôk, ond okaatuuh yinêên-ambe mekanu dôôk dukanaah. De naambe kaatuuh onavum-ambe kalêêh ond okaatuuh navu be kalêêh dukanaah.’ \v 39 + o 5:39 Lev 19:18; Jon 18:22-23*Nganjo sa naanêêl vu ham naambe omaahonôôn lambiing nipaya vu ham ond ham-ame ambiing nipaya dukanaah e. Om omaaho ti patap onggaambôôk vaalu vasa, ond ganggilin vaalu kêênj in patap gaving. \v 40 + o 5:40 1Ko 6:7*De omaaho ti gako hong na in gambiing vakasin in nambe ombaanggo yi jak gate lolop, ond gambu vu tonde gambu tôômb vu gaving. \v 41 De naambe omaaho ti osin haale naanêêl vu hong naambe onggako yite kupak-ambe gana mop boow ti gaving yi, ond yik onggako be mana, tonde goo balu-gana boow ango gaving yi. \v 42 De naambe omaaho ti kataangg hong in vati ond yik gambu vu, de omaaho ti wiingin nambe gako gate vati be na vêêl e mem gako nom, ond yik game gambu teenin in yi le.” \s1 Yahengg gaving hil sen dayi yiiy payaa-to \r (Luk 6:27-28,32-36) \p \v 43 + o 5:43 Lev 19:18*“Ham hangoyin tanasin neep nambe, ‘Gahem gaving gate hil, de ganimbaya hil sen dawiing hong payaa-to.’ \v 44 + o 5:44 Eks 23:4-5; Luk 23:34; Sin 7:60; Lom 12:14,20; 1Ko 4:12*Nganjo sale naanêêl vu ham naambe ham ahem gaving hil sen dawiing ham payaa-to, osin ham anohak na vu Anutu in bu yite samu samu vu hil sen dawiing nindanjeen vu ham-ato, \v 45 + o 5:45 Ep 5:1*in taato naambe hamate Mom sen nando baandonii-to noondin ham, in yik Anutu nawiing yite taaku natum ak vu hil anipaya osin hil anivasa, tonde nawiing yite luk nato vu hil anivalok osin hil anipaya. \v 46 Naambe ham ahem oo gaving hil sen ahend naving ham-ato mu, de ham ahem-ame naving hil vaalu le, ond yik hil anipaya pin ond sil oo ahend naving silate hil va timu nambêênja, le hamambe Anutu le bu nivasa nyevahaan vu ham a? Malis lôôt. \v 47 De naambe ham oo bakaas vu halim-aso mu, ond yik hil vaalu sen sil doosin Anutuu-to ond sil oo mondakaas having halindin va timu nambêênja, om ham awiing vaati be savok sil? Malis, \v 48 + o 5:48 Lev 19:2; Diu 18:13*om ham oo mando nivalok lôôt naambe sen hamate Mom nando baandoni be yoo nando nivalok lôôt-ato.” \c 6 \s1 Gandôôvu omaahonôôn \p \v 1 + o 6:1 Mat 23:5*Yesu nêêl nambe, “Ham ganggin ham, ham-ame ambiing hamate kul anivasa jak hil amend in nambe sil lanji le. Naambe ham ambiing naambêênja ond hamate Mom sen nando baandonii-to me-le bu nyevahaan nivasa vu ham e. \v 2 Om gambu va in dôôvu hil sen dativak in va yuuh amêê-to ond game gako hong jak e, in hateesin ambu-so dave vuuk munggin e mem davu va vu hil hôôk dumb alo osin talind in nambe hil lanji sil-ambe gako sil haalend jak, nganjo sa naanêêl keen vu ham naambe omaahonôôn lako sil lak nivasa lung laa-ju, om me-le daatovu nyevahaan nivasa ango vu taamusin e. \v 3 + o 6:3 Mat 25:37-40*Gandôôvu hil sen dativak-ato, ond gate omaaho ti me-gango banye be gako ohaalem jak e, \v 4 in va sen onavu de hil doosin-ato ond gate Mom nayi, om yoo le bu nyevahaan vu hong.” \s1 Ganohak \r (Luk 11:2-4) \p \v 5 + o 6:5 Mat 23:5; Luk 18:10-14*“De ham anohak ond ham-ame anohak naambe hateesin ambu-so le. Sil-anju daale dalohak hôôk dumb alo osin mop lavuun in nambe hil lanji sil. Sa naanêêl keen vu ham naambe omaahonôôn lako sil lak nivasa lung laa-ju, om me-le daatovu nyevahaan nivasa ango vu taamusin e. \v 6 + o 6:6 2King 4:33*Om ganohak ond gandukana gate bayêên alopayo be ombaayiiy vinavi, le mem ganohak vu gate Mom sen nando vunin-ato, in Mom nayi onalohak hôôk bayêên alôô-to tombe le bu nyevahaan vu hong. \v 7 + o 6:7 Ais 1:15; 1King 18:26-29*Ham anohak ond ham-ame anohak vakasin mali-malis naambe hil alundoos e. Sil-anju kand navu nambe daanêêl silate lohakin dinaandiin ond mem sil e gako nôôn. \v 8 + o 6:8 Mat 6:32*Ham-ame anohak dinaandiin naambe sil e, in ham naahen navu kataangg hamate Mom, de yoo lak va pin sen ham nativak in-ato ni lung la. \v 9 + o 6:9 Jon 17:6*Om ham anohak naambêênjo naambe, \q1 ‘Aamangg, hong sen onando baandoni, hil lambu vaambuung in ohaalem. \v 10 + o 6:10 Mat 7:21; 26:39; Luk 22:42*Ganaam naatu heyate Omaaho Bop-ambe ganohvu taaku pin, de hil pin lambiing nohvu gakam nanjip voon naambe sen angela dawiing vu baandonii-to. \v 11 Gambu vanôôn in dôôvu hey peey-anjo, \v 12 + o 6:12 Mat 18:21-35*de okawiiy heyate va nipaya na nohvu hey oo navu kawiiy hil-ate nyevahaan sen dawiing vu hey-ato nala. \v 13 + o 6:13 Mat 26:41; Luk 22:40; Jem 1:13; Jon 17:15; 2Tes 3:3; 2Ti 4:18; 1Kro 29:11-13*Game naanggiiy hey ana ngaaho vu palapin e, nganjo ganôôh hey vêêl in omaaho nipaya. [In goo timu nanggin va pin, tonde \q1 niwêêk osin nikaapulis pin neep vu hong-ambe le nanjip danggata. Keen.]’ \p \v 14 + o 6:14-15 Mak 11:25-26*“Ke, naambe ham kawiiy omaahonôôn-ate va nipaya sen dawiing vu ham-ato na, ond hamate Mom vu baandoni le kawiiy hamate va nipaya na gaving. \v 15 Le naambe ham-ame kawiiy omaahonôôn-ate va nipaya na le, ond hamate Mom-ame le kawiiy hamate va nipaya \p na le.” \s1 Vakasin sen hil dalakin sil in vanôôn-ato \p \v 16 + o 6:16 Ais 58:5-9*“Ham anjakin ham in vanôôn-ande ham-ame angga le, ham oo mando mu in nambe ham anohak vu Anutu, \p ond ham-ame mando osin ningook naambe hateesin ambu-so le. Sil dando osin nind ngook in nambe hil lanjak sil anind naambe dalakin sil in vanôôn, om sa naanêêl keen vu ham naambe omaahonôôn lako sil lak nivasa lung laa-ju, om me-le daatovu nyevahaan nivasa ango vu taamusin e. \v 17 Le naambe ganjakin hong in vanôôn in nambe ganohak vu Anutu ond gambu dôôk galum osin ganjipis gamem, \v 18 in nambe hil-ame lanjak ganim naambe galakin hong in vanôôn e, de Mom sen nando vunin-ato yoo le jak ganim, ond yoo le bu nyevahaan nivasa vu hong.” \s1 Vakasin lak kupak anivasa \r (Luk 12:33-34) \p \v 19 + o 6:19 Jem 5:1-3*“Ham-ame anggôôlis hamate kupak anivasa vasa vu voon-anjo le. Vu voon-anjo vivak naya va osin guvin nalak, de hil hôôndak dalukala bayêên-ambe dahôôndak-ato. \v 20 + o 6:20 Mat 19:21; Luk 18:22; Kol 3:1-2*Nganjo ham ambiing va nivasa mu in nambe Anutu gatung nôôn anivasa mando ganggin ham vu baandoni. Vu baandoni ond vivak osin guvin-ame le biliyak va le, de hil hôôndak-ame le landukana be langgôôndak e. \v 21 In taaku sen gate nôôn anivasa vasa nandôô-to ond galompayo le na vu taakuu-ju.” \s1 Gamem tu ganim naavi-te kin tumin \r (Luk 11:34-36) \p \v 22 “Gamem kaalus ond ganim naavi-te kin tumin. Om naambe gamem kaalus anivasa ond le naatum nohvu ganim naavi pin. \v 23 Le naambe gamem kaalus anipaya \p ond ganim naavi pin e mekanu. Om naambe gate melangaah-anja mekanu dôôk, ond mekanuu-to le naatu bopaata lôôt.” \s1 Vakasin lak yêêv yuuh, Anutu yuuh kupak \r (Luk 16:13) \p \v 24 “Omaaho ti me-lohvu nambe biing kul aniwêêk vu yêêv yuuh e, in le nimbaya in ango de ahe gaving ango, om le naapuvu ango de galuuh dami vu ango. Om ham-ame alohvu nambe ham ambiing Anutu-te kul aniwêêk-ande ham ambiing kul mone niwêêk gaving e.” \s1 Ham-ame naham jak in vanôôn osin tôômb e \r (Luk 12:22-31) \p \v 25 + o 6:25 Pil 4:6; 1Ti 6:6-8; Hiblu 13:5; 1Pi 5:7*“Sa naanêêl vu ham naambe ham-ame naham jak in vanôôn sen ham anggaa-to le, de bel sen ham naanum, osin tôômb sen ham anjop in nambe dôôvu ham anim naavii-to le, in yiiy nando metumin ond savok vanôôn, \p de yaningg naavi ond savok tôômb. \v 26 + o 6:26 Mat 10:29-31; Luk 12:6-7*Ham akam bu \p manak e, in manak-ame daalôôh vanôôn e, de me-dasupin vanôôn nôôn-ambe datung lakala pêêt e, ma de hamate Mom sen nando baandonii-to yoo navaat sil. De ham \p ond ham haalem bop savok manak-anju om Anutu le baat ham. \v 27 Ham ti tana lohvu nambe ka monambu be gakoseey yite busin sen mando voon-anjôôto balu-na daka gaving? Malis. \v 28 De nambe vaati sen ham naham nalak in tôômb ayuuh amêê-to? Ham akam bu ngaaola nalup hôôk paahup alo, ond me-dawiing kul bop osin me-davu samu silate tôômb e, \v 29 + o 6:29 1King 10; 2Kro 9*lemu sa naanêêl vu ham naambe bôôy Solomon vunak yi lak vunakin amengali-ngali pin, le yite vunakin-ame nivasa nambe sen ngaaolaa-ju le. \v 30 Paahup sen gêên nando de jeey e hil basii-to ond Anutu yoo navunak, om yoo le ganggin ham savok paahup-anju na, le ham-ame nawii-having niwêêk e. \v 31 Om ham-ame naham jak-ambe ham naanêêl naambe, ‘Yale angga vaati?’ me, ‘Yale naanum vaati?’ de, ‘Yale aanjop vaati?’ \v 32 + o 6:32 Mat 6:8*Va pin-anja hil vaalu sen sil doosin Anutuu-to ond sil oo mondawiing mend in, lemu hamate Mom vu baandoni yoo lak ham anim lung la nambe ham nativak in va nambêênja. \v 33 + o 6:33 1King 3:10-14; Saam 37:4,25; Lom 14:17*Om yik ham akam oo bu sen Anutu nanggin ham-ato naamunggin, osin ham ambiing va nivalok nohvu ka ond mem va pin-anja Anutu le bu vu ham. \v 34 + o 6:34 Eks 16:4,19; Mat 6:11*Om ham-ame naham jak naambe mak nimeen vaati le naatovu ham jeey. Nganjo va sen jeey-ato ond jeey e mem ham akam bu, de busin ti ti-te nimeen ond ham oo kam bu hôôk yite busin nivalok, tombe yik lung.” \c 7 \s1 Game sahi omaaho ango-te vakasin e \r (Luk 6:37-38,41-42) \p \v 1 + o 7:1 Lom 2:1; 1Ko 4:5; Jem 4:11-12*Yesu nêêl nambe, “Ham-ame sahi omaaho ango-te vakasin-ambe ham naanêêl ak sil alund e, in nambe mem Anutu me-le sahi hamate vakasin-ambe naanêêl ak ham alum e. \v 2 + o 7:2 Mak 4:24*Le naambe ham navu sahi hil-ate vakasin ond yik Anutu le sahi hamate vakasin va timu. Yik Anutu le biing dukanaah vu ham naambe sen ham nawiing vu omaaho angôô-to. \v 3 Nambe vaati onahe kaalekaale daka hôôk halim ame, de game nahe haah boow sen neep hôôk gamem e? \v 4 Haah boow yoo neep hôôk gamem, le nambe vaati sen ganêêl vu halim nambe ‘Ombaale de sa japêêh va daka na vêêl in gamem e.’ \v 5 Goo natee hong ak, ganôôh haah boow sen neep hôôk gamem-anjaato na vêêl e, mem gale gangge nivasa be onjapêêh kaalekaale na in halim ame. \v 6 + o 7:6 Mat 10:11*Ham-ame ambu Anutu-te va vaambuung vu hil sen sil lalohvu voow-ato le, de ham-ame gaate hamate vunakin anivasa sen ham naanggo lak mone bop-ato vu bik e, in sil e baake jak vahand vêêl e mem le langgilin-ambe lanja ham.” \s1 Yiiy kataangg va vu Anutu \r (Luk 11:9-13) \p \v 7 + o 7:7 Jer 29:13-14; Mak 11:24; Jon 14:13-14; 15:7; 16:23-24*“Ham kataangg va vu Anutu ond le bu vu ham, de ham salo ond ham e naatokak, tonde ham anyiis ak vinavi ond Anutu le gataahin in ham. \v 8 + o 7:8 Jem 1:5; 1Jon 3:22; 5:14-15*In hil pin sen davu kataangg Anutuu-to ond sil e gako, de hil sen davu salôô-to ond le daatovu, de hil sen dayiis ak vinavii-to ond Anutu le gataahin vinavi in sil. \v 9 De naambe ham \p ti noow kataangg vanôôn vu mangganaan, ond mak mangganaan e bu tatuuh vu? Malis. \v 10 De naambe kataangg paahuung vu mangganaan, ond mak mangganaan e bu nyêêy anipaya ti vu? Malis lôôt. \v 11 + o 7:11 Jem 1:17*Ham hil anipaya voon-ate, lemu ham akam navu noom-aso be ham navu va nivasa vasa vu sil, om ham anjak ni bulôôt naambe hamate Mom sen nando baandonii-to le biing va nivasa vasa vu hil sen davu kataangg vu yii-to. \v 12 + o 7:12 Mat 22:39-40; Luk 6:31; Lom 13:8-10*Va pin sen ham nawiingin nambe hil lambiing vu ham-ato, ond yik ham oo ambiing naambêênja vu hil, in Mose-te tanasin-ande Anutu-te vakasin sen hil danêêl langaah bôôy-ato danggakook nambêênja.” \s1 Vakasin lak mop metumin-ate \r (Luk 13:24) \p \v 13 “Ham andukana mop avi ango pasiv in nala metumin-ate. Nganjo mopaatôôv ango sen nala taaku nipayaa-to, ond tatekin-ambe neep bopaata tombe hil ngeeyaata dalukala mop-anju lôôt. \v 14 + o 7:14 Jon 10:7,9; Sin 14:22*Nganjo mop sen nala metumin-atêêto ond avi nipasiv-ande mop anipasiv having, om hil daka yuu-mu datovu be dalukala.” \s1 Yiiy ganggin yiiy in hil tanasin tatuhin vaha-so \r (Luk 6:43-44) \p \v 15 + o 7:15 Mat 24:4,24; Sin 20:29; 2Pi 2:1*“Ham ganggin ham nivasa in hil sen danêêl tanasin tatuhin-ato, in hil-anja dalaas vu ham nambe sen sipsip amelaas-ato, tombe ham e kam bu naambe hil anivasa, lemu sil alondpayo nipaya nambe voow bamaan sen dawiingin nambe lanja ham-ato. \v 16 + o 7:16 Gal 5:19-22; Jem 3:12*Ham oo angge va sen sil dawiing-ato ond mem ham e anjak sil anind, in ganggwak-ame nayiis nôôn kopi le, de dandayin-ame nayiis nôôn bangguk e, malis. \v 17 Haah anivasa nayiis nôôn anivasa, le haah ti nipaya lak ond nayiis nôôn anipaya. \v 18 Haah anivasa ond me-le nyiis nôôn anipaya le, de haah anipaya ond me-le nyiis nôôn anivasa le. \v 19 + o 7:19 Mat 3:10; Luk 3:9; Jon 15:6*Haah pin sen me-nayiis nôôn anivasaa-to ond dasap-ambe dasi lak kin. \v 20 + o 7:20 Mat 12:33*Om nambêênja ham angge hil sen danêêl tanasin tatuhin-ato silate mopaatôôv ond mem ham e anjak silate dangga ni.” \s1 Yesu le juus hil vaalu \r (Luk 13:25-27) \p \v 21 + o 7:21 Luk 6:46; Mat 21:31; Lom 2:13; Jem 1:22,25*“Hil sen danêêl sa nambe Omaaho Bop, ond sil pin-ame le landukana gaving Anutu-te hil osin doos e, malis. Nganjo hil sen dawiing va lohvu Aamangg sen nando baandonii-to ka ond mem le landukana. \v 22 + o 7:22 Jer 14:14*Vu busin taamusin-anju ond hil ngeeyaata le daanêêl vu sa naambe, ‘Omaaho Bop, bôôy hey navu tatekin vakasin lak ohaalem, de hey natiiy mamu nipaya nala in omaahonôôn lak ohaalem, de hey naawiing taahu taahu osin niwêêk ngeeyaata lak ohaalem.’ \v 23 + o 7:23 Saam 6:8; Mat 10:33; 13:41-42; 25:41; 2Ti 2:19*Tombe sale naanêêl langaah vu sil naambe, ‘Sa doosin ham. Ham hil anipaya, ham ana vêêl in sa.’”. \s1 Vakasin pakwesin lak bayêên \r (Luk 6:47-49) \p \v 24 + o 7:24 Jem 1:22*“Omaaho ti gango sate vakasin-anjo be biing nôôn jak ond lohvu omaaho ti osin ka haav yite ngaandiin bayêên lukala naale lak tatuuh, \v 25 tombe luk hatolak, de bel vaal bopaata de vavi have bayêên-anju lôôt, le bayêên-ame kape le, in tatuuh puvu ngaandiin tatin. \v 26 Nganjo omaaho ti gango sate vakasin-anjo le me-taamuyin e, ond lohvu omaaho ka ma be haav yite bayêên ngaandiin lukala naale laahel, tombe luk hatolak-ande bel vaal bopaata osin vavi have bayêên-anju lôôt, \v 27 tomem bayêên kape be matelak lôôt.” \p \v 28 + o 7:28-29 Mak 1:22; Luk 4:32; Jon 7:46*Yesu nêêl vakasin-anju be lung la, tombe hil alu bopaata sen dandôô-juuto ond sil lavindis lôôt in yite tanasin, \v 29 in me-nawiing tanasin vu sil nambe sen \p hil tanasin dangga-so le, malis, nganjo yoo nanêêl lohvu yêêv bop ti. \c 8 \s1 Yesu wiing omaaho ti nipayêês anipaya lôôt-ato nivasa lak \r (Maak 1:40-44; Luk 5:12-14) \p \v 1 Yesu luus vu kanduu-ju be la, tombe hil ngeeyaata lôôt taamuyin yi. \v 2 Tombe omaaho ti nipayêês anipaya lôôt-ato la vu Yesu be hatung kaatu vu yi, de nêêl nambe, “Omaaho Bop, lohvu ond gandôôvu sa be sa ningg naavi nivasa jak.” \v 3 Tombe Yesu hambe nama lak yi de nêêl nambe, “Êê-e, lohvu saandôôvu hong, om ganim naavi nivasa jak.” Tombe yik payêês-anju lung la pavis-ande nivasa lak. \v 4 + o 8:4 Mat 9:30; Mak 7:36; Lev 14:1-32; Luk 17:14*Tonde Yesu vu kôôvu nambe, “Ongganggin hong, game naanêêl vaa-jo vu omaaho ti le, nganjo gana taato ganim naavi vu kul vaha sen datung salivangin-ato ti, de onggatung salivangin nohvu Mose-te tanasin nêêl-ato in nambe mem hil lanjak ni naambe ganim vasa lak lung la.” \s1 Yesu wiing yêêv ti-te hil kul vaha ti nivasa lak \r (Luk 7:1-10) \p \v 5 + o 8:5 Jon 4:46-47*Yesu tok la Kapenaum, tombe hil Lom-ate yêêv ngaamong vaha ti la vu Yesu be kataangg nambe, \v 6 “Omaaho Bop, sate kul vaha daka nilak-ambe neep hôôk bayêên alo, ond nama osin vaha nipaya be nango nivaane bopaata lôôt.” \v 7 Tombe Yesu nêêl vu nambe, “Om sa nalaas in saambiing-ambe nivasa jak.” \v 8 Le yêêv-anju nêêl laah vu nambe, “Omaaho Bop, sa omaaho nipaya, om me-lohvu nambe gandukanaam sate bayêên alo le, om yik onaanêêl amu de sate unoopasiv-anju nivasa jak. \v 9 Nambe sen sa, ond yik sa naahulis sate yêêv bop sen nanggin saa-to baambu, de sate hil ngaamong vaha-so dahulis sa baambungg. Om sa naanêêl vu ti naambe ‘Gana’ ond yik la, de sa naanêêl vu ango naambe ‘Ganaam’ ond yik laam, de sa naanêêl vu sate kul vaha naambe ‘Gambiing kul tii-ja’ ond yik wiing.” \p \v 10 + o 8:10 Mat 15:28*Yesu hango vakasin-anju tombe vindis lôôt, de nêêl vu hil sen davu taamuyin yii-to nambe, “Sa naanêêl \p keen vu ham naambe same aatovu ham Islel ti wii-having niwêêk lôôt nambêênjo le. \v 11 + o 8:11 Saam 107:3; Luk 13:28-29*Om sa naanêêl vu ham naambe hil ngeeyaata lohvu taaku nanyendangga pin, ond le lana lanja vanôôn gaving Abalaam ayuuh Isak-ambe Yaakop mando taaku sen Anutu nanggin yite hil-ato. \v 12 + o 8:12 Mat 22:13; 25:30; Luk 13:28*De Anutu le gatiiy Yuda vaalu lana taaku mekanu sen neep dami lôôt-ato, be sil lana mondaasu osin navund monaangitak vuu-ju.” \v 13 Tombe Yesu nêêl vu yêêv-anju nambe, “Om ganaah, gate vakasin navu nôôn jak nohvu gawii-having-anja.” Tombe yik yêêv-anjute kul vaha nivasa lak hôôk taaku me tii-ju vulotin. \s1 Yesu wiing Pita yenaavêêh having hil ngeeyaata nind vasa lak \r (Maak 1:29-34; Luk 4:38-41) \p \v 14 + o 8:14 1Ko 9:5*Tonde Yesu lukala Pita-te bayêên alo, tombe yi de Pita yenaavêêh anivaane be neep. \v 15 Om Yesu puvu hôôk nama, tonde mem nivaanêê-to lung la, de kandi be la hayêêh vanôôn-ambe vu vu Yesu. \p \v 16 Tonde soosin atombe lako hil sen mamu nipaya dahôôvu sil-ato ngeeyaata be lala vu Yesu, tombe yik nêêl-ande mamu nipaya lato dala in omaahonôôn, de wiing-ambe hil anilakin pin nind vasa lak laah. \v 17 + o 8:17 Ais 53:4*Om nambêênju wiing Anutu-te vakasin ti sen Yesaia nêêl bôôy-ato nôôn ak nambe, “Yoo hako yate nilakin vêêl-ambe vu vêêl yate nivaane.” \s1 Vakasin sen hil lawiingin nambe taamuyin Yesuu-to \r (Luk 9:57-60) \p \v 18 Yesu yi hil ngeeyaata lambuuh yi tatup, tombe nêêl vu yite maanggêêm-aso nambe, “Yana betum vaalu.” \v 19 Tombe tanasin dangga ti la nêêl vu nambe, “Kaputung, taaku pin sen ganaa-to ond sale taamuyin hong-ambe sana gaving.” \v 20 + o 8:20 2Ko 8:9*Le Yesu nêêl vu nambe, “Manggalôôn ond deep hôôk haah vuun, de manak ond dahaav vunis, nganjo Omaahonôôn Noow ond baan sen nanjip hôôk-ato ma.” \v 21 + o 8:21 1King 19:20*Tonde yik maanggêêm-aso ti nêêl vu nambe, “Omaaho Bop, ganjiinggis-ande sana ganggin mangg-ambe jimb-ambe sa daav vêêl e.” \v 22 + o 8:22 Jon 5:25*Le Yesu nêêl vu nambe, “Otaamuyin sa, de hil sen nanyendoos in Anutu-te vakasin-ambe sil lalohvu hil yimbin-ato ond sil oo landaav silate halanjang.” \s1 Yesu nêêl-ambe vavi bop osin bel amelaas ak \r (Maak 4:36-41; Luk 8:22-25) \p \v 23 Yesu lakala kaanu tombe yite maanggêêm-aso lalakala having-ambe sil lala. \v 24 + o 8:24 Saam 4:8*Lala lalup betum lavuun atombe vavi bopaata wiing-ambe bel anipaya lak lôôt-ambe wiingin nambe savun kaanu na, le Yesu yoo neep ka lingin. \v 25 Tombe lala layêêvu de lanêêl vu nambe, “Omaaho Bop, gandôôvu yiiy in yiiy navu ana mengg nama.” \v 26 + o 8:26 Mat 14:31; 16:8; Saam 89:9*Tombe nêêl vu sil nambe, “Ham naham nalak in? Ham-ame awii-having niwêêk e.” Nêêl atonde kandi lak-ambe nêêl vavi yuuh bel, tombe vavi ma la de bel neep tatimasin. \v 27 Tombe kanund la lôôt-ande lanêêl nambe, “Omaahôô-jo yi vaati ondeey vavi yuuh bel nanyend vuun in lava?” \s1 Yesu hatiiy mamu nipaya la in omaaho yuuh \r (Maak 5:1-17; Luk 8:26-37) \p \v 28 Yesu-so mondala be latok lala hil Gadala-te taaku neep betum vaalu, tombe omaaho yuuh yik mamu nipaya lahôôvu yuuh-ato ond yuuh vu lavandangga sen omaahonôôn bandumb-ato be lato vu yi. Omaaho yuuh-anju yuuh lalohvu mamu bamaan anipaya om hil dayêênin-ambe me-daloh mop-anju le. \v 29 + o 8:29 Mak 1:24; Luk 4:34,41*Tombe yuuh lateey nambe, “Anutu Noow, gayêêvu hey in? Busin naahen-ande galaam in nambe gambu nivaane vu hey pavis a?” \v 30 Taakuu-ju ond bik ngeeyaata daale mondaya va daale diin, \v 31 tombe mamu nipaya kataangg Yesu nambe, “Naambe onggatiiy hey, ond gambiing-ambe hey aandukana bik ngeeyaataa-ju londpayo.” \v 32 Tombe nêêl vu mamu nambe, “Ham ana.” Tombe sil lato lala in omaaho yuuh-anjuuto be lalukala bik alo, tombe bik pin-anju latup lôôt-ambe laluus taaku pake be lalukala betum, tombe lanum bel-ambe layimb valok-ate. \v 33 De hil sen danggin bik-ato lapak-ambe lala bayêên bop, tombe latulin vakasin pin osin omaaho yuuh sen mamu nipaya lahôôvu yuuh-ato ond yuuhate vakasin, \v 34 tombe hil pin vu taakuu-ju lala in nambe lana vu Yesu, tombe latovu yi be sil kataangg nambe gavuuh silate taaku de na taaku ango. \c 9 \s1 Yesu wiing omaaho vaha yuuh nama nipayaa-to nivasa lak \r (Maak 2:1-12; Luk 5:17-26) \p \v 1 + o 9:1 Mat 4:13*Yesu lakala kaanu be laah betum vaalu, tombe tok la baan, \v 2 tonde laaku omaaho nipaling ti vaha yuuh nama nipayaa-to neep ak yêênin-ambe lala vu. Tombe Yesu lak ni nambe sil alondpayo la timu vu yi, om nêêl vu omaaho nipaling-anjo nambe, “Noongg-e, gakam vasa jak. Gate nipaya ond sa kawiiy la.” \v 3 Tombe tanasin dangga-so vaalu yoo kand navu hôôk lond nambe, “Omaahôô-ju wiingin nambe savok Anutu.” \v 4 + o 9:4 Mat 12:25; Luk 9:47; Jon 2:25*Tombe Yesu lak silate vakasin sen kand navuu-to ni, om nêêl nambe, “Nambe vaati sen ham akam navu paya hôôk ham alompayo? \v 5 De sa naanêêl vakasin ango tana \p in ham angge be ham anjak ni naambe nôôn keen? Sa naanêêl naambe ‘Gate nipaya ond sa kawiiy la,’ ond ham-ame le anjak ni le. Nganjo sa naanêêl naambe ‘Okandi baale be gana,’ ond mem ham e anjak ni naambe nôôn keen. \v 6 + o 9:6 Jon 17:2; 5:8*Om peey-anjo ham anjak ni naambe Omaahonôôn Noow laam vu baandoni ond yoo tu danggakook vu voon in nambe kawiiy hil-ate va nipaya na.” Tonde nêêl vu omaaho nipaling-anjôôto nambe, “Okandi gako gate kaanye jak-ambe ganaah gambaam.” \v 7 Tombe omaahôô-ju kandi lak-ambe laah baan. \v 8 Hil ngeeyaata layi be layêênin lôôt, tombe lako Anutu haale lak in vu niwêêk nambêênjo vu omaahonôôn in nambe landôôvu omaaho ango. \s1 Yesu teey Matai \r (Maak 2:13-17; Luk 5:27-32) \p \v 9 Tonde Yesu vuu-ju be la, tombe yi de omaaho ti nando hôôk bayêên sen dako taakis hôôk-ato, haale nambe Matai. Tombe Yesu nêêl vu nambe, “Ganaam taamuyin sa.” Tombe kandi be la sapa yi. \p \v 10 Tombe Yesu having yite maanggêêm-aso be lala dando be mondaya vanôôn hôôk Matai-te bayêên alo, tonde hil sen dako taakis osin hil sen davu kalêêh tanasin-ato ngeeyaata lalaam-ambe dando daya vanôôn having sil. \v 11 + o 9:11 Luk 15:2; 19:7*Tombe hil Palisai heey layi be lanêêl vu \p yite maanggêêm-aso nambe, “Nambe vaati sen hamate kaputung naya vanôôn having hil sen dako taakis osin hil anipaya vaaluu-ju?” \v 12 Le Yesu hangoyin atombe nêêl nambe, “Hil anind vasa ond me-dala vu dokta le, hil sen nind nalak ond mem dala vu. \v 13 + o 9:13 Mat 12:7; Hos 6:6*Ham ana de ham akam bu vakasin munggin-anjo dangga le, sen Anutu nêêl nambe, ‘Same aawiingin salivangin e, nganjo sahengg having nambe ham akam pasiv in omaahonôôn-ambe ham andôôvu sil.’ De sak, same alaam in nambe naateey hil sen datee sil lak nambe sil anivasaa-to le, ma, nganjo sa laam in naateey hil anipaya.” \s1 Lalingin Yesu in hil dalakin sil in vanôôn \r (Maak 2:18-22; Luk 5:33-39) \p \v 14 + o 9:14 Luk 18:12*Lung laa tonde Jon-ate maanggêêm-aso lala vu Yesu be lanêêl vu nambe, “Hey-ande Palisai-so ond hey nalakin hey in vanôôn-ande hey nando meep in nambe hey monaanohak na vu Anutu, le nambe vaati sen gate maanggêêm-ame dalakin sil in vanôôn e?” \v 15 + o 9:15 Jon 3:29*Le Yesu nêêl vu sil nambe, “Hil lasupin lala in daapêêlis gaving omaaho ti in hako vêêh moos ond sil-ame lalohvu nambe lanjakin sil in vanôôn-ande sil mando meep e, le nama. Nganjo busin ti le naatok naam atombe hil e lanôôh omaahôô-juuto na vêêl in yite hil, ond mem le lanjakin sil in vanôôn. \p \v 16 “De tôômb ti nimbôôy-ambe ahembalap ak tombe kweek, ond omaaho ti me-naanduuh moos kamu ti jakanaah e. Le naambe naanduuh moos kamu ti jakanaah ond le naakweek nimbôôy-ato be naatu bopaata jak. \v 17 De hil-ame datooy wain moos nalokala bik naavi nimbôôy-ande bambôôv e. Naambe daatooy dukana ond wain e buuk-ambe bapuuh bik naavi nimbôôy-anju biliyak-ande kaasêêh na. Nganjo daatooy wain moos dukana bik naavi moos ond mem wain osin bik naavi le mando nivasa.” \s1 Yesu yêêvu yêêv nowaavêêh-ambe kandi lak laah, de wiing vêêh ango nivasa lak \r (Maak 5:22-43; Luk 8:41-56) \p \v 18 Yesu naahen nanêêl vakasin-anju vu sil, tonde yêêv ti la hatung kaatu vu de nêêl nambe, “Sa nonggaavêêh naahen nayimb gesaange, om ganaam gambe namam jak yi tombe mem le kandi vasa dôôk.” \v 19 Tombe Yesu kandi taamuyin yi be yuuh lala, de yite maanggêêm-aso lala having. \p \v 20 + o 9:20 Mat 14:36*Tonde sim vêêh ti ond vêêh-ate nilakin tovu tombe yoo nando bayêên pasiv nalak busin pin lohvu ta nomaayuuh-ambe laam yuuh, ond valu-naale Yesu dami, tombe hambe nama lak Yesu-te lolop anyendaambu. \v 21 Vêêh-anju yoo ka vu nambe, “Sa gambe namangg jak yite lolop amu ond sale sa ningg vasa dôôk.” \v 22 + o 9:22 Mak 10:52; Luk 17:19*Tombe Yesu hilin-ambe yi vêêh-anju be nêêl vu nambe, “Nonggaavêêh, galompayo ahelavis jak. Gawii-having om ganim vasa lak.” Tombe yik pavis atombe vêêh-anju nivasa lak. \p \v 23 Tonde mem Yesu la valup yêêv-anju baan, tombe yi de hil dave gavêêngg osin dawiing nindaandun bopaata, \v 24 + o 9:24 Jon 11:11*tombe Yesu nêêl nambe, “Ham ana vêêl. Unaavepasiv-ame yimb e, nganjo yoo neep anêên.” Le sil lanop ak yi. \v 25 Latiiy hil lato lala vêêl e, tonde mem Yesu lukala bayêên alo be lôôh hôôk unaavepasiv-anju nama be kandi lak. \v 26 Tombe vaa-ju banye la lohvu taakuu-ju pin. \s1 Yesu wiing omaaho mekanôônd yuuh de ka ma ti nind vasa lak \p \v 27 + o 9:27 Mat 20:29-34*Yesu kandi vuu-ju be la, tombe omaaho mekanôônd yuuh oo mosapa yi, be mondateey nambe, “Hong sen gate danggakook neep vu Devit-ato, gakam pasiv in haay.” \v 28 Tombe Yesu lukala bayêên alo de omaaho mekanôônd ayuuh-ato lala vu, tombe Yesu lingin yuuh nambe, “Mak mawii-having sa nambe saalohvu aandôôvu muuh a?” Tombe yuuh laliinggis vu nambe, “Êê-e Omaaho Bop, galohvu.” \v 29 + o 9:29 Mat 8:13*Tombe hambe nama lak yuuh amend-ande nêêl nambe, “Om mamem anivasa jak nohvu mawii-having-ato.” \v 30 + o 9:30 Mat 8:4*Om yuuh amend tum, tombe Yesu vu kôôvu yuuh niwêêk nambe, “Maayuuh, mame naanêêl vaa-jo vu omaaho ti le.” \v 31 Le ma de yuuh lala \p lanêêl vaa-ju banye be lohvu taakuu-ju pin. \p \v 32 + o 9:32-33 Mat 12:22*Yuuh lala lak tonde hil lako omaaho ti mamu nipaya hôôvu tombe ka ma be lalaam vu Yesu. \v 33 + o 9:33 Mak 2:12*Tombe Yesu hatiiy mamu nipayaa-ju hato la in omaaho sen ka maa-juuto tonde vakaas, tombe hil ngeeyaata lavindis lôôt, \p de lanêêl nambe, “Yame aahe vati nambêênjo vu Islel \p bôôy e.” \v 34 + o 9:34 Mat 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15*Lemu Palisai-so lanêêl nambe, “Mamu nipaya-te yêêv bop vu niwêêk vu yi ondeey natiiy \p mamu nipaya dala in omaahonôôn.” \s1 Yesu ka pasiv in omaahonôôn \p \v 35 + o 9:35 Mat 4:23; Mak 1:39*Yesu la hatup hôôk taaku bop osin pasiv pin-ambe monawiing tanasin hôôk silate dumb ti ti. Nanêêl banye nivasa sen Anutu nanggin yite hil-ato langaah, de nawiing hil anilakin vaha vaha osin nipaling pin nind vasa nalak. \p \v 36 + o 9:36 Mat 14:14; Nam 27:17; 1King 22:17; Esi 34:5; Sek 10:2; Mak 6:34*Yesu nayi hil ngeeyaataa-ju tombe ka pasiv in sil in nambe kand nala nge-ngeey, de dando paya lôôt nambe bik sipsip sen heendin lavuuh sil-ato, \v 37 + o 9:37 Luk 10:2*tombe nêêl vu \p yite maanggêêm-aso nambe, “Vanôôn ngeeyaata nôôn ak hôôk kulaanôôn lung la, lemu kul vaha-so daka yuu-mu, \v 38 om ham kataangg kul mangganaan in biing kul vaha-so heey lana daasupin yite vanôôn gaving.” \c 10 \s1 Yesu-te maanggêêm nomaayuuh-ambe laam yuuh-ato haalend \r (Maak 3:13-19; Luk 6:12-16) \p \v 1 + o 10:1 Mak 6:7; Luk 9:1*Yesu teey yite maanggêêm nomaayuuh-ambe laam yuuh-ato lalaam-ambe vu niwêêk vu sil in nambe sil gatiiy mamu nipaya na in omaahonôôn, de lambiing hil anind lakin osin hil anind paling pin-ambe nind vasa jak. \v 2 De sinaale-so nomaayuuh-ambe laam yuuh haalend-anjo, omaaho sen munggin ond Simon, haale ango nambe Pita, de hali Endru, tonde Sebedi noow Jems ayuuh hali Jon, \v 3 tonde Pilip ayuuh Batolomai, de Tomas ayuuh Matai sen nako taakis-ato, tonde Alpias noow Jems, de Tadias, \v 4 tonde Simon ango sen naanjiihin hil Yuda in nambe gatiiy hil Lom lanaa-to, de Yudas Iskaliot sen taato Yesu langaah-ambe hil lalôôh-ato. \s1 Yesu nêêl tanasin vu maanggêêm-aso de wiing sil lala kul \r (Maak 6:7-13; Luk 9:1-5) \p \v 5 + o 10:5 Sin 13:46*Yesu wiing hil nomaayuuh-ambe laam yuuh-anju lala kul, om nêêl tanasin vu sil nambe, “Ham-ame anoh hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to silate mop e, de ham-ame andukana Samaalia-te taaku ti le, \v 6 + o 10:6 Jer 50:6; Mat 15:24*ham oo ana vu hil Islel in sil lalohvu sipsip-ambe dala mend nama. \v 7 + o 10:7 Mat 3:2; 4:17; Luk 10:9,11*Ham ana naanêêl langaah naambe, ‘Ngaaho lak in Anutu ganggin yite hil.’ \v 8 + o 10:8 Sin 20:33*Ham ambiing hil anilakin nind vasa jak, de ham anjêêvu hil yimbin-ambe kandi jak, de ham ambiing hil anind payêês anipaya lôôt-ato nind vasa jak, osin ham gatiiy mamu nipaya lana in omaahonôôn. In saavu niwêêk vu ham-ato ond ham hako malis-ande vaanggosin ma, om yik ham ambiing kul jak malis amu vu hil, de ham-ame gako mone jak e. \v 9 + o 10:9 Luk 10:4*De ham-ame gako mone gool osin siliva having mone noow dombaale hamate gis e, \v 10 + o 10:10 Nam 18:31; Luk 10:7; 1Ko 9:14; 1Ti 5:18*de ham-ame ganja vaahes-ambe ham ana mop e, de ham-ame gako lolop yu-yuuh e, de ham-ame gako suul osin paatôôn e, jip, in kul sen ham ambiing vu hil-ato ond yoo neep vu sil in nambe landôôvu ham in vanôôn ayuuh ame. \p \v 11 “Ham andukana taaku bop ti, me bayêên pasiv ti, ond ham anjingin hil-anju naambe ti nivasa lohvu ganggin ham ond ham mando gaving yi nivalok-ambe na balup busin sen ham ana jak-ato. \v 12 + o 10:12 Luk 10:5-6*Tonde ham andukana bayêên alo ond ham naanêêl vakasin anivasa vu hil-anju. \v 13 Naambe hil sen ham alakala vu sil-anju nind vasa, ond mem hamate vakasin melaas e na vu sil, le naambe sil-ame nind vasa le, ond hamate vakasin melaas e gilin-ambe nom vu ham. \v 14 + o 10:14 Luk 10:10-12; Sin 13:51; 18:6*Naambe vaheey-ame gako ham jak e, de me-gango hamate vakasin e, ond ham gavuuh bayêên-anju me taakuu-ju, de ham tatehin kambus sen nando lak ham vaham-ato naah-ande ham ana. \v 15 + o 10:15 Mat 11:24; Jen 18:20–19:28; 2Pi 2:6; Jut 7*Sa naanêêl keen \p vu ham naambe vu busin taamusin sen Anutu gangoyin omaahonôôn-ate vakasin-ato, ond hil vu taakuu-ju le daatovu nimeen bopaata kaluuh Sodom osin Gomola.” \s1 Nimeen ngeeyaata le naam \r (Maak 13:9-13; Luk 21:12-17) \p \v 16 + o 10:16 Luk 10:3; Jon 10:12; Sin 20:29; Lom 16:19*“Ham gango, saambiing-ambe ham ana naambe sen bik sipsip-ato melaas in nambe ham andukana voow bamaan lavuun, om ham oo angge hamate mop nivasa naambe nyêêy, de ham ambiing va melaas naambe manak sen nawiing melaas-ato. \v 17 + o 10:17 Mat 24:9*Om ham ganggin ham nivasa in hil, in sil e gako ham ana vu kaansol-aso be ham ambiing vakasin, de sil e gaveek ham dôôk silate dumb alo. \v 18 + o 10:18 Sin 25:23; 27:24*De sil e gako ham ana baale hôôk yêêv bop osin omaaho lulemak-aso mend in sate hil ham, tombe ham e naanêêl sa banyengg langaah vu yêêv-asôônju, de vu hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to gaving. \v 19 + o 10:19-20 Luk 12:11-12*Om hil gako ham ana in ham ambiing vakasin, ond ham-ame naham jak naambe ham \p e ambiing vakasin naambe tana me ham e naanêêl vaati, malis, yik Anutu yoo le taato va sen ham naanêêl-ato hôôk busin tii-ju vu ham bulôôt. \v 20 + o 10:20 Jon 14:26; 1Ko 2:4*Ham-ame yoo le naanêêl vakasin e, malis, nganjo Mom-ate Vavi Vaambuung e dôôvu ham in vakasin. \p \v 21 + o 10:21 Mai 7:6; Mat 10:35*“Omaahonôôn e daanêêl halindin langaah, tombe lanyiis sil-ambe lanjimb, de yik maandin e lambiing naambêênju vu noondin. Tonde yik unoopasiv e lanji maandin ayuuh taandin paya be daanêêl sil langaah, tombe hil lanyiis sil-ambe lanjimb. \v 22 + o 10:22 Mat 24:9,13; Jon 15:18-21*De omaahonôôn pin e nind baya lôôt in ham in sate hil ham, om ham baale niwêêk lôôt-ambe ham baaku nimeen pin, ond ham e ana mando metumin gaving Anutu. \v 23 + o 10:23 Mat 16:28*De hil lambiing nindanjeen vu ham dôôk taaku ti, ond ham napakambe ham ana taaku ango. Sa naanêêl keen vu ham naambe ham-ame le anohvu Islel-ate taaku pin e, tonde Omaahonôôn Noow e nom. \p \v 24 + o 10:24 Luk 6:40; Jon 13:16; 15:20*“Unoopasiv-ame savok yite kaputung e, de kul vaha me-savok yite yêêv e. \v 25 + o 10:25 Mat 9:34; 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15*Naambe unoopasiv mando naambe yite kaputung ond lung, de kul vaha \p mando naambe yite yêêv ond lohvu. Lanêêl mamu nipaya-te yêêv Belsebul lak bayêên danggakook sa, om yik le daanêêl yêêv anipaya heey jak sate hil \p gaving.” \s1 Omaahonôôn lanjêênin Anutu \r (Luk 12:2-7) \p \v 26 + o 10:26 Mak 4:22; Luk 8:17*“Om ham-ame anjêênin hil e, in vakasin p sen neep vunin-ato ond le naatok naam langaah, yik vakasin pin sen hil akand navu be neep hôôk londpayôô-to ond taamusin hil e lanjak ni pin. \v 27 Tanasin sen yiiy oo nando de sa naanêêl vu ham-ato ond ham naanêêl na langaah, yik vakasin sen ham oo nangoyin-ande sa naanêêl-ato ond ham ana baale talind-ambe ham naanêêl vu hil pin. \v 28 + o 10:28 Jem 4:12*Ham-ame anjêênin omaahonôôn in nambe le lanyiis ham anim naavi jimb, in sil-ame lalohvu nambe lanyiis ham kanum e. Nganjo ham oo anjêênin Anutu in yoo lohvu nambe nyiis ham anim naavi osin ham kanum hôôk taaku nipaya. \v 29 Hil daanggo manak taapêêv daka yuuh lak mone noow timu, lemu manak pasiv pasiv-anjuuto ti \p me-le dupake malis e, nganjo hamate Mom sen nando baandonii-to jiinggis ond mem. \v 30 De ham ond sevin ham alumvalus pin lôôt lung la, \v 31 + o 10:31 Mat 6:26; 12:12*om ham-ame anjêênin e, in ham atu Anutu-te va-so savok manak pasiv pasiv-anju pin.” \s1 Yiiy naanêêl Yesu haale langaah \r (Luk 12:8-9) \p \v 32 + o 10:32 Taato 3:5*“Omaaho ti naanêêl sa haalengg langaah vu hil ond sale naanêêl omaaho tii-ju haale langaah vu Aamangg sen nando baandonii-to, \v 33 + o 10:33 Mak 8:38; Luk 9:26; 2Ti 2:12*le naambe omaaho ti jak alu in sa vu hil ond sale anjak alungg in yi vu Aamangg sen nando baandonii-to.” \s1 Yesu laam in ngaamong \r (Luk 12:51-53; 14:26-27) \p \v 34 “Ham akam-ame bu naambe sa laam in aambu mamaal vu voon e. Same alaam in aambu mamaal e, malis, sa laam in ngaamong. \v 35 + o 10:35 Mai 7:6*Sa laam atombe hil daasuh sil in sa, om noondin alondpayo le na ango, de maandin alondpayo le na ango, tonde nondinaavêêh alondpayo le na ango, de taandin alondpayo le na ango, tonde vêêh-aso londpayo le na ango, de yendinaavêêh alondpayo le na ango, \v 36 de hil sen dando lak bayêên timuu-to ond yoo le lanji sil paya lôôt. \p \v 37 + o 10:37 Diu 33:9*“Omaaho ti ahe having mangganaan me tangganaan savok sa, ond me-lohvu nambe naatu sate hil e, de omaaho ti ahe having noow me nowaavêêh savok sa, ond me-lohvu nambe naatu sate hil e. \v 38 + o 10:38-39 Mat 16:24-25; Mak 8:34-35; Luk 9:23-24; 17:33; Jon 12:25*De omaaho ti me-baaku yite haah pako\f + \fr 10:38 \ft Yêêv Lom-aso danêêl nambe omaaho ti wiing va nipaya om lanyiis dukanaah nyevahaan-ambe jimb, ond layiis lakala haah pako in nambe bu nimumin vu yi osin yite hil. Tonde Yesu nêêl nambe omaaho ti wiingin nambe sapa yi ond yoo baaku yite haah pako be sapa yi, ond dangga nambe yame aanjêênin nimeen osin nimumin sen hil lambu vu yiiy jak Yesu haalêê-to le, yiiy baaku be yiiy oo sapa Yesu. \f* be taamuyin sa le, ond me-lohvu nambe naatu sate omaaho le. \v 39 Omaaho ti yoo ganggin ninaavi nivasa in nambe mando metumin ond le jimb-ambe na menama, le naambe omaaho ti baaku nimeen ak sa haalengg-ambe jimb, ond mem le mando metumin danggata.” \s1 Hil e gako nyevahaan nivasa \r (Maak 9:41) \p \v 40 + o 10:40 Mak 9:37; Luk 10:16; Jon 13:20; Gal 4:14*“Omaaho ti gako ham jak ond lohvu hako sa lak, de hako sa lak ond lohvu hako omaaho sen wiing sa laam-ato lak. \v 41 Omaaho ti gako Anutu-te omaaho nanêêl yite vakasin-ato jak in dangga nambe nanêêl Anutu-te vakasin langaah, ond yuuh ahondoos e gako nyevahaan nivasa nanjip ti. Tonde naambe omaaho ti gako omaaho nivalok ti jak in dangga nambe yi omaaho nivalok-ato, ond yik yuuh ahondoos e gako nyevahaan nivasa nanjip ti. \v 42 + o 10:42 Mat 25:40*De naambe omaaho ti bu bel kuuh vu sate hil malis ti be naanum in dangga nambe sate hil yi ti, ond sa naanêêl keenaanôôn vu ham naambe omaahôô-ju le gako yite samu samu nivasa nyevahaan dukanaah.” \c 11 \s1 Jon wiing yite maanggêêm-aso lala vu Yesu \r (Luk 7:18-35) \p \v 1 Yesu wiing tanasin vu yite maanggêêm nomaayuuh-ambe laam yuuh-ato lung la, le mem kandi lak vuu-ju be la hatup hôôk bayêên bu ti ti vu taakuu-ju be nanêêl yite vakasin langaah, de navu tatekin tanasin vu sil. \p \v 2 + o 11:2 Mat 14:3*Latung Jon sen nalipis hil-ato lukala kalaambus-ambe nando, tonde hangoyin kul sen Kalisi nawiing-ato banye, tombe wiing yite maanggêêm lala vu Yesu, \v 3 + o 11:3 Mal 3:1; Mat 3:11; Jon 1:15*tombe lalingin yi nambe, “Mak hong omaaho sen Jon nêêl banye nambe le naam-ato, me hey mongganggin omaaho ango le?” \v 4 Le Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Ham anaah gatulin va pin sen ham nago osin ham nahêê-to vu Jon, \v 5 + o 11:5 Ais 35:5-6; 61:1*naambe hil amend kanu dayi taaku yesin laah, de vahand anipaya dala mop, de payêês anipaya lôôt anind vasa nalak, de hil nanyend katôônd dango taaku, tonde hil yimbin davu kandi lak, de hil anipaya paya dango banye nivasa. \v 6 + o 11:6 Mat 13:57; 26:31*Tonde omaaho ti me-ka yu-yuuh in sa le ond le ka vasa.” \p \v 7 + o 11:7 Mat 3:5*Jon-ate maanggêêm-aso dala lak tonde mem Yesu nêêl Jon langaah vu hil alu bopaataa-ju nambe, “Bôôy ham ala vu Jon vu taaku lumbalaamb in nambe ham angge vaati? Mak ham ala in angge omaaho sen lohvu vavi nayêêyak ngasing a? \v 8 Me ham ala in angge vaati? Mak ham ala in angge omaaho ti lop lolop anivasa vasa? Malis, hil sen dalop lolop anivasa vasa ond yoo dando lak lulemak-asote bayêên, \v 9 + o 11:9 Luk 1:76*om ham ala in angge vaati? Ham ala in angge omaaho ti nanêêl Anutu-te vakasin langaah a? \p Êê-e, de sa naanêêl vu ham naambe omaahôô-ju savok hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah-ato la. \v 10 + o 11:10 Mal 3:1; Mak 1:2; Jon 3:28*Jon-anju ond Anutu nêêl yite vakasin munggin-ambe neep hôôk kaapiya nambe, \q1 ‘Onggango le, sa navu aambiing sate omaaho ti \q1 na naamunggin vu hong in samu gate mop.’ \p \v 11 Sa naanêêl keen vu ham naambe Jon sen nalipis hil-ato ond savok hil pin sen taandin dako sil vu voon-anjôôto, lemu hil sen Anutu nanggin sil-ato vaalu haalend nipasiv lôôt, ond le savok Jon na. \p \v 12 + o 11:12 Luk 16:16*“Vu bôôy sen Jon nalipis hil-ato be tok laam gêên-anjo ond Anutu nawiing va vaha vaha osin niwêêk in taato naambe navu ganggin yite hil-ato, tonde hil sen londpayo naanjiihin sil lôôt ond sil anindwêêk in nambe landukana gaving Anutu-te hil. \v 13 Mose-te tanasin osin hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah-ato pin-ambe la valup Jon ond lanêêl vakasin langaah lak sen Anutu le ganggin yite hil-ato, \v 14 + o 11:14 Mal 4:5; Mat 17:10-13; Mak 9:11-13*om naambe ham awiingin \p nambe gangoyin ond ham gango naambe Jon-anju ond Eliya sen vakasin neep nambe le naam-ato. \v 15 Omaaho ti nanye neep ond gangoyin. \p \v 16 “Sale naanêêl ham hil sen gêên-anjo naambe va? Ham nambe unoopasiv sen dando talind-ambe davu teey la vu ango-so nambe, \q1 \v 17 ‘Hey aawiing kombin in ham, lemu ham-ame nakôômb e, de hey aasu kangg paya paya le ma de ham-ame navu kaatuuh ham e.’ \p \v 18 + o 11:18 Mat 3:4*In Jon laam atombe me-ya vanôôn anivasa de me-num wain e, tombe ham anêêl nambe, ‘Mamu nipaya nahôôvu yi.’ \v 19 + o 11:19 Mat 9:14; Luk 15:1-2*De Omaahonôôn Noow laam-ambe ya osin num, tombe ham anêêl nambe, ‘Ham angge, omaaho aheta om yoo naya osin nanum wain ngeeyaata, om hil sen dako taakis-ato osin hil sen dawiing va nipayaa-to vaalu \p silate omaaho tii-ju.’ Lemu yaangge kul nôôn sen omaaho ti nawiing-ato ond mem yale anjak ni naambe omaaho osin ka.” \s1 Nimeen vu hil sen me-lawiihaving-ato \r (Luk 10:13-15) \p \v 20 Vu taaku bop vaalu ond Yesu wiing taahu taahu osin niwêêk ngeeyaata, le hil-ame lahilin londpayo le, om Yesu nêêl sil nambe, \v 21 + o 11:21 Jona 3:6*“Ham Kolasin, de ham Betsaida, ham e naatovu nimeen, in nambe saambiing taahu taahu osin niwêêk ngeeyaata vu Taia osin Saidon naambe sen saawiing vu hamate taakuu-to, ond bôôy hil Taia osin Saidon e gayêêh vaahes-ambe sil mando osin nind ngook in taato naambe londpayo nimeen om lahilin sil laah vu Anutu. \v 22 + o 11:22 Ais 23; Esi 26:1–28:26; Joel 3:4-8; Emo 1:9-10; Sek 9:2-4*Om sa naanêêl vu ham naambe vu busin taamusin sen Anutu gangoyin omaahonôôn pin-ate vakasin-ato, ond ham e naatovu nimeen bopaata kaluuh Taia osin Saidon. \v 23 + o 11:23 Ais 14:13-15; Jen 19:24-28; Jut 7*De ham Kapenaum-anja, hamambe ham e gako ham jakana baandoni? Malis, ham e andukana taaku nipaya, in nambe saambiing taahu taahu osin niwêêk ngeeyaata vu Sodom naambe sen saawiing vu hamate taakuu-to, ond Sodom yoo le mando be gêên-anjo. \v 24 + o 11:24 Mat 10:15; Luk 10:12*Om sa naanêêl vu ham naambe vu busin taamusin sen Anutu gangoyin omaahonôôn pin-ate vakasin-ato ond ham e naatovu nimeen bopaata kaluuh Sodom.” \s1 Yesu nêêl nambe yana vu be yiiy sawaah \r (Luk 10:21-22) \p \v 25 + o 11:25 1Ko 1:26-29*Hôôk busin-anju Yesu lohak nambe, “O Aamangg, hong Omaaho Bop vu baandoni osin voon, sa naapêêlis vu hong, in gavun va pin-anjo in hil sen omaahonôôn dayi sil nambe hil osin kand bop de hil alukook bop, tonde otaato langaah vu hil mali-malis. \v 26 Keen Aamangg, in goo gahe nivasa ondeey gawiing nambêênja.” \p \v 27 + o 11:27 Mat 28:18; Jon 3:35; 17:2; 1:18; 10:15; Pil 2:9*Yesu lohak lung atonde nêêl vu sil nambe, “Aamangg vu va pin lukala sa namangg lung la, de omaaho ti me-lak Noow ani le, Mangganaan timu yoo lak ni. De omaaho ti me-lak Mangganaan ani le, Noow oo lak ni, de hil sen Noow navu tatekin Mangganaan vu sil-ato, ond mem lalak Mangganaan ani having. \p \v 28 + o 11:28 Jer 31:25*“Ham pin sen ham sakem ma laa-to, osin ham sen va nimeen nanjingin ham-ato, ond ham pin anaam vu sa tombe mem saambu sawaasin vu ham. \v 29 + o 11:29 Jer 6:16*Ham naatu sate hil kul vaha-so be ham gako kakook vu sa, in sa omaaho melaas, de sa longgpayo me-natee yi lak e, ond mem hamate nôôn e naatovu yite sawaasin, \v 30 + o 11:30 1; Jon 5:3*in tanasin sen saambu vu ham-ato ond nivasa, de kul sen saambu vu ham in ham baakuu-to ond ahelavis.” \c 12 \s1 Vakasin lak busin sawaasin \r (Maak 2:23-28; Luk 6:1-5) \p \v 1 + o 12:1 Diu 23:25*Hôôk busin-anju ond busin sawaasin ti, tombe Yesu having yite maanggêêm-aso be laloh mop sen neep hôôk kul lavuun-ato be lala, tombe yite maanggêêm-aso layimb ahend om sil kalêêh wit nôôn-ambe landaah\f + \fr 12:1 \ft Yuda-te tanasin ti neep hôôk \f* Diuteronomi 23:25* nambe omaaho ti-te kul neep vu mop nanyendangga, tombe hil daloh mop-ambe dayimb ahend, ond sil kalêêh omaahôô-ju yite wit nôôn daka nanjip mop nanyendangga be sil gandaah-ande vakasin ma. Nganjo yêêv-aso danêêl nambe dôôk busin sawaasin ond hil-ame kalêêh wit nôôn daka be gandaah e, in danêêlin va pin nambe hil-ame lambiing kul pasivdaka dôôk busin sawaasin e, malis lôôt. Le Yesu nêêl Devit-ate vakasin laah vu Palisai-so in nambe bêêl sil alund jak, in sil sahi nambe Devit yimb ahe be ya vanôôn om lung, tonde Yesu-te maanggêêm-aso ond me-kand pasiv in sil e. . \v 2 + o 12:2 Eks 20:10*Tombe Palisai layi be lanêêl vu nambe, “Gangge, gate maanggêêm-aso davu kalêêh wit nôôn, le me-lohvu nambe yaambiing kul hôôk busin sawaasin e.” \v 3 + o 12:3 1Sml 21:1-6*Tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Vu bôôy Devit having yite hil sen laving yii-to ond layimb ahend tombe wiing vaati? Mak ham-ame asevin mava? \v 4 + o 12:4 Lev 24:5-9*Nambe Devit lukala Anutu-te dumb alo tombe sil o yite maanggêêm-aso laya vanôôn sen hil latung vu Anutuu-to, ond vanôôn-anju me-lohvu nambe Devit-aso yite hil lanja le, nganjo kul vaha sen datung salivangin-ato yoo lanja. \v 5 + o 12:5 Nam 28:9-10*De vakasin sen neep hôôk Mose-te tanasin nambe kul vaha sen datung salivangin-ato silate kul neep hôôk Anutu-te dumb bop alo, ond mak ham-ame asevin vakasin-anju mava? Tombe dawiing kul dumb-anju hôôk busin sawaasin, ond davu kalêêh tanasin sen nêêl nambe yame aambiing kul hôôk busin sawaasin e, lemu nipaya me-neep vu sil e, \v 6 + o 12:6 Mat 12:41-42; Luk 11:31-32*om sa naanêêl vu ham naambe saa-jo sa savok Anutu-te dumb bop. \v 7 + o 12:7 Hos 6:6; Mat 9:13*De naambe ham anjak Anutu-te vakasin-anjo danggakook ani naambe, ‘Same aawiingin salivangin e, nganjo sahengg having nambe ham akam pasiv in omaahonôôn-ambe ham andôôvu sil.’ Ke, ham akam bu vakasin-anjo nivasa ond mem ham-ame le naanêêl hil sen silanêênd nipaya maa-to naambe sil lawiing nipaya le, malis. \v 8 In Omaahonôôn Noow tu busin sawaasin-ate danggakook.” \s1 Yesu wiing omaaho nama nipayaa-to nivasa lak \r (Maak 3:1-6; Luk 6:6-11) \p \v 9 Tonde Yesu vuu-ju be la lukala silate dumb alo, \p \v 10 + o 12:10 Luk 14:3*tombe omaaho ti nama vaalu nipaya nandôô-ju, ond omaaheey lawiingin nambe lambiing vakasin vu Yesu om lalingin yi nambe, “Mak lohvu nambe yaambiing hil anilakin nind vasa jak dôôk busin sawaasin me malis?” \v 11 + o 12:11 Luk 14:5*Le Yesu nêêl vu sil nambe, “De ham ti-te bik sipsip ti duus sov dôôk busin sawaasin, ond le biing naambe va? Yik le na daandiiy jakanom. \v 12 + o 12:12 Mat 10:31*De omaahonôôn savok sipsip, om lohvu nambe yaambiing va nivasa dôôk busin sawaasin.” \v 13 Tombe nêêl vu omaaho nama nipayaa-to nambe, “Otalo namam.” Om talo nama, tombe nama nivasa lak nambe sen nama vaaluu-to. \v 14 + o 12:14 Jon 5:16*Le ma de hil Palisai lala lasupin-ambe sil salo mopaatôôv \p in nambe lanyiis Yesu be jimb. \s1 Anutu-te kul vaha Yesu \p \v 15 + o 12:15 Mak 3:7-10*Yesu lak ni nambe davu salo mopaatôôv in nambe lanyiis yi om havuuh taakuu-ju de la, tombe hil ngeeyaata taamuyin yi, tombe wiing hil anilakin pin nind vasa lak. \v 16 + o 12:16 Mat 8:4; Mak 3:12*Tonde Yesu vu kôôvu sil nambe me-daanêêl yi langaah e, \v 17 om Anutu-te vakasin sen Yesaia nêêl langaah bôôy-ato nôôn ak nambe, \q1 \v 18 + o 12:18 Mat 3:17* + o 12:18-21 Ais 42:1-4*“Ham angge sate kul vaha, saaholin yi lung la tombe sahengg having yi lôôt, be sa longg anivasa vu yi. Sale gatung sate Vavi Vaambuung jakana yi, tombe le naanêêl sate vakasin keen vu hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to le. \v 19 Tonde me-le mahôôh omaahonôôn in vakasin e, de me-le napaak e, tonde hil-ame le gango lava vu talind e. \v 20 Omaahonôôn vaalu lalohvu ganggwak sen daka kalêêh-ambe neep hôôk-ato, de sate kul vahaa-ju me-le kalêêh na lôôt e. Tonde vaalu lalohvu lam sen naahen natum paya payaa-to de me-le naapuv e, yoo le mando monambiing kul lôôt-ambe vakasin anivalok nôôn jak-ambe kaluuh va nipaya pin jung na le, \v 21 de hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to ond le lambiing gaving haale be mongganggin yi.” \s1 Lanêêl nambe Yesu nawiing kul lak Saalang-ate niwêêk \r (Maak 3:20-30; Luk 11:14-23; 12:10) \p \v 22 + o 12:22 Mat 9:32-33*Tombe lako omaaho ti la vu Yesu ond omaahôô-ju mamu nipaya hôôvu tombe mekanu osin ka ma. Tombe Yesu wiing-ambe nivasa lak, tombe ka ma vakaas-ande me tum having. \v 23 Tombe hil ngeeyaataa-ju pin lavindis lôôt de lanêêl nambe, “Mak omaaho sen le naam vu danggakook Devit-ato ond yii-ju?” \v 24 + o 12:24 Mat 9:34; 10:25*Le Palisai-so lango tombe lanêêl nambe, “Mamu nipaya-te yêêv Belsebul vu niwêêk vu yi, ondeey natiiy mamu dala in omaahonôôn.” \v 25 Lemu vakasin sen sil akand navuu-ju ond Yesu lak ni pin-ambe nêêl vu sil nambe, “Om naambe hil taaku bop ti yoo lanyiis sil-ambe baasuh sil na lu yuuh, ond sil-ame lalohvu nambe mando nivasa le. De naambe hil bayêên bop ti me hil dangga ti sen dando hôôk bayêên timu yoo lanyiis sil-ambe baasuh sil na lu yuuh, ond sil-ame le mando nivasa le. \v 26 De naambe Saalang gatiiy yite kul vaha mamu nipaya-so ond \p sil o Saalang-aso yoo laasuh sil la lu yuuh, tombe sil e mando javuh ti naambe tana? Malis. \v 27 Ham nanêêl nambe Belsebul navu niwêêk vu sa be sa natiiy mamu nipaya dala in omaahonôôn, ond lati navu niwêêk vu hamate hil vaalu be datiiy mamu nipaya dala in omaahonôôn? Yik Anutu timu, om hamate hil-anju le daanêêl vu ham naambe ham oo nakaas paya. \v 28 + o 12:28 Sin 10:38; 1Jon 3:8*Om sen Anutu-te Vavi Vaambuung hôôvu sa be sa natiiy mamu nipaya dala in omaahonôôn, om ham anjak ni naambe Anutu laam nanggin yite hil hôôk ham lavuun gêên-anjo. \p \v 29 + o 12:29 Ais 49:24; 1Jon 4:4*“Omaaho ti me-lohvu nambe jakana omaaho nipaya niwêêk ambaan-ambe bu vêêl yite va le. Biing naambêênjo ond naanduuh yi tatin e mem gako yinêên va pin sen lukando bayêên alôô-to be na. \p \v 30 + o 12:30 Mak 9:40; Luk 9:50*“Omaaho ti nambe same sate omaaho yi le ond nayiis ngaamong vu sa, yik omaaho ti me-nasupin omaahonôôn having sa le, ond natiiy sil-ambe davuuh taale. \v 31 + o 12:31 1Ti 1:13; Hiblu 6:4-6; 10:26*Om sa naanêêl vu ham naambe va nipaya osin vakasin palesin pin sen omaahonôôn danêêl-ato ond Anutu lohvu nambe kawiiy na pin, nganjo vakasin palesin sen danêêl lak Vavi Vaambuung-ato, ond Anutu me-le kawiiy na le. \v 32 Ti naanêêl vakasin anipaya jak Omaahonôôn Noow, ond Anutu le kawiiy yite nipayaa-ju na, le naambe ti naanêêl vakasin anipaya jak Vavi Vaambuung, ond Anutu me-le kawiiy yite nipayaa-ju na le, le nama vu gêên-anjo be vu busin taamusin gaving.” \s1 Haah anipaya nayiis nôôn anipaya \r (Luk 6:43-45) \p \v 33 + o 12:33 Mat 7:16-20*“Haah ti nivasa ond le nyiis nôôn anivasa, le haah anipaya lak ond le nyiis nôôn anipaya, in yiiy naahe hahaanôôn-ambe yalak ni nambe haah anivasa me nipaya. \v 34 + o 12:34 Mat 3:7; 15:18; 23:33; Luk 3:7*Nyêêy noondin-aso ham, ham anipaya om ham alohvu nambe naanêêl vakasin anivasa naambe vaati? Malis. Va sen pup hôôk ham alompayo ond sen ham nanêêl laam langaah. \v 35 Omaaho nivasa ond ka navu va nivasa ngeeyaata naale hôôk lopayo ondeey nanêêl vakasin anivasa, de omaaho nipaya ond ka navu va nipaya ngeeyaata naale hôôk lopayo ondeey nanêêl vakasin anipaya. \v 36 Lemu sa naanêêl vu ham \p naambe vakasin anindanjeen pin sen hil danêêl-ato, ond Anutu le jingin sil dôôk busin taamusin sen gangoyin omaahonôôn-ate vakasin-ato. \v 37 Olavam anivasa ond le taato naambe hong omaaho nivalok, le naambe olavam anipaya ond gale naatokak nipaya nyevahaan.” \s1 Hil lanêêl nambe Yesu biing taahu taahu be lanji \r (Maak 8:11-12; Luk 11:29-32) \p \v 38 + o 12:38 Mat 16:1; Luk 11:16; Jon 6:30; 1Ko 1:22*Yesu nêêl lung la tonde tanasin dangga heey osin Palisai-so lanêêl vu nambe, “Kaputung, gambiing taahu taahu niwêêk-ate be hey aangge mengg ak.” \v 39 + o 12:39 Mat 16:4*Le nêêl laah vu sil nambe, “Ham hil anipaya sen gêên-anjo, ond ham-ame awii-having e, ondeey ham awiingin nambe ham angge taahu taahu ti, lemu same le aambiing taahu taahu vu ham e, nganjo ham akam bu Yona-te taahu taahu mu. \v 40 + o 12:40 Jona 1:17*In bôôy Yona nando hôôk paahuung bopaata lopayo lohvu langaah yaal-ande busin yaal, tonde yik Omaahonôôn Noow e nanjip hôôk ngaanggis alopayo nohvu langaah yaal-ande busin yaal. \v 41 + o 12:41 Jona 3:5*Om vu busin taamusin sen Anutu gangoyin omaahonôôn-ate vakasin-ato ond moow Ninive le baale be daanêêl vakasin jak ham sen gêên-anjo naambe hamate nipaya neep, in hil Ninive lango vakasin sen Yona nêêl-ato be lahilin londpayo. Nganjo sa sen sa nando naanêêl vakasin vu ham-anjo ond sa savok Yona la, le ham-ame nahilin ham alompayo le. \v 42 + o 12:42 Mat 12:6; 1King 10:1-10*Vu busin taamusin sen Anutu gangoyin omaahonôôn-ate vakasin-ato ond vêêh lulemak Seba le kandi baale be naanêêl vakasin jak ham sen gêên-anjo naambe hamate nipaya neep. In vêêh lulemak-anju vu taaku danggakook-ambe laam in nambe gango Solomon-ate vakasin nivasa osin ka, lemu sa sen gêên sa nandôô-jo ond sa savok Solomon la, le ma de ham-ame nangoyin sa lavangg e.” \s1 Mamu nipaya lukalom baan \r (Luk 11:24-26) \p \v 43 “Mamu nipaya nambe gato na in omaaho ti de yoo monana taaku lumbalaamb in naatovu taaku vuuti in nambe sawaah yi dôôk, le me-naatovu le, \v 44 ond le naanêêl naambe, ‘Mam sa naah sa baangg sen sa nando hôôk bôôy-ambe sa laam-ato.’ Tombe laah valup e yi de lasêêh bayêên-anju be lavunak lung la, le nando malis. \v 45 + o 12:45 2Pi 2:20*Yi lung la tonde laah hako mamu namaavaalu be vindak yuuh sen silate nipaya savok yii-to, le mem lalom-ambe lalukala dando hôôk bayêên-anjuuto. Bôôy ond omaaho sen mamu nahôôvuu-ju nando paya, lemu gêên le mando nipaya valok-ate lôôt. Tonde yik va nipaya ngeeyaata le naatovu ham hil anipaya sen gêên-anjo naambêênja.” \s1 Yesu tangganaan osin halindin \r (Maak 3:31-35; Luk 8:19-21) \p \v 46 + o 12:46 Mat 13:55*Yesu naahen nanêêl vakasin vu hil ngeeyaataa-ju tonde tangganaan osin halindin lato daale voon in nambe bakaas gaving yi, \v 47 tombe omaaho ti nêêl vu nambe, “Angge, tam having halim-aso be lato daale voon in nambe bakaas vu hong.” \v 48 Le Yesu nêêl laah vu omaaho tii-ju nambe, “Ataak lati? De halingg-aso laheey?” \v 49 Tonde taato yite maanggêêm-aso lak nama de nêêl nambe, “Ham angge, ataak-aso halingg-aso sen manyinjo. \v 50 + o 12:50 Jon 15:14; Lom 8:29*In hil dawiing va lohvu Mangg sen nando baandonii-to ka, ond mem sa halingg osin sa vangaangg-ambe sa ataak-aso sil.” \c 13 \s1 Vakasin pakwesin lak omaaho ti vaalôôh vave \r (Maak 4:1-9; Luk 8:4-8) \p \v 1 Hôôk busin-anju Yesu vu bayêên alo be hato la voon, tombe la nando betum nanyendangga, \v 2 + o 13:2 Luk 5:1-3*le mem hil ngeeyaata lasupin lala vu yi om lakala nando kaanu ti, de hil pin daale lonak, \v 3 tonde mem nêêl vakasin pakwesin ngeeyaata vu sil. Nêêl ti nambe, “Ham gango, omaaho ti la in nambe baalil yite vave dukana kul moos. \v 4 Monaalil atombe vaalu tok nando mop, tombe manak lalaam-ambe laya lôôt. \v 5 De vaalu tok lakando ngaanggis pasivdaka sen lakando tatuuh baandonii-to, tombe sen ngaanggis pasivdaka muu-to om me valup pavis, \v 6 lemu taaku vavak ak-ambe malan pavis, tombe bambôôv valok-ate, in kangga me-lukala le. \v 7 De vaalu lokala ganggwak dangga tombe ganggwak valup having be yêês, om me-yiis nôôn e. \v 8 Tonde vaalu lokala ngaanggis anivasa ond valup-ambe yiis nôôn. Heey yiis nôôn doo-namaavaalu, de heey yiis nôôn doo-yaal, de heey yiis doo-ti be nomaayuuh. \v 9 Ke, omaaho ti nambe nanye neep ond gangoyin.” \s1 Maanggêêm-aso lalingin Yesu in vakasin pakwesin dangga \r (Maak 4:10-12; Luk 8:9-10) \p \v 10 Tombe maanggêêm-aso lala lalingin Yesu nambe, “Nambe vaati sen onanêêl vakasin pakwesin vu sil?” \v 11 + o 13:11 1Ko 4:1*Le nêêl laah vu sil nambe, “Ham ond mem Anutu nanêêl vakasin sen vun yii-to langaah vu ham lak sen Anutu nanggin yiiy-ato, le me-nanêêl langaah vu hil-anju le. \v 12 + o 13:12 Mat 25:29; Mak 4:25; Luk 8:18; 19:26*Naambe omaaho ti ka navu vakasin nivasa, ond Anutu le bu ka vaalu gaving-ambe jak ni lôôt. Le naambe omaaho ti doosin vakasin, de me-ka navu vakasin ti le, ond kakook daka sen neep vu yii-to ond Anutu le nôôh vêêl. \v 13 + o 13:13 Diu 29:4*Sa naanêêl vakasin pakwesin vu sil-anju in dangga nambe sil dayi va lemu me-dalak ni le, de nanyend nango taaku lemu me-dango be datokak dangga le. \v 14 + o 13:14-15 Ais 6:9-10; Jon 12:40; Sin 28:26-27*Om Anutu-te vakasin sen Yesaia nêêl langaah bôôy-ato nôôn ak lak sil nambe, \q1 ‘Ham e gango lôôt, lemu ham-ame le naatokak dangga le. Ham e angge lôôt, le ham-ame le anjak ni le. \v 15 In hil-anju londpayo niwêêk ak osin nanyend doos ak, de sil amend yip in nind baya nambe me-lanji va jak mend e, de me-gango vakasin e, de kand-ame bu vakasin danggakook e, de sil-ame langgilin londpayo nom vu sa in nambe saambiing-ambe nind vasa jak e.’ \p \v 16 + o 13:16 Luk 10:23-24*“Nganjo ham ond ham akam vasa in ham amem nayi va, de ham nanyem nango vakasin. \v 17 Sa naanêêl keen vu ham naambe bôôy hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah osin hil anivalok ngeeyaata datung mend in nambe lanji va sen ham nahêê-jo, le ma de me-layi le, \p de dambe nanyend in nambe gango vakasin sen ham nangôô-jo, le ma de me-lango le.” \s1 Yesu tatekin vakasin pakwesin lak vavêê-to \r (Maak 4:13-20; Luk 8:11-15) \p \v 18 “Om ham gango vakasin pakwesin danggakook jak omaaho sen vaalil vavêê-to le. \v 19 Hil pin sen dango vakasin nambe Anutu nanggin yite hil-ato le me-datokak dangga le, ond sil lalohvu vave sen tok nando mop-ato, tonde Omaaho Nipaya la navu sapos vakasin sen Anutu vaalôôh lokala sil alondpayôô-to. \v 20 Tonde vave vaalu sen tok lakando ngaanggis daka lakando tatuuh baandonii-to ond lohvu hil sen dangoyin vakasin-ambe dako lak pavis-ambe dapêêlis, \v 21 lemu lalohvu va sen kangga me-lukala le, om dando daka vêêl e mem va nimeen natokak sil, me omaaheey dawiing nindanjeen vu sil in davu sapa Anutu-te vakasin, tombe sim nind baya be davuuh Anutu la pavis. \v 22 + o 13:22 Mat 6:19-34; Luk 12:16-21; 1Ti 6:9-10,17*De vave vaalu tok lokala ganggwak danggaa-to ond lohvu hil sen dango Anutu-te vakasin, lemu sil alondpayo nimeen in kand navu va voon-ate osin mend nôôn in kupak ayuuh mone bop, tombe sil akand oo navu va nambêênjo natu bopaata nahilin Anutu-te vakasin, om me-le nôôn jak vu sil e. \v 23 Tonde vave vaalu sentok lukala ngaanggis anivasaa-to ond lohvu hil vaalu sen dango vakasin-ambe dawii-having tombe dayiis nôôn lohvu vave nayiis nôôn-ato. Vaalu dayiis nôôn ngeeyaata lôôt lohvu vave vaalu nayiis nôôn 100, de vaalu dayiis nôôn ngeey daka lohvu vave vaalu nayiis nôôn 60, de vaalu dayiis pasivdaka lohvu vave vaalu nayiis nôôn 30.” \s1 Vakasin pakwesin lak taavêêt anipaya valup hôôk kul \p \v 24 Yesu nêêl vakasin pakwesin ango having vu sil nambe, “Anutu nanggin yite hil ond lohvu omaaho ti vaalil vave nivasa hôôk yite kul, \v 25 tombe hil deep busin-ande omaaho sen nayi yi payaa-to valup-ambe vaalil taavêêt anipaya nôôn yêês vave nivasa baandoni de lom-ambe la. \v 26 Tombe vanôôn nôôn ak lôôt-ambe wiingin nambe nyiis nôôn, le sim layi taavêêt anipaya valup having, \v 27 tombe yite kul vaha-so lala vu kul mangganaan-ambe lanêêl vu nambe, ‘Himbop, ovaalil vave nivasa hôôk gate kul, tonde taavêêt sen valup hôôk-anju vu tana?’ \v 28 Tombe nêêl vu sil nambe, ‘Omaaho sen nayi sa payaa-to wiing vaa-ja.’ Tombe kul vaha-so lalingin yi nambe, ‘Om hey ana bapuuh taavêêt-anju na?’ \v 29 Le nêêl vu sil nambe, ‘Ôôye, ham e bapuuh atombe ham bapuuh vanôôn gaving, \v 30 + o 13:30 Mat 3:12*om ham baale de yuuh ahosin balup-ambe lanjak hôôk ti, de busin sen hil daasupin vanôôn e mem. Sale naanêêl vu hil sen daasupin vanôôn-ato naambe sil bapuuh taavêêt anipaya naamunggin-ambe lambaav, le mem daasupin vanôôn nôôn jakana sate bayêên vanôôn-ate.’” \s1 Vakasin pakwesin lak môônd nôôvoow osin yis \r (Maak 4:30-32; Luk 13:18-21) \p \v 31 Tonde Yesu nêêl vakasin pakwesin ango vu sil nambe, “Anutu nanggin yite hil-ato ond lohvu môônd nôôvoow sen tok-ambe valup, tombe omaaho ti hako be la vaalôôh-ato. \v 32 Môônd nôôvoow-anju nipasiv lôôt, de me-bop nambe haah vaalu nôôn e, lemu taamusin valup-ambe kaluuh haah pasi-pasiv pin la de tu haah bopaata lak, tombe manak dahaav vunis-ambe dando lak nama.” \p \v 33 Tonde yik nêêl vakasin pakwesin ango vu sil nambe, “Anutu nanggin yite hil-ato ond lohvu va sen datung lukala balet-ambe nalinj-ato, danêêl nambe yis. Ond vêêh ti hako yis-anju be monanggingg having balet hôôk kaambum bopaata, tombe yis la hanggwang balet alopayo lôôt atombe linj.” \s1 Yesu nêêl vakasin pakwesin ngeeyaata \r (Maak 4:33-34) \p \v 34 Yesu nêêl vakasin pakwesin pin-anju ond me-nêêl ti langaah e, yik yoo nêêl tu vakasin pakwesin amu vu hil alu bopaataa-ju, \v 35 + o 13:35 Saam 78:2*om Anutu-te vakasin sen omaaho ti nêêl langaah bôôy-ato nôôn ak nambe, \q1 “Sale naanêêl vakasin naatu vakasin pakwesin \q1 vu sil, de vakasin heey neep vunin vu bôôy sen \q1 Anutu hatung ngaanggis osin yendak-ato be tok \q1 laam gêên-anjo ond sale naanêêl langaah.” \s1 Yesu tatekin vakasin pakwesin lak taavêêt anipaya \p \v 36 Yesu nêêl lung la tonde havuuh hil ngeeyaataa-ju de lukala bayêên alo, tombe yite maanggêêm-aso lala vu yi be lanêêl nambe, “Otatekin vakasin pakwesin lak taavêêt anipaya sen valup hôôk kul-ato dangga vu hey e.” \v 37 Tombe Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Omaaho ti vaalil vave nivasa ond Omaahonôôn Noow, \v 38 + o 13:38 1Ko 3:9; 1Jon 3:10*de kul ond taaku voon-anjo pin, de vave nivasa ond hil sen latu Anutu-te hil-ato, de taavêêt anipaya ond Omaaho Nipaya Saalang-ate hil. \v 39 De omaaho sen vaalil taavêêt anipayaa-to ond Saalang, de busin sen daasupin nôôn ond lohvu busin taamusin lôôt. De hil sen daasupin vanôôn-ato ond angela-so, \v 40 + o 13:40 Mat 7:19; Jon 15:6*tonde sil bapuuh taavêêt anipaya be lambaav jak kin ond le lambiing naambêênju vu busin taamusin. \v 41 + o 13:41 Mat 24:31; 25:31-46; Mak 13:27*Omaahonôôn Noow e biing yite angela-so lana bapuuh hil anipaya pin sen davu palapin hil-ato, osin bapuuh hil kalêêsin ambu-so pin vu Anutu-te hil lavuun, \v 42 + o 13:42 Mat 8:12*tombe gaate sil jakana kin bopaata. Hôôk kin-anju ond le daasu bopaata, de navund monaangitak. \v 43 + o 13:43 Dan 12:3*Tombe hôôk busin-anju ond hil anivalok e daatêêlang naambe taaku mêê-to dôôk Maandin Anutu-te taaku. Omaaho ti nambe nanye neep ond gango.” \s1 Vakasin pakwesin lak omaaho tovu va nivasa hôôk ngaanggis \p \v 44 + o 13:44 Mat 19:29; Luk 14:33; Pil 3:7*“Anutu nanggin yite hil-ato ond lohvu kupak anivasa sen omaaho ti vun lukala ngaanggis-ambe nando de yimb, tombe taamusin atombe omaaho ango tokak-ambe wiingin, om kambu yesin laah, de la osin ka vasa lôôt, tomem la vu yinêên va pin-ambe hil laanggo, tombe hako monêê-ju be la vaanggo ngaanggis boow tii-ju sen kupak lukando hôôk-ato lak.” \s1 Vakasin pakwesin lak vaali nivasa \p \v 45 “Ti having nambe Anutu nanggin yite hil-ato ond lohvu omaaho ti navu taahuun va, ond navu salo vaali nivasa vasa, \v 46 tombe yi vaali ti nivasa lôôt om vu yinêên va pin-ambe hil laanggo, de hako monêê-ju be la vaanggo vaali nivasaa-ju lak.” \s1 Vakasin pakwesin lak govak \p \v 47 + o 13:47 Mat 22:9-10*“Tonde yik ti having nambe Anutu nanggin yite hil-ato ond lohvu govak sen daate lokala bel-ambe paahuung vaha vaha nalokalaa-to, \v 48 be pup govak la le mem sil laandiiy lakalaam lonak, tombe sil dando be laholin paahuung anivasa vasa lokala kaambum, de nipaya ond laate la. \v 49 Vu busin taamusin lôôt ond le naambêênja. Angela-so le lanaam-ambe langgolin hil anipaya dôôk hil anivasa lavuun, \v 50 + o 13:50 Mat 13:42; Luk 13:28*tombe gaate sil jêê-na kin bopaata, tombe le daasu be le janga navund.” \s1 Vakasin pakwesin lak omaaho ti-te va nivasa moos osin bôôy \p \v 51 Tonde Yesu lingin sil nambe, “Vakasin pin-anjo ond ham alak ni?” Tombe laliinggis nambe, “Êê-e.” \v 52 Tombe nêêl vu sil nambe, “Hil tanasin dangga-so pin sen kand navu Anutu-te tanasin bôôy osin sil lango sate vakasin lak Anutu nanggin yite hil-ato having-ambe lako lak, ond sil lalohvu bayêên mangganaan lokala yite bayêên alo kupak-atêêto be hako yite va moos osin va nimbôôy hôôk ti be lukalom.” \s1 Hil Nasaalet daluuh damind vu Yesu \r (Maak 6:1-6; Luk 4:16-30) \p \v 53 + o 13:53 Mat 7:28*Yesu nêêl vakasin pakwesin-anju lung la tonde kandi vuu-ju be la. \v 54 + o 13:54 Jon 7:15*Tok la baan atombe huli-la dumb alo be wiing tanasin vu hil, tombe lavindis lôôt-ande lanêêl nambe, “Omaahôô-ju hako lukook bopaataa-ju osin nawiing taahu taahu osin niwêêk-anju vu tana? \v 55 + o 13:55 Luk 3:23; Jon 6:42*Omaahôô-ju mak kaamunda noow, tangganaan Malia, de halindin Yaakop ayuuh Yusep de Simon ayuuh Yudas, \v 56 de vangaandin pin sen dando having yiiy-anjo, om hako va pin-anju vu tana?” \v 57 + o 13:57 Jon 4:44*Tombe sil ahend kalin vu yi. Tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Omaaho ti nanêêl Anutu-te vakasin langaah ond hil dako omaahôô-ju haale lak lohvu taaku pin, lemu hil vu yite baan dangga dosin osin hil sen sil dangga timuu-to ond sil-ame dako yi \p lak e.” \v 58 Tombe Yesu me-wiing taahu taahu osin niwêêk ngeeyaata vu taakuu-ju le, in hil-ame lawii-having yi le. \c 14 \s1 Jon sen nalipis hil-ato yimb \r (Maak 6:14-29; Luk 3:19-20; 9:7-9) \p \v 1 Hôôk busin-anju tombe omaaho lulemak Helot hangoyin Yesu banye, \v 2 tombe nêêl vu yite hil kul vaha-so nambe, “Omaahôô-ju mak Jon sen nalipis hil-ato, kandi lak vu hil yimbin-ate ondeey nawiing taahu taahu osin niwêêk.” \v 3 + o 14:3 Mat 11:2*In Helot-anju bôôy lôôh Jon-ambe duuh, de hatung hôôk kalaambus, in dangga nambe Helot hali Pilip ond Helot lakin vane Helodias, \v 4 + o 14:4 Lev 18:16; 20:21*le Jon nêêl Helot nambe, “Ohako vêêh-anja me-lohvu le.” \v 5 + o 14:5 Mat 21:26*Tombe Helot wiingin nambe nyiis Jon-ambe jimb, lemu yêênin hil ngeeyaata in layi Jon nambe omaaho sen nanêêl Anutu-te vakasin langaah-ato. \v 6 Tonde busin ti Helot aka vu yite busin sen tangganaan hako yii-to om wiing vanôôn bop-ambe teey yite omaaheey lalaam, tombe Helodias nowaavêêh monakôômb hôôk sil lavuun, tombe Helot yi be ahe nivasa lôôt, \v 7 om nêêl vu vêêh-anju nambe, “Onaanêêl naambe saambu vati vu hong, ond sale aambu vu hong keen baandoni.” \v 8 Tombe vêêh-anju tangganaan nêêl hôôk nowaavêêh ahe, om nowaavêêh nêêl vu Helot nambe, “Okatôôv Jon sen nalipis hil-ato lukook-ambe onggatung hôôk kaambum ti be gambu naam vu sa.” \p \v 9 Nêêl nambêênju tombe omaaho lulemak lopayo nimeen, le ma de ka vu sen nêêl lak baandonii-to osin hil ngeeyaata dando having yii-to, om nêêl nambe lambu vu yi. \v 10 + o 14:10 Mat 17:12*Tombe wiing omaaho ti la lukala kalaambus alopayo be katôôv Jon aka, \v 11 tombe hatung lukook hôôk kaambum ti be hako be laah vu vu vehaavuu-ju, le mem hako la vu tangganaan. \v 12 Tonde Jon-ate maanggêêm-aso lala lako Jon aninaavi be lala lahaav, de lalaah lanêêl banye vu Yesu. \s1 Yesu vaat hil ngeeyaata lôôt lohvu 5 taosen \r (Maak 6:31-44; Luk 9:10-17; Jon 6:1-13) \p \v 13 Yesu hangoyin Jon yimb-ato banye, tombe havuuh taaku de lakala kaanu be la in nambe yoo na \p mando taaku lundoos ti, le ma de hil ngeeyaata vu taaku bo-bop lango nambe Yesu la, om latup voon-ambe lala taamuyin yi. \v 14 + o 14:14 Mat 9:36*Yesu lakala lonak, le yi de hil ngeeyaata dando, tombe ka pasiv in sil-ambe wiing silate hil anilakin nind vasa lak. \p \v 15 Tonde soosin hôôk atombe yite maanggêêm-aso lala lanêêl vu nambe, “Taaku lung la de taakuu-jo lumbalaamb, om gambiing-ambe hil-anju lana bayêên ti ti in sil baanggo silate vanôôn in sil lanja.” \v 16 Le ma de Yesu nêêl vu maanggêêm-aso nambe, “Me-lana le, yik ham oo ambu vanôôn vu sil.” \v 17 Tombe sil lanêêl vu nambe, “Heyanêêngg vanôôn ma, yik balet namaavaalu having paahuung yuuh amu neep.” \v 18 Om nêêl vu sil nambe, “Om ham gako naam vu sa le.” \v 19 + o 14:19 Mat 15:35-39; Mak 8:6-10*Tonde nêêl-ambe hil ngeeyaataa-ju lato dando voon, tombe hako balet namaavaalu de paahuung yuuh-anju, tonde mem valaah me lak baandoni de lohak, le mem hapok balet be vu vu yite maanggêêm-aso be sil latiiy lohvu hil, \v 20 + o 14:20 2King 4:44*tombe sil pin laya lôôt-ambe lohvu sil. Laya lung atonde sil lasupin nyengale hôôk jaambang nomaayuuh-ambe laam yuuh-ambe pup la. \v 21 Hil sen laya vanôôn-ato ond moow ngeeyaata lôôt lohvu 5 taosen, de vêêh ayuuh unoopasiv ond me-lasevin e. \s1 Yesu naale lak bel baandoni be la \r (Maak 6:45-52; Jon 6:15-21) \p \v 22 Lung atonde Yesu haanjiihin yite maanggêêm-aso nambe lanjak kaanu be daamunggin-ambe lana betum vaalu, de yoo mando be biing hil lana le. \v 23 + o 14:23 Luk 6:12; 9:28*Tombe wiing hil lala de yoo ti lak kandu be la nando monalohak nandôô-ju, tombe yoo timu nando be taaku bus la. \v 24 Tonde kaanu la lavuun lôôt-ande vavi laam niwêêk neep kaanu nalu be bel yiis ak kaanu lôôt. \v 25 Tonde hôôk heendiisin atombe Yesu naale nala lak bel baandoni be la vu sil. \v 26 + o 14:26 Luk 24:37*Tombe yite maanggêêm-aso layi de naale lak bel baandoni be nalaam vu sil, tombe kanund la lôôt, om lanêêl nambe, “Ham hil, peey mamu ti.” Tombe layêênin-ambe langeeyak lôôt. \v 27 Tombe Yesu nêêl la vu sil pavis nambe, “Ham naham aniwêêk, yik saa-jo, om ham-ame anjêênin e.” \v 28 Tombe Pita nêêl laah vu nambe, “Omaaho Bop, hong-anja ond onaanêêl-ambe sa jambaale bel baandoni be sa naas vu hong.” \v 29 + o 14:29 Jon 21:7*Tombe Yesu nêêl nambe, “Hong-o.” Tombe Pita luus vu kaanu be naale lak betum alis baandoni be la vu Yesu, \v 30 le sim yi bel yiis bopaata, tombe yêênin-ande wiingin nambe davin na betum, om teey nambe, “Omaaho Bop, ganôôh sa jak.” \v 31 + o 14:31 Mat 8:26*Tonde Yesu nama la pavis-ambe lôôh Pita de nêêl vu nambe, “Game gawii-having niwêêk e. Nambe vaati sen gakam yu-yuuh?” \v 32 + o 14:32 Mak 4:39*Tombe yuuh lalakalaah kaanu tonde vavi tôômin. \v 33 + o 14:33 Mat 27:54; Jon 1:49*Tombe sil sen lalakando kaanuu-to lako Yesu haale lak nambe, “Hong Anutu Noow keen.” \s1 Yesu wiing hil anilakin nind vasa lak vu Genesaalet \r (Maak 6:53-56) \p \v 34 Sil latok lala betum vaalu vu taaku Genesaalet, \p \v 35 tombe hil vu taakuu-ju lalak Yesu ni, om sil lanêêl vakasin la lohvu taakuu-ju pin, om lako hil anilakin pin lalaam vu yi. \v 36 + o 14:36 Mat 9:20-21; Mak 5:27-28; Luk 8:44*Tombe sil kataangg yi nambe hil anilakin gambe namand jak yite lolop anyendaambu mu, tombe mem hil sen lambe namand ak-ato ond nind vasa lak pin. \c 15 \s1 Anutu-te tanasin savok himbop bôôy-ate tanasin \r (Maak 7:1-13) \p \v 1 Tombe Palisai osin tanasin dangga heey vu Yelusalem-ambe lala vu Yesu be lalingin nambe, \v 2 + o 15:2 Luk 11:38*“Nambe vaati sen gate maanggêêm-aso davu kalêêh himbop bôôy-ate tanasin om daya vanôôn danjeen-ande me-dalipis namand e\f + \fr 15:2 \ft Hil Palisai osin hil Yuda pin yoo davu sapa bundin bôôy-ate gambum, om me-kand navu va ningook keen e, nganjo kand navu vakasin lak hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to. Naambe hil Yuda lana mop me lana maaket-ambe namand nôôh va sen hil vaalu datung-ato, ond kand navu nambe hil vaaluu-juuto silate nipaya lakala sil. Om lanom balup bayêên atombe lanjipis sil namand vêêl e mem lanja vanôôn, in kand navu nambe lanja vanôôn danjeen ond hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to silate nipaya le dukana sil alondpayo. \f*.” \v 3 Le Yesu nêêl laah vu sil nambe, “De nambe vaati sen ham navu kalêêh Anutute tanasin, de ham oo navu taamuyin himbop bôôy-ate tanasin? \v 4 + o 15:4 Eks 20:12; 21:17; Diu 5:16*In Anutu nêêl nambe, ‘Onggako mom ayuuh tam jak.’ De nêêl vakasin ango having nambe, ‘Omaaho ti naanêêl vakasin anipaya jak mangganaan me tangganaan ond hil lanyiis-ambe jimb.’ \v 5 Nganjo ham ond ham nanêêl nambe omaaho ti naanêêl vu mangganaan me tangganaan naambe bu va na in dôôvu yuuh, le nêêl Anutu haale lak lung la, \v 6 ond ham nanêêl nambe lung-ande omaahôô-ju me-dôôvu mangganaan ayuuh tangganaan e. Om nambêênja ham oo kawiiy Anutu-te vakasin lak himbop bôôy-ate tanasin-ambe natu va malis amu. \v 7 Ham hil tatuhin ambu-so, Yesaia nêêl Anutu-te vakasin lak ham bôôy-ato ond yoo nêêl lohvu. In nêêl nambe, \q1 \v 8 + o 15:8-9 Ais 29:13*‘Hil-anjo dako sa haalengg ak avind malis amu, de londpayo nando diin in sa. \v 9 Dalohak malis amu vu sa, tonde davu taahu hil hôôk omaahonôôn oote tanasin nambe sate tanasin keen.’” \s1 Va sen nawiing omaahonôôn anipaya nalak-ato \r (Maak 7:14-23) \p \v 10 Tonde Yesu teey hil ngeeyaataa-ju lala vu yi be nêêl vu sil nambe, “Ham gango vakasin-anjo be ham anjak ni vanuh. \v 11 + o 15:11 Mat 12:34*Vanôôn pin sen nalukala omaahonôôn avind ond me-nawiing-ambe Anutu nayi omaahonôôn nambe nipaya le. Nganjo va pin sen kand navu be danêêl langaah-ato ond mem nawiing-ambe Anutu nayi omaahonôôn nambe nipaya.” \p \v 12 Tombe yite maanggêêm-aso lala lanêêl vu nambe, “Palisai-so lango vakasin-anja be ahend kalin, mak galak ni?” \v 13 + o 15:13 Jon 15:2*Le Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Va pin sen Aamangg vu baandoni me-vaalôôh e, ond le bapuuh na osin kangga. \v 14 + o 15:14 Mat 23:16,24; Luk 6:39; Lom 2:19*Ham baale de sil oote va, sil amend kanu, le lawiingin nambe taato mopaatôôv vu hil amekanu vaalu, de mekanu ti nambe daandiiy mekanu ango be yuuh lana mopaatôôv ond yuuh ahondoos e landupake.” \v 15 Tombe Pita nêêl vu Yesu nambe, “Otatekin vakasin pakwesin-anjo dangga vu hey e.” \v 16 Om Yesu nêêl vu sil nambe, “De ham-anjo, ham-ame alak ni le? \v 17 Mak ham-ame alak ni le, nambe vanôôn pin sen nalukala omaahonôôn avind ond nalukala sil ahend-ambe hato nala be nalukala lôôvin, \v 18 + o 15:18 Mat 12:34*lemu va pin sen naale hôôk hil alondpayo be danêêl langaah-ato ond mem nawiing-ambe Anutu nayi omaahonôôn nambe nipaya. \v 19 + o 15:19 Jen 8:21; Gal 5:19-21*In va sen vu omaahonôôn alondpayo be nalaam-ato ond kand navu va nipaya osin dayiis omaahonôôn dayimb, de omaaho ango hôôndak ango vane, de vêêh ango hôôndak ango laya, osin vehaavu yuuh maanggêêm dawiing baayamb, de dahôôndak va, osin davu tatuhin vakasin malis vu omaaho ango, de danêêl vakasin palesin. \v 20 Va pin-anja nawiing-ambe Anutu nayi omaahonôôn nambe nipaya, nganjo daya vanôôn-ande me-dalipis namand e, ond vaa-ju me-nawiing-ambe Anutu nayi omaahonôôn nambe nipaya le.” \s1 Vêêh Kanaan ti wii-having Yesu keen \r (Maak 7:24-30) \p \v 21 Yesu-so lavuuh taakuu-ju de lala taaku sen Taia yuuh Saidon neep-ato, \v 22 tombe vêêh Kanaan ti vu taakuu-ju laam-ambe teey nambe, “Omaaho Bop, hong sen gate danggakook neep vu Devit-ato, gakam pasiv in sa le. Mamu nipaya nahôôvu sa nonggaavêêh lôôt.” \v 23 Le Yesu me-nêêl vakasin ti laah vu le, tombe yite maanggêêm-aso lala kataangg Yesu nambe, “Vêêh-anju monateey-ambe navu sapa yiiy lôôt, om onaanêêl-ambe naah e.” \v 24 + o 15:24 Mat 10:6*Tombe Yesu nêêl laah nambe, “Aamangg wiing-ambe sa laam in saandôôvu hil Islel amu sen sil lalohvu sipsip-ambe dala mend namaa-to.” \v 25 Le vêêh-anju laam-ambe hatung kaatu vu Yesu de nêêl nambe, “Omaaho Bop, gandôôvu sa.” \v 26 Tombe Yesu nêêl laah vu nambe, “Me-lohvu nambe omaaho ti gako unoopasiv-ate vanôôn-ambe gaate na vu voow e\f + \fr 15:26 \ft Hil Yuda lanêêl hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to nambe sil lalohvu voow, om Yesu nêêl vakasin pakwesin lak unoopasiv osin voow-anju, ond unoopasiv lohvu hil Yuda, de voow lohvu hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to le. \f*.” \v 27 Le vêêh-anju nêêl nambe, “Êê-e Omaaho Bop, manyinja ganêêl keen, lemu vanôôn paapu sen natok hôôk heendin-ate pêêt ahendanggaa-to ond voow daya.” \v 28 + o 15:28 Mat 8:10,13*Tombe Yesu nêêl laah vu nambe, “Gawii-having niwêêk om gate vakasin navu nôôn jak nohvu gawii-having-anja.” Tombe yik vêêh-anju nowaavêêh anivasa lak pavis hôôk taaku me tii-ju vulotin. \s1 Yesu wiing hil anilakin ngeeyaata nind vasa lak \p \v 29 + o 15:29 Mak 7:31*Tonde Yesu havuuh taakuu-ju de loh betum Galili nanyendangga be la, tombe lak kandu ti be la nando. \v 30 Tombe hil ngeeyaata lala vu yi be lako hil vahand anipaya osin hil amend kanu, de hil sen kook nawiing payaa-to, osin hil akand ma, tonde hil anilakin ngeeyaata having be lala vu yi, tombe lambe sil deep hôôk Yesu vaha be wiing-ambe sil anind vasa lak. \v 31 + o 15:31 Mak 7:37*Tombe hil layi kama-so lakaas osin hil sen kook wiing payaa-to nind vasa lak, de vahand paaya lala mop, osin mekanu-so layi taaku, om lavindis lôôt-ande lako Islel-ate Anutu haale lak. \s1 Yesu vaat hil ngeeyaata lôôt lohvu 4 taosen \r (Maak 8:1-10) \p \v 32 + o 15:32-33 Mat 14:14-15*Yesu teey yite maanggêêm-aso lala vu yi be nêêl vu sil nambe, “Sa kangg pasiv in hil ngeeyaataa-jo in dando busin yaal having sa, de silanêênd vanôôn sen lanjaa-to ma, de sa nimbaya nambe same aambiing-ambe lana meep e, in le lana sakend nama jak vu mop lavuun.” \v 33 Tombe maanggêêm-aso lanêêl vu nambe, “Yiiy nando taaku lumbalaamb-anjo om yale gako vanôôn vu tana be yambaat hil ngeeyaataa-jo?” \v 34 Tombe Yesu lingin sil nambe, “Hamate vanôôn nôôn vaaheey naahen nando?” Le lanêêl vu nambe, “Balet namaavaalu be vindak yuuh, de paahuung daka yuuh.” \v 35 Tombe mem nêêl-ambe hil lato dando voon, \v 36 de hako balet namaavaalu be vindak yuuh having paahuung-anju be lohak osin pêêlis la vu Anutu, de hapok-ambe vu vu yite maanggêêm-aso, le mem maanggêêm-aso latiiy lohvu hil. \v 37 Tombe sil pin laya be lohvu sil, de lasupin nyengale hôôk jaambang namaavaalu be vindak yuuh-ambe pup la. \v 38 Hil sen laya vanôôn-anju ond moow ngeeyaata lôôt lohvu 4 taosen, tonde vêêh ayuuh unoopasiv ond me-lasevin e. \v 39 Lung laa tonde wiing-ambe sil lala, le mem lakala kaanu be la taaku Magadan. \c 16 \s1 Palisai tambe Yesu in nambe biing taahu taahu osin niwêêk \r (Maak 8:11-13; Luk 12:54-56) \p \v 1 + o 16:1 Mat 12:38; Luk 11:16; Jon 6:30*Tombe Palisai osin Sadusi-so lala vu Yesu in nambe sahi yi, om lanêêl nambe biing taahu taahu jak va niwêêk baandoni-te be lanji. \v 2 Le nêêl laah vu \p sil nambe, “Ham nahe hôôk soosin nambe taaku suuh ahemasangin ond ham nanêêl nambe, ‘Taaku navu galevang.’ \v 3 Tonde samiinaanôôn ham nahe nambe taaku tumak le kakuup hilin, ond ham nanêêl nambe, ‘Om peey e luk osin vavi.’ Ke, ham navu sahi lak va baandoni nambêênja be lohvu, lemu va sen Anutu nawiing taahu taahu osin niwêêk hôôk ham amem ond ham-ame alohvu nambe anjak ni le, ham doosin. \v 4 + o 16:4 Mat 12:39; Luk 11:29*Ham hil anipaya sen gêên-anjo, ham-ame awii-having Anutu le, ondeey ham awiingin nambe ham angge taahu taahu ti, lemu same le aambiing taahu taahu ti vu ham e, nganjo ham akam bu Yona sen nanêêl Anutu-te vakasin langaah bôôy-ato yite taahu taahu mu.” Lung laa tonde Yesu havuuh sil-ande la. \s1 Hil Palisai osin Sadusi-te tanasin lohvu yis sen nalukala balet-ambe nalinj-ato \r (Maak 8:14-21) \p \v 5 Yesu having yite maanggêêm-aso be lalakala kaanu be lala betum vaalu, lemu sil akand lingin vanôôn-ande me-lako having e, \v 6 + o 16:6 Luk 12:1*tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Ham gango, ham ganggin ham nivasa in Palisai osin Sadusi-te yis balet-ate.” \v 7 Tombe sil oo mondanêêl vu sil nambe, “Yame hako balet e, ondeey nêêl nambêênju.” \v 8 Le Yesu lak ni om nêêl nambe, “Ham-ame awii-having niwêêk e. Nambe vaati sen ham oo vakaas danjeen vu ham nambe, ‘Yame hako balet e.’ \v 9 + o 16:9 Mat 14:17-21*Ham akam-ame neep e? Ham akam-ame navu balet namaavaalu sen saavu vu hil ngeeyaata lôôt lohvu 5 taosen-ambe layaa-to, ond ham asupin nyengale hôôk jaambang vilis? \v 10 + o 16:10 Mat 15:34-38*De ham akam-ame navu balet namaavaalu be vindak yuuh sen hil ngeeyaata lôôt lohvu 4 taosen layaa-to, ond ham asupin nyengale hôôk jaambang vilis? \v 11 Nambe vaati sen ham-ame alak ni le nambe same naanêêl vanôôn vu ham e? Nganjo ham ganggin ham in Palisai osin Sadusi-te yis.” \v 12 Tombe mem sil lalak ni nambe me-nêêl in nambe sil ganggin sil in yis balet-ate le, nganjo nêêl in nambe \p sil ganggin sil in hil Palisai osin Sadusi-te tanasin. \s1 Pita nêêl langaah nambe Yesu yi Kalisi \r (Maak 8:27-30; Luk 9:18-21) \p \v 13 Yesu-so lala taaku Sisalia Pilipai le mem Yesu lingin yite maanggêêm-aso nambe, “Hil danêêl Omaahonôôn Noow nambe yi lati?” \v 14 + o 16:14 Mat 14:1-2; Mak 6:14-15; Luk 9:7-8*Tombe lanêêl nambe, “Hil vaalu danêêl nambe hong Jon sen nalipis hil-ato, de \p vaalu danêêl nambe Eliya, de vaalu danêêl nambe Yelemia me hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah-ato ti.” \v 15 Tonde Yesu lingin sil nambe, “De ham-ok? Ham nanêêl sa nambe lati?” \v 16 + o 16:16 Jon 6:69*Tombe Simon Pita nêêl laah vu nambe, “Hong omaaho sen Anutu yoo holin hong vulôôt in nambe gandôôvu hey-ato, ond Anutu metumin Noow hong.” \v 17 + o 16:17 Mat 17:5; Gal 1:15-16*Tombe Yesu nêêl laah vu nambe, “Yona noow Simon, gakam vasa, in hil vu voon-anjo ti me-nêêl vakasin-anjo vu hong e, nganjo Aamangg sen nando baandonii-to yoo taato vu hong. \v 18 + o 16:18 Jon 1:42; Ep 2:20*De sa naanêêl hong naambe Pita, haale Pita dangga nambe tatuuh. Sale balaah sate hil landukana baale tatuuh-anjo, de taaku nipaya yite niwêêk-ame lohvu nambe kape sil e. \v 19 + o 16:19 Mat 18:18; Jon 20:23*De taaku sen hil dalukala be Anutu nanggin sil-ato, ond sale aambu yite kiiy vu hong, tombe va sen onaapuvu hôôn vu voon ond Anutu le naapuvu hôôn vu baandoni gaving, de va sen okavaayin vu voon ond Anutu le kavaayin vu baandoni gaving.” \v 20 + o 16:20 Mat 17:9; Mak 9:9*Tonde Yesu vu kôôvu yite maanggêêm-aso niwêêk nambe me-daanêêl vu vaheey naambe yi omaaho sen Anutu yoo holin yi vulôôt-ato le. \s1 Yesu nêêl nambe le gango nivaane be jimb-ande kandi jak \r (Maak 8:31–9:1; Luk 9:22-27) \p \v 21 Tombe hôôk busin-anju Yesu monanêêl vakasin langaah vu yite maanggêêm-aso nambe le na Yelusalem, tombe himbop-aso osin kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso de tanasin dangga-so le lambu nivaane ngeeyaata vu yi, tonde lanyiis-ambe jimb, de busin yaal vêêl e mem le kandi jak metumin jesin naah. \v 22 Tombe Pita hako Yesu be yuuh lala daale lundoos, le mem nêêl yi nambe, “Omaaho Bop, game naanêêl e. Va naambêênja me-le naatovu hong e.” \v 23 Le Yesu hilin-ambe nêêl vu Pita nambe, “Saalang, gana vêêl, gawiingin ganggilin mop in sa. Gakam-ame navu va lohvu Anutu ka le, nganjo gakam oo navu va lohvu omaahonôôn akand amu.” \p \v 24 + o 16:24 Mat 10:38; Luk 14:27*Tonde yik Yesu nêêl vu yite maanggêêm-aso nambe, “Omaaho ti wiingin nambe sapa sa ond yoo daanggôôl yi, le mem baaku yite haah pako \f + \fr 16:24 \ft Yêêv Lom-aso danêêl nambe omaaho ti wiing va nipaya om lanyiis dukanaah nyevahaan-ambe jimb, ond layiis lakala haah pako in nambe bu nimumin vu yi osin yite hil. Tonde Yesu nêêl nambe omaaho ti wiingin nambe sapa yi ond yoo baaku yite haah pako be sapa yi, ond dangga nambe yame aanjêênin nimeen osin nimumin sen hil lambu vu yiiy jak Yesu haalêê-to le, yiiy baaku be yiiy oo sapa Yesu. \f* be sapa sa. \v 25 + o 16:25 Mat 10:39; Luk 17:33; Jon 12:25*De omaaho ti yoo wiingin nambe ganggin ninaavi nivasa in \p mando metumin, ond le jimb-ambe na menama osin nôôn metumin-ate. Le naambe omaaho ti baaku nimeen jak sa haalengg-ambe jimb, ond mem le mando metumin danggata. \v 26 + o 16:26 Mat 4:8-9*Le omaaho ti gôôlis va voon-ate pin, de jimb-ambe na menama osin nôôn metumin-ate, ond va voon-ate me-le dôôvu yi le, le nama. De va voon-ate ti \p me-neep in nambe omaaho ti me-baanggo kanu jak-ambe mando metumin danggata le, malis. \v 27 + o 16:27 Mat 25:31; Saam 62:12; Pro 24:12; Lom 2:6; Taato 22:12*Omaahonôôn Noow e nom osin Mangganaan-ate nikaapulis gaving yite angela-so, tombe mem le bu nyevahaan dokanaah vu omaahonôôn pin, nohvu va sen dawiing-ato. \v 28 Sa naanêêl vu ham keen naambe ham sen ham naalêê-jo ond vaalu me-le lanjimb e, de lanji Omaahonôôn Noow e nom naambe omaaho lulemak vu yite hil e mem.” \c 17 \s1 Yesu ninaavi ango yoow ak \r (Maak 9:2-13; Luk 9:28-36) \p \v 1 Busin namaavaalu vindak ti la vêêl e, mem Yesu hako Pita yuuh Jems having hali Jon-ambe sil oo lalak kandu bopaata ti be lala. \v 2 + o 17:2 2Pi 1:16-18*Tombe sil pin-ambe daale, tonde sim Yesu ninaavi ango yoow ak hôôk yaal amend, de mekaalus tum bop nambe taaku me, tombe yite lolop ayuuh ame yoo nivalôôy lôôt nambe bayiimb ahevalôôy. \v 3 Tombe sim yaal layi de Mose yuuh Eliya daale dakaas having Yesu, \v 4 tombe Pita nêêl vu Yesu nambe, “Omaaho Bop, yiiy nandôô-jo nivasa lôôt, \p om naambe gawiingin ond sa daav numang daka yaal mandôô-jo, gate ti, Mose-te ti, de Eliya-te ti.” \p \v 5 + o 17:5 Saam 2:7; Ais 42:1; Mat 3:17; Mak 1:11; Luk 3:22; Diu 18:15*Naahen nanêêl atonde layi de bayiimb ti têêlang lôôt-ambe vayum sil, tombe lava ti laam hôôk bayiimb-anju lopayo nambe, “Sa Noongg-anja. Sahengg having yi lôôt osin sahengg anivasa vu yi, om ham gango lava.” \v 6 Maanggêêm-aso langoyin vakasin-anju, tombe yaal lato pataav baambund neep voon de layêênin lôôt, \v 7 tombe Yesu la hambe nama lak yaal, de nêêl nambe, “Maal kandi. Maal-ame anjêênin e.” \v 8 Tombe yaal amend velak, le me-layi omaaho ti le, malis, yik Yesu yoo timu naale. \p \v 9 + o 17:9 Mat 16:20*Tombe sil vu kanduu-ju be daahen mondaluus, tombe Yesu vu kôôvu yaal nambe, “Taahu taahu sen maal ahêê-to ond maal-ame naanêêl vu omaaho ti le, de Omaahonôôn Noow kandi jak naah vu hil yimbin-ate vêêl e mem.” \v 10 + o 17:10 Mal 4:5*Tombe maanggêêm-aso lalingin yi nambe, “Nambe vaati sen tanasin dangga-so danêêl nambe Eliya le naamunggin, le mem omaaho sen Anutu yoo holin yi vulôôt-ato naam?” \v 11 Le nêêl laah nambe, “De. Eliya le naamunggin in samu va pin dukanaah. \v 12 + o 17:12 Mat 11:14; 14:10*Le sa naanêêl vu ham naambe Eliya laam lung la, le hil-ame lalak ni le, malis. Hil oo dawiing va nindanjeen vu yi lohvu sil oo kand, om yik le lambu nivaane vu Omaahonôôn Noow naambêênju gaving.” \p \v 13 + o 17:13 Luk 1:17*Yesu nêêl nambêênju tombe mem yite maanggêêm-aso lalak ni nambe nêêl vakasin-anju lak Jon sen nalipis \p hil-ato. \s1 Yesu hatiiy mamu nipaya hato la in unoopasiv ti be nivasa lak \r (Maak 9:14-29; Luk 9:37-42) \p \v 14 Latok lala vu hil ngeeyaata tombe omaaho ti la hatung kaatu vu Yesu \v 15 de nêêl nambe, “Omaaho Bop, gakam pasiv in sa noongg in baando nasi be nango nivaane bopaata. Nalupake be nayêês kin osin nalukala bel balon ngeeyaata, \v 16 tombe sa hako laam vu gate maanggêêm-aso le me-lalohvu nambe lambiing-ambe nivasa jak e.” \v 17 + o 17:17 Diu 32:5,20; Jon 14:9*Tombe Yesu nêêl laah nambe, “Ham hil anipaya, ham-ame awii-having e. Sa mando gaving ham-ambe naangelis e mem ham anjak sate kul ani? De sa gako nimeen in ham na nohvu busin vilis e? Ham gako naam vu sa.” \v 18 Tombe Yesu nêêl mamu nipaya be hato la in unoopasiv tii-ju de baando nasii-to lung la pavis-ande nivasa lak. \p \v 19 + o 17:19 Mat 10:1*Tonde mem Yesu having yite maanggêêm-aso be sil oo dando, tombe maanggêêm-aso lalingin nambe, “Nambe vaati sen hey-ame aalohvu nambe gatiiy mamu nipayaa-ju na le?” \v 20 + o 17:20 Mat 21:21; Mak 11:23; Luk 17:6; 1Ko 13:2*Le Yesu nêêl vu sil nambe, “Ham-ame awii-having niwêêk e, ondeey ham-ame alohvu le. Sa naanêêl keen vu ham naambe ham ambiing gaving pasivdaka nohvu môônd nôôvoow, ond mem ham naanêêl vu kandu tii-ju naambe, ‘Okandi jak-ambe gana baale nganju,’ ond le na. Om naambe ham ambiing gaving ond mem ham alohvu nambe ham e ambiing va pin. \v 21 [Lohakin osin yanjakin yiiy in vanôôn in nambe yame angga le de yaanohak amu, ond vaa-jo mu ond mem lohvu nambe gatiiy mamu na, de vaheey ond me-lohvu le.”] \s1 Yesu nêêl balon ango having nambe le jimb-ande kandi jak naah \r (Maak 9:30-32; Luk 9:43-45) \p \v 22 Yesu having yite maanggêêm-aso be sil ahondoos oo motatuuvu mop Galili, tombe nêêl vu sil nambe, “Le lambu Omaahonôôn Noow dukana hil namand, \v 23 + o 17:23 Mat 16:21*tombe le lanyiis-ambe jimb, tonde busin yaal vêêl e mem kandi jak jesin naah.” Tombe maanggêêm-aso londpayo nimeen lôôt. \s1 Yesu haate taakis Anutu-te dumb bop-ate \p \v 24 + o 17:24 Eks 30:13; 38:26*Latok lala Kapenaum, tombe hil sen dako taakis Anutu-te dumb bop-atêêto ond lala lalingin Pita nambe, “Mak hamate kaputung naate taakis dumb-ate having a?” \v 25 Tombe Pita liinggis nambe, “Êê-e, naate.” Tonde Pita lukala bayêên alo, tombe Yesu nêêl Pita-te vakasin sen la in nambe naanêêl-ato langaah laah lak yi nambe, “Simon, gakam vu nambe vaati? Hil alulemak vu voon-anja dako taakis kupak osin omaahonôôn-atêêto vu laheey? Mak yoo dako vu silate hil a? Me, dako vu hil vaalu?” \v 26 Tombe Pita nêêl laah nambe, “Dako vu \p hil vaalu.” Tombe Yesu nêêl nambe, “Êê-e, om silate hil dando mu. Tombe yik dumb-anju ond Aamangg oote dumb, \v 27 lemu wame aambiing-ambe sil ahend kalin jak e, om gana gaate pang dokana betum, tombe paahuung ti dôôk nyendoos ond onggapok avi, tombe gale naatovu mone ti neep hôôk, mem onggako monêê-ja be gana gaate naatu wanêêngg taakis.” \c 18 \s1 Lati tu bop vu taaku sen Anutu nanggin-ato? \r (Maak 9:33-37; Luk 9:46-48) \p \v 1 + o 18:1 Luk 22:24*Tombe maanggêêm-aso lala vu Yesu be lalingin nambe, “Om lati tu lukook bop savok ango-so vu taaku sen Anutu nanggin-ato?” \v 2 Om Yesu teey unoopasiv ti laam-ambe valaah naale hôôk sil lavuun, \v 3 + o 18:3 Mat 19:14; Mak 10:15; Luk 18:17*de nêêl nambe, “Sa naanêêl keen vu ham naambe ham-ame anggilin ham-ambe ham daanggôôl ham naambe sen unoopasiv-anjo le, ond ham-ame le andukana Anutu nama in ganggin ham e, ma lôôt. \v 4 + o 18:4 Mak 10:43-44*Omaaho ti nambe daanggôôl yi naambe sen unoopasiv-anjo, ond mem tu haale bop-ambe savok ango-so vu taaku sen Anutu nanggin-ato. \v 5 + o 18:5 Mat 10:40; Luk 10:16; Jon 13:20*Tonde naambe omaaho ti ka bu sa haalengg-ambe gako unoopasiv naambêênjo ti jak, ond lohvu hako sa lak.” \s1 Va nipaya nawiing nipaya vu hil \r (Maak 9:42-48; Luk 17:1-2) \p \v 6 “De naambe omaaho ti taahu va nipaya vu sate unoopasiv-aso sen londpayo nalaam timu vu saa-to ti be biing va nipaya ond le naatokak nyevahaan bopaata vu taamusin, ond hil talu tatuuh bopaata dôôk omaahôô-ja ka naamunggin-ambe gaate dukana lôôy-ambe davin na, ond mem nivasa, in me-taahu omaahonôôn dôôk va nipaya le. \v 7 Hil vu voon-anjo le daatovu nimeen, in \p va nipaya neep in nambe biing-ambe sil landupake. \p Keen, va nipaya nambêênja le balup, lemu hil sen dawiing va nipaya be davu kape hil vaaluu-to ond sil e daatovu nimeen. \p \v 8 + o 18:8 Mat 5:29-30*“De naambe onamam vaalu me ovaham vaalu biing-ambe va nipaya kape hong, ond okatôôv-ambe onggaate na vêêl, de onamam vaalu bati me ovaham vaalu bati, ond mem nivasa in gale mando metumin danggata. In onamam yuuh ahondoos-ande ovaham yuuh ahondoos, ond le gaate hong jêê-na kin sen natum danggataa-to. \v 9 De naambe gamem kaalus vaalu taato va nipaya vu hong-ambe gandupake in va nipaya, ond opasuuh-ambe onggaate na vêêl, de gamem vaalu bati mu ond mem nivasa, in gale mando metumin danggata. In gamem kaalus yuuh ahondoos e nanjip atombe le gaate hong jêê-na kin sen neep hôôk taaku nipayaa-to.” \s1 Vakasin pakwesin lak bik sipsip ti mema \r (Luk 15:3-7) \p \v 10 + o 18:10 Hiblu 1:14*“Ham ganggin ham. Ham-ame angge unoopasiv ayuuh unaavepasiv-anjo naambe va malis e, ma. Sa naanêêl vu ham naambe silate angela-so vu baandoni danggin sil ond angela-so dayi Aamangg sen nando baandonii-to lak busin pin. \v 11 + o 18:11 Luk 19:10*[In Omaahonôôn Noow lukalaam in nambe dôôvu hil sen mend maa-to.] \v 12 Ham akam bu le, naambe omaaho ti-te bik sipsip 100 naale tombe ti na menama, ond le na salo me le nama? Le na salo. Le balaah sipsip 99 yoo baale kandu, tonde na salo sipsip ti sen memaa-to. \v 13 Sa naanêêl keen vu ham naambe naatovu sipsip tii-ju, ond le ka vasa in lôôt kaluuh sipsip 99 sen daalêê-to. \v 14 Om yik ham Mom sen nando baandonii-to me-nawiingin nambe unoopasiv-anjo ti na menama le.” \s1 Yiiy samu vakasin vu halingg-aso \p \v 15 + o 18:15 Lev 19:17; Luk 17:3; Gal 6:1*“Naambe halim biing va nipaya vu hong, ond gana vu be muuh mando javuh ti le mem onaanêêl yite nipaya kaatokin vu yi. Naambe gangoyin olavam ond gavu vêêl halim in va nipaya. \v 16 + o 18:16 Diu 19:15; Jon 8:17*Le naambe me-gango olavam e, ond onggako omaaho ti me omaaho yuuh gaving hong-ambe maal anaah dôôk ti, in ‘muuh me maal naanêêl vakasin langaah e mem ham samu.’ \v 17 + o 18:17 1Ko 5:13*Le naambe me-gango maal lavam e, ond onaanêêl vu hil bel-ate pin, le naambe me-gango hil bel lavand gaving e, ond ham angge yi naambe hil bamaan osin yi nipaya lohvu omaaho nako taakis. \p \v 18 + o 18:18 Mat 16:19; Jon 20:23*Sa naanêêl keen vu ham naambe va pin sen ham naapuvu hôôn vu voon-ato ond Anutu le naapuvu hôôn vu baandoni, de va pin sen ham kavaayin vu voon-ato ond Anutu le kavaayin vu baandoni. \v 19 + o 18:19 Mak 11:24; Jon 15:7; Jem 1:5*Tonde sa naanêêl ango vu ham naambe ham vu voon-anjo ond omaaho yuuh alondpayo javuh ti in vati be yuuh kataangg, ond Aamangg sen nando baandonii-to le biing nôôn jak vu yuuh. \v 20 + o 18:20 Mat 28:20; Jon 14:23*Ke, tonde naambe omaaho yuuh me omaaho yaal daasupin ak sa haalengg-ambe yaal mando javuh ti, ond yik sale mando hôôk yaal lavuun.” \s1 Vakasin pakwesin lak kul vaha sen me-kawiiy ango-te nyevahaan la le \p \v 21 Tonde Pita la vu Yesu be nêêl nambe, “Omaaho Bop, halingg biing va nipaya vu sa be sa kawiiy na balon vilis? Mak balon namaavaalu be vindak yuuh mava?” \v 22 + o 18:22 Luk 17:4*Tombe Yesu nêêl laah vu nambe, “Same naanêêl vu hong naambe okawiiy halim-ate nipaya na balon namaavaalu be vindak yuuh amu le, malis, sa naanêêl vu hong naambe okawiiy yite va nipaya na nohvu balon 70 naatu balon namaavaalu be vindak yuuh\f + \fr 18:22 \ft Yesu nêêl balon 70-jo ond nêêl taato nambe yiiy kawiiy hil-ate va nipaya sen dawiing vu yiiy-ato na pin. \f*. \p \v 23 “Ham gango le. Anutu nanggin yite hil-ato ond lohvu omaaho lulemak ti wiingin nambe gako nyevahaan vu yite hil kul vaha-so. \v 24 Naahen nawiing kul lakala in nambe gako va nyevahaan, tonde lako omaaho ti la vu yi, in bôôy hako mone ngeeyaata lôôt lohvu 10 milion kina, \v 25 lemu yinêên mone me-lohvu in nambe bu dôôk-anju le. Tombe omaaho lulemak nêêl nambe vaheey baanggo omaahôô-ju gaving vane osin noondin-ambe yinêên va pin be daatu silate va kul-ate, de gako mone sen laanggo yi lak-anju be bu dokanaah yite nyevahaan. \v 26 Le ma de hil kul vahaa-ju hato pataav baambu neep voon hôôk omaaho lulemak vaha de kataangg nambe, ‘Gakam pasiv in sa de ombaale vêêl e, in sale aambu dôôk gate nyevahaan pin vu hong.’ \v 27 Tombe yite himbop aka wiingin yi, om kawiiy yite nyevahaan la, de nêêl-ambe laah. \v 28 Om hil kul vaha tii-ju hato la voon atombe tovu omaaho ango sen yuuh dawiing kul hôôk tii-to, in yite nyevahaan lohvu 100 kina neep vu, tombe lôôh omaaho ango sen yuuh kul timuu-to be gimbak nama hôôk ka lôôt, de nêêl vu nambe, ‘Gambu dôôk sate nyevahaan vu sa.’ \v 29 Tombe omaaho angôô-ju yik hato pataav baambu neep voon hôôk vaha de kataangg yi nambe, ‘Gakam pasiv in sa de ombaale vêêl e, in sale aambu dôôk gate nyevahaan vu hong.’ \v 30 Le ma de nimbaya, om hatung lukala kalaambus in nambe mandôô-ju be bu dôôk yite nyevahaan e mem. \v 31 Hil kul vaha-so vaalu layi vaa-ju tombe londpayo nimeen lôôt, om lala lanêêl vakasin-anju pin langaah vu silate yêêv, \v 32 tombe yêêv teey yite hil kul vaha tii-to laam-ambe nêêl vu nambe, ‘Hong omaaho nipaya. Munggin okataangg sa om sa kawiiy gate nyevahaan pin la. \v 33 Sa kangg pasiv in hong, le nambe vaati om game gakam pasiv in omaaho sen muuh nawiing kul tii-to nambêênja le?’ \v 34 + o 18:34 Mat 5:25-26*Tombe yite yêêv ahekalin-ambe hatung lokala kalaambus in lambu nivaane vu be mando, de yoo monambu dôôk yêêv-ate nyevahaan pin-ambe jung na le mem. \v 35 + o 18:35 Mat 6:15; Mak 11:25; Ep 4:32; Kol 3:13*Om sa naanêêl vu ham naambe ham ti ti pin, ham-ame kawiiy halim-asote va nipaya na valok-ate lôôt e, ond Aamangg sen nando baandonii-to le biing vu ham naambe sen yêêv tii-ju wiing vu yite kul vahaa-to.” \c 19 \s1 Moow osin vanêêndin-ame bapuuh sil e \r (Maak 10:1-12; Luk 16:18) \p \v 1 Yesu nêêl vakasin-anjo lung la tonde havuuh Galili de la taaku Yudia vahaan sen neep bel bop Yoladan vaaluu-to, \v 2 tombe hil ngeeyaata taamuyin yi be lalaa-ju, tombe wiing-ambe silate hil anilakin nind vasa lak. \p \v 3 + o 19:3 Mat 16:1*Tombe hil Palisai heey lala vu in nambe sahi yi, om lalingin nambe, “Omaaho ti bapuuh vane jak vakasin ti jeen ond lohvu tanasin me malis?” \v 4 + o 19:4 Jen 1:27; 5:2*Le Yesu lingin sil nambe, “Mak vakasin sen neep hôôk Anutu-te kaapiyaa-to ond ham-ame asevin mava? Nambe Anutu hatung va pin vu nyendoos, be hatung omaahonôôn moow ayuuh vêêh, \v 5 + o 19:5 Jen 2:24; Ep 5:31*tonde Anutu nêêl nambe, ‘Nambêênja om moow e gavuuh mangganaan ayuuh tangganaan de gako vêêh-ambe yuuh mando javuh ti be yuuh daatu nôôn timu, \v 6 de yuuh-ame yuuh e, nganjo yuuh latu nôôn timu.’ Om va sen Anutu wiing-ambe tu nôôn timuu-to ond ango me-kahe le.” \p \v 7 + o 19:7 Diu 24:1-4; Mat 5:31*Tombe hil Palisai lanêêl vu nambe, “Om nambe \p vaati sen Mose nêêl tanasin nambe omaaho ti kaavu \p kaapiya sen bapuuh vanêê-to be bu vu le mem bapuuh?” \v 8 Tombe Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Mose lak ham anim nambe ham alompayo niwêêk ak, ondeey liinggis nambe ham bapuuh vanem-aso, nganjo vu bôôy nyendoos ond me-nambêênjo le. \v 9 + o 19:9 Mat 5:32; 1Ko 7:10-11*Sa naanêêl vu ham naambe omaaho ti vane me-wiing baayamb e, le laya havuuh-ande hako vêêh ango, ond omaahôô-ja wiing baayamb.” \v 10 + o 19:10 1Ko 7:1-2,7-9*Tombe yite maanggêêm-aso lanêêl vu nambe, “Naambe moow osin vêêh-ate vakasin neep nambêênja, ond mam moow-ame gako vêêh e, jip.” \v 11 Le nêêl vu sil nambe, “Hil pin-ame lalohvu nambe lambiing nohvu vakasin-anjo le, malis, hil sen Anutu vu niwêêk vu sil-ato ond mem sil lalohvu nambe lambiing nohvu. \v 12 Hil vaalu dando ond taandin lako sil lohvu nambe me-le gako vêêh e, de vaalu ond omaahonôôn lawiing sil anind paya lak, om me-dako vêêh e, tonde hil vaalu kand navu nambe Anutu nanggin sil-ato be yoo dalakin sil nivasa de me-dako vêêh e. Omaaho ti lohvu nambe biing nohvu vakasin-anjo ond biing.” \s1 Yesu lohak ak unoopasiv \r (Maak 10:13-16; Luk 18:15-17) \p \v 13 Tonde hil lako unoopasiv laam vu Yesu in nambe gambe nama jak sil osin nohak ak sil, le yite maanggêêm-aso lanêêl hil-anju, \v 14 + o 19:14 Mat 18:2-3*le Yesu nêêl nambe, “Ham baale de unoopasiv-anju lanaam vu sa le. Ham-ame anggilin sil e, in Anutu nanggin hil nambêênja having.” \v 15 Tonde hambe nama lak sil vêêl e mem la taaku ango. \s1 Omaaho maanggêêm ti osin yite kupak ngeeyaata \r (Maak 10:17-31; Luk 18:18-30) \p \v 16 Tombe omaaho ti la valup vu Yesu be lingin nambe, “Kaputung, saambiing va nivasa vaati le mem sa mando metumin danggata?” \v 17 + o 19:17 Lev 18:5; Luk 10:28*Tombe Yesu nêêl vu nambe, “Galingin sa in va nivasa in? Yik Anutu timu nivasa, om gawiingin nambe omando metumin ond osamu tanasin pin.” \v 18 Le omaahôô-ju lingin nambe, “Tanasin vaati?” Tombe Yesu nêêl vu nambe, “Tanasin nambe game ganyiis omaahonôôn jimb e, game gambiing baayamb e, de game gambiing hôôndak e, game tatuhin vakasin jak omaaho ango le, \v 19 + o 19:19 Eks 20:12-16; Diu 5:16-20; Lev 19:18; Lom 13:9*onggako mom ayuuh tam jak, de gahem gaving hil sen dando ngaaho vu hong naambe sen goo gahem naving hong-ato.” \p \v 20 Tombe maanggêêm-anjuuto nêêl vu nambe, “Va pin-anja sa samu lung la, de vaati naahen?” \v 21 + o 19:21 Mat 6:20; Luk 12:33; Sin 2:45; 4:34-37*Tombe Yesu nêêl vu nambe, “Gahem having nambe onaatu omaaho nivasa nôôn ond ganaah-ambe gambu gate va pin na be hil baanggo, de gambu mone na vu hil sen dativak in va yuuh amêê-to, in mem gale gako nôôn nivasa vu baandoni, tonde ganaam taamuyin sa.” \p \v 22 Maanggêêm tii-to hango vakasin-anju tombe laah osin lopayo nimeen lôôt, in yite kupak ngeeyaata lôôt nando. \v 23 Tombe Yesu nêêl vu yite maanggêêm-aso nambe, “Sa naanêêl keen vu ham naambe hil sen silate va ngeeyaataa-to, ond le lanôôhin in nambe landukana gaving Anutu-te hil. \v 24 Tonde yik sa naanêêl vu ham naambe bik kamel ti me-lohvu nambe dokana lulak vuun e, le nôôhin, de hil sen silate va ngeeyaataa-to ond yik me-lalohvu nambe landukana gaving Anutu-te hil e, le lanôôhin lôôt.” \p \v 25 Tombe yite maanggêêm-aso lango vakasin-anjo be lavindis bopaata lôôt, be lalingin nambe, “Om lati lohvu nambe mando metumin danggata?” \v 26 + o 19:26 Jen 18:14; Iyop 42:2*Tombe Yesu me la vu sil-ande nêêl vu sil nambe, “Omaahonôôn-ame lalohvu va nambêênjo le, lemu Anutu timu yoo lohvu biing va pin.” \v 27 Tombe Pita nêêl laah vu nambe, “Gangge, hey-anjo ond hey havuuh va pin la de hey navu taamuyin hong, tombe le naambe vaati vu hey?” \v 28 + o 19:28 Mat 25:31; Luk 22:30; Taato 3:21; Dan 7:9-10*Tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Sa naanêêl keen vu ham naambe vu busin taamusin sen va pin naatu moos jak, tonde Omaahonôôn Noow mando jak omaaho lulemak-ate sia osin yite nikaapulis, ond mem hôôk busin-anju ham nomaayuuh-ambe laam yuuh sen ham navu taamuyin saa-to, ham e mando jak sia nomaayuuh-ambe laam yuuh-ato gaving sa, tombe ham e gangoyin hil Islel dangga nomaayuuh-ambe laam yuuh-ato silate vakasin. \v 29 + o 19:29 Hiblu 10:34*De hil pin sen kand navu sa haalengg-ambe lavuuh silate bayêên me halindin, me vangaandin, me maandin, me \p taandin, me noondin osin silate ngaanggis, ond sil e gako nivasa nyevahaan ngeeyaata lôôt savok sen-anjo na, tonde sil e mando metumin danggata osin danggata. \v 30 + o 19:30 Mat 20:16; Luk 13:30*Lemu hil sen lamunggin-ato ond ngeeyaata le lanaah taamu, de hil sen davu taamuu-to ond ngeeyaata le lana daamunggin.” \c 20 \s1 Hil dawiing kul wain \p \v 1 + o 20:1 Mat 21:33*“Ke, Anutu nanggin yite hil-ato ond lohvu kul wain mangganaan ti kandi hôôk samiinaanôôn-ambe la in gako hil-ambe lana lambiing kul in yite wain. \v 2 Om la vakaas having hil kul vaalu be laliinggis nambe lambiing kul hôôk busin tii-ju de baanggo sil jak mone doo-ti ti tonde mem wiing sil lala yite kul wain. \p \v 3 Tonde 9 kilok samiinaanôôn atombe laah hato, le yi de omaaheey daale malis lak talind, \v 4 tombe nêêl vu sil nambe, ‘Ham ana ambiing sate kul wain gaving, de sale baanggo ham nivasa.’ \v 5 Tombe sil lala kul, tonde 12 kilok vandiisin osin 3 kilok soosin ond yik laah hato be wiing nambêênju vu hil vaalu having. \v 6 Tonde hôôk 5 kilok soosin atombe laah hato le yi de omaaheey daale, tombe nêêl vu sil nambe, ‘Nambe vaati sen ham naalêê-jo vandiisin-aandiin-ande kul ma?’ \v 7 Tombe lanêêl vu nambe, ‘Mu omaaho ti me-vu kul vu hey e.’ Tombe nêêl vu sil nambe, ‘Om ham ana ambiing sate kul wain gaving.’ \p \v 8 + o 20:8 Lev 19:13; Diu 24:15*“Tonde busin hôôk atombe kul wain mangganaan nêêl vu yite omaaho sen nanggin hil kul-ato nambe, ‘Oteey hil kul lanaam-ambe ombaanggo sil, ond ombaanggo nanjip hil sen lalaam kul hôôk soosin-ambe na naatok na hil sen lalaam kul hôôk samiin-ato.’ \v 9 Om vaanggo sil atombe hil sen lawiing kul hôôk 5 kilok soosin-ato lako mone doo-ti ti, \v 10 tonde hil sen lawiing kul munggin hôôk samiinaanôôn-ato lala vu, tombe kand vu nambe mak sil e gako mone ngeeyaata lôôt savok hil vaalu, le ma, yik sil lako mone doo-ti ti having. \v 11 Lako lemu lanyuung hôôk vu kul wain mangganaan \v 12 nambe, ‘Hil-anju lalaam hôôk soosin-ambe lawiing kul lohvu taaku me timu, nganjo hey amu aawiing kul bopaata vandiisinaandiin-ambe taaku ya hey lôôt, le yik ovaanggo hey va timu nambe sil-ato.’ \v 13 Tombe kul mangganaan nêêl laah vu sil ti nambe, ‘Hali, same aawiing nipaya vu hong e. Galiinggis in sate vakasin gêên nambe sale baanggo hong jak mone doo-tiito, \v 14 om onggako gate mone be gana. Soo aawiingin ondeey saavu mone vu hil sen lalup-ambe lawiing kul taamu, yik lohvu sen saavu vu hong-ato. \v 15 Naambe saambiing vati jak soo sate monêê-jo ond yik yoo neep vu sa. Saawiing va nivasa, le nambe vaati sen gahem anipaya in?’ \p \v 16 + o 20:16 Mat 19:30; Mak 10:31; Luk 13:30*“Ke, om hil sen davu taamuu-to le daamunggin, de hil sen lamunggin-ato le lanaah taamu.” \s1 Yesu nêêl tu balon yaal nambe le jimb-ande kandi jak naah \r (Maak 10:32-34; Luk 18:31-33) \p \v 17 Yesu lak-ambe la in na Yelusalem, tombe hako yite maanggêêm nomaayuuh-ambe laam yuuh-ato, be sil oo lala, tombe mem nêêl vu sil nambe, \v 18 + o 20:18 Mat 16:21; 17:22-23*“Ham gango le, yiiy navu ana balup Yelusalem, tombe hil davu lambu Omaahonôôn Noow dukana kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin tanasin dangga-so namand, tombe le daanêêl naambe lanyiis-ambe jimb. \v 19 + o 20:19 1Ko 15:4*Tonde le lambu dukana hil vaalu sen sil-ame Yudaa-to namand, be sil pale yi, osin gaveek yi, de lanyiis ak \p haah pako, tonde busin naatu yaal e mem kandi jak jesin naah.” \s1 Jems ayuuh Jon lawiingin nambe daatu yêêv bop \r (Maak 10:35-45) \p \v 20 Tombe Sebedi vane hako noow ayuuh, be yaal lala vu Yesu, tombe hatung kaatu vu in nambe kataangg vati vu yi, \v 21 + o 20:21 Mat 19:28; Luk 22:30*tombe Yesu lingin nambe, “Galaam in vaati?” Tombe nêêl vu Yesu nambe, “Onaanêêl-ande vu taamusin sen onaatu omaaho lulemak-ambe ongganggin gate hil-ato, ond sa noongg ayuuh-anjo daatu yêêv yuuh, tombe ango le mando onamam vasa de ango mando onamam kêênj gaving hong.” \v 22 + o 20:22 Mat 26:39; Jon 18:11*Le Yesu nêêl laah vu nambe, “Va sen maal navu kataangg-anja ond maal doosin danggakook. Kap nimeen-ate sen sa navu naanum hôôk-ato ond malohvu nambe naanum hôôk a?” Le yuuh lanêêl vu nambe, “De, haay aalohvu.” \v 23 Tombe Yesu nêêl vu yuuh nambe, “Nimeen sen sa navu baaku ond male baaku, lemu vakasin sen manêêl nambe muuh naatu yêêv-ambe muuh mando sa namangg vasa osin sa namangg kêênj gaving saa-to ond same sate va in nambe sa naanêêl e, nganjo hil sen Aamangg samu taaku vu sil-ato ond sil e mando jak.” \p \v 24 Maanggêêm nomaayuuh-ato langoyin vakasin-anju tombe sil alondpayo nipaya vu yuuh hali, \v 25 + o 20:25 Luk 22:25-26*le Yesu teey sil lalaam-ambe nêêl nambe, “Ham alak ni nambe hil vaalu-te yêêv sen danggin sil-ato ond danêêl vakasin osin niwêêk lôôt-ambe daanggôôl silate hil, de silate himbop oo danggin sil niwêêk lôôt, \v 26 + o 20:26 Mat 23:11; Mak 9:35; Luk 9:48*lemu ham ond ham-ame ambiing naambêênja le. Nganjo ham ti wiingin nambe naatu bop, ond yoo biing va naambe sen yi omaaho malis ti in dôôvu ham pin. \v 27 De omaaho ti wiingin nambe naatu hamate lukook-ambe naamunggin, ond yoo naatu ham pin-ate hil kul malis amu. \v 28 + o 20:28 Luk 22:27; Pil 2:7; 1Ti 2:6*Yik nambe sen Omaahonôôn Noow, ond me-laam in nambe hil lambiing kul vu yi le, nganjo laam in nambe biing kul vu omaahonôôn osin jimb in baanggo omaahonôôn ngeeyaata naah.” \s1 Yesu wiing omaaho mekanôônd yuuh amend tum \r (Maak 10:46-52; Luk 18:35-43) \p \v 29 Yesu having yite maanggêêm-aso be sil lalup Yeliko be lala, tombe hil ngeeyaata taamuyin. \v 30 + o 20:30 Mat 9:27; 15:22*Tombe omaaho mekanu yuuh dando hôôk mop nanyendangga, ond yuuh lango nambe Yesu valup, tombe yuuh lateey nambe, “Omaaho Bop, hong sen gate danggakook neep vu Devit-ato, gakam pasiv in haay e.” \v 31 Tombe hil ngeeyaataa-ju lanêêl yuuh nambe yuuh lavand nama, le ma de yuuh lateey bopaata nambe, “Omaaho Bop, hong sen gate danggakook neep vu Devit-ato, gakam pasiv in haay e.” \v 32 Tombe Yesu naale be teey yuuh lalaam-ambe nêêl nambe, “De mawiingin nambe saambiing vaati vu muuh?” \v 33 Le yuuh lanêêl vu nambe, “Omaaho Bop, gambiing-ambe haay amengg naatum.” \v 34 Tombe Yesu ka pasiv in yuuh om hambe nama lak yuuh amend, tombe yik yuuh amend tum pavis-ambe yuuh taamuyin Yesu be lala. \c 21 \s1 Yesu lukala Yelusalem nambe omaaho lulemak ti \r (Maak 11:1-11; Luk 19:28-40; Jon 12:12-19) \p \v 1 Sil lalup ngaaho vu bayêên Betpaasi vu kandu Oliv in nambe daatok na Yelusalem, le mem Yesu wiing yite maanggêêm yuuh lamunggin-ambe lala. \v 2 Tombe nêêl vu yuuh nambe, “Mana be mandukana bayêên Betpaasii-ju ond male angge donggi ti pavis, sil talu be naale having noow, ond muuh kavaayin-ambe gako naam vu sa. \v 3 + o 21:3 Mat 26:18*De omaaho ti naanêêl vakasin ti vu muuh, ond muuh naanêêl naambe, ‘Omaaho Bop wiingin nambe biing kul ti jak pavis e mem gako nom.’” \p \v 4 Ke, lawiing nambêênjo om Anutu-te vakasin sen omaaho ti nêêl langaah bôôy-ato nôôn ak nambe, \q1 \v 5 + o 21:5 Ais 62:11; Sek 9:9*“Ham naanêêl vu hil Saion naambe, ‘Ham angge hamate omaaho lulemak nalaas vu ham. Yi omaaho osin melaas, tombe lakando donggi be nalaas vu ham, yik lakando donggi noow ti be nalaas.’” \p \v 6 Ke, tonde maanggêêm ayuuh lala lawiing lohvu vakasin sen Yesu nêêl vu yuuh-ato. \v 7 Yuuh lako donggi tangganaan having noow, tombe yuuh lakaah yuuhate lolop-ambe lavaah lakala donggi yuuh damind, le mem Yesu lakando be la. \v 8 + o 21:8 2King 9:13*Tonde hil ngeeyaata lakaah silate lolop-ambe lavaah neep mopaatôôv, de hil vaalu lasap haah nama osin lis-ambe lambe neep mop in nambe Yesu gato jêês-ambe na. \v 9 + o 21:9 Saam 118:25-26*Tombe hil vaalu damunggin, de vaalu davu taamu be sil pin daakôôhin nambe, \q1 “Ham-o, yiiy lavangg dôôk omaaho sen laam vu danggakook Devit-anja. Anutu biing samu samu vu omaahôô-ja in laam ak Omaaho Bop haale. De yiiy gako Anutu haale jak nanjip baandoni.” \p \v 10 Yesu tok la Yelusalem, tombe hil pin lavindis de lawiing nindaandun bopaata de lateey nambe, “Omaaho latii-ja?” \v 11 + o 21:11 Mat 21:46*Tombe hil ngeeyaata sen laving yii-to ond lanêêl nambe, “Omaaho sen nanêêl Anutu-te vakasin langaah-ato Yesu vu Nasaalet Galili.” \s1 Yesu hatiiy hil sen daanggo va hôôk Anutu-te dumb bop alôô-to \r (Maak 11:15-19; Luk 19:45-48; Jon 2:13-22) \p \v 12 Tombe Yesu lokala Anutu-te dumb bop alpayo, be hatiiy hil pin sen daanggo va salivangin-ate hôôk dumb alopayôô-to be lala voon, tonde hil sen davu Yuda osin Lom-ate mone nyevaha-vahaan hôôk yii-to\f + \fr 21:12 \ft Hil davu Yuda osin Lom-ate mone nyevaha-vahaan hôôk yi, ond dangga nambe yêêv-aso danêêlin Lom-ate mone nambe hil-ame gatung dukana salivangin e, sil oo gatung Yuda-te mone nivalok. \f*, ond kayovakin silate tavol, de hil sen daanggo manak tumbaliiy in hil gatung naatu salivangin-ato, ond kaasêêh silate sia la, \v 13 + o 21:13 Ais 56:7; Jer 7:11*tonde nêêl vu sil nambe, “Anutu-te vakasin neep hôôk kaapiya nambe, ‘Sate bayêên ond le daanêêl naambe bayêên lohakin,’ lemu ham awiing-ambe tu hil hôôndak-ate bayêên sen dahôôpis hôôk-ato.” \p \v 14 Lung laa tonde hil vaalu mend kanu osin vahand anipaya lala vu Yesu hôôk dumb alo be wiing sil anind vasa lak. \v 15 Lemu kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin tanasin dangga-so layi de nawiing va nivasa nambêênju, tonde lango unoopasiv daakôôhin hôôk dumb alo nambe, “Ham-o, yiiy lavangg dôôk omaaho sen laam vu danggakook Devit-anja.” Tombe sil ahend kalin, \v 16 + o 21:16 Saam 8:2*om lalingin Yesu nambe, “Game hango vakasin sen danêêl-anjo le?” Tombe Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Êê-e, sa hango. De ham-ame asevin vakasin sen neep hôôk Anutu-te kaapiyaa-to le? Nambe, ‘Otaahu unoopasiv sen daahen dakaas paya, osin sen taandin davu sum vu sil-ato, de lavand nahôôk hong nivasa lôôt.’” \v 17 Tombe havuuh sil osin taaku bop-anju de having yite maanggêêm-aso be lalaah deep Betaani. \s1 Yesu talôôt haah bangguk \r (Maak 11:12-14,20-24) \p \v 18 Tombe Yesu kandi hôôk samiinaanôôn-ambe laah in na taaku bop, tombe yimb ahe. \v 19 + o 21:19 Luk 13:6*Tonde yi haah bangguk ti naale mop nanyendangga tombe la ngaaho vu be yi le nôôn ma, de lis malis amu, tombe nêêl vu haah-anju nambe, “Game le ganyiis nôôn jesin naah e, nama lôôt.” Tombe haah bangguk-anjuuto bambôôv la pavis. \p \v 20 Yesu-te maanggêêm-aso layi tombe lavindis lôôt, de lanêêl nambe, “Nambe vaati sen haah bangguk-anju bambôôv la pavis?” \v 21 + o 21:21 Mat 17:20; Luk 17:6; 1Ko 13:2; Jon 14:12*Tombe Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Sa naanêêl keen vu ham naambe ham ambiing gaving niwêêk-ande ham-ame kam yu-yuuh e, ond mem ham e ambiing naambe sen saawiing vu haah bangguk-anjo. Tombe ham-ame le ambiing vaa-jo mu le, malis, yik ham naanêêl vu kanduu-ju naambe, ‘Okandi jak-ambe gandukana lôôy,’ ond le na. \v 22 + o 21:22 Mat 7:7-11; 18:19; Jon 14:13-14*Naambe ham ambiing gaving Anutu naambe va sen ham navu kataangg hôôk lohakin-ato ond le biing nôôn jak, ond ham e gako nôôn.” \s1 Lalingin Yesu nambe laam nawiing kul lak lati haale \r (Maak 11:27-33; Luk 20:1-8) \p \v 23 + o 21:23 Jon 2:18*Tombe Yesu lokalaah Anutu-te dumb bop alo be monanêêl tanasin vu hil, tombe kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin Islel-ate himbop-aso lala vu be lalingin nambe, “Lati nêêl-ambe galaam nawiing va pin-anjo? Onawiing kul-anjo lak lati haale?” \v 24 Tombe Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Om yik sa having, saanjingin ham in vakasin ti be ham naanêêl nom vu sa, le mem sale naanêêl omaaho sen sa naawiing kul lak haalêê-to nos vu ham. \v 25 De Jon nalipis hil-ato ond lati nêêl? Anutu nêêl me omaahonôôn yoo lanêêl?” Tombe sil oo lakaas in nambe, “Yiiy naanêêl naambe Anutu nêêl ond le naanêêl vu yiiy naambe, ‘Le nambe tana ham-ame awii-having yi le?’ \v 26 + o 21:26 Mat 14:5; 21:46*Me yiiy naanêêl naambe omaahonôôn lanêêl-ambe Jon nalipis hil, lemu yiiy naayêênin hil ngeeyaataa-ju in sil pin lako Jon ak nambe nanêêl Anutu-te vakasin langaah.” \v 27 Om lanêêl laah vu Yesu nambe, “Hey doosin.” Tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Om same le naanêêl omaaho sen sa naawiing kul lak haalêê-to vu ham e.” \s1 Vakasin pakwesin lak omaaho ti noow ayuuh \p \v 28 + o 21:28 Luk 15:11*“Ham akam bu le. Omaaho ti noow yuuh dando, tombe la vu nowaatuk-ambe nêêl vu nambe, ‘Tuk-e, peey-anjo gana gambiing sate kul wain.’ \v 29 Tombe nowaatuk nêêl laah nambe, ‘Sa nimbaya,’ le sim hilin lopayo de la wiing kul wain. \v 30 Tonde yik mangganaan la nêêl vu nowaamiin having, tombe liinggis nambe, ‘Êê-e aamangg, sale ana,’ le ma de me-la le. \v 31 Om noow ango tana wiing lohvu mangganaan lava?” Tombe lanêêl laah nambe, “Nowaatuk.” Tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Sa naanêêl keen vu ham naambe hil sen dako taakis osin vêêh baayamb-aso dawii-having-ambe dalokala having Anutu-te hil damunggin ham. \v 32 + o 21:32 Luk 3:12; 7:29-30*In Jon valup-ambe taato mopaatôôv anivalok vu ham, le ham-ame awii-having yi le, malis. Lemu hil sen dako taakis osin vêêh baayamb-aso lawii-having yi, tonde ham ahe, le sim ham-ame ahilin ham alompayo be ham-ame awii-having yi le.” \s1 Vakasin pakwesin lak hil anipaya sen danggin kul wain-ato \r (Maak 12:1-12; Luk 20:9-19) \p \v 33 + o 21:33 Ais 5:1-2; Mat 25:14*“Ham gango vakasin pakwesin ango. Himbop ti vaalôôh kul wain ti be vaaku ayak hilin, de haav taaku sen davu samu wain-aanôôn aniluk hôôk-ato, tonde haav bayêên vaha salak ti in nambe hil baale hôôk-ambe mend in kul wain-anju having. Tonde vu kul-anju lokala hil vaalu namand-ambe sil danggin, tonde yik la taaku dinaandiin lôôt. \v 34 Busin ngaaho lak in wain naasuuh, tombe kul mangganaan wiing yite hil kul lala vu hil sen danggin kul wain-ato in nambe sil gako nôôn vaalu vu yi, \v 35 + o 21:35 Mat 22:6*le ma de hil sen danggin kul-ato lalôôh yite hil kul-aso de laveek ti, de layiis ango be yimb, de sil tanga ti lak tatuuh. \v 36 Tombe kul mangganaan wiing yite hil kul vaalu ngeeyaata savok vaalu munggin-ato tombe sil lalaah yesin, le hil sen danggin yite kul-ato, ond yik lawiing nambêênju vu sil yesin laah. \v 37 Tonde sim wiing noow la vu sil lakaneep ahus, in ka vu nambe, ‘Manyinjo sa noongg om sil e lanjêênin yi.’ \v 38 + o 21:38 Mat 27:18*Lemu hil sen danggin kul wain-ato layi noow, tombe yoo lanêêl vu sil nambe, ‘Omaaho sen-anju le gako mangganaan-ate va pin om ham-o, yaanyiis-ambe jimb-ande kul-anjo naatu yate va.’ \v 39 + o 21:39 Hiblu 13:12*Om lalôôh-ambe lakôôh la voon, de layiis-ambe yimb. \p \v 40 “Om kul wain mangganaan nom gato ond le biing naambe vaati vu hil sen danggin yite kul-anjuuto?” \v 41 Tombe lanêêl vu nambe, “Le nyiis hil anipayaa-ju be lana mend nama lôôt, de bu kul wain-anju be hil vaalu ganggin, le mem busin sen lanjul nôôn-ato ond mem lambu vaalu vu yi.” \v 42 + o 21:42 Saam 118:22-23; Sin 4:11; Lom 9:33; 1Pi 2:6-8*Tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Mak ham-ame asevin Anutu-te vakasin sen neep hôôk kaapiyaa-to mava? Nambe, \q1 ‘Tatuuh ti sen hil kul-aso nind baya nambe me-landaav bayêên ak e, ond gêên tu bayêên ahelasu-te kook aniwêêk. Omaaho Bop wiing vaa-jo be yaahe nambe yoo nivasa nôôn.’ \p \v 43 Om sa naanêêl vu ham naambe Anutu le juus ham naambe ham-ame mando gaving yite hil e, tombe le jiinggis vu hil vaalu sen sil lambiing-ambe yite vakasin nôôn jak-ato naambe sil landukana gaving yite hil. \v 44 + o 21:44 Dan 2:44-45*[De naambe omaaho ti dupake be nyiis yi jak tatuuh-anju ond le naamuvin daka daka, le naambe tatuuh-anju gato tanga omaaho ti, ond le matelak lôôt.]” \p \v 45 Kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin hil Palisai lango vakasin pakwesin sen Yesu nêêl-anjo, tombe lalak ni nambe nanêêl lak sil, \v 46 + o 21:46 Mat 21:26*om lawiingin nambe lanôôh yi, le ma de layêênin hil ngeeyaataa-ju, in kand navu nambe Yesu nanêêl Anutu-te vakasin langaah. \c 22 \s1 Vakasin pakwesin lak vanôôn bop \r (Luk 14:16-24) \p \v 1 Yesu nêêl vakasin pakwesin ti vu hil nambe, \p \v 2 “Anutu nanggin yite hil-ato ond lohvu omaaho lulemak ti wiing vanôôn bopaata in noow navu gako vêêh-ato. \v 3 Om wiing yite kul vaha-so be lala lanêêl vu hil sen teey sil lung laa-to nambe lanaam lanja vanôôn, le ma de nind baya be dando nêênd. \v 4 + o 22:4 Mat 21:36*Tombe wiing kul vaha vaalu lalaah yesin-ambe nêêl vu sil having nambe, ‘Ham ana naanêêl vu hil sen saateey sil bôôy-ato naambe sa samu sate vanôôn lung la be nando. Saanêêl-ambe layiis kao bo-bop osin noow anituvakin vaalu sen danji bopaataa-to lung la, de sa samu va pin lung la gêên-ambe nando, om ham anaam in angga vanôôn-anjo.’ \v 5 Om yite kul vaha-so lala lanêêl vakasin-anjo vu sil, le nind baya be me-lango le, de lala danjeen. Ti la yite kulaanôôn, de ango la in ganggin yite tatuva, \v 6 + o 22:6 Mat 21:35*de sil vaalu lalôôh omaaho lulemak-ate kul vaha-so de layiis sil-ambe layimb. \v 7 Tombe omaaho lulemak-anju ahekalin lôôt, be wiing yite hil ngaamong vaha-so lala layiis hil sen layiis yite kul vaha-sôôto be layimb pin lôôt, de lasi kin hôôk silate taaku. \v 8 Tonde mem omaaho lulemak nêêl vu yite kul vaha-so vaalu nambe, ‘Vanôôn nok lung-ambe nando, le hil sen saateey sil bôôy-ato ond sil anipaya om me-lalaam e, \v 9 om ham ana baale mop bo-bop, de hil pin sen ham naatovu sil vuu-ju ond ham naanêêl vu sil naambe lanaam lanja vanôôn bop-anjo.’ \p \v 10 “Nêêl nambêênjo tombe yite kul vaha-so lala daale mop bop pin-ambe lasupin hil pin sen latovu sil vu mop-anjuuto, hil anivasa osin hil anipaya having, be lalaam dando hôôk bayêên alo be pup. \v 11 Tonde omaaho lulemak lokala in nambe ji sil, tombe yi de omaaho ti me-lop lolop anivasa lohvu mando be ja vanôôn bop-anju le, \v 12 tombe omaaho lulemak nêêl vu nambe, ‘Hali, nambe vaati om game galop lolop vanôôn bop-ate le? Galokalaam danjeen in?’ Le omaahôô-ju lava ma, \v 13 + o 22:13 Mat 8:12; 25:30; Luk 13:28*tombe omaaho lulemak nêêl vu yite kul vaha-so nambe, ‘Ham naanduuh nama yuuh vaha de ham gaate na, be na mando dôôk taaku mekanu lôôt. Vu taakuu-ju le monaasu osin janga navu be monaangitak.’” \v 14 Tombe Yesu nêêl nambe, “Ke, Anutu nateey hil ngeeyaata, lemu naholin ti ti lak in landukana gaving yite hil.” \s1 Lalingin Yesu in gaate taakis vu Sisa \r (Maak 12:13-17; Luk 20:20-26) \p \v 15 + o 22:15 Mak 3:6*Tombe hil Palisai yoo lala landuuh vakasin nambe sil tatuhin Yesu in nambe naanêêl vakasin na paya, \v 16 om lawiing silate hil vaalu laving Helot-ate hil vaalu be lala vu Yesu be lanêêl nambe, “Kaputung, hey alak ganim nambe hong omaaho sen onanêêl vakasin keen. Yik goo navu tatekin Anutu-te mop keen vu hil, de game nayêênin omaaho ti nambe haale bop me haale pasiv e, \v 17 om onaanêêl vu hey e. Lohvu nambe yiiy Islel gaate taakis na vu Lom-ate yêêv bop Sisa me malis?” \v 18 Le Yesu lak sil alondpayo nipayaa-ju ni lung la, om nêêl nambe, “Ham oo natee ham ak. Nambe vaati sen ham nawiingin nambe sahi saa-jo? \v 19 Ham taato mone taakis ti be saangge le.” Om lavu mone ti la vu be yi, \v 20 le mem lingin sil nambe, “Lati kanu osin haale lakaneep-anjo?” \v 21 + o 22:21 Lom 13:7*Le lanêêl laah nambe, “Sisa.” Tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Om ham ambu Sisa-te va na vu Sisa, de Anutu-te va na vu Anutu.” \v 22 Lango vakasin-anjo tombe lavindis lôôt, tombe lavuuh yi de lala. \s1 Lalingin Yesu in omaahonôôn lanjimb-ande kandi jak-ato \r (Maak 12:18-27; Luk 20:27-40) \p \v 23 + o 22:23 Sin 23:8*Tonde hôôk busin tii-ju hil Sadusi sen danêêl nambe omaahonôôn yimbin-ame le kandi jak naah-ato, ond lala lalingin Yesu nambe, \v 24 + o 22:24 Diu 25:5*“Kaputung, Mose nêêl nambe omaaho ti noow ma de yimb, ond omaahôô-ju hali le gako vehaahôôv in yuuh gako unoopasiv dukanaah mangganaan sen yimb-ato ahembaan. \v 25 Tombe bôôy omaaho ti sil o halindin namaavaalu be vindak yuuh dando having hey, tombe sil halindin tuk hako vêêh ti be yimb de noow ma, om sil halindin miin hako hali vane vehaahôôv-ambe yimb, \v 26 de gwey wiing nambêênju va timu. Tombe yik sil pin lôôt-ambe la hato sil halindin meey, \v 27 sil pin layimb de sil noondin ma, tombe vehaahôôv yimb lakaneep ahus. \v 28 Om vu busin sen omaahonôôn yimbin kandi jak naah-ato, ond vehaahôôv-anju le naatu hil namaavaalu be vindak yuuh-anjuuto sil ti tana vane, in sil pin lako vêêh timuu-ju lung laa-to.” \p \v 29 Le sim Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Ôôye, ham doosin Anutu-te niwêêk osin yite vakasin sen lukaneep hôôk kaapiyaa-to, ondeey ham nakaas paya nambêênja. \v 30 Vu busin sen omaahonôôn yimbin kandi jak naah-ato ond vêêh ayuuh moow-ame le gako sil naah e, le nama. Sil e mando nohvu angela-so sen dando baandonii-to. \v 31 Vakasin lak omaahonôôn yimbin kandi jak-ato ond mak ham-ame nasevin vakasin sen Anutu nêêl vu ham-ambe neep hôôk yite kaapiyaa-to mava? Nambe, \v 32 + o 22:32 Eks 3:6; Mat 8:11*‘Abalaam ayuuh Isak-ande Yaakop, yaalate Anutu sa.’ Le hamambe yaal layimb om yaal lala valok-ate? Malis, in Anutu ond hil metumin vu voon osin hil pin sen layimb-ambe lala dando metumin-ato silate Anutu yi.” \v 33 Hil lango Yesu-te tanasin-anjo tombe lavindis lôôt. \s1 Anutu-te tanasin tii-jo kaluuh tanasin vaalu pin \r (Maak 12:28-31; Luk 10:25-28) \p \v 34 Hil Palisai lango nambe Yesu-te vakasin-anju wiing-ambe hil Sadusi lavand ma, tombe lasupin lavuh ti, \v 35 tombe sil ti omaaho tanasin dangga wiingin nambe sahi Yesu om lingin nambe, \v 36 “Kaputung, Mose-te tanasin ti tana savok tanasin vaalu la?” \v 37 + o 22:37 Diu 6:5*Tombe Yesu nêêl vu nambe, “Tanasin ti nambe, ‘Gahem gaving gate Omaaho Bop Anutu osin galompayo doos, be okanum doos, de gakam na doos vu yi timu.’ \v 38 Tanasin danggakook ti nyendoos-anjo ond mem bopaata lôôt-ambe kaluuh vaalu la. \v 39 + o 22:39-40 Lev 19:18; Gal 5:14; Mat 7:12; Lom 13:9-10*Tonde tanasin ango tu yuuh having nambêênjo nambe, ‘Gahem gaving hil sen dando ngaaho vu \p hong naambe sen gahem oo naving hong-ato.’ \v 40 In Mose-te tanasin osin Anutu-te vakasin sen yite hil danêêl langaah-ato pin ond danggakook neep hôôk tanasin \p yuuh-anjo.” \s1 Kalisi-te danggakook neep vu lati? \r (Maak 12:35-37; Luk 20:41-44) \p \v 41 Hil Palisai lasupin sil-ambe yoo daahen dando, tonde Yesu lingin sil nambe, \v 42 + o 22:42 Jon 7:42*“Ham akam vu nambe vaati lak omaaho sen Anutu yoo holin yi vulôôt in nambe dôôvu yiiy-ato? Yite danggakook neep vu lati? Tombe lanêêl nambe, “Danggakook neep vu Devit.” \v 43 Tombe nêêl vu sil nambe, “Le nambe vaati sen Vavi Vaambuung vêêl Devit alu lak-ambe nêêl omaahôô-juuto nambe Omaaho Bop? Sen nêêl nambe, \q1 \v 44 + o 22:44 Saam 110:1; Mat 26:64; Sin 2:34-35*‘Omaaho Bop nêêl vu sate Omaaho Bop nambe, “Omando sa namangg vasa, de sale aambiing-ambe hil sen dayi hong payaa-to le langgulis hong vaalu kambi.” ’ \p \v 45 Om sen Devit nêêl omaahôô-juuto nambe, ‘Omaaho Bop’ le nambe vaati sen Omaaho Bop-anju tu Devit-ate hil vu taamusin-ato ti\f + \fr 22:45 \ft Yesu nêêl Devit-ate vakasin-anju in nambe bêêl sil alund jak in kand bu naambe omaaho sen Anutu yoo holin yi vulôôt in nambe dôôvu yiiy-ato ond yite danggakook neep vu Devit lemu yite niwêêk kaluuh Devit la, ondeey Devit nêêl nambe Omaaho Bop. \f*?” \v 46 Tombe omaaho ti me-lohvu nambe naanêêl vakasin ti naah vu Yesu le, tombe hôôk busin-anju layêênin Yesu lakala, de me-dalingin yi yesin laah e. \c 23 \s1 Hil ganggin sil in hil Palisai osin tanasin dangga-so \r (Maak 12:38-39; Luk 11:43,46; 20:45-46) \p \v 1 Tombe Yesu nêêl vu hil alu bopaataa-ju having yite maanggêêm-aso nambe, \v 2 “Hil tanasin dangga osin hil Palisai danêêl Anutu-te tanasin vu ham lalokalaah Mose ahembaan. \v 3 + o 23:3 Mal 2:7-8*Om vakasin sen danêêl vu ham-ato ond ham samu be naapuvu niwêêk, lemu va sen dawiing-anju ond ham-ame sapa dôôk e, in sil danêêl vakasin, lemu me-dawiing va lohvu silate vakasin e. \v 4 In sil dasupin silate tanasin vaalu ngeeyaata nambe sen danduuh va nimeen-ambe datung lakando omaahonôôn baanggesak-ambe dalôôhin lôôt, lemu sil ond nind baya de me-dalôôh daka lak namand in nambe landôôvu hil-anju le. \v 5 + o 23:5 Mat 6:1; Eks 13:9; Diu 6:8; Nam 15:38-39*Va pin sen dawiing-anju ond dawiingin nambe hil lanji, ondeey sil kaavu Anutu-te tanasin-ambe landuuh ak bik naavi vatinin sil damband ond landuuh bik naavi bopaata savok hil vaalu-te, de davu samu vunakin dinaandiin lak silate lolop anye. \v 6 + o 23:6 Mat 6:5; Luk 14:7*De dawiingin nambe sil oo mando naamunggin in lanja vanôôn bop, de sil mando hôôk hil pin amend vu dumb alo. \v 7 Dawiingin nambe hil gako sil ak vu talind, osin hil daanêêl sil naambe Kaputung. \v 8 Lemu ham ond hil-ame daanêêl ham \p naambe Kaputung e, malis. Yik omaaho timu tu hamate kaputung, nganjo ham pin ham o halim-aso. \p \v 9 “Tonde vu voon-anjo ond ham-ame naanêêl hamate omaaho ti naambe ham mom e, malis, yik ham Mom timu nando baandoni. \v 10 De me-daanêêl naambe silate yêêvaso ham e, malis, yik hamate yêêv timu Kalisi. \v 11 + o 23:11 Mat 20:26; Mak 9:35; Luk 22:26*Lemu hamate omaaho sen tu bop-ato ond yoo daanggôôl yi be naatu hamate hil kul ti. \v 12 + o 23:12 Iyop 22:29; Pro 29:23; Esi 21:26; Luk 14:11; 18:14*Omaaho ti yoo gako yi jak ond Anutu le daanggôôl yi, de omaaho ti yoo daanggôôl yi, ond Anutu le gako yi jak.” \s1 Yesu nêêl nambe hil tanasin dangga dawiing va nipaya \r (Maak 12:40; Luk 11:39-42,44,52; 20:47) \p \v 13 “Ham tanasin dangga osin Palisai, ham e naatovu nimeen. Ham oo natee ham ak. Ham nahilin mop in nambe omaahonôôn-ame landukana gaving Anutu-te hil e. Ham-ame yoo nalokala le, de ham nahilin hil sen dawiingin nambe landokanaa-to having. \p \v 14 [“Ham tanasin dangga osin Palisai, ham e naatovu nimeen. Ham oo natee ham ak. Ham nalakin vehaahôôv-asote bayêên ayuuh ame, tonde ham navun ham alompayo lak lohakin diin, om ham e naatovu nipaya nyevahaan bopaata lôôt.] \p \v 15 “Ham tanasin dangga osin Palisai, ham e naatovu nimeen. Ham oo natee ham ak. Ham natup hôôk lôôy osin taaku pin in nambe ham naatovu omaaho ti in gilin yi be gako hamate gambum. Omaahôô-ja tu hamate omaaho lung la, tombe sim ham awiing-ambe tu omaaho nipaya kaluuh ham, be le na taaku nipaya gaving ham. \p \v 16 + o 23:16 Mat 15:14*“Ham hil amekanu, ham navu taato mop vu hil, om ham e naatovu nimeen. Ham nanêêl nambe omaaho ti naanêêl dumb vaambuung haale in kaandu yite vakasin, le ma de tatuhin, ond ham nanêêl nambe va malis, nganjo naambe naanêêl lak gool sen nando hôôk dumb vaambuung alôô-to in kaandu yite vakasin, ond ham nanêêl nambe me-lohvu nambe tatuhin e, nganjo biing-ambe yite vakasin nôôn jak. \v 17 Ham alumkook ma osin ham amem kanu. Va ango tana nôôn savok? Mak gool savok a? Ma, dumb vaambuung sen wiing gool-ambe tu vaambuung-ato ond mem savok. \v 18 Tonde ham nanêêl nambe omaaho ti naanêêl alata haale in kaandu yite vakasin le ma de tatuhin, ond ham nanêêl nambe va malis, nganjo naanêêl lak salivangin sen nando lak alata ond ham nanêêl nambe me-lohvu nambe tatuhin e, nganjo biing-ambe yite vakasin nôôn jak. \v 19 Ham hil amekanu-so, va ango tana nôôn savok? Mak salivangin savok a? Ma, alata sen nawiing-ambe salivangin natu vaambuung-ato ond mem savok. \v 20 Om omaaho ti naanêêl alata haale in kaandu yite vakasin, ond me-nanêêl lak alata mu le, nganjo nanêêl lak alata osin va pin sen nando lak-ato having. \v 21 Tonde omaaho ti naanêêl dumb vaambuung haale in kaandu yite vakasin, ond manyinja navu kaandu yite vakasin lak dumb vaambuung osin lak Anutu sen nando hôôk-ato having. \v 22 + o 23:22 Ais 66:1; Mat 5:34; Sin 7:49*Tonde omaaho ti naanêêl keen baandoni, ond manyinju navu kaandu yite vakasin lak Anutu-te sia osin lak Anutu having, in nando lak-ato. \p \v 23 + o 23:23 Lev 27:30; Mai 6:8*“Ham tanasin dangga-so osin Palisai-so, ham e naatovu nimeen. Ham oo natee ham ak. Keen, tanasin nambe sen vanôôn pasi-pasiv, jaamenjang osin lêêsak-ande maanjêênj, ond ham natung having vanôôn ayuuh ame pin lak lu nomaayuuh, tombe ham navu lu ti natu salivangin vu Anutu, ond Mose-te tanasin tii-jo ond ham napuvu niwêêk. Lemu tanasin bo-bop vaalu nambe sen yaambiing va na nivalok amu, de yakangg pasiv in hil vaalu be yaandôôvu sil, tonde yalonggpayo na timu vu Anutu, ond yik ham oo navuuh tanasin-anjo nala. Om ham samu tanasin-anjo, de tanasin vaalu nambe sen ham navu va lu ti natu salivangin vu Anutu ond ham oo mosamu gaving-ande ham-ame gavuuh na le. \p \v 24 “Ham navu taato mop vu hil, lemu ham amem kanu. Ham navu samu tanasin pasi-pasiv lemu ham navuuh tanasin bo-bop la, yik nambe sen ham napêêh paaniip vêêl in bel kuuh, lemu ham anum bik bopaata ti osin doos having bel-ambe lukala ham alompayôô-to. \p \v 25 + o 23:25 Mak 7:4*“Ham tanasin dangga-so osin Palisai-so, ham e naatovu nimeen. Ham oo naatee ham ak. Ham nalipis kap osin pale dami mu, de lopayo ond va hôôndak osin va nindanje-danjeen pup hôôk. \v 26 Hong Palisai, gamem kanu. Ganjipis kap alopayo vêêl e, mem dami le nivasa jak gaving. \p \v 27 + o 23:27 Sin 23:3*“Ham tanasin dangga-so osin Palisai-so, ham e naatovu nimeen. Ham oo natee ham ak. Ham nambe bandumb avi sen latung pen valôôy ak-ato, tombe hil dayi baandoni nambe mengali, lemu lopayo ond omaahonôôn kook osin va matelakin pin pup hôôk. \v 28 + o 23:28 Luk 16:15*Yik nambe sen ham-anja, omaahonôôn dayi ham anim naavi be kand navu nambe ham hil anivasa, lemu vakasin tatuhin osin va nipaya paya pup hôôk ham alompayo.” \s1 Yesu nêêl nambe tanasin dangga-so le gako nipaya nyevahaan \r (Luk 11:47-51) \p \v 29 “Ham tanasin dangga osin Palisai-so, ham e naatovu nimeen. Ham oo natee ham ak. Ham nahaav bayêên anivasa vasa nalakando hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah-ambe layimb bôôy-ato silate bandumb baandoni, de ham navunak hil anivalok-ate bandumb, \v 30 de ham nanêêl nambe ham mando gaving himbop-aso bôôy, ond ham-ame le andôôvu sil-ambe ham ahondoos anyiis hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah-ato be lanjimb e. \v 31 + o 23:31 Sin 7:52*Om nambêênja ham oo nanêêl hamate dangga langaah nambe hil sen layiis sil-ambe layimb-ato ond silate hil moos ham-anja. \v 32 Om ham-o, ham oo sapa dôôk hamate himbop-aso bôôy vahand. \p \v 33 + o 23:33 Mat 3:7; 12:34; Luk 3:7*“Ham nyêêy, nyêêy noondin-aso. Hamambe ham e napak-ambe ham ana, de Anutu me-le naanêêl-ambe ham-ame le ana mando taaku nipaya le? Malis, ham-ame alohvu nambe napak e. \v 34 + o 23:34 Sin 7:52; 1Tes 2:15; Mat 10:23*Om sale aambiing-ambe hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah-ato osin hil alukook bop-ande hil tanasin dangga lanaas vu ham, le ma de ham navu anyiis vaalu be lanjimb, de ham e anyiis vaalu jakana haah pako, tonde ham e gaveek vaalu hôôk hamate dumb alo, osin ham ambiing nindanjeen vu vaalu de ham gatiiy sil vu taaku ti be lana taaku ango. \v 35 + o 23:35 Jen 4:8; Hiblu 11:4; 2Kro 24:20-21*Om hil anivalok pin sen hil kaasêêh sil anind hees-ambe layimb vu voon-anjôôto, ond vu nyendoos sen omaaho nivalok Abel yimb-ambe tok valup Belekaia noow Sakaalia sen hamate himbop-aso layiis-ambe yimb neep dumb alo vaambuung-ande alata lavuun-ato, ond lak sil pin-anju sen ham e gako nipaya nyevahaan dukanaah. \v 36 Sa naanêêl keen vu ham naambe va pin-anju nyevahaan anipaya le naatovu ham sen gêên-anjo.” \s1 Yesu su lak taaku bop Yelusalem \r (Luk 13:34-35) \p \v 37 + o 23:37 Sin 7:59; 1Tes 2:15*“O Yelusalem, ham nayiis hil sen danêêl Anutu-te vakasin langaah-ato be dayimb, de hil sen Anutu nawiing sil dalaas vu ham-ato ond ham navu tanga sil lak tatuuh. Balon ngeeyaata ond soo monaawiingin nambe sa naasupin ham anggulis sa baambungg naambe sen kokalêêh nasupin noow-aso dahulis baambuu-to, le ma de ham animbaya. \v 38 + o 23:38 1King 9:7-8; Jer 12:7; 22:5*Om ham gango, gêên-anjo ham oo nando malis amu de Anutu havuuh ham. \v 39 + o 23:39 Saam 118:26; Mat 21:9*Om sa naanêêl vu ham naambe ham-ame le angge sa jesin naah e, de na lôôt-ambe busin sen ham oo le naanêêl naambe, ‘Yiiy gako omaahôô-ju jak in laam ak Omaaho Bop haale.’” \c 24 \s1 Yesu nêêl nambe Anutu-te dumb bop e kawiiy \r (Maak 13:1-2; Luk 21:5-6) \p \v 1 Yesu vu Anutu-te dumb bop alo be hato la in na, tombe yite maanggêêm-aso lala vu be sil taato dumb-ate bayêên pin vu yi, \v 2 + o 24:2 Luk 19:44*tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Ham angge va pin-anju, ond sa naanêêl keen vu ham naambe tatuuh sen lahaav dumb ak-ato, ond ango me-le mando jak ango baandoni le, le kawiiy pin-ambe na mando danjeen.” \s1 Yesu nêêl vakasin lak nimeen ngeeyaata \r (Maak 13:3-13; Luk 21:7-19) \p \v 3 Yesu la nando lak kandu Oliv, tombe yite maanggêêm-aso yoo lala vu be lalingin yi kaatokin nambe, “Onaanêêl vu hey e, naangelis e vaa-jo naatok? Hey e anjak ni jak vaati naambe onavu ganom atombe va pin jung na?” \v 4 Tombe Yesu nêêl laah vu sil nambe, “Ham ganggin ham in omaaho ango le tatuhin ham, \v 5 + o 24:5 Mat 24:23-24; Sin 5:36-37; Jon 5:43; 1Jon 2:18*in hil ngeeyaata le lanaam-ambe daanêêl sa haalengg ak sil naambe, ‘Sa Kalisii-jo,’ de sil e tatuhin omaahonôôn ngeeyaata. \v 6 De ham e gango ngaamong laam ngaaho daandun, osin ham e gango ngaamong banye vu taaku dinaandiin heey. Om ham gango le, ham-ame naham jak e, in vaa-ju le naam, lemu va pin-ame le jung na pavis e, in busin sen-ato naahen. \v 7 + o 24:7 2Kro 15:6; Ais 19:2*Bayêên bu ngo le kandi be lambiing ngaamong vu bayêên bu ngo, de gaaman ango le kandi be biing ngaamong vu gaaman ango, de jemaapi le jêêy osin meep e biing omaahonôôn vu taaku vaalu. \v 8 Va nime-meen pin sen navu naatokak omaahonôôn-ato ond yite nalu munggin-anja. \v 9 + o 24:9 Mat 10:22; Jon 15:18; 16:2*Tonde mem hil e lambu ham dukana hil namand in nambe lambu nimeen vu ham, de lanyiis ham-ambe ham anggimb, tombe hil pin e nind baya lôôt in ham in sate hil ham. \v 10 Tombe hil ngeeyaata le nind baya in sa, de langgilin sil naah, tonde sil oo le nind baya lôôt in silate hil-ambe lambu sil landukana hil namand in nambe lanyiis sil. \v 11 + o 24:11 Mat 24:5,24; 1Jon 4:1*Tombe hil ngeeyaata le balup-ambe daanêêl tanasin tatuhin naambe Anutu-te vakasin, le ma, tombe sil e palapin omaahonôôn ngeeyaata. \v 12 Va nipaya le naatu bopaata jak atombe hil ngeeyaata ahend-ame le gaving sil nivasa naambe bôôy e. \v 13 + o 24:13 Mat 10:22*De hil sen sil baale niwêêk lôôt-ambe baaku nimeen pin-ato, ond sil e lana mando metumin gaving Anutu. \v 14 + o 24:14 Mat 10:18; 28:19*Tombe sate hil e daanêêl banye nivasa sen Anutu nanggin yite hil-ato langaah-ambe na nohvu taaku pin in hil pin gango, le mem baandoni osin voon-ate busin-ato le jung na.” \s1 Va nipaya osin va nimeen e naatovu hil \r (Maak 13:14-23; Luk 21:20-24) \p \v 15 + o 24:15 Dan 9:27; 11:31; 12:11*Omaaho ti nambe naasevin vakasin-anjo ond yoo ka bu nivasa be jak dangga ni naambe, “Ham navu angge nipaya dangga sen navu kawiiy vaa-to, ond le dukana baale dôôk taaku vaambuung nohvu sen Daniel nêêl Anutu-te vakasin langaah bôôy-ato, \v 16 tombe mem hil sen dando Yudiaa-to ond dapak-ambe lana mando kandu lu. \v 17 + o 24:17 Luk 17:31*De omaaho ti nambe mando lak bayêên alu baandoni, ond me-duus-ambe guli-naah bayêên alo be gako yite vati le, nganjo napak pavis. \v 18 De ti monambiing yite kul, ond me-gilin-ambe naah gako yite lolop e. \v 19 Om hôôk busin-anju ond nimeen e naatovu vêêh-aso sen noondin lukaalêê-to, osin vêêh vaalu sen daahen davu sum vu noondin-ato. \v 20 Om ham anohak naambe vaa-ju me-naatovu ham dôôk busin sen lukaahôômb osin vavi jambaa-to le, de me-dôôk busin sawaasin ti le. \v 21 + o 24:21 Dan 12:1; Joel 2:2; Taato 7:14*Vu bôôy sen Anutu hatung va pin nyendoos-ambe tok laam gêên-anjo ond omaahonôôn-ame laaku nimeen bopaata lôôt e. De vu gêên-anjo ond nimeen bopaata navu naatovu omaahonôôn, tonde vu taamusin ond omaahonôôn-ame le daatovu nimeen ti naambêênjo jesin naah e. \v 22 Busin sen nimeen bopaataa-ju naatovu omaahonôôn-ato ond Anutu le katôôv vahaan na, le naambe nama ond omaaho lati lohvu nambe mando metumin? Lemu ka navu yite hil sen yoo holin sil ak-ato, om le katôôv busin sen nimeen-anju vahaan na. \p \v 23 + o 24:23 Mat 24:5,11*“Tombe mem omaaho ango le daanêêl vu ham dôôk busin-anju naambe, ‘Ham angge Kalisi nando nganjo,’ de daanêêl naambe, ‘Kalisi nando nganju,’ ond ham-ame ambiing gaving e. \v 24 + o 24:24 Diu 13:1-3; 2Tes 2:9; Taato 13:13-14*In hil vaalu le lanaam-ambe tatuhin naambe sil omaaho sen Anutu yoo holin yi vulôôt-ato, tonde vaalu le tatuhin naambe sil Anutu-te hil sen danêêl yite vakasin langaah-ato, de lambiing taahu taahu vaha vaha osin niwêêk, in naambe lohvu ond sil langgilin hil sen Anutu yoo holin sil-ato be lambiing gaving sil. \p \v 25 “Ke, va pin sen saanêêl banye vu ham gêên-anjo ond taamusin sen nôôn jak-ato, ond ham-ame ambindis e. \v 26 + o 24:26 Luk 17:23-24*Om naambe daanêêl vu ham naambe, ‘Kalisi la nando taaku lumbalaamb-anju,’ ond ham-ame ana le. De daanêêl naambe, ‘Kalisi nando hôôk bayêên alo,’ ond ham-ame ambiing gaving e. \v 27 + o 24:27 Mat 24:37-39*In Omaahonôôn Noow nom-ato ond le lanji nohvu demak navêêl pavis vu vaavung be diihin lôôt-ambe lukala hoong. \v 28 + o 24:28 Luk 17:37*Hahaanôôn ti yiis nivasa ond manak pin dasupin dala in nambe lanja.” \s1 Omaahonôôn Noow e nom \r (Maak 13:24-27; Luk 21:25-28) \p \v 29 + o 24:29 Ais 13:10; 34:4; Esi 32:7; Joel 2:10,31; 2Pi 3:10; Taato 6:12-13*“Busin-anjute nimeen pin jung na le mem taaku mekaalus e mekanu dôôk, de kwaav-ame le naatum e, de matam baandoni naatok osin va niwêêk vu baandoni pin e baale ye-yêêy. \v 30 + o 24:30 Sek 12:10; Taato 1:7; Dan 7:13; Mat 26:64*Tombe va sen le taato naambe Omaahonôôn Noow navu naam-ato le naatok baale langaah vu baandoni, tonde hil pin vu voon daasu bopaata, de le lanji Omaahonôôn Noow mando jak bayiimb baandoni be naam osin niwêêk gaving nikaapulis bopaata. \v 31 + o 24:31 Ais 27:13; 1Ko 15:52; 1Tes 4:16*Tombe vuuk e naasu bopaata, de Omaahonôôn Noow e biing-ambe yite angela-so le lana daasupin hil sen yoo holin sil lak-ambe latu yite hil-ato, vu taaku lavuun osin vu taaku nanyendangga vaalu vaalu pin.” \s1 Mêêl suusin nêêl busin taato \r (Maak 13:28-31; Luk 21:29-33) \p \v 32 “Ham akam bu mêêl \f + \fr 24:32 \ft Yesu tatekin yite vakasin-anjo vu yite hil ond taahu lak silate hahaanôôn ti haale nambe pik, le hey pakwe vakasin-anjo lak mêêl in nambe mêêl ond yiiy oo yate va om yalak ni. De hey kaavu lak yiiy oo yate va vaalu having nambêênjo, in yiiy oo alak silate mopaatôôv ani lung la. \f* suusin. Ham angge naambe manak pulapul valu-la, ond ham e anjak ni naambe ngaaho lak in yiiy kape mêêl jakana jok. \v 33 De yik naambêênja om ham angge naambe vakasin pin-ato nôôn ak, ond ham e anjak ni naambe omaahôô-to laam ngaaho lak in navu naatovu ham. \v 34 + o 24:34 Mat 16:28*De sa naanêêl keen vu ham naambe hil sen dando gêên-anjôôto ond me-le lanjimb e, de va pin-anjo le nôôn jak e mem. \v 35 + o 24:35 Mat 5:18*Yendak osin ngaanggis e na menama, de sate vakasin ond ti me-le na menama le, yoo le nanjip danggata.” \s1 Ham mando mem naatum in ham doosin busin \r (Maak 13:32-37; Luk 17:26-30,34-36) \p \v 36 + o 24:36 Sin 1:7; 1Tes 5:1-2*“Lemu busin-anju osin taaku me ond omaaho ti me-lak ni le. Angela baandoni doosin, de Anutu Noow doosin, Aamangg timu yoo lak ni lung la. \v 37 + o 24:37 Jen 6:5-8*Omaahonôôn Noow nom-ato ond le naambe Noa-te busin bôôy sen hil doosin-ande vati tovu sil pavis-ato. \v 38 In vu bôôy sen \p bel-ame vaal-ambe savun taaku pin e de naahen, ond hil dando mondaya vanôôn osin mondanum, de moow ayuuh vêêh mondako sil-ambe tok valup busin sen Noa-so lalukala sip alôô-to. \v 39 + o 24:39 Jen 6:13–7:24; 2Pi 3:6*De hil oo doosin nambe vati navu naatokak sil, tombe bel vaal bopaata be hako sil la lôôt, ond yik le naambêênju vu sen Omaahonôôn Noow \p nom-ato. \v 40 Omaaho yuuhapim e mondambiing kul, tombe Anutu le gako ango na, de gavuuh ango mando. \v 41 Tonde vêêh yuuh e mando monggayêêh vanôôn hôôk bayêên alo, ond Anutu le gako ango na, de gavuuh ango mando. \v 42 + o 24:42 Mat 25:13*Om ham oo mando mem naatum in ham doosin busin sen hamate Omaaho Bop e nom-ato. \p \v 43 + o 24:43 Luk 12:39-40; Taato 3:3; 16:15*“Ham oo alak ni nambe bayêên mangganaan ti gango banye naambe omaaho hôôndak navu balup hôôk busin taaku me tii-ju, ond le ganggin nivasa in naambe omaaho hôôndak-ame dukana yite bayêên alo le. \v 44 Om yik nambêênja ham oo ganggin ham nivasa, in busin ti ham-ame le kam bu naambe Omaahonôôn Noow navu naam-ato ond le naam pavis.” \s1 Vakasin pakwesin lak kul vaha nivasa osin nipaya \r (Luk 12:42-46) \p \v 45 “De kul vaha nivasa osin ka bop ond nawiing kul nambe tana? Yik yite yêêv holin yi be nanggin kul vaha-so vaalu in nambe bu vanôôn vu sil jak busin pin, \v 46 tombe yite yêêv monana ti be nom gato vu be ji naambe nawiing yite kul lohvu, ond kul vahaa-jo le ka vasa. \v 47 + o 24:47 Mat 25:21,23*Sa naanêêl keen vu ham naambe yite yêêv e naanêêl-ambe naatu yêêv in ganggin yite va pin. \v 48 Le naambe kul vaha nipayaa-ju yoo le ka bu dôôk lopayo naambe yite yêêv naahen lôôt, \v 49 tombe gaveek kul vaha-so vaalu, de ja osin naanum gaving hil aheta-so. \v 50 Tombe busin ti kul vahaa-ju me-ganggin yite yêêv e, le doosin, ond yite yêêv e nom gato, \v 51 + o 24:51 Mat 8:12*tombe le nyiis kul vaha nipayaa-ju be gako nipaya valok-ate, tombe gaate na taaku nipaya be gako nivaane gaving hil sen datee sil ak-ato, tombe vu taakuu-ju hil e daasu bopaata osin navund monaangitak.” \c 25 \s1 Vakasin pakwesin lak vehaavu nomaayuuh \p \v 1 + o 25:1 Taato 19:7; Luk 12:35*“Tonde Anutu nanggin yite hil-ato, ond lohvu vehaavu nomaayuuh taalungg hôôk silate lam pasiv ti ti be lala mondanggin omaaho sen navu balup in gako yite vêêh-ato. \v 2 Ond sil namaavaalu lundkook ma, de namaavaalu ond mem sil alundkook neep. \v 3 In vaalu sen sil alundkook maa-to ond lako silate lam lemu me-lako kalaasin heey in nambe sil kaasêêh dukanaah e. \v 4 Nganjo vehaavu-so sen sil alundkook neep-ato, ond mem sil lako lam-ambe lako kalaasin heey having in nambe sil kaasêêh dukanaah. \v 5 Tombe omaaho sen navu gako yite vêêh-ato me-valup pavis e, om vehaavu-so mend yip pin-ambe deep-ambe kand lingin. \v 6 Tonde busin lavuun atombe kôôk ti laam nambe, ‘Omaahôô-to valup-o. Omaahôô-to valup-o. Ham nambiing gatongin ham in ham ana naanggiiy naas.’ \v 7 Om vehaavu pin-anju kandi be taalungg hôôk silate lam-ambe tum bop, \v 8 tonde vehaavu-so vaalu sen lundkook maa-to lanêêl vu vaalu sen sil alundkook neep-ato nambe, ‘Ham ambu hamate kalaasin daka vu hey e, in heyanêêngg lam navu jimb.’ \v 9 Le vaalu sen sil alundkook neep-ato lanêêl laah nambe, ‘Mu mak me-lohvu yiiy pin e, om ham oo ana baanggo hamanêêm vu tatuva.’ \v 10 Tombe lala in nambe lana baanggo, tonde omaahôô-juuto valup pavis, om vehaavu-so vaalu sen sil samu sil lung laa-to, ond lalukala bayêên alo having omaahôô-juuto in nambe lanja vanôôn bop, tonde laayiiy vinavi. \p \v 11 + o 25:11 Luk 13:25,27*“Lung laa tonde sim vehaavu-so vaalu lalo-lato be lateey nambe, ‘Himbop, onggataahin vinavi in hey e.’ \v 12 + o 25:12 Mat 7:23*Le nêêl laah vu sil nambe, ‘Ham ana, sa doosin ham.’ \p \v 13 + o 25:13 Mat 24:42; Luk 12:40*“Ke yik vakasin-anjo, om ham oo mando mem naatum in ham doosin busin osin taaku me.” \s1 Vakasin pakwesin lak kul vaha yaal \r (Luk 19:11-27) \p \v 14 + o 25:14 Mak 13:34*“Anutu nanggin yite hil-ato ond yik nambe sen omaaho ti wiingin nambe na taaku dinaandiin, om teey yite hil kul vaha yaal lalaam, tombe vu yite va yuuh ame lukala yaal namand in nambe yaal ganggin. \v 15 + o 25:15 Lom 12:6*Ond vu va lohvu yaalate niwêêk neep-ato, in nambe yaal lambiing kul ak, om vu mone bopaata lôôt lohvu 5 taosen kina vu ti, tonde vu 2 taosen kina vu ango, de vu 1 taosen kina vu ti. Lung laa tonde la. \p \v 16 “Tombe ti sen hako 5 taosen kinaa-to ond la wiing kul lak-ambe hako mone nyesavokin vaalu lohvu 5 taosen kina lukala having. \v 17 Tonde ango sen hako 2 taosen kina ond yik wiing nambêênju be hako mone nyesavokin vaalu lohvu 2 taosen kina lukala having, \v 18 lemu ti sen hako \p 1 taosen kina ond la haav ngaanggis-ambe vun yêêv-ate mone hôôk. \p \v 19 “Tonde sim naalum atombe kul vaha yaal-anjuuto yaalate yêêv lo-valup-ambe wiingin nambe gango mone sen vu vu yaal-ato. \v 20 Om ti sen hako 5 taosen kinaa-to ond hako mone nyesavokin-anju la vu be nêêl nambe, ‘Himbop, gavu 5 taosen kina lukala sa namangg-ato ond gangge, saawiing kul lak-ambe sa hako mone nyesavokin vaalu lohvu 5 taosen kina lukala having-anjo.’ \v 21 + o 25:21 Mat 24:45-47; Luk 16:10*Tombe yite yêêv nêêl vu nambe, ‘Ke, mem hong kul vaha nivasa lôôt-ambe omaaho nanyem laas. Ohanggin va pasivdakaa-to nivasa lôôt, om sa navu aambiing-ambe ongganggin va ngeeyaata. Ganaam-ambe hoow mando osin wakangg vasa.’ \p \v 22 “Tonde ti sen hako 2 taosen kinaa-to la vu be nêêl nambe, ‘Himbop, gavu 2 taosen kina vu sa, tombe gangge, saawiing kul lak-ambe sa hako mone nyesavokin vaalu lohvu 2 taosen kina lukala having.’ \v 23 Tombe yite yêêv nêêl vu nambe, ‘Been, hong kul vaha nivasa be omaaho nanyem laas, ohanggin va pasivdakaa-to nivasa lôôt, om sa navu aambiing-ambe ongganggin va ngeeyaata. Ganaam-ambe hoow mando osin wakangg vasa.’ \p \v 24 “Tonde sim ti sen hako 1 taosen kinaa-to lukalom-ambe nêêl vu nambe, ‘Himbop, sa lak ganim lung la nambe hong omaaho osin niwêêk bopaata. Hil vaalu daalôôh vave le goo nako nôôn, tonde hil ango dawiing kul le goo nako va nyesavokin vu sil, \v 25 tombe saayêênin-ambe sala aavun gate mone hôôk ngaanggis, om gate va nganjo.’ \v 26 Le yite yêêv nêêl laah vu nambe, ‘Hong kul vaha nipaya, de onamam valôôy. Galak sa ningg lung la nambe hil vaalu daalôôh vave le sa nako nôôn, tonde hil ango dawiing kul le sa nako va nyesavokin vu sil. \v 27 Om naambe goo gatung sate mone dôôk beng in saanom ond sa gako sate va nom, de sil lambu mone nyesavokin vaalu gaving, le ma. \v 28 Om ham ambu vêêl mone in omaahôô-ja be ham ambu na vu omaaho sen hako 10 taosen kinaa-to, \v 29 + o 25:29 Mat 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18*in hil pin sen silate va neep-ato, ond sil e gako va vaalu gaving-ambe silate va naatu ngeeyaata lôôt. Nganjo omaaho paya paya sen yite va maa-to, ond va pasivdaka sen neep vu yii-to le nama na valok-ate lôôt, \v 30 + o 25:30 Mat 8:12*tonde kul vaha nipayaa-ju ham gaate na taaku mekanu sen neep nanyendangga lôôt-ato, tombe vu taakuu-ju hil e daasu bopaata osin navund monaangitak.’” \s1 Omaahonôôn Noow e gangoyin hil pin-ate vakasin vu taamusin \p \v 31 + o 25:31 Mat 16:27; 19:28; Taato 20:11-13*“Omaahonôôn Noow e nom osin yite nikaapulis gaving yite angela-so pin, tombe mem le mando jak yite sia mengali. \v 32 + o 25:32 Lom 14:10; Esi 34:17*Tombe hil vu voon-anjo pin e daasupin sil baale Omaahonôôn Noow ame, tombe le bayaalin sil jak lu yuuh naambe sen bik heendin dayaalin sipsip nalak lu ngo, de memek nalak lu ngo. \v 33 + o 25:33-34 Luk 12:32*Ond le balaah sipsip-aso lana baale nama vasa, de memek-aso lana baale nama kêênj, \v 34 tombe omaaho lulemak-anju le naanêêl vu hil sen daale nama vasaa-to naambe, ‘Mangg samu ham nivasa, om ham anaam mando taaku sen Anutu yoo nêêl ham haalem ak vu bôôy sen hatung ngaanggis ayuuh va pin-ato. \v 35 + o 25:35 Ais 58:7*In saahimb ahengg le ham avaat sa, tonde sa longg bambôôv in bel le ham avu be saanum, tonde sa laas vaatêêvak vu ham atombe ham hako sa lak. \v 36 De lolop ma in sa, le ham avu be saalop, tonde sa ningg lak atombe ham alaam monanggin sa, de sa nando hôôk kalaambus ond ham alaam vakaas having sa.’ \p \v 37 “Tombe hil anivalok-anju le daanêêl naah vu naambe, ‘Omaaho Bop, busin tana hey aahe de gahimb ahem atombe hey avaat hong? De galom bambôôv in \p bel atombe hey aavu be ganum? Hey akangg-ame vu le. \v 38 De busin tana hey aahe de galaam vaatêêvak-ambe hey hako hong ak, de lolop ma in hong atombe hey aavu be galop? \v 39 Tonde ganim lak osin onando hôôk kalaambus-ato ond naangelis hey alaas aahe hong?’ \p \v 40 + o 25:40 Pro 19:17; Mat 10:42; 18:5; Mak 9:41*“Le sim omaaho lulemak-anju le naanêêl naah vu sil naambe, ‘Sa naanêêl keen vu ham naambe ham ahôôvu sa halingg-aso nipaya payaa-ju, ond yik lohvu ham ahôôvu sa.’ \v 41 + o 25:41 Mat 7:23; Jut 7; Taato 20:10*Tombe mem le naanêêl vu hil sen daale nama kêênj-ato naambe, ‘Ham navu ana mem nama, om ham ana vêêl in sa be ham anjêê-ana kin sen le monaatum danggataa-to. Kin-anju ond Anutu vaav vu Saalang osin yite angela nipaya-so in nambe gaate sil lanjêê-lana. \v 42 In saahimb ahengg le ham-ame avaat sa le, de sa longg bambôôv in bel, le ham-ame avu be saanum e. \v 43 Tonde sa laas vaatêêvak le ham-ame hako sa lak e, de lolop ma in sa, le ham-ame avu be saalop e. Tonde sa ningg lak osin sa nando hôôk kalaambus, le ham-ame alaam vu sa le.’ \p \v 44 “Tombe hil-anju le daanêêl naah vu naambe, ‘Omaaho Bop, busin tana hey aahe de gahimb ahem osin galom bambôôv in bel, de galaam vaatêêvak, osin lolop ma in hong, tonde ganim lak osin onando hôôk kalaambus le hey-ame aahôôvu hong e?’ \v 45 Tombe omaaho lulemak e naanêêl vu sil naambe, ‘Sa naanêêl keen vu ham naambe ham-ame ahôôvu sa halingg-aso nipaya payaa-to lak va nambêênja, ond yik lohvu ham-ame ahôôvu sa le.’ \v 46 + o 25:46 Dan 12:2; Jon 5:29*Tombe hil-anju le lana monggako nipaya nyevahaan danggata, de hil anivalok ond sil e mando \p metumin danggata osin danggata.” \c 26 \s1 Hil landuuh vakasin nambe lanyiis Yesu be jimb \r (Maak 14:1-2; Luk 22:1-2; Jon 11:45-53) \p \v 1 Tombe Yesu nêêl vakasin pin-anju lung la, le mem nêêl vu yite maanggêêm-aso nambe, \v 2 + o 26:2 Eks 12:1-27; Mat 20:18; Luk 24:7*“Ham alak ni nambe busin yuuh na vêêl e mem yale aangge busin bop busin haluusin, sen Anutu haluuh hil Islel hôôk vu Ijip bôôy-ato, tombe davu lambu Omaahonôôn Noow dukana hil namand in nambe lanyiis jak haah pako.” \p \v 3 Hôôk busin-anju Yuda-te himbop-aso osin kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso lasupin sil hôôk silate yêêv bop Kaiapas-ato yite bayêên alo, \v 4 tombe sil davu salo mop in nambe lanôôh Yesu kaatokin be lanyiis-ambe jimb. \v 5 Tonde lanêêl nambe, “Lemu yame aanôôh dôôk busin bop e, in mak hil ngeeyaata londpayo le naakund.” \s1 Vêêh ti kaasêêh bel galovasa lak Yesu lukook \r (Maak 14:3-9; Jon 12:1-8) \p \v 6 Yesu nando hôôk omaaho ti baan vu Betaani, omaahôô-ju haale nambe Simon ond payêês anipaya lak yi. \v 7 + o 26:7 Luk 7:37-38*Dando mondaya vanôôn, tonde vêêh ti hako bel galovasa hôôk buayo tatuuh ti, ond daanggo lak mone bopaata lôôt, be la hato be kaasêêh bel galovasaa-ju lak Yesu lukook. \v 8 Tombe maanggêêm-aso layi be sil ahend kalin vu be lanêêl nambe, “Vêêh-anju nawiiyak bel-anjo in? \v 9 Bel galovasaa-jo yaambu be omaaho ango baanggo jak mone bopaata, de yaambu monêê-ju vu hil sen dativak in va yuuh amêê-to ond mem nivasa.” \v 10 Le Yesu lak silate vakasin-anjo ni, om nêêl vu sil nambe, “Ham anêêl vêêh-anjo in? Manyinjo yoo samu sa nivasa lôôt. \v 11 + o 26:11 Diu 15:11*Hil sen dativak in va yuuh amêê-to, ond sil e mando gaving ham nohvu busin pin, nganjo sak, same le \p mando gaving ham nohvu busin pin e. \v 12 Va sen vêêh wiing-anjo ond kaasêêh bel galovasa lak sa be samu sa ningg naavi munggin in sa navu aanggimb-ambe landaav saa-to. \v 13 Sa naanêêl keen vu ham naambe vu taaku pin sen hil daanêêl banye nivasa langaah-ato, ond va sen vêêh wiing-anjo le daanêêl gaving in hil akand bu yi.” \s1 Yudas liinggis nambe le bu Yesu dukana yêêv-aso namand \r (Maak 14:10-11; Luk 22:3-6) \p \v 14 + o 26:14 Jon 11:57*Tombe maanggêêm-aso nomaayuuh-ambe laam yuuh-ato ti Yudas Iskaliot, ond la vu kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso, \v 15 + o 26:15 Sek 11:12*tombe nêêl vu sil nambe, “Naambe saambu Yesu dukana ham namam, ond ham e ambu vaati vu sa?” Tombe lavu mone siliva doo-ti be nomaayuuh \f + \fr 26:15 \ft Yuda-te mone silivaa-jo ond mone bo-bop. Monêê-jo nôôn timu ond lohvu omaaho ti nawiing kul busin yumbeyuuh-ambe hil daanggo yi nalak. Om sen Yudas hako monêê-jo doo-ti be nomaayuuh ond hako lohvu 300 kina. \f* vu yi, \v 16 le mem yoo salo mop in nambe bu Yesu dukana sil namand. \s1 Yesu ya vanôôn busin haluusin-ate having yite maanggêêm-aso \r (Maak 14:12-21; Luk 22:7-14,21-23; Jon 13:21-30) \p \v 17 + o 26:17 Eks 12:14-20*Busin bop busin haluusin sen Anutu haluuh hil Islel hôôk vu Ijip bôôy-ato, ond hil datongin balet lemu me-datung yis nalukala le, nganjo daya balet amu, tonde hôôk yite busin nyendoos ond Yesu-te maanggêêm-aso lala vu be lalingin nambe, “Gawiingin hey ana samu taaku sen yangga vanôôn busin haluusin mandôô-to vu tana?” \v 18 + o 26:18 Mat 21:3*Tombe nêêl nambe, “Ham andukana taaku bop-ambe ham ana vu omaaho tii-juuto, be ham naanêêl sa naambe sa kaputung vu yi, ond ham naanêêl naambe sate busin ngaaho lak om sana angga vanôôn busin haluusin-ate gaving sate maanggêêm-aso ham mando hôôk yite bayêên-anju.” \v 19 Tombe maanggêêm-aso lawiing lohvu Yesu nêêl vu sil-ato be sil samu vanôôn busin haluusin-ate hôôk bayêên-anju. \p \v 20 Tonde busin hôôk atombe Yesu having sil nomaayuuh-ambe laam yuuh-ato be lala dando in nambe lanja vanôôn-anjuuto. \v 21 Daahen daya tonde Yesu nêêl vu sil nambe, “Sa naanêêl keen vu ham naambe ham ti navu bu sa dukana hil sen lanyiis saa-to namand.” \v 22 Tombe maanggêêm-aso londpayo nimeen lôôt-ambe sil ti ti lanêêl vu nambe, “Omaaho Bop, mak sa, me?” \v 23 + o 26:23 Saam 41:9*Tombe nêêl laah nambe, “Omaaho sen haay namangg la in vanôôn hôôk tii-to, ond le bu sa dukana hil sen lanyiis saa-to namand. \v 24 Tombe Omaahonôôn Noow e jimb nohvu vakasin neep hôôk Anutu-te kaapiyaa-to, lemu omaaho sen bu Omaahonôôn Noow dukana hil namand-ato, ond le naatovu nimeen, de naambe tangganaan-ame gako omaahôô-ju le, ond mem nivasa\f + \fr 26:24 \ft Yesu nêêl nambêênju in naanêêl taato naambe Yudas tangganaan-ame gako yi le ond mem nivasa, in me-le gako nivaane bopaata vu busin taamusin e. \f*.” \v 25 Tombe Yudas sen taato Yesu langaah-ambe hil lanôôh-ato ond nêêl vu having nambe, “Kaputung, mak sa, me?” Tombe Yesu nêêl vu nambe, “Yik hong-anja.” \s1 Yesu vu paasa vu yite maanggêêm-aso \r (Maak 14:22-26; Luk 22:15-20; 1 Kolint 11:23-25) \p \v 26 + o 26:26 Mat 14:19*Daahen mondaya vanôôn, tonde Yesu lôôh balet ak-ambe lohak vu Anutu, le mem hapok-ambe vu vu yite maanggêêm-aso, de nêêl nambe, “Ham gako naas-ambe ham angga, manyinjo sa ningg naavi.” \v 27 Tonde lôôh kap wain ti lak-ambe lohak osin pêêlis la vu Anutu, le mem vu vu sil-ande nêêl nambe, “Ham pin naanum dôôk-anjo, \v 28 + o 26:28 Eks 24:8; Jer 31:31-34; Sek 9:11; 1Ko 10:16; Hiblu 9:20*manyinjo sa nihees sen sa kaasêêh in nambe Anutu kawiiy hil ngeeyaata-te va nipaya na, de biing-ambe Anutu-te vakasin sen jôôy lung la be neep-ato nanjip niwêêk. \v 29 Sa naanêêl vu ham naambe same le naanum wain nôôn aniluk jesin naah e, de na nohvu busin taamusin e mem sale naanum moos naah gaving ham dôôk taaku sen Aamangg oo nanggin-ato.” \p \v 30 + o 26:30 Luk 22:39; Jon 18:1*Tonde lawiing laalo ti lung la, le mem laluus-ambe lala kandu Oliv. \s1 Yesu nêêl nambe Pita le jak alu in yi \r (Maak 14:27-31; Luk 22:31-34; Jon 13:36-38) \p \v 31 + o 26:31 Jon 16:32; Sek 13:7*Tombe Yesu nêêl vu sil nambe, “Peey-anjo ham pin e lompayo nimeen-ambe ham gavuuh sa, nohvu Anutu-te vakasin neep hôôk kaapiyaa-to nambe, ‘Sa navu aanyiis bik sipsip-asote heendin, de sipsip-aso gavuuh taale.’ \v 32 + o 26:32 Mat 28:7,16*Lemu sale kandi jak naah vêêl-ambe sana Galili naamunggin ham.” \v 33 Tombe Pita nêêl vu Yesu nambe, “Sil pin e londpayo nimeen-ambe gavuuh hong, de sak same le gavuuh hong e.” \v 34 + o 26:34 Mat 26:69-75*Le Yesu nêêl vu nambe, “Sa naanêêl keen vu hong naambe peey busin-anjo kokalêêh-ame le naasu le, de gale ganjak alum in sa balon yaal vêêl e.” \v 35 + o 26:35 Mat 26:56; Jon 11:16*Lemu Pita nêêl vu nambe, “Same le anjak alungg in hong e, yik lanyiis sa be saanggimb gaving hong ond lung.” Tombe yik maanggêêm-aso pin lanêêl nambêênjo having. \s1 Yesu lohak vu taaku Getesmaane \r (Maak 14:32-42; Luk 22:39-46) \p \v 36 + o 26:36 Jon 18:1*Tombe Yesu having maanggêêm-aso be lala lato taaku Getesmaane, tombe nêêl vu sil nambe, “Ham mandôô-jo de sana nganju be saanohak vêêl e.” \v 37 Tombe hako Pita having Sebedi noow ayuuh Jems ayuuh Jon-ambe sil lala, tombe lopayo nimeen-ambe nahees lôôt, \v 38 + o 26:38 Jon 12:27*om nêêl vu yaal nambe, “Sa longgpayo nimeen lôôt lohvu saanggimb, om maal mandôô-jo be maal oo mem naatum gaving sa.” \v 39 + o 26:39 Hiblu 5:7-8; Mat 6:10*De hataah la diin daka, be la hato pataav baambu be neep voon, de lohak nambe, “O Aamangg, naambe lohvu ond ganôôh kap nimeen-atêênjo vêêl in sa, lemu same naanêêl e, goo gate va.” \v 40 Tonde laah hato vu maanggêêm ayaal, le yi de yaal deep, tombe nêêl vu Pita nambe, “Nambe va? Ham-ame alohvu nambe ham mando mem naatum daka gaving sa le? \v 41 + o 26:41 Mat 6:13; Hiblu 2:14; 4:15*Ham mando mem naatum-ambe ham anohak in palapin vaha me-kape ham e. Ham alom nawiingin lemu ham anim naavi nitambo.” \v 42 Tonde yik laah tu balon yuuh-ambe lohak nambe, “O Aamangg, sa baaku nimeen-anjo pin de me-lohvu nambe gambu vêêl in sa le ond lung, yik soo le aambiing nohvu gakam.” \v 43 Tonde lo-hato be yi le yaal deep in mend animeen lôôt, \v 44 + o 26:44 2Ko 12:8*tonde yoo laah-ambe la lohak vakasin timuu-jo yesin laah tu balon yaal. \v 45 Tombe lo-hato vu maanggêêm-aso be nêêl vu sil nambe, “Ham sawaah-ambe naahen nahop a? Ham angge, ngaaho lak in davu lambu Omaahonôôn Noow dukana hil anipaya namand. \v 46 + o 26:46 Jon 14:31*Ham kandi jak in yana. Ham angge, omaaho sen navu taato sa langaah-ato hato ni.” \s1 Lalôôh Yesu \r (Maak 14:43-50; Luk 22:47-53; Jon 18:3-12) \p \v 47 Yesu naahen monanêêl vakasin-anjo, tonde sil nomaayuuh-ambe laam yuuh-anjôôto ti Yudas hato pavis, ond hako hil alu bopaata ti be lalaam having yi. Lako yipak ayuuh tapum having-ambe lalaam, ond Yuda-te himbop-aso osin kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso yoo lawiing ondeey sil lalaam. \v 48 De omaaho sen navu taato Yesu langaah-ato ond samu vakasin lung la vu sil nambe, “Ham angge naambe sa naamuuh omaahôô-ju gaambôôk ond yik yii-ju, tombe ham anôôh.” \v 49 Om la vu Yesu pavis-ambe nêêl nambe, “Busin Kaputung.” Tonde muuh\f + \fr 26:49 \ft Hil Yuda ond silate gambum nambe silate omaaho ti balup ond sil lana daamuuh gaambôôk, yik nambe yiiyate omaaho ti balup ond yiiy naalôôh nama. Ond Yuda-te gambum nivalok-anju, lemu Yudas la muuh Yesu gaambôôk ond tatuhin nambe ahe having yi, le ma de yoo taato Yesu vu hil in nambe lanôôh yii-to. \f* Yesu gaambôôk, \v 50 tombe Yesu nêêl vu nambe, “Hali, va sen galaam in nambe gambiing-ato ond gambiing pavis.” Nambêênju tonde hil lala ngaaho be llôôh namand ak Yesu be lapuvu tatin. \v 51 + o 26:51 Jon 18:26*Tombe hil sen daale having Yesuu-to ond ti lôôh yipak ak-ambe sap yêêv bop salivangin-ate yite hil kul ti nanye vaalu be yêêhin. \v 52 + o 26:52 Jen 9:6; Taato 13:10*Le Yesu nêêl vu nambe, “Ganjop gate yipak dukanaah naavi, in hil sen dalôôh ngaamong ak-ambe dayiis omaahonôôn-ato, ond ngaamong e nyiis sil-ambe lanjimb. \v 53 Mak gakam vu nambe same aalohvu nambe sa kataangg Mangg e? Sa kataangg ond le biing angela-so ngeeyaata lôôt lanaam pavis in landôôvu sa. \v 54 Le naambe saambiing naambêênju ond Anutu-te vakasin sen neep hôôk kaapiyaa-to le nôôn jak naambe va? In vakasin-anju nêêl taato va sen navu naatovu saa-to.” \v 55 + o 26:55 Luk 19:47; 21:37*Tombe \p Yesu nêêl vu hil sen lalaam in lanôôh yii-to nambe, “Ham alaam in ham anôôh sa, lemu nambe vaati sen ham hako yipak ayuuh tapum having ham-ambe ham alaam nambe sen ham alaam vu omaaho hôôndak ti? Lohvu busin pin sa nando monaawiing tanasin hôôk Anutu-te dumb bop alo, le ham-ame nalôôh sa le. \v 56 + o 26:56 Mat 26:31; Jon 16:32*Lemu va pin-anjo nawiing in nambe Anutu-te vakasin sen hil danêêl langaah-ambe neep hôôk kaapiyaa-to nôôn jak.” Nêêl vakasin-anjo tonde maanggêêm-aso pin lavuuh yi de lapak-ambe lala. \s1 Yesu naale kaansol-aso mend \r (Maak 14:53-65; Luk 22:54-55,63-71; Jon 18:13-14,19-24) \p \v 57 Hil sen lalôôh Yesuu-to ond lako la vu kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv bop Kaiapas, tombe hil tanasin dangga-so osin himbop-aso lasupin sil lalaam timuu-ju. \v 58 Tonde Pita motaamuyin, le ma de yoo naale aheseseey daka, tombe monala be tok la yêêv bop salivangin-ate baan talind, tombe lukala be la hato nando having ahevaavu-so in ji naambe le naambe vaati vu Yesu. \p \v 59 Tombe kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin kaansol-aso pin davu salo omaahonôôn in nambe sil tatuhin vakasin jak Yesu in lanyiis-ambe jimb. \v 60 Tombe hil ngeeyaata lanêêl vakasin tatuhin lak yi, le ma de yêêv-aso me-latovu vakasin dangga ti in nambe lanyiis-ambe jimb e, tonde sim omaaho yuuh lalu-daale \v 61 + o 26:61 Jon 2:19-21*be yuuh lanêêl nambe, “Hey hangoyin-ande omaahôô-ja nêêl nambe, ‘Saalohvu nambe sa kawiiy Anutu-te dumb vaambuung de nohvu busin yaal ond sa daav jesin naah.’” \v 62 Tombe yêêv bop salivangin-ate kandi naale be nêêl vu Yesu nambe, “Game nanêêl vakasin ti laah e? Omaaho yuuh-anjo danêêl vaaheey lak hong?” \v 63 + o 26:63 Ais 53:7; Mat 27:12*Le Yesu yoo naale lava masin lôôt, tombe yêêv bop salivangin-ate nêêl vu nambe, “Saanjingin hong jak Anutu metumin haale be onaanêêl vu hey e, naambe hong Anutu Noow sen yoo holin hong vulôôt in nambe gandôôvu hey-ato, me malis?” \v 64 + o 26:64 Saam 110:1; Dan 7:13; Mat 24:30*Le Yesu nêêl vu nambe, “Yik ganêêl-anja. Om sa naanêêl vu ham naambe ham e angge Omaahonôôn Noow e mando Niwêêk Danggakook nama vasa, de mando jak bayiimb baandoni be naam.” \p \v 65 + o 26:65 Sin 14:14; Mat 9:3; Jon 10:33*Tombe yêêv bop salivangin-ate hango Yesu-te vakasin-anjo, om kweek yite lolop nambe Anutu le ahekalin vu Yesu, de nêêl vu yêêv-aso nambe, “Ham hil, laanggôôl Anutu, om yiiy navu salo omaahonôôn in nambe le daanêêl vaati gaving? In ham hango nambe nêêl Anutu palêê-jo, \v 66 + o 26:66 Lev 24:16; Jon 19:7*om ham akam vu nambe vaati?” Tombe sil lanêêl laah vu nambe, “Nêêl vakasin anipaya om yaanyiis-ambe jimb.” \v 67 + o 26:67 Ais 50:6; 53:5*Tombe sil kasuv ak Yesu me, de sil layiis osin sil patap, \v 68 tonde lanêêl pale nambe, “Hong omaaho sen Anutu yoo holin hong vulôôt-anja keen a? Om onaanêêl omaaho ti sen yiis hong-ato langaah vu hey e.” \s1 Pita lak alu in Yesu \r (Maak 14:66-72; Luk 22:56-62; Jon 18:15-18,25-27) \p \v 69 Pita naahen nando talind voon, tonde vêêh kul ti hato vu be nêêl nambe, “Hong-anja navu taamuyin Yesu vu Galili having-ato.” \v 70 Le ma de Pita lak alu vu hil pin sen dando talind-anjuuto mend nambe, “Sa doosin va sen ganêêl-anja.” \v 71 Tombe seelin hato laah naale hôôk vinavi voon, tonde vêêh ango yi, tombe nêêl vu hil sen \p daalêê-juuto nambe, “Omaahôô-ja having Yesu Nasaalet.” \v 72 Le Pita lak alu yesin laah nambe, “Sa doosin omaahôô-ju, keen baandoni.” \p \v 73 Daahen daale daka tonde hil sen daalêê-ju lala vu Pita be lanêêl nambe, “Keen, hil-anjuuto silate ti hong-anja, in hey hango olavam kaangesin.” \v 74 Le Pita nêêl Anutu haale osin nêêl nambe, “Sa doosin omaahôô-ju, keen baandoni.” Tonde pavis atombe kokalêêh su, \v 75 + o 26:75 Mat 26:34*tombe mem Pita ka vu vakasin sen Yesu nêêl vuu-to nambe, “Kokalêêh-ame naasu le, de gale ganjak alum in sa balon yaal vêêl e.” Ka vu vakasin-anju, om hato la voon-ambe ka pasiv-ambe su lôôt. \c 27 \s1 Lako Yesu la vu Pilata \r (Maak 15:1; Luk 23:1-2; Jon 18:28-32) \p \v 1 Samiinaanôôn atombe Yuda-te himbop-aso osin kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso pin lanjôôy vakasin nambe lanyiis Yesu be jimb, \v 2 om sil talu de laandiiy-ambe lala vu yêêv bop Lom ti, haale nambe Pilata. \s1 Yudas vaaku ka \r (Sinaale 1:18-19) \p \v 3 + o 27:3 Mat 26:14-15*Tombe omaaho sen taato Yesu langaah-ato Yudas, ond yi de yêêv-aso lango Yesu-te vakasin-ambe lanêêl nambe jimb, tombe lopayo nimeen ak in nambe yoo wiing Yesu paya, om hako mone siliva doo-ti be nomaayuuh-anju laah vu yêêv-aso salivangin-ate osin himbop-aso, \v 4 tombe nêêl nambe, “Soo aawiing omaaho sen nipaya me-neep vu yii-juuto paya, be saavu lukala ham namam in nambe ham anyiis-ambe jimb.” Le sil lanêêl nambe, “Hey-ame heyate va le, goo gate va.” \v 5 Tombe Yudas haate monêê-ju lukala dumb vaambuung alo, tonde hato laah voon-ambe la vaaku ka be yimb. \p \v 6 Tombe yêêv-aso salivangin-ate paatuk monêê-ju be lanêêl nambe, “Monêê-jo yiiy vaanggo omaaho ti nihees ak, om me-lohvu nambe yiiy gatung dukana gaving mone salivangin-ate le.” \v 7 Om sil lakaas in lung la tonde mem lako monêê-ju be lala laanggo ngaanggis boow ti vu hil sen dawiing kul in davu samu dêêngg-ato, in nambe landaav hil bamaan vu taaku ango danjip hôôk ngaanggis-anju, \v 8 ondeey danêêl taakuu-ju haale nambe Ngaanggis Ngaamong Nihees-ate be neep-ambe gêên-anju. \v 9 + o 27:9 Sek 11:12-13; Jer 32:6-9*Ond vaa-ju wiing-ambe Anutu-te vakasin sen Yelemia nêêl bôôy-ato nôôn ak nambe, “Lako mone siliva doo-ti be nomaayuuh sen hil Islel laliinggis nambe sil e baanggo yi jak-ato, \v 10 tombe laanggo ngaanggis boow ti vu omaaho sen navu samu dêêngg-ato, lohvu Omaaho Bop nêêl vu saa-to.” \s1 Pilata lingin Yesu \r (Maak 15:2-5; Luk 23:3-5; Jon 18:33-38) \p \v 11 Tombe Yesu la naale yêêv bop Pilata me, tombe yêêv lingin nambe, “Yuda-te omaaho lulemak hong a?” Tombe Yesu liinggis nambe, “Yik ganêêl-anja.” \v 12 + o 27:12 Ais 53:7; Mat 26:63*Tonde kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin himbop-aso lanêêl vakasin lak yi, lemu Yesu me-nêêl vakasin ti laah e. \v 13 Tombe Pilata nêêl vu Yesu nambe, “Game nango vakasin ngeeyaata sen danêêl lak hong-anja le?” \v 14 + o 27:14 Jon 19:9*Le ma de Yesu me-nêêl vakasin ti laah vu le, om yêêv-anju ka la ngeey. \s1 Pilata liinggis nambe lanyiis Yesu jak haah pako \r (Maak 15:6-15; Luk 23:13-25; Jon 18:39–19:16) \p \v 15 Lohvu ta pin hôôk hil Yuda-te busin bop busin haluusin sen Anutu haluuh hil Islel hôôk vu Ijip bôôy-ato, ond silate gambum ti neep nambe sil davu kataangg kalaambus-aso ti de Pilata navu kavaayin kalaambus tii-ju be navu la malis vu sil. \v 16 Tombe hôôk busin-anju ond kalaambus ti haale nambe Balabas nando, ond hil pin lango haale, \v 17 om sen hil Yuda lasupin sil lala vu Pilataa-to ond lingin sil nambe, “Om ham awiingin nambe sa kavaayin omaaho ango tana vu ham? Sa kavaayin Balabas me sa kavaayin Yesu sen danêêl nambe Kalisii-to?” \v 18 + o 27:18 Jon 11:47-48; 12:19*Pilata lingin sil nambêênjo in lak ni nambe sil ahend anipaya vu Yesu, ondeey sil laandiiy la vu yi. \p \v 19 Tombe Pilata naahen nando nangoyin vakasin, tonde vane wiing vakasin la hato vu nambe, “Game namam jak omaaho nivalok-anju le, in saahe mavin ti lak yi gêên, tombe wiing-ambe sa nahangg lak lôôt.” \v 20 Le ma de kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin himbop-aso laanjiihin hil ngeeyaataa-ju nambe sil daanêêl vu Pilata naambe kavaayin Balabas vu sil, de nyiis Yesu be jimb. \v 21 + o 27:21 Sin 3:14*Tombe yêêv-anju lingin sil yesin laah nambe, “Om ham awiingin nambe sa kavaayin omaaho yuuh-anju ango tana vu ham?” Tombe lanêêl nambe, “Okavaayin Balabas.” \v 22 Tombe Pilata nêêl vu sil nambe, “De Yesu sen danêêl nambe Kalisii-to ond saambiing vaati vu?” Le sil pin lanêêl nambe, “Ganyiis jakana haah pako.” \v 23 Tombe lingin sil nambe, “In? Wiing vaati paya deey?” Le ma de sil oo lateey niwêêk lôôt nambe, “Ganyiis jakana haah pako.” \p \v 24 + o 27:24 Diu 21:6-9; Mat 27:4*Tombe Pilata yi nambe sil-ame le gango lava le, ma, ngaaho lak in lambiing ngaamong, om hako bel-ambe lipis nama nambe sen valoohin yi hôôk hil ngeeyaataa-ju mend de nêêl nambe, “Sa kaasêêh omaahôô-ju nihees ond nyevahaan-ame le nanjip vu sa le, ham oote va.” \v 25 + o 27:25 Mat 23:35; Sin 5:28*Tombe hil pin lanêêl laah vu nambe, “Sen nihees kaasêêh-ato ond nyevahaan yoo le nanjip vu hey o noongg-aso.” \v 26 Tombe Pilata kavaayin Balabas-ambe vu la vu sil, de Yesu ond nêêl-ambe ahevaavu-so laveek lôôt, le mem vu lukala hil Lom ngaamong vaha-so namand in nambe lanyiis jakana haah pako. \s1 Hil ngaamong vaha-so pale Yesu lôôt \r (Maak 15:16-20; Jon 19:2-3) \p \v 27 Yêêv bop-ate hil ngaamong vaha-so lako Yesu be lalukala yêêv-ate taaku lopayo, tombe ngaamong vaha-so pin lasupin sil lalaam vu. \v 28 + o 27:28 Luk 23:11*Tombe sil lakaah Yesu-te lolop-ande lalop lolop anihees ti lukala yi, be davu taahu omaaho lulemak lak yi. \v 29 Tonde lasêêy hees aniyin-ambe lambuuhin tombe latung lakala Yesu lu, tonde lavu paatôôn ngasing lukala nama vasa osin latung kaatu vu, de sil pale yi nambe, “Yuda-te omaaho lulemak, omando.” \v 30 + o 27:30 Ais 50:6*Tombe sil kasuv ak me, de lalôôh paatôôn ngasing-ambe laveek Yesu lukook ak. \v 31 Sil pale Yesu lung la, le mem sil lakaah lolop anihees-anju vêêl in Yesu, de yoo lalop yite lolop lukalaah yi, tonde mem lako be lala in lanyiis jakana haah pako. \s1 Layiis Yesu lakala haah pako \r (Maak 15:21-32; Luk 23:26-43; Jon 19:17-27) \p \v 32 Lala lak atonde latovu hil Sailini ti haale nambe Simon, tombe hil ngaamong vaha-so lanêêl niwêêk lôôt vu yi om kava Yesu-te haah pako. \p \v 33 Lala lato taaku ti haale nambe Golagaata, dangga nambe taaku lukook, \v 34 + o 27:34 Saam 69:21*tombe sil kaasêêh malaasin anikalin ti\f + \fr 27:34 \ft Malaasin anikalin tii-jo haale nambe mul, ond haah ti nikanggi, ond davu vu hil in nambe sil anind naavi me-gasêêng e. Om sil lako be lavu vu Yesu tombe tep le ma de nimbaya, in wiingin nambe yoo gango nivaane be jimb. \f* lukala wain-ande lavu vu Yesu in nambe naanum, tombe tep, le ma de nimbaya. \v 35 + o 27:35 Saam 22:18*Tombe hil ngaamong vaha-so layiis Yesu lakala haah pako lung la, tonde sil laate tatuuh-ambe tambe lak Yesu-te lolop-ande latiiy lohvu sil. \p \v 36 Lung laa tonde mondanggin yi be dandôô-ju, \p \v 37 tonde sil kaavu vakasin sen lanêêl ak yii-to lakala neep haah pako lu baandoni nambe, “Yesu sen Yuda-te Omaaho Lulemak-anjo.” \v 38 + o 27:38 Ais 53:12*Tombe layiis hil hôôndak yuuhapim daale having Yesu, ango naale nama vasa, de ango naale nama kêênj. \v 39 + o 27:39 Saam 22:7; 109:25*Tombe hil sen daale danjung-anjuuto layi be lalaah namand vu, de laanggôôl Yesu \v 40 + o 27:40 Mat 26:61; Jon 2:19*nambe, “Wopo, hong sen ganêêl nambe gale kawiiy Anutu-te dumb vaambuung, de nohvu busin yaal gale gandaav naah-ato, om goo gandôôvu hong. Naambe hong Anutu Noow ond goo gavuuh haah pakôô-ja de ganduus-ambe ganaam voon-o.” \v 41 Tonde yik kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin tanasin dangga-so de himbop-aso lawiing kangasin vu Yesu nambêênju having nambe, \v 42 + o 27:42 Jon 11:50*“Hôôvu hil vaalu de me-lohvu nambe yoo dôôvu yi le. Om naambe Islel-ate omaaho lulemak yii-ju ond duus-ambe naam voon, tomem yaambiing gaving yi. \v 43 + o 27:43 Saam 22:8; Jon 5:18*Yoo wii-having Anutu be nêêl nambe Anutu \p Noow yi, om peey naambe Anutu wiingin ond dôôvu yi.” \v 44 Tombe hil hôôndak yuuh sen layiis yuuh daale having Yesuu-to ond yuuh lanêêl Yesu pale nambêênju having. \s1 Yesu yimb la \r (Maak 15:33-41; Luk 23:44-49; Jon 19:28-30) \p \v 45 + o 27:45 Emo 8:9*Tonde taaku mekaalus laam naale lavuun atombe taaku mekanu hôôk lohvu taaku pin-ambe laam soosin hôôk lohvu taaku me yaal. \v 46 + o 27:46 Saam 22:1*Tombe taaku me yaal-anjo Yesu teey bopaata lôôt nambe, “Eli, Eli, lama sabatani?” Dangga nambe, “Sate Anutu, sate Anutu, nambe vaati om ohavuuh sa la?” \v 47 Tombe hil sen daalêê-juuto vaalu langoyin-ambe lanêêl nambe, “Nateey Eliya.” \v 48 + o 27:48 Saam 69:21*Tonde sil ti saloongg pavis-ambe la hako malumak-ambe laanggôôl hôôk bel anikalin, tombe havingin malumak-anju hôôk ngasing vaha de hako be la vu lukala Yesu avi in nambe dasuvin. \v 49 Le hil vaalu lanêêl nambe, “Ham baale de yaangge naambe Eliya le naam dôôvu yi me le nama.” \v 50 Tombe Yesu teey bopaata lôôt yesin laah-ande yimb la. \p \v 51 + o 27:51 Eks 26:31-33; Hiblu 10:19-20*Tombe tôômb bopaata dinaandiin lôôt, yik tôômb-anju yakaluuh Anutu-te dumb vaambuung alopayôô-to, ond kweek la yuuh vu vaavu be la hoow, tonde taaku yêêy osin tatuuh bo-bop hapok. \v 52 Tonde bandumb avi hataahin-ande Anutu-te hil ngeeyaata sen sil layimb lung laa-to ond sil kandi vasa hôôk osin nind naavi doos, \v 53 tombe sil lavuuh bandumb, tonde Yesu kandi lak vêêl e mem lalukala taaku vaambuung Yelusalem atombe hil ngeeyaata layi mend ak sil. \p \v 54 Tombe hil Lom ngaamong vaha-sote yêêv osin yite hil ngaamong vaha-so sen sil mondanggin Yesu-te haah pakôô-to having ond sil langoyin jemaapi yuuh va pin, tombe layêênin lôôt de lanêêl nambe, “Omaahôô-jo Anutu Noow keen.” \v 55 + o 27:55 Luk 8:2-3*Tonde vêêh ngeeyaata daale diin daka be mondayi, ond sil sen sil mondahôôvu Yesu lak busin pin-ato ond sil taamuyin Yesu vu Galili be lalaam. \v 56 + o 27:56 Mat 20:20*Tombe sil-anju yaal ond ti Malia vu Magadala, de ango Malia sen Jems ayuuh Yusep taandin-ato, tonde tik Sebedi noow Jems ayuuh Jon taandin. \s1 Lambe Yesu naavi lukala lavandangga \r (Maak 15:42-47; Luk 23:50-55; Jon 19:38-42) \p \v 57 Soosin hôôk atombe omaaho kupak dangga ti haale nambe Yusep vu Alimatia valup, ond Yesu-te hil ti yi, \v 58 + o 27:58 Diu 21:22-23*ond la vu Pilata be kataangg Yesu naavi nambe gako be na gambe na, om Pilata nêêl-ambe lavu Yesu naavi vu yi. \v 59 Tombe Yusep hako Yesu naavi be vayum hôôk tôômb valôôy moos ti, \v 60 + o 27:60 Ais 53:9*tombe yoo la hambe lukala neep hôôk yite lavandangga sen naahen sap hôôk tatuuh danggaa-to. Lung laa tonde tatolin tatuuh bopaata ti laah hilin bandumb avi jeen-ande la, \v 61 tonde Malia Magadala yuuh Malia ango dando mondayi lavandanggaa-ju nando vaalu. \s1 Ahevaavu-so mondanggin bandumb \p \v 62 Busin sen hil Yuda samu sil in nambe lanja vanôôn busin haluusin-atêêto lung la, tonde kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso osin Palisai-so, sil lavuh ti be lala vu Pilata \v 63 + o 27:63 Mat 12:40; 16:21; Jon 2:19-21*be lanêêl nambe, “Yêêv bop-e, mem gêên hey akangg vu vakasin ti sen omaaho tatuhin vahaa-ju naahen nando metumin-ande nêêl nambe, ‘Busin yaal jung na le mem sale kandi jak naah.’ \v 64 Om onaanêêl-ambe ahevaavu-so lana ganggin bandumb-anju tatin-ambe busin yaal jung na le, in yite maanggêêm-aso le lana langgôôndak ninaavi de daanêêl vu hil naambe kandi lak vu hil yimbin-ate, tombe sil e tatuhin hil lôôt savok sen yoo tatuhin hil lung laa-to.” \v 65 Tombe Pilata nêêl vu sil nambe, “Hamate ahevaavu-so dando, om ham ana gatung sil mando in sil oo mongganggin bandumb avi nivasa lôôt.” \v 66 + o 27:66 Dan 6:17*Tombe sil lala langgi va nikanggi lak tatuuh nanyendangga la vatinin bandumb avi, de latung ahevaavu-so dando mondanggin. \c 28 \s1 Yesu kandi lak \r (Maak 16:1-10; Luk 24:1-10; Jon 20:1-18) \p \v 1 Busin sawaasin lung la tonde Sonda samiinaanôôn atombe Malia Magadala yuuh Malia ango, yuuh lala in lanji bandumb. \v 2 Tonde pavis atombe jemaapi yêêy ak taaku lôôt-ande Omaaho Bop-ate angela ti vu baandoni be lukalaam, tombe la tatolin tatuuh-anju la vêêl in bandumb avi, de nando lak tatuuh baandoni, \v 3 + o 28:3 Mat 17:2; Sin 1:10*tombe ninaavi natêêlang nambe demak navêêl-ato, de yite tôômb ayuuh ame valôôy malis nambe bayiimb ahevalôôy. \v 4 Tonde ahevaavu-so layi tombe layêênin lôôt-ambe lahees, tombe lalupake be lala deep nambe sen hil yimbinato. \v 5 Tombe angela nêêl vu vêêh ayuuh nambe, “Mame anjêênin e. Sa lak ni nambe muuh navu salo Yesu sen layiis ak haah pakôô-to, \v 6 + o 28:6 Mat 12:40; 16:21*le me-neep-anjo le, in kandi lak lung la lohvu yoo nêêl-ato. Manaam angge ahembaan sen neep-ato, \v 7 + o 28:7 Mat 26:32*le mem mana naanêêl vu yite maanggêêm-aso pavis naambe kandi lak vu hil yimbin-ate, tombe le naamunggin-ambe na Galili, le mem ham e angge yi vuu-ju. Yik saanêêl vu muuh lung laa-ja.” \v 8 Tombe yuuh lavuuh bandumb pavis-ande yuuh lalaah, tombe yuuh layêênin osin lapêêlis lôôt, de yuuh latup in nambe lana daanêêl banye vu Yesu-te maanggêêm-aso. \v 9 Tonde pavis atombe Yesu tovu yuuh vu mop be nêêl vakasin osin melaas vu yuuh, tombe yuuh lala lato latung kaatu be lambe namand ak vaha, de yuuh lako haale lak, \v 10 + o 28:10 Hiblu 2:11*tombe Yesu nêêl vu yuuh nambe, “Mame anjêênin e, mana naanêêl vu halingg-aso naambe sil lana Galili tombe sil e lanji sa vuu-ju.” \s1 Ahevaavu-sote vakasin \p \v 11 Vêêh ayuuh daahen dalaah atonde ahevaavu-so vaalu lalaah taaku bop-ambe lanêêl va pin sen tovu sil vu bandumb-ato vu kul vaha sen datung salivangin-ato silate yêêv-aso. \v 12 Tombe yêêv-aso lasupin having himbop-aso be landuuh vakasin lung la le mem lavu mone bop vu ahevaavu-so, \v 13 + o 28:13 Mat 27:64*de lanêêl vu sil nambe, “Ham naanêêl vu hil naambe ham nahop busin-ande Yesu-te maanggêêm-aso lalup lahôôndak ninaavi. \v 14 De naambe yêêv bop gango vakasin-anja ond hey e samu vakasin vu yi de ham-ame le naatovu nimeen e.” \v 15 Tombe ahevaavu-so lako mone be lala lanêêl vakasin vu hil lohvu sen yêêv-aso lanêêl vu sil-ato, tombe vakasin-anjo la lohvu hil Yuda be neep-ambe gêên. \s1 Yesu vu kul vu yite maanggêêm-aso \r (Maak 16:14-18; Luk 24:36-49; Jon 20:19-23) \p \v 16 + o 28:16 Mat 26:32; 28:7,10*Yesu-te maanggêêm nomaayuuh-ambe laam tii-to lala Galili, tombe lala lalup kandu ti sen Yesu nêêl taato vu sil nambe lanaa-to, \v 17 tombe sil layi Yesu om latung kaatu vu be lako haale lak, le vaalu kand yu-yuuh. \v 18 + o 28:18 Dan 7:14; Mat 11:27; Jon 13:3; Ep 1:20-22*Tombe Yesu laam ngaaho vu sil-ambe nêêl nambe, “Anutu vu niwêêk pin vu sa in nambe sa ganggin baandoni osin voon, \v 19 + o 28:19 Sin 1:8*om ham ana ambiing-ambe hil pin daatu sate hil, tombe ham anjipis sil jak Mangganaan ayuuh Noow-ande Vavi Vaambuung haalend, \v 20 + o 28:20 Sin 18:10; Jon 14:23*tonde ham tatekin sate tanasin vu sil in nambe sil samu tanasin pin sen saanêêl vu ham-ato. De ham gango le, sale mando gaving ham nohvu busin pin lôôt-ambe baandoni osin voon-ate busin jung na.”