\id MAT \h San Mateo \toc1 Tuhun Nyoo Tsa Tyaa̱ Ra Mateo \toc2 San Mateo \toc3 Mt. \mt1 Tuhun Nyoo Tsa Tyaa̱ Ra Mateo \c 1 \s1 Nyɨvɨ ra Jesucristo tsa tsicoo̱ tsa ndi cumañi ca cacu ra \r (Lc. 3.23-38) \p \v 1 Ihya nyecú tandɨhɨ sɨvɨ nyɨvɨ ra Jesucristo tsa tsicoo̱ tsa ndi cumañi ca cacu ra. Nyɨvɨ ra David tan nyɨvɨ ra Abraham cuvi̱ tsi ra. \p \v 2 Sehe ra Abraham cuvi̱ tsi ra Isaac, tan sehe ra Isaac cuvi̱ tsi ra Jacob. Tan sehe ra Jacob cuvi̱ tsi ra Judá tsihin tandɨhɨ ra yañi ra. \v 3 Tan ra Fares tsihin ra Zara sehe ra Judá tsihin ña Tamar cuvi̱ tsi ra naha. Tan sehe ra Fares cuvi̱ tsi ra Esrom, ra cuvi̱ jutu ra Aram. \v 4 Tan sehe ra Aram cuvi̱ tsi ra Aminadab, jutu ra Naasón. Tan sehe ra Naasón cuvi̱ tsi ra Salmón. \v 5 Tan ra Booz, sehe ra Salmón tsihin ña Rahab cuvi̱ tsi ra. Tan sehe ra Booz tsihin ña Rut cuvi̱ tsi ra Obed, jutu ra Isaí. \v 6 Tan ra David, ra cuvi̱ rey, sehe ra Isaí cuvi̱ tsi ra. Tan sehe ra rey David tsihin ñaha tsa cuvi̱ ñasɨɨhɨ ra Urías cuvi̱ tsi ra Salomón. \p \v 7 Tan sehe ra Salomón cuvi̱ tsi ra Roboam, ra cuvi̱ jutu ra Abías. Tan sehe ra Abías cuvi̱ tsi ra Aza. \v 8 Tan sehe ra Aza cuvi̱ tsi ra Josafat, ra cuvi̱ jutu ra Joram. Tan sehe ra Joram cuvi̱ tsi ra Uzías. \v 9 Tan sehe ra Uzías cuvi̱ tsi ra Jotam, ra cuvi̱ jutu ra Acaz. Tan sehe ra Acaz cuvi̱ tsi ra Ezequías. \v 10 Tan sehe ra Ezequías cuvi̱ tsi ra Manasés, ra cuvi̱ jutu ra Amón. Tan sehe ra Amón cuvi̱ tsi ra Josías. \v 11 Tan sehe ra Josías cuvi̱ tsi ra Jeconías tsihin tandɨhɨ ra yañi ra. Tsicoo̱ ra naha quɨvɨ tɨɨ̱n ra ñuu Babilonia naha ra tsi nyɨvɨ Israel, tsa cua cuhun ñi cuvi ñi musu ra ñuu Babilonia can naha ra. \p \v 12 Tsa yaha̱ can, tan tsicoo̱ sehe ra Jeconías, tan ra ican cuvi̱ ra Salatiel, jutu ra Zorobabel. \v 13 Tan sehe ra Zorobabel cuvi̱ tsi ra Abiud, ra cuvi̱ jutu ra Eliaquim. Tan sehe ra Eliaquim cuvi̱ tsi ra Azor. \v 14 Tan sehe ra Azor cuvi̱ tsi ra Sadoc, ra cuvi̱ jutu ra Aquim. Tan sehe ra Aquim cuvi̱ tsi ra Eliud. \v 15 Tan sehe ra Eliud cuvi̱ tsi ra Eleazar, ra cuvi̱ jutu ra Matán. Tan sehe ra Matán cuvi̱ tsi ra Jacob. \v 16 Tan ra Jacob cuvi̱ jutu ra José, yɨɨ ña María. Juvin ña cuví sɨhɨ ra Jesús ra cuví Cristo, o cuñí tsi catyí, ra tsa jaquitsi̱ Nyoo tyin quɨhɨ ndaha tsi yo. \p \v 17 Tacan tsicoo̱ utsi cumi taahan tata ra Abraham nda cuanda cacu̱ ra David. Tan ra David, tsicoo̱ utsi cumi tata ra nda cuanda quɨvɨ tɨɨ̱n ra ñuu Babilonia naha ra tsi nyɨvɨ Israel. Tan nda cuanda quɨvɨ can tsicoo̱ utsi cumi ca tata ñi nda cuanda quɨvɨ cacu̱ ra Cristo. \s1 Nu cacu̱ ra Jesucristo \r (Lc. 2.1-7) \p \v 18 Tyehen cuvi̱ tan cacu̱ ra Jesucristo: tsa yaha̱ cundaa̱ tyiñu tsa cua tindaha ña María tsihin ra José. Tan tsa ndi cumañi ca naquihin ra tsi ña, ñihi̱ sehe ña tsa cuenda Tatyi Ii Nyoo. \v 19 Tan ra José, ra cua cuvi yɨɨ ña, vaha xaan iñi ra. Ña cuñí ra cuhva ra ticanuu tsi ña. Yacan cuenda tsica̱ iñi ra tsa nacoo xeehe ra tsi ña tan ña cua tindaha ca ra tsihin ña. \v 20 Tan tsitsi tsa tsicá iñi ra yacan, quituvi̱ iin ángel Jutu Mañi yo nuu ra nu quixí ra. Tan nyehe̱ ra ñumaahna, tan catyí ángel can tsihin ra: \p ―José, tata ra David, ña ca̱ca iñi un quihin un tsi ña María cuvi ña ñasɨɨhɨ un, tyin sehe ña tsa cua cacu, sehe Tatyi Ii Nyoo cuví tsi. \v 21 Tan tsa yaha cacu lee can, cua jacunañi un tsi ra: Jesús. Tacan cua cunañi ra tyin cua jacacu ra tsi nyɨvɨ ra tsa iyó cuatyi ñuu ñayɨvɨ ―catyí ángel can tsihin ra José. \p \v 22 Tacan cuvi̱ tyin tacan tan cundaa tsa caha̱n ra cuvi̱ ndusu yuhu Jutu Mañi yo taha̱n tsanaha. \p \v 23 Tan catyi̱ ra tyehen: \q1 Ñaha yoco tsa ñaha ca coo yɨɨ, cua cuhun sehe ña. \q1 Tan cua coo iin sehe ña. Tan cua cunañi ra: Emanuel. \m Tan sɨvɨ can cuñí tsi catyi: “Nyoo iyó ra tsihin yo.” \p \v 24 Tan tsa ndoto̱ ra José, javaha̱ ra tumaa catyi̱ ángel can tsihin ra. Quihi̱n ra tsi ña María tyin cuvi ña ñasɨɨhɨ ra. \v 25 Maa tyin ña quixi̱ ra tsihin ña nda cuanda tsa yaha̱ cacu̱ sehe ña. Tan jacunañi̱ ra tsi lee can: Jesús. \c 2 \s1 Nu cuahán ra tsitó xaan, ra cuví rey, cua nyehe ra naha nu cacu̱ ra Jesús \p \v 1 Cacu̱ ra Jesús ñuu Belén tsa canyií nu cuví Judea. Tan quɨvɨ can ra cuví rey Judea nañí ra Herodes. Tacan tan tsaa̱ juhva ra naha nda ñuu Jerusalén. Quee̱ ra naha ityi nu caná ñicanyii. Tan ra tsitó xaan cuví ra naha. \v 2 Tsica̱ tuhun ra naha tsi nyɨvɨ tan catyí ra naha: \p ―¿Nu maa nyií ra cuví rey cuenda nyɨvɨ Israel? Tyin ityi nu caná ñicanyii nyehe̱ ndi tiñuu tsa tsahá cuenda tyin cacu̱ ra ityi ihya. Tan vatsí ndi vatsí jacahnu ndi tsi ra ―catyí ra naha. \p \v 3 Quɨvɨ tsa tsito̱ ra rey Herodes tsa caha̱n ra can naha ra, tuñu xaan cuñí ra cuvi̱. Tacan tucu tandɨhɨ nyɨvɨ ñuu Jerusalén can. \v 4 Tacan tan cana̱ ra Herodes tsi tandɨhɨ ra jutu tsa cuví ityi nuu tsihin ra cuví jutu tan tsihin tandɨhɨ ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra. Tan tsica̱ tuhun ra tsi ra naha numaa nda taahán tsi cacu ra Cristo. \v 5 Tan nacaha̱n ra can naha ra tan catyí ra naha: \p ―Ñuu Belén tsa canyií Judea, ndacan taahán tsi cacu ra tyin tyehen tyaa̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo nu tutu taha̱n tsanaha: \q1 \v 6 Tan yooho Belén ñavin iin ñuu luhlu ñi cuví un tsa nuu tandɨhɨ maa ñuu tsa cayucú Judá \q1 tyin nuu yooho cua quita ra cua quɨhɨ ndaha tsi nyɨvɨ ñuu yu Israel. Maa ra cua jaha cuenda ra tsi ñi. \m Tacan catyí nu tutu Nyoo, ―catyí ra can naha ra tsihin ra Herodes. \p \v 7 Tacan tan cana̱ xeehe ra Herodes tsi ra tsitó xaan can naha ra, tan tsica̱ tuhun ra tsi ra naha náa quɨvɨ tan náa hora quituvi̱ tiñuu can. \v 8 Tacan tan jacuhu̱n ra tsi ra naha nda ñuu Belén, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Cu̱aahan ndo, tan nda̱ca tuhun vaha ndo tsa cuenda ra lee can. Tatun nañihi ndo tsi ra, qu̱itsi ca̱tyi tuhun ndo tsihin yu, tyin cuhun ndɨhɨ yu cujacahnu yu tsi ra ―catyí ra Herodes tsihin ra naha. \p \v 9 Tsa tsiñi̱ ra tsa tsitó xaan can naha ra tsa caha̱n ra Herodes, tan quihi̱n ra naha ityi cuahán ra naha. Tan tiñuu tsa nyehe̱ ra naha ityi nu caná ñicanyii can, cuahán tsi ityi nuu ra naha. Tan tsicuɨñɨ̱ tsi maa maa sɨquɨ nu canyií ra lee can. \v 10 Tan tsa nyehe̱ ra tsitó xaan can naha ra tyin tsicuɨñɨ̱ tiñuu can, sɨɨ xaan cuñí ra naha. \v 11 Tan quɨhvɨ̱ ra naha tsitsi vehe nu canyií lee can. Tan nyehe̱ ra naha tsi ra tsihin ña María, sɨhɨ ra. Tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra naha tyin jacahnu ra naha tsi lee can. Tacan tan nuña̱ ra naha yuhu caja tsa ndahá ra naha. Tan tava̱ ra naha regalo tsa cuví xuhun cuaan, tan cutu vixi, tan ndutya tami tsa nañí mirra. Tan tsaha̱ ra naha tsi lee can. \v 12 Tsa yaha̱ tsa nyehe̱ ra naha tsi ra Jesús tan cuanuhu̱ ra naha. Tan tsa cuanuhu̱ ra naha nyehe̱ ra naha ñumaahna tan catyí tsi tyin ña taahán tsi cuhun ra naha cucatyi tuhun ra naha tsihin ra Herodes. Yacan cuenda sɨɨn ityi cuanuhu̱ ra naha. \s1 Nu tsinu̱ xeehe ra José tan ña María tsihin lee sehe ñi nda Egipto \p \v 13 Tsa yaha̱ cuahán ra tsa tsitó xaan can naha ra, tacan tan iin ángel Jutu Mañi yo quituvi̱ nuu ra José tsitsi ñumaahna. Tan catyí ángel can tsihin ra: \p ―Ndu̱vita, qu̱ihin tsi lee ihya, tsihin sɨhɨ ra, tan cu̱hun ndo nda ñuhu Egipto. Ndo̱o ndo ndacan nda cuanda cahan nyico yu tsihin un. Tyin ra Herodes cua nanducu ra tsi ra lee ihya tyin cuñí ra cahñi ra tsi ra ―catyí ángel can tsihin ra José. \p \v 14 Tacan tan nduvita̱ ra José tsacuaa can. Tan quihi̱n ra tsi lee can tsihin sɨhɨ tsi. Tan cuahán ñi nda Egipto. \v 15 Ndacan tsicoo̱ ñi nda cuanda tsa tsihi̱ ra Herodes. Tacan cuvi̱ tyin cundaa̱ tsa caha̱n ra cuvi̱ ndusu yuhu Jutu Mañi yo taha̱n tsanaha jaha̱ Nyoo. Tyehen catyi̱ ra: “Nda Egipto cana̱ yu tsi Sehe yu”, catyi̱ ra. \s1 Nu tava̱ tyiñu ra Herodes na cahñi ra naha tsi ra nyihi \p \v 16 [Tsa ndi cumañi ca cúu ra Herodes tan ndi ndatú ra tsa quitsi nyico ra tsitó xaan can naha ra] tan tsa tuvi̱ iñi ra Herodes tyin ra tsitó xaan can naha ra jandavi̱ ñaha ra naha tsi ra, tan nduxaa̱n xaan ra. Tan tava̱ tyiñu ra na cahñi andaru tsi tandɨhɨ ra nyihi tsa iyó ñuu Belén can tan inga ñuu tsa cayucú yatyin ñi, ra nyihi tsa ndi cacu̱ nda cuanda ra nyihi tsa uvi cuiya. Tacan javaha̱ ra tyin tsicá iñi ra tyin tacan cuiya ra Jesús tumaa catyi̱ ra tsitó xaan can naha ra tsihin ra. \v 17 Tacan cuvi̱ tyin cundaa̱ tsa caha̱n Nyoo tan tyaa̱ ra Jeremías, ra cuvi̱ ndusu yuhu ra taha̱n tsanaha. Tyaa̱ ra tyehen: \q1 \v 18 Tsiñí yo iin ndusu ñuu Ramá, \q1 tsacú tsaa nyɨvɨ, tan iyo taahán ñi. \q1 Juvin ñi nyɨvɨ cuví tata ña Raquel, nyɨvɨ Israel, tsacú tsaa ñi tsa cuenda sehe ñi. \q1 Maa tyin ña cuñí ñi tsa naquihin ndaahvi nyɨvɨ tsi ñi tyin tsa yaha̱ tsihi̱ sehe ñi, catyí tsi nu tutu Nyoo. \p \v 19 Maa tyin tsa yaha̱ tsa tsihi̱ ra Herodes, tacan tan quituvi̱ nyico iin ángel Jutu Mañi yo nuu ra José nu quixí ra nda Egipto. Tan catyí ra tsihin ra: \p \v 20 ―Ndu̱vita, qu̱ihin tsi lee ihya tsihin sɨhɨ ra. Tan cu̱nuhu nyico ndo nda Israel, tyin tsa tsihi̱ nyɨvɨ nducu̱ cahñi tsi ra lee ihya. \p \v 21 Tacan tan nduvita̱ ra José, tan quihi̱n ra tsi lee can tan tsihin sɨhɨ ra. Tan cuanuhu̱ ñi nda Israel. \v 22 Maa tyin quɨvɨ tsito̱ ra José tyin ra Arquelao, sehe ra Herodes, cuví ra rey nda Judea, nayuhvi̱ ra tan ña cuñí ra cuhun ra ndacan. Tan cuanuhu̱ ñi nda Galilea tyin tacan jacoto̱ Nyoo tsi ra tsitsi ñumaahna. \v 23 Tsa tsaa̱ ñi ican, tan cuahán ñi nda ñuu Nazaret, cua coo ñi. Tan ican tsicoo̱ ñi. Tacan cuvi̱ tyin cundaa̱ tsa caha̱n ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. Tyin catyi̱ ra naha tyin ra Jesús ra ñuu Nazaret cua cuvi ra. \c 3 \s1 Nu caha̱n ra Juan tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ \r (Mt. 1.1-8; Lc. 3.1-9, 15-17; Jn. 1.19-28) \p \v 1 Quɨvɨ tsa ndi iyó ñi ñuu Nazaret, ra Juan, ra jacoondutyá tsi nyɨvɨ, cuahán ra nu tsɨquɨ tsa iyó Judea. Tan quitsaha̱ caahán ra tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ tsa tsaá nu nyií ra. \v 2 Tan catyí ra: \p ―Ndu̱ uvi iñi ndo cuatyi ndo tyin tsa cuñí tsaa quɨvɨ cundaca ñaha Nyoo tsi yo. \p \v 3 Juvin ra Juan cuví ra tsa caha̱n ra Isaías ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. Tan tyaa̱ ra tsa tsaha̱ Nyoo tsi ra tyehen: \q1 Cua tyaa soho yo ndusu ra nu caná tsaa ra nu tsɨquɨ tan catyí ra: \q1 “Nu̱ña ndo iin ityi cuɨtɨ. \q1 Tan natyiso vaha ndo tsi ndo tyin tsa vatsi Jutu Mañi yo,” catyí tuhun tsa tyaa̱ ra Isaías. \p \v 4 Tan ra Juan nditsí ra jahma tsinu̱ tsihin ixi camellu. Tan cinturón ra, ñɨɨ cuví tsi. Tan tica xama tsatsí ra tan tsihí ra ndutya ñuñu. \v 5 Quitsi̱ nyɨvɨ ñuu Jerusalén tan tandɨhɨ ñuu tsa cayucú Judea, tan nyɨvɨ tsa iyó yatyin ñi ityi yutya cahnu Jordán can; quitsi̱ tyaa soho ñi tuhun caahán ra. \v 6 Tan tsa yaha̱ nahma̱ ñi cuatyi ñi, ra Juan jacoondutya̱ ra tsi ñi yutya cahnu Jordán ican. \p \v 7 Maa tyin nyehe̱ ra Juan tyin cuaha xaan ra fariseo, ra tsa tyaá yahvi xaan ley vehe ñuhu, tan cuaha xaan ra saduceo, quitsi̱ ra naha tyin coondutya ra naha. Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¡Nyooho, tumaa tata coo xaan cuví ndo! ¿A cuñí maa ndo tyin tsihin tsa coondutya ñi ndo tan ña cua tatsi tuñi ca Nyoo tsi ndo? Ña cuví. \v 8 Na̱sama ndo cuhva iyó ndo, na nyehe yo tyin tsa ndu uvi̱ iñi ndo cuatyi ndo nuu Nyoo. \v 9 Maa tyin ña ndu̱yaa ndo tan catyí ndo tyin nyɨvɨ tata ra Abraham cuví ndo. Tyin vasu tsihin yuu ihya, Nyoo cuví jananduvi ra nyɨvɨ ra Abraham. \v 10 Tsa ndatú yatsa Nyoo tsi tandɨhɨ ndo tsa cuví ndo tumaa yutun tsa ña tsahá tsɨtɨ vaha. Cua tyahnya tun tan cua cayu tun, tacan cua javaha Nyoo tsihin ndo ―catyí ra Juan―. \v 11 Tsa nditsa tyin yuhu jacoondutyá yu tsi nyɨvɨ tsihin ndutya, tan cuví tsi iin seña tyin tsa ndu uvi̱ iñi ñi cuatyi ñi. Maa tyin tsa yaha jacoondutya yu tsi ñi tsihin ndutya, vatsí inga ra cua jacoondutya tsi ñi tsihin Tatyi Ii Nyoo tan tsihin ñuhu̱ ihñi. Iyó ca tunyee iñi Nyoo tsi maa ra tan ñavin ca yuhu. Tan ndi tsa cuiso yu nditsan ra tan nduve yahvi nyaá yu, tyin maa ra cahnu ca cuví ra. \v 12 Tan ra ican ndahá ra pala tyin cua jandava ra trigu. Cua tava sɨɨn ra trigu vaha, tan cua natyihi vaha ra itsi. Tan cua cahmi ra tsahan tsa quita tsihin trigu can tsihin ñuhu̱ tsa ña cua ndahva maa ―catyí ra Juan. \s1 Nu tsicoondutya̱ ra Jesús \r (Mr. 1.9-11; Lc. 3.21-22) \p \v 13 Tacan tan quita̱ ra Jesús Galilea tan tsaa̱ ra yutya cahnu Jordán nu nyií ra Juan, tyin cuñí ra tsa jacoondutya ra Juan tsi ra. \v 14 Tsa jihna ñi ña cuñí ra Juan jacoondutya ra tsi ra, tan quitsaha̱ catyí ra tsihin ra: \p ―Cuñí un tsa jacoondutya yu tsi un, maa tyin ña taahán tsi tsa jacoondutya yu tsi un. Maa un taahán tsi jacoondutya tsi yu ―catyí ra. \p \v 15 Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Tsa vityin, na cuvi tsi cuhva catyi̱ yu tsihin un. Tyin cuñí tsi tsa javaha yo tandɨhɨ tsa vaha tsa cuñí Nyoo ―catyí ra tsihin ra Juan. \p Tacan tan ndoo̱ ra Juan vaha. \p \v 16 Tsa yaha̱ tsicoondutya̱ ra Jesús tan quita̱ ra tsitsi ndutya. Tan nuña̱ andɨvɨ, tan ra Jesús nyehe̱ ra vatsí nuú Tatyi Ii Nyoo, tumaa iin paloma. Tan tsaa̱ tsi sɨquɨ ra. \v 17 Tacan tan caha̱n iin ndusu ityi andɨvɨ, tan catyí tsi tyehen: \p ―Ra ihya cuví Sehe yu, tan cuñí xaan yu tsi ra. Tan sɨɨ xaan cuñí yu tsihin ra ―catyí ndusu can. \c 4 \s1 Nu nducu̱ cuhva nu ña vaha tsi ra Jesús \r (Mr. 1.12-13; Lc. 4.1-13) \p \v 1 Tacan tan tsindaca̱ Tatyi Ii Nyoo tsi ra Jesús iin nu tsɨquɨ, tyin cua nducu cuhva nu ña vaha tsi ra. \p \v 2 Tsicoo̱ nyitya ra uvi xico nduvi tan uvi xico tsacuaa. Tsa yaha̱ can tan quitsi̱ socó tsi ra. \v 3 Tacan tan natuhva̱ nu ña vaha nu nyaá ra, tyin cuñí nu nducu cuhva nu tsi ra. Tan catyí nu tsihin ra: \p ―Tatun Sehe Nyoo cuví tsi un, ca̱han tsihin yuu ihya, na nanduvi tsi paan ―catyí nu ña vaha tsihin ra Jesús. \p \v 4 Maa tyin ra Jesús nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Tuhun Nyoo tsa nyaá nu tutu catyí tsi tyin: “Ña maa ñi tsihin tsa catsi nyɨvɨ tan coonyito ñi, tyin coonyito ñi tsihin tandɨhɨ tuhun caahán Nyoo” ―catyí ra Jesús tsihin nu ña vaha. \p \v 5 Tacan tan quihi̱n nu ña vaha tsi ra. Tan cuahán ra tsihin nu nda ñuu ii Jerusalén. Tan jandaa̱ nu tsi ra jiñi vehe ñuhu cahnu. \v 6 Tan catyí nu tsihin ra: \p ―Tatun Sehe Nyoo cuví tsi un, nda̱va nu nyaá un nu sucun ihya nda cuanda nu ñuhu. Tyin catyí tsi nuu tutu Nyoo tyehen: \q1 Nyoo cua tava tyiñu ra tsi ángel naha ra, cua jaha cuenda ra naha tsi un. \q1 Cua janahndɨ ra naha tsi un, \q1 tan ña cua nañi tsaha un nuu yuu. \p \v 7 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tan juvin ñi catyí tuhun Nyoo: “Ña nducu cuhva un tsi Nyoo un” ―catyí ra Jesús tsihin nu ña vaha. \p \v 8 Tacan tan quihi̱n nu ña vaha tsi ra inga tsaha, tan cuahán ra tsihin nu iin jiñi yucu sucun. Tan janaha̱ nu tandɨhɨ tsa cahnu cuví nu ndacá ñaha rey tan ra cumí tyiñu naha ra tsi nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. \v 9 Tan catyí nu tsihin ra: \p ―Yuhu cuhva yu tandɨhɨ maa tsa janaha̱ yu tsi un, tatun yooho tan cuɨñɨ tsɨtɨ un nuu yu tan jacahnu un tsi yu. \p \v 10 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin nu: \p ―Cu̱aahan, cuihna. Tyin nyaá tuhun Nyoo catyí: “Ja̱cahnu tsi intuhun ñi maa Jutu Nyoo, tan ja̱ha tyiñu tyiñu ra.” \p \v 11 Tacan tan cuahán nu ña vaha, tan ndoo̱ ra Jesús. Tan tsaa̱ ángel tan jatyinyee̱ ra naha tsi ra. \s1 Nu quitsaha̱ caahán ra Jesús tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ tsa iyó ñuu tsa cayucú Galilea \r (Mr. 1.14-15; Lc. 4.14-15) \p \v 12 Quɨvɨ tsa tsito̱ ra Jesús tyin ra Juan nyií ra vehe caa, cuahán ra nda Galilea. \v 13 Maa tyin ña ndoo̱ ra ñuu Nazaret, nu tsahnu̱ ra. Cuahán ra cua coo ra nda ñuu Capernaum, iin ñuu tsa canyií yatyin ñi yuhu miñi, nu ñuhu ra Neftalí yatyin ñuhu ra Zabulón. \v 14 Tacan tan cundaa̱ tsa caha̱n ra Isaías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo, taha̱n tsanaha. Tan catyí ra: \q1 \v 15 Ñuhu ra Zabulón tan ñuhu ra Neftalí \q1 tsa cayucú yuhu miñi inga tsiyo yutya cahnu Jordán, \q1 tsa cuví Galilea nu iyó nyɨvɨ tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví. \q1 \v 16 Nyɨvɨ iyó nu naa, ñi iyó nu iyó tixahñu tuhun tsiihi, \q1 nyehé ñi iin ñuhu̱ nditsin tsa jandunditsín nu yucú ñi, catyi̱ ra Isaías. \p \v 17 Nda cuanda quɨvɨ can, tan quitsaha̱ caahán ra Jesús tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ, tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Ndu̱ uvi iñi ndo cuatyi ndo tyin tsa cuñí tsaa quɨvɨ cundaca ñaha Nyoo tsi ndo ―catyí ra Jesús tsihin nyɨvɨ. \s1 Nu cana̱ ra Jesús tsi cumi taahan ra tsa tɨɨ́n tyaca \r (Mr. 1.16-20; Lc. 5.1-11) \p \v 18 Ra Jesús tsicá ra yuhu miñi tsa nañí Ndutya Ñuhu Galilea. Tan nyehe̱ ra tsi uvi taahan ra tsihin yañi ra, ra Simón tsa nañí tucu Pedro, tan ra Andrés. Ra tɨɨ́n tyaca cuví ra naha. Tan cañí ra naha traya ra naha nu ndutya. \v 19 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin nduvi taahan ra naha: \p ―Na̱ha ndo, qu̱itsi nyicun ndo tsi yu. Tan yuhu cua jatyinyee tsi ndo tyin tumaa tsa tɨɨ́n ndo tyaca, tacan cua ñihi ndo nyɨvɨ cua cuvi nyɨvɨ Nyoo ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 20 Juvin ñi cuhva can nacoo̱ ra naha traya can, tan cuahán ra naha tsihin ra Jesús. \p \v 21 Luxu ñi tsica̱ ra naha ityi nuu, tan nyehe̱ ra Jesús tsi inga uvi ca ra tsihin yañi ra: ra Jacobo tan ra Juan. Sehe ra Zebedeo cuví tsi ra naha. Yucú ra naha tsitsi iin yutun ndoo tsihin jutu ra naha naquicú ra naha traya. Tan cana̱ ra Jesús tsi ra naha. \v 22 Juvin ñi cuhva can tan nacoo̱ ra naha tsi jutu ra naha tan yutun ndoo can, tan cuahán ra naha tsihin ra. \s1 Nu cuaha xaan nyɨvɨ jacuaha̱ ra Jesús \r (Lc. 6.17-19) \p \v 23 Cuahán ra Jesús tsicá ra tandɨhɨ ñuu cuenda Galilea jacuahá ra tsi nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu tan iin tan iin ñuu. Caahán ra tuhun vaha nácaa ndacá ñaha Nyoo tsi yo. Tan janduvaha̱ ra tsi nyɨvɨ cuuhví tsihin tandɨhɨ ñi nuu cuehe tsa yɨhɨ́ tsi ñi. \v 24 Tacan tan tsito̱ tandɨhɨ nyɨvɨ ñuu cuenda Siria tuhun ra Jesús. Tan tsindaca̱ ñi tandɨhɨ nyɨvɨ cuuhví tsi ra: juhva ñi yɨhɨ́ tatyi ña vaha. Tan yɨhɨ́ ñi tsiihí naaha ñi. Tan yɨhɨ́ ñi ndohó ñi cuehe xii. Tan janduvaha̱ ra Jesús tsi tandɨhɨ ñi. \v 25 Cuaha xaan nyɨvɨ nyicún tsi ra Jesús: nyɨvɨ iyó ñuu tsa cayucú Galilea, nyɨvɨ tsa quee̱ nu utsi taahan ñuu tsa nañí Decápolis, nyɨvɨ iyó ñuu Jerusalén tan tandɨhɨ ca ñuu tsa cayucú Judea, tan nyɨvɨ iyó inga tsiyo yutya cahnu Jordán. \c 5 \s1 Nu caha̱n ra Jesús tsihin nyɨvɨ nu tsɨquɨ \r (Lc. 6.20-23) \p \v 1 Nyehe̱ ra Jesús tyin cuaha xaan nyɨvɨ, tan ndaa̱ ra iin nuu yucu. Tan tsicunyaa̱ ra ican. Tacan tan nyɨvɨ tsicá tsihin ra, tsinunduvi̱ ñi tsi ra. \v 2 Tacan tan quitsaha̱ jacuahá ra tsi ñi tan catyí ra: \p \v 3 Nasocó Nyoo tsi tandɨhɨ nyɨvɨ tsa tsitó tyin tsiñí ñuhu ra tsi ñi, tan tsa cuenda ñi cuví nu ndacá ñaha ra. \p \v 4 ’Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cuiihya cuñí tsa cuenda cuatyi ñi, nasocó Nyoo tsi ñi tan ña cua coo ca ñi tucuiihya iñi. \p \v 5 ’Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa ña cahnu jahá ñi tsi ñi, nasocó Nyoo tsi ñi, tan cua naquihin cuenda ñi ñuhu ñayɨvɨ tsa catyi̱ Nyoo tyin cuhva ra tsi ñi. \p \v 6 ’Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cuñí xaan javaha cuhva catyí Nyoo, nasocó Nyoo tsi ñi, tan cua jatyinyee ra tsi ñi tan cua cuvi javaha ñi cuhva cuñí maa ra. \p \v 7 ’Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cundaahví iñi tsi inga nyɨvɨ, nasocó Nyoo tsi ñi, tan cua cundaahvi iñi ra tsi ñi. \p \v 8 ’Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa janduvaha̱ Nyoo añima, nasocó ra tsi ñi, tan cua nyehe ñi tsi ra. \p \v 9 ’Tan nyɨvɨ tsa nducú cuhva tsa coo vaha nyɨvɨ tsihin Nyoo tan tsihin inga nyɨvɨ, nasocó ra tsi ñi tan cua catyi ra tyin sehe ra cuví tsi ñi. \p \v 10 ’Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa javahá cuhva cuñí Nyoo tan ndasɨ cuñí nyɨvɨ nyehe ñi tsi ñi, nasocó Nyoo tsi ñi, tan tsa cuenda ñi cuví nu ndacá ñaha ra. \v 11 ’Nasocó Nyoo tsi nyooho tsa caahán nyɨvɨ ndavaha ñi tsata, tan javahá ñi tsa uhvi tsi ndo, tan caahán ñi cuendu tsa ña nditsa sɨquɨ ndo tsa cuenda tsa tsinú iñi ndo tsi yu. \v 12 Cu̱sɨɨ iñi ndo tun tacan javahá nyɨvɨ tsihin ndo; sɨɨ cu̱ñi ndo, tyin cahnu xaan tan sɨɨ xaan caá tsa cua ñihi ndo nda gloria. Tyin juvin ñi tacan javaha̱ nyɨvɨ tsa ña vaha tsihin tandɨhɨ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. \s1 Tatun jandɨhɨ yo tsa tsinú iñi yo tsi Nyoo cuví yo tumaa ñɨɨ tsa ndɨhɨ tsa uhva \r (Mr. 9.50; Lc. 14.34-35) \p \v 13 ’Nyooho tsa tsinú iñi tsi yu, tumaa ñɨɨ vaha cuví ndo. Maa tyin tatun ñɨɨ, tan ndɨhɨ tsa uhva tsi, ña cua jandu uhva ca tsi tsa catsi yo. Ña vaha ca ñɨɨ can. Tacan tan javita yo can, tan cuañi nyɨvɨ tsata can. \s1 Tatun tyaá yahvi vaha yo tuhun caahán Nyoo, cuví yo tumaa ñuhu̱ tsa jandunditsín nu tsicá nyɨvɨ nu naa \p \v 14 ’Nyooho cuví ndo tumaa ñuhu̱ tsa jandunditsín nu tsicá nyɨvɨ. Iin ñuu tsa canyií jiñi iin yucu, ña cua cuvi quɨhɨ xeehe tsi. \v 15 Ña tuhvá yo tyaá ñuhu̱ tyuma, tan tyihí xeehe yo itsi tsitsi iin caja. Tyin tuhvá yo tyaá ñuhu̱ tan tinyií yo itsi iin nu sucun tyin tacan tan jandunditsin tsi nu yucú yo tsitsi vehe yo. \v 16 Tan tacan taahán tsi jandunditsin tucu nyooho tsihin ñuhu̱ Nyoo tsa iyó añima ndo nu tsicá nyɨvɨ. Tacan tan nyehe ñi tsa vaha tsa javahá ndo, tan jacahnu ñi tsi Jutu yo Nyoo, ra nyaá gloria. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tyin ñiñi xaan javaha yo tandɨhɨ tuhun tsa tsaha̱ Nyoo tsi yo tan jacuaha yo itsi tsi nyɨvɨ \p \v 17 ’Ña cu̱ñi ndo tyin yuhu vatsí janaa yu ley tsa tsaha̱ Nyoo tsi ra Moisés tyin tyaa ra. Tan ndi ña vatsí janaa yu tuhun tsa tyaa̱ tandɨhɨ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. Ñavin tyiñu can vatsí yu. Yuhu vatsí yu vatsí tyaa yahvi yu tsa caahán ley can, tan catyi tuhun yu tsihin ndo náa cuñí tsi catyí ley can. \v 18 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin tsitsi tsa ndi iyó ñuhu ñayɨvɨ tan andɨvɨ, ña cua naa ndi luxu ley tsa tyaa̱ ra Moisés tyin tandɨhɨ maa tsa tyaa̱ ra naha tan cua cundaa tsi. \v 19 Yacan cuenda, ra tsa ña tyaá yahvi cuhva catyí Nyoo, vasu iin tsa luhlu ñi; tan janahá ra tsi nyɨvɨ na javaha ñi tacan, luxu cuii ñi cua cuvi ra nu ndacá ñaha Nyoo. Maa tyin ra tsa tyaá yahvi tandɨhɨ, tan janahá ra tsi inga nyɨvɨ, cahnu xaan cua cuvi ra nu ndacá ñaha Nyoo. \v 20 Catyí yu tsihin ndo tyin tun ña tyaá yahvi vaha ca ndo tsi Nyoo tan ñavin ca tumaa javahá ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, tan ra cuví fariseo naha ra, ña cuvi quɨhvɨ ndo nu ndacá ñaha Nyoo. \s1 Nu caahán ra Jesús tsihin yo tyin ña taahán tsi cahan yo tsi nyɨvɨ \p \v 21 ’Nyooho tsa cuaha tsaha tsiñi̱ ndo tsa catyi̱ Nyoo tsihin nyɨvɨ tsicoo̱ taha̱n tsanaha. Catyi̱ ra: “Ña cahñi ndo tsi nyɨvɨ, tyin tatun cahñi ndo nyɨvɨ, taahán tsi tsa cutuñi ndo.” \v 22 Maa tyin yuhu, catyí yu tsihin ndo, tyin vasu tsa cuxaán ñi ndo tsi iin nyɨvɨ, vasu tsa caahán nyaa ñi ndo tsi ñi, taahán tsi tsa cutuñi ndo nu ra cumi tyiñu. Tan tatun catyí ndo tyin soho xaan caá ñi, taahán tsi cuhun ndo anyaya tsa cuenda cuatyi can. \p \v 23 ’Tan yacan cuenda quɨvɨ cuahán un vehe ñuhu, tan ndahá un tsa cua jamañi un tsi Nyoo, tan nducuhún iñi un tyin iyó tsa javaha̱ un tsi yañi un, \v 24 na̱coo tsa cuahán tsihin un ityi nu altar vehe ñuhu. Tan cu̱hun jihna un ndacan un tucahnu iñi tsi yañi un. Tacan tan cuhun un nda vehe ñuhu inga tsaha, tan cu̱hva cuenda un tsa cua jamañi un tsi Nyoo. \p \v 25 ’Tatun iin ra tsicán cuatyi tsaha un, tan cuahán un tsihin ra nda nu nyaá ra cumí tyiñu, ndu̱cu cuhva cahan un tsihin ra tyin tacan tan ña cundaca ra tsi un nu nyaá ra cumí tyiñu, tyin ra cumí tyiñu can cua nacuhva cuenda ra tsi un tsi ra juez. Tan ra juez can cua nacuhva cuenda ra tsi un tsi ra vitya naha ra. Tan ra vitya can cua tyihi ra naha tsi un vehe caa. \v 26 Tan tsa nditsa catyí yu tsihin un tyin tun ña javaha un tacan ña cua tava ra naha tsi un vehe caa tun ña cua tyahvi un tandɨhɨ xuhun tsa cua ndacan ra naha. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin ndi tsa tsicá iñi yo tsa coo inga ñaha, o inga rayɨɨ tsi yo, tan ña vaha \p \v 27 ’Nyooho tsa tsiñi̱ ndo tyin catyi̱ Nyoo taha̱n tsanaha tyin nyooho tsa iyó ñasɨɨhɨ, ña cua coo inga ñaha tsi ndo, tan ndi ñaha tsa iyó yɨɨ tan ña taahán tsi coo inga rayɨɨ tsi ña. \v 28 Maa tyin yuhu catyí yu tsihin ndo, nyooho tsa nyehé iin ñaha tan cuñí ndo coo ndo tsihin ña, tsa tsicoo̱ cuatyi ndo. \p \v 29 ’Tatun tinuu cuaha un janacavá tsi un tsitsi cuatyi, vaha taxin ca ta̱va un tinuu un tan ja̱vita un can. Tyin vaha ca quɨhvɨ un nu ndacá ñaha Nyoo tsihin intuhun ñi tinuu un, tan ñavin ca tsa cuhun un anyaya tsihin nduvi taahan tsi. \v 30 O tatun iin ndaha un janacavá tsi un tsitsi cuatyi, vaha taxin ca ca̱hnya un ndaha un tan ja̱vita un can. Tyin vaha ca tsa quɨhvɨ un nu ndacá ñaha Nyoo tsihin tsa lundu ndaha un, tan ñavin ca tsa nanɨɨ un tan cuhun un anyaya. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin ña vaha tsa nacoo ihñi rayɨɨ tsi ñasɨɨhɨ ra \r (Mt. 19.9; Mr. 10.11-12; Lc. 16.18) \p \v 31 ’Tan juvin ñi catyi̱ Nyoo tsihin nyɨvɨ tsicoo̱ taha̱n tsanaha tyin yóo ra nacoo ihñi ñasɨɨhɨ ra, cuñí tsi tsa canɨ ra tutu tsa tindaha̱ ra tsihin ña. \v 32 Maa tyin catyí yu tsihin ndo tyin nduve ndatu iyó tsi rayɨɨ tsa nacoo ra ñasɨɨhɨ ra tatun ña quituvi̱ ña tsihin inga rayɨɨ. Tyin tatun nacoo ra tsi ña, tan ñavin tsa cuenda cuatyi can, cua coo cuatyi ra nuu Nyoo. Tan tatun quihin ña inga rayɨɨ cua coo ndɨhɨ cuatyi ña. Tan tacan ra tsa cua quihin tsi ña cua coo ndɨhɨ cuatyi ra. \s1 Ña cahan yo “naha Nyoo maa” \p \v 33 ’Tan tsiñi̱ ndɨhɨ ndo, tyin catyi̱ tucu Nyoo tsihin nyɨvɨ tsicoo̱ taha̱n tsanaha: “Tatun catyí ndo ‘naha Nyoo maa’ tyin cua javaha ndo iin tsa cua javaha ndo nuu ra, taahán tsi tsa javaha ndo can tan ña jandavi ñaha ndo.” \v 34 Maa tyin yuhu catyí yu tsihin ndo tyin ña cahan ndo “naha Nyoo maa”. Tan ña ca̱han ndo tuhun andɨvɨ, tyin yacan cuví nu nyaá Nyoo. \v 35 Tan ndi tuhun ñuhu ñayɨvɨ ihya ña ca̱han ndo, tyin ihya cuví nu tsañí Nyoo. Tan ndi ña ca̱han ndo tuhun ñuu Jerusalén, tyin ican cuví ñuu maa Nyoo tsa cuví ra Rey cahnu ca. \v 36 Tan ndi ña ca̱han ndo tuhun jiñi ndo, tyin ña cuvi janducuitsin ndo tan ndi tsa jandutuun ndo ndi intuhun ixi jiñi ndo. \v 37 Vaha ca ca̱han ndo iin ndaha ñi tun nditsa o tun ña nditsa tsa caahán ndo. Tyin tsa catyí ndo “naha Nyoo maa” nu ña vaha jacahán tsi ndo tsa cahan ndo tacan. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin tatun javahá nyɨvɨ tsa ña vaha tsihin yo, na javaha yo tsa vaha tsihin ñi \r (Lc. 6.29-30) \p \v 38 Tan tsiñi̱ tucu ndo tsa catyi̱ Nyoo taha̱n tsanaha: “Tatun cañí nyɨvɨ tsi ndo, tan tavá ñi iin nuhu ndo, o iin tinuu ndo, taahán tsi tyin javaha ndɨhɨ ra cumi tyiñu tacan tsihin ñi, tumaa tsa javaha̱ ñi tsihin ndo.” \v 39 Maa tyin yuhu catyí yu tsihin ndo, tyin ña ja̱vaha ndo tsa ña vaha tsa javahá nyɨvɨ xaan cuñí nyehe tsi ndo. Tyin tun yóo cañí iin tsiyo nuu ndo, taahán tsi tsa cuhva ndɨhɨ ndo inga tsiyo na cañi ndɨhɨ ñi, tan ña cu̱xaan ndo tsi ñi. \v 40 O tatun tsicán ñi cuatyi tsaha ndo, tan cuñí ñi quihin nyaa ñi iin camisa ndo. Taahán tsi cuhva ndɨhɨ ndo chamarra ndo tsi ñi tan ña cua cuxaan ndo tsi ñi. \v 41 O tatun yóo cuñí cundaca ndo ndaha tyiñu ñi iin kilómetro, taahán tsi cundaca ndo can uvi kilómetro. \v 42 Tatun yóo nyɨvɨ tsicán tumañi iñi tsi ndo, cu̱hva ndo tsa nducu ñi. Ña ca̱tyi ndo tyin ña javaha ndo tumañi iñi can tsi ñi. \s1 Na cuñi yo tsi nyɨvɨ xaan iñi tsi yo \r (Lc. 6.27-28, 32-36) \p \v 43 ’Tan tsiñi̱ tucu ndo tyin catyi̱ Nyoo taha̱n tsanaha: “cu̱ñi ndo tsi ra vaha iñi tsi ndo. Tan xaan cu̱ñi ndo nyehe ndo tsi ra xaan iñi tsi ndo.” \v 44 Maa tyin yuhu catyí yu tsihin ndo, cu̱ñi ndo tsi nyɨvɨ xaan iñi tsi ndo. Tan ja̱vaha ndo tsa vaha tsihin nyɨvɨ caahán tsi ndo, tan tsi nyɨvɨ ña cuñí nyehe tsi ndo. Tan nda̱can tahvi ndo tsi Nyoo tsa cuenda nyɨvɨ tsa caahán nyaa tsi ndo tan tsa cuenda ñi tsa jacuví tsa uhvi tsi ndo. \v 45 Tatun javahá ndo tacan, cuví ndo sehe Jutu yo ra nyaá gloria. Tyin maa ra jacaná ra ñicanyii, tan jacuún ra savi nuu tyiñu jahá nyɨvɨ vaha tan nyɨvɨ ña vaha. \v 46 Tatun nyooho tan cuñí ndo tsi nyɨvɨ vaha iñi tsi ndo tan ndasɨ cuñí ndo nyehe ndo tsi nyɨvɨ xaan iñi tsi ndo, nduve tsa vaha cua ñihi ndo. Tyin juvin ñi tacan javahá tucu ra tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha nda ñuu Roma. Tan cuñí maa ndo tyin quiñi xaan iyó ra can naha ra. \v 47 Tatun tsahá ndo nacumi tsi maa ñi ra tsa vaha iñi tsi ndo tan ña jacuu ndo tacan tsihin inga ca nyɨvɨ, nduve tsa vaha xaan javahá ndo. Tyin juvin ñi tacan javahá nyɨvɨ tsa ña tsitó tuhun Nyoo. \v 48 Tumaa Jutu yo tsa nyaá gloria cuɨtɨ xaan iyó ra, tacan taahán tsi coo tucu nyooho. \c 6 \s1 Nu caahán ra Jesús nácaa javaha yo tumañi iñi \p \v 1 ’Ja̱ha ndo cuenda tan ña nduyaa ndo náa tumañi iñi javaha ndo tsi nyɨvɨ. Tyin tatun javaha ndo tumañi iñi tyin nyehe nyɨvɨ, Jutu yo, ra nyaá gloria, nduve náa cua cuhva ra tsi ndo. \v 2 Tun cua javaha ndo tumañi iñi, ña cua jacoto ndo tsi inga nyɨvɨ tyin javahá ndo tumañi iñi. Ña ja̱vaha ndo tumaa icá ra tsa jahá tyin vaha xaan ra tan tsicá nuu ra naha nuyahvi tan tsitsi vehe ñuhu. Javahá ra naha tumañi iñi tyin na catyi nyɨvɨ tyin vaha xaan iñi ra naha. Yacan ñi ñihi̱ ra can naha ra, tan nduve náa cua cuhva Nyoo tsi ra naha. \v 3 Yacan cuenda quɨvɨ javahá ndo tumañi iñi tsi nyɨvɨ ndaahvi, ña ja̱coto ndo ndi tsi ra tsa vaha xaan ca iñi tsi ndo. \v 4 Xeehe ñi ja̱tyinyee ndo tsi ñi ndaahvi. Tan Jutu yo Nyoo cua nyehe ra tsa javahá ndo tacan. Tan cua cuhva ra tsa vaha tsi ndo. \s1 Nu caahán ra Jesús nácaa ndacan tahvi yo tsi Jutu yo Nyoo \r (Lc. 11.2-4) \p \v 5 ’Tatun cua ndacan tahvi ndo tsi Nyoo, ña ja̱vaha ndo tumaa javahá ra tsa jahá tyin vaha xaan ra naha. Tyin ra ican naha ra tuhvá ra naha tsicán tahvi tsi Nyoo nu tuvi nyɨvɨ, tan nyecú nyityi ra naha tsitsi vehe ñuhu o ityi cahnu tyin taahán iñi ra naha tsa cahan nyɨvɨ tyin vaha xaan ra naha. Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin yacan ñi ñihi̱ ra naha. \v 6 Maa tyin nyooho quɨvɨ tsa ndacan tahvi ndo tsi Nyoo, ña ndacan tahvi ndo tsi ra nu nyehe nyɨvɨ tsi ndo. Quɨ̱hvɨ ndo tsitsi vehe ndo tan na̱casɨ ndo yuvehe ndo tan nda̱can tahvi ndo tsihin tsa nɨɨ iñi añima ndo. Tan intuhun ñi maa Nyoo Jutu yo cua nyehe ra tsa javahá ndo tacan tyin nuu maa ra tsicán tahvi ndo, tan ñavin nuu nyɨvɨ. Tan cua cuhva ra tsa vaha tsi ndo. \p \v 7 ’Tatun cua cahan ndo tsihin Nyoo, ñavin juvin ñi tuhun tsa nduve yahvi nyaa ca̱han ndo. Tacan javahá nyɨvɨ tsa ña tsitó tsi Nyoo. Cuñí maa ñi tyin tacan tan cua tyaa soho Nyoo tsa caahán ñi, tyin cuaha xaan tsaha caahán ñi juvin ñi tuhun tsa tsa yaha̱ caha̱n ñi. \v 8 Ña ja̱vaha ndo tacan. Tyin Nyoo tsa tsitó ra náa tsiñí ñuhu tsi ndo tsa ndi cumañi ca ndacan ndo tsi ra. \v 9 Yacan cuenda nyooho, tatun cua ndacan tahvi ndo tsi Nyoo, tyehen ca̱tyi ndo: \q1 Jutu Mañi ndi, tsa nyaá un gloria. \q1 Jacahnú xaan ndi tsi un. \q1 \v 10 Na quitsi tsa ndaca ñaha un nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, \q1 tan na javaha tandɨhɨ nyɨvɨ tandɨhɨ cuhva cuñí maa un, tumaa cuví nda gloria. \q1 \v 11 Cu̱hva tsa catsi ndi tahan tahan quɨvɨ. \q1 \v 12 Ja̱ha tucahnu iñi tsi ndi náa tsa ña vaha javaha̱ ndi, tumaa tsa jahá maa ndi tucahnu iñi tsi nyɨvɨ tsa javahá tsa ña vaha tsi ndi. \q1 \v 13 Ña cuhva un tsa nducu cuhva nu ña vaha tsi ndi, coto javaha ndi cuatyi nuu un. Tyin maa un cuví ra jacacú tsi ndi ndaha nu ña vaha. \q1 Tan maa un cuví ra ndacá ñaha tsi ndi. Tan iyó tandɨhɨ tunyee iñi tsi un. Tan taahán tsi tyin jacahnu tandɨhɨ nyɨvɨ tsi maa ñi un tandɨhɨ maa quɨvɨ tan na ña cundɨhɨ tsi. Na cuvi tsi tacan ñi. \m Tyehen taahán tsi ndacan tahvi ndo tsi Nyoo. \p \v 14 ’Tyin tatun nyooho tan jahá ndo tucahnu iñi tsi nyɨvɨ tsa javahá tsa ña vaha tsi ndo, tacan tucu Jutu yo ra nyaá gloria, cua jaha ra tucahnu iñi tsi maa ndo. \v 15 Maa tyin tatun ña jaha ndo tucahnu iñi tsi nyɨvɨ tsa javahá tsa ña vaha tsi ndo, tacan tucu Jutu yo, ña cua jaha ra tucahnu iñi cuatyi maa ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Tatun cua coo nyitya yo tyin nanducú yo tsi Nyoo, ña cua jacoto yo tsi inga ca nyɨvɨ \p \v 16 Tan catyí tucu ra Jesús tsihin nyɨvɨ: \p ―Quɨvɨ tsa iyó nyitya ndo tyin nanducú ndo tsi Nyoo, ña cuiihya nyehe ndo, tumaa javahá nyɨvɨ jahá tyin vaha xaan ñi. Tyin cahyɨ́ ñi nyaa nuu ñi tyin cuñí ñi tsa nyehe nyɨvɨ tyin iyó nyitya ñi tan nanducú ñi tsi Nyoo. Catyí yu tsihin ndo tyin yacan ñi ñihí ñi. Nduve ca naa cua cuhva Nyoo tsi ñi. \v 17 Maa tyin nyooho quɨvɨ tsa iyó nyitya ndo tyin nanducú ndo tsi Nyoo, na̱catya ndo nuu ndo. Tan tyi̱hi ndo cuca jiñi ndo. \v 18 Tacan tan ña cua tuvi iñi nyɨvɨ tyin iyó nyitya ndo tan nanducú ndo tsi Nyoo. Tyin intuhun ñi maa Nyoo nyehé tsa javahá ndo tsa xeehe ñi. Tan cuaha tsa vaha cua cuhva ra tsi ndo. \s1 Tsa vaha tsa iyó nda gloria \r (Lc. 12.33-34) \p \v 19 ’Ña ja̱caya ndo tsa cuca tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Tyin coto tɨvɨ tsi jaha tiquixin o jaha cuxi. O cuví quɨhvɨ ñasuhu, tan suhu nu tandɨhɨ tsa jacaya̱ ndo. \v 20 Vaha ca ja̱caya ndo tsa cuca tsa iyó nda gloria. Tyin ña cua cundɨhɨ tsi ndacan. Tyin ña cuvi tɨvɨ tsi ndacan, tan nduve quɨtɨ jatɨvɨ itsi, ndi nduve ñasuhu. \v 21 Tyin nu natyihí vaha ndo tsa cuca, ican cua cunyaa ndɨhɨ añima ndo. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin na jaha yo cuenda ñuhu nditsin tsa tyihi̱ ra añima yo \r (Lc. 11.34-36) \p \v 22 ’Tinuu ndo cuví ñuhu̱ nditsin tsi ndo. Tatun vaha tinuu ndo, tanɨɨ cuñu ñuhu ndo tan iyó ñuhu̱ nditsin. [Tan tuhun ihya cuñí tsi catyi tyin tatun iyó ñuhu̱ nditsin Nyoo añima ndo cuví ndo nyɨvɨ vaha.] \v 23 Maa tyin tatun ña vaha tinuu ndo, tandɨhɨ cuñu ñuhu ndo tan nyií tsi nu naa. Tan tacan tucu tatun nduve ñuhu̱ Nyoo iyó añima ndo, [cuví ndo tumaa iin ra cuaa. Nu naa cuahán ndo tan ña cuví nyehe ndo ityi vaha tsa cuahán nu nyaá Nyoo]. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin ña cuvi tyaa yahvi yo tsi Nyoo tatun cuñí xaan ca yo xuhun \r (Lc. 16.13) \p \v 24 ’Iin musu ña cuvi coo uvi tsitoho ra. Tyin musu can cuñí ca ra tsi iin ra tan ñavin ca tsi inga ra. Tan tyaá yahvi ra tsi iin ra, tan ñavin ca tsi inga ra. Tan tacan tucu nyooho, ña cuví cuñi ndo tsi Nyoo, tan cuñi tucu ndo xuhun. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin ña caca xaan iñi yo náa ndɨhɨ tsa tsiñí ñuhu tsi yo \r (Lc. 12.22-31) \p \v 25 ’Yacan cuenda catyí yu tsihin ndo, tyin ña ca̱ca xaan iñi ndo nácaa ñihi ndo tsa catsi ndo tan tsa coho ndo. Ndi ña ca̱ca iñi ndo nácaa cua ñihi ndo jahma ndo. Tyin nu Nyoo nyaá yahvi ca ñayɨvɨ tsa iyó yo tan ñavin ca tsa catsi yo. Tan nyaá yahvi ca cuñu ñuhu yo tan ñavin ca jahma yo. [Tyin maa ra tsahá ra ñayɨvɨ iyó yo. Tan ña yɨɨ cuhva ra inga tsa tsiñí ñuhu tsi yo]. \v 26 Nye̱he ndo cuhva iyó saa. Ña tatsí tɨ itu. Tan ña jahá tyiñu tɨ. Tan ndi ña tyihí vaha tɨ tsa catsi tɨ. Maa tyin tsatsí tɨ tyin Jutu yo Nyoo ra nyaá gloria tsahá ra tsa catsi tɨ naha tɨ. Tan nuu Nyoo cahnu ca cuví nyooho tan ñavin ca saa can naha tɨ. \v 27 Tan vasu ndi maa tsicá xaan iñi ndo maa tyin ña cua cuvi jandusucun ca ndo ndi luxu ca tsi ndo. \p \v 28 ’Tan tatun ndi luxu can ña cuví tsi ndo, ¿nácaa tsa tsicá xaan iñi ndo tsa cuenda jahma ndo? Nye̱he ndo nácaa iyó yutun ita tsitsi cuhu, tyin ña jahá tyiñu tun tan ndi ña taví tun yuhva. \v 29 Maa tyin catyí yu tsihin ndo tyin ndi ra cuví rey Salomón tsihin tandɨhɨ tsa cuca ra, tan ña tsinditsi̱ ra jahma sɨɨ ca caá tan ñavin ca tsa jacunditsí Nyoo tsi yutun ita can. \v 30 Tatun tacan ñi jacunditsí Nyoo tsi yutun ita tsa iyó tsitsi cuhu vityin, tan tyaan cua cuvi tun nducu tan cayu tun. ¿A ña cua jatyinyee cuaha ca ra tsi ndo? Tyin nyooho cahnu ca cuví ndo nuu ra tan ñavin ca yutun ita can. Maa tyin maa ndo ña tsinú vaha iñi ndo tsi ra. \v 31 Yacan cuenda ña cua caca xaan iñi yo tan catyí yo: “¿Náa cua catsi yo, o náa cua coho yo, o nácaa cua ñihi yo jahma cunditsi yo?” \v 32 Tyin nyɨvɨ tsa ña tsitó tsi Nyoo tsicá xaan iñi ñi yacan. Maa tyin nyooho ña ca̱ca iñi ndo yacan tyin iyó Jutu yo Nyoo, ra nyaá gloria. Tan tsitó ra náa ndɨhɨ tsa tsiñí ñuhu tsi ndo. \v 33 Yacan cuenda, ca̱ca iñi ndo maa ñi maa tuhun Nyoo. Tan na̱nducu jihna ndo nácaa nacuhva cuenda ndo tsi ndo tsi ra na cundaca ñaha ra tsi ndo, tan na coo tsa vaha ra tsi ndo. Tyin tacan tan cua ñihi ndo tandɨhɨ tsa tsiñí ñuhu tsi ndo. \v 34 Jahá cuenda Nyoo tsi ndo vityin tan ityaan. Yacan ña caca iñi ndo tsa tsiñi ñuhu tsi ndo ityaan. Ca̱ca iñi ndo tan nye̱he ndo nácaa yahá ndo quɨvɨ vityin jahá Nyoo. \c 7 \s1 Ña cahan yo tsa caá inga nyɨvɨ \r (Lc. 6.37-38, 41-42) \p \v 1 Ña cahan ndo tsa caá inga nyɨvɨ, tacan tan Nyoo ña cua cahan ra tsa caá ndo. \v 2 Tyin tumaa caahán ndo tsa caá inga nyɨvɨ, tacan cua javaha Nyoo tsihin ndo. Tan tumaa tsa javahá ndo tsihin inga nyɨvɨ, juvin ñi tacan cua javaha Nyoo tsihin ndo. \v 3 ¿Nacaa tyin nyehé un tsahan luhlu tsa nyií tinuu yañi un, tan ña jahá un cuenda yutun cahnu tsa nyií tinuu maa un? \v 4 Tatun tinuu maa un nyií iin yutun cahnu, ¿nácaa cuví catyi un tsihin ra yañi un: “Na̱ha, na tava yu tsahan luhlu tsa nyií tinuu un”? \v 5 ¡Yooho tsa jahá tyin vaha xaan un! Ta̱va jihna yutun cahnu tsa nyií tinuu un. Tyin tacan tan cuvi nyehe vaha un tsahan luhlu tsa cua tava un tinuu yañi un. \p \v 6 ’Ña jañihi ndo cahan ndo tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ ña cuñí coto tyin coto cañi ñi tsi ndo. Tyin cuví ñi tumaa ina tsa caán xaan tsi ndo, tan tumaa quɨnɨ tsa tsacá tsaha iin ndaha tyiñu tsa yahvi nyaá, tyin caahán ñi tsa ndavaha ñi sɨquɨ tuhun Nyoo. \s1 Ña cu jutsan yo ndacan yo tsa ndacan yo tsi Nyoo, tyin tacan tan cua cuhva ra tsi yo \r (Lc. 11.9-13; 6.31) \p \v 7 ’Nda̱can ndo tsa tsiñí ñuhu tsi ndo tsi Nyoo. Tan cua cuhva ra tsi ndo. Na̱nducu ndo, tan cua nañihi ndo. Ca̱ñi ndaha ndo yuvehe, tan cua nuña. \v 8 Tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa tsicán tsi ra, cua cuhva ra tsa tsicán ñi. Tan ra tsa cua nanducu, cua nañihi ra. Tan ra tsa cañi ndaha yuvehe, cua nuña yuvehe nuu ra. \p \v 9 ’Tacan tucu nyooho tsihin sehe ndo. Tsahá ndo tsa vaha itsi naha tsi. Tun tsicán tsi paan, ¿a cua cuhva ndo iin yuu itsi? \v 10 O tatun tsicán tsi tyaca, ¿a cua cuhva ndo iin coo itsi? \v 11 Nyooho vasu ndi maa quiñi iyó ndo, maa tyin tsitó ndo nácaa cuhva ndo tsa vaha tsi sehe ndo. Tan vihi ca maa Jutu yo, ra nyaá gloría, cuaha ca tsa vaha cua cuhva ra tsi ndo tatun ndacan ndo tsi ra. \p \v 12 ’Tumaa cuñí ndo tsa javaha nyɨvɨ tsa vaha tsihin ndo, tacan ja̱vaha tucu maa ndo tsa vaha tsihin ñi. Tyin tacan caahán ley tsa tsaha̱ Nyoo tsi ra Moisés tan tacan tucu nyaá nu tandɨhɨ libru tsa tyaa̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. \s1 Yuvehe tɨhɨn tan ityi cuɨñɨ tsa cuahán nu nyaá Nyoo \r (Lc. 13.24) \p \v 13 ’Ndu̱cu ndo cuhva quɨhvɨ ndo yuvehe tɨhɨn. Tyin quiihin yuvehe, tan quiihin ityi tsa cuahán nda nu cunaa nyɨvɨ anyaya. Tan cuaha xaan nyɨvɨ cuahán ityi can. \v 14 Maa tyin tɨhɨn yuvehe tan cuɨñɨ ityi tsa cuahán nu cuahán nyɨvɨ tsa ñihí ñayɨvɨ nyito coo ñi. Maa tyin ña cuaha nyɨvɨ nañihí ityi can. \s1 Tsihin tsa javahá nyɨvɨ, tan nacotó yo tatun nyɨvɨ vaha, a nyɨvɨ ña vaha cuví ñi \r (Lc. 6.43-44) \p \v 15 ’Ja̱ha ndo cuenda tsi ndo tsihin ra vatya naha ra. Tyin catyí ra naha tyin ndusu yuhu Nyoo cuví ra naha, maa tyin ña nditsa. Tyin vatsí ra naha tumaa mbee nu yucú ndo, jahá ra naha tyin ra vaha cuví ra naha. Maa tyin tumaa quɨtɨ xaan cuví ra naha. \v 16 Nyooho cuví nacoto ndo tsi ra naha tsihin tsa javahá ra naha. Tumaa iin yutun ña vaha ña tsahá tun tsɨtɨ vaha, tacan cuví ra naha. Tyin iin tinyata ña cua cuhva tun mangu, tan ndi iñu nduhva ña cuvi cuhva tsi yucu vixi. \v 17 Tan tacan tucu tandɨhɨ yutun vaha. Tsahá tun tsɨtɨ vaha. Tan tandɨhɨ yutun ña vaha, tsahá tun tsɨtɨ ña vaha. \v 18 Tyin yutun vaha, ña cuví cuhva tun tsɨtɨ ña vaha. Tan ndi yutun ña vaha ña cuví cuhva tun tsɨtɨ vaha. \v 19 Tan tandɨhɨ yutun tsa ña tsahá tsɨtɨ vaha, cahnya yo tsi tun. Tan cayu tun. \v 20 Tan tacan tsihin tsa javahá nyɨvɨ, cuví nacoto ndo tsi ñi tatun nyɨvɨ vaha o nyɨvɨ ña vaha cuví ñi. \s1 Nu catyí ra Jesús tyin ña tandɨhɨ nyɨvɨ tan cua quɨhvɨ ñi nu ndacá ñaha Nyoo \r (Lc. 13.25-27) \p \v 21 ’Ña tandɨhɨ nyɨvɨ tsa catyí tsihin yu: “Jutu Mañi yu, Jutu Mañi yu”, cua quɨhvɨ ñi nu ndacá ñaha Nyoo nda gloría. Maa tyin nyɨvɨ tsa javahá tsa catyí maa Nyoo Jutu yu, juvin ñi can cua quɨhvɨ nu ndacá ñaha ra. \v 22 Quɨvɨ tatsi tuñi Nyoo tsi nyɨvɨ, cuaha xaan ñi cua catyi ñi tsihin yu tyehen: “Jutu Mañi yu, nyuhu caha̱n ndi tuhun cun tsihin nyɨvɨ. Tan tsihin sɨvɨ un tava̱ ndi tatyi ña vaha tsa yɨhɨ̱ tsi ñi. Tan cuaha xaan tsa iyo javaha̱ ndi tsihin sɨvɨ un”, cua catyi ñi tsihin yu. \v 23 Tacan tan yuhu cua catyi yu tsihin ñi: “Ña nacotó yu tsi nyooho. Ca̱tsiyo nyaha ndo nu nyaá yu tandɨhɨ nyooho tsa javahá maa maa ñi tsa ña vaha”, cua catyi yu tsihin ñi. \s1 Nu caahán ra Jesús nácaa cua cacu nyɨvɨ tsa tyaá yahvi tuhun caahán ra, tan nyɨvɨ tsa ña tyaá yahvi tsa caahán ra, ña cua cacu ñi \r (Lc. 6.47-49; Mr. 1.22) \p \v 24 ’Tacan catyí yu tsihin ndo, tyin nyɨvɨ tsa tsiñí tsa caahán yu tan javahá ñi cuhva cuñí yu, cuví ñi tumaa iin ra tsiñi tuñi tsa janduvita tyihyo tsaha vehe ra tsata cava. \v 25 Tan quitsaha̱ cuún ñihi savi. Tan cuaha xaan ndutya ñuhu yaha̱ tsata vehe can. Tan ñihi xaan quitsaha̱ yɨhɨ́ tatyi. Maa tyin ña cuvi̱ janduva tsi vehe can, tyin vaha sama tyihyo tsaha tsi tsata cava. \v 26 Maa tyin nyɨvɨ tsa tsiñí tuhun caahán yu, tan ña javahá ñi cuhva cuñi yu; cuví ñi tumaa iin ra soho, ra tsa javaha̱ vehe nu nyɨtɨ. \v 27 Tan quitsaha̱ cuún ñihi savi. Tan cuaha xaan ndutya ñuhu yaha̱ nu nyaá vehe ra. Tan ñihi xaan yɨhɨ̱ tatyi. Tan vehe can iin yaha cuii ñi nduva̱ tsi tan cunaa̱ tsi ―catyí ra Jesús tsihin ñi tsa nyicún tsi ra. \p \v 28 Cuhva tsa ndɨhɨ̱ caha̱n ra Jesús tsihin ñi, iyo xaan cuñi̱ ñi tsihin tsa caahán ra, \v 29 tyin caahán ra tumaa caahán iin ra ndacá ñaha. Tan ña caahán ra tumaa caahán ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra. \c 8 \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra ndohó cuehe tyaahyú \r (Mr. 1.40-45; Lc. 5.12-16) \p \v 1 Cuhva tsa nuu̱ ra Jesús yucu can, cuaha xaan nyɨvɨ nyicún tsi ra. \v 2 Tan tsaa̱ iin ra ndohó cuehe tyaahyú, tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra nuu ra Jesús, tan catyí ra tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, tatun yooho tan cuñí un, cuví janduvaha un tsi yu ―catyí ra tsihin ra. \p \v 3 Tacan tan tyiso̱ ndaha ra Jesús jiñi ra cuuhví can, tan catyí ra tsihin ra: \p ―Cuñí yu janduvaha yu tsi un. Cua nduvaha un vityin ―catyí ra. \p Tan iin yaha ñi nduvaha̱ ra. \v 4 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Jihna, coto ñahñi ca̱tyi tuhun un tsihin nyɨvɨ. Maa tyin cu̱aahan nu nyaá ra cuví jutu, tan ja̱naha un tsi un tsi ra. Tan cu̱hva un tsa taahán tsi jamañi un nuu Nyoo tumaa catyí ley Nyoo tsa tyaa̱ ra Moisés. Tan cua cuvi tsi iin tsa ndaa tsi ra jutu can tan tsi nyɨvɨ tyin tsa nduvaha̱ un. \s1 Nu janduvahá ra Jesús tsi musu iin ra cuví capitán \r (Lc. 7.1-10) \p \v 5 Quɨvɨ tsa tsaa̱ ra Jesús ñuu Capernaum, iin ra cuví capitán, ra ñuu Roma, tsaa̱ ra nu nyií ra Jesús tan caahán ndaahvi ra tsihin ra, \v 6 tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, musu yu ñihi xaan cuuhví ra, canyií ra nu cama. Ña cuví nduvita ra tyin nduxii̱ ra, tan yaha xaan cuhva cuñi ra. \p \v 7 Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Cuhun maa yu tan cujanduvaha yu tsi ra ―catyí ra tsihin ra. \p \v 8 Nacaha̱n ra capitán can tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, ña cahnu cuví yu tan cuhun un yuvehe yu; tsihin tuhun ca̱han ñi un tan musu yu cua nduvaha ra. \v 9 Tyin juvin ñi iyó ra yɨhɨ́ ndaha tsi yu. Tan iyó andaru tsa yɨhɨ́ ndaha tucu maa yu. Tan tatun cua tava tyiñu yu tsi iin ra can, cua cuhun ra. Tan tatun cana yu tsi inga ra, cua quitsi ra. Tan tatun tava tyiñu yu tsi musu yu, cua javaha ra cuhva cuñí yu. \p \v 10 Tan tsa tsiñi̱ ra Jesús tsa caha̱n ra can, tan iyo xaan cuñí ra. Tan catyí ra tsihin nyɨvɨ tsa nyicún tsi ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin ñaha ca nañihi yu iin ra Israel tsa tsinú xaan iñi tumaa tsinú iñi ra ihya. \v 11 Tan catyí yu tsihin ndo tyin cuaha nyɨvɨ inga ñuu cua quitsi ityi nu caná ñicanyii, tan ityi nu tyisó ñicanyii, tan cua cunyecu ñi catsi ñi tsihin ra Abraham, ra Isaac tan ra Jacob nu ndacá ñaha Nyoo. \v 12 Tan nyɨvɨ tsa taahán tsi cuhun gloría, ña cua cuhun ñi, tyin cua cuhun ñi nu naa. Tan cua vacu tsaa ñi tan catsan ña cua cuvi nuhu ñi tsa cuenda tsa xaan cuñi ñi tyin nyehe ñi tundoho ―catyí ra Jesús tsihin nyɨvɨ nyicún tsi ra. \p \v 13 Tacan tan catyí ra tsihin ra capitán can: \p ―Cu̱aahan, tan na nduvaha musu un tsa cuenda tyin tsinú iñi un tsi yu ―catyí ra Jesús tsihin ra capitán. \p Tan juvin ñi cuhva can nduvaha̱ musu ra. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi tyiso ra Pedro \r (Mr. 1.29-31; Lc. 4.38-39) \p \v 14 Tsa yaha̱ can, tan cuahán ra Jesús yuvehe ra Pedro. Tan nyehe̱ ra tsi ña tyiso ra, canyií ña nu tsito tyin yɨhɨ́ cahñi tsi ña. \v 15 Tan tɨɨ̱n ra ndaha ña, tan iin yaha ñi quita̱ cahñi tsi ña. Tan nduvita̱ ña, tan quitsaha̱ nanducú ña tsa catsi ra naha. \s1 Nu cuaha xaan nyɨvɨ cuuhví janduvaha̱ ra Jesús \r (Mr. 1.32-34; Lc. 4.40-41) \p \v 16 Tan tsa cunaaha, cuaha xaan nyɨvɨ yɨhɨ́ tatyi ña vaha tsindaca̱ nyɨvɨ tsi ra Jesús. Tan tsihin intuhun ñi tuhun caha̱n ra Jesús tan quita̱ tatyi ña vaha tsi ñi. Tan tandɨhɨ ñi cuuhví iin yaha ñi nduvaha̱ ñi. \v 17 Tacan cuvi̱ tyin tacan tan cundaa̱ tsa caha̱n Jutu Mañi yo tsihin yuhu ra Isaías, ra cuvi̱ ndusu yuhu ra taha̱n tsanaha. Tan catyi̱ ra tyehen: “Maa ra quihi̱n ra cuehe tsa yɨhɨ́ tsi yo, tan quihi̱n nyaa ra tsa uhvi tsi yo.” \s1 Nyɨvɨ tsa cuñí quɨhvɨ cuenda ra Jesús \r (Lc. 9.57-62) \p \v 18 Tan tsa nyehe̱ ra Jesús tyin cuaha xaan nyɨvɨ tsinu̱ nduvi nu nyií ra, catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra tyin cua yaha ra naha inga tsiyo miñi. \v 19 Tacan tan tsaa̱ iin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu tan catyí ra tsihin ra: \p ―Maestro, cuñí yu cunyicun yu tsi un tandɨhɨ ñi ityi nu cuahán un ―catyí ra. \p \v 20 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Ñacuii iyó vehe tɨ. Tan saa iyó taca tɨ. Maa tyin yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, nduve nu maa cunyanaa luxu jiñi yu iyó ―catyí ra. \p \v 21 Inga ra tsa tsicá tsihin ra nacaha̱n ra tsihin ra: \p ―Taa, cu̱hva na cuhun jihna yu cucutsi yu tsi jutu yu, ―catyí ra. \p \v 22 Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Na̱ha yooho qu̱itsi nyi̱cun un tsi yu. Tan nyɨvɨ ña iyó Nyoo añima na cucutsi tahan maa ñi tsi ñi tsitsi ñuhu tun tsihi ñi ―catyí ra. \s1 Nu jacutaxín ra Jesús tatyi xaan nu miñi \r (Mr. 4.35-41; Lc. 8.22-25) \p \v 23 Tacan tan quɨhvɨ̱ ra tsitsi yutun ndoo tan ra tsicá tsihin ra cuahán ra naha tsihin ra. \v 24 Tan ñihi xaan quitsaha̱ yɨhɨ́ tatyi nu miñi can, tan cuaha xaan ndutya quɨhvɨ̱ tsitsi yutun ndoo ra naha. Maa tyin ra Jesús quixí ra. \v 25 Tan ra tsicá tsihin ra jandoto̱ ra naha tsi ra, tan catyí ra naha: \p ―¡Jutu Mañi yu, ja̱cacu tsi yo, tyin cuñí cunaa yo! \p \v 26 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda yuuhví xaan ndo? ¡Nyooho tsa luxu xaan tsinú iñi tsi yu! ―catyí ra Jesús. \p Tacan tan nduvita̱ ra tan caha̱n ra tsihin tatyi tan tsihin ndutya, tan cutaxi̱n tsi. \v 27 Tan iyo xaan cuñí ra naha tan catyí ra naha: \p ―¿Yóo ra cuví ra ihya? Tyin nda cuanda tatyi tan nda cuanda ndutya tan tyaá yahvi tsi ra ―catyí ra naha. \s1 Nu nduvaha̱ uvi ra ñuu Gadara ra yɨhɨ̱ tatyi ña vaha naha ra \r (Mr. 5.1-20; Lc. 8.26-39) \p \v 28 Tacan tan tsaa̱ ra naha inga tsiyo miñi nda nu ñuhu Gadara. Tan tsaa̱ uvi taahan ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha. Tan quita̱ ra naha nu ñaña cumí sandu. Xaan xaan ra naha, tan yoñi maa cuví yaha ityi can. \v 29 Tan caná tsaa ra naha, tan catyí ra naha: \p ―¿Náa cuñí un tsihin ndi, yooho Jesús Sehe Nyoo? ¿A vatsí un vatsí janyehe un tundoho tsi ndi tsa ndi cumañi ca tsaa quɨvɨ? ―catyí ra naha jaha̱ tatyi ña vaha can. \p \v 30 Tan yatyin ñi can yucú cuaha quɨnɨ tsatsí tɨ naha tɨ. \v 31 Tan catyí nu tatyi ña vaha can tsihin ra Jesús: \p ―Tatun cua tava un tsi ndi, cu̱hva tsa quɨhvɨ ndi tsitsi quɨnɨ can naha tɨ ―catyí nu tatyi ña vaha can nahnu. \p \v 32 ―Vaha. Quɨ̱hvɨ ndo ―catyí ra Jesús. \p Tan quita̱ nu tatyi ña vaha can nahnu, tan quɨhvɨ̱ nahnu tsitsi tandɨhɨ quɨnɨ tsa nyecú can. Tan tandɨhɨ quɨnɨ can tsinu̱ tɨ naha tɨ tan cucoyo̱ tɨ naha tɨ iin xahva yuhu miñi can, tan tsihi̱ tɨ naha tɨ tsihin ndutya can. \p \v 33 Tan ra jahá cuenda tsi quɨnɨ can, tsinú xaan ra naha cuahán ra naha tsitsi ñuu, tan nacatyi̱ tuhun ra naha tandɨhɨ tsa cuvi̱ tsi ra tsa yɨhɨ̱ tatyi ña vaha can naha ra. \v 34 Tacan tan tandɨhɨ nyɨvɨ ñuu can, tsaha̱n ñi tsinyehe̱ ñi tsi ra Jesús, tan caha̱n ndaahvi ñi tsihin ra na quita ra ñuu can. \c 9 \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra xii \r (Mr. 2.1-12; Lc. 5.17-26) \p \v 1 Tacan tan quɨhvɨ̱ ra Jesús tsitsi iin yutun ndoo tan yaha̱ ra miñi, tan tsaa̱ ra nda ñuu nu iyó ra. \v 2 Nu nyií ra ican, tsindaca̱ nyɨvɨ tsi iin ra cuuhví tsa ña cuví nacanda tyin nduxii̱ ra, tan canyií ra nu tsito. Tan tsa nyehe̱ ra Jesús tyin tsinú xaan iñi ñi tsi ra, quitsaha caahán ra tsihin ra cuuhví can: \p ―Ja̱ndu iin iñi un, sehe yu, tyin tsa tsicoo̱ tucahnu iñi cuatyi un ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p \v 3 Tacan tan quitsaha̱ tsicá iñi juhva ra maestro cuenda ley vehe ñuhu tsa yucú ican naha ra: “Ra ihya tsicoo̱ cuatyi ra nu Nyoo tsihin tuhun caahán ra”, cuñí ra naha tsicá iñi ra naha. \p \v 4 Maa tyin ra Jesús tsitó ra náa tsicá iñi ra naha, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda tsicá iñi ndo tsa ña vaha? \v 5 Tyin ¿ndáa tsa yɨɨ ca catyí yo: a yɨɨ ca catyí yo: “Cuatyi un tsa yaha ndatsi”, o yɨɨ ca catyi yo: “Ndu̱vita tan ca̱ca un”? \v 6 Vityin cua janaha yu tsi ndo tyin yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, iyó ndatu tsi yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tyin jaha yu tucahnu iñi cuatyi ndo ―catyí ra Jesús. \p Tacan tan catyí ra tsihin ra cuuhví can: \p ―Ndu̱vita, na̱quihin tsito un tan cu̱anuhu nda yuvehe un ―catyí ra. \p \v 7 Tacan tan nduvita̱ ra tan cuanuhu̱ ra nda yuvehe ra. \v 8 Tan nyɨvɨ tsa nyehe̱ tsa cuvi̱, nayuhvi̱ xaan ñi. Tan quitsaha̱ jacahnú ñi tsi Nyoo tyin tsaha̱ ra tunyee iñi tsi nyɨvɨ. \s1 Nu cana̱ ra Jesús tsi ra Mateo \r (Mr. 2.13-17; Lc. 5.27-32) \p \v 9 Yaha can tan quita̱ ra Jesús ican. Tan nyehe̱ ra tsi iin ra tsa nañí Mateo, nyaá ra naquihín ra xuhun tsa tyahví nyɨvɨ Israel tsi ra ndacá ñaha. Tan catyí ra tsihin ra: \p ―Co̱hon tsihin yu. \p Tacan tan nduvita̱ ra Mateo tan cuahán ra tsihin ra Jesús. \p \v 10 Tacan tan cuvi̱ tsi iin tsaha, ra Jesús cuahán ra nda vehe ra Mateo, cua catsi ra ixta. Tan cuaha xaan ra tavá xuhun cuenda ra ndaca ñaha tsaa̱, tan tsihin inga ca ra iyó cuatyi naha ra. Tan tsinyecu̱ ra naha iin ñi nu mesa tsihin ra Jesús tan tsihin ra tsicá tsihin ra. \v 11 Tan tsa nyehe̱ ra fariseo naha ra tyin nyaá ra Jesús tsihin ra iyó cuatyi naha ra, tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra naha tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda tyin tsatsí ra maestro ndo tsihin ra tavá xuhun naha ra tan ra iyó cuatyi naha ra? ―catyí ra naha. \p \v 12 Tsa tsiñi̱ ra Jesús tsa caahán ra naha, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ña tsiñí ñuhu doctor tsi nyɨvɨ iyó vaha, ñi ña cuuhví. Maa tyin nyɨvɨ cuuhví tsiñí ñuhu doctor tsi ñi. \v 13 Cu̱aahan ndo tan cu̱tuhva ndo cuhva catyí nu tutu Nyoo, nu catyí tsi tyehen: “Yuhu cuñí yu tsa cundaahvi iñi ndo tsi nyɨvɨ, tyin yacan cuví tsa ñiñi xaan ca tan ñavin ca tsa cahñi ndo quɨtɨ tan cuhva cuenda ndo tsi yu.” Yuhu ña vatsí yu jatyinyee yu tsi nyɨvɨ tsa tsicá iñi tyin vaha ñi, vatsí yu jatyinyee yu tsi nyɨvɨ tsitó tyin iyó cuatyi ñi, na ndu uvi iñi ñi cuatyi ñi. \s1 Nu tsica̱ tuhun nyɨvɨ tsi ra Jesús tatun taahán tsi tsa coo nyitya ñi \r (Mr. 2.18-20; Lc. 5.33-35) \p \v 14 Tacan tan ra nyicún tsi ra Juan, ra jacoondutya tsi nyɨvɨ, natuhva̱ ra naha nu nyaá ra Jesús tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuvi tyin nyuhu tan ra cuví fariseo naha ra, tuhvá ndi tsicoó nyitya tan ra tsicá tsihin yooho ña tuhvá ra naha coo nyitya? \p \v 15 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―¿A cuví cunyecu cuiihya nyɨvɨ yucú vico tindaha tun nyií ra cua tindaha tsihin ñi? Maa tyin coo quɨvɨ cua quita ra tindaha ican nu yucú ñi. Tacan tan cua coo ñi tucuiihya iñi tan cua coo nyitya ñi. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin ña nacatsí tahan tuhun tsahnu tsa iyó nyɨvɨ tsihin tuhun tsaa tsa jacuahá ra tsi ñi \r (Mr. 2.21-22; Lc. 5.36-39) \p \v 16 ’Ña tuhvá nyɨvɨ naquicú iin jahma tuuhu tsihin iin jahma tsaa, tyin cua nandɨyɨ nu naquicu̱ ñi tsihin tsa tsaa can, tan cua tyahnya tsi inga tsaha. \v 17 Tan tacan tucu, ña cuví tyihí nyɨvɨ vinu tsaa tsitsi ñɨɨ tsaahnu tyin tatun tacan javaha ñi, cua tyahnya ñɨɨ can, tan cua tɨvɨ vinu can tan cua tɨvɨ ndɨhɨ tucu ñɨɨ can. Yacan cuenda taahán tsi tyihi yo vinu tsaa tsitsi ñɨɨ tsaa. Tyin tacan tan ña tyahnya ñɨɨ can tan ndi vinu can ña tɨvɨ tsi. \s1 Nu nduvaha̱ ñaha sehe ra Jairo tan ñaha tsa tɨɨ̱n jahma ra Jesús \r (Mr. 5.21-43; Lc. 8.40-56) \p \v 18 Tsitsi tsa caahán ra Jesús tuhun ihya, tsaa̱ iin ra cumí tyiñu cuenda vehe ñuhu nyɨvɨ Judea tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra nuu ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Ndi tsihi̱ cuii ñi sehe yu, maa tyin tatun yooho tan cuhun un tan tyiso ndaha un jiñi ña, cua nandoto ña ―catyí ra tsihin ra Jesús. \p \v 19 Nduvita̱ ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra tan cuahán ra naha tsihin ra. \p \v 20 Tacan tan iin ñaha cuuhví natuhva̱ ña tsata ra Jesús. Tan ñaha can tsa iyó utsi uvi cuiya ndohó ña cuehe tsa cuún nɨñɨ ña. Tan tyanaa̱ ña ndaha ña jahma ra, \v 21 tan cuñí ña tsicá iñi ña: “Tun nañi ndaha yu jahma ra cua nduvaha yu”, cuñí ña. \p \v 22 Maa tyin ra Jesús nanyico̱ coo ra tan nyehe̱ ra tsi ña, tan catyí ra tsihin ña: \p ―Ja̱ndunɨɨ iñi un, xihi, tsa nduvaha̱ un tyin tsinú iñi un ―catyí ra. \p Tan juvin ñi cuhva can tan tsicuɨñɨ̱ tsa cuún ñɨñɨ ña. \p \v 23 Yaha̱ can tan tsaa̱ ra Jesús vehe ra cumí tyiñu can, tan nyehe̱ ra tyin ra música ndatú ra naha tsa cucutsi ra naha tsi ndɨyɨ can. Tan nyɨvɨ tsa yucú can iyo xaan tsacú ñi. \v 24 Tan catyí ra Jesús tsihin ñi: \p ―Qu̱ita ndo ihya. Ñaha luhlu ihya, ña tsihi̱ ña. Quixí ña ―catyí ra. \p Tan tsa caha̱n ra tacan quitsaha̱ tsacú naaha ñi. \v 25 Tan ra Jesús tava̱ ra tsi ñi ityi tsata vehe. Tacan tan quɨhvɨ̱ ra tsitsi vehe nu canyií ñaha can, tan tɨɨ̱n ra ndaha ñaha luhlu can, tan nduvita̱ ña. \v 26 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ iyó ityi ñuu can tsito̱ ñi tsa nandoto̱ ñaha luhlu can. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi uvi taahan ra cuaa \p \v 27 Tsa quita̱ ra Jesús ican, tan uvi taahan ra cuaa nyicún tsi ra, caná tsaa ra naha tan catyí ra naha: \p ―¡Cu̱ndahvi iñi tsi ndi, yooho ra cuví tata ra David! ―catyí ra naha. \p \v 28 Tan tsa yaha̱ quɨhvɨ̱ ra Jesús tsitsi vehe, ra cuaa can, natuhva̱ ra naha nu nyaá ra, tan maa ra Jesús quitsaha̱ tsicá tuhun ra tsi ra naha tan catyí ra: \p ―¿A tsinú iñi ndo tyin cuví janduvaha yu tsi ndo? \p Tan nacaha̱n ra cuaa can naha ra tan catyí ra naha: \p ―Tsinú iñi ndi tsi un, Jutu Mañi yu ―catyí ra naha. \p \v 29 Tacan tan tyanaa̱ ra Jesús ndaha ra tinuu ra naha tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Na cuvi maa tumaa cuhva tsinú iñi ndo ―catyí ra. \p \v 30 Tan nduvaha̱ tinuu ra naha. Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Coto ñahñi catyi tuhun ndo tsihin ndi intuhun nyɨvɨ. \p \v 31 Maa tyin cuahán ra naha tan quitsaha̱ catyí tuhun ra naha tsa javaha̱ ra Jesús tsihin ra naha tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ iyó ityi ñuu can. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra ñɨɨhɨ́ \p \v 32 Tsa cuahán ra naha, juhva nyɨvɨ tsindaca̱ ñi tsi iin ra ñɨɨhɨ́ tsa yɨhɨ́ tatyi ña vaha nu nyií ra Jesús. \v 33 Tan tsa tava̱ ra Jesús tatyi ña vaha can, tacan tan nacaha̱n ra can. Tan iyo xaan cuñí nyɨvɨ, tan catyí ñi: \p ―Ñaha ca maa nyehe̱ yo ñuu Israel ihya ndi intuhun ra tavá tatyi ña vaha tsi nyɨvɨ ―catyí ñi. \p \v 34 Maa tyin ra cuví fariseo naha ra, catyí ra naha: \p ―Ra ihya tavá ra tatyi ña vaha tsihin tunyee iñi nu ña vaha tsa cuví ityi nuu tsihin nahnu ―catyí ra naha. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin ña cuaha maa nyɨvɨ jahá tyiñu cuenda Nyoo iyó \p \v 35 Ra Jesús tsaha̱n ra tandɨhɨ ñuu jacuahá ra tsi nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu intuhun intuhun ñuu. Caahán ra tuhun Nyoo nácaa ndacá ñaha ra tsi nyɨvɨ. Tan janduvahá ra tandɨhɨ nuu cuehe tsa ndohó ñi. \v 36 Tan tsa nyehé ra tsi nyɨvɨ, cundaahvi̱ xaan iñi ra nyehe̱ ra tsi ñi, tyin nyehé ñi tundoho tan iyó ñi tucuiihya iñi, tumaa mbee ticatyi tsa nduve tsitoho iyó. \v 37 Tacan tan catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Tsa nditsa, cuaha xaan tyiñu iyó, maa tyin ra jahá tyiñu, ña cuaha ra naha. \v 38 Yacan cuenda, nda̱can ndo tsi Ra Jatsii tyiñu ihya, na jaquitsi ca ra musu naquihin vaha cosecha ra. \c 10 \s1 Nu nacatsi̱ ra Jesús tsa utsi uvi ra cua caca tyiñu ra \r (Mr. 3.13-19; Lc. 6.12-16) \p \v 1 Tacan tan cana̱ ra Jesús tsi tsa utsi uvi ra tsicá tsihin ra tan tsaha̱ ra ndatu tsi ra naha na tava ra naha tatyi ña vaha tsa yɨhɨ́ añima nyɨvɨ, tan na janduvaha ra naha tsi nyɨvɨ cuuhví náa ndɨhɨ ca nu cuehe tan tsa uhvi. \p \v 2 Ihya nyaá sɨvɨ tsa utsi uvi ra tsicá tyiñu ra: jihna ca, ra Simón, tsa nañí tucu Pedro, tan ra yañi ra, ra Andrés; ra Jacobo tan ra Juan yañi ra, sehe ra Zebedeo cuví tsi ra naha; \v 3 tan ra Felipe; ra Bartolomé; ra Tomás; tan ra Mateo ra tava̱ xuhun cuenda ra ndacá ñaha; ra Jacobo sehe ra Alfeo; ra Lebeo tsa nañí tucu Tadeo; \v 4 tan ra Simón ra nyií cuenda partido tsa cuñí cuhun cuatyi sɨquɨ ñuu Roma tsa ndacá ñaha tsi ñi; tan ra Judas Iscariote, ra tsa xico̱ tsi ra Jesús. \s1 Nu tava̱ tyiñu ra Jesús tsi tsa utsi uvi ra tsicá tsihin ra tyin cahan ra naha tuhun Nyoo \r (Mr. 6.7-13; Lc. 9.1-6) \p \v 5 Tan tava̱ tyiñu ra Jesús tsi tsa utsi uvi ra can naha ra, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ña cu̱hun ndo nu iyó nyɨvɨ tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví, tan ndi ña qu̱ɨhvɨ ndo ñuu tsa cayucú Samaria. \v 6 Cu̱aahan ndo nu yucú mbee tsa tsinaa̱ tsa cuví nyɨvɨ Israel. \v 7 Cu̱aahan ndo cua cahan ndo tyin tsa tsaa̱ quɨvɨ tsa cua cundaca ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ. \v 8 Ja̱nduvaha ndo tsi nyɨvɨ cuuhví, nyɨvɨ ndohó cuehe tyaahyú, tan nyɨvɨ yɨhɨ́ inga cuehe tsi. Ja̱nandoto ndo ndɨyɨ. Ta̱va ndo tatyi ña vaha yɨhɨ́ tsi nyɨvɨ. Tyin nyooho naquihín ndo tunyee iñi ihya tsa cuatu ñi, ja̱nduvaha ndo nyɨvɨ tsihin tsi, tan ña ndacan ndo xuhun tsi ñi. \p \v 9 ’Ña cu̱iso ndo xuhun; ndi xuhun cuaan, ndi xuhun cuitsin, ndi xuhun cuaaha. \v 10 Tan ña cu̱iso ndo ndi yunu tsa cuenda tsa caca ityi ndo. Intuhun ñi camisa tsa nditsín ndo cuhun tsihin ndo. Tan ña cu̱iso ndo inga pari nditsan. Tan ndi ña cu̱ndaha ndo yutun. Tyin ra jahá tyiñu, iyó ndatu tsi ra tsa coo yahvi ra. \p \v 11 ’Tatun tsaa ndo iin ñuu cahnu o iin ñuu luhlu, ndu̱cu ndo iin nyɨvɨ vaha iñi, tan ndo̱o ndo yuvehe ñi nda cuanda quita ndo ñuu can. \v 12 Tatun cua quɨhvɨ ndo iin vehe, cu̱hva ndo nacumi tsi nyɨvɨ iyó yuvehe can. Tan ca̱tyi ndo tsihin ñi: “Na coo tsa vaha Nyoo añima ndo”. \v 13 Tan tatun nyɨvɨ iyó yuvehe can tan nacotó ñi tyin tsiñí ñuhu tsa vaha can tsi ñi, cua ndoo can tsihin ñi. Maa tyin tatun ña tsitó ñi tyin tsiñí ñuhu tsa vaha can tsi ñi, na̱quihin nyico ndo can. \v 14 Tan tatun ña cuñí nyɨvɨ quihin cuenda ñi tsi ndo, tan ndi ña cuñí ñi tyaa soho ñi tsa caahán ndo, tacan tan qu̱ita ndo yuvehe ñi, ñuu can, tan na̱quɨsɨ ndo nyaca ñuhu tsaha ndo tyin ndoo maa cuatyi ñi sɨquɨ ñi. \v 15 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin quɨvɨ cua tatsi tuñi Nyoo tsi nyɨvɨ, ñihi ca cua tatsi tuñi ra tsi ñi can tan ñavin ca nyɨvɨ ñuu Sodoma tan ñuu Gomorra. \s1 Nu catyí tuhun tsi náa ndɨhɨ tundoho cua nyehe nyɨvɨ tsicá tyiñu Nyoo \p \v 16 ’¡Nye̱he ndo! Tumaa mbee ticatyi cuví ndo, tan jacuhún yu tsi ndo nu yucú quɨtɨ xaan. Nyityi ja̱ha ndo tsi ndo, tumaa coo. Maa tyin ja̱nduvita ndo iñi ndo tumaa paloma, ña xaan tɨ. \v 17 Ja̱ha ndo cuenda tsi ndo tsihin nyɨvɨ tyin cua cuhva cuenda ñi tsi ndo tsi ra cumí tyiñu naha ra. Tan cua cañi ñi tsi ndo tsitsi vehe ñuhu. \v 18 Tan tsa cuenda yuhu, cua cundaca ñi tsi ndo nuu ra ndacá ñaha tan nuu rey. Tacan tan cuví cahan ndo tuhun yu nuu ra naha tan nuu nyɨvɨ tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví. \v 19 Maa tyin tatun nacuhva cuenda ñi tsi ndo tsi ra cumí tyiñu naha ra, ña caca iñi ndo nácaa cua cahan ndo, tyin tatun tsaa cuhva tsa cua cahan ndo, Nyoo cua cuhva ra tuhun cahan ndo. \v 20 Tyin ñavin maa ndo cua cahan, tyin maa Tatyi Ii Jutu yo Nyoo tsa iyó añima ndo cua cuhva ra tsa cahan ndo. \p \v 21 ’Yɨhɨ́ rayɨɨ cua xico ra naha juvin ñi tsi ra yañi ra naha na cahñi ra naha tsi ra. Tan yɨhɨ́ ra cua xico ra sehe ra. Tan yɨhɨ nyɨvɨ cua cuxaan ñi tsi jutu ñi tan sɨhɨ ñi, tan cua cuhva cuenda ñi jutu ñi tan sɨhɨ ñi tsi nyɨvɨ na cahñi nyɨvɨ can tsi ñi. \v 22 Tandɨhɨ nyɨvɨ, ndasɨ cua cuñi ñi nyehe ñi tsi ndo tsa cuenda yuhu. Maa tyin tatun ña jandɨhɨ ndo tsa tsinú iñi ndo tsi yu, tacan tan cua cacu ndo. \v 23 Tatun nyaa ndaha ñi tsi ndo iin ñuu, cu̱hun ndo inga ñuu. Tyin tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin tsa ndi cumañi ca cuhun ndo tandɨhɨ ñuu nu iyó nyɨvɨ Israel tan cua quitsi nyico yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. \p \v 24 ’Iin ra luhlu tsa tsicá escuela, ña cahnu cuví ra tan ñavin ca ra jacuahá tsi ra. Tan iin musu, ña cahnu ca cuví ra tan ñavin ca tsitoho ra. \v 25 Ra tsicá escuela, ña cuví coto cuaha ca ra tan ñavin ca ra jacuahá tsi ra. Tan iin musu ña cuví cuu ra iin ra cahnu ca tan ñavin ca tsitoho ra. Yacan cuenda tatun maa yu, ra jatsii vehe, tan catyí nyɨvɨ tyin cuví yu Beelzebú, nu cuví ityi nuu tsihin nu ña vaha, tacan tucu cua catyi ñi tsihin nyɨvɨ cuenda yu. \s1 ¿Yóo tsii taahán tsi nayuhvi yo, a tsii nyɨvɨ o tsii Nyoo? \r (Lc. 12.2-7) \p \v 26 ’Yacan cuenda ña na̱yuhvi ndo tsi nyɨvɨ, tyin nduve tsa nyií xeehe tsa ña cua quituvi. Tan nduve tsa xeehe tsa ña cua coto nyɨvɨ. \v 27 Tandɨhɨ tsa caahán yu tsihin ndo tsacuaa, ca̱han ndo can tsinu cahñi. Tan tandɨhɨ tsa caahán xeehe yu tsihin ndo, nda̱a ndo jiñi vehe ca̱na tsaa ndo can, na coto tandɨhɨ nyɨvɨ. \v 28 Ña na̱yuhvi ndo tsi nyɨvɨ tsahñí cuñu ñuhu yo, tyin ña cuví cahñi ñi añima yo. Vaha ca nayuhvi ndo tsi maa Nyoo, ra cuví janaa cuñu ñuhu ndo tan añima ndo tsitsi anyaya. \p \v 29 ’Saa ña yahvi nyaá tɨ. Cuví jata yo uvi taahan tɨ tsihin intuhun xuhun luhlu. Maa tyin ndi intuhun tɨ ña canacava tɨ nu ñuhu tatun ña cuhva maa Nyoo Jutu yo. \v 30 Tyin nda cuanda ixi jiñi ndo tan tsitó Nyoo najava taahan tsi iyó, tyin tsa nacahvi̱ ra intuhun intuhun tsi. \v 31 Yacan cuenda ña na̱yuhvi ndo. Nyooho, nyaá yahvi ca ndo nu Nyoo tan ñavin ca tsa cuaha saa. \s1 Ña cua nayuhvi yo cahan yo tuhun ra Jesucristo tsihin nyɨvɨ \r (Lc. 12.8-9) \p \v 32 ’Tandɨhɨ nyɨvɨ tsa caahán catsi tsihin nyɨvɨ yóo ra cuví yu, tacan tucu yuhu cua cahan catsi yu tsihin Jutu yu ra nyaá gloría tyin nacotó yu tsi ñi. \v 33 Maa tyin nyɨvɨ cua tyihi xeehe tsi yu nuu inga nyɨvɨ, tacan tucu yuhu cua tyihi xeehe yu tsi ñi nuu Jutu yu ra nyaá gloría. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin tsa cuenda ra tan cua cañi tahan nyɨvɨ tsihin tahan ñi \r (Lc. 12.51-53; 14.26-27) \p \v 34 ’Ña cu̱ñi ndo tyin yuhu vatsí cuhva yu tsa coo taxin nyɨvɨ nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Yuhu vatsí yu vatsí cahan yu tuhun Nyoo tsihin ñi, tan cua natahvi ñi tsa cuenda yacan. \v 35 Tyin yɨhɨ ñi cua tsinu iñi ñi tsi yu, maa tyin inga ñi ña cua tsinu iñi ñi. Tan yacan cuenda, iin ra cua cañi tahan ra tsihin jutu ra. Tan iin ñaha cua cañi tahan ña tsihin sɨhɨ ña. Tan inga ña cua cañi tahan ña tsihin tyiso ña. \v 36 Tan yacan cuenda juvin ñi maa nyɨvɨ vehe ndo cua cuxaan iñi tsi ndo. \p \v 37 ’Nyɨvɨ tsa cuñí ca tsi jutu ñi a tsi sɨhɨ ñi tan ñavin ca tsi yuhu, ña cuví cuvi ñi nyɨvɨ cuenda yu. Tan nyɨvɨ cuñí ca tsi sehe yɨɨ ñi a sehe sɨɨhɨ ñi, tan ñavin ca tsi yuhu, ña cuví cuvi ñi nyɨvɨ cuenda yu. \v 38 Tan nyɨvɨ tsa ña cuñí nyehe tundoho tan ndi ña cuñí ñi cuhva ñi ñayɨvɨ iyó ñi tsa cuenda yu, ña taahán tsi cuvi ñi nyɨvɨ cuenda yu. \v 39 Tyin nyɨvɨ cuñi xaan ca ñayɨvɨ iyó ñi, cua cunaa ñi. Maa tyin nyɨvɨ cua cuhva ñayɨvɨ iyó ñi tsa cuenda yu, cua ñihi ñi ñayɨvɨ nyito coo ñi. \s1 Nu caahán ra Jesús nácaa cua ñihi yo tsa vaha Nyoo \r (Mr. 9.41) \p \v 40 ’Nyɨvɨ tsa naquihín cuenda tsi nyooho, tsi yuhu naquihín cuenda ñi, tan ñi naquihín cuenda tsi yuhu, quihín cuenda ñi tsi ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. \v 41 Nyɨvɨ naquihín cuenda tsi iin ra cuví ndusu yuhu Nyoo tyin Nyoo jaquitsi̱ tsi ra, cua ñihi ndɨhɨ ñi tsa vaha tsa cua ñihi ra cuví ndusu yuhu Nyoo can. Tan nyɨvɨ naquihín cuenda tsi iin ra vaha tsa cuenda tyin ra vaha cuví ra, juvin ñi tsa vaha tsa cua ñihi ra vaha can cua ñihi ñi. \v 42 Tan yóo nyɨvɨ tsa cuhva intuhun vasu ndutya vitsin coho nyɨvɨ tsa nyicún tsi yu, cua ñihi ndɨhɨ ñi tsa cua cuhva Nyoo tsi ñi tsa nyicún tsi yu ―catyí ra Jesús. \c 11 \s1 Nu jacuhu̱n ra Juan tsi ra tsicá tsihin ra nu nyií ra Jesús \r (Lc. 7.18-35) \p \v 1 Tsa ndɨhɨ̱ caha̱n ra Jesús tsihin tsa utsi uvi ra tsicá tsihin ra, tacan tan quita̱ ra ican, tyin cua cahan ra tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ tsa iyó ñuu tsa cayucú ityi can. \p \v 2 Tan ra Juan nyií ra vehe caa quɨvɨ can, tan ñihi̱ tuhun ra tsa javahá ra Cristo. Tacan tan jacuhu̱n ra tsi uvi taahan ra tsicá tsihin ra, na ndaca tuhun ra naha tsi ra Jesús. Tan cuahan ra naha nu nyií ra. \v 3 Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―¿A juvin yooho cuví ra Cristo tsa nyaa tsa cua quitsi jacacu tsi ndi? O tatun ñavin un cuví, cuatu ndi tsi inga ra ―catyí ra naha tsihin ra Jesús. \p \v 4 Nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Cu̱aahan ndo tan ca̱tyi tuhun ndo tsihin ra Juan tandɨhɨ tsa nyehé ndo, tan tsa tsiñí ndo. \v 5 Tan ca̱tyi ndo tsihin ra: nyɨvɨ cuaa nanyehé ñi, nyɨvɨ coxo nacacá ñi, nyɨvɨ ndohó cuehe tyaahyú nduvahá ñi, nyɨvɨ soho nacuñí ñi, tan nandotó nyɨvɨ tsa tsa tsihi̱, tan nyɨvɨ ndaahvi tsiñí ñi tuhun Nyoo nácaa cua cacu ñi. \p \v 6 ’Tan ca̱tyi ndo tsihin ra tyin sɨɨ xaan cua cuvi tsi nyɨvɨ tsa nyicún tsi yu tun ña ndu uvi iñi ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 7 Tsa cuahán ra naha, tan quitsaha̱ caahán ra Jesús tuhun ra Juan tsihin nyɨvɨ, tan catyí ra: \p ―Quɨvɨ tsa tsaha̱n ndo tsinyehe̱ ndo nu tsɨquɨ, ¿náa cua nyehe ndo cuñí maa ndo? ¿A nyehe̱ ndo iin ndoo tsa janduva̱ tatyi? \v 8 ¿O náa cuví tsa tsinyehe̱ ndo? ¿A iin ra nditsí jahma vaha cua nyehe ndo? Ñavin. Tyin tsitó ndo tyin ra nditsí jahma vaha, iyó ra vehe ra cuví rey. \v 9 ¿A ña tsaha̱n ndo tsinyehe̱ ndo tsi iin ra cuví ndusu yuhu Nyoo? Juvin. Tyin ra ican cahnu ca cuví ra tan ñavin ca tandɨhɨ ra cuví ndusu yuhu Nyoo. \v 10 Juvin ñi tuhun ra Juan cuví tsa nyaá nuu tutu Nyoo. Tan catyí tsi tyehen: \q1 Yuhu cua jacuhun yu iin ra cahan tuhun yu tsa ndi cumañi ca cuhun yu. \q1 Tyin natyiso vaha ra ityi nu cua cuhun un. \p \v 11 ’Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tsitsi tsa tandɨhɨ nyɨvɨ tsa tsicoo̱ tan nyɨvɨ iyó vityin, tan ña cahnu ca cuví ñi tan ñavin ca ra Juan, ra jacoondutyá tsi nyɨvɨ. Maa tyin ra tsa ndaca ñaha Nyoo añima, vasu ra lihli ñi cuví ra, cahnu ca ra cuví ra tan ñavin ca ra Juan. \p \v 12 ’Nda cuanda quɨvɨ tsa tsaa̱ ra Juan tan nda vityin, nyɨvɨ ñihi iñi, nducú xaan ñi cuhva ñihi ñi tsa cundaca ñaha Nyoo tsi ñi. \v 13 Ra Moisés caha̱n ra tuhun nácaa cua cundaca ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ, tan tacan tucu tandɨhɨ ra cuví ndusu yuhu Nyoo. Tacan tan quitsi̱ ra Juan jacoto̱ ra tsi nyɨvɨ tyin tsa tsaa̱ quɨvɨ tsa cua cundaca ñaha Nyoo. \v 14 Tan ra Juan cuví ra Elías ra tsa nyaá tsa cua quitsi, tun nyooho tan cuñí ndo tsinu iñi ndo tsa caahán yu. \v 15 Nyooho tsa iyó soho, tya̱a soho ndo tsa caahán yu. \p \v 16 ’¿Náa tsihin jandu inducu yu tsi nyooho, nyɨvɨ tsa iyó quɨvɨ ihya? Tumaa ra nyihi cuví nyooho. Tyin ra nyihi jasɨquɨ nuyahvi. Caná tsaa tahan ra naha tan catyí ra naha: \v 17 “Tɨvɨ̱ ndi tiyoo tan ña tsañi̱ ndo yaa. Tan tsita̱ ndi yaa cuiihya, tan ña tsacu̱ ndo”, catyí ra nyihi. [Tan tacan cuví nyooho tyin ndi intuhun cuhva ña taahán iñi ndo.] \v 18 Tyin ra Juan, ra jacoondutyá, quitsi̱ ra tan ña tsatsi̱ vaha ra, tan ña tsihi̱ ra vinu. Tan nyooho catyí ndo tyin tatyi ña vaha yɨhɨ́ tsi ra. \v 19 Yaha̱ can tan tsaa̱ tucu yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. Tan tsatsí yu tan tsihí yu. Tan catyí ndo tyin tsatsí xaan yu tan tsihí xaan yu vinu, catyí ndo. Tan ña taahán iñi ndo tsa cutahán yu tsihin ra iyó cuatyi naha ra tan tsihin ra tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha naha ra. Tan vasu ña naquihín cuenda ndo tuhun caahán ndi, maa tyin Nyoo tsahá ra tsa tsiñi tuñi ra tsi nyɨvɨ naquihín tuhun caahán yu tan tuhun caha̱n ra Juan, tan ñi ican cua janaha ñi tsi ndo tyin vaha tsa tsiñi tuñi Nyoo ―catyí ra Jesús. \s1 Nyɨvɨ ña cuñi naquihin cuenda tuhun caahán ra Jesús cua nyehe ñi tundoho \r (Lc. 10.13-15) \p \v 20 Tacan tan quitsaha̱ caahán ra Jesús tsihin nyɨvɨ tandɨhɨ ñuu nu javaha̱ ra cuaha tsa iyo, tyin ña nasama̱ ñi cuhva iyó ñi, tan catyí ra: \p \v 21 ―¡Ndahvi nyooho, nyɨvɨ ñuu Corazin! ¡Ndahvi nyooho nyɨvɨ ñuu Betsaida! Tyin nyehé ndo tsa iyo tsa javahá yu tan ña nasama̱ ndo cuhva iyó ndo. Tan ñuu Tiro tan ñuu Sidón nduve tsa nyehe̱ ñi. Maa tyin tun tsatyin nyehe̱ ñi tsa nyehé nyooho vityin, numi xaan cua cunditsi ñi jahma tucuiihya iñi tan cua coso ñi nyaa nuu ñi: tyin ndu uvi iñi ñi cuatyi ñi. \v 22 Maa tyin catyí yu tsihin ndo tyin ñihi ca cua tatsi tuñi Nyoo tsi ndo tan ñavin ca ñi ñuu Tiro tan ñi ñuu Sidón. \v 23 Tan nyooho nyɨvɨ ñuu Capernaum, cuñí maa ndo tyin cundaa ndo nda gloría, maa tyin cua nuu ndo nda cuanda nu yucú nyɨvɨ tsihi̱ anyaya. Tun tsatyin tsicoo̱ tsa iyo nyehe̱ ñi ñuu Sodoma tumaa tsa nyehé ndo ihya, ñuu can ña tsinaa̱ tsi tan iyó tsi nda cuanda vityin. \v 24 Maa tyin catyí yu tsihin ndo tyin quɨvɨ cua tatsi tuñi Nyoo tsi nyɨvɨ, ñihi ca cua tatsi tuñi ra tsi nyooho tan ñavin ca nyɨvɨ ñuu Sodoma. \s1 “Cu̱hva ndo tsi ndo tsi yu, tan cuhva yu tsa quitatu ndo”, catyí ra Jesucristo \r (Lc. 10.21-22) \p \v 25 Quɨvɨ can catyí ra Jesús tsihin Nyoo: \p ―Jacahnú yu tsi un, Jutu yu, ra ndacá ñaha gloría tan ñuhu ñayɨvɨ. Tyin tyihi̱ xeehe un tuhun ihya nuu ra tsitó xaan tan ra nyityi xaan naha ra. Tan jandunditsí un tuhun ihya nuu ra nyihi. \v 26 Tacan Tyaa, tyin tacan cuñí maa un ―catyí ra Jesús. \p \v 27 Tacan tan catyí tucu ra tsihin nyɨvɨ: \p ―Jutu yu nacuhva̱ cuenda ra tandɨhɨ tsa iyó tsi ra tsi yu. Yoñi maa nacotó tsi yu tsa nditsa, intuhun ñi maa Jutu yu nacotó vaha tsi yu. Tan Jutu yu yoñi nacotó tsi ra tsa nditsa. Intuhun ñi maa yu, tsa cuví Sehe ra tsi yu, tsitó yu tsi ra. Tan nyɨvɨ tsa cuñí yu tsa nacoto tsi Jutu yu, cua janaha yu tsi ra tsi ñi. \v 28 Tandɨhɨ nyooho tsa tatú tyin jahá tyiñu ndo, tan tsihin tundoho tsa iyó ndo, na̱ha ndo nu nyaá yu, tan yuhu cua cuhva yu tsa quitatu ndo. \v 29 Cu̱hva ndo tsa cundaca ñaha yu tsi ndo tan cu̱tuhva ndo cuhva iyó yu. Tyin yuhu ña xaan yu tan ña cahnu jahá yu tsi yu. Tacan tan cua quitatu añima ndo. \v 30 Ña yɨɨ tsa cuhva ndo tsi ndo tsa cundaca ñaha yu. Tyin tsa tsahá yu cuiso ndo, yama tsi. \c 12 \s1 Quɨvɨ quitatú nyɨvɨ cuví tsi tan ra tsicá tsihin ra Jesús tuhún ra naha yoco itya trigu \r (Mr. 2.23-28; Lc. 6.1-5) \p \v 1 Iin quɨvɨ quitatú nyɨvɨ, yaha̱ ra Jesús mahñu nu iyó tsa tatsi̱ nyɨvɨ. Tan tsaa̱ soco tsi ra tsicá tsihin ra. Tan quitsaha̱ tuhún ra naha yoco trigu can tan tsatsí ra naha. \v 2 Tan tsa nyehe̱ ra fariseo naha ra yacan, catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Jihna, ra tsicá tsihin un javahá ra naha iin tyiñu tsa ña taahán tsi javahá yo quɨvɨ quitatú yo ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 3 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿A ñaha ca cahvi ndo tsa javaha̱ ra David tsihin ra cutahan tsihin ra quɨvɨ tsa tsaa̱ soco tsi ra naha? \v 4 Quɨhvɨ̱ ra tsitsi vehe Nyoo, quihi̱n ra paan ii, tan tsatsi̱ ra naha. Tan ña taahán tsi catsi ra naha, ndi maa ra, tan ndi ra tsicá tsihin ra, tyin maa ñi maa ra cuví jutu naha ra taahán tsi catsi paan can. \v 5 ¿O ñaha ca cahvi ndo nu ley nu catyí tsi tyin ra cuví jutu naha ra, jahá tyiñu ra naha tsitsi vehe ñuhu quɨvɨ quitatú yo? Tan ñavin cuatyi cuví can. \v 6 Tan catyí yu tsihin ndo, tyin ihya nyaá ra tsa cahnu ca cuví tan ñavin ca vehe ñuhu. \v 7 Nyooho, ñaha ca cutuñi iñi ndo nu catyí tsi nu tuhun Nyoo tyehen: “Tsa cuñí ca yu javaha ndo cuví tsa cundaahvi iñi ndo nyehe ndo tsi nyɨvɨ tahan ndo, tan ñavin ca tsa cahñi ndo quɨtɨ tan jamañi ndo nuu yu.” Tun tsatyin cutuñí iñi ndo tuhun ihya, ña cua tyaa ndo cuatyi tsata nyɨvɨ tsa nduve cuatyi. \v 8 Yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, iyó ndatu tsi yu tsa cahan yu tsihin intuhun intuhun ndo náa taahán tsi javaha ndo quɨvɨ quitatú yo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra na ityi ndaha \r (Mr. 3.1-6; Lc. 6.6-11) \p \v 9 Tacan tan quita̱ ra Jesús ican, tan cuahán ra vehe ñuhu. \v 10 Tan ican nyií iin ra tsa na ityi ndaha. Tan yucú tucu juhva ra nducú cuhva nácaa tan tyaa ra naha cuatyi tsi ra Jesús. Yacan cuenda tsica̱ tuhun ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿A catyí ley tyin vaha janduvaha yo tsi nyɨvɨ cuuhví quɨvɨ quitatú yo? ―catyí ra naha tsihin ra Jesús. \p \v 11 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―¿Ndáa nyooho, tatun canacava iin mbee jana ndo tsitsi iin yavi quɨvɨ quitatú yo, a ña cua cuhun ndo tan tava ndo tsi tɨ? \v 12 Tan ¿a ña nyaá yahvi ca iin nyɨvɨ tan ñavin ca mbee? Yacan cuenda taahán tsi javaha yo tsa vaha quɨvɨ quitatú yo ―catyí ra. \p \v 13 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra tsa na ityi ndaha can: \p ―Ja̱nacaa ndaha un ―catyí ra. \p Tan cuhva tsa janacaa̱ ra ndaha ra, iin yaha ñi nduvaha̱ tsi tumaa inga tsiyo. \v 14 Tacan tan quita̱ ra fariseo naha ra cua natuhun tahan ra naha nácaa cua cahñi ra naha tsi ra Jesús. \s1 Tsa caha̱n ra Isaías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo, tsa cuenda ra Jesús taha̱n tsanaha \p \v 15 Tsa tsito̱ ra Jesús tyin nducú ra naha tsi ra, quita̱ ra ican. Tan cuaha nyɨvɨ tsinyicu̱n tsi ra. Tan maa ra janduvaha̱ ra tsi tandɨhɨ ñi cuuhví. \v 16 Tan catyí ra tsihin ñi tyin na ña catyi tuhun ñi yóo ra cuví ra. \v 17 Tacan cuvi̱ tyin tacan caha̱n ra Isaías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. Tan tyehen tyaa̱ ra tuhun Nyoo: \q1 \v 18 Ra ihya cuví musu yu, ra tsa nacatsi̱ vaha yu. \q1 Cuñí xaan yu tsi ra, tan sɨɨ xaan cuñí yu tsihin ra. \q1 Cua cuhva yu Tatyi Ii yu tsi ra. \q1 Tan cua jacoto ra tsi nyɨvɨ tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví, nácaa cua janduvaha yu tsi ñi nuu yu. \q1 \v 19 Tan ña cua cahan yuhu ra tan ndi ña cua cana tsaa ra, tan ña cua cahan ñihi ra ityi cahnu. \q1 \v 20 Tan ndi intuhun ndoo yacua, tan ña cua cahnu ndɨhɨ ra. \q1 Tan ndi ña cua ndahva ndɨhɨ ra tiñuhu lihli nu caná luxu yuhma. \q1 Nda cuanda coto tandɨhɨ nyɨvɨ tyin maa ra cuví ra ndacá ñaha tsi ñi. \q1 \v 21 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ, tan cua cuita iñi ñi tsi ra. \s1 Nu xaan iñi tsi ra Jesús catyí nahnu tyin tsihin tunyee iñi nu ña vaha javahá ra tsa iyo \r (Mr. 3.20-30; Lc. 11.14-23; 12.10) \p \v 22 Tacan tan tsindaca̱ nyɨvɨ tsi iin ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha nu nyií ra Jesús, cuaa ra tan ñɨɨhɨ ra. Tan ra Jesús janduvaha̱ ra tsi ra. Tacan tan nacaha̱n ra, tan nanyehe̱ ra. \v 23 Iyo xaan cuñí tandɨhɨ nyɨvɨ, tan catyí ñi: \p ―¿A ñavin ra ihya cuví tata ra rey David? ―catyí ñi. \p \v 24 Tan cuhva tsa tsiñi̱ ra fariseo naha ra tsa caahán ñi, catyí ra naha: \p ―Tsihin tunyee iñi nu Beelzebú, nu cuví ityi nuu tsihin nu ña vaha nahnu, tavá ra ihya tatyi ña vaha ―catyí ra naha. \p \v 25 Maa tyin ra Jesús tsitó ra tsa tsicá iñi ra naha, yacan cuenda catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tatun ra ndacá ñaha naha ra tan cua natahvi ra naha, tan cua cañi tahan ra naha, tacan tan cundɨhɨ tyiñu tsa ndacá ñaha ra naha. Tan tatun iin ñuu o tandɨhɨ nyɨvɨ iin vehe tan cusɨɨn ñi, tacan tan cua tɨvɨ nu yucú ñi. \v 26 Tan tacan tucu tatun nu ña vaha tan tava nu juvin ñi tahan maa nu, cuñí tsi catyi tyin ña iin ñi cuví nahnu, tan cundɨhɨ tunyee iñi tsa iyó tsi nahnu. \v 27 Tan nyooho catyí ndo tyin tsihin tunyee iñi nu Beelzebú tavá yu tsi nu tatyi ña vaha nahnu. Tun tsatyin tavá yu tsi nahnu tumaa cuhva catyí ndo, yóo tsahá tunyee iñi tsi ra nyicun tsi ndo tan tavá ra naha tsi nahnu. Maa ra naha cua cahan tsa nditsa tsihin ndo, tyin nyooho soho xaan tsicá iñi ndo. \v 28 Yacan cuenda catyí yu tsihin ndo, tyin yuhu tavá yu tatyi ña vaha tsihin tunyee iñi Tatyi Ii Nyoo. Tan cuñí tsi catyi yacan tyin nditsa tyin tsa tsaa̱ cuhva ndacá ñaha Nyoo nu yucú ndo. \p \v 29 ’Tan ¿yóo cuví quɨhvɨ tsitsi vehe iin ra xaan, tan quihin nyaa ra ndaha tyiñu ra? Yoñi. Maa tyin tatun cuhñi jihna ra tsi ra can, tacan tan cuví quihin nyaa ra tandɨhɨ tsa iyó tsi ra. \p \v 30 ’Nyɨvɨ tsa ña nyaá tumañi iñi tsihin yu, ñi xaan iñi tsi yu cuví ñi. Ñi tsa ña jatyinyeé tsi yu tsa caahán yu tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ, cuñí tsi catyi tyin ña tsahá ñi tsa coto nyɨvɨ tuhun caahán yu. \p \v 31 ’Yacan cuenda catyí yu tsihin ndo tyin Nyoo jahá ra tucahnu iñi cuatyi nyɨvɨ, tan tsihin náa tsa ña vaha caahán ñi, maa tyin tatun cua cahan ñi ndavaha ñi sɨquɨ Tatyi Ii Nyoo, yacan nditsa, ña cua jaha Nyoo tucahnu iñi tsi ñi. \v 32 Tan yóo nyɨvɨ tsa caahán tsa ndavaha ñi sɨquɨ yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, Nyoo cua jaha ra tucahnu iñi tsi ñi tsa cuenda can. Maa tyin nyɨvɨ tsa caahán tsa ndavaha ñi sɨquɨ Tatyi Ii Nyoo, ña cua coo tucahnu iñi tsi ñi tsa cuenda cuatyi can, ndi ñuu ñayɨvɨ ihya, tan ndi inga ñuu ñayɨvɨ tsa cua coo. \s1 Tsihin tsa javahá nyɨvɨ tan nacoto yo tsi ñi tatun vaha ñi a ña vaha ñi \r (Lc. 6.43-45) \p \v 33 ’Iin yutun vaha tsahá tun tsɨtɨ vaha. Tan iin yutun ña vaha tsahá tun tsɨtɨ ña vaha. Nacotó yo tatun yutun vaha cuví tun tsa cuenda tsɨtɨ tun. \v 34 ¡Nyooho, nyɨvɨ caquiñi tumaa tata coo xaan cuví ndo! ¿Nacaa cuví quitá tsa vaha yuhu ndo, tan nyɨvɨ caquiñi cuví ndo? Tyin tsa quitá tsitsi añima yo, yacan caahán yo. \v 35 Nyɨvɨ vaha, vaha caahán ñi tyin yɨhɨ́ tsa vaha añima ñi. Tan nyɨvɨ caquiñi, tsa caquiñi caahán ñi, tyin tsa caquiñi yɨhɨ́ tsitsi añima ñi. \v 36 Tan yuhu catyí yu tsihin ndo tyin quɨvɨ cua tatsi tuñi Nyoo tsi tandɨhɨ nyɨvɨ, cua cuhva cuenda ñi tandɨhɨ tuhun tsa ña vaha caha̱n ñi. \v 37 Tyin tsa cuenda tsa caahán ndo, tan cua catyi Nyoo tun vaha ndo o ña vaha ndo. \s1 Nyɨvɨ ña vaha, tsa iyo ñi cuñí ñi nyehe ñi \r (Mr. 8.12; Lc. 11.29-32) \p \v 38 Tacan tan juhva ra fariseo tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Maestro, cuñí ndi tyin javaha un iin tsa iyo tyin tacan tan coto ndi tun Sehe Nyoo cuví tsi un. \p \v 39 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Nyɨvɨ ña vaha tan nyɨvɨ tsa nyicún inga nyoo cuñí ñi nyehe ñi tsa iyo. Maa tyin ña cua nyehe ñi tsa iyo, intuhun ñi tsa cua nyehe ñi, tumaa tsa javaha̱ Nyoo tsihin ra Jonás ra cuvi̱ ndusu yuhu ra taha̱n tsanaha. \v 40 Tyin tumaa tsinyii̱ ra Jonás tsitsi tyaca cahnu uñi quɨvɨ tan uñi tsacuaa, tacan cua cunyii yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria tsitsi ñuhu uñi quɨvɨ tan uñi tsacuaa. \v 41 Tan quɨvɨ cua tatsi tuñi Nyoo tsi tandɨhɨ nyɨvɨ, cua nduvita nyɨvɨ tsicoo̱ ñuu Nínive taha̱n tsanaha tan cua catyi ñi na tatsi tuñi Nyoo tsi nyooho nyɨvɨ tsa iyó vityin. Tan cua catyi ñi tyin cua cunaa ndo, tyin maa ñi tsa cuví ñi ñuu Nínive, nasama̱ ñi cuhva iyó ñi quɨvɨ caha̱n ra Jonás tuhun Nyoo tsihin ñi. Tan ihya nyií ra cahnu ca cuví tan ñavin ca ra Jonás. [Tan ña cuñí ndo tyaa soho ndo tsa caahán yu.] \v 42 Tan tacan tucu ñaha tsa tsindaca̱ ñaha ityi Sur, cua nduvita ña quɨvɨ cua cutuñi nyɨvɨ tan cua catyi ña tyin cua cunaa nyooho nyɨvɨ iyó vityin, tyin maa ña, vasu cañi ñuu ña maa tyin quitsi̱ ña, quitsi̱ tyaa̱ soho ña tsa nyityi tsa caha̱n ra Salomón. Tan vityin cahnu ca ra caahán tsihin ndo tan ñavin ca ra Salomón. \s1 Nu caahán ra Jesús tsihin yo nácaa quɨhvɨ nu tatyi ña vaha añima yo inga tsaha tatun naa iñi yo tsi Nyoo \r (Lc. 11.24-26) \p \v 43 ’Tatun iin nu tatyi ña vaha quita̱ nu tsitsi añima iin nyɨvɨ, tsicá nuu nu ñuhu ityi, nanducú nu iin nu quitatu nu. Tan ña nañihi maa nu nu quitatu nu. Tacan tan tsicá iñi nu: \v 44 “Cunuhu yu nda vehe yu nu quee̱ yu.” Tacan tan cuahán nyico nu añima nu quee̱ nu. Tan nyehe̱ nu tyin ndɨɨ xaan, tan yoñi iyó, tan sɨɨ xaan caá. \v 45 Tacan tan cua quihin nu utsa taahan ca tatyi ña vaha, tsa yaha ca caquiñi tan ñavin ca maa nu. Tacan tan iin caa ñi quɨhvɨ tandɨhɨ tatyi ña vaha can añima ñi can. Yacan cuenda, yaha ca ndasɨ cua coo ñi tan ñavin ca tsa ndi cumañi ca quita nu. Tan tacan cua cuvi tsi nyɨvɨ quiñi iyó ―catyí ra Jesús. \s1 Nu tsaha̱ cuenda ra Jesús tyin tumaa cuví yañi ra, tan tumaa cuví sɨhɨ ra, cuví tsi nyɨvɨ tsa javahá cuhva cuñí Nyoo \r (Mr. 3.31-35; Lc. 8.19-21) \p \v 46 Ndi caahán ca ra Jesús tsihin nyɨvɨ, tan tsaa̱ sɨhɨ ra tan yañi ra, tan nyecú ñi ityi tsata vehe, tan cuñí ñi cahan ñi tsihin ra. \v 47 Tacan tan jacoto̱ iin ra tsi ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Sɨhɨ un tsihin ra yañi un naha ra nyecú ñi tsata vehe. Tan cuñí ñi cahan ñi tsihin un. \p \v 48 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin ra can: \p ―¿Yóo cuví sɨhɨ yu tan yóo cuví yañi yu? ―catyí ra. \p \v 49 Tacan tan janaha̱ ndaha ra nu nyecú ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra: \p ―Ra ihya naha ra cuví sɨhɨ yu tan yañi yu. \v 50 Tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa javahá cuhva cuñí Jutu yu, ra nyaá gloría, juvin ñi can cuví yañi yu, tan cuhva yu, tan sɨhɨ yu ―catyí ra Jesús. \c 13 \s1 Nu caahán ra Jesús tyin tumaa iin ra tatsí, tacan cuví ra caahán tuhun Nyoo \r (Mr. 4.1-9; Lc. 8.4-8) \p \v 1 Quɨvɨ can quita̱ ra Jesús vehe nu nyií ra tan cuahán ra, tsicunyaa̱ ra yuhu miñi. \v 2 Tan cuaha xaan nyɨvɨ ndu ii̱n nu nyaá ra, yacan cuenda quɨhvɨ̱ ra tsitsi iin yutun ndoo tan tsinyaa̱ ra. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ ndoo̱ ñi yuhu ndutya. \v 3 Tacan tan quitsaha̱ jacuahá ra tsi ñi tan caahán ra tsihin ñi tsihin iin cuhva, tan catyí ra: \p ―Quita̱ iin ra vehe ra. Cuahán ra nu iyó tyiñu jahá ra, cuatatsí ra tsɨtɨ trigu ra. \v 4 Tan cuhva tsa quɨtɨ́ ra tsɨtɨ can, cucoyo̱ juhva tsi yuhu ityi. Tan quitsi̱ saa tan tsatsi̱ tɨ tsɨtɨ can. \v 5 Tan juhva ca tsɨtɨ can cucoyo̱ tyañu yuu nu ña cuaha nyahyu yɨhɨ́. Tan ican cana̱ tsɨtɨ can tsa numi ñi tyin ña cuaha nyahyu yɨhɨ́ tyañu yuu can. \v 6 Maa tyin cuhva tsa cana̱ ñicanyii, numi ñi na ityi̱ tsi, tyin ña cunu yɨhɨ́ yoho tsaha tsi. \v 7 Juhva ca tsɨtɨ can cucoyo̱ tyañu iñu. Tan quɨvɨ cana̱ trigu can tsahnu̱ tsi iin caa ñi tsihin iñu can, tan iñu can numi xaan ca tsahnu̱ tsi tan tsahñi̱ tsi trigu can. \v 8 Maa tyin juhva ca tsɨtɨ can cucoyo̱ nu ñuhu vaha. Tan quɨvɨ tsahnu̱ tsi, vaha xaan tsaha̱ tsi tsɨtɨ. Tyin tsa iin tsɨtɨ can, cientu tsɨtɨ quita̱ tsihin tsi. Tan inga tsɨtɨ can, uñi xico, tan inga tsi oco utsi tsɨtɨ tsaha̱ tsi. \v 9 ¡Tatun nyaá soho ndo, tya̱a soho ndo tuhun caahán yu! ―catyí ra Jesús. \s1 Nu catyí tuhun ra Jesús nacuenda jacuahá ra tsi nyɨvɨ tan ña catyí tuhun catsi ra tsihin ñi \r (Mr. 4.10-12; Lc. 8.9-10) \p \v 10 Tacan tan natuhva̱ ra tsicá tsihin ra Jesús, tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra, tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda tyin tsihin cuhva ñi jacuahá un tsi nyɨvɨ, tan ña catyí tuhun catsi un tsihin ñi? ―catyí ra naha. \p \v 11 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsi nyooho jacotó Nyoo tuhun xeehe, cuhva ndacá ñaha ra, maa tyin nyɨvɨ ihya ña cuví coto ñi tsa tsaha̱ Nyoo tsi nyooho. \v 12 Tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cutuñí iñi tsa caahán yu tan javahá ñi, cuaha ca cua cutuñi iñi ñi. Tan nyɨvɨ tsa ña cutuñí iñi, tan ña cuñí ñi javaha ñi, cua quihin nyaa ndɨhɨ yu tsa luxu ñi tsa tsitó ñi. \v 13 Yacan cuenda caahán yu tsihin ñi tsihin cuhva, tyin nyehé ñi tan cuví tsi tumaa tsa ña nyehé ñi. Tsiñí ñi maa tyin ña cutuñí iñi ñi, tumaa tsa ña tsiñí ñi cuví can. \v 14 Tyin tacan tan cundaa tsa caha̱n ra Isaías ra cuví ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha, tan catyí ra: \q1 Tsa nditsa tyin nyooho tsiñí ndo tuhun yu, maa tyin ña cutuñí iñi ndo. \q1 Cua nyehe ndo tsa javahá yu, tan ña cua cutuñi iñi ndo. \q1 \v 15 Tyin tsa ndundava̱ xaan añima nyɨvɨ ihya, \q1 tan ña catsi vaha tsiñí ñi. \q1 tan ndasɨ́ tinuu ñi, \q1 na ña cua nyehe ñi tsihin tinuu ñi, \q1 tan ña cua cuñi ñi tsihin soho ñi. \q1 Tan ndi ña cua cutuñi iñi ñi tsihin añima ñi. \q1 Tan ndi ña cua nanducu ñi tsi yu, na janduvaha yu tsi ñi. \p \v 16 ’Maa tyin sɨɨ xaan cuví tsi nyooho, tyin nyehé ndo tsihin tinuu ndo, tan tsiñí ndo tsihin soho ndo. \v 17 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin cuaha xaan ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tan cuaha xaan nyɨvɨ vaha, cuñi̱ ñi nyehe ñi tsa nyehé nyooho tsa javahá yu, maa tyin ña nyehe̱ ñi. Tan cuñi̱ ñi tyaa soho ñi tandɨhɨ tsa tsiñí nyooho vityin, maa tyin ña tsiñi̱ ñi. \s1 Nu catyí tuhun ra Jesús tsa cuñí tsi catyí cuhva tsa caha̱n ra tsihin nyɨvɨ tsa cuenda ra tatsi can \r (Mr. 4.13-20; Lc. 8.11-15) \p \v 18 ’Tya̱a soho ndo tsa cuñí tsi catyi cuhva tsa caha̱n yu tsa cuenda ra tsa tatsí tsɨtɨ trigu can: \v 19 Nyɨvɨ tsa tsiñí tuhun nácaa cuñí Nyoo cundaca ñaha ra añima ñi, tan ña cutuñí iñi ñi, cuví ñi tumaa nu cucoyo̱ tsɨtɨ trigu yuhu ityi. Tan quitsi̱ nu ña vaha tan quihi̱n nyaa nu tuhun Nyoo tsa iyó añima ñi. \v 20 Tan tumaa nu cucoyo̱ tsɨtɨ can tyañu yuu, juvin ñi nyɨvɨ tsa tsiñí tuhun Nyoo cuví can. Tan sɨɨ xaan naquihi̱n vaha ñi itsi juhva ñi quɨvɨ. \v 21 Tyin nduve ñuhu cunu ican, yacan cuenda cana̱ tsɨtɨ can, maa tyin ña cuví cuhun yoho tsi. Tan tacan cuví nyɨvɨ can. Juhva ñi quɨvɨ tsinú iñi ñi. Maa tyin quɨvɨ tsa quitsahá nyehe ñi tundoho, tan caahán ndasɨ nyɨvɨ tsata ñi tsa cuenda tuhun Nyoo, tacan tan jandɨhɨ́ ñi tsa tsinú iñi ñi. \v 22 Tan tumaa nu cucoyo̱ tsɨtɨ can tsitsi iñu, juvin ñi nyɨvɨ tsa tsiñí tuhun Nyoo cuví can. Tsiñí ñi, maa tyin ña cuñí ñi javaha ñi tumaa tsiñí ñi. Tyin tyaá xaan ca iñi ñi tundoho ñayɨvɨ tan ñavin ca tuhun Nyoo. Tan nyiyo ca iñi ñi tsa cuca. Tan tandɨhɨ tuhun can jatyañú tsi tsi ñi, tan cuví ñi tumaa yutun tsa ña tsahá tsɨtɨ. \v 23 Tan ñuhu vaha nu cucoyo̱ tsɨtɨ can, yacan cuví inga nyɨvɨ tsa tsiñí tuhun Nyoo, tan cutuñí iñi ñi, tan javahá ñi tandɨhɨ tuhun caahán ra. Yɨhɨ́ ñi cuví ñi tumaa tsɨtɨ tsa cana̱ tan tsaha̱ tsi iin cientu tsɨtɨ, tan inga ñi cuví ñi tumaa tsɨtɨ tsa tsahá uñi xico, o tumaa tsɨtɨ tsa tsahá oco utsi tsɨtɨ intuhun intuhun. \s1 Nu caahán ra Jesús nácaa cuahán tuhun trigu tan cuhu ña vaha \p \v 24 Tan caha̱n tucu ra Jesús inga cuhva ihya tsihin ñi; tan catyí ra: \p ―Tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ cuví tsi tumaa iin ra tsa tatsi̱ tsɨtɨ trigu nu ñuhu ra. \v 25 Tan cuhva tsa quixí tandɨhɨ ra jahá tyiñu naha ra, quɨhvɨ̱ iin ra xaan iñi tsi ra jatsii can, tan quɨtɨ̱ ra tsɨtɨ cuhu ña vaha, tan cuahán ra. \v 26 Tan quɨvɨ cana̱ tsɨtɨ trigu can, tan cana̱ yoco tsi, cana̱ ndɨhɨ tucu cuhu ña vaha can. \v 27 Tacan tan ra cuví musu can naha ra, tsaha̱n ra naha tsicatyi̱ tuhun ra naha tsihin tsitoho ra naha: “Tata, maa ñi tsɨtɨ trigu tatsi̱ ndi, ¿tan nacuenda tyin cana̱ cuhu ña vaha can?” catyí ra naha. \v 28 Tan nacaha̱n ra can tan catyi ra: “Iyó iin ra xaan iñi tsi yu javaha̱ tsehe, tun cuvi.” Tacan tan musu can, catyí ra naha tsihin tsitoho ra: “¿A cuñí un tyin cuhun ndi tan tuhun ndi cuhu ña vaha can?” \v 29 Tan tsitoho ra naha catyí ra: “Ña tu̱hun ndo, tyin coto tuhun ndɨhɨ ndo trigu can. \v 30 Ja̱ña ndo, na cuahnu maa tsi iin caa ñi tsihin trigu can, tatun tsa tsitsa tsi, tacan tan cua tava tyiñu yu na tuhun jihna ra naha cuhu ña vaha can, tan cuhñi ra naha cuenda jucun, tan cahmi ra naha. Tan yaha can tan natyihi vaha ra naha tsa vaha can tsitsi yaca yu.” \s1 Nu caahán ra Jesús tyin tumaa tsɨtɨ mostaza cuví tsa ndacá ñaha Nyoo tsi yo \r (Mr. 4.30-32; Lc. 13.18-19) \p \v 31 Tacan tan caha̱n ra Jesús inga cuhva ihya tsihin ñi tan catyí ra: \p ―Tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ cuví tsi tumaa iin tsɨtɨ mostaza tsa tatsi̱ iin ra nu ñuhu ra. \v 32 Tyin tsɨtɨ can lihli ñi tsi tan ñavin ca tandɨhɨ ca tsɨtɨ. Maa tyin quɨvɨ tsahnu̱ tsi cuví tsi iin yutun. Tan quitsi̱ saa, tan javahá tɨ taca tɨ soco tun ―catyí ra Jesús. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin tumaa yutsan iya tacan cuví tsa ndacá ñaha Nyoo tsi yo \r (Lc. 13.20-21) \p \v 33 Tan caha̱n ra Jesús inga cuhva ihya tsihin ñi tan catyí ra: \p ―Tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ cuví tsi tumaa yutsan iya tsa nasaca̱ nuu iin ñaha tsihin uñi jahma yutyi paan. Tyin tumaa ndaá tandɨhɨ yutsan paan can jahá tsa luxu ñi yutsan iya can, tacan cuví tsa ndacá ñaha Nyoo tsi yo ―catyí ra. \s1 Nu catyi tuhun ra Jesús nacuenda jacuahá ra tsi nyɨvɨ tsihin cuhva \r (Mr. 4.33-34) \p \v 34 Tandɨhɨ tuhun can caha̱n ra Jesús tsihin nyɨvɨ tsihin cuhva. Tan tandɨhɨ tsa caha̱n ra tsihin ñi ña caha̱n catsi maa ra, maa ñi maa tsihin cuhva caha̱n ra. \v 35 Tacan cuvi̱ tyin tacan tan cundaa tsa caha̱n Jutu Mañi yo tsihin yuhu ra cuvi̱ ndusu yuhu ra taha̱n tsanaha tan tyaa̱ ra tyehen: \q1 Tsihin cuhva cua cahan yu tsihin nyɨvɨ. \q1 Cua cahan yu tsihin ñi tuhun tsa yɨhɨ́ xeehe nda cuanda tsa javaha̱ Nyoo ñuhu ñayɨvɨ. \s1 Nu caahán ra Jesús náa cuñí tsi catyí cuhu ña vaha tsa caná tsihin tsɨtɨ trigu can \p \v 36 Tacan tan jacunuhu̱ ra Jesús tsi nyɨvɨ, tan quɨhvɨ̱ ra tsitsi vehe nu nyií ra. Tan natuhva̱ ra tsicá tsihin ra nu nyaá ra, tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Ca̱tyi tuhun tsihin ndi náa cuñí tsi catyi tsa caha̱n un tsihin nyɨvɨ tsa cuenda cuhu ña vaha tan trigu can. \p \v 37 Tacan tan quitsaha̱ catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Ra tsa tatsi̱ tsɨtɨ trigu can cuví yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. \v 38 Tan ñuhu can cuví nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. Tan tsɨtɨ trigu can cuví nyɨvɨ tsa ndacá ñaha Nyoo. Tan cuhu ña vaha can cuví nyɨvɨ tsa nyicún tsi nu ña vaha. \v 39 Tan nu tsa tatsi̱ cuhu ña vaha can, nu ican cuví nu ña vaha juvin ñi nu tsa xaan iñi tsi yu. Tan quɨvɨ cua naquihin yu tyiñu jahá yu, yacan cuñí tsi catyí quɨvɨ cua cundɨhɨ ñuhu ñayɨvɨ. Tan ra tsa cua naquihin tsɨtɨ can, cuví ra ángel naha ra. \v 40 Tumaa jataca̱ ra naha cuhu ña vaha can tyin cayu tsi, tacan cua cuvi quɨvɨ cua cundɨhɨ ñayɨvɨ. \v 41 Yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria cua jaquitsi yu ángel tan jataca ra naha tsi nyɨvɨ natyuhu tsi inga nyɨvɨ na javaha ñi tsa ña vaha tan inga nyɨvɨ tsa iyó cuatyi. \v 42 Tan cua tyihi ra naha tsi ñi tsitsi ono nu cayú ñuhu̱. Tan ican cua vacu tsaa ñi tan cahyu ña cua cuvi nuhu ñi. \v 43 Nyooho tan nyɨvɨ javahá cuhva cuñí Nyoo cua quituvi ndo nuu Jutu yo. Tan cua cuvi ndo tumaa tsa nditsin ñuhu̱ ñicanyii, nu ndacá ñaha Jutu yo. Tatun iyó soho ndo, tya̱a soho ndo tsa caahán yu. \s1 Xuhun cuaan tsa yɨhɨ́ xeehe \p \v 44 ’Tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ cuví tsi tumaa xuhun cuaan tsa yɨhɨ́ xeehe tsitsi ñuhu. Tan iin ra nañihi̱ ra xuhun cuaan can, tan tyihi̱ xeehe nyico ra inga tsaha, tan sɨɨ xaan cuñí ra cuanuhu ra tan xico̱ ra tandɨhɨ tsa iyó tsi ra. Tacan tan jata̱ ra ñuhu nu yɨhɨ́ xeehe xuhun cuaan can. \s1 Iin cuhva tsa caha̱n ra Jesús cuenda iin yuu xiñu tsa yahvi xaan nyaá \p \v 45 ’Tan tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ, cuví tucu tsi tumaa iin ra najatá yuu xiñu tan naxicó nyico ra, \v 46 tan tsa ñihi̱ ra iin tsa yahví xaan nyaá, xico̱ ra tandɨhɨ maa tsa cumi̱ ra, tan jata̱ ra yuu xiñu vaha can. \s1 Nu caahán ra Jesús iin cuhva cuenda traya \p \v 47 ’Tan juvin ñi cuví tucu tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ tumaa iin traya tsa cañí ra naha nu ndutya ñuhu, tan ñihí ra naha tandɨhɨ nuu tyaca. \v 48 Tan tsa tsitu̱ traya can tsihin tyaca, tavá ra naha traya can nu ityi. Tan ican nacatsí ra naha tsi tɨ, naquihín vaha ra naha quɨtɨ vaha tsitsi iin tyica, tan javitá ra naha quɨtɨ ña vaha can. \v 49 Tan tacan cua cuvi quɨvɨ naa ñayɨvɨ, cua quitsi ángel, quitsi tava sɨɨn ra naha tsi nyɨvɨ vaha tan nyɨvɨ ña vaha. \v 50 Tan cua tyihi ra naha tsi nyɨvɨ ña vaha can anyaya nu cayú ñuhu̱, nu cua vacu tsaa ñi tan cahyu ña cua cuvi nuhu ñi. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin vaha tuhun tsahnu Nyoo tan tuhun tsaa Nyoo \p \v 51 Tacan tan ra Jesús tsica̱ tuhun ra tsi ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿A cutuñi̱ iñi ndo tandɨhɨ tsa caha̱n yu? \p Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Cutuñi̱ iñi ndi, Jutu Mañi yu. \p \v 52 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Iin ra cuví maestro cuenda ley tsa tsitó maa ra tuhun tsahnu tan tatun cua coto ndɨhɨ ra nácaa ndacá ñaha Nyoo tsihin tandɨhɨ tuhun tsaa tsa caahán yu, cua cuvi ra tumaa iin ra jatsii vehe tan cua jacuaha ra nduvi taahan tuhun vaha can tsi nyɨvɨ ―catyí ra Jesús. \s1 Nu tsinuhu̱ ra Jesús ñuu Nazaret nu tsahnu̱ ra \r (Mr. 6.1-6; Lc. 4.16-30) \p \v 53 Tsa ndɨhɨ̱ caha̱n ra Jesús cuhva ihya tan quita̱ ra cuahán ra. \v 54 Tan tsaa̱ nyico ra ñuu ra. Tan quitsaha̱ jacuahá ra tsitsi vehe ñuhu ñuu can. Tan iyo cuñí nyɨvɨ tan catyí ñi: \p ―¿Nu maa tahan cutuhva̱ ra ihya tsa tsitó xaan ra? ¿Tan nácaa cuví javaha ra tsa iyo? \v 55 Tyin sehe ra tahví yutun can cuví tsi ra. Tan ña María cuví sɨhɨ ra. Tan yañi ra cuví tsi ra Jacobo, ra José, ra Simón tan ra Judas. \v 56 Tan cuhva ra iyó tucu ñi ityi nu iyó yo. Tun tacan, ¿nu maa tahan cutuhva̱ ra tandɨhɨ tsa tsitó ra? ―catyí ñi. \p \v 57 Tan yacan cuenda ña cuñí ñi tyaa yahvi ñi tsi ra. Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ñi: \p ―Tandɨhɨ nyɨvɨ tandɨhɨ ñi ityi jahá ñi tsa ñayɨvɨ tsi ra ndusu yuhu Nyoo, maa tyin nyɨvɨ ñuu ra ña tyaá yahvi ñi tsi ra tan ndi nyɨvɨ vehe ra ―catyí ra Jesús. \p \v 58 Tan ña cuaha tsa iyo javaha̱ ra ñuu ra tsa cuenda tyin ña tsinú iñi ñi tsi ra. \c 14 \s1 Nu catyí tsi nácaa tsihi̱ ra Juan, ra jacoondutya̱ tsi nyɨvɨ \r (Mr. 6.14-29; Lc. 9.7-9) \p \v 1 Quɨvɨ can ra Herodes, ra ndacá ñaha nɨcahnu nu cuví Galilea, ñihi̱ tuhun ra tsa javahá ra Jesús. \v 2 Tan catyí ra tsihin ra yucú tsihin ra: \p ―Ra ican cuví ra Juan, ra jacoondutya̱ tsi nyɨvɨ, ra tsa tsihi̱ tan vityin nandoto̱ nyico ra. Yacan cuenda iyó tunyee iñi tsi ra tsa javahá ra tsa iyo. \p \v 3-4 Tacan catyi̱ ra tyin juvin ñi maa ra tava̱ tyiñu tyin tɨɨn ra naha tsi ra Juan. Tan cuhñi ra naha tsi ra tsihin cadena, tan tyihi ra naha tsi ra vehe caa. Tacan javaha̱ ra Herodes tyin xaan cuñí ra tyin catyi̱ ra Juan tyin ña vaha tsa cumí ra tsi ña Herodías tyin ña ican cuví ñasɨɨhɨ ra Felipe, yañi ra. \p \v 5 Yacan cuenda ra Herodes cuñi̱ ra cahñi ra tsi ra Juan, maa tyin yuuhví ra tsi nyɨvɨ, tyin tandɨhɨ ñi tsinú iñi ñi tyin ra Juan, ndusu yuhu Nyoo cuví ra. \v 6 Tan iin quɨvɨ iyó vico ra Herodes, tan sehe ña Herodías quitsaha̱ tsañí ña yaa nu yucú ñi vico can. Tan taha̱n xaan iñi ra Herodes. \v 7 Tan catyí ra: \p ―Naha Nyoo tyin cua cuhva yu náa cua ndacan ñaha tyuvaa ihya tsi yu ―catyí ra Herodes. \p \v 8 Tacan tan natyuhu̱ sɨhɨ ña tsi ña, na cahan ña tsihin ra Herodes. Tacan tan catyí ña tyehen tsihin ra: \p ―Cu̱hva jiñi ra Juan, ra jacoondutyá tsi nyɨvɨ, tsi yu nu iin coho ―catyi̱ ña. \p \v 9 Tsa tsiñi̱ ra rey Herodes tsa caha̱n ña, nducuiihya̱ cuñí ra. Maa tyin tsa cuenda tsa caha̱n ra tyin tandɨhɨ tsa cua ndacan ña tan cua cuhva ra, yacan cuenda ña cuvi jandaví ñaha ra tyin tandɨhɨ nyɨvɨ yucú vico can tan tsiñi̱ ñi tsa caha̱n ra. Yacan cuenda tava̱ tyiñu ra na cuhva ra naha jiñi ra Juan tsi ña nu iin coho. \v 10 Tan tava̱ tyiñu ra na cucahnya ra naha jucun ra Juan nu nyií ra vehe caa. \v 11 Tacan tan tsindaca̱ ra naha jiñi ra Juan tsi ña, nyií tsi nu iin coho. Tan tsaha̱ ra naha tsi ñaha tyuvaa can. Tan maa ña nacuhva̱ cuenda ña tsi sɨhɨ ña. \p \v 12 Tacan tan tsaa̱ ra nyicu̱n tsi ra Juan naha ra tan naquihi̱n ra naha cuñu ñuhu ra, tan tyihi̱ ra naha tsitsi ñuhu. Yaha̱ can tan tsaha̱n ra naha tsijacoto̱ ra naha tsi ra Jesús. \s1 Nu jacatsi̱ ra Jesús tsi uhun mil rayɨɨ \r (Mr. 6.30-44; Lc. 9.10-17; Jn. 6.1-14) \p \v 13 Tsa tsito̱ ra Jesús tsa taha̱n ra Juan, quihi̱n ra iin yutun ndoo, tan cuahán intuhun ñi maa ra nu taxin caa. Tan tsa tsito̱ nyɨvɨ, quita̱ ñi ñuu ñi, tan cuahán tsihin tsaha ñi nu nyií ra. \v 14 Tsa quita̱ ra Jesús tsitsi yutun ndoo can, tan nyehe̱ ra tyin cuaha xaan nyɨvɨ nyicún tsi ra. Tan cundaahvi̱ iñi ra nyehe̱ ra tsi ñi. Tan janduvaha̱ ra tsi nyɨvɨ cuuhví tsa tsaa̱ tsihin ñi. \v 15 Tan tsa cuñí cuaa̱, tacan tan natuhva̱ ra tsicá tsihin ra Jesús nu nyaá ra, tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Tsa cueñi xaan, tan yoñi nyɨvɨ iyó yatyin ñi ihya. Yacan cuenda vaha ca ca̱han un tsihin nyɨvɨ ihya na cunuhu ñi nda ñuu cujata ñi tsa catsi ñi ―catyí ra naha tsihin ra Jesús. \p \v 16 Tan ra Jesús catyí ra: \p ―Nduve náa nducu ñi cuhun ñi. Cu̱hva nyooho tsa catsi ñi. \p \v 17 Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Nduve maa náa iyó ihya. Uhun taahan ñi paan, tan uvi taahan ñi tyaca iyó. \p \v 18 Tan catyí ra Jesús: \p ―Nda̱ca ndo can tsi yu. \p \v 19 Tacan tan catyí ra tsihin nyɨvɨ tyin na cunyecu ñi nu cuhu can. Yaha̱ tsa tsinyecu̱ ñi tan quihi̱n ra uhun taahan paan can, tan nduvi tyaca can. Tan nanyehe̱ ndaa ra ityi sɨquɨ, tan nacuhva̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo tan tsahnu̱ cuatyi ra paan can. Tan tsaha̱ ra tsi ra tsicá tsihin ra, na tsatsa ra naha tsi nyɨvɨ can. \v 20 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsatsi̱ ñi tan ndaha vaha iñi ñi. Yaha̱ can tan ndoo̱ ca tsa ñahñu, tan jacutu̱ ra naha utsi uvi tyica tsihin tsa ñahñu ican. \v 21 Tan tsa tandɨhɨ ñi tsa tsatsi̱ can, quita̱ maa tumaa uhun mil tsa maa ñi maa rayɨɨ. Tan sɨɨn maa ñiñaha tan tsa nyihi. \s1 Nu tsicá ra Jesús nu ndutya \r (Mr. 6.45-52; Jn. 6.16-21) \p \v 22 Tsa yaha can tan catyí ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra, na quɨhvɨ ra naha tsitsi yutun ndoo, tan na yaha sava ra naha nu miñi can tan cuhun ra naha inga tsiyo. Tan tsitsi tsa cuahán ra can naha ra, ra Jesús ndoo̱ ra tan catyí ra tsihin nyɨvɨ tyin na cuhun ñi. \v 23 Tsa yaha̱ tsa jacunuhu̱ ra tsi ñi, tan ndaa̱ ra yucu can cua ndacan tahvi intuhun ñi maa ra tsi Nyoo. Maa tyin tsitsi tsa nyií ra can tan cuaa̱. \v 24 Tan tsitsi tsa tsicán tahvi ra tsi Nyoo, yutun ndoo can tsa cuahán cuii tsi nda mahñu miñi. Tan ndutya miñi can cañí tsi tsi yutun ndoo can tsa cuenda tyin ñihi xaan yɨhɨ́ tatyi nu cuahán ra naha. \v 25 Tan tsa cua tuvi cuahán ndɨhɨ ra Jesús nu cuahán ra naha tsihin yutun ndoo can, tan tsicá tsihin tsaha ra cuahán ra nu ndutya. \v 26 Tan cuhva tsa nyehe̱ ra naha tsi ra, tsicá ra nu ndutya can, nayuhvi̱ xaan ra naha. Tan caná tsaa ra naha, tan catyí ra naha: \p ―¡Jihna ndo xin. Tatyi vatsí can! \p \v 27 Maa tyin nacaha̱n ra Jesús tsihin ra naha, tan catyí ra: \p ―¡Ña na̱yuhvi ndo tyin maa yu cuví! ―catyí ra. \p \v 28 Tacan tan nacaha̱n ra Pedro tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, tatun maa un vatsí juvin, cu̱hva tsa quitsi ndɨhɨ yu nu vatsí un. \p \v 29 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Na̱ha jiin. \p Tacan tan quita̱ ra Pedro tsitsi yutun ndoo can, tan quitsaha̱ tsicá ra nu ndutya tan cuahán ra nda nu vatsí ra Jesús. \v 30 Maa tyin cuhva tsa tuvi̱ iñi ra tyin ñihi xaan quitsaha̱ yɨhɨ́ tatyi, nayuhvi̱ xaan ra, tacan tan quitsaha̱ cuñí nyee ra, tan quitsaha̱ caná tsaa ra tan catyí ra: \p ―¡Ja̱cacu tsi yu, Jutu Mañi yu! \p \v 31 Tan iin yaha ñi tɨɨ̱n ra Jesús ndaha ra, tan catyí ra tsihin ra: \p ―¿Nacuenda tsa nayuhvi̱ un, yooho tsa luxu xaan tsinú iñi tsi yu? ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p \v 32 Tan cuhva tsa quɨhvɨ̱ ra naha tsitsi yutun ndoo can, cutaxi̱n tatyi can. \v 33 Tacan tan ra yucú tsitsi yutun ndoo can tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra naha nuu ra Jesús, tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Nditsa nditsa tyin Sehe Nyoo cuví tsi yooho ―catyí ra naha. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi nyɨvɨ cuuhví tsa iyó Genesaret \r (Mr. 6.53-56) \p \v 34 Tsa yaha̱ sava ra naha miñi can, tsaa̱ ra naha ñuhu Genesaret. \v 35 Tan cuhva tsa nacoto̱ nyɨvɨ iyó ican tsi ra Jesús tyin juvin ra cuví, jacoto̱ ñi tsi tandɨhɨ nyɨvɨ iyó tanɨɨ cahnu can. Tan tsindaca̱ ñi tandɨhɨ nyɨvɨ cuuhví nu nyií ra. \v 36 Tan caahán ndaahvi ñi tsihin ra, na cuhva ra tsa tɨɨn ñi vasu luxu jahma ra. Tan tandɨhɨ ñi tsa tɨɨ̱n jahma ra, nduvaha̱ ñi. \c 15 \s1 Tsa jatɨvɨ́ tsi nyɨvɨ nuu Nyoo \r (Mr. 7.1-23) \p \v 1 Tacan tan juhva ra cuví fariseo tan ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu quee̱ ra naha ñuu Jerusalén. Tan tsaha̱n ra naha nu nyií ra Jesús tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra, tan catyí ra naha: \p \v 2 ―¿Nacuenda ña javahá ra tsicá tsihin un naha ra cuhva nacoo̱ tsii tsaahnu yo?, tyin catyi̱ ra ican naha ra tyin iyó iin cuhva ndoo ndaha yo tsa ndi cumañi ca catsi yo, maa tyin ra tsicá tsihin un ña tyaá yahvi ra naha tuhun tsahnu can ―catyi ra naha. \p \v 3 Tan tsica̱ tuhun ra Jesús tsi ra naha, tan catyí ra: \p ―¿Nacuenda tyaá yahvi xaan ca ndo tuhun tsahnu tsa iyó ndo tan ña cuñí ndo tyaa yahvi ndo tsa caahán Nyoo? \v 4 Tyin Nyoo catyí ra: “Tya̱a yahvi ndo tsi jutu ndo tan tsi sɨhɨ ndo, tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa caahán ndavaha ñi sɨquɨ jutu ñi o sɨhɨ ñi, cua cúu ñi”, catyí Nyoo. \v 5 Maa tyin nyooho catyí ndo tyin cuví catyi ndo tsihin jutu ndo o tsihin sɨhɨ ndo tyehen: “Ña cuví jatyinyee yu tsi un tyin tsa tsaha̱ yu tandɨhɨ tsa iyó tsi yu tsi Nyoo.” \v 6 Tatun tsa catyi̱ ndo yacan, ña cuñí tsi tsa jatyinyee ndo tsi jutu ndo o tsi sɨhɨ ndo, catyí ndo. Tan yacan cuví tsa javahá ndo vityin, tyaá tsiyo ndo tsa caahán Nyoo tan tyaá yahvi xaan ca ndo tuhun tsahnu tsa iyó ndo. \v 7 ¡Nyooho cuñí ndo tyin vaha xaan ndo, maa tyin ña nditsa ndo! Nditsa tsa caha̱n ra Isaías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo, sɨquɨ ndo jaha̱ Nyoo. Tan catyí ra tyehen: \q1 \v 8 Nyɨvɨ ihya, jacahnú ñi tsi yu tsihin yuhu ñi. \q1 Maa tyin ñavin tsihin tsa nɨɨ iñi ñi. \q1 \v 9 Yacan cuenda nduve yahvi nyaá jacahnú ñi tsi yu. \q1 Tyin maa ñi tuhun caahán jacuahá ñi, tan ñavin tuhun yu jacuahá ñi. \m Catyi̱ ra Isaías tuhun ndo jaha̱ Nyoo, catyí ra Jesús tsihin ra ican naha ra. \p \v 10 Tacan tan cana̱ ra Jesús tsi nyɨvɨ tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Tya̱a soho ndo tsa caahán yu, tan ndu̱cu ndo cuhva cutuñi iñi ndo. \v 11 Tyin nyɨvɨ tsa tɨvɨ́ nuu Nyoo, ñavin tsa quɨhvɨ́ yuhu ñi jatɨvɨ́ tsi ñi. Tyin tɨvɨ́ ñi jahá tsa quitá yuhu ñi. \p \v 12 Tacan tan natuhva̱ ra tsa tsicá tsihin ra Jesús tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―¿A tsitó un? Ra fariseo naha ra ndasɨ xaan cuñí ra naha tsa tsiñi̱ ra naha tsa caha̱n un. \p \v 13 Tan maa ra Jesús nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Tandɨhɨ yutun tsa ña tatsi̱ Jutu yu, ra nyaá gloria, cua tuhun ra nda cuanda yoho tun. \v 14 Ja̱ña ndo tsi ra fariseo naha ra tyin ra cuaa cuví ra naha, tan janahá ra naha ityi tsi inga ra cuaa. Tan tatun iin ra cuaa tan janahá ra ityi tsi inga ra cuaa, nduvi taahan ra naha cua nacava ra naha tsitsi yavi ―catyí ra Jesús. \p \v 15 Tacan tan quitsaha̱ catyí ra Pedro tsihin ra Jesús: \p ―Ca̱tyi tuhun tsihin ndi náa cuñí tsi catyi tsa caha̱n un nañi. \p \v 16 Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ndi nyooho tan ña cutuñí ndɨhɨ iñi ndo. \v 17 ¿A ña cutuñí iñi ndo tyin tsa tsatsí yo, tsitsi yo cuahán tsi? Yaha̱ can tan cua quita nyico tsi. \v 18 Maa tyin tuhun tsa quitá yuhu yo, tsitsi añima yo queé can tan nyɨvɨ tɨvɨ́ ñi nuu Nyoo jahá tsa caahán ñi. \v 19 Tyin tsa caquiñi tsicá iñi ñi tsitsi añima ñi quitá can, tan cuñí ñi cahñi ñi nyɨvɨ. Cuñi ñi suhu ñi. Yɨhɨ́ nyɨvɨ caahán ñi cuendu, o jacuñí nyaa ñi tsi inga ca nyɨvɨ. Yɨhɨ́ ra cuñí ra coo inga ñaha ra, o ñiñaha iyó yɨɨ tsicá nuu ñi tsihin inga rayɨɨ. Yɨhɨ́ ra tsicoó ra tsihin ñaha tan ña tindaha ra tsihin ña. Tan yɨhɨ́ rayɨɨ quixí ra tsihin juvin ñi maa rayɨɨ. Tan ñiñaha yɨhɨ́ ñi quixí ñi tsihin juvin ñi maa ñaha. Tan tandɨhɨ ca maa tsa caquiñi tsa javahá ñi tsihin cuñu ñuhu ñi. \v 20 Yacan cuví tsa jatɨvɨ́ tsi nyɨvɨ nuu Nyoo. Tyin tsa ña nacatyá ñi ndaha ñi tsa ndi cumañi ca catsi ñi, ña jatɨvɨ́ can tsi ñi ―catyí ra Jesús. \s1 Nu tsinu̱ iñi iin ñaha inga ñuu tsi ra Jesús \r (Mr. 7.24-30) \p \v 21 Quita̱ ra Jesús ñuu can tan cuahán ra ityi ñuu Tiro tan Sidón. \v 22 Tan ityi can iyó iin ñaha Canaán. Tan tsa nyehe̱ ña tsi ra Jesús natuhva̱ ña nu nyaá ra tan caná tsaa ña tan catyí ña: \p ―Jutu Mañi yu, tata ra David, cu̱ndaahvi iñi tsi yu, tyin sehe yu yɨhɨ́ tatyi ña vaha tsi ña, tan nyehé xaan ña tundoho jahá nu ―catyí ña tsihin ra Jesús. \p \v 23 Maa tyin tumaa tsa ña tsiñi̱ ñi ra Jesús jahá ra tsi ra tan ña nacaha̱n ra tsa iin yaha ñi. Tacan tan natuhva̱ ra tsicá tsihin ra tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Ca̱han tsihin ña na cunuhu ña tyin utsan xaan yo tsa caná tsaa ña tsata yo. \p \v 24 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Vatsí yu jaha̱ Nyoo ñuu Israel tyin naquihin ndaahvi yu nyɨvɨ ñuu can tsa cuví ñi tumaa mbee tsa cuanaá. Tan tsa cuenda nyɨvɨ can vatsí yu. \p \v 25 Tan ñaha can natuhva̱ ña nu nyaá ra tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ña nuu ra, tan catyí ña tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, ¡ja̱tyinyee tsi yu! \p \v 26 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ña: \p ―Ña vaha tsa quihin nyaa yo paan yuhu sehe yo, tan cuhva yo catsi ina ―catyí ra tsihin ña. \p \v 27 Maa tyin ña ndasɨ cuñí ña tsa caha̱n ra, tan catyí ña tsihin ra: \p ―Nditsa, Jutu Mañi yu. Maa tyin nda cuanda ina tan tsatsí tɨ titsehe tsa cucoyo̱ xuu mesa tsitoho tɨ ―catyí ña. \p \v 28 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Yooho ñaha, tsinú xaan iñi un tsi yu. Na cuvi maa cuhva tsicá iñi un. \p Tan juvin ñi cuhva can tan nduvaha̱ sehe ña. \s1 Nu cuaha xaan nyɨvɨ cuuhví janduvaha̱ ra Jesús \p \v 29 Tsa yaha̱ yacan tan ra Jesús cuahán ra ityi yuhu miñi Galilea, tan ndaa̱ ra iin jiñi yucu tan ican tsinyaa̱ ra. \v 30 Tan cuaha xaan nyɨvɨ cuahán ñi nu nyaá ra cuandacá ñi nyɨvɨ cuuhví tyin janduvaha ra tsi ñi. Yɨhɨ́ ñi coxo ñi, cuaa ñi, ñɨɨhɨ ñi, lundu ñi. Tan yɨhɨ́ ñi yɨhɨ́ inga ca nu cuehe tsi ñi. Tan tsaqui̱n nyecu ñi tsi tandɨhɨ ñi cuuhví can nu nyaá ra Jesús. Tan janduvaha̱ ra tsi ñi. \v 31 Tan iyo xaan cuñí nyɨvɨ can nyehé ñi tyin nacaha̱n ñi ñɨɨhɨ tan nduvaha̱ ñi lundu, tan nacacá ñi coxo, tan nanyehé ñi cuaa. Tan quitsaha̱ jacahnu xaan ñi tsi Nyoo ñi, tsa cuví ñi nyɨvɨ Israel. \s1 Nu tsahá ra Jesús tsa catsi cumi mil rayɨɨ \r (Mr. 8.1-10) \p \v 32 Tacan tan cana̱ ra Jesús tsi ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ndaahvi xaan cuñí yu nyehé yu tsi nyɨvɨ ihya, tyin tsa uñi quɨvɨ yucú ñi ihya tsihin yo, tan nduve náa catsi ñi. Tan ña cuñí yu jacunuhu yu tsi ñi yuvehe ñi tyin ñaha ca catsi ñi, tan coto cúu naaha ñi ityi cuanuhú ñi ―catyí ra Jesús. \p \v 33 Tacan tan ra tsicá tsihin ra catyí ra naha tsihin ra: \p ―¿Tan numaa cua ñihi yo tsa catsi nyɨvɨ cuaha ihya, tyin ihya nduve nyɨvɨ iyó? \p \v 34 Tacan tan ra Jesús tsica̱ tuhun ra tsi ra naha tan catyí ra: \p ―¿Najava taahan paan ndahá ndo? \p Tan catyí ra naha: \p ―Utsa taahan ñi, tan uvi taahan ñi tyaca nyihi. \p \v 35 Tan catyí ra tsihin nyɨvɨ na cunyecu ñi nu ñuhu. \v 36 Tacan tan quihi̱n ra tsa utsa paan can tan tyaca can, tan nacuhva̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo. Tan quitsaha̱ tsahnú cuatyi ra paan tsihin tyaca, tan tsaha̱ ra tsi ra tsicá tsihin ra tyin na tsatsa ra naha tsi nyɨvɨ. \v 37 Tandɨhɨ ñi tsatsi̱ ñi, tan ndaha̱ vaha iñi ñi. Tan tsa ndɨhɨ̱ tsatsi̱ ñi tan naquihi̱n ra naha tsa ñahñu tsa ndoo̱ can tan quita̱ utsa tyica cuvi̱ tsi. \v 38 Tan ra tsa tsatsi̱ can naha ra quita̱ maa cumi mil ra naha tan sɨɨn maa ñiñaha tan tsa nyihi. \v 39 Yaha̱ can tan jacunuhu̱ ra tsi ñi, tan quɨhvɨ̱ ra tsitsi yutun ndoo, tan cuahán ra ityi Magdala. \c 16 \s1 Ra cuví fariseo naha ra tan ra cuví saduceo naha ra tsicán ra naha tsi ra Jesús na javaha ra iin tsa iyo \r (Mr. 8.11-13; Lc. 12.54-56) \p \v 1 Tacan tan ra fariseo naha ra tan ra saduceo naha ra tsaha̱n ra naha nu nyií ra Jesús, tyin cuñí ra naha nducu cuhva ra naha tsi ra. Tan catyí ra naha na javaha ra iin tsa iyo tsihin tunyee iñi Nyoo. \v 2 Maa tyin nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tsa cueñi, tuhvá ndo catyí: “Sɨɨ xaan caa ityaan cua cuvi tyin cuaaha xaan nu vico”. \v 3 Tan tsa tuvi catyí tucu ndo tyin ña sɨɨ maa caa cua cuvi, tyin iñi naaha xaan tan cuaaha xaan vico, catyí ndo. ¿Nacuenda tyin tsitó tucu ndo yacan tan tsa cuví vityin ña cuví nacoto ndo, nyooho ra jandaví ñaha? \v 4 Nyɨvɨ tsa iyó vityin, quiñi xaan iyó ñi tan ña tsinú iñi ñi tsi Nyoo. Maa ñi tsa iyo cuñí ñi nyehe ñi. Maa tyin yuhu ña cua javaha yu tsa iyo nyehe ñi, tyin tumaa tsa cuvi̱ tsi ra Jonás, yacan ña cua nyehe ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra naha; tsahan cuahán ra. \s1 Tuhun caahán ra fariseo naha ra cuví tsi tumaa yutsan iya \r (Mr. 8.14-21) \p \v 5 Cuhva tsa yaha̱ ra tsicá tsihin ra Jesús inga tsiyo miñi can, nducuhu̱n iñi ra naha tyin nduve paan tsa catsi ra naha ndahá ra naha. \v 6 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Ja̱ha ndo cuenda tsi ndo tsihin yutsan iya ra fariseo tan ra saduceo naha ra ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 7 Tacan tan quitsaha̱ natuhún tahan ra naha tan catyí ra naha: \p ―¿A ñavin tyin nduve paan ndahá yo catsi yo, yacan cuenda caahán ra tyehen tsihin yo? ―catyí ra naha. \p \v 8 Tan tsa tuvi̱ iñi ra Jesús tsa tsicá iñi ra naha, catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nyooho tsa luxu ñi tsinú iñi tsi yu, ¿nacuenda tyin tsicá xaan iñi ndo tyin nduve tsa catsi ndo ndahá ndo? \v 9 ¿A ñaha ca cutuñi iñi ndo? ¿A ña nducuhún iñi ndo quɨvɨ tsa jacatsi̱ yu tsi uhun mil rayɨɨ tsihin uhun taahan ñi paan, tan najava taahan tyica jacutu̱ ndo tsihin tsa ñahñu tsa ndoo̱ can? \v 10 ¿A tsa naá ndɨhɨ tucu iñi ndo quɨvɨ tsa jacatsi̱ yu cumi mil rayɨɨ, tan najava taahan tyica jacutu̱ ndo tsihin tsa ndoo̱ tsa utsa taahan ñi paan? \v 11 ¿Nacuenda ña tuví iñi ndo tyin ñavin tuhun paan caahán yu tsa catyi̱ yu tyin na jaha ndo cuenda tsi ndo tsihin yutsan iya ra fariseo tan ra saduceo naha ra? ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 12 Tacan tan cutuñi̱ iñi ra naha tyin ñavin tsa cuenda yutsan iya paan can caahán ra, maa tyin na jaha ra naha cuenda tsi ra naha tsihin tsa jacuahá ra fariseo tan ra saduceo naha ra. \s1 Nu catyí ra Pedro tyin ra Jesús cuví ra Cristo, ra jacacú tsi yo \r (Mr. 8.27-30; Lc. 9.18-21) \p \v 13 Cuhva tsa tsaa̱ ra Jesús ityi ñuu Cesarea Filipo, tsica̱ tuhun ra tsi ra tsicá tsihin ra tan catyí ra: \p ―¿Náa catyí nyɨvɨ? ¿Yóo ra cuví yu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria? ―catyí ra. \p \v 14 Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Yɨhɨ́ nyɨvɨ catyí ñi tyin ra Juan ra jacoondutya̱ tsi nyɨvɨ cuví un. Tan inga nyɨvɨ catyí ñi tyin ra Elías cuví un, tan yɨhɨ́ tucu ñi catyí ñi tyin ra Jeremías, o inga ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha cuví un. \p \v 15 Tacan tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tan nyooho, ¿yóo ra cuví yu, catyí ndo? \p \v 16 Tacan tan nacaha̱n ra Simón Pedro tan catyí ra: \p ―Yooho cuví ra Cristo, Sehe Nyoo nyitó ―catyí ra. \p \v 17 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Sɨɨ xaan cuví tsi yooho, Simón, sehe ra Jonás, tyin ñavin nyɨvɨ janaha̱ tuhun ihya tsi un, tyin maa Jutu yu, ra nyaá gloria janaha̱ tsi un. \v 18 Tan yuhu catyí yu tsihin un tyin yooho cuví ra Pedro. Tan sɨquɨ cava ihya, cua javaha yu vehe ñuhu yu. Tan ña cua tanɨ tsi jaha tuhun tsiihí. \v 19 Yuhu cua cuhva yu ndaha tucu tsa cuenda nu ndacá ñaha Nyoo tsi un. Tan tandɨhɨ tsa cuhñi un ihya nu ñuhu ñayɨvɨ, tsa nuuhñí jaha̱ Nyoo nda gloria. Tan tandɨhɨ tsa ndatsi un ihya nu ñuhu ñayɨvɨ, tsa ndatsi̱ maa Nyoo nda gloria. \p \v 20 Tacan tan catyi̱ ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra tyin ña cahan ra naha tsihin nyɨvɨ tun juvin ra cuví ra Cristo ra tsa quee̱ nu nyaá Nyoo. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin cua cahñi nyɨvɨ tsi ra \r (Mr. 8.31―9.1; Lc. 9.22-27) \p \v 21 Nda quɨvɨ can quitsaha̱ catyí ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra, tyin cuñí tsi tsa cuhun ra ñuu Jerusalén. Tan ra cuví mandoñi naha ra, tan ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, tan cua janyehe xaan ra naha tundoho tsi ra. Tan catyí ra tyin cua cahñi ra naha tsi ra, maa tyin tsa tsinu uñi quɨvɨ cua nandoto ra inga tsaha. \v 22 Tacan tan quihi̱n ra Pedro tsi ra tan quita̱ sɨɨn ra tsihin ra tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ra Jesús tyin ña vaha tsa caahán ra tan catyí ra: \p ―Na ña cuhva Nyoo tsa tahan un tacan, Jutu Mañi yu ―catyí ra. \p \v 23 Tan nanyico̱ coo ra Jesús, tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ra Pedro: \p ―¡Ja̱tsiyo nyaha tsi un, cuihna! Tyin cuñí un casɨ un tsi yu. Tyin yooho ña tsicá iñi un cuhva cuñí Nyoo, tyin cuhva cuñí nyɨvɨ tsicá iñi un ―catyí ra. \p \v 24 Tacan tan ra Jesús catyi̱ ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Tatun ndáa nyooho cuñí cunyicun tsi yu, ca̱hnya iñi ndo tsa cuñí maa ndo javaha ndo, tacan tan cuvi javaha ndo tsa cuñí Nyoo. Tan ña cua ndu uvi iñi ndo tsa yɨhɨ́ ndo cuenda yu, vasu tandɨhɨ quɨvɨ nyehé ndo tundoho. Tyin yacan cuví cruu tsa taahán tsi cuiso ndo tatun cua cunyicun ndo tsi yu. \v 25 Tan nyooho tsa ña cuñí nyehe tundoho, tan ña cuñí ndo cuhva ndo ñayɨvɨ iyó ndo tsa cuenda yu, cua nyehe ndo tundoho anyaya. Maa tyin nyooho tsa cua cuhva ñayɨvɨ ndo tsa cuenda yu, cua cacu ndo. \v 26 Tyin nduve yahvi nyaá tsa cua ñihi ndo tandɨhɨ tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ tun añima ndo tan ña cua cacu tsi. Tyin nduve maa náa tsihin tan cuvi tyahvi ndo tan ña cua cunaa añima ndo. \v 27 Tyin yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, cua quitsi nyico yu inga tsaha, maa tyin tsihin tsa cahnu cuví Jutu yu, tan cua quitsi ángel tsihin yu. Tacan tan cua tyahvi yu tsi intuhun intuhun ndo tsa cuenda tsa javaha̱ ndo. \v 28 Tan tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin yɨhɨ́ nyooho tsa yucú ihya vityin, cua nyehe ndo nu vatsí yu tsa cua cundaca ñaha yu, tsa ndi cumañi ca cúu ndo ―catyí ra Jesús. \c 17 \s1 Nu nyehe̱ uñi taahán ra tsicá tsihin ra Jesús nácaa tsa sɨɨ caá xiñu ra Jesús nu ndacá ñaha ra nda gloria \r (Mr. 9.2-13; Lc. 9.28-36) \p \v 1 Tan tsa yaha̱ iñu quɨvɨ, tan quihi̱n ra Jesús tsi ra Pedro tan ra Jacobo, tan ra Juan yañi ra Jacobo. Tan cuahán ra iin yucu sucun xaan tsihin ra naha. \v 2 Tan ican nasama̱ cuhva caá ra Jesús nuu ra yucú tsihin ra. Tan xiñu xaan nuu ra cuvi̱ tumaa xiñu ñicanyii. Tan jahma ra cuitsin xaan tsi cuvi̱ tumaa cuitsin ñuhu̱. \v 3 Tacan tan nyehe̱ ra naha tsi ra Moisés tan ra Elías, natuhún ra naha tsihin ra Jesús. \v 4 Tan quitsaha̱ caahán ra Pedro tsihin ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, vaha xaan tyin yucú ndi ihya. Tatun cuñí un, javaha ndi uñi taahan tyahva, iin tsi tsi maa un, tan inga tsi tsi ra Moisés, tan iin tsi tsi ra Elías ―catyí ra Pedro tsihin ra Jesús. \p \v 5 Tsitsi tsa caahán ra Pedro, quitsi̱ iin vico tsa xiñu xaan sɨquɨ ra naha. Tan tyasɨ̱ tsi tsi ra naha. Tan tsiñi̱ ra naha iin ndusu tsa caahán tsitsi vico can tan catyí tsi tyehen: \p ―Ra ihya cuví Sehe yu, tan cuñí xaan yu tsi ra. Tan sɨɨ xaan cuñí yu tsihin ra. Tya̱a yahvi ndo tsa caahán ra ―catyí ndusu can. \p \v 6 Tsa tsiñi̱ ra tsicá tsihin ra Jesús tuhun ihya, tsicava̱ tsihin nuu ra naha nda nu ñuhu, tyin nayuhvi̱ xaan ra naha. \v 7 Tacan tan natuhva̱ ra Jesús nu cayucú ra naha, tan tɨɨ̱n ra tsi ra naha, tan catyí ra: \p ―Ndu̱vita ndo, tan ña na̱yuhvi ndo. \p \v 8 Tan cuhva tsa nanyehe̱ ra naha, intuhun ña ra Jesús nyaá, tan nduve inga uvi ca ra naha. \p \v 9 Tan cuhva tsa vatsí nuu ra naha yucu can, catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Ña ca̱han ndo tsa nyehe̱ ndo ihya tsihin nyɨvɨ. Tsa yaha tsa cúu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria tan nandoto ra, tacan tan cua cahan ndo can ―catyí ra. \p \v 10 Tacan tan tsica̱ tuhun ra tsicá tsihin ra tsi ra, tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda tyin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra caahán ra naha tyin jihna ca ra Elías taahán tsi quitsi? \p \v 11 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa tyin jihna ca ra Elías cua quitsi tan cua janduvaha ra tandɨhɨ. \v 12 Maa tyin yuhu catyí yu tsihin ndo tyin tsa yaha̱ quitsi̱ ra Elías, tan ña nacoto̱ nyɨvɨ tsi ra, tan javaha̱ ñi tsihin ra tandɨhɨ cuhva cuñi̱ maa ñi. Tan tacan tucu yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, cua janyehe ñi tundoho tsi yu ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 13 Tacan tan cutuñi̱ iñi ra naha tyin tuhun ra Juan, ra jacoondutya, caahán ra Jesús. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra luhlu tsa tsiihí naaha jahá tatyi ña vaha \r (Mr. 9.14-29; Lc. 9.37-43) \p \v 14 Cuhva tsa tsaa̱ ra naha nu yucú nyɨvɨ, natuhva̱ iin ra tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra nuu ra Jesús, tan catyí ra tsihin ra: \p \v 15 ―Tata, cu̱ndaahvi iñi tsi sehe yu, tyin yɨhɨ́ cuehe tsiihí naaha tsi ra, tan tuhvá ra nduva ndasava, tan cuaha xaan tundoho nyehé ra jahá cuehe can. Tan yɨhɨ́ tsaha nduvá ra nu ñuhu̱ tan cayú ra, tan nduvá tucu ra nu yɨhɨ́ ndutya. \v 16 Tan tsindaca̱ yu tsi ra tsi ra tsicá tsihin un, maa tyin ña cuvi̱ janduvaha̱ ra naha tsi ra ―catyí ra. \p \v 17 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―¡Nyooho, nyɨvɨ tsa ña tsinú iñi cuví ndo! ¡Tan caquiñi ndo! ¿Ndáa nda quɨvɨ cua cunyii yu tsihin ndo? ¿Tan ndáa nda quɨvɨ cua cunyee iñi yu tsihin ndo, tyin nyooho ña tsinú vaha maa iñi ndo tsi yu? Ti̱ndaca ndo tsi ra luhlu tsi yu ―catyí ra. \p \v 18 Tacan tan tava̱ ra Jesús tsi nu tatyi ña vaha can, tan quita̱ nu tsi ra luhlu can. Tan juvin ñi cuhva can nduvaha̱ ra. \p \v 19 Tsa yaha̱ can tan tsica̱ tuhun sɨɨn ra tsicá tsihin ra Jesús tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda tyin nyuhu ña cuvi̱ tava ndi tatyi ña vaha can? \p \v 20 Tan ra Jesús nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Tyin luxu cuii ñi tsinú iñi ndo tsi yu. Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin tun tsinú iñi ndo tsi yu, tumaa iin tsɨtɨ mostaza, cuví catyi ndo tsihin yucu ihya na catsiyo tsi tan cuhun tsi inga ityi, tan yucu ihya cuhun tsi inga ityi. Tan nduve tsa ña cua cuvi javaha ndo tatun nditsa tsa tsinú iñi ndo tsi yu. \v 21 Maa tyin tahan tatyi ña vaha can, quita nu maa ñi tsihin tsa coonyitya yo tan ndacan tahvi yo tsi Nyoo ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \s1 Inga tsaha caha̱n ra Jesús tsa cua cahñi nyɨvɨ tsi ra \r (Mr. 9.30-32; Lc. 9.43-45) \p \v 22 Yucú ra naha Galilea can, tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, iin ra cua nacuhva cuenda ra tsi yu tsi ra xaan iñi tsi yu naha ra. \v 23 Tan cua cahñi ra naha tsi yu. Maa tyin tsa tsinu uñi quɨvɨ tan cua nandoto yu ―catyí ra. \p Tsa tsiñi̱ ra naha tuhun ihya, cuiihya xaan cuñí ra naha cuvi̱. \s1 Nu tyahví ra naha cuenda tsa nduvaha vehe ñuhu cahnu \p \v 24 Cuhva tsa tsaa̱ ra Jesús tan ra tsicá tsihin ra ñuu Capernaum, ra tavá xuhun cuenda vehe ñuhu naha ra, tsaha̱n ra naha tsinyehe̱ ra naha nu nyií ra Pedro tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿A ña tuhvá ra jacuahá tsi ndo tyahví xuhun tsa cuenda vehe ñuhu cahnu? ―catyí ra naha tsihin ra Pedro. \p \v 25 Tan nacaha̱n ra Pedro tan catyí ra: \p ―Tuhvá ra. \p Tan tsa quɨhvɨ̱ ra Pedro tsitsi vehe nu iyó ra naha, jihna ca ra Jesús nacaha̱n tan catyí ra: \p ―¿Nacaa cuñí yooho, Simón? ¿Yóo tsi quihín ra cuví rey tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya yahvi? ¿A tsi nyɨvɨ ñuu maa ra o tsi inga nyɨvɨ? \p \v 26 Nacaha̱n ra Pedro tan catyí ra: \p ―Tsi inga nyɨvɨ. \p Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Tun tacan, nyɨvɨ ñuu maa ra ña taahán tsi tyahvi ñi. \v 27 Maa tyin ña cuñí yo tsa cahan ra naha sɨquɨ yo, yacan cuenda vaha ca tsa cuhun un yuhu miñi can, tan jacuhun un yɨquɨ tucu un tsitsi ndutya. Tan tyaca tsa cua ñihi un tsa jihna ñi, tsitsi yuhu tɨ cua ñihi un xuhun. Tan tsihin yacan ñi cua tyahvi un tsa cuenda yo ―catyí ra Jesús tsihin ra Pedro. \c 18 \s1 Nu janaha̱ ra Jesús yóo ra cahnu ca cuví nuu tandɨhɨ nyɨvɨ tsa ndacá ñaha Nyoo \r (Mr. 9.33-37; Lc. 9.46-48) \p \v 1 Quɨvɨ can natuhva̱ ra tsicá tsihin ra Jesús nu nyaá ra, tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿Yóo ra cahnu ca cuví nu ndacá ñaha Nyoo? \p \v 2 Tacan tan ra Jesús cana̱ ra tsi iin ra luhlu, tan tyaa̱ ra tsi ra mahñu ra naha. \v 3 Tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tatun nyooho tan ña cua nasama ndo cuhva iyó ndo tan ña janduluhlu ndo tsi ndo tumaa ra nyihi, ña cua cuvi quɨhvɨ ndo nu ndacá ñaha Nyoo. \v 4 Tyin ra tsa cahnu ca cuví nuu Nyoo, juvin ra cuví ra tsa janduluhlú tsi, tumaa ra luhlu ihya. \v 5 Nyɨvɨ tsa naquihín tsi iin nyɨvɨ tumaa ra luhlu ihya, tyin tsinú iñi ñi tsi yu, yuhu naquihín cuenda ñi. \s1 Nu caahán ra Jesús tsihin yo nácaa jaha cuenda yo tsi yo coto javaha yo tsa ña vaha \r (Mt. 5.29-30; Mr. 9.42-48; Lc. 17.1-2) \p \v 6 ’Tatun yóo nyɨvɨ natyuhú tsi iin nyɨvɨ tsa ñaha ca tsinú vaha iñi tsi yu, na javaha ñi tsa caquiñi, vaha ca na cunuhñi iin yuu yoso vee jucun ñi natyuhu̱ can, tan cujanehñi nyɨvɨ tsi ñi nu cunu ndutya ñuhu. \v 7 ¡Ndahvi nyɨvɨ ñuu ñayɨvɨ, tyin tacan iyó tsa jatɨvɨ́ tsi ñi! ¡Tan ndahvi tucu ra ndaahvi tsa jatɨvɨ́ tsi ñi! \p \v 8 ’Yacan cuenda tatun ndaha un o tsaha un javahá tsa ña vaha, ca̱hnya can tan ja̱vita un. Tyin vaha ca quɨhvɨ un nu coo un tsihin Nyoo tsihin tsa lundu ndaha un o lundu tsaha un, tan ñavin ca tsa nanɨɨ un tan jacuhun Nyoo tsi un nu cayú ñuhu̱ tsa ña cua ndahva maa. \v 9 Tun javahá un tsa ña vaha jahá tinuu un, ta̱va can tan ja̱vita un. Tyin vaha ca quɨhvɨ un nu coo un tsihin Nyoo tsihin intuhun tinuu un, tan ñavin ca tsa jacuhun Nyoo tsi un tsihin nduvi tinuu un nu cayú ñuhu̱ tsitsi anyaya. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin tumaa mbee tsa cunaa̱, tacan cuví yo \r (Lc. 15.3-7) \p \v 10 ’Ña caca iñi ndo tyin ra nyihi cuenda yu ihya nduve yahvi nyaá ra naha nuu Nyoo, tyin yuhu catyí yu tsihin ndo tyin cahnu ca cuví ra naha tyin ángel jahá cuenda tsi ra naha nduvi tan niñu, nyecú ra naha nuu Jutu yu, ra nyaá gloria. \v 11 Tyin yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, vatsí jacacu yu tsi nyɨvɨ tsa cuanaa. \p \v 12 ¿Nacaa cuñí nyooho? Tatun iin ra tan iyó iin cientu mbee jana ra, tan cunaa intuhun tɨ, ¿a ña nacoo ra tsa cumi xico tsahun cumi tɨ nu yucú tɨ, tan cuhun ra cunanducu ra tsi quɨtɨ tsa cuanaa can? \v 13 Tan tatun nañihi ra tsi tɨ, tsa nditsa tyin sɨɨ ca cua cuñi ra tsihin quɨtɨ can, tan ñavin ca tsihin tsa cumi xico tsahun cumi quɨtɨ tsa ña tsinaa̱. \v 14 Tan tacan tucu, Jutu yo ra nyaá gloria, ña cuñí ra tsa cunaa ndi intuhun nyɨvɨ tsa cuví tumaa ra nyihi ihya. \s1 Nacaa taahán tsi jahá tahan yo tucahnu iñi tsi yo \r (Lc. 17.3) \p \v 15 ’Tatun ra yañi un tan javaha̱ ra tsa ña vaha tsi un, ca̱han tsihin intuhun ñi maa ra tan ca̱tyi un tsihin ra tyin ña vaha cuhva javaha̱ ra. Tan tatun tyaa yahvi ra tuhun caahán un, tsa jaha̱ canaa un tsi ra inga tsaha cuenda Nyoo cuví can. \v 16 Maa tyin tatun ña tyaa yahvi ra tsi un, tacan tan ca̱na un tsi iin o uvi ra tyin cuvi ra naha tsa ndaa tsa cuenda tsa cua cahan un tsihin ra can. \v 17 Tatun ña tyaa yahvi ra ndi maa tsi ra tsa tsaha̱n tsihin un naha ra, tacan tan ca̱han tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ yucú vehe ñuhu. Tan tatun ña tyaa yahvi ra tsi ñi vehe ñuhu, tacan tan ja̱ha ndo tumaa tsa ñavin ra yɨhɨ́ tuhun Nyoo cuví ra tan cuví ra tumaa ra caquiñi tsa tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha nda ñuu Roma. \p \v 18 ’Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tandɨhɨ tsa cuhñi ndo ihya nu ñuhu ñayɨvɨ, tsa nuuhñi tsi jaha̱ maa Nyoo nda gloria. Tan tandɨhɨ tsa ndatsi ndo ihya nu ñuhu ñayɨvɨ, tsa ndatsi maa Nyoo nda gloria. \p \v 19 ’Tan juvin ñi catyí tucu yu tsihin ndo, tatun uvi ndo ihya nu ñuhu ñayɨvɨ, tan tsa natuhu̱n tahan ndo tan tsicán ndo tsi Jutu yu, ra nyaá gloria, cua cuhva ra yacan tsi ndo. \v 20 Tyin nu yucú uvi o uñi nyɨvɨ tan jacahnú ñi tsi yu, ican nyaá yu mahñu ñi ―catyí ra Jesús. \p \v 21 Tacan tan tsaha̱n ra Pedro tsindaca̱ tuhun ra tsi ra Jesús tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, tatun ra yañi yu tan javahá ra tsa ña vaha tsihin yu, ¿najava taahan tsaha taahán tsi jaha yu tucahnu iñi tsi ra? ¿A utsa taahan tsaha? \p \v 22 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Catyí yu tsihin un tyin ñavin utsa taahan ñi tsaha; nda cumi cientu cumi xico utsi tsaha taahán tsi jaha un tucahnu iñi. \s1 Nu caha̱n ra Jesús iin cuhva cuenda iin ra tsa ña cuñi̱ jaha tucahnu iñi \p \v 23 ’Yacan cuenda tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ cuví tsi tumaa iin rey tsa nacana̱ tsi tandɨhɨ musu ra tyin cua nyehe ra nácaa nyaá cuenda ra naha tsi ra. \v 24 Tan cuhva tsa quitsaha̱ natavá ra cuenda, tan tsindaca̱ ra tsi iin musu tsa cuaha millón pesu nyaá cuenda tsi ra. \v 25 Tan musu can nduve náa tsihin tyahvi ra tsi tsitoho ra, yacan cuenda tsitoho ra catyí: “Xi̱co ndo tsi ra iin cahnu ñi tsihin ñasɨɨhɨ ra, tan tsihin sehe ra tan tandɨhɨ tsa iyó tsi ra tan tsihin xuhun quita can cua tyahvi ra tsa nyaá cuenda ra tsi yu.” \v 26 Tacan tan musu can tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra nuu tsitoho ra, tan caha̱n ndaahvi ra tsihin ra, tan catyí ra: “Tata, ja̱ha tumañi iñi, cu̱atu un luxu, tan tyahvi yu tandɨhɨ tsa nyaá cuenda yu tsi un nda ñihi yu xuhun”, catyí ra. \v 27 Tan cundahvi̱ iñi tsitoho ra tsi ra, tan jaha̱ ra tucahnu iñi tsi ra, tan janaa̱ ra tandɨhɨ tsa nyaá cuenda ra, tan jandoo̱ nuña ra tsi ra. \v 28 Maa tyin cuhva tsa quita̱ musu can, nañihi̱ ra tsi iin ra vaha iñi tsi ra tsa cuví musu tumaa maa ra. Tan ra vaha iñi can nyaá cuenda ra luxu ñi tsi ra. Tan tɨɨ̱n ra tsi ra can, tan quitsaha̱ tɨɨ́n ra jucun ra, tan catyí ra tsihin ra: “Tya̱hvi tsa nyaá cuenda un tsi yu.” \v 29 Tacan tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra can nuu ra, tan caha̱n ndaahvi ra tsihin ra tan catyí ra: “Cu̱atu luxu tan nda ñihi yu xuhun tan cua tyahvi yu tandɨhɨ tsa nyaá cuenda yu tsi un”, catyí ra. \v 30 Maa tyin maa ra ña cuñi̱ ra cuatu ra, tan tsaha̱n ra tsityihi̱ ra tsi ra can vehe caa nda cuanda tsa tyahvi̱ ra tsa nyaá cuenda ra tsi ra. \v 31 Tsa nyehe̱ inga ca musu tsa javaha̱ ra, cuiihya xaan cuñí ra naha, tan tsaha̱n ra naha tsinacatyi̱ tuhun ra naha tsihin tsitoho ra naha tsa ña vaha tsa javaha̱ ra can. \v 32 Tacan tan tsitoho ra can tava̱ tyiñu ra na quitsi ra can. Tan tsa tsaa̱ ra, tan catyí ra tsihin ra: “Musu ña vaha cuví un. Yuhu jaha̱ yu tucahnu iñi tandɨhɨ tsa nyaá cuenda un tsi yu, tyin caha̱n ndaahvi un tsihin yu. \v 33 Tacan cuñi̱ tsi tsa cundaahvi iñi un tsi ra vaha iñi tsi un tumaa tsa cundaahvi̱ iñi maa yu nyehe̱ yu tsi un”, catyí ra tsihin ra. \v 34 Tan cuxaa̱n xaan tsitoho ra, tan tava̱ tyiñu ra na tatsi tuñi ra naha tsi ra nda cuanda tsa tyahvi ra tandɨhɨ tsa nyaá cuenda ra. \p \v 35 Tan nu ndɨhɨ caha̱n ra Jesús, tan catyí ra tyehen: \p ―Tacan cua javaha tucu Jutu yu, ra nyaá gloria, tsihin nyooho tatun ña jaha ndo tucahnu iñi tsi nyɨvɨ ndo tsihin tsa nɨɨ iñi añima ndo. \c 19 \s1 Nu caahán ra Jesús tyin ña vaha tsa nacoo ihñi rayɨɨ tsi ñasɨɨhɨ ra \r (Mr. 10.1-12; Lc. 16.18) \p \v 1 Tsa yaha̱ tsa caha̱n ra Jesús tuhun ihya, tan quita̱ ra cuenda Galilea can, tan cuahán ra cuenda Judea inga tsiyo yutya cahnu Jordán, ityi nu caná ñicanyii. \v 2 Cuaha xaan nyɨvɨ tsinyicu̱n tsi ra, tan janduvaha̱ ra tsi nyɨvɨ cuuhví. \p \v 3 Tacan tan juhva ra fariseo naha ra natuhva̱ ra naha nu nyaá ra Jesús, tyin cuñí ra naha nducu cuhva ra naha tsi ra tyin tacan tan cuvi tyaa ra naha cuatyi sɨquɨ ra. Tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿A vaha tsa nacoo rayɨɨ tsi ñasɨɨhɨ ra tsa cuenda náa ñi tɨsɨhɨ tsaha̱ ña tsi ra? \p \v 4 Tan nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―¿A ña tuhvá ndo cahví nu tutu Nyoo nu catyí tsi tyin ra tsa javaha̱ tsi ndo nda quɨvɨ jihna ñi, javaha̱ ra rayɨɨ tan ñaha? \v 5 Tan catyí tsi tyehen: “Taahán tsi nacoo rayɨɨ tsi jutu ra tan sɨhɨ ra, tan ndu iin ra tsihin ñasɨɨhɨ ra. Tan tsa nduvi taahan ñi cua cuvi ñi tumaa tsa intuhun ña nyɨvɨ.” \v 6 Yacan cuenda, ñavin ca uvi taahan ñi, maa tyin nduvi ñi intuhun ña nyɨvɨ cuví ñi. Yacan cuenda, ña taahán tsi tsa nacoo tahan ñi tsi ñi tyin maa Nyoo tsa jandu ii̱n tsi ñi ―catyí ra. \p \v 7 Tacan tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra Jesús tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda tsa tyaa̱ ra Moisés tyin cuví canɨ iin rayɨɨ tutu cuenda ley ra tan nacoo ra ñasɨɨhɨ ra? \p \v 8 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tsa cuenda tsa ndava añima ndo, yacan cuenda, tsaha̱ ra Moisés ndatu tsa nacoo ndo ñasɨɨhɨ ndo. Maa tyin quɨvɨ jihna ñi ñavin tacan tsicoo̱ nyɨvɨ. \v 9 Yuhu catyí yu tsihin ndo tyehen: Ra tsa nacoo̱ ñasɨɨhɨ, tan ñavin tsa cuenda tsa quituvi̱ ña tsihin inga rayɨɨ, tan tindaha̱ ra tsihin inga ñaha, tsicoó cuatyi ra nuu Nyoo. Tan ra tsa tindaha̱ tsihin ñaha tsa nacoo̱ rayɨɨ can, juvin ñi tsicoó tucu cuatyi ra can ―catyí ra. \p \v 10 Tacan tan ra tsicá tsihin ra, catyí ra naha tsihin ra: \p ―Tatun tacan taahán tsi coo rayɨɨ tsihin ñasɨɨhɨ ra, vaha ca ña tindaha yo. \p \v 11 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ña tandɨhɨ nyɨvɨ cuví naquihin cuenda tuhun ihya. Maa tyin nyɨvɨ tsa tsaha̱ Nyoo cuví naquihin cuenda ñi can. \v 12 Tsa ña tindaha nyɨvɨ, cuaha ñi cuenda cuví tsi. Yɨhɨ́ ñi ña cuñí ñi tindaha ñi tyin iin cuhva caa maa ñi nda cacu̱ ñi. Tan inga ñi ña cuñí ñi tindaha ñi tyin tsa nducapu̱n ñi jaha̱ nyɨvɨ. Tan yɨhɨ́ ñi ña tindaha̱ ñi tsa cuenda tsa cuñí ñi javaha ñi maa ñi maa tyiñu Nyoo, na nducuaha ca añima tsa ndacá ñaha Nyoo. Tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cuví javaha yacan na javaha ñi ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nasocó ra Jesús tsi tsa nyihi \r (Mr. 10.13-16; Lc. 18.15-17) \p \v 13 Tacan tan quitsi̱ ndaca nyɨvɨ juhva tsa nyihi tsi ra Jesús tyin na tyiso ndaha ra jiñi tsi naha tsi, tan ndacan tahvi ra tsa cuenda tsi. Maa tyin ra tsicá tsihin ra quitsaha̱ caahán ra naha tsi nyɨvɨ tsa cuahán tsihin tsa nyihi can. \v 14 Maa tyin ra Jesús catyí ra: \p ―Ja̱ña ndo tsi tsa nyihi na quitsi maa tsi naha tsi nu nyaá yu. Tan ña casɨ ndo. Tyin nyɨvɨ ndacá ñaha Nyoo cuví ñi tumaa tsa nyihi ihya ―catyí ra. \p \v 15 Tacan tan tyiso̱ ndaha ra jiñi tsi naha tsi. Yaha̱ can tan cuahán ra. \s1 Nu tsaha̱ ra Jesús cuhva tyin yɨɨ xaan nacuhva cuenda iin ra cuca tsi ra tsi Nyoo \r (Mr. 10.17-31; Lc. 18.18-30) \p \v 16 Iin ra tyuvaa tsaha̱n ra tsindaca̱ tuhun ra tsi ra Jesús tan catyí ra: \p ―Maestro, vaha xaan un. ¿Náa taahán tsi javaha yu tan cuvi coo yu ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa? \p \v 17 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―¿Nacuenda catyí un tyin ra vaha cuví yu? Intuhun ñi maa Nyoo cuví ra vaha. [Tan tsa catyí un tyin vaha yu, nacotó un tyin Nyoo cuví yu.] Maa tyin tatun cuñí un coo un ñayɨvɨ tsa ña cua naa maa, ja̱vaha tandɨhɨ tuhun tsa tsaha̱ Nyoo tyin javaha yo ―catyí ra tsihin ra. \p \v 18 Tan ra tyuvaa can catyí ra: \p ―¿Ndáa tsa cuví can? \p Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Ña ca̱hñi un nyɨvɨ. Ña co̱o inga ñaha tsi un. Ña su̱hu un tsa tsii nyɨvɨ. Ña ca̱han un cuendu sɨquɨ nyɨvɨ. \v 19 Tya̱a yahvi tsi jutu un tan tsi sɨhɨ un. Tan cu̱ñi tsi nyɨvɨ, tumaa tsa cuñí un tsi maa un. \p \v 20 Tan ra tyuvaa can, catyí ra tsihin ra: \p ―Tandɨhɨ maa yacan tan tyaá yahvi yu nda tahan luhlu yu tan nda cuanda vityin. ¿Náa ca cumañí tsi yu? \p \v 21 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Tatun cuñí un tsa iin ndaha ñi cuvi un iin ra cuɨtɨ nuu Nyoo, cu̱aahan tan xi̱co un tsa iyó tsi un, tan cu̱hva un tsi nyɨvɨ ndaahvi, tan qu̱itsi nyicun un tsi yu. Tacan tan coo tsa cuca tsi un nda gloria ―catyí ra. \p \v 22 Maa tyin cuhva tsa tsiñi̱ ra tyuvaa can tsa caha̱n ra Jesús tsihin ra, cuiihya xaan cuñí ra cuvi̱ tan cuanuhu̱ ra tyin cuca xaan ra. \p \v 23 Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin yɨɨ xaan tan cuví nacuhva cuenda nyɨvɨ cuca tsi ñi na cundaca ñaha Nyoo tsi ñi. \v 24 Catyí yu tsihin ndo inga tsaha, tyin vasu yɨɨ xaan yaha iin camellu xuu iin yɨquɨ tucu, maa tyin yɨɨ xaan ca tsa quɨhvɨ iin nyɨvɨ cuca nu ndacá ñaha Nyoo ―catyí ra Jesús. \p \v 25 Tsa tsiñi̱ ra tsicá tsihin ra Jesús tsa caha̱n ra, iyo xaan cuñí ra naha, tan quitsaha̱ tsicá tuhun tahan ra naha, tan catyí ra naha: \p ―Tun tacan, yoñi cua cuvi cacu \p \v 26 Tacan tan nanyehe̱ ra Jesús nu nyecú ra naha tan catyí ra: \p ―Nyɨvɨ ña cuví javaha ñi yacan, maa tyin Nyoo cuví javaha ra tandɨhɨ. \p \v 27 Tacan tan quitsaha̱ caahán ra Pedro tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, nyuhu tandɨhɨ maa tsa iyó tsi ndi nacoo̱ ndi tan nyicún ndi tsi un. ¿Náa cua ñihi ndi? ―catyí ra tsihin ra. \p \v 28 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin quɨvɨ tsa cua ndutsaa tandɨhɨ tsa iyó, yacan cuví quɨvɨ cua cunyaa yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria nu tyayu sɨɨ xaan caá tan cua cundaca ñaha yu. Tan nyooho tsa nyicún tsi yu, cua cunyecu ndɨhɨ ndo nu utsi uvi taahan tyayu sɨɨ caá. Tan cua cundaca ñaha ndo tsi tandɨhɨ nyɨvɨ cuví tata tsa utsi uvi taahan sehe ra Israel. \v 29 Tan tandɨhɨ nyooho tan tandɨhɨ inga nyɨvɨ tsa nacoo̱ vehe, o yañi ñi, o cuhva ñi, o jutu ñi, o sɨhɨ ñi, o ñasɨɨhɨ ñi, o sehe ñi, o ñuhu ñi, tsa cuenda yuhu, cua ñihi ñi iin cientu ca tsaha sɨquɨ can, tan cua ñihi tucu ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa coo ñi. \v 30 Cuaha xaan nyɨvɨ cuahán ityi nuu vityin, ñi ican cua cuhun nu ndɨhɨ ña. Tan cuaha xaan nyɨvɨ cuahán nu ndɨhɨ vityin, ñi ican cua cuhun ityi nuu. \c 20 \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús iin cuhva cuenda ra jahá tyiñu \p \v 1 ’Tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ, cuví tsi tumaa iin ra iyó cora uvas. Tan tuvi ñi quita̱ ra cuahán ra cuanducú ra musu jaha tyiñu nu tyiñu jahá ra. \v 2 Tan ndoo̱ ra tuhun tsihin musu can tyin cua tyahvi ra yahvi tsa iin quɨvɨ. Tan jacuhu̱n ra tsi ra naha cua jaha tyiñu ra naha nu iyó tyiñu jahá ra. \v 3 Yaha̱ can tan cuahán ra inga tsaha cuhva caa ɨɨn tsa tuvi. Tan nyehe̱ ra tsi juhva ca ra yucú taxin nuyahvi can. \v 4 Tan catyí ra tsihin ra naha: “Cu̱aahan ndɨhɨ tucu nyooho ja̱ha tyiñu ndo nu tyiñu jahá yu, tan cua tyahvi maa yu tsi ndo nácaa taahán tsi tsi ndo.” Tacan tan cuahán ndɨhɨ tucu ra can naha ra. \v 5 Tan tsitoho cora can quita̱ ra inga tsaha tsa ora. Tan juvin ñi musu nducú ra. Tan caa uñi tsa tseñi, quita̱ ra inga tsaha nducú ra musu. \v 6 Yaha̱ can tan quita̱ nyico ra caa uhun tsa tseñi tan nyehe̱ ra yucú taxin juhva ca ra naha nuyahvi can. Tan catyí ra tsihin ra naha: “¿A nduve tyiñu jahá ndo? tyin nduvi nduvi yucú taxin ndo nuyahvi ihya.” \v 7 Tan nacaha̱n ra can naha ra tan catyí ra naha: “Yucú taxin maa ndi tyin nduve tyiñu jahá ndi tan yoñi tavá tyiñu tsi ndi.” Tacan tan catyí ra tsihin ra naha: “Cu̱aahan ndɨhɨ ndo ja̱ha tyiñu ndo nu tyiñu jahá yu. Tan tyahvi maa yu tsi ndo nácaa taahán tsi tsi ndo”, catyí ra. \v 8 Tan cuhva tsa cua cuaa, tsitoho tyiñu can catyí ra tsihin ra yɨhɨ́ ndaha musu can: “Na cana un tsi musu, tan tya̱hvi un tsi ra naha. Qu̱itsaha tyahvi un tsi ra tsa quɨhvɨ̱ nu ndɨhɨ naha ra, tan nu cua ndɨhɨ tan tya̱hvi un tsi ra tsa quɨhvɨ̱ tsa jihna ñi naha ra”, catyí ra. \v 9 Tacan tan tsaa̱ ra tsa quɨhvɨ̱ caa uhun tsa tseñi can naha ra. Tan intuhun intuhun ra naha quihi̱n ra naha yahvi nanɨɨ iin quɨvɨ. \v 10 Yaha̱ can, tan cuhva tsa taha̱n tsi tsi ra tsa quɨhvɨ̱ tsa jihna ñi can naha ra, cuñí maa ra naha tyin cuaha ca cua tyahvi ra tsi ra naha. Maa tyin inducu ñi yahvi iin quɨvɨ quihi̱n ra naha. \v 11 Tan cuhva tsa quihi̱n ra naha, quitsaha̱ caahán ra naha tsi tsitoho tyiñu can. \v 12 Tan catyí ra naha: “Ra tsa tsaa̱ nu ndɨhɨ ihya naha ra, intuhun ñi hora jaha̱ tyiñu ra naha. Tan iin ñi yahvi tyahvi̱ un tsi ra naha tsihin tucu nyuhu tan nduvi nduvi jaha̱ tyiñu ndi nu ihñi”, catyí ra naha. \v 13 Maa tyin nacaha̱n tsitoho tyiñu can, tan catyí ra tsihin iin ra can: “¡Tsaa!, nduve tsa ña vaha javaha̱ yu tsihin un. ¿A ñavin yahvi tsa iin quɨvɨ ndoo̱ yo tuhun tyin cua tyahvi yu tsi un? \v 14 Qu̱ihin yahvi un, tan cu̱anuhu. ¿A nduve ndatu iyó tsi yu tsa tyahvi yu tsi ra tsa quɨhvɨ̱ nu ndɨhɨ iin ñi cuhva tsa tyahvi̱ yu tsi yooho? \v 15 ¿A nduve ndatu iyó tsi yu tsa javaha yu náa cuñí maa yu tsihin xuhun yu? ¿A ndasɨ cuñí un tyin vaha iñi yu tsihin inga ra can naha ra?” catyí ra. \v 16 Tacan nyɨvɨ quɨhvɨ̱ nu ndɨhɨ, cuhun ñi ityi nuu. Tan nyɨvɨ cuahán ityi nuu, nda nu ndɨhɨ ña cua cuhun ñi. Tyin cuaha xaan nyɨvɨ nacaná Nyoo, maa tyin juhva ñi ñi nacatsí ra. \s1 Inga tsaha jacotó ra Jesús cuhva cua cahñi nyɨvɨ tsi ra \r (Mr. 10.32-34; Lc. 18.31-34) \p \v 17 Cuhva tsa cuñí cuhun ra Jesús nda ñuu Jerusalén, cana̱ sɨɨn ra tsi tsa utsi uvi ra tsicá tsihin ra tan catyí ra tsihin ra naha: \p \v 18 ―Nyehe̱ ndo tyin cuahán yo Jerusalén vityin. Tan ndacan cua nacuhva cuenda nyɨvɨ tsi yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, tsi ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan tsi ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, tan cua catyi ra naha tyin taahán tsi cúu yu. \v 19 Tan cua nacuhva cuenda ra naha tsi yu tsi ra ñuu Roma naha ra, tyin vacu nducu ra naha tsi yu. Tan cañi ra naha tsi yu. Tan cahñi ra naha tsi yu nu cruu. Maa tyin tsa tsinu uñi quɨvɨ cua nandoto yu ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \s1 Nu tsicán sɨhɨ ra Jacobo tan ra Juan iin tumañi iñi tsi ra Jesús \r (Mr. 10.35-45) \p \v 20 Tacan tan ñasɨɨhɨ ra Zebedeo natuhva̱ ña nu nyií ra Jesús tsihin nduvi sehe ña, ra Jacobo tan ra Juan. Tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ña nuu ra tyin cua ndacan ña iin tumañi iñi tsi ra. \v 21 Tan tsica̱ tuhun ra Jesús tsi ña tan catyí ra: \p ―¿Náa cuñí un? \p Tan catyí ña: \p ―Quɨvɨ tsa cunyaa un nu ndacá ñaha un nda gloria, cu̱hva tsa cunyaa nduvi sehe yu xiin un. Na cunyaa iin ra tsiyo cuaha un, tan inga ra tsiyo satyin un. \p \v 22 Maa tyin nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Nyooho ña tsitó ndo tsa tsicán ndo. ¿A cuví nyehe nyooho tundoho tsa cua nyehe yuhu? ¿A cuví cuhun ndo tuhun tsiihí tumaa cua cuhun yuhu? ―catyí ra. \p Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Cuví maa. \p \v 23 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tsa nditsa tyin cua nyehe ndo tundoho, tan cua cuhun ndo tuhun tsiihí tumaa cuhun yuhu tuhun tsiihí. Maa tyin tsa cunyaa ndo tsiyo cuaha yu tan tsiyo satyin yu, ñavin yuhu taahán tsi cuhva yacan tsi ndo, tyin tsa tsitó maa Jutu yu yóo cua cuhva ra can ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 24 Tan tsa tsiñi̱ tsa utsi ca ra tsicá tsihin ra Jesús yacan, cuxaa̱n ra naha tsi nduvi ra can naha ra. \v 25 Maa tyin cana̱ ra Jesús tsi ra naha tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tsa tsitó maa ndo, tyin ra ndacá ñaha tsi nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, ñihi xaan ndacá ñaha ra naha tsi ñi. Tan ra cuví ityi nuu tsihin ra naha nduyaa xaan ra naha. \v 26 Maa tyin ñavin tacan taahán tsi javaha nyooho. Tyin ra tsa cuñí nducahnu ca cuvi nu Nyoo, cuñí tsi cuví ra musu tandɨhɨ nyooho. \v 27 Tan ndáa nyooho tsa cuñí ndo cuví ndo ityi nuu, cuñí tsi cuví ndo musu tandɨhɨ ca ra naha. \v 28 Tumaa yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, ña vatsí yu tyin jatyinyee nyɨvɨ tsi yu. Maa tyin yuhu vatsí yu vatsí jatyinyee yu tsi maa ñi, tan cua cuhva yu ñayɨvɨ yu tsa cuenda ñi. Tyin tsihin yacan cua tyahvi yu cuatyi tandɨhɨ ñi. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi uvi taahan ra cuaa \r (Mr. 10.46-52; Lc. 18.35-43) \p \v 29 Cuhva tsa cua quita ra Jesús ñuu Jericó tsihin ra tsicá tsihin ra, cuaha xaan nyɨvɨ cuahán cua nyicun tsi ra naha. \v 30 Tan yuhu ityi can nyecú uvi taahan ra cuaa. Tan cuhva tsa tsiñi̱ ra naha tyin cua yaha ra Jesús, quitsaha̱ caná tsaa ra naha. Tan catyí ra naha: \p ―¡Jutu Mañi yu, tata ra David, cu̱ndaahvi iñi tsi ndi! ―catyí ra naha. \p \v 31 Tan nyɨvɨ quitsaha̱ caahán ñi tsihin ra naha na casɨ ra naha yuhu ra naha. Maa tyin ñihi ca cana̱ tsaa ra naha: \p ―¡Jutu Mañi yu, tata ra David, cu̱ndaahvi iñi tsi ndi! \p \v 32 Tacan tan tsicuɨñɨ̱ ra Jesús tan cana̱ ra tsi nduvi taahan ra cuaa can, tan tsica̱ tuhun ra tsi ra naha tan catyí ra: \p ―¿Náa cuñí ndo javaha yu tsi ndo? \p \v 33 Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Jutu Mañi yu, ja̱nanyehe tsi ndi. \p \v 34 Tacan tan cundaahvi̱ iñi ra Jesús tsi ra naha, tan tɨɨ̱n ra tinuu ra naha. Tan iin yaha ñi nanyehe̱ ra naha, tan cuɨtɨ cuanyicún ndɨhɨ ra naha tsi ra Jesús. \c 21 \s1 Nu cuahán ra Jesús ñuu Jerusalén \r (Mr. 11.1-11; Lc. 19.28-40; Jn. 12.12-19) \p \v 1 Tsa cua tsaa ra naha ñuu Jerusalén, tan tsaa̱ ra naha ñuu Betfagé, yatyin ñi yucú Olivo nu iyó yutun olivo. Tacan tan tava̱ tyiñu ra Jesús tsi uvi ra tsicá tsihin ra. \v 2 Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Cu̱aahan ndo ñuu tsa canyií ityi nuu ihya. Tan ican cua ñihi ndo iin urru sɨɨhɨ, nuuhñí tɨ. Tan ndacá tɨ iin urru luhlu. Nda̱tsi ndo tsi tɨ, tan quitsi̱ ndaca ndo tsi tɨ naha tɨ tsi yu. \v 3 Tan tatun yóo tsicá tuhun tsi ndo: “¿Náa cuú ndo tsi tɨ naha tɨ?”, tan ca̱tyi ndo tsihin ñi: “Tyin tsiñí ñuhu tɨ naha tɨ tsi maa ra ndacá ñaha, maa tyin numi ñi cua quitsi ndaca nyico ndi tsi tɨ naha tɨ”, ca̱tyi ndo tsihin ñi ―catyí ra. \p \v 4 Tacan cuvi̱ tyin cundaa tsa caha̱n ra cuvi̱ ndusu yuhu Jutu Mañi yo taha̱n tsanaha nu catyi̱ ra tyehen: \q1 \v 5 Ca̱han ndo tsihin nyɨvɨ ñuu Sión: \q1 “Nye̱he ndo, vatsí rey ndo nu iyó ndo. \q1 Ndaahvi ñi vatsí ra yosó ra iin urru luhlu, sehe iin quɨtɨ tsa tuhvá nyisó carga”, catyi̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo can. \p \v 6 Tacan tan cuahán ra tsicá tsihin ra Jesús, tan javaha̱ ra naha tumaa tsa caha̱n ra tsihin ra naha. \v 7 Quitsi̱ ndaca ra naha tsi tɨ tsihin sɨhɨ tɨ. Tan tyiso̱ ra naha jahma ra naha tsata tɨ, tan ndaa̱ ra Jesús tsi tɨ. \v 8 Tan cuaha xaan nyɨvɨ tsaqui̱n ñi jahma ñi nu ñuhu ityi nu cuahán ra, tan inga ñi tsahnya̱ ñi ndaha yutun tsaqui̱n ñi tsitsi ityi. \v 9 Tan nyɨvɨ tsa cuahán ityi nuu tan ityi tsata, quitsaha̱ caná tsaa ñi tan catyí ñi: \p ―¡Cahnu xaan cuví ra cuví tata ra rey David! ¡Cahnu xaan cuví ra tsa jaquitsi̱ Jutu Mañi yo Nyoo! ¡Tan na jacahnu yo tsi Nyoo ra nyaá gloria! ―catyí ñi. \p \v 10 Cuhva tsa tsaa̱ ra Jesús ñuu Jerusalén can, tandɨhɨ maa nyɨvɨ ñuu quitsaha̱ cuvaá jahá ñi, tan cuaha xaan ñi tsicá tuhun tahan ñi tsi ñi, tan catyí ñi: \p ―¿Yóo ra cuví ra ihya? \p \v 11 Tan catyí ñi: \p ―Ra Jesús, ra cuví ndusu yuhu Nyoo, ra ñuu Nazaret tsa canyií Galilea cuví ra ―catyí ñi. \s1 Nu tava̱ ra Jesús tsi nyɨvɨ xicó tsitsi vehe ñuhu cahnu \r (Mr. 11.15-19; Lc. 19.45-48; Jn. 2.13-22) \p \v 12 Yaha̱ can tan quɨhvɨ̱ ra Jesús tsitsi vehe ñuhu cahnu Nyoo. Tan tava̱ ra tsi tandɨhɨ nyɨvɨ jatá tan xicó ican. Tan janduva̱ ra mesa nu nasamá ñi xuhun. Tan janduva̱ ra tyayu nu xicó ñi paloma. \v 13 Tan catyí ra tsihin nyɨvɨ: \p ―Nu tutu Nyoo catyí tyin vehe Nyoo, nu tsicán tahvi yo tsi ra cuví tsi, tan tacan cua cunañi tsi. Tan nyooho jananduvi̱ ndo vehe ihya, vehe ñasuhu ―catyí ra tsihin ñi. \p \v 14 Tan tsa tsito̱ juhva ra cuaa tan ra coxo naha ra tyin nyií ra Jesús tsitsi vehe ñuhu cahnu, quɨhvɨ̱ ra naha tan janduvaha̱ ra Jesús tsi ra naha. \v 15 Tan nyehe̱ ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu cahnu naha ra tyin javaha̱ ra Jesús tsa iyo. Tan tsiñi̱ ra naha tyin caná tsaa tsa nyihi tsitsi vehe ñuhu, tan catyí tsa nyihi can: \p ―¡Cahnu xaan cuví ra cuví tata ra rey David! ―catyí tsi naha tsi. \p Tacan tan cuxaa̱n ra naha tsa tsiñi̱ ra naha tsa caahán tsa nyihi can. \v 16 Tan catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―¿A tsiñí un tsa caahán tsa nyihi can? \p Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsiñí yu. Maa tyin ¿a ñaha ca cahvi nyooho nu tutu Nyoo nu catyí tsi tyehen? \q1 Jutu Mañi yu, tsa nyihi tan lee tsa ndi tyaxín sɨɨ xaan tsitá tsi naha tsi jahá un. \q1 Tan vaha xaan jacahnú tsi tsi un, catyí tsi, ―catyí ra Jesús. \p \v 17 Tacan tan nacoo̱ ra tsi ra naha, tan quita̱ ra ñuu can cuahán ra ñuu Betania. Tan ican ndoo̱ ra tsacuaa can. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tsi yutun higo tsa ña tsahá tsɨtɨ \r (Mr. 11.12-14, 20-26) \p \v 18 Tan tsa tuvi cuii ñi inga quɨvɨ can, vatsí nyico ra Jesús nda ñuu Jerusalén, tan tsaa̱ soco tsi ra. \v 19 Tan nyehe̱ ra nyaá iin yutun higo yatyin ñi yuhu ityi can. Tan natuhva̱ ra nu nyaá tun, maa tyin nduve maa náa nañihi̱ ra nuu tun. Maa ñi ndaha tun iñi. Tacan tan catyí ra tsihin tun: \p ―¡Ndi inga tsaha ña cua cuhva ca un tsɨtɨ! \p Tan juvin ñi cuhva can na ityi̱ tun. \v 20 Tan tsa nyehe̱ ra tsicá tsihin ra tsa javaha̱ ra tsi tun, iyo xaan cuñí ra naha, tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda tsa numi xaan na ityi̱ yutun higo can? \p \v 21 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tatun tsinú iñi ndo tan ña ndu uvi iñi ndo, ñavin tsa javaha̱ yu tsihin yutun higo ihya ñi cuví javaha tucu nyooho, tyin cuví ndɨhɨ tucu catyi ndo tsihin yucu ihya: “Cu̱atsiyo ihya tan cuhun un nda tsitsi ndutya ñuhu.” Tan cua cuhun tsi. \v 22 Tan tandɨhɨ tsa cua ndacan ndo nu cua ndacan tahvi ndo tsi Nyoo, tatun tsinú iñi ndo tyin cua cuhva ra, cua ñihi ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu tsica̱ tuhun ra cumí tyiñu vehe ñuhu naha ra tsi ra Jesús yóo tava̱ tyiñu tsi ra tyin cahan ra tsihin nyɨvɨ \r (Mr. 11.27-33; Lc. 20.1-8) \p \v 23 Yaha̱ can tan quɨhvɨ̱ ra Jesús tsitsi vehe ñuhu cahnu, tan tsitsi tsa jacuahá ra ican, natuhva̱ ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra nu nyaá ra, tan ra cuví mandoñi ñuu Israel naha ra. Tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿Yóo tava̱ tyiñu tsi un tsa javahá un tyehen? ―catyí ra naha. \p \v 24-25 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Yuhu tucu cuñí yu ndaca tuhun yu tsi nyooho. ¿Yóo jaquitsi̱ tsi ra Juan tyin jacoondutya ra tsi nyɨvɨ? ¿A Nyoo jaquitsi̱ tsi ra, o nyɨvɨ? Tatun catyi tuhun ndo tsihin yu, cua catyi tuhun tucu yuhu tsihin ndo yóo tava̱ tyiñu tsi yu tsa javahá yu tyehen ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p Tacan tan ra ican naha ra quitsaha̱ caahán yuhu tahan ra naha, tan catyí ra naha: \p ―Tatun catyí yo tyin Nyoo jaquitsi̱ tsi ra Juan, cua catyi ra tsihin yo: “Tun tacan, ¿nacuenda ña tsinu̱ iñi ndo tsi ra?” \v 26 Tan tatun catyi yo tyin nyɨvɨ jaquitsi̱ tsi ra, yuuhví yo coto cuxaan nyɨvɨ tsi yo, tyin tandɨhɨ ñi tsinú iñi ñi tyin ra Juan, cuenda Nyoo caha̱n ra ―catyí ra naha. \p \v 27 Tacan tan catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Ña tsitó ndi. \p Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tan ndi yuhu, tan ña catyi tuhun yu tsihin ndo yóo tava̱ tyiñu tsi yu. \s1 Nu caahán ra Jesús iin cuhva cuenda uvi taahan sehe iin rayɨɨ \p \v 28 Ra Jesús catyí ra tsihin ra cumi tyiñu vehe ñuhu naha ra: \p ―¿Nacaa catyí ndo cuenda tsa cua cahan yu ihya? Iin rayɨɨ, iyó uvi taahan sehe ra. Tan catyí ra tsihin iin sehe ra: “Cu̱aahan cua jaha tyiñu nu iyó tyiñu jahá yu.” \v 29 Tan nacaha̱n sehe ra tan catyí ra: “¡Ña cuhun yu!” Maa tyin yaha̱ can tan nasama̱ cuhva tsicá iñi ra tan tsaha̱n ra tsijaha̱ tyiñu ra. \v 30 Yaha̱ can tan jutu ra caha̱n ra tsihin inga sehe ra. Tan catyí tucu ra tsihin ra na cuhun ra cujaha tyiñu ra. Tan ra ican numi ñi quihi̱n ra tyiñu tan catyí ra: “Vaha, tyaa, cuhun maa yu.” Maa tyin ña tsaha̱n ra. \v 31 Tsitsi tsa nduvi taahan ra can naha ra, ¿ndáa ra javaha̱ tsa caha̱n jutu ra? ―catyí ra Jesús. \p Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Ra tsa caha̱n ra tsihin tsa jihna ñi. \p Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin nyɨvɨ caquiñi tumaa ra tsa tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha tan ñi sɨɨ iñi caca nuu, jihna ca ñi cua quɨhvɨ nu ndacá ñaha Nyoo tan ñavin ca nyooho. \v 32 Tyin ra Juan, ra jacoondutya̱ tsi nyɨvɨ, quitsi̱ ra jacuaha̱ ra tsi ndo nácaa taahán tsi coo cuɨtɨ ndo, tan nyooho ña tsinu̱ iñi ndo tsi ra. Maa tyin ra tavá xuhun naha ra tan ñi sɨɨ iñi caca nuu tsinu̱ iñi ñi tsi ra. Tan nyooho vasu ndi maa nyehe̱ ndo yacan, maa tyin ña nasama̱ ndo cuhva iyó ndo, tan ña tsinu̱ iñi ndo tsi ra. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin tumaa cuví juhva nu caquiñi nahnu, tacan cuví ra tsa cua cahñi tsi ra \r (Mr. 12.1-12; Lc. 20.9-19) \p \v 33 ’Tya̱a soho ndo inga cuhva ihya: Tsicoo̱ iin rayɨɨ, tan iyó ñuhu ra. Tan tatsi̱ ra yoho yucu vixi tsa nañí uvas, tan tyihi̱ ra cora. Tan javaha̱ ra iin nu cua tava ra ndutya uvas can. Tan javaha̱ tucu ra iin vehe sucun tyin cuvi jaha cuenda ra tandɨhɨ. \p ’Yaha̱ can tan tsaha̱ nuu ra ñuhu can tsi juhva ra cua jaha tyiñu naha ra, tan cuahán ra inga ñuu. \v 34 Tan tsa tsaa̱ quɨvɨ tsa iyó uvas can, jacuhu̱n ra tsi juhva musu ra, na ndacan ra naha tsi ra jahá tyiñu can naha ra, na cuhva ra naha juhva uvas tsa taahán tsi tsi ra. \v 35 Maa tyin ra jahá tyiñu can tɨɨ̱n ra naha tsi musu can naha ra, tan cañi̱ ra naha tsi iin ra. Tan inga ra tsahñi̱ ra naha, tan cañi̱ ra naha yuu tsi inga ra. \v 36 Tacan tan tsa inga tsaha, cuaha ca musu jacuhu̱n tsitoho cora can tan ñavin ca tsa jihna ñi. Maa tyin tumaa tsa javaha̱ ra naha tsihin ra tsa tsaha̱n jihna naha ra, tacan ñi javaha̱ nyico ra naha tsihin ra ihya naha ra. \p \v 37 ’Nu ndɨhɨ jacuhu̱n ra tsi maa maa sehe ra, tyin cuñí maa ra tyin cua tyaa yahvi ra naha tsi sehe ra. \v 38 Maa tyin cuhva tsa nyehe̱ ra jahá tyiñu can naha ra tsi sehe ra, natuhu̱n tahan ra naha tan catyí ra naha: “Ra ihya cua ndoo tsihin tandɨhɨ tsa iyó ihya. Na cahñi yo tsi ra tan ndoo maa yo tsihin cora ihya”, catyí ra naha. \v 39 Tacan tan tɨɨ̱n ra naha tsi ra, tan tava̱ ra naha tsi ra ityi tsata cora can, tan tsahñi̱ ra naha tsi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 40 Tacan tan tsica̱ tuhun ra Jesús tsi ra naha tan catyí ra: \p ―Quɨvɨ cua quitsi ra jatsii ñuhu can, ¿náa cua javaha ra tsihin ra jahá tyiñu can naha ra? \p \v 41 Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Ña cua cuatu ra, tyin cua cahñi ra tsi ra caquiñi can naha ra. Tan cua cuhva nuu ra ñuhu can tsi inga ra jaha tyiñu naha ra, tan quɨvɨ coo uvas, cua nacuhva cuenda ra naha juhva tsa taahán tsi tsi ra cuví tsitoho cora can. \p \v 42 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¿A ñaha ca cahvi̱ nyooho nu tutu Nyoo nu catyí tsi tyehen? \q1 Yuu tsa javita̱ ihñi ra javahá vehe, \q1 Yacan cuví yuu tsa ñiñi ca. \q1 Jutu yo Nyoo cuví ra tsa javaha̱ tandɨhɨ can. \q1 Tan iyo xaan cuñí yo nyehé yo, catyí tsi. \p \v 43 ’Yacan cuenda catyí yu tsihin ndo tyin ña cua cuhva Nyoo cuhun ndo nu ndacá ñaha ra. Tan cua cuhva ra tsi nyɨvɨ tsa javahá cuhva cuñí ra tyin nditsa tsahá ñi tsi ñi cundaca ñaha ra. \v 44 Tan tsa cuenda yuu can, yóo nyɨvɨ tsa nduva sɨquɨ tsi, cua tahnu cuatyi ñi. Tan tatun yuu can tan canacava tsi sɨquɨ yóo nyɨvɨ, cua taxin nyihi ñi ―catyí ra Jesús. \p \v 45 Cuhva tsa tuvi̱ iñi ra jutu tsa cuví ityi nuu can naha ra tan ra fariseo naha ra tyin cuenda maa ra naha caha̱n ra Jesús cuhva ihya, \v 46 cuñi̱ ra naha tɨɨn ra naha tsi ra, maa tyin yuuhví ra naha tsi nyɨvɨ tyin tsinú iñi ñi tyin ra Jesús caahán ra cuenda Nyoo. \c 22 \s1 Nu caha̱n ra Jesús iin cuhva cuenda vico tindaha \r (Lc. 14.15-24) \p \v 1 Quitsaha̱ caahán ra Jesús tsihin nyɨvɨ inga tsaha tsihin cuhva, tan catyí ra: \p \v 2 ―Tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ cuví tsi tumaa iin rey tsa javaha̱ iin vico tsa cuenda tsa cua tindaha sehe ra. \v 3 Tan jacuhu̱n ra tsi musu ra na cucana ra naha tsi nyɨvɨ tsa jacoto̱ ra tyin cuhun ñi, maa tyin ñi ican, ña cuñi̱ ñi cuhun ñi. \v 4 Tan jacuhu̱n nyico ra inga ca musu ra, tan catyi̱ ra tsihin ra naha: “Ca̱han ndo tsihin ñi na quitsi ñi, tyin tsa iyó vaha tsa cua catsi yo. Tan tsa tsahñi̱ yu indɨquɨ tan inga quɨtɨ xaahan. Tan tsa iyó vaha tandɨhɨ. Yacan na quitsi ñi”, catyí ra. \v 5 Maa tyin ñi ican ña tyaa̱ yahvi ñi tsa caha̱n ra. Iin ra tsaha̱n ra nu iyó cora ra, inga ra tsaha̱n ra nu jahá tyiñu ra. \v 6 Tan inga ra naha tɨɨ̱n ra naha tsi musu rey can naha ra tan cañi̱ xaan ra naha tsi ra naha nda cuanda tsahñi̱ ra naha tsi ra naha. \v 7 Tacan tan ra rey can cuxaa̱n xaan ra, tan jacuhu̱n ra tsi andaru ra na cucahñi ra naha tsi ra tsa tsahñi̱ tsi musu can naha ra, tan cahmi ra naha ñuu ra naha. \v 8 Tacan tan catyí ra rey can tsihin musu ra: “Tandɨhɨ tan tsa iyó vaha tsa cuenda vico tindaha, maa tyin ñi cana̱ yu, ña taahán tsi tsa quitsi ñi. \v 9 Cu̱aahan ndo ityi cahnu tan ca̱na ndo tsi tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nañihi ndo na quitsi ñi vico tindaha”, catyí ra rey can. \v 10 Musu can cuahán ra naha tandɨhɨ ñi ityi, tan jandu ii̱n ra naha tsi tandɨhɨ nyɨvɨ nañihi̱ ra naha: ñi caquiñi tan ñi vaha iñi. Tacan tan tsitu tsitsi vehe ra tsihin nyɨvɨ. \p \v 11 ’Tacan tan quɨhvɨ̱ ra rey can cua nyehe ra tsi tandɨhɨ nyɨvɨ tsa yucú vico yuvehe ra. Tan nyehe̱ ra tyin nyaá iin ra tsa nduve jahma vico tindaha nditsí. \v 12 Tan catyí ra rey tsihin ra: “Tsaa, ¿nacuenda nyií un ihya tan nduve jahma vico tindaha nditsi un?” Tan ña nacaha̱n maa ra can. \v 13 Tacan tan catyí ra rey can tsihin ra tyihí mesa can naha ra: “Cu̱hñi ndo tsaha ra tan ndaha ra, tan ta̱va ndo tsi ra nu naa ityi tsata vehe. Ican cua vacu ra, tan catsan ña cua cuvi nuhu ra”, catyí ra. \v 14 Tyin cuaha xaan nyɨvɨ nacana̱ Nyoo, maa tyin juhva ñi ñi nacatsi̱ ra ―catyí ra Jesús. \s1 Nu caahán ra Jesús tsa cuenda tsa tyahví nyɨvɨ xuhun tsi ra ndacá ñaha nda ñuu Roma \r (Mr. 12.13-17; Lc. 20.20-26) \p \v 15 Tacan tan cuahán ra fariseo naha ra tan ndoo̱ ra naha tyiñu tyin cua jacahan ra naha tsi ra Jesús iin tsa ña vaha, tyin tacan tan cuvi tyaa ra naha cuatyi sɨquɨ ra. \v 16 Tan jacuhu̱n ra naha tsi juhva ra yɨhɨ́ cuenda ra naha, iin caa ñi tsihin juhva ra yɨhɨ́ cuenda ra Herodes. Tan catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Maestro, tsitó ndi tyin tsa nditsa caahán un. Tan tsihin tsa nditsa janahá un ityi Nyoo. Tan inducu ñi cuñí un nyehe un tsi nyɨvɨ cuca tan nyɨvɨ ndaahvi. \v 17 ¿Nacaa tsicá tucu iñi yooho: A vaha tyahví yo tsa tsicán ra ndacá ñaha nda ñuu Roma, o ña vaha? \p \v 18 Tan ra Jesús tuvi̱ iñi ra tyin ña vaha cuhva tsicá iñi ra naha, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nyooho tsa jahá tyin vaha xaan ndo, tan ña nditsa. ¿Nacuvi tyin nducú cuhva ndo tsi yu? \v 19 Ja̱naha jihna ndo iin xuhun tsa tuhvá yo tyahví tsi ra ndacá ñaha tsi yu ―catyí ra. \p Tan tsindaca̱ ra naha iin xuhun tsa nañí denario tsi ra. \v 20 Tan tsa nyehe̱ ra Jesús xuhun can, tsica̱ tuhun ra tsi ra naha tan catyí ra: \p ―¿Yóo nuu tan yóo sɨvɨ nyaá ihya? \p \v 21 Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Nuu ra ndacá ñaha. \p Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tun tacan jiin, cu̱hva ndo tsa tsii ra ndacá ñaha tsi ra, tan cu̱hva ndo tsa tsii Nyoo tsi maa ra ―catyí ra. \p \v 22 Tsa tsiñi̱ ra naha tsa caha̱n ra Jesús, iyo xaan cuñi̱ ra naha. Tan cuahán ra naha. \s1 Nu cuñi̱ ra cuví saduceo naha ra jandavi ñaha ra naha tsi ra Jesús \r (Mr. 12.18-27; Lc. 20.27-40) \p \v 23 Juvin ñi quɨvɨ can juhva ra cuví saduceo naha ra tsaha̱n ra naha nu nyií ra Jesús. Tan ra cuví saduceo can ña tsinú iñi ra naha tsa cua nandoto ndɨyɨ quɨvɨ tsa cua naa ñuu ñayɨvɨ. Yacan cuenda tsica̱ tuhun ra naha tsi ra Jesús, tan catyí ra naha: \p \v 24 ―Maestro, ra Moisés catyi̱ ra tyin tatun iin ra tindaha̱ tan tsihi̱ ra tan ña tsicoo̱ sehe ra, taahán tsi tsa tindaha yañi ra tsihin ñasɨɨhɨ ra. Tacan tan cua coo sehe ra tsihin ña tsa cuenda ra yañi ra tsa tsihi̱. \v 25 Vaha. Tun iin ra tan iyó utsa sehe yɨɨ ra, tan ra tsa jihna ñi tindaha̱ ra. Tan nduve sehe ra tsicoo̱ tsihin ñasɨɨhɨ ra tan tsihi̱ ra. Ndoo̱ ñasɨɨhɨ ra tsi yañi ra tsa tsinu uvi. \v 26 Tan juvin ñi tsihi̱ ndɨhɨ ra can. Tan ndoo̱ ñaha can tsihin ra tsa tsinu uñi, maa tyin juvin ñi tacan taha̱n ndɨhɨ ra. Tan inducu ñi taha̱n tandɨhɨ tsa utsa ra naha. \v 27 Tan nu ndɨhɨ ña tsihi̱ ndɨhɨ maa ñaha can. \v 28 Tatun nditsa tsa cua nandoto nyɨvɨ tsihi̱, ¿ndáa tsa utsa taahan ra can naha ra cua cuvi yɨɨ ña? Tyin tandɨhɨ maa ra naha tindaha̱ tsihin ña ―catyí ra naha. \p \v 29 Tan nacaha̱n ra Jesús tsihin ra naha tan catyí ra: \p ―Nyooho, caahán soho ñi maa ndo, tsa cuenda tyin ña tsitó ndo tsa nyaá nu tutu Nyoo, tan ndi ña tsitó ndo nácaa tsa cahnu cuví tunyee iñi tsa iyó tsi Nyoo. \v 30 Tyin quɨvɨ cua nandoto nyɨvɨ tsihi̱, ndi ña cua tindaha ñi, tan ndi ña cua cuhva ñi sehe sɨɨhɨ ñi tindaha, tyin cua cuvi ñi tumaa cuví ángel tsa iyó gloria. \v 31 Tyin tuhun Nyoo tsahá cuenda tsi nácaa cuví tuhun tsa cua nandoto nyɨvɨ tsa tsihi̱. ¿O ñaha ca cahvi ndo nu tsahá cuenda Nyoo tuhun can tsi ndo? tan catyí tsi tyehen: \q1 \v 32 “Yuhu cuví Nyoo cuenda ra Abraham, tan ra Isaac tan ra Jacob.” \m Ihya nyehé yo tyin nyito añima ra can naha ra, vasu tsanaha tsihi̱ ra naha. Tyin Nyoo ñavin Nyoo cuenda nyɨvɨ tsihi̱ cuví ra, tyin Nyoo cuví ra Nyoo cuenda nyɨvɨ nyito ―catyí ra. \p \v 33 Tan tsa tsiñi̱ nyɨvɨ tsa caahán ra Jesús, iyo xaan cuñí ñi. \s1 Ley tsa ñiñi ca tsa tsaha̱ Nyoo \r (Mr. 12.28-34) \p \v 34 Tsa tsito̱ ra fariseo naha ra tyin ra Jesús tyasɨ̱ ra yuhu ra saduceo naha ra, ndu ii̱n ra naha. \v 35 Tan iin ra tsa nyií tsihin ra naha cuví ra maestro cuenda ley vehe ñuhu tan cuñi̱ ra nducu cuhva ra tsi ra Jesús. Tan tsica̱ tuhun ra tsi ra, tan catyí ra: \p \v 36 ―Maestro, ¿ndáa ley cuví tsa ñiñi ca? \p \v 37 Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―“Cu̱ñi tsi Jutu Mañi yo Nyoo tsihin tsa nɨɨ iñi un tan tsihin tsa nɨɨ iñi añima un, tan tsihin tandɨhɨ tsa tsiñi tuñi jiñi un.” \v 38 Ley ihya cuví tsa ñiñi ca, tan tsa jihna ñi taahán tsi javaha yo. \v 39 Tan tsa tsinu uvi, tsa yatyin inducu ñi caahán tsi tumaa caahán tsa jihna ñi tan catyí tsi tyehen: “Cu̱ñi tsi nyɨvɨ tahan un tumaa cuñí un tsi maa un.” \v 40 Tatun tyaá yahvi ndo nduvi taahan ley ihya, tsa tyaá yahvi ndɨhɨ ndo tandɨhɨ ca ley tsa tyaa̱ ra Moisés jaha̱ Nyoo, tan tandɨhɨ tuhun tsa jacuaha̱ ra cuví ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. \s1 Ra Cristo cuví ra Sehe Nyoo tan juvin ñi cuví ra tata ra David \r (Mr. 12.35-37; Lc. 20.41-44) \p \v 41 Tsitsi tsa ndi yucú ra fariseo naha ra nu ndu ii̱n ra naha, \v 42 ra Jesús tsica̱ tuhun ra tsi ra naha, tan catyí ra: \p ―¿Nacaa tsicá iñi nyooho cuenda ra cuví Cristo? ¿Yóo tata cuví ra, cuñí maa ndo? \p Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Tata ra David cuví ra. \p \v 43 Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tun tacan, ¿nacuenda jacaha̱n Tatyi Ii Nyoo tsi ra David tyin ra ndacá ñaha tsi ra cuví ra Cristo tan catyí ra tyehen?: \q1 \v 44 Nyoo caha̱n tsihin Jutu Mañi yu, ra Cristo, tan catyí ra tsihin ra: \q1 “Cu̱nyaa xiin cuaha yu nda cuanda caquin yu tsi ra xaan iñi tsi un naha ra tsaha un”, catyí ra David. \m \v 45 ¿Nacaa cuví cuú tucu ra Cristo tata ra David, tan juvin ñi maa ra David catyi̱ ra tyin ra Cristo Jutu Mañi ra cuví tsi ra? ―catyí ra Jesús. \p \v 46 Tan yoñi maa cuvi̱ nacaha̱n nu caha̱n ra ndi intuhun maa tuhun. Tan nda quɨvɨ can, yoñi ca maa cuñí nducu tuhun tsi ra. \c 23 \s1 Nu caahán ra Jesús tyin cuaha xaan cuatyi ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra tan ra fariseo naha ra \r (Mr. 12.38-40; Lc. 11.37-54; 20.45-47) \p \v 1 Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ, tan tsihin ra tsicá tsihin ra: \p \v 2 ―Ra cuví maestro cuenda ley naha ra tan ra cuví fariseo naha ra taahán tsi tsa jacuahá ra naha cuhva catyí ley tsa tyaa̱ ra Moisés. \v 3 Yacan cuenda tya̱a yahvi ndo tsa caahán ra naha tan ja̱vaha ndo tandɨhɨ cuhva caahán ra naha tsihin ndo. Maa tyin ña ja̱vaha ndo cuhva javahá ra naha, tyin maa ra naha, sɨɨn tsa jacuahá ra, tan sɨɨn tsa javahá ra naha. \v 4 Janducuahá ca ra naha ley tsa tsaha̱ Nyoo taha̱n tsanaha. Tan cuñí ra naha tsa javaha nyɨvɨ tandɨhɨ can. Maa tyin ña cunyee ñi javahá ñi tandɨhɨ can, tan ndi maa ra naha tan ña cuñí ra naha javaha ra naha can. \v 5 Tyin maa ra naha tyaá ra naha caja ñɨɨ nu yɨhɨ́ tuhun Nyoo nutyaan ra naha tan soco ra naha, maa tyin nahnu ca can tan ñavin ca tsa nyecú tsi inga ca nyɨvɨ. Tan tsinditsí ra naha jahma nañi ca tan ñavin ca tsa iyó tsi inga ca nyɨvɨ. Javahá ra naha tandɨhɨ can tyin na nyehe nyɨvɨ tyin vaha xaan ca ra naha. \v 6 Tan nu vaha ca, cuñí ra naha cunyecu ra naha nu iyó vico tan catsi ra naha. Tan nu vaha ca cuñí ra naha cunyecu ra naha tsitsi vehe ñuhu. \v 7 Tan nu tsicá nuu ra naha cuñí ra naha tyin cuhva nyɨvɨ nacumi tsi ra naha tyin jahá ñi tsa ñayɨvɨ tsi ra naha. Tan cuñí tucu ra naha tsa catyi ñi “maestro” tsihin ra naha. \p \v 8 ’Maa tyin nyooho, ña cu̱hva ndo tsa cahan nyɨvɨ “maestro” tsihin ndo. Tyin intuhun ñi maa ra Cristo cuví maestro tsa nyií tsihin ndo, tan tandɨhɨ ca maa ra naha yañi ndo cuví tsi ra naha. \v 9 Tan ña cahan ndo Jutu ndo tsihin ndi intuhun rayɨɨ ñuu ñayɨvɨ ihya, tyin intuhun ñi ra nyaá gloria cuví Jutu ndo. \v 10 Tan ña cahan ndo tyin ra cuví ityi nuu cuví ndo, tyin intuhun ñi maa ra Cristo cuví nuu tsihin ndo. \v 11 Ra tsa jahá tyiñu tyiñu tandɨhɨ ca ra naha, ra ican cuví ra cahnu ca nu yucú ndo. \v 12 Tyin ra cahnu jahá tsi ra, cua janduluhlu Nyoo tsi ra. Tan ra ña cahnu jahá tsi ra cua nducahnu ra jaha Nyoo. \p \v 13 ’¡Ndahvi nyooho ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu tan nyooho ra cuví fariseo tyin jahá ndo tyin vaha xaan ndo, tan ña nditsa! Tyin tyasɨ́ ndo yuvehe nu ndacá ñaha Nyoo, tan ña cuvi quɨhvɨ nyɨvɨ. Tan ndi maa ndo ña quɨhvɨ ndo, tan ndi ña tsahá ndo tsa quɨhvɨ nyɨvɨ tsa cuñí quɨhvɨ. \p \v 14 ’¡Ndahvi nyooho ra cuví maestro cuenda ley tan nyooho ra cuví fariseo. Jahá ndo tyin vaha xaan ndo, tan ña nditsa! Iyo ña cuahán tucu ndo cua ndacan tahvi ndo tsi Nyoo nu tuvi nyɨvɨ tyin jahá ndo tyin vaha xaan ndo. Maa tyin nduve náa catyí tyin quihín nyaa ndo vehe ñi ndaahvi tsa tsihi̱ yɨɨ tyin ña cuví tyahvi ñi xuhun tsa tsicán ndo tsi ñi. Yacan cuenda cahnu ca tundoho cua nyehe ndo jaha Nyoo. \p \v 15 ’¡Ndahvi nyooho ra maestro cuenda ley vehe ñuhu tan nyooho ra fariseo! ¡Jahá ndo tyin vaha xaan ndo, tan ña nditsa! Tyin nanducú ndo nɨɨ cahnu nu ñuhu ñayɨvɨ tyin cuñí ndo nañihi ndo vasu intuhun nyɨvɨ cunyicun tsi ndo. Tatun tsa quɨhvɨ̱ ñi cuenda ndo, quiñi ca iyó ñi jahá ndo, tan ñavin ca maa ndo. Tan cua cuhun ñi anyaya tsihin ndo. \p \v 16 ’¡Ndahvi nyooho ra ndaahvi! Tyin cuñí ndo jaquihin ityi ndo tsi nyɨvɨ, ¡maa tyin cuaa ndo! Caahán ndo tyin yóo nyɨvɨ cua cahan “Naha Nyoo” tsa cuenda vehe ñuhu, nduve ñi náa cua cuvi tsi ñi tun ña tyaa yahvi ñi tsa cahan ñi. Maa tyin tun cua cahan ñi “Naha Nyoo” tsa cuenda xuhun cuaan tsa iyó vehe ñuhu, tacan tan taahán tsi javaha ñi tsa cahan ñi, catyí ndo. \v 17 ¡Soho xaan ndo tan cuaa ndo! ¿Ndáa tsa cahnu ca cuví? ¿A xuhun cuaan can, a vehe ñuhu tsa jandu ií tsi xuhun cuaan can? \v 18 Tan juvin ñi catyí tucu ndo tyin yóo nyɨvɨ cua cahan “Naha Nyoo” tsa cuenda altar tsa iyó vehe ñuhu, nduve ñi náa cua cuvi tsi ñi tun ña tyaa yahvi ñi tsa cahan ñi. Maa tyin tun cua cahan ñi “Naha Nyoo” tsa cuenda tsa jamañí ñi nu altar, tacan tan taahán tsi javaha ñi tsa cahan ñi, catyí ndo. \v 19 ¡Soho xaan ndo tan cuaa ndo! ¿Ndáa tsa cahnu ca cuví? ¿A tsa jamañí ndo nu altar can, o maa altar tsa jandu ií tsa jamañí ndo? \v 20 Tyin nyɨvɨ caahán “Naha Nyoo” tsa cuenda altar can, ñavin cuenda altar ñi caahán ñi tuhun, tyin caahán ndɨhɨ ñi tsa cuenda tandɨhɨ tsa yosó nu altar can. \v 21 Tan nyɨvɨ caahán “Naha Nyoo” tsa cuenda vehe ñuhu cahnu, ñavin cuenda vehe ñuhu ñi caahán ñi tuhun, tyin nda cuanda cuenda Nyoo caahán ñi tuhun, tyin iyó ra ican. \v 22 Tan tacan tucu nyɨvɨ tsa caahán “Naha Nyoo” tsa cuenda gloria; nda cuanda tyayu Nyoo tan cuanda maa Nyoo caahán ñi tuhun, tyin maa ra cuví ra nyaá ndacá ñaha ndacan. \p \v 23 ’¡Ndahvi nyooho ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu tan nyooho ra cuví fariseo! Jahá ndo tyin vaha xaan ndo tyin cahví ndo ndaha menta tan tsɨtɨ anis tsihin tsɨtɨ comino, tacan tan tavá ndo intuhun tsi tsa iin iin utsi, tan tsahá ndo tsi Nyoo. Maa tyin ña tyaá yahvi ndo ley nahnu ca tsa taahán tsi javaha yo: tsa javahá yo tsa vaha tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ, tsa cundaahvi iñi yo tsi ñi, tsa tsinú iñi yo tsi Nyoo tan ña nacoo yo tsi ra. Cuñí tsi javaha ndo tandɨhɨ can, tan ña cua jandɨhɨ ndo tsa cuhva ndo diezmo can. \v 24 Nyooho ra cuaa, cuñí ndo jaquihin ityi ndo tsi nyɨvɨ, maa tyin ña cuví, tyin maa ndo ña jahá ndo cuenda cuatyi nahnu tsa javahá ndo, tan numi xaan nyehé ndo cuatyi nyihi ñi. Tan cuví tsi tumaa tsa tavá ndo tyucun luhlu nu tsa tsatsí ndo tan coco ndo iin camellu. \p \v 25 ’¡Ndahvi nyooho ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu tan nyooho ra cuví fariseo! ¡Jahá ndo tyin vaha xaan ndo, tan ña nditsa! Tyin tumaa nacatyá ndo vasu tan coho, tan ityi tsata ñi tsi nacatyá ndo tan ña nacatyá ndo ityi tsitsi, tyin ityi tsitsi can, nu ña nacatyá ndo, ican cuví añima ndo tan tsitu tsi tsihin tsa caquiñi: tsa suhú ndo tan tsa tsicá iñi ndo tsa coo cuaha ndaha tyiñu ndo. \v 26 ¡Nyooho ra fariseo cuaa! Na̱catya jihna ndo ityi tsitsi vasu tan coho, tacan tan cua ndoo ndɨhɨ ityi tsata. \p \v 27 ’¡Ndahvi nyooho ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu tan nyooho ra cuví fariseo! ¡Jahá ndo tyin vaha ndo, tan ña nditsa! Tyin cuví ndo tumaa iin ñaña ndɨyɨ tsa nacahyɨ̱, tyin ityi tsata tsi sɨɨ xaan caá, maa tyin ityi tsitsi tsitu yɨquɨ ndɨyɨ, tan tandɨhɨ nuu tsa caquiñi. \v 28 Tacan cuví nyooho, tyin cuñí nyɨvɨ tyin vaha xaan iñi ndo, maa tyin añima ndo ican quitá tsa jandaví ñaha ndo tan tandɨhɨ tsa caquiñi ndo. \p \v 29 ’¡Ndahvi nyooho ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu, tan nyooho ra cuví fariseo! ¡Jahá ndo tyin vaha xaan ndo, tan ña nditsa! Tyin jandutyaquɨ́ ndo ñaña ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo, tan nacahyɨ́ ndo ñaña nyɨvɨ vaha tsicoo̱ taha̱n tsanaha. \v 30 Tacan tan catyí ndo: “Tun tsatyin tsicoo̱ yo quɨvɨ tsicoo̱ tsii tsaahnu yo, ña cua jatyinyee yo tsi ra tsahñi̱ tsi ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo”, catyí ndo. \v 31 ¡Tsihin yacan ñi tan nacotó ndo tyin cuví ndo tata nyɨvɨ tsahñi̱ tsi ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo! \v 32 ¡Yacan vityin nye̱he maa ndo na jaha ndo, ja̱vaha ndɨhɨ ndo tsa javaha̱ tsii tsaahnu ndo, tun cuñí ndo! \p \v 33 ’¡Nyooho nyɨvɨ caquiñi cuví ndo, tan nyɨvɨ cuví tata coo! ¿Nacaa cua cacu ndo tan ña cua cuhun ndo anyaya? Ña cua cuvi. \v 34 Yacan cuenda cua jaquitsi yu tsi ra cuví ndusu yuhu Nyoo nu yucú ndo, cua jaquitsi tucu yu tsi ra tsitó xaan naha ra nu yucú ndo, tan ra maestro naha ra cua tsaa ra naha nu yucú ndo. Maa tyin nyooho cua cahñi ndo tsi juhva ra, tan cua tyaa ndo tsi inga ra naha nu cruu. Tan inga ra naha cua cañi ndo tsi ra naha tsitsi vehe ñuhu. Tan cunyaa ndaha ndo tsi ra naha tan iin tan iin ñuu. \v 35 Yacan cuenda, tsata nyooho cua cunyaa cuatyi tsa cuenda tandɨhɨ ra vaha tsa tsahñi̱ tsii tsaahnu ndo nda cuanda tsihi̱ ra Abel tan nda cuanda quɨvɨ tsihi̱ ra Zacarías, sehe ra Berequías, tsa tsahñi̱ ra naha tsitsi vehe ñuhu yatyin nu nyaá altar tsa yosó tsa jamañí yo tsi Nyoo. \v 36 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tandɨhɨ cuatyi can cua coso sɨquɨ nyooho, nyɨvɨ tsa iyó vityin ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \s1 Nu nducuiihya̱ cuñí ra Jesús nyehé ra tsi nyɨvɨ ñuu Jerusalén \r (Lc. 13.34-35) \p \v 37 ’¡Ñuu Jerusalén! ¡Ndahvi nyooho nyɨvɨ ñuu Jerusalén! Tyin tsahñi̱ ndo tsi ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo. Tan cañi̱ ndo yuu tsi tandɨhɨ ra tsa jaquitsi̱ Nyoo nu yucú ndo. Tan yuhu cuaha xaan tsaha cuñí yu jaha cuenda yu tsi ndo, tumaa iin ndɨvɨ sɨɨhɨ tsa jahá cuenda tsi sehe tɨ, tan naquihín vaha tɨ sehe tɨ tsitsi nditsin tɨ, maa tyin ña cuñi̱ ndo. \v 38 Nye̱he ndo vityin, tyin tsa nacoo̱ ihñi Nyoo tsi ndo. \v 39 Tan catyí yu tsihin ndo, tyin ña cua nyehe ca ndo tsi yu nda cuanda quita quɨvɨ tsa cua catyi ndo tyin cahnu xaan cuví ra vatsí tsihin sɨvɨ Nyoo Jutu yo ―catyí ra Jesús. \c 24 \s1 Nu caahán ra Jesús tyin cua tanɨ vehe ñuhu cahnu \r (Mr. 13.1-2; Lc. 21.5-6) \p \v 1 Quita̱ ra Jesús tsitsi vehe ñuhu cahnu can, tan tsa cuñí cuhun ra, tan natuhva̱ ra tsicá tsihin ra nu nyaá ra, tan quitsaha̱ caahán ra naha cuhva caá vehe ñuhu can tsihin ra. \v 2 Maa tyin nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―¿A nyehé ndo tandɨhɨ tsa iyó ihya? Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin ihya ndi intuhun ca yuu tan ña cua coso tsata inga tsi. Tandɨhɨ maa can tan cua tanɨ ―catyí ra. \s1 Nu caahán ra Jesús náa cua cuvi tsa ndi cumañi ca naa ñuhu ñayɨvɨ \r (Mr. 13.3-23; Lc. 21.7-24; 17.22-24) \p \v 3 Tacan tan cuahán ra naha yucu Olivo. Tan cuhva tsa nyaá ra Jesús ican, ra tsicá tsihin ra tsaha̱n ra naha nu nyaá ra tan nducú tuhun xeehe ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―Cuñí ndi tsa catyi tuhun un tsihin ndi, ama cua cuvi tandɨhɨ tsa caha̱n un. ¿Nacaa tan coto ndi tatun tsa cuyatyin tsa cua quitsi un inga tsaha tan tsa cua naa ñuhu ñayɨvɨ? \p \v 4 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús: \p ―Ja̱ha vaha ndo cuenda coto jandavi ñaha nyɨvɨ tsi ndo. \v 5 Tyin cuaha xaan ra cua quitsi, tan cua cutyiñu ra naha sɨvɨ yu, tan cua catyi ra naha: “Yuhu cuví ra Cristo, ra tsa jaquitsi̱ Nyoo.” Tan cuaha nyɨvɨ cua jandavi ñaha ra naha. \v 6 Tan cua ñihi tuhun ndo tyin iyó cuatyi tan cañí tahan nyɨvɨ ityi can tan ityi ihya. Maa tyin ña na̱yuhvi ndo, tyin tacan taahán maa tsi cua cuvi tsa ndi cumañi ca naa ñuhu ñayɨvɨ. \v 7 Tyin nyɨvɨ iin ñuu cua cañi tahan ñi tsihin nyɨvɨ inga ñuu. Tan cua coo cuatyi iin ñuu tsihin inga ñuu. Tan cua coo tama, tan cua coo cuehe, tan cuaha ñi ityi cua taan ñihi. \v 8 Tandɨhɨ yacan cua cuvi nu ndi cua quitsaha nyehe nyɨvɨ tundoho. \p \v 9 ’Tacan tan cua cuhva cuenda nyɨvɨ tsi ndo tsi ra cumi tyiñu naha ra na tatsi tuñi ra naha tsi ndo. Tan cua cahñi ra naha tsi ndo. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ndasɨ cua cuñi ñi nyehe ñi tsi ndo tsa cuenda yuhu. \v 10 Quɨvɨ can cuaha xaan nyɨvɨ cua jaña ñi tsa tsinú iñi ñi tsi yu, tan ndasɨ cua cuñi ñi nyehe tahan ñi tsi ñi. Tan cua naxico ñaha tahan ñi tsi ñi. \v 11 Tan cuaha xaan ra caahán cuendu cua coo, tan cua catyi ra naha tyin cuenda Nyoo caahán ra naha. Tan cuaha xaan nyɨvɨ cua jandavi ñaha ra naha. \v 12 Tan cuaha xaan tsa caquiñi cua coo. Yacan cuenda cua jandɨhɨ ñi tsa cuñí tahan ñi tsi ñi. \v 13 Maa tyin nyɨvɨ tsa tsinú iñi tsi yu nda cuanda nu ndɨhɨ, tan ña cua ndu uvi iñi ñi, cua cacu ñi. \v 14 Tan tanɨɨ cahnu ñuhu ñayɨvɨ cua nacutya tuhun vaha tsa cuenda cuhva tsa ndacá ñaha Nyoo. Tan quɨvɨ cua coto nyɨvɨ tandɨhɨ ñuu tuhun vaha ihya, tacan tan cua naa ñayɨvɨ. \p \v 15 ’Ra Daniel, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo, tyaa̱ ra nu tutu Nyoo tyin coo tsa cua janducaquiñí, tsa cua jatɨvɨ. Quɨvɨ tsa cua nyehe ndo can tsitsi vehe ñuhu Nu Ii, (nyooho tsa cahví, na cutuñi iñi ndo). \v 16 Tyin quɨvɨ can, nyɨvɨ tsa iyó Judea taahán tsi tsa quita ñi ican tan cuhun ñi ityi yucu. \v 17 Tan nyɨvɨ yucú jiñi vehe, cua nuu ñi, maa tyin ña cua quɨhvɨ ñi tsitsi vehe ñi tan tava ñi tsa iyó tsitsi vehe ñi. \v 18 Tan nyɨvɨ yucú tsitsi cuhu ña cua cunuhu jihna ñi cunaquihin ñi jahma ñi. \v 19 ¡Ndahvi ñiñaha tsa ñuhú sehe quɨvɨ can! O tatun iyó sehe ñi tsa tyaxín, ¡ndahvi ñi can! \v 20 Nda̱can ndo tsi Nyoo na ña tahan tsi cunu ndo quɨvɨ vitsin, tan ndi quɨvɨ quitatú yo. \v 21 Tyin tundoho tsa cua nyehe nyɨvɨ quɨvɨ can, ñaha ca maa coo can nda quɨvɨ tsa tsinu̱ ñuhu ñayɨvɨ. Tan ndi ityi nuu ca ña cua nyehe nyɨvɨ tundoho tacan inga tsaha. \v 22 Tyin tatun ña cua janducuɨtɨ Nyoo quɨvɨ can, yoñi maa cua cacu. Maa tyin cua janducuɨtɨ ra tsa cuenda tsa cuñí ra tsi nyɨvɨ nacatsi̱ maa ra. \p \v 23 ’Tatun yóo cua cahan tsihin ndo: “Jihna ndo, ihya nyaá ra Cristo” o “Nye̱he ndo, ndacan nyaá ra Cristo”, ña tsi̱nu iñi ndo. \v 24 Tyin cua quitsi ra jandavi ñaha naha ra tan cua catyi ra naha tyin ra Cristo cuví ra naha. Cua catyi ra naha tyin ndusu yuhu Nyoo cuví ra naha. Tan cua javaha ra naha seña tan tsa iyo nahnu tyin cua jandavi ñaha ra naha nda cuanda nyɨvɨ tsa nacatsi̱ maa Nyoo tun tsatyin cuvi jaha ra naha. \v 25 Vaha tyin tsa tsitó ndo vityin ihya, ja̱ha ndo cuenda tsi ndo quɨvɨ can. \v 26 Yacan cuenda tatun catyí nyɨvɨ tsihin ndo: “Nye̱he ndo, va ra Cristo nyií nu tsɨquɨ can”, Ña cu̱hun ndo. O tatun catyí ñi tsihin ndo: “Nye̱he ndo, nyií ra tsitsi cuartu ihya”, ña tsi̱nu iñi ndo. \v 27 Tyin tumaa tsa cañí tatsa savi nyehé yo xiñu xaan nda ityi nu caná ñicanyii tan nda cuanda ityi nu tyisó ñicanyii, tacan cua cuvi quɨvɨ quitsi yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. \v 28 Tumaa natacá nditsii nu cayucú tsa iñi, tacan cua nataca nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda yu quɨvɨ quitsi yu inga tsaha. \s1 Nacaa cua quitsi Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria inga tsaha \r (Mr. 13.24-37; Lc. 21.25-33; 17.26-30, 34-36) \p \v 29 ’Tan tsa yaha tsa cua nyehe nyɨvɨ tundoho, ñicanyii cua ndunaa tsi, yoo ña cua jandunditsin ca tsi, tan tiñuu cua cucoyo tiñuu, tan tandɨhɨ tsa iyó andɨvɨ cua nacanda. \v 30 Tacan tan cua quituvi seña ityi andɨvɨ tyin vatsí yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. Cua quitsi yu nu vico ityi andɨvɨ tsihin tunyee iñi cahnu tan tsihin tsa cahnu cuví Nyoo. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ, cua vacu tsaa xaan ñi tsa cua nyehe ñi tsi yu. \v 31 Tan cuaha ángel cuenda yu cua jaquitsi yu tyin ñihi cua tɨvɨ ra naha cutu tan cua jandu iin ra naha tsi nyɨvɨ nacatsi̱ maa Nyoo. Cua quita ñi tanɨɨ cahnu nu ñuhu ñayɨvɨ, nda cuanda nu ndɨhɨ ñuhu ñayɨvɨ tan nda cuanda nu ndɨhɨ andɨvɨ. \p \v 32 ’Cu̱tuñi iñi ndo iin cuhva yutun tsa nañí higo: Tatun tsa yutya soco tun, tan tsa cana̱ ndaha yutya tun, nyooho tsitó ndo tyin tsa cua coo tsɨtɨ tun. \v 33 Tan juvin ñi tacan, tatun tsa cuví tandɨhɨ yacan nyehé ndo, cua coto ndo tyin tsa cuyatyin quitsi yu; tan tsa nyanaá yu yuvehe cuví tsi. \v 34 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin tandɨhɨ yacan cua cuvi jihna, tsa ndi cumañi ca cúu nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. \v 35 Tan coo quɨvɨ cua cunaa andɨvɨ tan tsihin ñuhu ñayɨvɨ, maa tyin tuhun caahán yuhu, ña cua cundɨhɨ tsi tyin cua cundaa tandɨhɨ tsi. \p \v 36 ’Maa tyin quɨvɨ tan hora tsa cua cuvi yacan, yoñi tsitó, ndi ángel iyó gloria tan ña tsitó ra naha. Intuhun ñi maa Nyoo Jutu yo tsitó. \p \v 37 ’Tumaa cuvi̱ quɨvɨ tsa tsicoo̱ ra Noé, tacan cua cuvi quɨvɨ tsa cua quitsi nyico yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. \v 38 Quɨvɨ tsa ndi cumañi ca cuun savi xaan, nyɨvɨ can, tsatsí ñi, tsihí ñi, tindahá ñi, tan tsahá ñi tsi sehe sɨɨhɨ ñi tindaha nda cuanda quɨvɨ quɨhvɨ̱ ra Noé tsitsi yutun ndoo. \v 39 Tan sana iñi ñi tan tsaa̱ savi tan tañi̱ tandɨhɨ ñi. Tan tacan sana iñi ñi tan cua tahan tsi quɨvɨ quitsi nyico yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. \v 40 Tan tatun yucú uvi taahan rayɨɨ tsitsi cuhu quɨvɨ can, intuhun ñi ra cua quihin yu, tan cua nacoo yu tsi inga ra. \v 41 Tan quɨvɨ can uvi taahan ñaha cua nyico ñi. Intuhun ña cua naquihin yu, tan inga ña cua ndoo ña. \v 42 Cu̱atu vaha ndo tyin ña tsitó ndo náa hora cua quitsi ra ndacá ñaha tsi ndo. \v 43 Tan co̱to ndo tuhun ihya tyin tatun iin tsitoho vehe tan tsitó ra náa cuhva cua quɨhvɨ ñasuhu tsitsi vehe ra, cua cuatu vaha ra tan ña cua cuhva ra tsa quɨhvɨ ñasuhu can. \v 44 Yacan cuenda nyooho, cu̱atu vaha ndo. Tyin sana iñi ndo, tan cua quitsi nyico yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. \s1 Musu vaha tan musu ña vaha \r (Lc. 12.41-48) \p \v 45 ’Musu tsa tyaá soho tsa caahán tsitoho ra, juvin ra cuví musu vaha. Tyin jahá cuenda ra vehe tsitoho ra. Tan vaha hora tsahá ra tsa catsi tandɨhɨ ca musu. \v 46 Tan sɨɨ xaan cuñí ra cuví musu vaha can, tatun cuhva tsa jahá tyiñu ra tan tsaa tsitoho ra. Tyin tyaá yahvi ra tandɨhɨ tsa taahán tsi ica ra. \v 47 Tan tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tsitoho ra cua nacuhva ra tandɨhɨ cuii tsa cumí ra, cua quɨhɨ ndaha ra, tyin vaha tyaá yahvi ra tsihin tyiñu jahá ra. \v 48 Maa tyin iin musu ña vaha tsicá iñi ra tyin cua cucuee tsitoho ra. \v 49 Tacan tan quitsaha cañí ra tsi inga musu, tan tsatsí ra tan tsihí ra nyixi tsihin ra tsiñi naha ra. \v 50 Tacan tan sana iñi ra tan cua tsaa tsitoho ra quɨvɨ tsa ña ndatú ra tsi ra, tan hora tsa ña tsitó ra. \v 51 Tacan tan tsitoho ra ñihi xaan cua tatsi tuñi ra tsi ra tumaa tuhvá maa ra icá tsihin nyɨvɨ tsa jahá tyin vaha xaan ñi tan ña icá ñi tsa vaha. Tacan tan cua vacu ra cuví musu ña vaha can tan cahyu ña cua cuvi nuhu ra tsa nyehé ra tundoho. \c 25 \s1 Nu caha̱n ra Jesús iin cuhva cuenda utsi taahan ñaha yoco \p \v 1 ’Tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ cuví tsi tumaa utsi taahan ñaha yoco tsa quihi̱n lámpara tsa yɨhɨ́ acetye tan cuahán ñi iin vico tindaha tyin cua jatahan ñi tsi ra tsa cua tindaha. \v 2 Uhun taahan ñi, soho xaan ñuhú iñi ñi, tan inga uhun taahan ñi can catsi xaan tsicá iñi ñi. \v 3 Ñi tsa soho ñuhú iñi can, nyisó ñi lámpara ñi maa tyin ña quihi̱n ñi juhva ca acetye tsa natyihi ñi tsitsi lámpara ñi tatun ndɨhɨ tsi. \v 4 Tan ñi tsa catsi tsicá iñi can, nyisó sɨɨn ñi inga yutyi acetye tsa cua natyihi ñi tsitsi lámpara can tatun ndɨhɨ acetye tsa yɨhɨ́ tsitsi lámpara can. \v 5 Tan ra tsa cua tindaha can cucueé xaan ra, tacan tan tɨɨ̱n ñumaahna tsi tandɨhɨ ñi, tan quixi̱ ñi. \v 6 Tacan tan maa ñuu tsiñi̱ ñi iin ndusu tsa catyí tyehen: “¡Tsa vatsí ra tsa cua tindaha! ¡Qu̱ita ndo, ja̱tahan ndo tsi ra!” \v 7 Tandɨhɨ ñi can nduvita̱ ñi tan quitsaha̱ janduvahá ñi lámpara ñi. \v 8 Tacan tan quitsaha̱ caahán tsa uhun ñi soho ñuhú iñi can tsihin inga uhun ñi can tan catyí ñi: “Cu̱hva ndo juhva acetye ndahá ndo tsi ndi, tyin cuñí ndahva lámpara ndi”, catyí ñi. \v 9 Maa tyin ñi yoco tsa catsi tsicá iñi can nacaha̱n ñi tyehen: “Ña cua cuhva ndi tyin coto ña cua cutahan tsi tsa cuenda ndi tan ndi tsa cuenda nyooho. Vaha ca cuhun maa ndo cujata ndo nu cuyahví tsi.” \v 10 Maa tyin tsitsi tsa cuahán tsa uhun ñi soho ñuhú iñi can cuajata ñi acetye, tan tsaa̱ ra tsa cua tindaha can. Tan ñi yoco tsa ndatú vaha can, quɨhvɨ̱ ñi tsihin ra tsitsi vehe nu cua coo vico tindaha. Tan tsicundasɨ̱ yuvehe can. \v 11 Yaha̱ can tan tsaa̱ nyico ñi soho ñuhú iñi can, tan catyí ñi: “¡Yooho tata! ¡Nu̱ña yuvehe na quɨhvɨ ndi!”, catyí ñi. \v 12 Maa tyin maa ra nacaha̱n ra, tan catyí ra: “Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin ña nacotó yu tsi ndo.” \p \v 13 Tacan tan quitsaha̱ caahán ra Jesús: \p ―Cu̱atu vaha ndo, tyin ña tsitó ndo ndáa quɨvɨ tan náa hora cua quitsi nyico yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. \s1 Nu caahán ra Jesús tsihin yo na jaha tyiñu yo tsihin tsa tsaha̱ Nyoo tsi yo \r (Lc. 19.11-27) \p \v 14 ’Tsa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ cuví tsi tumaa iin rayɨɨ tsa nyaá cua quita cuhun inga ñuu nu cañi. Tan cana̱ ra tsi musu ra, tan tsaha̱ cuenda ra xuhun ra tsi ra naha tyin jaha cuenda ra naha. \p \v 15 Iin ra tsaha̱ ra uhun mil xuhun, tan inga ra tsaha̱ ra uvi mil xuhun, tan inga ra tsaha̱ ra iin mil. Tsaha̱ ra tsi intuhun intuhun ra nácaa cuhva tsitó ra jaha tyiñu ra naha tan cua nandaa sɨquɨ xuhun can. Tacan tan cuahán ra. \v 16 Musu tsa quihi̱n uhun mil xuhun can, ñihi jaha̱ tyiñu ra tsihin xuhun can, tan jaha̱ canaa ra inga uhun mil ca sɨquɨ tsi. \v 17 Tan juvin ñi tacan tucu ra tsa quihi̱n uvi mil can, jaha̱ canaa ra uvi mil ca tsihin xuhun can. \v 18 Maa tyin ra tsa quihi̱n intuhun ñi mil can, tsaha̱n ra tan tsatya̱ ra iin yavi tsitsi ñuhu tan tyihi̱ xeehe ra xuhun tsitoho ra. \p \v 19 ’Cuaha quɨvɨ yaha̱ tan tsaa̱ nyico tsitoho musu can. Tan quitsaha̱ natavá cuenda ra tsihin intuhun intuhun ra naha. \v 20 Jihna ca ra tsa quihi̱n uhun mil xuhun can tsaa̱, tan nacuhva̱ cuenda ra uhun mil ca sɨquɨ can, tan catyí ra: “Taa, uhun mil tsaha̱ un tsi yu, ju̱hun inga uhun mil ihya tsa jaha̱ canaa yu sɨquɨ tsi.” \v 21 Tan tsitoho ra catyí ra tsihin ra: “Vaha. Iin musu vaha xaan cuví un. Tan javaha̱ un tandɨhɨ tsa caha̱n yu tsihin un. Luxu ñi xuhun tsaha̱ yu tsi un tan vaha xaan tsatyiñu̱ un itsi. Vityin cuaha ca cua cuhva cuenda yu tsi un. Qu̱ɨhvɨ nu vaha ihya, tan sɨɨ cu̱ñi un tsihin yu.” \v 22 Yaha̱ can tan tsaa̱ musu tsa quihi̱n uvi mil xuhun can, tan catyí ra: “Taa, uvi mil ñi tsaha̱ un tsi yu, ju̱hun uvi mil ca ihya tsa jaha̱ canaa yu sɨquɨ tsi.” \v 23 Tan catyí tsitoho ra tsihin ra: “Vaha. Iin musu vaha xaan cuví un, tan javaha̱ un tandɨhɨ tsa caha̱n yu tsihin un. Luxu ñi xuhun tsaha̱ yu tsi un tan vaha xaan tsatyiñu̱ un itsi. Vityin cuaha ca cua cuhva cuenda yu tsi un. Quɨ̱hvɨ nu vaha ihya, tan sɨɨ cu̱ñi un tsihin yu”, catyí ra. \v 24 Tan cuhva tsa tsaa̱ musu tsa quihi̱n intuhun ñi mil xuhun can, catyí ra tsihin tsitoho ra: “Taa, yuhu tsitó yu tyin xaan xaan un tan cuñí un naquihín un xuhun nu ña jahá tyiñu un, tan cuñí un naquihin un cosecha nu ña tatsi̱ un. \v 25 Yacan cuenda nayuhvi̱ yu tan tsaha̱n yu tan tyihi̱ xeehe yu xuhun un tsitsi ñuhu. Ju̱hun xuhun ihya tsa tsaha̱ un tsi yu”, catyí ra. \v 26 Tacan tan nacaha̱n tsitoho ra, tan catyí ra tsihin ra: “Musu ña vaha cuví un, tan musu jutsan cuví yooho. Tatun tsitó un tyin naquihín yu nu ña jaha̱ tyiñu yu, tan quihín yu cosecha nu ña tatsi̱ yu, \v 27 ¿nácaa tyin ña tsityihi̱ un xuhun yu nu banco? Tun tsatyin tacan javaha̱ un, tsa cua quitsi nyico yu cuvi naquihin yu xuhun can tsihin xuhun sɨquɨ tsa jaha̱ canaa tsi”, catyí ra. \v 28 Tacan tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ra tsa yucú can naha ra: “Qu̱ihin nyaa ndo tsa iin mil tsa ndahá ra, tan cu̱hva ndo tsi ra tsa ndahá utsi mil. \v 29 Tyin nyɨvɨ jahá tyiñu vaha tsihin tsa iyó tsi ñi, cua cuhva ca yu tsi ñi, tan cua coo cuaha tsi ñi, nda cuanda ndoo ca. Maa tyin nyɨvɨ tsa ña cuñí jaha tyiñu tsihin tsa tsahá yu, nda cuanda tsa luxu tsa cumí ñi, cua quihin nyaa ndɨhɨ yu. \v 30 Tan musu tsa ña tsiñí ñuhu tsi yu ihya, ta̱va ndo tsi ra nacuhun ra nu naa ityi tsata, tan ndacan cua vacu tsaa ra, tan cahyu ña cua cuvi nuhu ra tsihin tsa nyehé ra tundoho.” \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin cua cutuñi tandɨhɨ nyɨvɨ \p \v 31 ’Quɨvɨ cua quitsi nyico yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, cua quitsi yu tsihin cuaha ángel cuenda yu. Tan cua cunyaa yu tyayu sɨɨ caá tan cua cundaca ñaha yu. \v 32 Tandɨhɨ cuii nyɨvɨ iyó nanɨɨ cahnu nu ñuhu ñayɨvɨ cua nataca ñi nuu yu. Tan cua natava sɨɨn yu tsi intuhun intuhun ñi, tumaa ra jahá cuenda mbee tavá sɨɨn ra tsi mbee ticatyi tan tavá sɨɨn tucu ra tsi mbee chivo. \v 33 Tan cua tyaa yu tsi mbee ticatyi can tsiyo cuaha yu, tan inga mbee can cua tyaa yu tsiyo satyin yu. \v 34 Tacan tan yuhu tsa cuví yu Rey cua catyi yu tsihin nyɨvɨ nyecú tsiyo cuaha yu: “Na̱ha nyooho nyɨvɨ tsa nasoco̱ Jutu yu. Na qui̱hin cuenda ndo nu cua cunyecu ndo nu ndacá ñaha Nyoo, tyin tsa cuenda maa ndo javaha̱ ra ihya quɨvɨ javaha̱ ra ñuhu ñayɨvɨ. \v 35 Tyin quɨvɨ tsisoco̱ yu, nyooho tsaha̱ ndo tsa tsatsi̱ yu. Quɨvɨ na ityi̱ iñi yu, tsaha̱ ndo ndutya tsihi̱ yu. Tan quɨvɨ tsica̱ nuu yu cuví yu ra inga ñuu, tsaha̱ ndo nu quixi̱ yu. \v 36 Quɨvɨ cumañi̱ jahma yu, tsaha̱ ndo jahma tsinditsi̱ yu. Quɨvɨ cuhvi̱ yu, tsinyehe̱ ndo nu canyií yu. Tan quɨvɨ tsinyii̱ yu vehe caa, tsinyehe̱ ndo nu nyií yu”. Tacan cua cahan yu tsihin ñi. \v 37 Tan ñi tsa vaha iñi can cua ndaca tuhun ñi tsi yu, tan catyi ñi: “Jutu Mañi yu, ¿ama nyehe̱ ndi tsisoco̱ un, tan tsaha̱ ndi tsa tsatsi̱ un? ¿Ama nyehe̱ ndi na ityi̱ iñi un tan tsaha̱ ndi tsa tsihi̱ un? \v 38 ¿Ama nyehe̱ ndi tsi un tsica̱ nuu un cuví un ra inga ñuu tan tsaha̱ ndi vehe nu quixi̱ un? ¿Ama cumañi̱ jahma un, tan tsaha̱ ndi jahma tsinditsi̱ un? \v 39 ¿Ama nyehe̱ ndi cuhvi̱ un, o tsinyii̱ un vehe caa, tan tsaha̱n ndi tsinyehe̱ ndi tsi un?” cua catyi ñi. \v 40 Tan yuhu tsa cuví Rey cua catyi yu tsihin ñi: “Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tandɨhɨ tumañi iñi tsa javaha̱ ndo tsi ra ndaahvi, ra yañi yu, tsi yuhu javaha̱ ndo tumañi iñi”, cua catyi yu tsihin ñi. \p \v 41 ’Tacan tan yuhu tsa cuví Rey cua cahan yu tsihin nyɨvɨ tsa yucú tsiyo satyin yu tyehen: “Ca̱tsiyo ndo nuu yu, nyooho, nyɨvɨ taahán tsi cuhun anyaya. Cu̱aahan ndo nu ñuhu̱ tsa ña cua ndahva maa. Tsinu̱ anyaya can tyin ican cua coo nu ña vaha tan tatyi ña vaha cuenda nu. \v 42 Tyin tsisoco̱ yu tan nyooho ña tsaha̱ ndo tsa catsi yu. Na ityi̱ iñi yu tan ña tsaha̱ ndo ndutya coho yu. \v 43 Tsica̱ nuu yu cuví yu iin ra inga ñuu, tan ña tsaha̱ ndo nu cusu yu. Cumañi̱ jahma yu tan ña tsaha̱ ndo jahma cunditsi yu. Nacuhvi̱ yu tan tsinyii̱ yu vehe caa, maa tyin ña tsaha̱n ndo tsinyehe̱ ndo tsi yu nu tsinyii̱ yu”, cua catyi yu tsihin ñi. \v 44 Tacan tan cua catyi ñi tsihin yu: “Jutu Mañi yu, ¿ama nyehe̱ ndi tsisoco̱ un, o na ityi̱ iñi un, o tsicá nuu un cuví un ra inga ñuu, o nduve jahma un, o nacuhvi̱ un, o tsinyii̱ un vehe caa, tan ña jatyinyee̱ ndi tsi un?” cua catyi ñi. \v 45 Tan yuhu tsa cuví yu Rey cua catyi yu tsihin ñi: “Tsa nditsa caahán yu tsihin ndo tyin tandɨhɨ maa tsa ña javaha̱ ndo tsihin nyɨvɨ ndaahvi ihya, ña javaha̱ ndɨhɨ ndo tsihin yu, cuví can”, cua catyi yu tsihin ñi. \v 46 Tacan tan ñi can cua cuhun ñi nu cayú ñuhu̱ tsa ña cua ndahva maa. Tan nyɨvɨ vaha can cua cuhun ñi coo ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. \c 26 \s1 Nu nducú ra mandoñi naha ra cuhva nácaa tan tɨɨn ra naha tsi ra Jesús \r (Mr. 14.1-2; Lc. 22.1-2; Jn. 11.45-53) \p \v 1 Cuhva tsa ndɨhɨ̱ caha̱n ra Jesús tandɨhɨ tuhun can, tan quitsaha̱ catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p \v 2 ―Nyooho tsitó ndo tyin ndi cumañi uvi ca quɨvɨ tan tahan tsi vico pascua. Tan yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, cua cuhva cuenda nyɨvɨ tsi yu na tyaa ra cumi tyiñu tsi yu nu cruu ―catyí ra. \p \v 3 Quɨvɨ can jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, tan ra mandoñi ñuu naha ra, ndu ii̱n ra naha nuquehe vehe tyiñu ra Caifás, ra jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu. \v 4 Tan jandaa̱ ra naha tyiñu nácaa cua jandavi ñaha ra naha tsi ra Jesús tan tɨɨn ra naha tsi ra tan cahñi ra naha tsi ra. \v 5 Tan catyí ra naha: \p ―Ña cua cahñi yo tsi ra quɨvɨ maa vico, coto nduvaa xaan nyɨvɨ ―catyí ra naha. \s1 Nu tyosó iin ñaha ndutya tami jiñi ra Jesús \r (Mr. 14.3-9; Jn. 12.1-8) \p \v 6 Ra Jesús nyií ra ñuu Betania, vehe ra Simón, ra tsa yɨhɨ̱ cuehe tyaahyu. \v 7 Tan natuhva̱ iin ñaha nu nyaá ra Jesús, ndahá ña iin yutyi yuu vaha tsitú can yɨhɨ́ ndutya tami. Tan yahvi xaan nyaá ndutya tami can. Tan ra Jesús nyaá ra yuhu mesa, tan ñaha can tyoso̱ ña ndutya can jiñi ra. \v 8 Tsa nyehe̱ ra tsicá tsihin ra, nduxaa̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda jatɨvɨ̱ ña ndutya tami can? \v 9 Vaha ca tun tsatyin xico̱ ña can, tan ñihi cuaha ña xuhun tsihin can. Tan cuvi jatyinyee ña tsi nyɨvɨ ndaahvi tsihin xuhun can ―catyí ra naha. \p \v 10 Tan tsa tsiñi̱ ra Jesús tsa caahán ra naha, tacan tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda cuñí ndo jandu uvi iñi ndo tsi ñaha ihya? Tan tsa javahá ña tsihin yu, tsa vaha cuví tsi. \v 11 Tyin nyɨvɨ ndaahvi tandɨhɨ ñi quɨvɨ cua coo ñi tsihin ndo, maa tyin yuhu, ña naha ca cua cunyii yu tsihin ndo. \v 12 Tyoso̱ ña ndutya tami sɨquɨ cuñu ñuhu yu, tyin janduvaha̱ ña itsi tyin cua cuhun tsi tsitsi ñuhu. \v 13 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tandɨhɨ ñi nu cua cahan nyɨvɨ tuhun Nyoo tanɨɨ cahnu ñuhu ñayɨvɨ, cua nacatyi tuhun tucu ñi tsa javaha̱ ñaha ihya, na nducuhun iñi nyɨvɨ tsi ña ―catyí ra Jesús. \s1 Nu xico̱ ra Judas Iscariote tsi ra Jesús \r (Mr. 14.10-11; Lc. 22.3-6) \p \v 14 Tacan tan iin ra tsicá tsihin ra Jesús, ra tsa nañí Judas Iscariote, tsaha̱n ra tsicaha̱n ra tsihin ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra. \v 15 Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿Nacaa cua tyahvi ndo tsi yu tatun cuhva cuenda yu tsi ra Jesús tsi ndo? \p Tacan tan ra jutu can naha ra tsaha̱ ra naha oco utsi xuhun cuitsin tsi ra. \v 16 Tan nda quɨvɨ can tan quitsaha̱ nducú ra Judas cuhva cua nacuhva cuenda ra tsi ra Jesús tsi ra jutu can naha ra. \s1 Nu cuxiñi̱ ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra \r (Mr. 14.12-25; Lc. 22.7-23; Jn. 13.21-30; 1 Co. 11.23-26) \p \v 17 Quɨvɨ jihna ñi tsa quitsaha̱ vico nu tsatsí nyɨvɨ paan tsa nduve yutsan iya yɨhɨ́, ra tsicá tsihin ra Jesús natuhva̱ ra naha nu nyaá ra tan quitsaha̱ tsicá tuhun ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¿Numaa cuñí un tsa cujanduvaha ndi tsa cuxiñi un cuenda vico pascua ihya? \p \v 18 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Cu̱aahan ndo tsitsi ñuu nda vehe rayɨɨ ihya. Tan ca̱tyi ndo tsihin ra: “Ra Maestro catyí ra tyin tsa yatyin cua cúu ra, tan vehe maa un cua jacahnu ndi vico pascua”, ca̱tyi ndo tsihin ra ―catyí ra Jesús. \p \v 19 Tacan tan javaha̱ ra naha cuhva caha̱n ra Jesús tsihin ra naha. Tan janduvaha̱ ra naha tsa cuxiñi ra naha vico pascua can. \p \v 20 Tsa cunaaha tan tsicunyaa̱ ra Jesús nu mesa tsihin tandɨhɨ utsi uvi ra tsicá tsihin ra. \v 21 Tan tsitsi tsa tsatsí ra naha, catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin iin nyooho cua xico ndo tsi yu tsi ra xaan iñi tsi yu. \p \v 22 Tan nducuihya̱ xaan cuñí ra naha, tan quitsaha̱ tsicá tuhun tan iin tan iin ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―Jutu Mañi yu, ¿a ñavin yuhu cuví can? \p \v 23 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Ra tsa tsatsí iin ñi coho tsihin yu, ra ican cua xico tsi yu. \v 24 Yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, cua tahan yu tumaa tsa caahán nu tutu Nyoo. Maa tyin ndahvi ra ndaahvi tsa cua xico tsi yu. Vaha vihi ca tun tsatyin ña cacu̱ ra ―catyí ra Jesús. \p \v 25 Tacan tan nacaha̱n ra Judas, ra tsa xico̱ tsi ra, tan catyí ra: \p ―Maestro, ¿a yuhu cuví can? \p Tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Juvin un. \p \v 26 Tsitsi tsa tsatsí ra naha, ra Jesús quihi̱n ra paan tan nacuhva̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo, tan tsahnu̱ sava ra, tan tsaha̱ ra tsi ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ca̱tsi ndo. Paan ihya cuví tumaa cuñu ñuhu yu. \p \v 27 Yaha̱ can tan quihi̱n tucu ra vasu vinu, tan nacuhva̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo, tan jayaha̱ ra tsi tandɨhɨ ra naha tan catyí ra: \p ―Co̱ho tandɨhɨ ndo vinu ihya. \v 28 Tyin cuví tsi tumaa nɨñɨ yu. Tan tsihin nɨñɨ yu cua cundaa tyiñu tsa ndoo̱ Nyoo tsihin ndo, tyin cua catɨ nɨñɨ yu tsa cuenda tsa vaha tsi nyɨvɨ cuaha, tyin tsihin nɨñɨ yu cua coo tucahnu iñi cuatyi ñi. \v 29 Tan catyí yu tsihin ndo, tyin ña cua coho ca yu tahan vinu tsa cuvi ndutya uvas ihya, nda cuanda tsa coho yu vinu tsaa tsihin ndo nda nu ndacá ñaha Jutu yu gloria ―catyí ra. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin cua cahan ra Pedro tyin ña nacotó ra tsi ra \r (Mr. 14.26-31; Lc. 22.31-34; Jn. 13.36-38) \p \v 30 Tsa yaha̱ tsa tsita̱ ra naha iin yaa Nyoo, tan cuahán ra naha yucu Olivo. \v 31 Tacan tan quitsaha̱ caahán ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tandɨhɨ nyooho tan cua nacoo ihñi ndo tsi yu vityin tsacuaa ihya. Tyin nu tutu Nyoo catyí tsi tyehen: “Cua cahñi yu tsi ra jahá cuenda mbee ticatyi jana yu, tan mbee can cua natsatsa tɨ naha tɨ”, catyí tsi. \v 32 Maa tyin tsa yaha̱ nandoto yu, jihna ca yu cua cuhun Galilea, tsa ndi cumañi ca cuhun nyooho. \p \v 33 Tacan tan nacaha̱n ra Pedro tan catyí ra: \p ―Vasu ndi maa tandɨhɨ ra tan ndu uvi iñi ra naha tsa nyicún ra naha tsi un, maa tyin yuhu ña cua ndu uvi iñi yu. \p \v 34 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin un tyin juvin ñi maa tsacuaa vityin, tsa ndi cumañi ca vacu tsitooho, uñi tsaha cua cahan un tyin ña nacotó un tsi yu ―catyí ra Jesús. \p \v 35 Tan ra Pedro catyí ra: \p ―Vasu ndi maa cúu yu tsihin un, maa tyin ña cua catyi yu tyin ña nacotó yu tsi un ―catyí ra. \p Tan juvin ñi tacan catyí tandɨhɨ ca ra tsicá tsihin ra. \s1 Nu tsica̱n tahvi ra Jesús tsi Nyoo nda Getsemaní \r (Mr. 14.32-42; Lc. 22.39-46) \p \v 36 Tacan tan tsaa̱ ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra iin nu iyó cuaha yutun nu nañí Getsemaní, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Cu̱nyecu ndo ihya tsitsi tsa cuahán yu ndacan cua ndacan tahvi yu. \p \v 37 Tan quihi̱n ra tsi ra Pedro tan nduvi sehe ra Zebedeo cuahán tsihin ra. Tan quitsi̱ tucuiihya iñi cahnu tsi ra, tan tsa tuñu cuñí ra. \v 38 Tacan tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Cahnu xaan tucuiihya iñi nyaá añima yu, nda cuanda cuñí cahñi ña can tsi yu. Ndo̱o ndo ihya tan co̱o nyito ndo tsihin yu ―catyí ra. \p \v 39 Tacan tan cuahán ra Jesús luxu ca ityi nuu tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra tan tsaqui̱n ra nuu ra nda nu ñuhu, tan tsicán tahvi ra tsi Nyoo tan catyí ra: \p ―Tyaa, tun tsatyin cuvi jatsiyo nyaha un tundoho ihya sɨquɨ yu, vaha xaan. Maa tyin na ña cuvi cuhva cuñí maa yu, tan na cuvi cuhva cuñí maa un ―catyí ra. \p \v 40 Tacan tan tsaa̱ ra nu yucú ra tsicá tsihin ra, tan nyehe̱ ra tyin quixí ra naha. Tan catyí ra tsihin ra Pedro: \p ―¿A ña cuví coo nyito ndo tsihin yu vasu tan intuhun hora? \v 41 Co̱o nyito ndo, tan nda̱can tahvi ndo tsi Nyoo; tacan tan ña cua javaha ndo cuhva cuñí nu ña vaha. Tsa nditsa tyin añima ndo, cuñí xaan tsi nanducu tsi tsi Nyoo, maa tyin cuñu ñuhu ndo cuví tsa vita cuñí ―catyí ra Jesús. \p \v 42 Tan tsa tsaha̱n ra tsa tsinu uvi tsaha, tsica̱n tahvi ra tyehen: \p ―Tyaa, tatun ña cuvi tsa jatsiyo nyaha un tundoho ihya sɨquɨ yu, na cuvi cuhva cuñí maa un ―catyí ra. \p \v 43 Tacan tan tsaa̱ ra inga tsaha tan nyehe̱ ra tyin quixí nyico ra tsicá tsihin ra, tyin tsicundasɨ̱ maa tinuu ra naha tsihin tsa cuñí xaan ra naha cusu ra naha. \v 44 Tacan tan nacoo̱ ra tsi ra naha, tan cuahán ra tsa tsinu uñi tsaha cua ndacan tahvi ra. Tan tsica̱n tahvi ra tsi Nyoo juvin ñi maa tsihin tuhun tsa tsa yaha̱ caha̱n ra. \v 45 Tacan tan tsaa̱ nyico ra nu yucú ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Vityin cu̱su ndo tan qu̱itatu ndo. Tyin tsa tsaa̱ cuhva tsa cua nacuhva cuenda ra can tsi Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria tsi ra iyó cuatyi naha ra. \v 46 Ndu̱vita ndo, co̱hon ndo. Tyin tsa vatsí ra tsa xico̱ tsi yu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu tsaha̱ cuenda ra Judas tsi ra Jesús tsi nu xaan iñi tsi ra nahnu \r (Mr. 14.43-50; Lc. 22.47-53; Jn. 18.2-11) \p \v 47 Ndi caahán ca ra Jesús yacan, tan tsaa̱ ra Judas, ra tsa cuví iin ra tsicá tsihin ra Jesús. Tan tsihin ra Judas tsaa̱ tucu cuaha xaan nyɨvɨ ndahá mityi tan yutun jacuhu̱n ra cuví jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tan ra cuví mandoñi nyɨvɨ Israel naha ra. \v 48 Tan ra Judas, ra tsa tsahá cuenda tsi ra Jesús, tsa yaha̱ tsaha̱ ra iin seña tsi ra can naha ra, tyin coto ra naha yóo cua tɨɨn ra naha. Tyin tsa yaha̱ caha̱n ra tsihin ra naha: \p ―Ra tsa cua tyayuhu yu, ra ican cuví ra tsa cua tɨɨn ndo. \p \v 49 Tacan tan natuhva̱ ra Judas nu nyaá ra Jesús tan catyí ra: \p ―Nacumi tsi un, Maestro. \p Tan tyayuhu̱ ra tsi ra. \p \v 50 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin ra: \p ―¿Náa tyiñu vatsí un ñih? \p Tacan tan natuhva̱ ra can naha ra tan tɨɨ̱n ra naha tsi ra Jesús. \p \v 51 Tacan tan iin ra cutahán tsihin ra Jesús, tava̱ ra mityi tan tsahnya̱ ra soho musu jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu. \v 52 Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Na̱tyihi mityi un tsitsi vena un. Tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cañí tahan tsihin mityi, juvin ñi tsihin mityi cua cúu ñi. \v 53 ¿A ña tsitó un tyin tatun yuhu tan cuñí yu, cuví ndacan yu tsi Jutu yu, tan maa ra cua jaquitsi ra vityin vityin yaha ca uñi xico utsi mil ángel, tan jacacu ra naha tsi yu? \v 54 Maa tyin tatun tacan javaha yu, ¿nácaa cua cundaa tsa nyaá nu tutu Nyoo nu catyí tsi tyin taahán maa tsi tsa tahan yu tyehen? ―catyí ra. \p \v 55 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ: \p ―¿A vatsí tɨɨ́n ndo tsi yu tumaa cua tɨɨn ndo iin ñasuhu? tyin ndahá ndo mityi tan yutun. Tandɨhɨ quɨvɨ tsinyii̱ yu jacuaha̱ yu tsi ndo tsitsi vehe ñuhu cahnu, tan ña tɨɨ̱n ndo tsi yu. \v 56 Tandɨhɨ yacan cuví tyin tacan tan cundaa cuhva catyí tuhun Nyoo, tsa tyaa̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. \p Tacan tan tandɨhɨ ra tsicá tsihin ra, tsinu̱ ra naha. Tan ndoo̱ intuhun ña maa ra. \s1 Nu tsica̱ tuhun ra mandoñi naha ra tsi ra Jesús tatun Sehe Nyoo cuví tsi ra \r (Mr. 14.53-65; Lc. 22.54-55, 63-71; Jn. 18.12-14, 19-24) \p \v 57 Tan ra tsa tɨɨ̱n tsi ra Jesús, tsindaca̱ ra naha tsi ra nuu ra Caifás, ra jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu. Tan iin cahnu ñi yucú ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra ican tan ra mandoñi naha ra. \v 58 Tan ra Pedro cuahán ra tsata ra naha, tan tsaa̱ ra nda nuquehe vehe ra Caifás can. Tan quɨhvɨ̱ ra tan ndoo̱ ra nyií ra tsihin vitya can naha ra, tyin cua nyehe ra nácaa cua quita tuhun can. \p \v 59 Ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan ra mandoñi naha ra, tan tandɨhɨ ra cumí tyiñu naha ra, nducu̱ ra naha tsi ra cahan cuendu sɨquɨ ra Jesús. Tyin tacan tan cuvi cahñi ra naha tsi ra. \v 60 Maa tyin ña ñihi̱ maa ra naha cuatyi tyaa ra naha sɨquɨ ra, vasu ndi maa cuaha nyɨvɨ tsaha̱n ñi tsicaha̱n ñi cuendu sɨquɨ ra. Tan nu ndɨhɨ tuhun, tsaa̱ uvi ca tsa ndaa tsa caahán cuendu. \v 61 Tan catyí ra naha: \p ―Ra ihya, catyi̱ ra tyin cuví canɨ ra vehe ñuhu cahnu Nyoo, tan tsitsi tsa uñi quɨvɨ cua janduvita ra tsi inga tsaha ―catyí ra naha. \p \v 62 Tacan tan ra jutu tsa cuví ityi nuu can, nduvita̱ ra, tan catyí ra tsihin ra Jesús: \p ―¿A ña nacahan un nu caahán ra ihya naha ra? ¿A nditsa tsa caahán ra ihya naha ra, o ña nditsa? \p \v 63 Maa tyin ra Jesús ña nacaha̱n ra. Tacan tan catyí ra jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu tsihin ra: \p ―Tsihin sɨvɨ Nyoo nyitó, catyí yu tsihin un tyin ca̱tyi un tsa nditsa vaha. ¿A ra Cristo Sehe Nyoo cuví tsi un? ―catyí ra. \p \v 64 Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Juvin yu cuví. Tan catyí tucu yu tsihin ndo, tyin cua nyehe ndo tsi yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, cunyaa yu xiin cuaha Nyoo ra iyó tandɨhɨ tunyee iñi, tan cua nyehe ndo nu cua quitsi yu nu vico ityi andɨvɨ inga tsaha ―catyí ra. \p \v 65 Tacan tan ra jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu can tsahnya̱ ra jahma ra tumaa iin seña tyin cuñí maa ra tyin ña vaha tsa caahán ra Jesús, tan catyí ra tsihin tandɨhɨ ca ra naha: \p ―Ra ihya tsicoo̱ cuatyi ra nuu Nyoo tsihin tsa caahán ra. ¡Nye̱he ndo vityin! Ña cuñí ca tsi tsa nducu yo inga tsa ndaa tyin tsa tsiñi̱ maa ndo tsa ña vaha tsa caha̱n ra. \v 66 ¿Náa catyí ndo vityin? \p Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Iyó cuatyi ra, yacan taahán tsi tsa cúu ra. \p \v 67 Tacan tan tɨvɨ̱ sɨɨ ra naha nuu ra tan cañi̱ ra naha tsi ra. Inga ra cañi̱ ra naha nuu ra tsihin tsɨquɨ. \v 68 Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Tatun nditsa tyin ra Cristo cuví un, ¡na̱coto yóo cañi̱ tsi un! \s1 Nu caha̱n ra Pedro tyin ña nacotó ra tsi ra Jesús \r (Mr. 14.66-72; Lc. 22.56-62; Jn. 18.15-18, 25-27) \p \v 69 Tsitsi tsa ndi nyií ra Pedro nuquehe ityi tsata vehe can, tan iin ñaha tsa cuví musu jutu can, natuhva̱ ña nu nyaá ra tan catyí ña tsihin ra: \p ―Yooho tucu tsica̱ un tsihin ra Jesús, ra Galilea can. \p \v 70 Tan ra Pedro catyí ra nuu tandɨhɨ nyɨvɨ yucú can: \p ―Ña tsica̱ yu tsihin ra can. Ña tsitó yu náa caahán un. \p \v 71 Tacan tan cuahán ra Pedro ityi yuvehe nu cuví yuhu cora, tan nyehe̱ inga ña tsi ra, tan catyí ña tsihin ra yucú can: \p ―Juvin ñi tsica̱ ndɨhɨ tucu ra ihya tsihin ra Jesús, ra ñuu Nazaret ―catyí ña. \p \v 72 Tan inga tsaha tyihi̱ xeehe̱ ra Pedro tsa nacotó ra tsi ra tan catyí ra: \p ―Naha Nyoo tyin ña nacotó yu tsi ra can. \p \v 73 Tañi cuii ca, tan ra yucú can natuhva̱ ra naha nu nyaá ra Pedro tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Nditsa tyin ra vaha iñi tsi ra can cuví yooho, tyin cuhva caahán ra Galilea naha ra, caahán un. \p \v 74 Tacan tan iyo xaan caahán ra tan catyí ra: \p ―Tsitó vaha Nyoo tyin ña nacotó yu tsi ra can, tan na cahñi maa Nyoo tsi yu tatun ña nditsa tsa caahán yu ―catyí ra. \p Tan juvin ñi cuhva can navacu̱ tsitooho. \v 75 Tacan tan nducuhu̱n iñi ra Pedro tsa caha̱n ra Jesús tsihin ra: “Tsa ndi cumañi ca vacu tsitooho, yooho tsa yaha̱ caha̱n un uñi tsaha tyin ña nacotó un tsi yu”, catyi̱ ra Jesús, nducuhu̱n iñi ra. Tacan tan quita̱ ra ican, tan tsacu̱ xaan ra tsa cuiihya cuñí ra tsa javaha̱ ra tacan. \c 27 \s1 Nu nacuhva̱ cuenda ra naha tsi ra Jesús tsi ra Pilato \r (Mr. 15.1; Lc. 23.1-2; Jn. 18.28-32) \p \v 1 Tan tsa tuvi̱ inga quɨvɨ, tandɨhɨ ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tan ra mandoñi ñuu can naha ra, ndoo̱ ra naha tyiñu tsa cua cahñi ra naha tsi ra Jesús. \v 2 Tan nuuhñí ra jaha̱ ra naha. Tan tsaha̱n ra naha tsinacuhva̱ cuenda ra naha tsi ra nuu ra Poncio Pilato, ra ndacá ñaha tsa quee̱ nda ñuu Roma. \s1 Nu tsihi̱ ra Judas \p \v 3 Tsa nyehe̱ ra Judas, ra tsa xico̱ tsi ra Jesús, tyin cua cúu ra, tan ndu uvi̱ iñi ra tsa javaha̱ ra, tan nacuhva̱ ra tsa oco utsi xuhun cuitsin can tsi ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan tsi ra mandoñi ñuu naha ra. \v 4 Tan catyí ra: \p ―Tsicoo̱ cuatyi yu, tyin tsaha̱ cuenda yu tsi iin ra nduve cuatyi na cúu ra. \p Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda nyuhu? ¡Nye̱he maa yooho! \p \v 5 Tacan tan tyoso̱ ihñi ra Judas xuhun can tsitsi vehe ñuhu cahnu, tan quita̱ ra cuahán ra tsityihi̱ ra yoho jucun ra tan ticaa̱ ra tsi ra iin nu yutun, tan tsihi̱ ra. \p \v 6 Ra cuví ityi nuu tsihin jutu can naha ra naquihi̱n ra naha xuhun can tan catyí ra naha: \p ―Ña cuví tyihi yo xuhun ihya tsitsi caja nu yɨhɨ́ xuhun tsa tsahá nyɨvɨ tsi Nyoo tyin xuhun tsa cuyahvi̱ ra tsa cua catɨ nɨñɨ cuví can. \p \v 7 Tacan tan ndoo̱ ra naha tyiñu, tyin cua jata ra naha ñuhu tsa nañí “Ñuhu Ra Javahá Quɨsɨ” tsihin xuhun can. Tyin coo nu cucutsi ra naha tsi nyɨvɨ inga ñuu tun tsiihí ñi ñuu can. \v 8 Yacan cuenda nañí ñuhu can nda cuanda vityin “Ñuhu Cuenda Tsa Tsatɨ̱ Nɨñɨ Nyɨvɨ”. \v 9 Tacan cuvi̱ tyin cundaa̱ tsa tyaa̱ ra Jeremías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha nu catyí tsi tyehen: “Juvin ñi maa ra naha quihi̱n nyico tsa oco utsi xuhun cuitsin, tsa jata̱ ra naha tsi ra Cristo. \v 10 Tan tsihin can, jata̱ ra naha ñuhu tsa nañí ‘Ñuhu Ra Javahá Quɨsɨ’, tacan catyi̱ Jutu Mañi yo tsihin yu”, catyí tsi. \s1 Nu nyehe̱ ra Pilato tyin nduve cuatyi ra Jesús \r (Mr. 15.2-5; Lc. 23.3-5; Jn. 18.33-38) \p \v 11 Tsindaca̱ ra mandoñi can naha ra tsi ra Jesús nuu ra ndacá ñaha, tan ra can tsica̱ tuhun ra tsi ra, tan catyí ra: \p ―¿A yooho cuví rey cuenda nyɨvɨ Israel? \p Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Juvin yu, tumaa cuhva catyí maa un. \p \v 12 Tan cuhva tsa tyaa̱ ra jutu can naha ra tan ra mandoñi naha ra cuatyi sɨquɨ ra, ña nacaha̱n maa ra. \v 13 Tacan tan catyí ra Pilato tsihin ra: \p ―¿A ña tsiñí un tandɨhɨ tsa caahán ra naha sɨquɨ un? \p \v 14 Maa tyin ra Jesús ña nacaha̱n maa ra. Tan iyo xaan cuñí ra ndacá ñaha can tyin ña nacaha̱n ra. \s1 Nu caha̱n ra cumí tyiñu tyin taahán tsi cúu ra Jesús \r (Mr. 15.6-20; Lc. 23.13-25; Jn. 18.38―19.16) \p \v 15 Tan vico pascua tuhvá ra ndacá ñaha jañá intuhun ra yucú vehe caa. Ndáa ra tsa nacatsi maa nyɨvɨ, juvin ra cua quita nuña. \v 16 Tan quɨvɨ can nyií iin ra tsa nañí Barrabás vehe caa. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsitó tuhun ra. \v 17 Tan cuhva tsa ndu ii̱n nyɨvɨ, ra Pilato tsica̱ tuhun ra tsi ñi, tan catyí ra: \p ―¿Ndáa ra cuñí ndo tsa tava nuña yu? ¿A ra Barrabás, o ra Jesús, ra tsa nañí Cristo? ―catyí ra. \p \v 18 Tyin tsitó ra tyin tsa cuenda tsa ndasɨ cuñí ra jutu can naha ra nyehe ra naha tsi ra Jesús, yacan cuenda tsaha̱ cuenda ra naha tsi ra tsi ra Pilato. \p \v 19 Tsitsi tsa nyaá ra Pilato nu tyayu ra, nu jahá tyiñu ra, jacuhu̱n ñasɨɨhɨ ra tyiñu tsi ra tan catyí ña: “Ña tyi̱hi un tsi un tsihin ra vaha can. Tyin cuñi nyehe̱ yu ñumaahna tsa cuenda ra. Tan jayuhvi̱ xaan tsi tsi yu”, catyí ña. \p \v 20 Maa tyin ra jutu can naha ra tan ra mandoñi naha ra, cuñihi̱ ra naha natyuhú ra naha tsi nyɨvɨ na ndacan ñi tsa jaña ra Pilato tsi ra Barrabás, tan na cúu ra Jesús. \v 21 Tacan tan ra ndacá ñaha catyí ra tsihin ñi inga tsaha: \p ―Tsitsi tsa nduvi ra naha, ¿ndáa ra cuñí ndo tsa jaña yu? \p Tan nacaha̱n ñi, tan catyí ñi: \p ―Ja̱ña tsi ra Barrabás. \p \v 22 Tan ra Pilato tsica̱ tuhun ra tsi ñi, tan catyí ra: \p ―¿Tan náa cua javaha yu tsihin ra Jesús tsa nañí Cristo ihya? \p Tandɨhɨ ñi nacaha̱n ñi tan catyí ñi: \p ―¡Tya̱a tsi ra nu cruu na cúu ra! \p \v 23 Tacan tan catyí ra Pilato tsihin ñi: \p ―Tan ¿náa tsa ña vaha javaha̱ ra? \p Maa tyin maa ñi cana̱ tsaa ñi inga tsaha tan catyí ñi: \p ―¡Tya̱a tsi ra nu cruu na cúu ra! \p \v 24 Tsa nyehe̱ ra Pilato tyin ña cuvi̱ jaha ra tsi nyɨvɨ, tyin ñihi xaan cuvaá jahá ñi. Tacan tan tsica̱n ra ndutya, tan nacatya̱ ra ndaha ra nuu nyɨvɨ can, tan catyí ra: \p ―Ña cua ndoo cuatyi tsa cua cúu ra vaha ihya sɨquɨ yuhu, tyin sɨquɨ nyooho cua ndoo cuatyi can. \p \v 25 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ nacaha̱n ñi, tan catyí ñi: \p ―Na ndoo maa tsi sɨquɨ ndi tan sɨquɨ sehe ndi. \p \v 26 Tacan tan ra Pilato jaña̱ ra tsi ra Barrabás, tan tava̱ tyiñu ra na ndoho ra Jesús, tan nacuhva̱ cuenda ra tsi ra tsi ra andaru naha ra na cúu ra nu cruu. \p \v 27 Tacan tan ra andaru cuenda ra Pilato, ra ndacá ñaha can tsindaca̱ ra naha tsi ra Jesús nda vehe tyiñu ra Pilato, tan jandu ii̱n ra naha tsi tandɨhɨ ca andaru nu nyaá ra. \v 28 Tacan tan tava̱ ra naha jahma ra tan jacunditsi̱ ra naha iin jahma cuaaha tsi ra. \v 29 Tan tyihi̱ ra naha iin corona tsa tsinu̱ tsihin iñu jiñi ra. Tan tsaha̱ ra naha iin yutun tatun na cundaha ra tsihin ndaha cuaha ra. Tacan tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra naha nuu ra, tan tsacu̱ nducu ra naha tsi ra tan catyí ra naha: \p ―¡Nacumi tsi un, yooho Rey cuenda nyɨvɨ Israel! \p \v 30 Tan tɨvɨ̱ sɨɨ ra naha tsi ra. Tan quihi̱n ra naha yutun tatun can tan cañi̱ ra naha jiñi ra. \v 31 Tsa yaha̱ tsa tsacu̱ nducu ra naha tsi ra tan tava̱ ra naha jahma cuaaha tsa nditsí ra, tan jacunditsi̱ nyico ra naha jahma maa ra tsi ra. Tacan tan cuahán ra naha tsihin ra cua cahñi ra naha tsi ra nu cruu. \s1 Nu tyaa̱ ra naha tsi ra Jesús nu cruu \r (Mr. 15.21-32; Lc. 23.26-43; Jn. 19.17-27) \p \v 32 Tsa quita̱ ra naha ican, taha̱n ra naha tsi iin ra ñuu Cirene, tsa nañí Simón. Tan jañiñi̱ ra naha tsi ra na cuiso ra cruu ra Jesús. \p \v 33 Tan tsaa̱ ra naha iin nu nañí Gólgota, tan cuñí tsi catyí “Yɨquɨ Jiñi Ndɨyɨ”. \v 34 Tan ican tsaha̱ ra naha vinu nasaca̱ tsihin ndutya uva xaan coho ra Jesús. Tan tsa yaha̱ tsa tsihi̱ ra luxu can, ña cuñí ca ra coho ra. \v 35 Tan tsa yaha̱ tsa tyaa̱ ra naha tsi ra nu cruu, tacan tan ra andaru can quihi̱n ra naha jahma ra tan tava̱ cuenda ra naha tyin cua nyehe ra naha ndáa ra jaha canaa intuhun intuhun jahma ra. Tacan cuvi̱ tyin cundaa̱ tuhun tsa tyaa̱ iin ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha nu catyí tsi tyehen: “Tava̱ cuenda ra naha tan tsatsa̱ ra naha jahma yu”, catyí tsi. \v 36 Tacan tan tsinyecu̱ ra naha ican tyin jaha cuenda ra naha tsi ra. \v 37 Tan ityi jiñi ra tyaa̱ ra naha letra tsa catyí nacuenda cua cúu ra. Tan catyí tsi tyehen: “Ra ihya cuví ra Jesús, rey cuenda nyɨvɨ ñuu Israel.” \p \v 38 Tan tyaa̱ tucu ra naha uvi taahan ra suhu tsihin ra nu uvi taahan ca cruu. Iin ra tyaa̱ ra naha xiin cuaha ra, tan inga ra xiin satyin ra. \v 39 Tan nyɨvɨ tsa yahá ican, caahán ñi tsi ra, tan javicó ñi jiñi ñi tsa tsacú nducu ñi tsi ra. \v 40 Tan catyí ñi tsihin ra: \p ―¡Yooho tsa caha̱n un tyin cua canɨ un vehe ñuhu cahnu, tan tsitsi tsa uñi quɨvɨ tan cua janduvaha nyico un itsi, ja̱cacu tsi maa un vityin nu cruu juvin, tatun nditsa tyin Sehe Nyoo cuví tsi un! ―catyí ñi tsihin ra. \p \v 41 Tan juvin ñi tacan tsacú nducu ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tsi ra, tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra tan ra fariseo naha ra, tan ra mandoñi ñuu naha ra. Tan natuhún tahan ra naha tan catyí ra naha: \p \v 42 ―Jacacu̱ ra tsi inga nyɨvɨ, maa tyin ña cuví jacacu ra tsi maa ra. Tun nditsa tyin Rey cuenda nyɨvɨ Israel cuví ra, na nuu ra nu cruu can, tan cua tsinu iñi yo tsi ra. \v 43 Nditá xaan iñi ra tsi Nyoo, vityin na jacacu Nyoo tsi ra, tatun nditsa tyin cuñí ra tsi ra. Tyin catyi̱ ra tsihin yo tyin Sehe Nyoo cuví tsi ra. \p \v 44 Tan nda cuanda nu ñasuhu nahnu tsa nyaá nu cruu xiin ra tan tsacu̱ nducu ndɨhɨ nahnu tsi ra. \s1 Nu tsihi̱ ra Jesús \r (Mr. 15.33-41; Lc. 23.44-49; Jn. 19.28-30) \p \v 45 Tacan tan ndunaa̱ tanɨɨ cahnu ñuhu ñayɨvɨ tsa ora tan nda cuanda caa uñi tsa tseñi. \v 46 Tan juvin ñi cuhva can, ñihi xaan cana̱ tsaa ra Jesús. Tan catyí ra: \p ―Elí, Elí, ¿lama sabactani? ―tan cuñí tsi catyí: Nyoo Jutu yu, Nyoo Jutu yu, ¿nacuenda nacoo̱ ihñi un tsi yu? \p \v 47 Juhva ra yucú can naha ra, tsiñi̱ ra naha tsa caha̱n ra, tan catyí ra naha: \p ―Ra Elías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tsanaha, caná tsaa ra. \p \v 48 Tan juvin ñi cuhva can, cuahán iin ra cua quihin ra iin yahma cuhva caá catyi, tan jatyii̱ ra tsihin vinu iya, tan tyaa̱ ra nu yutun, tan jatuhva̱ ra yuhu ra Jesús tyin na coho ra. \v 49 Maa tyin inga ra naha catyí ra naha: \p ―Ña cu̱hva naha un can tsi ra; na nyehe jihna yo tatun cua quitsi jacacu ra Elías tsi ra. \p \v 50 Inga tsaha cana̱ tsaa ñihi ra Jesús, tacan tan tsihi̱ ra. \v 51 Tan juvin ñi cuhva can ndata̱ sava jahma tsa ticaá tsitsi vehe ñuhu cahnu tyasɨ Nu Ii Xaan, nda cuanda ityi sɨquɨ tan nda cuanda ityi tsaha. Tan ñihi xaan taa̱n. Tan tahvi̱ cuatyi cava nahnu. \v 52 Tan nuña̱ yuhu ñaña. Tan cuaha nyɨvɨ tsa tsinú iñi tsi Nyoo tan tsihi̱ ñi, nandoto̱ ñi. \v 53 Tan tsa yaha̱ nandoto̱ ra Jesús quita̱ ñi nu ñaña tan quɨhvɨ̱ ñi tsitsi ñuu Jerusalén, tan cuaha nyɨvɨ nyehe̱ tsi ñi. \v 54 Tacan tan ra capitán tan ra andaru tsa jahá cuenda tsi ra Jesús, nayuhvi̱ xaan ra naha tsa taa̱n, tan tsa nyehe̱ ra naha inga ca tsa cuvi̱. Tan catyí ra naha: \p ―Nditsa nditsa cuii, tyin Sehe Nyoo cuví tsi ra ihya. \p \v 55 Cuaha ñiñaha tsa tsinyicu̱n tsi ra Jesús nda Galilea tan jatyinyee̱ ñi tsi ra, yucú ñi nyehé ñi ndasava. \v 56 Tan juhva ñi ican cuví ñi ihya: ña María tsa quee̱ Magdala, tan ña María sɨhɨ ra Jacobo tan ra José, tan ñasɨɨhɨ ra Zebedeo. \s1 Nu tsicutsi̱ ra naha tsi ra Jesús \r (Mr. 15.42-47; Lc. 23.50-56; Jn. 19.38-42) \p \v 57 Cuhva tsa cuñí cuaa, quitsi̱ iin ra cuca tsa nañí José, ra ñuu Arimatea. Tan tsinú iñi ra tsi ra Jesús. \v 58 Tan tsaha̱n ra tsicaha̱n ra tsihin ra Pilato, tan tsica̱n ra cuñu ñuhu ra Jesús. Tacan tan tava̱ tyiñu ra Pilato na cuhva ra andaru naha ra cuñu ñuhu ra Jesús tsi ra. \v 59 Tacan tan quihi̱n ra José cuñu ñuhu ra, tan cava̱ nuu ra iin jahma cuitsin vaha tsi ra. \v 60 Tan tyihi̱ ra cuñu ñuhu ra Jesús tsitsi iin ñaña tsaa tsa cuví iin yavi yuu tsa tava̱ tyiñu ra tsatya̱ ra naha. Tan tsa yaha̱ tsa nacasɨ̱ ra yuhu ñaña can tsihin iin yuu cahnu, tan cuahán ra. \v 61 Tan ña María tsa quee̱ Magdala, tan inga ña María, ndoo̱ ñi yucú ñi yuhu ñaña can. \s1 Nu jahá cuenda ra andaru ñaña ra Jesús \p \v 62 Tan tsa inga quɨvɨ, quɨvɨ quitatú nyɨvɨ cuví can, tan ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan ra fariseo naha ra tsaha̱n ra naha tsicaha̱n ra naha tsihin ra Pilato. \v 63 Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Yooho taa, nducuhu̱n iñi ndi tyin ra vatya can, catyi̱ ra taha̱n nyito ra tyin tsa yaha̱ tsa uñi quɨvɨ tsa cua cúu ra tan cua nandoto ra. \v 64 Yacan cuenda ta̱va tyiñu na jaha cuenda vaha ra andaru naha ra ñaña can, nda yaha tsa uñi quɨvɨ, coto cuhun ra tsica̱ tsihin ra tsa tsacuaa, tan suhu ra naha cuñu ñuhu ra. Yaha can tan cua catyi ra naha tsihin nyɨvɨ tyin tsa nandoto̱ ra. Tatun tacan cua cuvi, yaha ca cuhva cua cuvi tan ñavin ca tsa jihna ñi ―catyí ra naha. \p \v 65 Tan ra Pilato catyí ra: \p ―Qu̱ihin ndo andaru ihya. Cu̱aahan ndo, tan ja̱ha cuenda vaha ndo ñaña can, nácaa cunyee maa ndo jaha cuenda ndo ―catyí ra. \p \v 66 Tacan tan cuahán ra naha, tan jaha̱ cuenda vaha ra naha ñaña can, tan tyaa̱ ra naha iin tsa tyaa̱ ra naha tsata yuu tsa ndasɨ́ can tyin tatun nacanda yuu can coto ra naha. Tan nacoo̱ ra naha tsi ra andaru jahá cuenda ra naha ican. \c 28 \s1 Nu nandoto̱ ra Jesús \r (Mr. 16.1-8; Lc. 24.1-12; Jn. 20.1-10) \p \v 1 Tsa yaha̱ quɨvɨ tsa quitatú nyɨvɨ, cuhva tsa cuñí cunditsin, nu quitsaha̱ tsaha vitya, tan ña María tsa quee̱ Magdala can, tan inga ña María tsaha̱n ñi nu ñaña. \v 2 Tan ñihi xaan taa̱n tyin quitsi̱ iin ángel Jutu Mañi yo quee̱ ra andɨvɨ, tan tsaa̱ ra nu ñaña can. Tan jatsiyo̱ ra yuu tsa ndasɨ́ yuhu can, tan tsicunyaa̱ ra tsata can. \v 3 Tan xiñu xaan ra, tumaa tsa cañí tatsa. Tan cuitsin xaan jahma ra. \v 4 Cuhva tsa nyehe̱ ra andaru can naha ra tsi ra, nayuhvi̱ xaan ra naha tan quitsaha̱ nɨhɨ́ ra naha, tan nda cuanda tsihi̱ naaha ra naha tsihin tsa yuuhví ra naha. \v 5 Tacan tan catyí ángel can tsihin ñiñaha can: \p ―Ña na̱yuhvi ndo. Yuhu tsitó yu tyin ra Jesús tsa tsihi̱ nu cruu nanducú ndo. \v 6 Yoñi ca ra nyií ihya, tyin tsa nandoto̱ ra, tumaa catyi̱ ra. Na̱ha ndo tan nye̱he ndo nu tinyii̱ ra naha tsi ra. \v 7 Ja̱numi xaan ndo cuhun ndo cucatyi tuhun ndo tsihin ra tsica̱ tsihin ra tyin tsa nandoto̱ ra, tan tsa cuahán ra nda Galilea, cua cuatu ra tsi ra naha ndacan. Yacan cuví tsa catyí tuhun yu tsihin ndo ―catyí ángel can tsihin ñi. \p \v 8 Tacan tan numi ñi quita̱ ñi nu ñaña can. Yuuhví ñi, tan sɨɨ xaan cuñí tucu ñi. Tan tsinú xaan ñi cuahán ñi cua catyi tuhun ñi tsihin ra tsica̱ tsihin ra Jesús. \v 9 Tan cuhva can quituvi̱ ra Jesús nuu ñi tan tsaha̱ ra nacumi tsi ñi. Tacan tan natuhva̱ ñi nu nyaá ra tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ñi nuu ra tan jacahnu̱ ñi tsi ra, tan tsicunumi̱ nyaa ñi tsaha ra. \v 10 Tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Ña na̱yuhvi ndo. Cu̱aahan ndo cujacoto ndo tsi yañi yu tyin na cuhun ra naha nda Galilea, tan ndacan cua ñihi tahan ndi ―catyí ra tsihin ñi. \s1 Tuhun tsa nacatyi̱ tuhun ra andaru naha ra \p \v 11 Tsitsi tsa cuahán ñi can, juhva andaru tsa jaha̱ cuenda ican, cuahán ra naha nda ñuu, cua nacatyi tuhun ra naha tsa cuvi̱ can tsihin ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra. \v 12 Tacan tan ra jutu can naha ra tsaha̱n ra naha tsicaha̱n ra naha tsihin ra mandoñi ñuu naha ra na natuhun tahan ra naha nácaa cua javaha ra naha. Tacan tan cuaha xaan xuhun tsaha̱ ra naha tsi ra andaru can naha ra. \v 13 Tan catyí ra naha tsihin ra naha: \p ―Nyooho cua cahan ndo tyin tsa tsacuaa tsitsi tsa quixí ndo, tsaha̱n ra tsica̱ tsihin ra Jesús tan quihi̱n ra naha cuñu ñuhu ra. \v 14 Tan tatun cua coto ra ndacá ñaha tuhun ihya, cua nyehe maa ndi nácaa cua cahan ndi tsihin ra, tan nyooho ña caca iñi ndo. Nduve náa cua tahan ndo. \v 15 Tacan tan quihi̱n ra andaru can xuhun can, tan cuahán ra naha cuajavahá ra naha cuhva catyi̱ ra naha tsihin ra naha. Tan nda quɨvɨ vityin tan tacan caahán nyɨvɨ ñuu Israel. \s1 Nu tava̱ tyiñu ra Jesús tsi ra tsicá tyiñu ra \r (Mr. 16.14-18; Lc. 24.36-49; Jn. 20.19-23) \p \v 16 Tan tacan, tandɨhɨ tsa utsi iin ra tsica̱ tsihin ra, cuahán ra naha nda Galilea nda yucu nu catyi̱ maa ra Jesús tsihin ra naha tyin cuhun ra naha. \v 17 Tan cuhva tsa nyehe̱ ra naha tsi ra Jesús, jacahnu̱ ra naha tsi ra, maa tyin juhva ra naha uvi ñi tsicá iñi ra naha. \v 18 Tacan tan natuhva̱ ra Jesús nu nyecú ra naha tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nyoo tsaha̱ ra tsa cundaca ñaha yuhu tandɨhɨ andɨvɨ tan nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \v 19 Yacan cuenda, cu̱aahan ndo tandɨhɨ nu iyó nyɨvɨ, tandɨhɨ ñi ñuu, tan ca̱tyi ndo tsihin ñi na cunyicun ñi tsi yu. Tan ja̱coondutya ndo tsi ñi tsihin sɨvɨ Jutu yo Nyoo tan tsihin sɨvɨ yuhu Sehe ra, tan tsihin sɨvɨ Tatyi Ii ra. \v 20 Tan ja̱cuaha ndo tsi ñi na tyaa yahvi ñi tandɨhɨ tsa catyi̱ yu tyin javaha ndo. Tan co̱to ndo tyin yuhu cunyaa yu tsihin ndo tandɨhɨ quɨvɨ nda cuanda naa ñayɨvɨ ―catyí ra Jesucristo tsihin ra tava̱ tyiñu ra. \p Tan na cuvi tsi tacan ñi.