\id LUK \h Lucas \toc1 Tuhun Nyoo Tsa Tyaa̱ Ra Lucas \toc2 Lucas \toc3 Lc. \mt1 Tuhun Nyoo Tsa Tyaa̱ Ra Lucas \c 1 \s1 Nu quitsaha̱ jacotó ra Lucas tuhun ra Cristo tsi ra Teófilo \p \v 1 Cuaha ñi nyɨvɨ nducu̱ ñi cuhva tyaa ñi nuu tutu tandɨhɨ tsa cuvi̱ nu yucú ndi ihya. Tyaa̱ ñi cuhva \v 2 nacatyí tuhun nyɨvɨ tsihin yo, ñi tsa nyehe̱ tan caha̱n tuhun ra Jesús nda quɨvɨ jihna ñi. \v 3 Tan yuhu tucu tsa yaha̱ cahvi̱ yu tan nducu̱ tuhun vaha yu tandɨhɨ tsa cuvi̱ nda nu quitsaha̱. Yacan cuenda cuñí yu tyaa yu tuhun ihya tsa cuenda un, yooho Teófilo, nda nu quitsaha̱ tan nda nu ndɨhɨ̱. \v 4 Tyin tacan tan coto un tyin nditsa tsa jacuaha̱ nyɨvɨ tsi un. \s1 Nu jacoto̱ iin ángel tsi ra Zacarías ama cua cacu ra Juan, ra cua jacoondutya tsi nyɨvɨ \p \v 5 Quɨvɨ tsa cuví ra Herodes rey tanɨɨ cahnu cuenda Judea, tsicoo̱ iin ra cuví jutu, nañí ra Zacarías. Tan yɨhɨ́ ra cuenda ra cuví jutu naha ra tsa nañí Abías. Tan ñasɨɨhɨ ra nañí ña Elisabet. Tata ra Aarón, ra cuvi̱ jutu taha̱n tsanaha, cuví ña. \v 6 Tan nduve maa cuatyi ñi nuu Nyoo. Tyin vaha xaan tyaá yahvi ñi tuhun caahán Nyoo Jutu yo. Tan yoñi maa cuví tyaa cuatyi tsi ñi. \v 7 Tan nduve maa sehe ñi tsicoo̱. Tyin ña Elisabet, ña cuví coo sehe ña. Tan tsa tsahnu xaan nduvi taahan ñi. \p \v 8 Iin quɨvɨ taahán tsi tandɨhɨ ra jutu tsa cutahan tsihin ra Zacarías, tsa jaha tyiñu ra naha tyiñu Nyoo. \v 9 Tan cuhva iyó maa ra cuví jutu naha ra, tava̱ ra naha suerte, ndáa ra cua tahan tsi quɨhvɨ tsitsi vehe ñuhu Jutu Nyoo, tyin cahmi ra cutu. Quɨvɨ can taha̱n tsi tsi ra Zacarías. \v 10 Tan cuaha nyɨvɨ yucú ityi tsata vehe ñuhu tsicán tahvi ñi tsi Nyoo, tsitsi tsa tsahmí ra cutu can. \v 11 Tan tsitsi tsa ndi nyií ra ican tan quituvi̱ iin ángel Jutu Nyoo nu nyií ra. Tan nyaá nyityi ángel can ityi xiin cuaha nu nyaá altar nu tsahmí ra cutu. \v 12 Tan tsa nyehe̱ ra Zacarías tsi ángel ican, iyo xaan cuñi̱ ra. Tan nayuhvi̱ xaan ra. \v 13 Tan ángel ican catyí ra tsihin ra: \p ―Zacarías, ña nayuhvi un. Tyin Nyoo tsiñi̱ ra tsa caha̱n un tsihin ra. Tan cua coo iin sehe ña Elisabet ñasɨɨhɨ un. Tan cua cunañi ra Juan. \v 14 Sɨɨ xaan cua cuñi un. Tan cuaha xaan nyɨvɨ cua cusɨɨ ndɨhɨ iñi quɨvɨ cua cacu ra. \v 15 Tyin sehe un, cahnu xaan cua cuvi ra nuu Nyoo Jutu yo. Ña cua coho ra vinu tan ndi nyixi. Tan ñihi xaan cua quɨhɨ Tatyi Ii Nyoo tsi ra tsa ndi cumañi ca cacu ra tan tandɨhɨ tyembu tsa cua coo ra. \v 16 Tan cuaha xaan nyɨvɨ Israel cua cunyicun ñi tsi Jutu yo Nyoo jaha ra. \v 17 Juvin ra cua cuhun ityi nuu Jutu Mañi yo. Tan cua coo tunyee iñi Nyoo tsi ra. Tan cua quɨhɨ xaan Tatyi Ii Nyoo tsi ra. Tyin cua cuvi ra tumaa ra Elías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. Tan cua cuhva cuenda ra nácaa coo vaha nyɨvɨ iyó sehe tsihin sehe ñi. Tan cua janaha ra tsi nyɨvɨ caquiñi, na tyaa yahvi ñi tuhun caahán Nyoo. Tacan cua janduvaha ra tsi nyɨvɨ tan cua cuatu vaha ñi tsi Nyoo ―catyí ángel tsihin ra Zacarías. \p \v 18 Tan tsica̱ tuhun ra Zacarías tsi ángel can, tan catyí ra: \p ―¿Nacaa tan coto yu tyin nditsa tsa cua coo sehe ñasɨɨhɨ yu? Tyin yuhu tsa tsahnu xaan yu. Tan tacan tucu ñasɨɨhɨ yu ―catyí ra. \p \v 19 Tan ángel can nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Yuhu Gabriel nañí yu. Tan tsicá yu tyiñu Nyoo. Maa ra tava̱ tyiñu tsi yu tyin jacoto yu tyiñu ihya tsi un tan jacoto yu tuhun vaha ihya tsi un. \v 20 Tan vityin cua nduñɨɨhɨ un. Tyin ña tsinú iñi un tsa caahán yu tsihin un. Tan ña cua cuvi cahan un nda cuanda tsa yaha cacu sehe ñasɨɨhɨ un. Tan nda quɨvɨ cundaa tandɨhɨ tsa caha̱n yu tsihin un ―catyí ángel ican tsihin ra. \p \v 21 Tan nyɨvɨ tsa ndatú tsi ra Zacarías ityi tsata vehe ñuhu, iyo xaan cuñí ñi tyin cucuee xaan ra tsitsi vehe ñuhu can. \v 22 Tan cuhva tsa quita̱ ra Zacarías, ña cuví maa cahan ra tsihin ñi. Tan tuvi̱ iñi ñi tyin iyó tsa nyehe̱ ra tsitsi vehe ñuhu can. Tacan tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ñi tsihin ndaha ra. Tyin ña cuví cahan ra. \p \v 23 Tan quɨvɨ ndɨhɨ̱ tyiñu jahá ra Zacarías vehe ñuhu can, tan cuanuhu̱ ra yuvehe ra. \v 24 Tsa yaha̱ quɨvɨ can tan tsicuhu̱n sehe ñasɨɨhɨ ra, ña Elisabet. Tan ña quita̱ maa ña tsata vehe tsa tandɨhɨ tsa uhun yoo. Tan tsicá iñi ña: \v 25 “Tyehen javaha̱ Jutu Mañi yu tsihin yu, tyin tacan tan ña cahan nyaa ca nyɨvɨ tsi yu”, cuñí ña tsicá iñi ña. \s1 Nu jacoto̱ iin ángel tsi ña María tyin cua cacu ra Jesús \p \v 26 Tsa quita̱ iñu yoo tsa ñuhú sehe ña Elisabet, tan jacuhu̱n Nyoo tsi ra ángel Gabriel ñuu Nazaret tsa canyií Galilea. \v 27 Tyin cahan ra tsihin iin ñaha yoco tsa nañí María. Tan tsa nyaa̱ maa tsa cua tindaha ña tsihin ra nañí José, ra cuví tata ra rey David. \v 28 Tan quɨhvɨ̱ ángel ican nu iyó ña María. Tan catyí ra tsihin ña: \p ―Nacumi tsi un, María. Ñihí un tumañi iñi nuu Nyoo. Maa ra iyó tsihin un. Tan nasocó xaan ca ra tsi un tan ñavin ca tandɨhɨ ca ñaha ―catyí ángel ican tsihin ña. \p \v 29 Tan tsa tsiñi̱ ña tsa caha̱n ra, iyo xaan cuñí ña tsa caha̱n ra. Tan tsica̱ iñi ña: “¿Nacuenda tacan caahán ra ihya nacumi tsi yo?” tsicá iñi ña. \p \v 30 Tan catyí ángel ican: \p ―Ña na̱yuhvi un, María, tyin ñihí un tumañi iñi Nyoo. \v 31 Vityin cua cuhun sehe un. Tan cua cunañi ra Jesús. \v 32 Cahnu xaan ra cua cuvi ra. Tan Sehe Nyoo cahnu cua cuvi ra. Tan cua cuvi ra rey jaha Nyoo Jutu yo, tumaa cuvi̱ ra David, tsii tsaahnu ra. \v 33 Tyin cua cundaca ñaha ra tsi nyɨvɨ Israel tandɨhɨ maa tyembu. Tan ña cua ndɨhɨ maa tsa cundaca ñaha ra ―catyí ángel can tsihin ña. \p \v 34 Tacan tan tsica̱ tuhun ña María tsi ángel, tan catyí ña: \p ―¿Nacaa cua cuvi can? Tyin yuhu, ñaha ca coo yɨɨ yu. \p \v 35 Tan nacaha̱n ángel tan catyí ra: \p ―Maa Tatyi Ii Nyoo cua quitsi sɨquɨ un. Tan tunyee iñi Nyoo, ra nyaá gloria, cua quitsi tan cua casɨ tsi sɨquɨ un tumaa iin vico. Yacan cuenda Ra Ii tsa cua cacu cua cunañi ra Sehe Nyoo. \v 36 Tacan tucu ña Elisabet ña tsatsin un cua cacu iin sehe ña vasu tsa tsahnu ña. Tan catyí nyɨvɨ tyin ñaha can ña cuví coo sehe ña. Maa tyin vityin tsa ñuhú sehe ña. Tsa iñu yoo tsa ñuhú sehe ña. \v 37 Tyin Nyoo nduve tsa ña cuví jaha ra ―catyí ángel tsihin ña. \p \v 38 Tan catyí ña María: \p ―Yuhu cuví yu musu Jutu Mañi yo. Na javaha maa ra cuhva catyí un ―catyí ña. \p Tacan tan cuahán ángel can. \s1 Nu cuahán ña María cuanyehé ña nu nyií ña Elisabet \p \v 39 Tan iin quɨvɨ can, numi ñi cuahán ña María iin ñuu tsa canyií Judea nu maa ñi maa yucu iyó. \v 40 Tan quɨhvɨ̱ ña tsitsi vehe ra Zacarías. Tan nacuhva̱ ña nacumi tsi ña Elisabet. \v 41 Tan tsa tsiñi̱ ña Elisabet tsa caha̱n ña María, tan natuñu̱ sehe ña tsitsi ña. Tan ñihi nyaá Tatyi Ii Nyoo tsihin ña. \v 42 Tan ñihi xaan nacaha̱n ña, tan catyí ña: \p ―Nyoo nasocó xaan ra tsi un, María, tan ñavin ca tandɨhɨ ca ñiñaha. Tan nasoco̱ ra tsi sehe un. \v 43 ¿Tan yóo cuví yuhu? Tyin quitsi̱ sɨhɨ Jutu Mañi yu quitsi̱ nyehe ña nu nyaá yu. \v 44 Cuhva tsa tsiñi̱ yu tsa caha̱n un, tan natuñu̱ sehe yu tsitsi yu. Tyin sɨɨ xaan cuñí ra. \v 45 Tan sɨɨ xaan cuñí tucu maa añima un tyin tsinú iñi un. Tyin cua cuvi cuhva tsa caha̱n Nyoo tsihin un ―catyí ña Elisabet. \p \v 46 Tan catyí ña María: \q1 ―Jacahnú yu tsi Nyoo tsihin tandɨhɨ añima yu. \q1 \v 47 Tan sɨɨ xaan cuñí añima yu tsihin Nyoo ra jacacú tsi yu. \q1 \v 48 Tyin cuví yuhu iin ñaha ndaahvi tan Nyoo nyehe̱ ndaahvi ra tsi yu. \q1 Tan vityin tandɨhɨ quɨvɨ cua cahan nyɨvɨ tyin cahnu xaan tumañi iñi ñihi̱ yu. \q1 \v 49 Tyin Nyoo, cahnu xaan cuví ra. Tan cahnu tsa javahá ra tsihin yu. \q1 Tan ii xaan sɨvɨ ra. \q1 \v 50 Tan ndaahvi cuñí ra tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cua coo tan tyaa yahvi ñi tsi ra. \q1 \v 51 Cahnu xaan tsa javahá ra tsihin tunyee iñi tsa iyó tsi ra. \q1 Jatsiyo̱ ra tsi nyɨvɨ tsa cahnu xaan tsicá iñi ñi. \q1 \v 52 Quinyaa̱ ra tunyee iñi iyó tsi nu cuví rey. \q1 Tan cua janducahnu ra tsi nyɨvɨ ndaahvi. \q1 \v 53 Tsahá Nyoo tsa vaha tsi nyɨvɨ cuñí coto tsa vaha. \q1 Tan nyɨvɨ cuca tsa cuñí tyin nduve tsa tsiñí ñuhu tsi ñi, tsihin ndaha ndɨɨ ñi, jacuhún ra tsi ñi. \q1 \v 54 Jatyinyeé ra tsi nyɨvɨ Israel tsa cuví ñi musu ra. \q1 Tan ña naá iñi ra tsi ñi. Nyehé ndaahvi ra tsi ñi. \q1 \v 55 Tumaa cuhva catyi̱ Nyoo tsihin ra Abraham, tsii tsaahnu yo, tan tsihin sehe ra, tacan ñi javahá maa Nyoo ―catyí ña María. \p \v 56 Tan ña María ndoo̱ ña tsihin ña Elisabet uñi yoo. Tan tsa yaha̱ uñi yoo can tan cuanuhu̱ ña nda yuvehe ña. \s1 Quɨvɨ cacu̱ ra Juan, ra tsa jacoondutya̱ tsi nyɨvɨ \p \v 57 Tsa tsaa̱ quɨvɨ tsa cacu̱ sehe ña Elisabet, jacacu̱ ña iin rayɨɨ. \v 58 Tan nyɨvɨ vehe ña tsihin nyɨvɨ tsa iyó yatyin ñi yuvehe ña, sɨɨ xaan cuñí ñi. Tacan tucu maa ña. Tyin vaha xaan tsa javaha̱ Nyoo tsihin ña. \v 59 Tan tsa quita̱ una quɨvɨ tsa cacu̱ ra, tan tyaa̱ ra naha tuñi Nyoo tsi ra tumaa cuhva iyó maa ñi. Tan cuñí ra naha tsa cunañi ra Zacarías tumaa nañí maa jutu ra. \v 60 Maa tyin sɨhɨ ra catyí ña: \p ―Ña cuví. Tyin Juan cua cunañi ra. \p \v 61 Tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda jacunañí un Juan tsi ra? Tan yoñi nyɨvɨ ndo nañí tacan ―catyí ra naha. \p \v 62 Tan quitsaha̱ tsicá tuhun ra naha tsihin ndaha ra naha tsi jutu ra. Tyin coto ra naha náa sɨvɨ cuñí ra tsa cunañi ra. \v 63 Tan tsica̱n jutu ra iin vitu, tan nuu vitu ican tyaa̱ ra: “Juan cua cunañi ra”, tyaa̱ ra. \p Tan tandɨhɨ maa ra ican naha ra iyo xaan cuñí ra naha tsa tacan. \v 64 Juvin ñi maa hora can nacaha̱n ra Zacarías. Tan quitsaha̱ jacahnú ra tsi Nyoo. \v 65 Tan tandɨhɨ maa nyɨvɨ iyó yatyin yuvehe ñi, iyo xaan cuñí ñi cuvi̱. Tan tandɨhɨ maa nyɨvɨ tsa iyó yucu iyó Judea ican nacatyí tuhun tahan ñi tsa cuvi̱ can. \v 66 Tan tandɨhɨ maa nyɨvɨ tsa tsito̱ can, tsicá iñi ñi, tan tsicá tuhun tahan ñi tsi ñi: \p ―¿Yóo ra cua cuvi ra lee ihya? ―catyí ñi. \p Tyin nditsa, Nyoo nasocó xaan ra tsi ra. \s1 Nu jacahnu̱ ra Zacarías tsi Nyoo \p \v 67 Ra Zacarías jutu ra Juan, ñihi nyaá Tatyi Ii Nyoo tsihin ra. Tan tsaha̱ cuenda ra tsa caahán Nyoo tsihin ra, tan catyí ra: \p \v 68 ―Cahnu xaan ra cuví Jutu yo Nyoo cuenda yo nyɨvɨ Israel. \q1 Tyin quitsi̱ ra nu yucú yo, tsa cuví yo nyɨvɨ maa ra. Tan jacacú ra tsi yo. \q1 \v 69 Tan tsaha̱ ra iin ra tsa cahnu xaan cuví tsi yo, ra cua jacacu tsi yo. \q1 Tata ra David, ra tsa cuvi̱ musu Nyoo cuvi ra. \q1 \v 70 Tacan cua javaha ra, catyi̱ Nyoo taha̱n tsanaha, quɨvɨ caha̱n ra cuvi̱ ndusu yuhu ra, tan catyi̱ ra naha tyehen: \q1 \v 71 Cua jacacu Nyoo tsi yo ndaha nu xaan iñi tsi yo, tan nuu tandɨhɨ nu tsa ndasɨ cuñí nyehe tsi yo. \q1 \v 72 Tan cua cundaahvi iñi ra nyehe ra tsi nyɨvɨ yo tsa tsicoo̱ taha̱n tsanaha. \q1 Tan cua nducuhun iñi ra tsa caha̱n ra tsihin ñi taha̱n tsanaha. \q1 \v 73 Caha̱n maa Nyoo tsihin ra Abraham, tsii tsaahnu yo, \q1 \v 74 tan catyi̱ ra tyin cua jacacu ra tsi yo ndaha nu xaan iñi tsi yo. \q1 Tyin ña cua nayuhvi ca yo jacahnu yo tsi ra. \q1 \v 75 Tan maa ra cua janaha ra cuhva coo yo. \q1 Tan vaha cua coo yo nuu ra tan coo yo maa ñi tsa cuenda maa ra tandɨhɨ quɨvɨ tsa cua coo yo ñayɨvɨ ―catyí ra Zacarías. \p \v 76 Tan catyí ra Zacarías tsihin lee can: \q1 ―Sehe luhlu yu, yooho cua cuvi un ndusu yuhu Nyoo, ra nyaá gloria. \q1 Tyin cuhun un ityi nuu Jutu Mañi yo. Tan cua cahan un tuhun ra tsihin nyɨvɨ tyin tsa cuñí quitsi ra. \q1 \v 77 Tan cua jacoto un tsi nyɨvɨ tyin cua jaha Nyoo tucahnu iñi tsi ñi. \q1 Tacan tan cacu añima ñi. \q1 \v 78 Tyin Jutu yo Nyoo cuñí ra tsi yo. Tan cundaahví xaan iñi ra tsi yo. \q1 Tan cua jaquitsi ra iin ra jatyinyee tsi yo. Tan cuvi ra tumaa ñuhu̱ ñicanyii. \q1 \v 79 Tyin cua janaha ra ñuhu̱ nditsin nu iyó nyɨvɨ nu naa, nu ndatú tuhun tsiihí tsi ñi. \q1 Cua janaha ra ityi ra tsi yo, ityi vaha ―catyí ra Zacarías. \p \v 80 Tan ra luhlu can cua cuahnu ca ra. Ñihi xaan tsicoo̱ tunyee iñi tsi ra tsihin Tatyi Ii Nyoo. Tan tsicoo̱ ra iin tsɨquɨ ndɨɨ nda cuanda quɨvɨ tsa nacoto̱ nyɨvɨ Israel tsi ra. \c 2 \s1 Quɨvɨ cacu̱ ra Jesús \r (Mt. 1.18-25) \p \v 1 Quɨvɨ ican tsicoo̱ iin ra ndacá ñaha, ra cuví rey cahnu, nañí ra Augusto. Tava̱ tyiñu ra tsi ra nyisó tyiñu naha ra na tyaa ra naha sɨvɨ tandɨhɨ nyɨvɨ tanɨɨ cahnu ñuu ñayɨvɨ. \v 2 Ihya cuvi̱ tsa jihna ñi tsinyaa̱ sɨvɨ nyɨvɨ. Tan ra Cirenio cuví ra ra ndacá ñaha tandɨhɨ ñuu nu cuví Siria. \v 3 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ cuanuhu̱ ñi ñuu ñi, tyin cua ndaca ñi sɨvɨ ñi. \v 4 Yacan quee̱ ra José ñuu Nazaret tsa canyií Galilea. Tan cuahán ra ñuu Belén tsa canyií Judea, nu cacu̱ ra rey David, tyin tata ra David cuví ra. \v 5 Cuahán ra cuandacá ra sɨvɨ ra tsihin ña María, tan tsa nyaá maa tsa cua tindaha ñi. Tan ñuhú sehe ña. \v 6 Tan tsa ndi yucú ca ñi ñuu Belén ican tan quitsaha̱ cuuhví tsitsi ña tyin tsa cua cacu sehe ña. \v 7 Tan ican cacu̱ sehe nuu ña. Tan cava̱ nuu ña jahma tsi ra. Tan nacaqui̱n ña tsi ra tsitsi iin canuva nu tsatsí quɨtɨ itya. Tyin ña ñihi̱ ñi iin vehe coo ñi. \s1 Cuhva caha̱n ángel tsihin ra jahá cuenda mbee \p \v 8 Yatyin ñi ñuu Belén can yucú ra jahá cuenda mbee tsa tsacuaa. \v 9 Tan sana iñi ra naha quituvi̱ iin ángel Nyoo. Tan jandunditsi̱n Jutu yo Nyoo tanɨɨ cahnu nu yucú ra naha. Tan nayuhvi̱ xaan ra naha. \p \v 10 ―Ña na̱yuhvi ndo ―catyí ángel can―. Tyin vatsí cahan yu iin tsa vaha xaan tsihin ndo. Sɨɨ xaan cua cuñí tandɨhɨ cuii maa nyɨvɨ tsa cuenda tsi. \v 11 Vityin nda ñuu ra David cacu̱ iin ra cua jacacu tsi nyɨvɨ. Cuví ra Cristo, ra cuví Jutu Mañi yo. \v 12 Tan tsihin cuhva ihya cua nacoto ndo tsi ra: cua nañihi ndo tsi ra lee ican, cavá nuu ra jahma tan canyií ra tsitsi iin canuva nu tsatsí quɨtɨ ―catyí ángel can tsihin ra jahá cuenda mbee can. \p \v 13 Tan juvin ñi cuhva ican quituvi̱ cuaha xaan ángel tsihin ángel can, tan jacahnú xaan ra naha tsi Nyoo, tan catyí ra naha: \q1 \v 14 Cahnu xaan cuví Nyoo, ra nyaá gloria. \q1 Tan nu ñuhu ñayɨvɨ, na coo tsa vaha añima nyɨvɨ tsa ñihí tumañi iñi Nyoo, catyí ra ángel naha ra. \p \v 15 Tacan tan tsa cuanuhu̱ ángel ican nda gloria. Tan catyí iin tan inga ra jahá cuenda mbee can naha ra: \p ―Co̱hon ndo Belén. Cunyehe yo náa cuvi̱. Tyin maa Jutu yo Nyoo jacoto̱ tsi yo ―catyí ra naha. \p \v 16 Tacan tan numi xaan cuahán ra naha, tan nañihi̱ ra naha tsi ra lee can tsihin ña María tan tsihin ra José. Tan canyií ra lee can tsitsi iin canuva nu tsatsí quɨtɨ itya. \v 17 Tan cuhva tsa nyehe̱ ra naha tsi ra, quitsaha̱ natuhún ra naha tandɨhɨ tuhun caha̱n ángel tsihin ra naha tsa cuenda lee ican tsihin ñi. \v 18 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa tsiñi tuhun caahán ra naha, iyo xaan cuñí ñi. \v 19 Maa tyin ña María naquihi̱n cuenda ña tuhun ican tsitsi añima ña, tan tandɨhɨ tuhun ican tsicá iñi ña. \v 20 Tan cuanuhu̱ ra jahá cuenda mbee ican naha ra. Tan jacahnú xaan ra naha tsi Nyoo tsa cuenda tandɨhɨ tsa nyehe̱ ra naha tan tsa tsiñi̱ ra naha. Tyin cundaa̱ cuhva tsa catyi̱ ángel ican tsihin ra naha. \s1 Nu tyaa̱ cuenda ñi tsi ra Jesús ndaha Nyoo tsitsi vehe ñuhu cahnu \p \v 21 Tsa ndu una̱ quɨvɨ ra Jesús, tan tyaa̱ ñi tuñi Nyoo tsi ra tyin tacan catyí tuhun tsahnu maa ñi. Tan jacunañi̱ ñi Jesús tsi ra. Juvin ñi maa sɨvɨ tsa catyi̱ ángel tsihin ña María quɨvɨ tsa ndi cumañi ca cuhun ra Jesús tsitsi ña. \p \v 22 Tan tsa yaha̱ quɨvɨ cuhva catyí ley Nyoo tsa tyaa̱ ra Moisés tsa cuenda tsa nduvaha ña nuu Nyoo tsa cacu̱ sehe ña; tacan tan cuahán ñi tsihin ra lee nda ñuu Jerusalén, tyin tyaa cuenda ñi tsi ra ndaha Nyoo. \v 23 Tacan ñi javaha̱ ñi tyin catyí ley Nyoo tyin: “Tandɨhɨ sehe nuu ñi tsa cuví rayɨɨ, cua tyaa cuenda ñi tsi ra ndaha Jutu yo Nyoo”, catyí ley ican. \v 24 Tan tsaha̱n ñi tsijamañi̱ ñi uvi taahan quɨtɨ, tyin tacan catyí maa ley Jutu yo Nyoo, nu catyí tsi tyehen: “Cu̱hva ndo uvi taahan curuu a uvi taahan paloma”, catyí ley can. \p \v 25 Tan quɨvɨ can iyó iin ra ñuu Jerusalén nañí ra Simeón. Iin ra cuɨtɨ xaan cuví ra, tan jacahnú ra tsi Nyoo. Ndatú ra nda cacu ra cua jacacu tsi ra tsihin tandɨhɨ ca nyɨvɨ ñuu Israel ican. Tan nyaá Tatyi Ii Nyoo tsihin ra Simeón. \v 26 Tan jacoto̱ Tatyi Ii tsi ra tyin ña cúu naha ra tsa ndi cumañi ca nyehe ra tsi ra Cristo, ra cua jaquitsi Jutu yo Nyoo. \v 27 Tan Tatyi Ii jacuhu̱n ra tsi ra Simeón can nda vehe ñuhu. Tan juvin ñi cuhva can tsaa̱ jutu ra tan sɨhɨ ra Jesús tsihin maa ra nu cuví vehe ñuhu cahnu can, tyin javaha ñi cuhva catyí maa ley. \v 28 Tan cuhva tsa tsaa̱ ñi nu nyaá ra Simeón tan quihi̱n ra Simeón tsi ra Jesús. Tan tyihi̱ jucun ndaha ra tsi ra. Tacan tan quitsaha̱ jacahnú ra tsi Nyoo, tan catyí ra: \q1 \v 29 ―Jutu Mañi yu, vityin tsa cundaa̱ cuhva tsa catyi̱ maa un tsihin yu, tsa cuví yu musu un, \q1 cuví jaña ndaha un tsi yu vityin, tan na cúu yu tsihin tsa vaha. \q1 \v 30 Tyin tsa nyehe̱ tsihin nuu yu tsi ra cua jacacu tsi ndi. \q1 \v 31 Tsa iyó ra ihya ityi nuu tandɨhɨ nyɨvɨ. \q1 \v 32 Tan cua cuvi ra ñuhu̱ tsa cua jandunditsin añima nyɨvɨ tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví. \q1 Tan cahnu ca cua jaha ra tsi nyɨvɨ Israel, tsa cuví ndi nyɨvɨ cuenda maa un ―catyí ra Simeón. \p \v 33 Tan ra José tsihin sɨhɨ ra Jesús, iyo xaan cuñí ñi tsa tsiñi̱ ñi tsa caha̱n ra Simeón tsa cuenda lee ican. \v 34 Tacan tan tsica̱n tahvi ra Simeón tsa cuenda ñi. Tan catyí ra tsihin ña María sɨhɨ ra Jesús: \p ―Nye̱he tsi lee ihya. Cuaha xaan nyɨvɨ Israel ñuu Nyoo cua tsinu iñi tsi ra quɨvɨ coto ñi tuhun ra, tan cua cacu ñi. Maa tyin cuaha ñi ña cua tsinu iñi ñi tsi ra. Nyoo tsaha̱ ra tsi ra tan cuví ra tumaa seña tsa cuenda yo. \v 35 Tacan tan coto tandɨhɨ yo náa tsicá iñi nyɨvɨ tun tsinú iñi ñi o ña tsinú iñi ñi tsi ra. Maa tyin tsa cuenda yooho, María, tsehe cuví tumaa iin mityi xaan tsa cua yaha añima un ―catyí ra Simeón tsihin ña. \p \v 36 Tan ican, tsitsi vehe ñuhu cahnu can, nyií tucu iin ñaha tsa cuví ndusu yuhu Nyoo. Nañí ña Ana, tan sehe ra Fanuel, iin ra cuvi̱ tata ra Aser, cuví tsi ña. Tan tsa tsahnu xaan ña. Tan nda luhlu ña tan tindaha̱ ña, maa tyin utsa cuiya ñi tsicoo̱ ña tsihin yɨɨ ña tan tsihi̱ ra. \v 37 Tan vityin tsa cumi xico cumi cuiya ña. Tan ña quitá maa ña tsitsi vehe ñuhu cahnu can, tyin nduvi tan ñiñu jacahnú ña tsi Nyoo, tan tsicán tahvi ña tan iyó nyitya ña. \v 38 Tan juvin ñi tsa ndi nyií ca ra José tan ña María tsihin lee ican, tan tsaa̱ ña Ana nu yucú ñi. Tan quitsaha̱ nacuhvá ña tyahvi nyoo tsi Nyoo. Tan caha̱n ña tuhun ra Jesús tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa yucú ican, nyɨvɨ tsa ndatú tsa cacu ñuu Jerusalén. \s1 Nu cuanuhu̱ ñi nda ñuu Nazaret \p \v 39 Tacan tan tsa yaha̱ tsa javaha̱ ñi tandɨhɨ maa tsa taahán tsi javaha ñi cuhva catyí ley Jutu yo Nyoo, tan cuanuhu̱ ñi nda ñuu Nazaret tsa canyií Galilea nu cuví ñuu maa ñi. \v 40 Tan ra luhlu Jesús vatsí cuahnu ca ra. Tan cua ndunyee ca ra, tan tsihin tsa tsiñi tuñi tsi maa ra. Tan Nyoo nasocó xaan ra tsi ra. \s1 Nu caha̱n ra luhlu Jesús tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra \p \v 41 Ra José tsihin sɨhɨ ra Jesús tuhvá ñi tsicá vico pascua nda ñuu Jerusalén ndɨhɨ ñi cuiya. \v 42 Tan tsa quita̱ tsa utsi uvi cuiya ra Jesús, tan tsaha̱n tandɨhɨ ñi nda ñuu Jerusalén, cuhva tuhun tsa iyó maa ñi. \v 43 Tan quɨvɨ ndɨhɨ̱ vico, tan vatsí nuhu ñi, maa tyin ra luhlu Jesús ndoo̱ ra ñuu Jerusalén can. Tan ña jaha̱ jutu ra tan sɨhɨ ra cuenda. \v 44 Tsicá iñi maa ñi tyin vatsí maa ra tyañu tandɨhɨ nyɨvɨ ican. Tan ndɨhɨ̱ iin quɨvɨ tsicá ityi ñi. Tacan tan quitsaha̱ nanducú ñi tsi ra tyañu nyɨvɨ nacotó tsi ñi. \v 45 Maa tyin ña nañihí ñi tsi ra. Tacan tan cuahán ñi nda ñuu Jerusalén inga tsaha cuananducú ñi tsi ra. \p \v 46 Tan tsa yaha̱ uñi quɨvɨ tan nañihi̱ ñi tsi ra tsitsi vehe ñuhu cahnu ican. Nyaá ra tyañu ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra. Tyaá soho ra tuhun caahán ra naha. Tan tsicá tuhun ra tsi ra naha. \v 47 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsiñí tsa caahán ra, iyo xaan cuñí ñi tsihin tsa tsiñi tuñi tsa iyó tsi ra, tan tsihin tsa nacatyí tuhun ra. \v 48 Cuhva tsa nyehe̱ jutu ra tan sɨhɨ ra tsi ra, iyo xaan cuñi̱ ñi, tan sɨhɨ ra catyí ña tsihin ra: \p ―Sehe luhlu yu. ¿Nacuvi tyin javaha̱ un tyehen? Jutu un tan yuhu tuñú xaan cuñí ndi tan nanducú xaan ndi tsi un ―catyí ña. \p \v 49 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―¿Nacuenda nanducú ndo tsi yu? ¿A ña tsitó ndo tyin ñiñi ca cuñí tsi nyehé yu tyiñu Jutu yu? ―catyí ra. \p \v 50 Maa tyin ña cutuñi̱ iñi ñi tsa caahán ra tsihin ñi. \p \v 51 Tacan tan cuanuhu̱ ra tsihin ñi nda ñuu Nazaret. Tan vaha javahá ra tyin tyaá yahvi ra tsi ñi. Tan sɨhɨ ra naquihi̱n vaha ña tandɨhɨ tuhun ihya tsitsi añima ña. \v 52 Tan ra Jesús cua cuahnu ca ra tan tsaá ca tsa tsiñi tuñi jiñi ra. Tan sɨɨ xaan cuñí Nyoo tsihin ra, tacan tucu nyɨvɨ, sɨɨ xaan cuñí ñi tsihin ra. \c 3 \s1 Nu caha̱n ra Juan, ra jacoondutya̱ tsi nyɨvɨ, tuhun Nyoo nuu tsɨquɨ \r (Mt. 3.1-12; Mr. 1.1-8; Jn. 1.19-28) \p \v 1 Tsa quita̱ tsahun cuiya tsa cuví ra Tiberio rey cahnu, tan ra Poncio Pilato ndacá ñaha Judea. Tan ra Herodes ndacá ñaha ra Galilea. Tan yañi ra, ra Felipe ndacá ñaha ra Iturea tsihin Traconite. Tan ra Lisanias ndacá ñaha ra Abilinia quɨvɨ can. \v 2 Tan ra Anás tsihin ra Caifás cuví ra naha jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu. Quɨvɨ can caha̱n Nyoo tsihin ra Juan sehe ra Zacarías iin nu tsɨquɨ. \v 3 Tan ra Juan tsicá nuu ra tandɨhɨ ñuu tsa cayucú yatyin ñi yutya cahnu Jordán, caahán ra tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ. Tan catyí ra tsihin ñi tyin na ndu uvi iñi ñi cuatyi ñi tan coondutya ñi. Tacan tan Nyoo cua jaha ra tucahnu iñi cuatyi ñi, catyí ra. \v 4 Tumaa caahán tuhun tsa nyaá nu libru tsa tyaa̱ ra Isaías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. Tan catyí ra: \q1 Cua tyaa soho yo ndusu ra nu caná tsaa ra nu tsɨquɨ tan catyí ra: \q1 “Nu̱ña ndo iin ityi cuɨtɨ tan na̱tyiso vaha ndo tsi ndo tyin tsa vatsi Jutu Mañi yo. \q1 \v 5 Tumaa tsa tahví ndo yucu tan jandutú ndo xahva cunu, \q1 jandoó ndo ityi yacua, tan janduvahá ndo nu quiñi. \q1 \v 6 Tacan tan tandɨhɨ nyɨvɨ cua nyehe ñi tsi ra tsa cua jaquitsi Nyoo tyin jacacu ra tsi yo.” \q1 Tacan tan caha̱n ra Juan tsihin nyɨvɨ. \p \v 7 Tan tsa cuahán nyɨvɨ tsa cuñí ñi jacoondutya ra tsi ñi, tan catyí ra tsihin ñi: \p ―¡Nyooho cuví ndo tumaa tata coo! ¿A cuñí ndo tyin tsihin tsa coondutya ñi ndo tan ña cua tatsi tuñi ca Nyoo tsi ndo? Ña cuvi. \v 8 Yacan na̱sama ndo cuhva iyó ndo, na nyehe yo tyin tsa ndu uvi̱ iñi ndo cuatyi ndo nuu Nyoo. Tan ña nduyaa ndo cahan ndo tyin nyɨvɨ tata ra Abraham cuví ndo. Tyin cuanda tsihin yuu ihya, Nyoo cuví jananduvi ra iin nyɨvɨ ra Abraham. \v 9 Tsa ndatú yatsa Nyoo tsi tandɨhɨ ndo tyin cuví ndo tumaa yutun tsa ña tsahá tsɨtɨ vaha, cua tyahnya tun tan cua cayu tun, tacan cua javaha Nyoo tsihin ndo ―catyí ra Juan. \p \v 10 Tacan tan nducu̱ tuhun ñi tsi ra tan catyí ñi: \p ―¿Tan nácaa javaha ndi? ―catyí ñi. \p \v 11 Tacan tan nacaha̱n ra Juan: \p ―Ra tsa iyó uvi taahan jahma, taahán tsi cuhva ra intuhun tsi tsi ra tsa nduve jahma. Tan ra tsa iyó tsa catsi, taahán tsi cuhva ra luxu catsi ra tsa nduve tsa catsi ―catyí ra. \p \v 12 Tan tsaa̱ tucu ra tsa tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha nda ñuu Roma, tsa cuñí ra naha coondutya ra naha. Tan nducú tuhun ra naha tsi ra Juan: \p ―Maestro, ¿nácaa javaha tucu nyuhu? ―catyí ra naha. \p \v 13 Tan catyí ra Juan tsihin ra naha: \p ―Cuhva catyí ley ñi ta̱va ndo xuhun. Tan ña jandaa ca ndo yahvi. \p \v 14 Tacan tan tsica̱ tuhun tucu andaru naha ra tsi ra: \p ―Tan nyuhu tucu, ¿nácaa javaha ndi? ―catyí ra naha. \p Tan nacaha̱n ra Juan tan catyí ra: \p ―Ña qu̱inyaa ca ndo tsa tsii nyɨvɨ. Tan ña ja̱yuhvi ca ndo tsi ñi. Ña tya̱a ndo cuatyi tsi ñi tatun nduve cuatyi ñi. Tan ndo̱o ndo vaha tsihin yahvi ndo ―catyí ra Juan. \p \v 15 Tan quɨvɨ can tandɨhɨ nyɨvɨ ndatú ñi tsi ra Cristo. Tan tsicá iñi ñi tun juvin ra Juan cuví Cristo. \v 16 Maa tyin ra Juan catyí ra tsihin tandɨhɨ ñi: \p ―Tsa nditsa tyin jacoondutyá yu tsi ndo tsihin ndutya. Maa tyin vatsí inga ra tsa cahnu ca cuví, tan iyó ca tunyee iñi Nyoo tsi ra tan ñavin ca yuhu. Yacan cuenda ña taahán tsi tsi yu ndi tsa cuvi yu musu ra tan ndatsi yu ñɨɨ nditsan ra. Tan ra ican cua jacoondutya ra tsi ndo tsihin Tatyi Ii Nyoo, tan tsihin ñuhu̱ ihñi. \v 17 Tan ra ican ndahá ra pala tyin cua jandava ra trigu. Cua natava sɨɨn ra trigu vaha tan cua naquɨhvɨ vaha tsi jaha ra. Tan cua cahmi ra tsahan tsa quita tsihin trigu can tsihin ñuhu̱ tsa ña cua ndahva maa ―catyí ra Juan tsihin ñi. \p \v 18 Tan tacan caha̱n ra Juan tsihin nyɨvɨ can. Tan náa ndɨhɨ ca maa cuhva caha̱n ra tan jacoto̱ ra tsi ñi nácaa tsa cua quitsi Sehe Nyoo. \v 19 Tacan tucu ñi nduxaa̱n ra Juan tsi ra Herodes, ra ndacá ñaha Galilea, tsa cuenda tsa naquihi̱n ra tsi ña Herodías, ñasɨɨhɨ ra Felipe, yañi ra, tsihin tsa cuenda náa ndɨhɨ tsa ña vaha javahá ra. \v 20 Maa tyin ña tyaa̱ yahvi maa ra Herodes tuhun caha̱n ra Juan. Nu ndɨhɨ tuhun tinyii̱ ra tsi ra Juan tsitsi vehe caa. \s1 Nu jacoondutya̱ ra Juan tsi ra Jesucristo \r (Mt. 3.13-17; Mr. 1.9-11) \p \v 21 Tsa ndi cumañi ca cuhun ra Juan vehe caa tan jacoondutya̱ ra tsi tandɨhɨ nyɨvɨ. Tan jacoondutya̱ ndɨhɨ ra tsi ra Jesús. Tsa yaha̱ tsicoondutya̱ ra, tsica̱n tahvi ra tsi Nyoo, tacan tan nuña̱ andɨvɨ. \v 22 Tan nuu̱ Tatyi Ii Nyoo sɨquɨ ra tumaa iin paloma. Tan caha̱n iin ndusu ityi sɨquɨ andɨvɨ, tan catyí tsi tyehen: \p ―Yooho cuví Sehe yu, tan cuñí xaan yu tsi un. Tan sɨɨ xaan cuñí yu nyehé yu tsi un ―catyí ndusu ican tsihin ra. \s1 Cuhva quitsi̱ tata ra Jesucristo \r (Mt. 1.1-17) \p \v 23 Tan tsa iyó maa tan oco utsi cuiya ra Jesús tan quitsaha̱ jahá tyiñu ra tyiñu Nyoo. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ cuñí maa ñi tyin sehe ra José cuví tsi ra. Tan ra José, sehe ra Elí cuvi̱ tsi ra. \v 24 Tan ra Elí, sehe ra Matat cuvi̱ tsi ra. Tan ra Matat, sehe ra Leví cuvi̱ tsi ra. Tan ra Leví, sehe ra Melqui cuvi̱ tsi ra. Tan ra Melqui, sehe ra Jana cuvi̱ tsi ra. Tan ra Jana, sehe ra José cuvi̱ tsi ra. \v 25 Tan ra José, sehe ra Matatías cuvi̱ tsi ra. Tan ra Matatías, sehe ra Amós cuvi̱ tsi ra. Tan ra Amós, sehe ra Nahum cuvi̱ tsi ra. Tan ra Nahum, sehe ra Esli cuvi̱ tsi ra. Tan ra Esli, sehe ra Nagai cuvi̱ tsi ra. \v 26 Tan ra Nagai, sehe ra Maat cuvi̱ tsi ra. Tan ra Maat, sehe ra Matatías cuvi̱ tsi ra. Tan ra Matatías, sehe ra Semei cuvi̱ tsi ra. Tan ra Semei, sehe ra José cuvi̱ tsi ra. Tan ra José, sehe ra Judá cuvi̱ tsi ra. \v 27 Tan ra Judá, sehe ra Joana cuvi̱ tsi ra. Tan ra Joana, sehe ra Resa cuvi̱ tsi ra. Tan ra Resa, sehe ra Zorobabel cuvi̱ tsi ra. Tan ra Zorobabel, sehe ra Salatiel cuvi̱ tsi ra. Tan ra Salatiel, sehe ra Neri cuvi̱ tsi ra. \v 28 Tan ra Neri, sehe ra Melqui cuvi̱ tsi ra. Tan ra Melqui, sehe ra Adi cuvi̱ tsi ra. Tan ra Adi, sehe ra Cosam cuvi̱ tsi ra. Tan ra Cosam, sehe ra Elmodam cuvi̱ tsi ra. Tan ra Elmodam, sehe ra Er cuvi̱ tsi ra. \v 29 Tan ra Er, sehe ra Josué cuvi̱ tsi ra. Tan ra Josué, sehe ra Eliezer cuvi̱ tsi ra. Tan ra Eliezer, sehe ra Jorim cuvi̱ tsi ra. Tan ra Jorim, sehe ra Matat cuvi̱ tsi ra. \v 30 Tan ra Matat, sehe ra Leví cuvi̱ tsi ra. Tan ra Leví, sehe ra Simeón cuvi̱ tsi ra. Tan ra Simeón, sehe ra Judá cuvi̱ tsi ra. Tan ra Judá, sehe ra José cuvi̱ tsi ra. Tan ra José, sehe ra Jonán cuvi̱ tsi ra. Tan ra Jonán, sehe ra Eliaquim cuvi̱ tsi ra. \v 31 Tan ra Eliaquim, sehe ra Melea cuvi̱ tsi ra. Tan ra Melea, sehe ra Mainán cuvi̱ tsi ra. Tan ra Mainán, sehe ra Matata cuvi̱ tsi ra. Tan ra Matata, sehe ra Natán cuvi̱ tsi ra. \v 32 Tan ra Natán, sehe ra David cuvi̱ tsi ra. Tan ra David, sehe ra Isaí cuvi̱ tsi ra. Tan ra Isaí, sehe ra Obed cuvi̱ tsi ra. Tan ra Obed, sehe ra Booz cuvi̱ tsi ra. Tan ra Booz, sehe ra Salmón cuvi̱ tsi ra. Tan ra Salmón, sehe ra Naasón cuvi̱ tsi ra. \v 33 Tan ra Naasón, sehe ra Aminadab cuvi̱ tsi ra. Tan ra Aminadab, sehe ra Aram cuvi̱ tsi ra. Tan ra Aram, sehe ra Esrom cuvi̱ tsi ra. Tan Esrom, sehe ra Fares cuvi̱ tsi ra. Tan ra Fares, sehe ra Judá cuvi̱ tsi ra. \v 34 Tan ra Judá, sehe ra Jacob cuvi̱ tsi ra. Tan ra Jacob, sehe ra Isaac cuvi̱ tsi ra. Tan ra Isaac, sehe ra Abraham cuvi̱ tsi ra. Tan ra Abraham, sehe ra Taré cuvi̱ tsi ra. Tan ra Taré, sehe ra Nacor cuvi̱ tsi ra. \v 35 Tan ra Nacor, sehe ra Serug cuvi̱ tsi ra. Tan ra Serug, sehe ra Ragau cuvi̱ tsi ra. Tan ra Ragau, sehe ra Peleg cuvi̱ tsi ra. Tan ra Peleg, sehe ra Heber cuvi̱ tsi ra. Tan ra Heber, sehe ra Sala cuvi̱ tsi ra. \v 36 Tan ra Sala, sehe ra Cainán cuvi̱ tsi ra. Tan ra Cainán, sehe ra Arfaxad cuvi̱ tsi ra. Tan ra Arfaxad, sehe ra Sem cuvi̱ tsi ra. Tan ra Sem, sehe ra Noé cuvi̱ tsi ra. Tan ra Noé, sehe ra Lamec cuvi̱ tsi ra. \v 37 Tan ra Lamec, sehe ra Matusalén cuvi̱ tsi ra. Tan ra Matusalén, sehe ra Enoc cuvi̱ tsi ra. Tan ra Enoc, sehe ra Jared cuvi̱ tsi ra. Tan ra Jared, sehe ra Mahalaleel cuvi̱ tsi ra. Tan ra Mahalaleel, sehe ra Cainán cuvi̱ tsi ra. \v 38 Tan ra Cainán, sehe ra Enós cuvi̱ tsi ra. Tan ra Enós, sehe ra Set cuvi̱ tsi ra. Tan ra Set, sehe ra Adán cuvi̱ tsi ra. Tan ra Adán, sehe Nyoo cuvi̱ tsi ra. \c 4 \s1 Nu nducu̱ cuhva nu ña vaha tsi ra Jesús \r (Mt. 4.1-11; Mr. 1.12-13) \p \v 1 Tan ñihi nyaá Tatyi Ii Nyoo tsihin ra Jesús tsa yaha̱ tsicoondutya̱ ra, quita̱ ra yutya Jordán tan cuanuhu̱ ra. Tan quihi̱n Tatyi Ii Nyoo tsi ra, tan tsaha̱n ra iin nu cuví nu tsɨquɨ \v 2 nu tsinyii̱ ra uvi xico nduvi. Tan ña tsatsi̱ maa ra tandɨhɨ quɨvɨ ican. Yaha̱ can tan quitsi̱ tsa tsisocó ra. Tan nducú cuhva nu ña vaha tsi ra. \v 3 Tan catyí nu tsihin ra: \p ―Tatun juvin Sehe Nyoo cuví tsi un, ca̱han tsihin yuu ihya, na nanduvi tsi paan catsi un. \p \v 4 Tan ra Jesús nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Tuhun Nyoo tsa nyaá nu tutu, catyí tsi tyin ña maa ñi tsihin tsa catsi nyɨvɨ coonyito ñi, tyin coonyito ñi tsihin tandɨhɨ tuhun caahán Nyoo ―catyí ra Jesús tsihin nu ña vaha. \p \v 5 Tacan tan quihi̱n nu ña vaha tsi ra Jesús, cuahán ra iin jiñi yucu sucun. Tan iin yaha ñi janaha̱ nu tandɨhɨ tsa cuca nu ndacá ñaha nu ñuu ñayɨvɨ ihya tsi ra Jesús. \v 6 Tan catyí nu tsihin ra: \p ―Cuhva yu tandɨhɨ tsa nyehé un tun cuñí un tyin maa Nyoo tsaha̱ tsa cundaca ñaha yu tandɨhɨ can, tan ndáa ra cuñí yu cuhva yu can, cuvi tsii ra. \v 7 Tatun yooho tan cuɨñɨ tsɨtɨ un nuu yu ihya tan jacahnu un tsi yu, tandɨhɨ can cua cuhva yu tsi un ―catyí nu ña vaha tsihin ra. \p \v 8 Tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Ja̱tsiyo nyaha tsi un nuu yu, cuihna. Tyin nu tutu Nyoo catyí: “Ja̱cahnu tsi intuhun ñi maa Jutu Nyoo. Tan tyiñu intuhun ñi maa ra taahán tsi javaha un.” \p \v 9 Tacan tan quihi̱n nu ña vaha tsi ra Jesús inga tsaha. Tan cuahán nu tsihin ra nda ñuu Jerusalén. Tan jandaa̱ nu tsi ra iin nu sucun xaan nda jiñi vehe ñuhu cahnu. Tan catyí nu tsihin ra: \p ―Tatun Sehe Nyoo cuví tsi un, nda̱va nu nyaá un ihya nda cuanda nu ñuhu. \v 10 Tyin catyí tsi nu tutu Nyoo tyin: \q1 Nyoo cua tava tyiñu ra tsi ángel ra tan jaha cuenda ra naha tsi un. \q1 \v 11 Cua janahndɨ ra naha tsi un. Tan ña cua nañi tsaha un nu yuu. \p \v 12 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tan juvin ñi catyí tuhun Nyoo: “Ña ndu̱cu cuhva xaan un tsi Nyoo un” ―catyí ra Jesús. \p \v 13 Tan tsa ndɨhɨ̱ nducu cuhva nu ña vaha tsi ra Jesús, tacan tan nacoo̱ nuu nu tsi ra. \s1 Nu quitsaha̱ caahán ra Jesús tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ \r (Mt. 4.12-17; Mr. 1.14-15) \p \v 14 Tan tsa yaha̱ tsa nducu̱ cuhva nu ña vaha tsi ra Jesús tan cuanuhu̱ ra nda Galilea tsihin tsa tsitú tunyee iñi Tatyi Ii Nyoo tsi ra. Tan tsitó nyɨvɨ tuhun ra nɨɨ cahnu Galilea can. \v 15 Tan jacuaha̱ ra tsi nyɨvɨ nu cuví vehe ñuhu tandɨhɨ ñi ñuu. Tan tandɨhɨ ñi jacahnu̱ ñi tsi ra. \s1 Tsa tsaa̱ nyico ra Jesús ñuu Nazaret nu tsahnu̱ ra \r (Mt. 13.53-58; Mr. 6.1-6) \p \v 16 Tacan tan tsaa̱ nyico ra Jesús ñuu Nazaret nu tsahnu̱ ra. Tan iin quɨvɨ quitatú nyɨvɨ, quɨhvɨ̱ ra tsitsi vehe ñuhu, tumaa tsa tuhvá maa ra tsicá. Tan nduvita̱ ra cua cahvi ra tuhun Nyoo. \v 17 Tan tsaha̱ ra naha iin libru tsa tyaa̱ ra Isaías ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo. Tan cuhva tsa nuña̱ ra, nañihi̱ ra iin nu catyí tsi: \q1 \v 18 Iyó Tatyi Ii Nyoo tsihin yu, tyin maa Nyoo tava̱ tyiñu tsi yu \q1 cahan yu tuhun ra tsihin nyɨvɨ ndaahvi. \q1 Tan janduvaha yu tsi nyɨvɨ tsa uhvi añima. \q1 Tan maa ra tava̱ tyiñu tsi yu tyin jacoto yu tsi nyɨvɨ yɨhɨ́ ndaha nu ña vaha, tyin tsa cua quita nuña ñi tan maa ra cua jacacu tsi ñi. \q1 Tan cua jananyehe yu tsi nyɨvɨ cuaa. \q1 Tan cua nacoo nuña yu tsi nyɨvɨ tsa iyó tundoho. \q1 \v 19 Tan jacoto yu tsi nyɨvɨ tyin tsa quita̱ quɨvɨ tsa nyaá Nyoo tumañi iñi tsihin ñi. \p \v 20 Tacan tan ndɨhɨ̱ cahvi̱ ra tan nacasɨ̱ ra nuu libru can. Tan nacuhva̱ ra tsi iin ra tsa jatyinyeé tsihin tyiñu vehe ñuhu can. Tan tsinyaa̱ ra Jesús. Tacan tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nyecú ican, ndoo̱ ñi tsa nyehé ñi tsi ra. \v 21 Tacan tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Vityin quɨvɨ ihya tsa cundaa̱ cuhva catyí tuhun Nyoo tsa cahvi̱ yu tsiñi̱ ndo ―catyí ra Jesús tsihin ñi. \p \v 22 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nyecú can, vaha xaan caha̱n ñi tuhun ra. Tan iyo xaan cuñí ñi tsihin tandɨhɨ tsa vaha tsa caha̱n ra. Tacan tan quitsaha̱ tsicá tuhun tahan ñi: \p ―¿A ñavin ra ihya cuví sehe ra José? \p \v 23 Tan nacaha̱n ra Jesús: \p ―Tsa nditsa tyin tyehen tsicá iñi ndo nyehé ndo tsi yu: “Yooho ra janduvahá tsi nyɨvɨ, ja̱nduvaha jihna tsi maa un.” Tan cuñí tucu ndo catyí ndo: “Tandɨhɨ tsa javaha̱ un ñuu Capernaum tsitó ndi, ja̱vaha ndɨhɨ tucu can ñuu maa un ihya.” \p \v 24 Tan caha̱n ra Jesús inga tsaha, tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa tyin ndi intuhun ra cuví ndusu yuhu Nyoo, tan ña tsinú iñi nyɨvɨ ñuu ra naha tsi ra naha. \v 25 Tan tsa nditsa tyin cuaha xaan ñi ndaahvi tsa tsihi̱ yɨɨ tsicoo̱ Israel ihya quɨvɨ tsa tava̱ Nyoo tyiñu tsi ra Elías, ra cuvi̱ ndusu yuhu ra, tan ra ican cuvi̱ iin ra Israel ihya tsica̱ ra caha̱n ra tuhun Nyoo. Tan quɨvɨ can ña cuu̱n maa savi uñi cuiya sasava. Tan tsicoo̱ tama cahnu xaan. \v 26 Tan ñavin tsa cuenda ndi intuhun maa ñi Israel ihya tava̱ Nyoo tyiñu tsi ra Elías cuahán ra. Maa tyin tsaha̱n ra jatyinyee̱ ra tsi iin ñaha ndaahvi tsihi̱ yɨɨ tsa tsicoo̱ ñuu Sarepta tsa canyií Sidón. \p \v 27 ’Tacan tucu quɨvɨ tsica̱ inga ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo cuenda nyɨvɨ Israel, ra Eliseo. Cuaha xaan ra cuuhví tsihin cuehe tyaahyú tsicoo̱ Israel ihya, tan ndi intuhun ra naha tan ña nduvaha̱ ra naha. Nduvaha̱ intuhun ñi ra Naamán ra quee̱ ñuu Siria ―catyí ra Jesús. \p \v 28 Tsa yaha̱ tsiñi̱ ñi tandɨhɨ tuhun can, tandɨhɨ nyɨvɨ tsa yucú tsitsi vehe ñuhu can xaan xaan cuñí ñi cuvi̱. \v 29 Tan nduvita̱ ñi. Tan tava̱ ñi tsi ra Jesús nda jiñi yucu sucun nda yuhu ñuu, tsa cuñi̱ ñi janacava ñi tsi ra ican. \v 30 Maa tyin ra Jesús yaha̱ ra tyañu ñi tan cuahán ra. \s1 Nu quita̱ tatyi ña vaha tsa yɨhɨ́ tsi iin rayɨɨ \r (Mr. 1.21-28) \p \v 31 Tan cuahán ra Jesús ñuu Capernaum tsa canyií Galilea. Tan jacuahá ra tsi nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu tandɨhɨ sauru, quɨvɨ tuhvá nyɨvɨ quitatú. \v 32 Tan iyo xaan cuñí ñi tsihin tsa caha̱n ra. Tyin ñihi xaan caha̱n ra tumaa tuhvá ra cumí tyiñu caahán. \v 33 Tan iin quɨvɨ nyií ra Jesús vehe ñuhu tan iin ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha catyí ra caná tsaa ra jaha̱ tatyi ña vaha can: \p \v 34 ―Yooho Jesús, ra ñuu Nazaret, ja̱ña tsi ndi. ¿Náa nducú un tyihí un tsi un tsihin ndi? ¿A vatsí un vatsí janaa un tsi ndi? Yuhu nacotó vaha yu tsi un. Yooho cuví Sehe Ii Nyoo. \p \v 35 Tacan tan nduxaa̱n ra Jesús tsi tatyi ña vaha tsa yɨhɨ́ tsi ra can tan catyí ra: \p ―Ta̱xin ñi coo yooho. Qu̱ita tsi ra ihya ―catyí ra Jesús tsihin nu. \p Tacan tan nyehé ñi nyɨvɨ nduva̱ ra can nu ñuhu jaha̱ tatyi ña vaha can, tan nduve ca náa javaha̱ nu tsi ra can. Tan quita̱ nu cuahán nu. \v 36 Tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nyehe̱ can, iyo xaan cuñí ñi tan yuuhví ñi cuvi̱. Tan quitsaha̱ tsicá tuhun tahan ñi: \p ―¿Náa tuhun cuví tsa caahán ra ihya? Tyin nda cuanda tsihin tatyi ña vaha tan ñihi caahán ra, tan quitá tatyi ña vaha ican ―catyí ñi. \p \v 37 Tacan tan tandɨhɨ ñi ityi quita̱ natuhu̱n nyɨvɨ tuhun ra Jesús. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi ña tyiso ra Simón Pedro \r (Mt. 8.14-15; Mr. 1.29-31) \p \v 38 Tacan tan quita̱ ra Jesús tsitsi vehe ñuhu can. Tan cuahán ra vehe ra Simón. Tan nu tsaa̱ ra can, canyií ña tyiso ra Simón cuuhví ña tan ñihi xaan yɨhɨ́ cahñi tsi ña. Tacan tan caahán ndaahvi ñi tsihin ra na janduvaha ra tsi ña. \v 39 Tacan tan natuhva̱ ra nu canyií ña tan nacañi̱ nuu ra jiñi ra tan caha̱n ra tsihin cahñi can na quita tsi. Tacan tan quita̱ cahñi can iin yaha ñi, tan nduvita̱ ña can, quitsaha̱ nanducú ña tsa catsi ra Jesús. \s1 Nu cuaha xaan nyɨvɨ cuuhví janduvaha̱ ra Jesús \r (Mt. 8.16-17; Mr. 1.32-34) \p \v 40 Tan tsa tyiso̱ ñicanyii, tandɨhɨ nyɨvɨ tsa iyó ñi cuuhví vehe ñi tsihin sɨɨn sɨɨn nuu cuehe, quitsi̱ ndaca ñi tsi ñi can tsi ra Jesús. Tan tyiso̱ ndaha ra jiñi intuhun intuhun ñi cuuhví can tan janduvaha̱ ra tsi ñi. \v 41 Tan cuaha xaan nyɨvɨ quita̱ tatyi ña vaha tan cana̱ tsaa nahnu, tan catyí nahnu: \p ―Yooho cuví Sehe Nyoo. \p Maa tyin ra Jesús nduxaa̱n ra tsi nahnu tan ña tsaha̱ ra tsa cahan nahnu, tyin tsitó nahnu tyin juvin ra cuví Cristo. \s1 Nu tsica̱ ra Jesús caha̱n ra tuhun Nyoo tandɨhɨ ñuu cayucú Galilea \r (Mr. 1.35-39) \p \v 42 Tsa tuvi inga quɨvɨ, tan quee̱ ra Jesús ñuu can. Tan cuahán ra iin nu taxin caá. Tan nyɨvɨ nanducú ñi tsi ra. Tan tsaa̱ ñi nda nu nyií ra ican. Tan cuñí ñi tsa ña cuhun ca ra. \v 43 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ñi: \p ―Ndi cuñí ca tsi jacoto yu tsi nyɨvɨ tandɨhɨ ca ñuu nácaa tan quɨhvɨ Nyoo añima ñi tan cundaca ñaha ra tsi ñi. Tyin yacan cuenda vatsí yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \p \v 44 Tan tacan ñi tsicá ra Jesús caahán ra tuhun Nyoo vehe ñuhu tandɨhɨ ñi ñuu tsa cayucú Galilea. \c 5 \s1 Nu tsaha̱ ra Jesús ndatu tsa cuaha xaan tyaca ñihi̱ ra naha \r (Mt 4.18-22; Mr. 1.16-20) \p \v 1 Iin quɨvɨ nyaá ra Jesús yuhu miñi nu cuví Genesaret. Tan tsaa̱ cuaha xaan nyɨvɨ, tyin cuñí ñi tyaa soho ñi tuhun Nyoo. Tan tɨhɨn xaan nyií ra Jesús tyañu ñi. \v 2 Tan nyehe̱ ra uvi taahan yutun ndoo yatyin ñi yuhu miñi ican. Yoñi yucú tsitsi yutun ndoo can tyin tsa quita̱ ra tɨɨ́n tyaca. Tan nacatyá ra naha traya. \v 3 Tacan tan quɨhvɨ̱ ra Jesús tsitsi iin yutun ndoo tsa cuví tsii ra Simón. Tan catyí ra Jesús tsihin ra Simón tyin na jacuhun ra can nda mahñu miñi. Tacan tan tsinyaa̱ ra Jesús tsitsi yutun ndoo can. Tan quitsaha̱ caahán ra tsihin nyɨvɨ. \v 4 Cuhva tsa ndɨhɨ̱ caha̱n ra tsihin ñi, tan catyí ra tsihin ra Simón: \p ―Ja̱cuhun yutun ndoo nda nu cunu ca. Tan ja̱cuhun traya tyin tacan tan tɨɨn ndo tyaca. \p \v 5 Tan nacaha̱n ra Simón tan catyí ra: \p ―Maestro, tsa jaha̱ tyiñu xaan ndi ñiñu maa tan ndi intuhun maa tyaca ña ñihi̱ ndi. Maa tyin tatun maa un catyí, cua jacuhun nyico ndi traya. \p \v 6 Cuhva tsa jacuhu̱n nyico ra naha traya ra, tan cuaha xaan tyaca ñihi̱ ra naha. Ndɨhɨ maa traya can quitsaha̱ tyaahnyá tsihin tsa vee tyaca can. \v 7 Tacan tan jandaha̱ ra naha tsi ra tsa yucú inga yutun ndoo tyin quitsi ra naha cutahan ra naha tsihin ra naha. Tacan tan tsaa̱ ra can naha ra. Tan jacutu̱ ra naha nduvi taahan yutun ndoo can tsihin tyaca. Tan cuñi̱ nyee yutun ndoo ra naha tsihin tsa tsitú tyaca. \v 8 Tsa nyehe̱ ra Simón Pedro tsa cuvi̱ tacan, tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra nuu ra Jesús, tan catyí ra tsihin ra: \p ―Ja̱tsiyo tsi un nuu yu, Jutu Mañi yu, tyin yuhu ra iyó cuatyi cuví yu ―catyí ra Simón. \p \v 9 Tyin ra Simón tsihin tandɨhɨ ra yucú tsihin ra, nayuhvi̱ xaan ra naha tsa cuenda tsa cuaha xaan tyaca ñihi̱ ra naha. \v 10 Tacan tucu ra cutahán tsihin ra Simón: ra Jacobo tan ra Juan, sehe ra Zebedeo, nayuhvi̱ xaan ra naha. Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra Simón: \p ―Ña na̱yuhvi un, tyin vityin tan nda nu cuahán ca tsi ityi nuu, tumaa tsa tɨɨ̱n ndo tyaca ihya, tacan cua ñihi un nyɨvɨ cua cuvi nyɨvɨ Nyoo, tan cua tava un tsi ñi nu caquiñi, na quɨhvɨ ñi cuenda Nyoo ―catyí ra Jesús tsihin ra Simón. \p \v 11 Tacan tan tava̱ ra naha yutun ndoo can nda nu ñuhu ityi. Tan nacoo̱ ra naha tandɨhɨ tsa iyó tsi ra naha. Tan cuahán ra naha tsihin ra Jesús. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra ndohó cuehe tyaahyú \r (Mt 8.1-4; Mr. 1.40-45) \p \v 12 Iin quɨvɨ nyií ra Jesús iin ñuu nu iyó iin ra ndohó cuehe tyaahyú. Tan tsa nyehe̱ ra tsi ra Jesús, tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra nuu ra. Tan nacañi̱ nuu ra jiñi ra nda nu ñuhu. Tan caahán ndaahvi ra tsihin ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, tun yooho tan cuñí un, cuví janduvaha un tsi yu ―catyí ra. \p \v 13 Tacan tan tyiso̱ ndaha ra Jesús jiñi ra cuuhví can, tan catyí ra: \p ―Cuñí yu janduvaha yu tsi un. Cua nduvaha un vityin ―catyí ra Jesús tsihin ra cuuhví can. \p Tan iin yaha ñi nduvaha̱ ra. \v 14 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Coto catyi tuhun un tsihin nyɨvɨ. Intuhun ñi tsa cua cahan yu tsihin un, cu̱aahan nu nyaá ra cuví jutu. Tan ja̱naha tsi un tsi ra. Tan cu̱hva tsa taahán tsi jamañi un tumaa tsa caahán ley tsa tyaa̱ ra Moisés, tan cua cuvi tsi iin tsandaa tsi ra jutu can tan tsi nyɨvɨ tyin tsa nduvaha̱ un ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p \v 15 Vasu ndi maa tsa ña cuñí ra Jesús tsa coto nyɨvɨ, ñihi ca quitá tuhun ra. Tan cuaha xaan nyɨvɨ ndu iín tyin cuñí ñi tyaa soho ñi tsa caahán ra tan janduvaha ra tsi ñi. \v 16 Maa tyin ra Jesús, jatsiyó, jatsiyó ñi ra tsi ra nu iyó nyɨvɨ. Tan cuahán ra nu taxin caá, cua ndacan tahvi ra tsi Nyoo Jutu ra. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra xii \r (Mt. 9.1-8; Mr. 2.1-12) \p \v 17 Iin quɨvɨ jacuahá ra Jesús tsi nyɨvɨ. Tan yucú juhva ra fariseo, ra tyaá yahvi xaan ley Nyoo tsa tyaa̱ ra Moisés tsanaha. Tan yucú tucu juhva ra maestro cuenda ley vehe ñuhu ican. Quita̱ ra naha ñuu Jerusalén, tan inga ñuu nyihi tanɨɨ cahnu Galilea tan Judea. Tan iyó xaan tunyee iñi Nyoo tsi ra Jesús tsa janduvaha ra tsi nyɨvɨ cuuhví. \v 18 Tacan tan tsaa̱ ra naha tan nyisó ra naha iin ra cuuhví tsihin cuehe xii nu tsito. Tan cuñí ra naha quɨhvɨ ra naha tsitsi vehe tan caquin ra naha tsi ra cuuhví can nu nyií ra Jesús. \v 19 Maa tyin ña ñihi̱ ra naha nu quɨhvɨ ra naha tyin tuvi xaan nyɨvɨ. Tacan tan ndaa̱ ra naha ityi jiñi vehe. Tan jatsiyo̱ ra naha tyiyo. Tacan tan januu̱ ra naha tsi ra cuuhví can nuu nyií ra Jesús tyañu nu tuvi nyɨvɨ can. \v 20 Tan nyehe̱ ra Jesús tyin tsinú xaan iñi ra naha tsi ra. Tan catyí ra tsihin ra cuuhví can: \p ―Tsa tsicoo̱ tucahnu iñi tsi un, tsa cuenda cuatyi un ―catyí ra Jesús tsihin ra can. \p \v 21 Tacan tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu tsihin ra cuví fariseo, quitsaha̱ tsicá iñi ra naha: “¿Yóo ra cuví ra ihya? Tsicoo̱ cuatyi ra nuu Nyoo tsa cuenda tsa caahán ra. Tyin catyí ra tyin tsa tsicoo̱ tucahnu iñi tsi ra can, tan intuhun ñi maa Nyoo cuví jaha tucahnu iñi tsi yo”, cuñí ra naha tsicá iñi ra naha. \p \v 22 Maa tyin ra Jesús tsitó ra tsa tsicá iñi ra naha. Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda tsicá iñi ndo tacan? \v 23 ¿Náa tsa yɨɨ ca catyí yo? ¿A yɨɨ catyi yo: “Cuatyi un tsa yaha̱ ndatsi”, a yɨɨ ca catyi yo tsihin iin nyɨvɨ xii: “Ndu̱vita tan ca̱ca un”? \v 24 Maa tyin vityin cua janaha yu tsi ndo tyin yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria iyó ndatu tsi yu tsa jahá yu tucahnu iñi tsi ndo ―catyí ra Jesús. \p Tsa yaha̱ caha̱n ra tacan, tan catyí ra tsihin ra cuuhví can: \p ―Ndu̱vita. Na̱quihin tsito un tan cu̱anuhu yuvehe un. \p \v 25 Tan nduvita̱ ra can, tan naquihi̱n ra tsito ra. Tan cuanuhu̱ ra yuvehe ra, juvin ñi jacahnú ra tsi Nyoo. \v 26 Tandɨhɨ nyɨvɨ iyo xaan cuñí ñi. Tan yuuhví xaan ñi. Tan jacahnú ñi tsi Nyoo, tan catyí ñi: \p ―Vityin nditsa nyehé yo tsa iyo xaan ―catyí ñi. \s1 Nu cana̱ ra Jesús tsi ra Leví \r (Mt. 9.9-13; Mr. 2.13-17) \p \v 27 Yaha̱ can tan quita̱ ra Jesús vehe can. Tan nanyehe̱ ra tsi iin ra tsa tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha iyó nda ñuu Roma. Tan nañí ra Leví. Tan nyaá ra nu tyahví nyɨvɨ. Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Co̱hon tsihin yu ―catyí ra. \p \v 28 Tacan tan nduvita̱ ra Leví. Tan nacoo̱ ra tandɨhɨ tsa iyó tsi ra. Tan cuahán ra tsihin ra Jesús. \p \v 29 Tacan tan javaha̱ ra Leví iin vico cahnu vehe ra cuenda ra Jesús. Tan cuaha xaan ra tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha nyecú ra naha nu mesa. Tan nyecú tucu inga nyɨvɨ. \v 30 Tan ra fariseo naha ra tsihin ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, quitsaha̱ caahán nyaa ra naha tsi ra tsicá tsihin ra Jesús: \p ―¿Nacuvi tsatsí ndo tan tsihí ndo tsihin ra tavá xuhun naha ra tan tsihin ra iyó cuatyi naha ra? ―catyí ra naha. \p \v 31 Tan ra Jesús nacaha̱n ra, tan catyí ra: \p ―Ña tsiñí ñuhu doctor tsi ra tsa vaha maa. Ra cuuhví, cuví ra tsiñí ñuhu doctor. \v 32 Yuhu ña vatsí yu jatyinyee yu tsi nyɨvɨ tsa tsicá iñi tyin vaha ñi, vatsí yu jatyinyee yu tsi nyɨvɨ tsitó tyin iyó cuatyi ñi, tan cuví nasama ñi cuhva iyó ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \s1 Nu janaha̱ ra Jesús tyin tatun tsa cuahán ra cua coo nyitya nyɨvɨ nyicún tsi ra \r (Mt. 9.14-15; Mr. 2.18-20) \p \v 33 Tacan tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra Jesús, tan catyí ra naha: \p ―Ra tsicá tsihin ra Juan tsicoó nyitya ra naha, tan ña tsatsí ra naha tan nanducú ra naha tsi Nyoo, tan tacan tucu ra cuví fariseo naha ra. Maa tyin ra tsicá tsihin yooho, ndɨhɨ quɨvɨ tsatsí ra naha tan tsihí ra naha. ¿Nacuvi? ―catyí ra naha. \p \v 34 Tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―¿A cuví coonyitya nyɨvɨ yucú vico tindaha jaha ndo tatun nyií ra tsa cua tindaha tsihin ñi? Ña cuvi. [Tyin sɨɨ cuñí ñi, tan cuñí ñi catsi ñi.] \v 35 Maa tyin cua quita quɨvɨ tsa cua jatsiyo ra tindaha ican tsi ra nu yucú ñi. Tacan tan cua coonyitya ñi. \s1 Nu jacuahá ra Jesús tyin ña nacatsí tahan tuhun tsahnu tsa iyó nyɨvɨ tsihin tuhun tsaa tsa jacuahá ra \r (Mt. 9.16-17; Mr. 2.21-22) \p \v 36 Tacan tan caha̱n tucu ra Jesús iin cuhva tsihin nyɨvɨ, tan catyí ra: \p ―Yoñi tsaahnyá iin jahma tsaa, tan naquicú ñi tsihin jahma tuuhu. Tyin tatun javaha ñi tacan, nandɨyɨ jahma tsaa can. Tan ña ndoo vaha tsi tsihin jahma tuuhu can. \p \v 37 Tan tacan tucu, ña cuví tyihi nyɨvɨ vinu tsaa tsitsi ñɨɨ tsaahnu. Tyin cua tyahnya ñɨɨ can tsihin vinu tsaa can. Tan cua tɨvɨ vinu can tan tɨvɨ ndɨhɨ tucu ñɨɨ tsaahnu can. \v 38 Yacan cuenda taahán tsi tyihi yo vinu tsaa tsitsi ñɨɨ tsaa. Tyin tacan tan nduvi taahan tsi tan cua jaha cuenda tahan tsi itsi. \v 39 Tan yoñi tsihí vinu tsahnu, tan cuñí ñi coho ñi vinu tsaa. Tyin catyí ñi, vaha ca vinu tsahnu. [Vinu tsahnu can cuñí tsi catyí tyin cuví tsi cuhva iyó maa ñi.] \c 6 \s1 Nu tuhu̱n ra tsicá tsihin ra Jesús yoco itya trigu quɨvɨ quitatú nyɨvɨ \r (Mt. 12.1-8; Mr. 2.23-28) \p \v 1 Iin quɨvɨ quitatú nyɨvɨ, yaha̱ ra Jesús mahñu tsa tatsi̱ nyɨvɨ. Tan ra tsicá tsihin ra tuhún ra naha yoco trigu. Tan joco̱n ra naha can tsihin ndaha ra naha. Tan tsatsi̱ ra naha tsɨtɨ can. \v 2 Tacan tan catyí ra fariseo naha ra tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda javahá ndo iin tyiñu tsa ña taahán tsi javaha yo quɨvɨ quitatú yo? \v 3 Tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―¿A ñaha ca cahvi ndo nu tsahá cuenda tsi tsa javaha̱ ra David tan ra cutahán tsihin ra quɨvɨ tsa tsisoco̱ ra naha? \v 4 Quɨhvɨ̱ ra tsitsi vehe Nyoo. Tan quihi̱n ra paan tsa tyiso̱ nyɨvɨ nuu altar Nyoo. Tan tsatsi̱ ra. Tan tsaha̱ ndɨhɨ ra tsi ra tsa cutahán tsihin ra. Tan maa ñi maa ra cuví jutu naha ra taahán tsi catsi paan can ―catyí ra Jesús. \p \v 5 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria iyó ndatu tsi ra tsa cahan ra tsihin intuhun intuhun ndo náa taahán tsi javaha ndo quɨvɨ quitatú yo ―catyí ra. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra na ityi̱ ndaha \r (Mt. 12.9-14; Mr. 3.1-6) \p \v 6 Inga quɨvɨ quitatú nyɨvɨ quɨhvɨ̱ ra Jesús tsitsi vehe ñuhu. Tan quitsaha̱ jacuahá ra tsi nyɨvɨ. Tan nyehe̱ ra tsi iin ra tsa na ityi̱ ndaha cuaha. \v 7 Tan ra cuví maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra tsihin ra cuví fariseo naha ra, nducú cuhva ra naha tsi ra Jesús, tatun janduvaha ra tsi ra cuuhví ican quɨvɨ quitatú nyɨvɨ, tyin tacan tan cuvi tyaa ra naha cuatyi tsi ra Jesús. \v 8 Maa tyin ra Jesús tsitó ra tsa tsicá iñi ra naha. Tan catyí ra tsihin ra na ityi̱ ndaha can: \p ―Ndu̱vita. Cu̱nyaa nyityi mahñu ra naha ihya. \p Tacan tan ra na ityi̱ ndaha can nduvita̱ ra. Tan tsinyaa̱ nyityi ra mahñu ra naha. \v 9 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra nyecú ican naha ra: \p ―Cua nducu tuhun yu iin cuhva tsi ndo. ¿Náa taahán tsi javaha yo quɨvɨ quitatú yo? ¿A taahán tsi javaha yo tsa vaha, a tsa ña vaha? ¿A taahán tsi jacacu yo tsi nyɨvɨ, o cahñi ndɨhɨ yo tsi ñi? \p \v 10 Tacan tan ra Jesús nyehé ra intuhun intuhun ra naha. Yaha̱ can tan catyí ra tsihin ra tsa na ityi̱ ndaha can: \p ―Ca̱ñihi ndaha un. \p Tacan tan ra na ityi̱ ndaha ican cañihi̱ ra ndaha ra. Tan nduvaha̱ ndaha ra. \v 11 Maa tyin ra yucú ican naha ra, cuxaa̱n ra naha. Tan quitsaha̱ tsicá tuhun tahan ra naha tsi ra naha: \p ―¿Nacaa javaha yo tan cuvi casɨ yo nu caahán ra Jesús ihya? ―catyí ra naha. \s1 Nu nacatsi̱ ra Jesús tsa utsi uvi taahan ra cua caca tyiñu ra \r (Mt. 10.1-4; Mr. 3.13-19) \p \v 12 Quɨvɨ ican ndaa̱ ra Jesús iin yucu. Tan ñiñu maa tsica̱n tahvi ra tsi Nyoo. \v 13 Tan tsa tuvi, cana̱ ra tsi tandɨhɨ ra nyicún tsi ra. Tan nacatsi̱ ra utsi uvi taahan ra naha. Tan jacunañi̱ ra tsi ra naha apóstol, tan cuñí tsi catyi tsi “ra tsa tava̱ tyiñu Nyoo”. \v 14 Tan ihya nyaá sɨvɨ tandɨhɨ tsa utsi uvi ra naha: ra Simón, ra tsa jacunañi̱ ra Cristo “Pedro”; tan yañi ra, ra Andrés; tan ra Jacobo; ra Juan; ra Felipe; ra Bartolomé; \v 15 ra Mateo; ra Tomás; ra Jacobo, sehe ra Alfeo; tan ra Simón ra nyanaá cuví ra cuenda partido tsa cuñí cuhun cuatyi sɨquɨ ñuu Roma tsa ndacá ñaha tsi ñi; \v 16 tan ra Judas, yañi ra Jacobo; tan ra Judas Iscariote, ra tsa xico̱ tsi ra Jesús. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsi nyɨvɨ cuaha \r (Mt. 4.23-25) \p \v 17 Tacan tan nuu̱ ra Jesús yucu ican tsihin tsa utsi uvi ra naha. Tan ndu ii̱n nyɨvɨ tsa nyicún tsi ra tsaha yucu can. Tan tsaa̱ cuaha tucu nyɨvɨ quee̱ ñuu Jerusalén tsihin tandɨhɨ ca ñuu cayucú Judea, tsihin tucu nyɨvɨ quee̱ ityi yuhu ndutya ñuhu tsa cayucú yatyin ñi ñuu Tiro tsihin ñuu Sidón. Tan tsaa̱ ñi tyin tyaa soho ñi tuhun caahán ra Jesús. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ cuuhví cuñí ñi tsa janduvaha ra tsi ñi. \v 18 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa yɨhɨ́ tatyi ña vaha janduvaha̱ ra tsi ñi. \v 19 Tan tandɨhɨ ñi cuñí ñi tɨɨn ñi tsi ra, tyin janduvaha ra tsi ñi tsihin tunyee iñi tsa iyó tsi ra. \s1 Tsehe caha̱n ra Jesús tsihin nyɨvɨ tsa naquihi̱n ndaahvi ra \r (Mt. 5.1-12) \p \v 20 Tacan tan nanyehe̱ ra Jesús tsi ra tsicá tsihin ra. Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tandɨhɨ nyooho tsa ndaahvi, sɨɨ xaan cua cuñi ndo, tyin taahán tsi cundaca ñaha Nyoo tsi ndo. \p \v 21 ’Tandɨhɨ nyooho tsa tsisocó vityin, sɨɨ xaan cua cuñi ndo. Tyin coo quɨvɨ ña cua cusoco ca maa ndo. Tan tandɨhɨ nyooho tsa tsacú tsa cuiihya cuñí ndo, sɨɨ xaan cua cuñi ndo tyin ña cua coo ca ndo tucuiihya iñi. Tan cua vacu naaha xaan ndo tsihin tsa sɨɨ cuñi ndo. \p \v 22 ’Cu̱sɨɨ iñi ndo, quɨvɨ ndasɨ cuñi nyɨvɨ nyehe ñi tsi ndo, quɨvɨ tava ñi tsi ndo nu iyó ñi, quɨvɨ nduxaan ñi tsi ndo, quɨvɨ catyi ñi tyin nyɨvɨ ña vaha cuví ndo tyin tsinú iñi ndo tsi maa yu tsa cuví yu Rayɨɨ quee̱ nda gloria. \v 23 Sɨɨ cu̱ñi ndo quɨvɨ can tyin tacan tucu javaha̱ nyɨvɨ ñi taha̱n tsanaha. Cuxaa̱n ñi tsi ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo. Nda̱va ndo tsihin tsa sɨɨ cuñí ndo. Tyin cahnu xaan ndatu cua ñihi ndo nda gloria. \s1 Tsehe caha̱n ra Jesús tsihin nyɨvɨ ña tsinú iñi tsi ra \p \v 24 ’Maa tyin ndahvi nyooho, ñi cuca. Tyin vityin sɨɨ xaan cuñí ndo tsihin tandɨhɨ tsa cuca ndo. Maa tyin cua coo quɨvɨ maa ñi maa tundoho cua nyehe ndo. Tyin nduve tsa cua ñihi ndo nu nyaá Nyoo. \p \v 25 ’Tan ndahvi nyooho tsa cuñí maa ndo tyin nduve tsa cumañi tsi ndo tsa vityin, tyin coo quɨvɨ cua cusoco ndo. Nyooho tsa sɨɨ cuñí vityin, ndahvi nyooho, tyin coo quɨvɨ cua coo ndo tucuiihya iñi. Tan cua vacu xaan ndo. \v 26 Tan ndahvi nyooho tsa vaha caahán nyɨvɨ tuhun ndo. Tyin tacan caa tucu nyɨvɨ tsicoo̱ tsanaha, vaha xaan caha̱n ñi tuhun ra tsa caha̱n tsa ña nditsa tsihin ñi. \s1 Cu̱ñi ndo tsi nyɨvɨ xaan iñi tsi ndo \r (Mt. 5.38-48; 7.12) \p \v 27 ’Tandɨhɨ nyooho tsa tsiñí tsa caahán yu, catyí yu tsihin ndo tyin: Cu̱ñi ndo tsi nyɨvɨ xaan iñi tsi ndo. Ja̱vaha ndo tsa vaha tsihin nyɨvɨ tsa ndasɨ cuñí nyehe tsi ndo. \v 28 Ca̱han ndo tsa vaha tsihin nyɨvɨ tsa caahán ndavaha ñi tsi ndo. Tan nda̱can tahvi ndo tsi Nyoo tsa cuenda nyɨvɨ caahán nyaa tsi ndo. \v 29 Tatun iin ra cañí iin tsiyo nuu ndo, cu̱hva ndɨhɨ ndo inga tsiyo, nacañi ndɨhɨ maa ra. Tatun iin ra quinyaá tsaqueta nditsí ndo, cu̱hva ndɨhɨ ndo camiseta ndo. \v 30 Cu̱hva ndo náa ndɨhɨ tsicán nyɨvɨ tsi ndo. Tatun quinyaá ñi náa tsa iyó tsi ndo, ña ndacan ca ndo can tsi ñi. \v 31 Tumaa cuñí ndo tsa javaha nyɨvɨ tsa vaha tsihin ndo, tacan ja̱vaha tucu maa ndo tsa vaha tsihin ñi. \p \v 32 ’Tatun cuñí ndo tsi maa ñi maa nyɨvɨ tsa cuñí tsi ndo, nduve tsa vaha javahá ndo. Tyin tacan icá tucu nyɨvɨ quiñi iyó. \v 33 Tan tatun tsihin nyɨvɨ tsa vaha icá tsihin ndo, tan icá ndo tsa vaha, tan ña icá ndo tsa vaha tsihin inga nyɨvɨ, nduve tsa vaha icá ndo cuví can, tyin nyɨvɨ caquiñi, tacan icá tucu ñi can. \v 34 Tatun javahá ndo tumañi iñi tsi iin nyɨvɨ, tan nyitá iñi ndo tyin cua javaha tucu ñi can tumañi iñi tsi ndo, nduve tsa vaha icá ndo. Tyin nyɨvɨ caquiñi, tacan icá ñi. Tatun náa tumañi iñi javahá ñi tsi nyɨvɨ vaha iñi tsi ñi, ndatú ñi tsa nacuhva tucu ñi can tumañi iñi tsi ñi. \v 35 Maa tyin nyooho, cu̱ñi ndo tsi nyɨvɨ xaan iñi tsi ndo. Tan ja̱vaha ndo tsa vaha tsihin ñi. Tan cu̱hva nuu ndo náa nducú ñi. Maa tyin ña cuatu ndo náa tumañi iñi cua nacuhva ñi tsi ndo. Tacan tan cahnu xaan tsa cua ñihi ndo nuu Nyoo tan cua cuvi ndo sehe maa Nyoo, ra nyaá gloria. Tyin Nyoo vaha iñi ra nda cuanda tsihin nyɨvɨ tsa ña nacuhvá tyahvi nyoo tsi ra, tan tsihin nyɨvɨ caquiñi. \v 36 Cu̱ uhvi iñi ndo tsi nyɨvɨ, tumaa uhvi cuñí Nyoo Jutu yo nyehé ra tsi yo. \s1 Ña cahan nyaa yo tsi inga nyɨvɨ \r (Mr. 7.1-5) \p \v 37 ’Ña ca̱han nyaa ndo tsi nyɨvɨ, tacan tan Nyoo ña cua cahan nyaa ra tsi maa ndo. Ña catyi ndo tsa cuhun ñi anyaya, tacan tan ña cua jacuhun Nyoo tsi ndo anyaya. Ja̱ha ndo tucahnu iñi tsi nyɨvɨ. Tan Nyoo cua jaha ra tucahnu iñi tsi maa ndo. \v 38 Cu̱hva ndo tsa tsiñí ñuhu tsi nyɨvɨ. Tacan tan cua cuhva tucu maa Nyoo tsa tsiñí ñuhu tsi maa ndo. Cuaha cua cuhva ra tsi ndo. Tyin tumaa cuhva cua cuhva ndo tsi nyɨvɨ, tacan cuhva cua cuhva Nyoo tsi ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 39 Tan tsaha̱ ra Jesús cuhva ihya tsi ñi, tan catyí ra: \p ―Iin ra cuaa ña cuví janaha ra ityi tsi inga ra cuaa. Tyin nduvi taahan ra naha ña nyehé ra naha ityi cuahán ra naha. Tan cuví canacava ra naha tsitsi iin xahva. \v 40 Ndi intuhun ra cutuhvá ña cua cuvi coto ra tsa tsitó ra jacuahá tsi ra. Tyin ndi quitsaha̱ cahví ra. Cua coto ra nda ndɨhɨ cahvi ra. \p \v 41 ’¿Nacaa tyin nyehé un tsahan luhlu tsa nyií tinuu yañi un, tan ña jahá un cuenda yutun cahnu tsa nyií tinuu maa un? \v 42 Tatun tinuu maa un nyií iin yutun cahnu, ¿nácaa cua cuvi catyi un tsihin ra yañi un: “Na̱ha, na tava yu tsahan luhlu tsa nyií tinuu un.”? ¡Yooho tsa jahá tyin vaha xaan un! Ta̱va jihna yutun cahnu tsa nyií tinuu maa un. Tyin tacan tan cuvi nyehe vaha un tsahan luhlu tsa cua tava un tinuu yañi un. \s1 Tsihin tsa javahá nyɨvɨ tan nacoto yo tsi ñi tatun ñi vaha, a ñi ña vaha cuví ñi \r (Mt. 7.17-20; 12.34-35) \p \v 43 ’Iin yutun vaha tsahá tun yucu vixi, yucu vaha. Tan iin yutun ña vaha tsahá tun yucu ña vaha. \v 44 Tandɨhɨ yutun nacotó yo tsi tun tsihin tsɨtɨ tun. Tyin tiñata, ña cua cuhva tun mangu. Tan ndi intuhun iñu nduuhva ña cua cuhva tun uvas [tsa cuví yucu vixi]. \v 45 Tan tacan tandɨhɨ nyɨvɨ vaha, vaha caahán ñi, tyin yɨhɨ́ tsa vaha añima ñi. Maa tyin nyɨvɨ ña vaha, maa ñi maa tsa ña vaha caahán ñi tyin yɨhɨ́ tsa caquiñi añima ñi. Tyin tsihin yuhu yo caahán yo tandɨhɨ tsa quitá tsitsi añima yo. \s1 Cua cacu nyɨvɨ tsa tyaá yahvi tuhun caahán ra Jesús, tan nyɨvɨ ña tyaá yahvi tsa caahán ra, ña cua cacu ñi \r (Mt. 7.24-27) \p \v 46 ’¿Nacuenda catyí ndo tsihin yu, “Jutu Mañi yu, Jutu Mañi yu”, tan ña javahá ndo tsa caahán yu? \v 47 Vityin cua catyi yu tsihin ndo yóo ndacú nyooho tsa vatsí ndo tsi maa yu, tan tyaá soho ndo tsa caahán yu, tan javahá ndo cuhva catyí yu. \v 48 Cuví ndo tumaa cuví iin ra tsitó janduvita vehe. Tyin jihna ca tahvi̱ cunu xaan ra tan taha̱n ra yuu. Tan tyaa̱ ra tyihyo tsaha vehe can tsata yuu can. Tan quɨvɨ nduñihi̱ cuún savi, ndutya can tsatya̱ xaan tsi tsaha vehe, maa tyin vehe can ña tanɨ̱ maa tsi tyin vaha xaan quita̱ tyihyo tsaha tsi. \v 49 Maa tyin nyɨvɨ tsa tsiñí tsa caahán yu tan ña javahá ñi tsa caahán yu, cuví ñi tumaa iin ra javaha̱ vehe tan ña vaha javaha̱ ra itsi. Tyin nduve tyihyo tsaha tsi javaha̱ ra. Tan quɨvɨ tsaa̱ savi, tan cuñihi̱ cuún savi, tan yaha̱ ndutya cuaha tsaha vehe can. Tan vehe can, iin yaha ñi tanɨ̱ tsi ―tacan catyí ra Jesús. \c 7 \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús musu iin ra capitán andaru \r (Mt. 8.5-13) \p \v 1 Ndɨhɨ̱ caha̱n ra Jesús tsihin nyɨvɨ, tacan tan cuanuhu̱ ra inga tsaha nda ñuu Capernaum. \v 2 Tan ñuu can iyó iin ra capitán. Tan iyó iin musu ra tsa cuñí xaan ra. Tan cuuhví ra can. Tan tsa cuñí cúu ra. \v 3 Tan tsa tsitó ra capitán can tuhun ra Jesús, tacan tan tava̱ tyiñu ra tsi juhva ra cuví ra tsahnu ñuu Israel naha ra na cahan ra naha tsihin ra Jesús, tyin na quitsi ra janduvaha ra tsi musu ra. \v 4-5 Tacan tan tsaa̱ ra tsahnu ican naha ra nu nyií ra Jesús. Tan quitsaha̱ caahán ndaahvi ra naha tsihin ra tan catyí ra naha: \p ―Iyó iin ra capitán cuenda ñuu Roma. Tan vaha xaan nyɨvɨ cuví ra tsihin yo tsa cuví yo nyɨvɨ Israel. Nda cuanda javaha̱ ña ra iin vehe ñuhu yo. Tan taahán tsi tyin jatyinyee un tsi ra. Tyin cuuhví xaan musu ra. Tan cuñí ra tyin janduvaha un tsi ra. \p \v 6 Tacan tan cuahán ra Jesús tsihin ra naha. Maa tyin tsa ndi cumañi ca tsaa ra nda vehe ra capitán can, tan ra capitán can tava̱ tyiñu ra tsi ra vaha iñi tsi ra. Tacan tan tsaa̱ ra naha nu nyií ra Jesús. Tan catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Taa, catyí ra capitán tyin ña jatyañu un tsi un tsa cuhun un nda yuvehe ra. Tyin ña cahnu cuví ra tan cuhun un vehe ra, catyí ra. \v 7 Yacan ña cana iñi ra quitsi ra nu nyií un. ¿A ña jaha un tumañi iñi tsi ra, tyin ihya cahan un iin tuhun, tan cua nduvaha musu ra, catyí ra? \v 8 Tyin maa ra, capitán cuví ra. Tan ndacá ñaha rey tsi ra. Tan maa ra ndacá ñaha ra tsi ra cuatyi cutahán tsihin ra. Tatun tavá tyiñu ra tsi iin ra cuatyi ican, na cuhun ra, cuahán ra. Tatun catyí ra tsihin inga ra, na quitsi ra, vatsí ra. Tatun jacuhún ra tsi inga ra, na jaha tyiñu ra, cua jaha tyiñu ra. Tan tacan tucu yooho, tatun catyí un na nduvaha musu ra, tacan tan cua nduvaha ra ―catyí ra vaha iñi tsi ra capitán can naha ra tsihin ra Jesús. \p \v 9 Tsa tsiñi̱ ra Jesús tsa caha̱n ra can naha ra, tan iyo xaan cuñí ra. Tan nanyehe̱ ra tsi nyɨvɨ tsa nyecú tsihin ra, tan catyí ra: \p ―Nditsa nditsa tyin tsinú xaan iñi ra capitán can. Ñaha ca nañihi yu tsi ndi intuhun ra Israel tsa tsinú xaan iñi tumaa ra ican ―catyí ra Jesús. \p \v 10 Tacan tan cuanuhu̱ ra vaha iñi tsi ra capitán can naha ra. Tan tsa tsaa̱ ra naha nda yuvehe, tan nyehe̱ ra naha tyin tsa nduvaha̱ musu ra. \s1 Nu janandotó ra Jesús tsi sehe iin ñaha ndaahvi tsihi̱ yɨɨ \p \v 11 Tsa yaha̱ yacan tan cuahán ra Jesús iin ñuu tsa nañí Naín. Tan cuahán tucu ra tsicá tsihin ra. Tan cuahán ndɨhɨ tucu cuaha xaan nyɨvɨ. \v 12 Tacan tan cuhva tsa cua tsaa ra yatyin ñuu ican, nyehe̱ ra tyin cuaha xaan nyɨvɨ quitá ñi ñuu ican. Tan nyisó ra naha iin ndɨyɨ, cua cutsi ra naha sehe iin ñaha ndaahvi tsa tsihi̱ yɨɨ. Tan intuhun ñi maa ra cuví sehe ña, tan tsihi̱ ra. \v 13 Tan tsa nyehe̱ ra Jesús tsi ña, tan cundaahvi̱ iñi ra nyehe̱ ra tsi ña. Tan catyí ra tsihin ña: \p ―Ña vacu un. \p \v 14 Tsahan natuhva̱ ra tan tɨɨ̱n ra tsatun tsa nyií ndɨyɨ can. Tacan tan ra nyisó tsi ndɨyɨ can naha ra tsicuɨñɨ̱ ra naha. Tan catyí ra Jesús tsihin ndɨyɨ can: \p ―Ndu̱vita, yooho ra tyuvaa ―catyí ra. \p \v 15 Tacan tan nduvita̱ ndɨyɨ can. Tan nacunyaa̱ ra. Tacan tan quitsaha̱ caahán ra. Tan ra Jesús nacuhva̱ cuenda ra tsi ra tsi sɨhɨ ra. \v 16 Tsa nyehe̱ ñi tsa tacan nandoto̱ ra jaha̱ ra Jesús tan yuuhví xaan ñi, tan quitsaha̱ jacahnú ñi tsi Nyoo. Tan catyí ñi: \p ―Cahnu xaan ra cuví ndusu yuhu Nyoo tsaa̱ nu yucú yo ihya. \p Tan catyí tucu ñi: \p ―Maa Nyoo cuví ra vatsí nu iyó yo, vatsí jatyinyee ra tsi yo ―catyí ñi. \p \v 17 Tan tandɨhɨ maa nyɨvɨ tanɨɨ cahnu Judea, tsito̱ ñi tsa javaha̱ ra Jesús. \s1 Nu jacuhu̱n ra Juan uvi taahan ra tsa tsicá tsihin ra nu nyií ra Jesús \r (Mt. 11.2-19) \p \v 18 Tan ra tsicá tsihin ra Juan naha ra nacatyi̱ tuhun ra naha tsa javaha̱ ra Jesús. Tacan tan cana̱ ra Juan tsi uvi taahan ra naha. \v 19 Tan tava̱ tyiñu ra tsi ra naha na cuhun ra naha nu nyií ra Jesús, tan ndaca tuhun ra naha tsi ra tatun juvin ra cuví Cristo, ra tsa cua jaquitsi Nyoo. Tyin tatun ñavin ra Cristo cuví ra, cuatu ra naha tsi inga ra. \v 20 Tacan tan ra tsa jacuhu̱n ra Juan, cuahán ra naha. Tan tsaa̱ ra naha nu nyií ra Jesús. Tan catyí ra naha: \p ―Ra Juan, ra jacoondutyá, tava̱ tyiñu ra tsi ndi tyin ndaca tuhun ndi tsi un tatun juvin un cuví Cristo, ra tsa cua jaquitsi Nyoo. Tyin tatun ñavin un, cuatu ndi tsi inga ra ―catyí ra naha tsihin ra Jesús. \p \v 21 Tan tsa ndi yucú ra tsa jacuhu̱n ra Juan naha ra tan cuaha xaan nyɨvɨ cuuhví janduvaha̱ ra Jesús. Tan tacan tucu nyɨvɨ yɨhɨ́ tatyi ña vaha. Tan cuaha tucu nyɨvɨ cuaa nanyehe̱ ñi jaha̱ ra. \v 22 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra tsa jacuhu̱n ra Juan naha ra: \p ―Cu̱aahan ndo. Tan na̱catyi tuhun ndo tsihin ra Juan tandɨhɨ tsa nyehe̱ ndo, tan tandɨhɨ tsa tsiñi̱ ndo. Tan ca̱tyi ndo tsihin ra: ra cuaa nanyehe̱ ra, ra coxo nacaca̱ ra, ra ndoho̱ cuehe tyaahyú nduvaha̱ ra, ra soho nacuñi̱ ra, ndɨyɨ nandoto̱, tan caahán yu tuhun Nyoo tsihin ñi ndaahvi nácaa cacu ñi. Tan ca̱tyi ndo tsihin ra tyin \v 23 sɨɨ xaan cuñí ñi nyicún tsi yu tun ña ndu uví iñi ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 24 Cuahán ra tsa jacuhu̱n ra Juan naha ra, tan quitsaha̱ caahán ra Jesús tuhun ra Juan tsihin nyɨvɨ. Tan catyí ra: \p ―¿Náa nyehe̱ ndo quɨvɨ tsaha̱n ndo nuu tsɨquɨ ndɨɨ ican? ¿A nyehe̱ ndo iin ndoo tsa janduva̱ tatyi? \v 25 ¿A iin ra tsa nditsí jahma vaha nyehe̱ ndo? Ñavin. Tyin tsitó ndo tyin ra nditsí jahma vaha, iyó ra tsihin tsa vaha tan iyó ra vehe ra cuví rey. \v 26 ¿A ña nyehe̱ ndo tsi iin ra cuví ndusu yuhu Nyoo? Juvin. Cahnu ca cuví ra tan ñavin ca ra ndusu yuhu Nyoo. \v 27 Juvin ñi tuhun ra Juan cuví tsa nyaá nuu tutu tsa tyaa̱ ra Isaías taha̱n tsanaha. Tan caahán Nyoo tuhun ra tyehen: \q1 Yuhu cua jacuhun yu iin ra cua cahan tuhun yu tsa ndi cumañi ca cuhun un. \q1 Na natyiso vaha ra ityi nu cua cuhun un. \p \v 28 ’Tan catyí yu tsihin ndo tyin tsitsi tsa tandɨhɨ ra tsa cacu̱ jaha̱ ñiñaha, yoñi ra cuví ndusu yuhu Nyoo tsa cahnu ca tumaa ra Juan, ra jacoondutyá. Maa tyin ra tsa ndacá ñaha Nyoo añima vasu iin ra luhlu cuii ñi cuví ra, maa tyin cahnu xaan ca cuví ra tan ñavin ca ra Juan. \p \v 29 ’Tandɨhɨ nyɨvɨ tan ra tavá xuhun naha ra, tsa tsicoondutya̱ jaha̱ ra Juan, nacoto̱ ñi tyin cuhva javahá Nyoo, cuɨtɨ xaan tsi. \v 30 Maa tyin tandɨhɨ ra fariseo tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu, ña cuñí ra naha tsa jacoondutya ra Juan tsi ra naha, tyin ña cuñí ra naha quihin ra naha tsa tsahá Nyoo tsi ra naha ―catyí ra Jesús. \v 31 Tan catyí tucu ra: \p ―¿Náa cua jandu inducu yu tsihin nyooho, nyɨvɨ iyó quɨvɨ ihya? ¿Yóo caá tumaa caá ndo? \v 32 Tumaa ra nyihi cuví nyooho. Tyin ra nyihi jasɨquɨ́ nuyahvi. Tan caná tsaa tahan ra naha, tan catyí ra naha: “Tɨvɨ̱ ndi tiyoo tan ña tsañi̱ ndo yaa. Tan tsita̱ ndi yaa cuiihya, tan ña tsacu̱ ndo”. catyí ra nyihi. [Tan tacan ñi cuví nyooho tyin ndi intuhun cuhva ña taahán iñi ndo.] \v 33 Tyin ra Juan, ra jacoondutyá, quitsi̱ ra tan ña tsatsí vaha ra. Tan ña tsihi̱ ra vinu. Tan nyooho catyí ndo tyin tatyi ña vaha yɨhɨ́ tsi ra. \v 34 Tan quitsi̱ tucu yuhu tan cuví yu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. [Tan tsatsí yu tan tsihí yu.] Tan nyooho catyí ndo tyin tsatsí xaan yu tan tsihí xaan yu vinu. Tan ña taahán iñi ndo tsa cutahán yu tsihin ra iyó cuatyi naha ra, tan tsihin ra tavá xuhun naha ra. \v 35 Maa tyin catyí yu tsihin ndo tyin tsa tsiñi tuñi Nyoo tsahá ra tsi nyɨvɨ naquihín tuhun caahán yu tan tuhun caahán ra Juan. Tan maa ñi cua janaha tsi ndo tyin vaha tsa tsiñi tuñi Nyoo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nyií ra Jesús vehe ra Simón ra cuví fariseo \p \v 36 Iin ra fariseo tsa nañí Simón jacoto̱ ra tsi ra Jesús tyin cuhun ra cucatsi ra nda yuvehe ra. Tan tsaa̱ ra Jesús vehe ra, tan tsicunyaa̱ ra nu mesa. \v 37 Tacan tan iin ñaha sɨɨ iñi ñuu ican tsito̱ ña tyin nyií ra Jesús ican. Tan tsaa̱ ña tsihin iin yutyi yuu xiñu tsitú tsi ndutya tami. \v 38 Tan tsinyaa̱ ña yatyin ñi tsaha ra. Tan quitsaha̱ tsacú ña tyin ndu uví iñi ña cuatyi ña. Tan cuún ndutya nuu ña. Tan tsihin ndutya nuu ña nacatyá ña tsaha ra Jesús. Yaha̱ can tan jana ityi̱ ña tsaha ra tsihin ixi jiñi ña. Tan tyayuhu̱ ña tsaha ra. Tacan tan tyoso̱ ña ndutya tami ican tsata tsaha ra. \v 39 Tsa nyehe̱ ra fariseo can tsa tacan ica̱ ña, tan tsicá iñi ra: “Tatun nditsa tsa Nyoo jaquitsi̱ tsi ra ihya, cua nacoto ra yóo ñaha tɨɨ́n tsaha ra, tyin ñaha ican, ñaha iyó cuatyi cuví ña.” \p \v 40 Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra fariseo ican: \p ―Yooho Simón, iyó iin tsa cua cahan yu tsihin un ―catyí ra tsihin ra. \p Tacan tan nacaha̱n ra Simón, tan catyí ra: \p ―Vaha, ca̱han tsihin yu, Maestro ―catyí ra. \p \v 41 Tan catyí ra Jesús tyehen tsihin ra: \p ―Uvi taahan rayɨɨ nyaá cuenda ra xuhun tsi iin ra tsa tuhvá tsahá nuu xuhun. Tan iin ra ican nyaá cuenda ra uhun cientu denario. Tan inga ra nyaá cuenda ra uvi xico utsi ñi denario. \v 42 Tan nduvi taahan ra, ña cuví tyahvi ra naha. Tan ra tuhvá tsahá nuu xuhun ican, jaha̱ ra tucahnu iñi tsi nduvi taahan ra naha. Tan vityin ca̱tyi tsihin yu, yooho Simón, ¿ndáa ra cua cuñi ca tsi ra tsa tsahá nuu xuhun ican? ―catyí ra Jesús. \p \v 43 Tacan tan nacaha̱n ra Simón, tan catyí ra: \p ―Ra tsa cuaha ca jahá ra tucahnu iñi tsi ―catyí ra. \p Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Nditsa tsa caahán un ―catyí ra. \p \v 44 Tacan tan nanyehe̱ ra Jesús tsi ñaha ican, tan catyí ra tsihin ra Simón: \p ―¿A nyehé un tsi ñaha ihya? Yuhu quɨhvɨ̱ yu tsitsi vehe un, tan ña tsaha̱ un ndutya tsa ndoo tsaha yu tumaa cuhva tsa iyó yo. Tan ñaha ihya nacatya̱ ña tsaha yu tsihin ndutya nuu ña. Tan jana ityi̱ ña tsihin ixi jiñi ña. \v 45 Yooho ña tyayuhu̱ un ndaha yu, tumaa cuhva tsa iyó yo, maa tyin maa ña nda cuanda tsa quɨhvɨ̱ yu ihya tan ña jandɨhɨ́ ña tsa tyayuhú ña tsaha yu. \v 46 Tan yooho ña tyihi̱ un acetye jiñi yu, maa tyin ñaha ihya tyihi̱ ña ndutya tami tsaha yu. \v 47 Tan catyí yu tsihin un, yooho Simón, vasu cahnu xaan cuatyi ña, maa tyin jahá yu tucahnu iñi tsi ña. Yacan cuenda cuñí xaan ña tsi yu. Tan nyɨvɨ tsa jahá yu tucahnu iñi luxu ñi cuatyi ñi, luxu ñi cuñí ñi tsi yu ―catyí ra Jesús. \p \v 48 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña can: \p ―Cuatyi un tsa yaha̱ catsiyo̱, tyin tsa jaha̱ Nyoo tucahnu iñi tsi un ―catyí ra Jesús tsihin ña. \p \v 49 Tacan tan ra yucú tsihin ra quitsaha̱ tsicá iñi ra naha: “¿Yóo ra cuví ra ihya? tyin jahá ra tucahnu iñi cuatyi nyɨvɨ.” \p \v 50 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ñaha ican: \p ―Cu̱aahan vityin, tsa cacu̱ un tyin tsinu̱ iñi un tsi yu. Cu̱aahan tsihin tsa vaha ―catyí ra tsihin ña. \c 8 \s1 Ñiñaha tsa jatyinyee̱ tsi ra Jesús \p \v 1 Tsa yaha̱ can, tan cuahán ra Jesús tsicá ra iin iin ñuu nahnu tan iin iin ñuu nyihi. Tan caahán ra tsihin nyɨvɨ. Tan jacotó ra tsi ñi tuhun vaha nácaa cuñí Nyoo cundaca ñaha ra tsi ñi. Tan tsa utsi uvi taahan ra tsa tava̱ tyiñu ra, cuahán ra naha tsihin ra. \v 2 Tan cuahán tucu juhva ñiñaha tsa janduvaha̱ ra: ñi cuhvi̱ tan ñi yɨhɨ̱ tatyi ña vaha. Tan tsihin ñi cuahán ña María tsa quee̱ ñuu Magdala, tan juvin ña cuví ña yɨhɨ̱ utsa tatyi ña vaha tan nduvaha̱ ña. \v 3 Tan cuahán tucu ña Juana, ñasɨɨhɨ ra Chuza, ra cumí tyiñu cuenda ra Herodes, tan ña Susana tsihin tandɨhɨ ca ñiñaha tsa jatyinyeé tsi ra Jesús tsihin tsa iyó tsi ñi. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin tumaa iin ra tatsí tacan cuví ra caahán tuhun Nyoo \r (Mt. 13.1-9; Mr. 4.1-9) \p \v 4 Tan cuaha xaan nyɨvɨ quee̱ ñi iin iin ñuu, tyin cua nyehe ñi nu caahán ra Jesús tuhun Nyoo. Tan tuvi xaan ñi nyecú, tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ñi tsihin iin cuhva tsaha̱ cuenda ra, tan catyí ra: \p \v 5 ―Quita̱ iin ra vehe ra. Cuahán ra nu iyó tyiñu jahá ra, tyin cua tatsi ra tsɨtɨ trigu nu ñuhu ra. Tan cuhva tsa tatsí ra quɨtɨ́ ra tsɨtɨ can, tan cucoyo̱ juhva yuhu ityi. Tan tsañi̱ nyɨvɨ tsata can. Tan quitsi̱ saa tan tsatsi̱ tɨ. \v 6 Tan juhva ca tsɨtɨ can cucoyo̱ tyañu yuu. Cana̱ tsɨtɨ ican. Maa tyin na ityi̱ tsi tyin luxu cuii ñi ñuhu yɨhɨ́ tsaha tsi. Tan nduve catsin. \v 7 Tan juhva ca tsɨtɨ cucoyo̱ tyañu iñu. Maa tyin quɨvɨ cana̱ trigu iin caa ñi tsihin iñu can, iñu can tsahñi̱ tsi trigu can. \v 8 Maa tyin juhva ca tsɨtɨ cucoyo̱ nu ñuhu vaha. Tan quɨvɨ tsahnu̱ tsi, vaha xaan tsaha̱ tsi tsɨtɨ. Tyin tsa iin ñi tsɨtɨ ican, cientu tsɨtɨ quita̱ tsihin tsi ―catyí ra Jesús. \p Tan tsa yaha̱ tsaha̱ ra cuhva can, tan quitsaha̱ caná tsaa ra tyin na tyaa soho nyɨvɨ, tan catyí ra: \p ―Tatun iyó soho ndo, tya̱a soho ndo tuhun caahán yu ―catyí ra. \s1 Nu jacoto̱ ra Jesús nacuenda jacuahá ra tsi nyɨvɨ tsihin cuhva caahán ra tsihin ñi \r (Mt. 13.10-17; Mr. 4.10-12) \p \v 9 Yaha̱ can tan ra tsicá tsihin ra, nducu̱ tuhun ra naha tsi ra náa cuñí tsi catyi cuhva tsa caha̱n ra tsihin nyɨvɨ. \v 10 Tacan tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tsi nyooho jacotó Nyoo tuhun xeehe, nácaa ndacá ñaha ra. Maa tyin tandɨhɨ ca ñi ican, tsihin cuhva ñi caahán yu tsihin ñi. Tacan tan nyehé ñi tan cuví tsi tumaa tsa ña nditsin nyehé ñi, tan tsiñí ñi maa tyin ña cua cutuñi iñi ñi náa tuhun cuví can. \s1 Nu tsaha̱ cuenda ra Jesús cuenda ra tsa tatsí \r (Mt. 13.18-23; Mr. 4.13-20) \p \v 11 ’Cuhva tsa tsaha̱ yu tsi ñi, cuñí tsi catyi tsi tyehen: tsɨtɨ can, tuhun Nyoo cuví tsi. \v 12 Tan nu cucoyo̱ tsɨtɨ trigu ican yuhu ityi, nyɨvɨ tsa tsiñi̱ tuhun Nyoo cuví can. Maa tyin quitsi̱ nu ña vaha tan quinyaa̱ nu tuhun Nyoo tsi ñi tan coto tsinu iñi ñi tan cacu ñi. \v 13 Tan nu cucoyo̱ tsɨtɨ can tyañu yuu, juvin ñi nyɨvɨ tsa tsiñi̱ tuhun Nyoo cuví can. Sɨɨ xaan naquihi̱n vaha ñi itsi juhva ñi quɨvɨ. Maa tyin ña yɨhɨ́ vaha yoho ñi, juhva ñi quɨvɨ tsinu̱ iñi ñi, tan quɨvɨ tsa quitsaha̱ nyehé ñi tundoho, tan jandɨhɨ̱ ñi tsa tsinú iñi ñi. \v 14 Tan nu cucoyo̱ tsɨtɨ tyañu iñu, juvin ñi nyɨvɨ tsiñi̱ tuhun Nyoo cuví can. Tsiñi̱ ñi tuhun Nyoo maa tyin ña nasama̱ ñi cuhva iyó ñi. Tyin yɨhɨ́ ñi, tyaá ca iñi ñi tuhun tundoho tan ñavin ca tuhun Nyoo. Tan inga ñi, nyiyo ca iñi ñi tsa cuca. Tan inga tucu ñi sɨɨ ca cuñí ñi tsihin tsa sɨɨ caá tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. Tan cuví ñi tumaa cuví yutun tsa ña tsaha̱ tsɨtɨ. \v 15 Maa tyin nu cucoyo̱ tsɨtɨ nu ñuhu vaha, yacan cuví nyɨvɨ tsa tsiñi̱ tuhun Nyoo, tan vaha añima ñi tyin tsinú iñi ñi tsihin tanɨɨ añima ñi. Tan vaha tyaá soho ñi tuhun Nyoo, tan ña naá maa iñi ñi tuhun ra. Tan javahá ñi tandɨhɨ tuhun caahán ra. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin ña cua tyihi xeehe yo ñuhu̱ tsa jandunditsín Nyoo añima yo coto quinyaa ra itsi \r (Mr. 4.21-25) \p \v 16 ’Ndi intuhun yo ña tyaá yo ñuhu̱ tyuma tan tyihí xeehe yo xuu tsito a inga nu xeehe. Tyaá yo ñuhu̱ tyuma maa tyin tsaquín nyaa yo can iin nu sucun, tacan tan quɨhvɨ́ nyɨvɨ tsitsi vehe maa tyin nditsin. \v 17 Tyin nduve iin tsa nyií xeehe, tan ña cua quituvi can. Tan ndi intuhun tsa xeehe, tan ña cua quita tsi nu nditsin, tan tsahan nacoto yo. \v 18 Yacan cuenda tya̱a soho ndo tuhun caahán yu. Tyin tatun tyaá yahvi ndo tuhun caahán yu, cuaha ca cua janaha yu tsi ndo. Maa tyin tatun ña cua tyaa soho ndo, tacan tan cua quinyaa Nyoo nda cuanda tsa luxu ñi tsa cuñí maa ndo tyin cumí ndo. \s1 Nu tsaha̱ cuenda ra Jesús tyin tumaa yañi ra, tan tumaa sɨhɨ ra, tacan cuví nyɨvɨ tyaá yahvi tuhun Nyoo \r (Mt. 12.46-50; Mr. 3.31-35) \p \v 19 Tacan tan tsaa̱ sɨhɨ ra Jesús tsihin yañi ra nu nyií ra. Maa tyin ña cuvi̱ tsaa ñi tyin tuvi xaan nyɨvɨ. \v 20 Tacan tan jacoto̱ nyɨvɨ nyecú ican tsi ra Jesús, tan catyí ñi: \p ―Sɨhɨ un tsihin ra yañi un naha ra nyecú ñi tsata vehe. Tan cuñí ñi cahan ñi tsihin un. \p \v 21 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Tandɨhɨ maa nyɨvɨ tsa tyaá soho tuhun Nyoo tsa caahán yu tan tyaá yahvi ñi itsi, juvin ñi cuví sɨhɨ yu, tan juvin ñi cuví yañi yu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu jacutaxi̱n ra Jesús tatyi ñihi nu miñi \r (Mt. 8.23-27; Mr. 4.35-41) \p \v 22 Cuví tsi iin quɨvɨ quɨhvɨ̱ ra Jesús tsitsi iin yutun ndoo tsihin ra tsicá tsihin ra. Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Co̱hon ndo inga tsiyo miñi ihya. \p Tacan tan cuahán ra naha tsihin yutun ndoo ican. \v 23 Tan tsa ndi cuahán ca ra naha mahñu miñi ican, quixí ra Jesús. Tacan tan sana iñi ra naha tan tsaa̱ tatyi ñihi xaan. Tan quitsaha̱ tyihí tsi ndutya tsitsi yutun ndoo ican. Tan cuñí nyee yutun ndoo can tyin cuaha xaan ndutya quɨhvɨ̱. \v 24 Tacan tan jandoto̱ ra naha tsi ra Jesús. Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―¡Maestro! ¡Maestro! Tsa cuñí nyee yo tsitsi ndutya ―catyí ra naha. \p Tacan tan nduvita̱ ra Jesús. Tan caahán ra tsihin tatyi can tan tsihin ndutya can, na cutaxin tsi. Tan cutaxi̱n tsi. \v 25 Tacan tan catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―[¿Nacuvi yuuhví ndo?] ¿Numaa cuahán tsa tsinú iñi ndo? ―catyí ra tsihin ra naha. \p Maa tyin ra ican naha ra, nayuhvi̱ xaan ra naha. Tan iyo xaan cuñí ra naha. Tan quitsaha̱ tsicá tuhun tahan ra naha: \p ―¿Yóo ra cuví ra ihya? Tyin nda cuanda tatyi tan ndutya tan tyaá yahvi tsi tsa caahán ra. \s1 Nu nduvaha̱ iin ra yɨhɨ̱ tatyi ña vaha nda Gadara \r (Mt. 8.28-34; Mr. 5.1-20) \p \v 26 Tacan tan tsaa̱ ra naha nda Gadara tsa canyií yuhu miñi ityi nuu Galilea tsa canyií inga tsiyo miñi can. \v 27 Tan quita̱ ra Jesús tsitsi yutun ndoo ican. Tan ican tsaa̱ iin ra ñuu tsa canyií Gadara can tsijataha̱n ra tsi ra. Tan tsanaha xaan yɨhɨ́ tatyi ña vaha tsi ra, tan ña nditsí ca maa ra jahma. Tan ña iyó ra vehe ra. Tsicá nuu ñi maa ra nu ñaña cumí santu. \v 28-29 Tan tuhvá tatyi ña vaha ican jacunú sana nu tsi ra. Tan yacan cuenda tuhvá ñi tsaahñí ndaha ra tan tsaha ra tsihin cadena. Maa tyin tatyi ña vaha ican tsahá tunyee iñi tsi ra tsa cahnya ra can. Tan jacunú nu tsi ra. Tan tsindacá nu tsi ra iin nu nduve maa nyɨvɨ iyó. Ra ican tsaa̱ ra nu nyií ra Jesús. Tan cuhva tsa nyehe̱ ra can tsi ra Jesús, tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra nuu ra. Tan caná tsaa ra tan catyí ra: \p ―¿Nacuvi tyihí un tsi un tsihin yuhu, yooho Jesús, Sehe Nyoo nyaá gloria? Tsicán yu tsi un ña ja̱nyehe un tundoho tsi yu ―catyí ra yɨhɨ́ tatyi ña vaha ican tsihin ra Jesús, tyin ra Jesús tava̱ tyiñu ra tsi nu tsa quita nu tsi ra ndaahvi ican. \p \v 30 Tan nducu̱ tuhun ra Jesús tsi tatyi ña vaha ican, tan catyí ra: \p ―¿Náa nañí un? \p Tan tatyi ña vaha ican jacaha̱n nu tsi ra can, tan catyí ra: \p ―Nyuhu nañí ndi, Legión. \p Tacan catyí ra tyin cuaha xaan tatyi ña vaha yɨhɨ́ tsi ra. [Cuenda mil nahnu yɨhɨ́ tsi ra.] \v 31 Tacan tan catyí nahnu tsihin ra Jesús tyin ña jacuhun ra tsi nahnu tsitsi Yavi Cunu nu cua nyehe nahnu tundoho tan ña cuvi maa quita nahnu. \v 32 Tan tsica̱n nahnu tsi ra Jesús na cuhva ra quɨhvɨ nahnu tsitsi quɨnɨ tsa yucú yuhu miñi ican tsatsí tɨ naha tɨ. Tacan tan tsaha̱ ra Jesús ndatu tsa quɨhvɨ nahnu tsitsi quɨnɨ ican naha tɨ. \v 33 Tan quita̱ nahnu tsi ra ndaahvi can. Tan quɨhvɨ̱ nahnu tsitsi quɨnɨ ican naha tɨ. Tacan tan tsinu̱ quɨnɨ can naha tɨ. Tan yatyin ican nyaá iin xahva cunu yuhu miñi ican. Ican cucoyo̱ tɨ naha tɨ tsitsi miñi ican. Tan tsihi̱ tɨ naha tɨ tsitsi ndutya. \p \v 34 Tacan tan ra jahá cuenda tsi quɨnɨ ican naha ra, nayuhvi̱ xaan ra naha. Tan tsinú ra naha cuahán ra naha cua nacatyi tuhun ra naha tsa cuvi̱ can tsihin nyɨvɨ nda ñuu. Tan tandɨhɨ ñi nyɨvɨ tsa nyehe̱ ra naha, tan nacatyi̱ tuhun ra naha tsa cuvi̱ ican. \v 35 Tacan tan tsaha̱n nyɨvɨ tsinyehe̱ ñi náa tsa cuvi̱, tan tsaa̱ ñi nu nyií ra Jesús. Tan nañihi̱ ñi tsi ra tsa tsa yaha̱ quita̱ tatyi ña vaha can. Nyaá ra tsaha ra Jesús. Tan tsa ñuhú ra jahma. Tan tsa vaha cuñí jiñi ra. Tan nayuhvi̱ xaan ñi cuvi̱. \v 36 Tacan tan tandɨhɨ ñi tsa nyehe̱ tsa cuvi̱ ican, nacatyí tuhun ñi tsihin tandɨhɨ ca nyɨvɨ nácaa quita̱ tatyi ña vaha tsi ra ndaahvi can, tan nduvaha̱ ra. \v 37-39 Tacan tan tandɨhɨ nyɨvɨ iyó Gadara can quitsaha̱ caahán ñi tsihin ra Jesús na cunuhu ra ityi nu quee̱ ra. Tyin nayuhvi̱ xaan ñi tsa javaha̱ ra tsihin nu tatyi ña vaha ican. Tacan tan ra tsa quita̱ nu tatyi ña vaha can nahnu, caha̱n ndaahvi ra tsihin ra Jesús, na cuhva ra cuhun ndɨhɨ ra tsihin ra. Maa tyin catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Cu̱anuhu yuvehe un. Tan cu̱hva cuenda un tsi nyɨvɨ vehe un náa ndɨhɨ tsa javaha̱ Nyoo tsihin un ―catyí ra. \p Tacan tan ra Jesús quɨhvɨ̱ ra tsitsi yutun ndoo ican. Tan cuanuhu̱ ra tsihin ra tsicá tsihin ra. Tacan tan ra ndaahvi tsa nduvaha̱ ican, cuanuhu̱ ra nda ñuu ra. Tan ityi cuahán ra nacatyí tuhun ra tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ ñuu ican nácaa janduvaha̱ ra Jesús tsi ra. \s1 Nu nduvaha̱ ña sehe ra Jairo tan ñaha tsa tɨɨ̱n jahma ra Jesús \r (Mt. 9.18-26; Mr. 5.21-43) \p \v 40 Quɨvɨ tsa tsaa̱ ra Jesús inga tsaha tsa tsaha̱n ra inga tsiyo miñi can, cuaha xaan nyɨvɨ ndatú tsi ra. Tan sɨɨ xaan cuñí ñi tyin tsaa̱ nyico ra. \v 41 Tacan tan tsaa̱ iin ra tsa nañí Jairo, ra cuví ityi nuu vehe ñuhu, tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra nuu ra Jesús. Tan quitsaha̱ caahán ndaahvi ra tsihin ra na cuhun ra vehe ra. \v 42 Tyin iyó iin ñaha sehe ra, tan iyó utsi uvi cuiya ña. Tan tsa cuñí cúu ña jahá cuehe. Tacan tan cuahán ra Jesús vehe ra. Tan cuaha xaan nyɨvɨ cuahán tsihin ra, tan tyañu xaan nu cuahán ra tyañu ñi. \v 43 Tan tsihin nyɨvɨ ican cuahán iin ñaha cuuhví. Tsa iyó utsi uvi cuiya ndohó ña cuehe tsa cuún nɨñɨ ña. Tan tsa ndɨhɨ maa xuhun ña janaa̱ ña tsihin doctor tan ña nduvaha̱ ña. \v 44 Maa tyin tsaa̱ ña nu cuahán ra Jesús, ityi tsata ra. Tan tɨɨ̱n ña jahma ra. Tan iin yaha ñi, tan tsicuɨñɨ̱ tsa cuún nɨñɨ ña. \p \v 45 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―¿Yóo tɨɨ̱n jahma yu? \p Tan tandɨhɨ ñi cuahán tsihin ra catyí ñi: \p ―Yoñi. \p Tan ra Pedro tsihin ra cutahan tsihin ra, catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Maestro, cuaha xaan nyɨvɨ cuahán tsihin un, tan tyañu xaan nu cuahán un. Tan juvin ñi maa ñi tyandahñí tsi un. Tan nducú tuhun ca un “¿Yóo tɨɨ̱n jahma yu?” ―catyí ra naha. \p \v 46 Maa tyin ra Jesús catyí ra: \p ―Tsitó maa yu tyin iyó iin nyɨvɨ tɨɨ̱n jahma yu, tyin tuvi̱ iñi yu cuahán juhva tunyee iñi tsa iyó tsi yu ―catyí ra. \p \v 47 Tacan tan ñaha can nyehé ña tyin tsa tsitó ra. Tan quitsaha̱ nɨhɨ́ ña tsihin tsa yuuhví ña. Tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ña nuu ra. Tan nacatyi̱ tuhun ña tsihin ra nacuenda tɨɨ̱n ña jahma ra, tan nácaa nduvaha̱ ña iin yaha ñi ican. Tan tsiñí tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nacatyí tuhun ña. \v 48 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Tsa nduvaha̱ un tyin tsinú iñi un tsi yu. Cu̱aahan tsihin tsa vaha ―catyí ra. \p \v 49 Ndi caahán ca ra Jesús, tan tsaa̱ ñi iin ra quee̱ vehe ra Jairo, ra cuví ityi nuu vehe ñuhu. Tan catyí ra tsihin ra Jairo: \p ―Sehe un tsa yaha̱ tsihi̱ ña. Ña cuhva ca un tɨsɨhɨ tsi ra Maestro ihya ―catyí ra. \p \v 50 Maa tyin tsa tsiñi̱ ra Jesús tsa caha̱n ra ican, tan catyí ra tsihin ra Jairo: \p ―Ña nayuhvi un. Tsi̱nu iñi. Tan ña sehe un cua nduvaha ña ―catyí ra. \p \v 51 Tan cuhva tsa tsaa̱ ra Jesús vehe ra Jairo, ña tsaha̱ ra quɨhvɨ nyɨvɨ tsitsi vehe. Maa ñi maa ra Pedro tan ra Jacobo tan ra Juan tan jutu ñaha luhlu can tsihin sɨhɨ ña quɨhvɨ̱ ñi tsitsi vehe nu canyií ñaha luhlu tsa tsihi̱ can. \v 52 Tan tandɨhɨ ñi tsacú xaan ñi tsa cuenda tyin tsihi̱ ña. Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ñi: \p ―Ña va̱cu ca ndo. Tyin ña tsihi̱ ña. Quixí ña ―catyí ra. \p \v 53 Maa tyin tsacú naaha ñi tsa caahán ra tacan. Tan ña tsinú iñi ñi, tyin tsitó ñi tyin tsa tsihi̱ ña. \v 54 Tacan tan tɨɨ̱n ra Jesús ndaha ña. Tan tsaa nacaha̱n ra tan catyí ra tsihin ña: \p ―Ndu̱vita, ñaha luhlu ―catyí ra. \p \v 55 Tacan tan nandoto̱ ña. Tan iin yaha ñi nduvita̱ ña. Tan catyí ra Jesús: \p ―Cu̱hva ndo tsa catsi ña. \p \v 56 Tan jutu ña tsihin sɨhɨ ña, iyo xaan cuñí ñi. Maa tyin catyí ra Jesús tsihin ñi tyin yoñi maa tsihin cua cahan ñi tsa cuvi̱ ican. \c 9 \s1 Nu tava̱ ra Jesús tyiñu tsi tsa utsi uvi taahan ra tsicá tsihin ra tyin cahan ra naha tuhun Nyoo \r (Mt. 10.5-15; Mr. 6.7-13) \p \v 1 Cana̱ ra Jesús tsa utsi uvi taahan ra tsicá tsihin ra. Tan tsaha̱ ra tunyee iñi cahnu tsi ra naha tyin cuvi tava ra naha tatyi ña vaha tsi nyɨvɨ, tan cuvi janduvaha ra naha tsi nyɨvɨ cuuhví. \p \v 2 Tan tava̱ tyiñu ra tsi ra naha na cahan ra naha nácaa ndacá ñaha Nyoo tsi nyɨvɨ. Tan tava̱ tucu ra tyiñu tsi ra naha na janduvaha ra naha tsi nyɨvɨ cuuhví. \v 3 Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nduve tsa cuiso ndo ityi cuhun ndo, ndi tatun ña cundaha ndo. Ndi marali tan ndi tsa catsi ndo tan ña cundaha ndo. Tan ndi xuhun ña cundaha ndo. Tan iin nditsi ñi jahma ñuhú ndo cuhun tsihin ndo. \v 4 Tan ndáa cuví ñi vehe tsaa ndo, ndo̱o ndo ican nda cuanda quita quɨvɨ tsa cuhun ndo inga ñuu. \v 5 Tan nu ña cuñí nyɨvɨ tyaa soho ñi tsa caahán ndo, qu̱ita ndo ñuu ican. Tan na̱quɨsɨ ndo nyaca ñuhu tsaha ndo. Tan yacan janahá tyin ndoó cuatyi ñi sɨquɨ ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 6 Tacan tan cuahán ra naha tandɨhɨ maa ñuu. Tan caahán ra naha tuhun Nyoo tan nácaa cuñí tsi tan cacu ñi. Tan janduvaha̱ ra naha tsi nyɨvɨ cuuhví. \s1 Nu cuñí ra Herodes coto ra yóo ra cuví ra tsicá nuu caahán tuhun Nyoo tan janduvahá ra nyɨvɨ \r (Mt. 14.1-12; Mr. 6. 14-29) \p \v 7 Ra Herodes, ra cuví ra ndacá ñaha [tanɨɨ cahnu Galilea], ñihi̱ tuhun ra tsa javahá ra Jesús. Tan ña ñihí vaha ra cuhva yóo ra cuví ra. Tyin yɨhɨ́ nyɨvɨ catyí ñi tyin ra Juan nandoto̱. \v 8 Tan yɨhɨ́ ñi catyí ñi tyin ra Elías quituvi̱ nyico. Tan yɨhɨ́ ñi catyí ñi tyin inga ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tsanaha nandoto̱. \v 9 Maa tyin catyí ra Herodes: \p ―Maa maa yu tyihi̱ tyiñu tsa tyahnya jucun ra Juan. Tun tacan, ¿yóo ra cuví ra tsa caahán xaan nyɨvɨ tuhun catyí ñi tsiñí yu tyin cuaha xaan tsa iyo javahá ra? ―catyí ra. \p Tan ra Herodes can nducú xaan ra cuhva nyehe ra tsi ra. \s1 Nu tsaha̱ ra Jesús tsa catsi uhun mil rayɨɨ \r (Mt. 14.13-21; Mr. 6.30-44; Jn 6.1-14) \p \v 10 Tan cuhva tsa tsaa̱ nyico ra tava̱ tyiñu ra Jesús, tan nacatyi̱ tuhun ra naha tsihin ra Jesús tandɨhɨ maa tsa cuvi̱ nu tsaha̱n ra naha. Tacan tan tava̱ sɨɨn ra Jesús tsi ra naha tan cuahán ra naha yatyin ñi iin ñuu tsa nañí Betsaida. \v 11 Maa tyin cuhva tsa ñihi̱ tuhun nyɨvɨ tyin cuahán ra Jesús ndacan, tan cuahán ñi nda nu nyií ra. Tan naquihi̱n cuenda ra tsi ñi. Tacan tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ñi nácaa ndacá ñaha Nyoo tsi ñi. Tan janduvaha̱ ra tsi nyɨvɨ cuuhví. \p \v 12 Tan tsa tseñi cuii ña, tsa utsi uvi taahan ra tsicá tsihin ra Jesús catyí ra naha tsihin ra: \p ―Ca̱han tsihin nyɨvɨ ihya, na cunuhu ñi na quitatu ñi, na nanducu ñi tsa catsi ñi ñuu tsa canyií yatyin ñi ihya, tyin ihya nduve maa tsa catsi yo iyó ―catyí ra naha. \p \v 13 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Cu̱hva nyooho tsa catsi ñi ―catyí ra. \p Tacan tan catyí ra naha: \p ―Nduve maa tsa iyó ihya. Uhun taahan ñi paan, tan uvi taahan ñi tyaca iyó. Maa tyin ña ñihi tsa catsi tandɨhɨ nyɨvɨ ihya. Ndi maa cuhun ndi cujata ndi, maa tyin ña cua ñihi tsa catsi ñi tyin cuaha xaan ñi ―catyí ra naha. \p \v 14 Tyin vasɨquɨ quitá maa uhun mil rayɨɨ yucú ican. Tan sɨɨn maa ñiñaha tsihin sehe ñi. Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Na cunyecu nyɨvɨ tsa uvi xico utsi taahan ñi iin iin nu cunyecu ñi. \p \v 15 Tacan tan tsicunyecu̱ tandɨhɨ ñi jaha̱ ra naha. \v 16 Tan quihi̱n ra Jesús uhun taahan paan ican tsihin uvi taahan tyaca ican. Tan nanyehe̱ ndaa ra ityi andɨvɨ, tan nacuhva̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo tsa cuenda can. Tan tsahnya̱ sava ra paan tan tyaca ican. Tan tsaha̱ ra tsi ra tsicá tsihin ra, na tsatsa ra naha can tsi nyɨvɨ. \v 17 Tacan tan tandɨhɨ ñi tsatsi̱ ñi, tan ndaha vaha iñi ñi. Yaha̱ can tan ndoo̱ ca tsa ñahñu, tan jacutu̱ ra naha utsi uvi taahan tyica tsihin tsa ñahñu ican. \s1 Nu catyi̱ ra Pedro tyin ra Jesús cuví ra Cristo, ra jacacú tsi yo \r (Mt. 16.13-19; Mr. 8.27-29) \p \v 18 Iin quɨvɨ quita̱ sɨɨn ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra. Tan tsica̱n tahvi ra tsi Nyoo. Tan nu ndɨhɨ̱ tsica̱n tahvi ra, tan tsica̱ tuhun ra tsi ra tsicá tsihin ra tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿Náa catyí nyɨvɨ tuhun yu, yóo ra cuví yu, catyí ñi? \p \v 19 Tan nacaha̱n ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra naha: \p ―Yɨhɨ́ ñi catyí ñi tyin ra Juan, ra jacoondutya̱ tsi nyɨvɨ, cuví un. Tan yɨhɨ́ ñi catyí ñi tyin ra Elías cuví un. Tan yɨhɨ́ ñi catyí ñi tyin inga ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha cuví un ―catyí ra naha. \p \v 20 Tacan tan nducu̱ tuhun ra Jesús tsi ra naha, tan catyí ra: \p ―Tan nyooho, ¿yóo ra cuví yuhu, cuñí maa ndo? \p Tan nacaha̱n ra Pedro, tan catyí ra: \p ―Yooho cuví ra Cristo, ra tsa quee̱ nu nyaá Nyoo. \p \v 21 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha tyin ña cahan ra naha can tsihin nyɨvɨ. \s1 Nu jacoto̱ ra Jesús nácaa cua cahñi nyɨvɨ tsi ra \r (Mt. 16.20-28; Mr. 8.30―9.1) \p \v 22 Tacan tan catyí ra tsihin ra naha inga tsaha: \p ―Yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria cuví yu. Tan taahán tsi tyin cuaha xaan tundoho cua nyehe yu. Tan ra cuví mandoñi naha ra, tan ra cuví jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tsihin ra maestro cuenda ley naha ra ña cua tsinu iñi ra naha tsi yu. Tan cua cahñi ra naha tsi yu. Maa tyin tsa tsinu uñi quɨvɨ cua nandoto yu ―catyí ra Jesús. \p \v 23 Tacan tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nyooho tsa cuñí cunyicun tsi yu, ca̱hnya iñi ndo tsa cuñí maa ndo javaha ndo, tacan tan cuvi javaha ndo tsa cuñí Nyoo. Ña ndu uvi iñi ndo tsa yɨhɨ́ ndo cuenda yu vasu tandɨhɨ quɨvɨ nyehé ndo tundoho. Tyin yacan cuví tumaa cruu tsa taahán tsi cuiso ndo tatun cua cunyicun ndo tsi yu. \v 24 Tan nyooho tsa ña cuñí nyehe tundoho tan ña cuñí ndo cuhva ndo ñayɨvɨ iyó ndo tsa cuenda yu, cua nyehe ndo tundoho anyaya. Maa tyin nyooho tsa cua cuhva ñayɨvɨ iyó ndo tsa cuenda yu, cua cacu ndo. \v 25 Nduve yahvi nyaá cua ñihi ndo tandɨhɨ tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, tun ña cua cacu añima ndo. \v 26 Tyin tatun cahan nuu ndo tsa xaan cuñí nyɨvɨ nyehé ñi tsi ndo tsacatyi yuhu, tan tsacatyi tuhun caahán yu, cua nducahan tucu nuu maa yu nyehe yu tsi ndo na tsaa quɨvɨ quitsi yu inga tsaha. Tyin cua quitsi nyico yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria tsihin tsa cahnu cuví yu, tan tsa cahnu cuví Nyoo Jutu yo, tan ángel tsa cuenda ra. \v 27 Tan tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin yɨhɨ́ ndo tsa nyecú ndo ihya vityin, ña cua cúu ndo nda cuanda yaha nyehe ndo nácaa cuví nu ndacá ñaha Nyoo. \s1 Nu uñi taahan ra tsicá tsihin ra Jesús nyehé ra naha nácaa cuví nu ndacá ñaha Nyoo \r (Mt. 17.1-8; Mr. 9.2-8) \p \v 28 Una quɨvɨ yaha̱ tsa caha̱n ra Jesús yacan, tan ndaa̱ ra iin yucu tyin cua ndacan tahvi ra tsi Nyoo. Tan cuahán ra Pedro, ra Jacobo tan ra Juan tsihin ra. \v 29 Tan tsa ndi tsicán tahvi ca ra Jesús, tan nasama̱ cuhva caá nuu ra tan jahma ra. Sɨɨ xaan cuitsin tsi tan xiñu tsi. \v 30 Tacan tan quituvi̱ uvi taahan ra natuhún tsihin ra, ra Moisés tan ra Elías. \v 31 Tan nditsin xaan nu yucú ra naha. Tan caahán ra naha cuenda tsa cua nyehe ra Jesús tundoho ñuu Jerusalén tan cua cúu ra. \v 32 Tan vasu cuñí xaan ra Pedro naha ra cusu ra naha, maa tyin ña quixi̱ maa ra naha tyin nyehé ra naha tsa nditsin cuví nu nyaá ra Jesús tsihin ra nyecú tsihin ra. \v 33 Cuhva tsa cuahán ra tsinyecu̱ tsihin ra Jesús, tan catyí ra Pedro: \p ―Maestro, vaha xaan tsa yucú ndi ihya. Na javaha ndi uñi taahan tyahva, iin tsi maa un, iin tsi ra Moisés, tan iin tsi ra Elías ―catyí ra Pedro, maa tyin ña tsitó ra tsa caahán ra. \p \v 34 Tan tsa ndi caahán ca ra tan quitsi̱ iin vico sɨquɨ ra naha. Tan nayuhvi̱ xaan ra naha tsa quɨhvɨ̱ ra naha tsitsi vico ican. \v 35 Tacan tan tsitsi vico ican tsiñi̱ ra naha iin ndusu tsa catyí: \p ―Juvin ra ihya cuví Sehe yu, tan cuñí xaan yu tsi ra. Tya̱a soho ndo tsa caahán ra ―catyí ndusu ican. \p \v 36 Tan tsa yaha̱ caha̱n ndusu ican, tan nanyehe̱ ra naha tyin intuhun ña maa ra Jesús nyaá ican. Tan yoñi maa tsihin caha̱n ra naha tsa nyehe̱ ra naha. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra luhlu tsa yɨhɨ́ tatyi ña vaha \r (Mt. 17.14-21; Mr. 9.14-29) \p \v 37 Tan tsa inga quɨvɨ tsa nuu̱ ra Jesús yucu ican, cuaha xaan nyɨvɨ tsijataha̱n tsi ra. \v 38 Tacan tan cana̱ tsaa iin ra cuahán tsihin nyɨvɨ cuaha tsa tsijataha̱n tsi ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Maestro, ja̱ha tumañi iñi. Cu̱ndaahvi iñi tsi sehe yu. Tyin intuhun ñi maa ra cuví sehe yu. \v 39 Tan tuhvá tatyi ña vaha quɨhvɨ́ tsi ra. Tan tuhvá ra caná tsaa jahá nu. Tan janduvá nu tsi ra ndasava. Tan quitá tiñuu yuhu ra. Quiñi xaan taahán ra jahá nu. Tan ña cuñí maa nu tatyi ña vaha ican jaña nu tsi ra. \v 40 Tsa caha̱n yu tsihin ra tsicá tsihin un na tava ra naha tsi nu tatyi ña vaha ican, maa tyin ña cuvi̱ tava̱ ra naha tsi nu ―catyí ra. \p \v 41 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Nyooho, nyɨvɨ ña tsinú vaha iñi. Tan caquiñi ndo. ¿Najava taahan ca quɨvɨ cunyaa yu tsihin ndo tan cunyee iñi yu nyehe yu tsi ndo nda cuanda cutuhva ndo tan tsinu iñi ndo tsi yu? \p Tan catyí ra tsihin ra ican: \p ―Nda̱ca sehe un tsi yu. \p \v 42 Tan cuhva tsa natuhva̱ ra luhlu can nu nyaá ra Jesús, tan janduva̱ nu tatyi ña vaha ican tsi ra ndasava. Maa tyin ra Jesús tava̱ ra tsi nu tatyi ña vaha ican. Tan janduvaha̱ ra tsi ra. Tacan tan nacuhva̱ cuenda ra tsi ra tsi jutu ra. \v 43 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ, iyo xaan cuñí ñi tsa cahnu tsa javaha̱ Nyoo nu yucú ñi. \p Tsitsi tsa iyo cuñí nyɨvɨ tsa javaha̱ ra Jesús, tan catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \s1 Nu caha̱n ra Jesús inga tsaha tyin cua cahñi nyɨvɨ tsi ra \r (Mt. 17.22-23; Mr. 9.30-32) \p \v 44 ―Tya̱a soho vaha ndo tuhun caahán yu. Tan ña naa iñi ndo. Tyin Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, cua cuhva cuenda nyɨvɨ tsi ra tsi ra xaan iñi tsi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 45 Maa tyin ra tsicá tsihin ra ña cutuñí iñi ra naha nacuenda caha̱n ra tacan. Tyin Nyoo ña tsaha̱ ra tsa cutuñi iñi ra naha. Tan yuuhví ra naha nducu tuhun ra naha tsi ra Jesús náa cuví tsa caahán ra. \s1 Nu janaha̱ ra Jesús yóo ra tsa cahnu ca cuví nu ndacá ñaha Nyoo \r (Mt. 18.1-5; Mr. 9.33-37) \p \v 46 Tacan tan ra tsicá tsihin ra quitsaha̱ caahán yuhu tahan ra naha, ndáa ra cahnu ca cuví tsitsi tsa utsi uvi taahan ra naha. \v 47 Tan tsitó ra Jesús tsa tsicá iñi ra naha, tan quihi̱n ra iin ra luhlu. \v 48 Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tatun tsihin sɨvɨ yu naquihín cuenda ndo tsi iin nyɨvɨ tsa ña cahnu jahá ñi tsi ñi tumaa ra luhlu ihya, tsi yuhu naquihín cuenda ndo cuví can. Tan tatun naquihín cuenda ndo tsi yu, tsi maa Nyoo tsa jaquitsi̱ tsi yu, naquihín cuenda ndo. Tyin nu yucú ndo, ra tsa ña cahnu cuví, juvin ra cuví ra cahnu cuví nuu Nyoo ―catyí ra Jesús. \s1 Nyɨvɨ tsa ña cuxaán tsi yo, juvin ñi ican jatyinyeé tsi yo \r (Mr. 9.38-40) \p \v 49 Tacan tan ra Juan catyí ra tsihin ra Jesús: \p ―Maestro, nyehe̱ ndi tsi iin ra tavá tatyi ña vaha. Caahán ra sɨvɨ un tan tavá ra tatyi ña vaha. Maa tyin ña tsaha̱ ca ndi javaha ra tacan. Tyin ñavin tsihin yo tsicá ra ―catyí ra. \p \v 50 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Ña casɨ ndo tsi ra. Tyin ra ican, ñavin ra xaan iñi tsi yo cuví ra, juvin ra cutahán tsihin yo cuví ra ―catyí ra. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tsihin ra Juan tan tsihin ra Jacobo tyin ña vaha tsa tsicá iñi ra naha \p \v 51 Tuvi̱ iñi ra Jesús tyin tsa nyaa naa yatyin quɨvɨ tsa cunuhu ra gloria. Tan jandu ii̱n ra iñi ra, tan quihi̱n ra ityi tan cuahán ra ñuu Jerusalén. \v 52 Tan tava̱ tyiñu ra na cuhun ra tsicá tsihin ra ityi nuu ca. Tan cuahán ra naha nda iin ñuu cuenda Samaria, tyin nducú ra naha nu quitatu ra Jesús. \v 53 Maa tyin nyɨvɨ Samaria ican, ña cuñí ñi tsa ndoo ra ndacan, tyin tuví iñi ñi tyin Jerusalén cuahán ra, tan nyɨvɨ Samaria ndasɨ cuñí ñi nyehe ñi tsi nyɨvɨ ñuu Jerusalén. \v 54 Tan tsa tsitó ra Jacobo tan ra Juan tsa ña tsahá ñi Samaria ican tsa ndoo ra ican, catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Jutu Mañi ndi, ¿A cuñí un tsa ica yo tumaa ica̱ ra Elías? Cua ndacan yo tsi Nyoo na jaquitsi ra ñuhu̱ andɨvɨ tyin cayu ñi Samaria ican tyin ña cuñí ñi tsa ndoo yo ñuu ñi ―catyí ra naha. \p \v 55 Tacan tan nyehe̱ ra Jesús nuu ra naha. Tan cuxaa̱n ra tsi ra naha tan catyí ra: \p ―Ta̱xin ñi ndo. Ña vaha tsicá iñi ndo tyin ña cutuñí iñi ndo náa tyiñu vatsí yuhu. \v 56 Tyin Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, ña vatsí ra tyin janaa ra tsi nyɨvɨ, maa tyin vatsí ra tyin jacacu ra tsi ñi ―catyí ra. \p Tacan tan cuahán ra naha inga ñuu. \s1 Nyɨvɨ tsa cuñí quɨhvɨ cuenda ra Jesús \r (Mt. 8.19-22) \p \v 57 Tan tsitsi tsa tsicá ityi ra naha, quita̱ iin ra, tan catyí ra tsihin ra Jesús: \p ―Jutu Mañi yu, cuñí yu cunyicun yu tsi un. Tan cuhun yu tsihin un tandɨhɨ ñi ityi cuhun un ―catyí ra. \p \v 58 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―¿A nditsa un? Tyin ñicuii iyó vehe tɨ. Tan saa iyó taca tɨ. Maa tyin Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria ndi nu cava jiñi ra tan nduve iyó ―catyí ra tsihin ra ican. \p \v 59 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin inga ra: \p ―Co̱hon tsihin yu. \p Tacan tan nacaha̱n ra ican, tan catyí ra: \p ―Taa, cu̱atu nuu tsi yu, na cuhun jihna yu cucutsi yu tsi jutu yu ―catyí ra. \p \v 60 Tacan tan ra Jesús nacaha̱n ra tan catyí ra tsihin ra: \p ―Na̱coo tsi nyɨvɨ ña iyó Nyoo añima na cucutsi tahan maa ñi tsi ñi tsitsi ñuhu tun tsihi ñi. Maa tyin yooho cu̱aahan cahan un tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ na cuhva cuenda ñi tsi ñi tsi Nyoo na cundaca ñaha ra tsi ñi ―catyí ra. \p \v 61 Tacan tan catyí inga ra tsihin ra Jesús: \p ―Cuñí yu cunyicun yu tsi un, tata. Maa tyin cu̱hva na cuhun jihna yu cucahan yu tsihin nyɨvɨ vehe yu ―catyí ra. \p \v 62 Tan ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Tumaa iin ra tahví ñuhu tsihin indɨquɨ, tatun nanyehe tsata ra, ña quita vaha yucun nu jahá tyiñu ra. Tan tacan cuví iin ra nyicún tsi yu, tatun cuñí nyico ra tsa tsa nacoo̱ ra, ña cuvi cuhva ra tsi ra cundaca ñaha Nyoo ―catyí ra Jesús tsihin ra. \c 10 \s1 Nu tava̱ ra Jesús tyiñu tsi uñi xico utsi taahan ra cua cahan tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ \p \v 1 Tsa yaha̱ can tan nacatsi̱ Jutu Mañi yo Jesús tsi inga uñi xico utsi ca ra naha. Tan jacuhu̱n ra tsi ra naha tandɨhɨ ñi ñuu, uvi uvi ra cuahan tsa iin nu cuahán ra nu cua cuhun ra Jesús. \v 2 Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tumaa iin itu cahnu xaan, tacan cuví tyiñu jahá yu. Maa tyin cumañi xaan musu. Yacan cuenda nda̱can ndo tsi Nyoo na jaquitsi ca ra musu, tyin jatyinyee ra naha tsi ndo cahan ndo tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ. \v 3 Tan cu̱aahan ndo tan nye̱he ndo tyin cua jacuhun yu tsi ndo tumaa mbee mahñu lobo tsa cuví quɨtɨ xaan. Tyin lobo tuhvá tɨ tsahñí tsi mbee. Tan tacan tucu cua cuñi nyɨvɨ cahñi ñi tsi ndo. \v 4 Tan ña cua cuiso ndo ndi marali tan ndi nu yɨhɨ xuhun ndo, tan ndi inga pari nditsan ndo ña cuiso ndo. Ja̱numi ndo. Tun taahán ndo nyɨvɨ ityi cuahán ndo cu̱hva ndo nacumi tsi ñi tan ña cucuɨñɨ ndo natuhun ndo tsihin ñi. \v 5 Cuhva tsa quɨhvɨ ndo tsitsi vehe iin nyɨvɨ, ca̱han ndo tsihin ñi. Tan ca̱tyi ndo, na coo tsa vaha añima ñi. \v 6 Tan tacan tucu tatun iyó nyɨvɨ vaha iñi vehe ican, cua ndoo tsa vaha can tsihin ñi. Maa tyin tatun yoñi ñi vaha añima, ña cua ndoo tsa vaha tsihin ñi. \v 7 Tan ndo̱o ndo juvin ñi maa vehe ican. Tatun tsahá ñi tsa catsi ndo, ca̱tsi ndo. Tatun tsahá ñi tsa coho ndo, co̱ho ndo itsi. Tyin ra jahá tyiñu, iyó ndatu tsi ra tsa catsi ra tsa jahá canaa ra. Iin ñi maa vehe ican cuyucu ndo nda cuanda tsa tsaa quɨvɨ tsa cuhun ndo inga ñuu. \v 8 Tan nu tsaa ndo iin ñuu tan vaha cahan ñi tsihin ndo, ca̱tsi ndo tandɨhɨ tsa cuhva ñi catsi ndo. \v 9 Tan ja̱nduvaha ndo tsi ñi cuuhví ñuu ican. Tan ca̱tyi ndo tsihin ñi: “Tsa nyanaá yatyin Nyoo, ra cuñí quɨhvɨ añima ndo cundaca ñaha ra tsi ndo.” \v 10 Maa tyin tatun tsaa ndo iin ñuu tan ña cuñí nyɨvɨ tyaa soho ñi tsa caahán ndo, qu̱ita ndo ityi cahnu. Tan ca̱tyi ndo tsihin ñi: \v 11 “Nda cuanda nyaca ñuhu ñuu ndo tsa iñí tsaha ndi, tan cua naquɨsɨ ndi. Tyin cuñí tsi catyi tyin cuatyi ndo ndoó can sɨquɨ ndo. Tyin Nyoo nyanaá yatyin ra tsihin ndo tan ña tyaá soho ndo tsa caahán ra nácaa cuñí tsi tsa cundaca ñaha ra tsi ndo.” Tacan ca̱tyi ndo tsihin ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra tsa uñi xico utsi can naha ra. \p \v 12 Tan catyí tucu ra tsihin ra naha: \p ―Quɨvɨ cua tatsi tuñi Nyoo tsi nyɨvɨ, yaha ca cuhva cua nyehe nyɨvɨ ñuu ican tundoho tan ñavin ca nyɨvɨ tsicoo̱ taha̱n tsanaha ñuu Sodoma, ―catyí ra Jesús. \s1 Nyɨvɨ ña tyaá soho tuhun caahán ra Jesús cua nyehe ñi tundoho \r (Mt. 11.20-24) \p \v 13 Tan catyí ra Jesús: \p ―¡Ndahvi nyooho, nyɨvɨ ñuu Corazin! Tan ¡ndahvi nyooho nyɨvɨ ñuu Betsaida! Tyin nyehé ndo tsa iyo javahá yu, tan ña cuñí ndo nasamá ndo cuhva iyó ndo. Maa tyin nyɨvɨ ñuu Tiro tan ñuu Sidón nduve tsa nyehe̱ ñi. Maa tyin tun tsatyin nyehe̱ ñi tsa nyehé nyooho vityin, numi xaan cua cunditsi ñi jahma tucuiihya iñi tan cunyecu ñi nu nyaa: tsa ndu uvi iñi ñi cuatyi ñi cuví can. \v 14 Yacan cuenda, nyooho nyɨvɨ ñuu Corazin tsihin ñuu Betsaida, ñihi ca cua tatsi tuñi Nyoo tsi ndo tan ñavin ca nyɨvɨ ñuu Tiro tan nyɨvɨ ñuu Sidón can. \v 15 Tan nyooho nyɨvɨ ñuu Capernaum, cuñí maa ndo tyin cundaa ndo nda cuanda andɨvɨ. Maa tyin cua nuu ndo nda cuanda nu yucú ndɨyɨ anyaya, tyin ña tyaá yahvi ndo tuhun Nyoo ―catyí ra Jesús. \p \v 16 Tan catyí ra tsihin tsa uñi xico utsi taahan ra can naha ra: \p ―Nyɨvɨ tsa tyaá soho tsa caahán nyooho, tsa caahán yuhu tyaá soho ñi. Tan nyɨvɨ ña tyaá soho tsa caahán nyooho, tsa caahán yuhu ña tyaá yahvi ñi. Tan ñi ña tyaá yahvi tsa caahán yuhu, tsa caahán ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, ña tyaá yahvi ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \s1 Nu tsaa̱ nyico tsa uñi xico utsi ra tsa tsaha̱n tsicaha̱n tuhun Nyoo \p \v 17 Ihya cuví nu tsaa̱ nyico tsa uñi xico utsi ra tsa tsaha̱n tsicaha̱n tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ. Tan sɨɨ xaan cuñí ra naha. Tan catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Jutu Mañi nyuhu, nda cuanda nu tatyi ña vaha tan tyaá yahvi nahnu tsa caha̱n ndi tsihin sɨvɨ un ―catyí ra naha. \p \v 18 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tacan tyin yuhu nyehe̱ yu andɨvɨ nu canacava̱ nu ña vaha, nu nañí Satanás. Tumaa cañí iin tatsa savi, tacan canacava̱ nu. \v 19 Tan maa yuhu, tsaha̱ tunyee iñi tsi ndo tyin cuví cañi tahan ndo tsihin nu ña vaha. Tan cuví cuañi ndo tsata coo tan tujuhma, tan nduve tsa cua jaha tɨ naha tɨ tsi ndo. \v 20 Maa tyin ña cusɨɨ xaan iñi ndo tyin cuví tava ndo tatyi ña vaha ican. Cusɨɨ ca iñi ndo tyin nyaá sɨvɨ ndo nu libru Nyoo nda gloria ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \s1 Nu jacahnú ra Jesús tsi Nyoo tsa sɨɨ cuñí ra tyin janahá Nyoo tsa vaha tsi nyɨvɨ ndaahvi \r (Mt. 11.25-27; 13.16-17) \p \v 21 Tacan tan sɨɨ xaan cuñí ra Jesús jahá Tatyi Ii Nyoo, tan catyí ra: \p ―Jacahnú yu tsi un, Jutu yu, tyin yooho cuví ra ndacá ñaha andɨvɨ tan nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Tyin maa un janahá un tuhun maa un tsi nyɨvɨ ndaahvi ihya. Tan ña janahá un tsi un tsi ra tsitó tan ra nyityi. Tacan cuví tsi Jutu yu tyin tacan cuñí maa un ―catyí ra Jesús. \p \v 22 Tan catyí ra Jesús tsihin tandɨhɨ ra naha: \p ―Tandɨhɨ maa tsaha̱ Jutu yu tsi yu. Yoñi tsitó tsi yu, intuhun ñi maa Jutu yu tsitó tsi yu. Tan yoñi tsitó yóo ra cuví Sehe Nyoo, intuhun ñi maa Jutu ra tsitó tsi ra. Tan yoñi tsitó yóo ra cuví Nyoo Jutu, intuhun ñi Sehe ra tsitó tsi ra. Tan coto tucu nyɨvɨ tsa cuñí Sehe Nyoo jacoto ra tsi ñi ―catyí ra Jesús. \p \v 23 Tacan tan nanyehe̱ ra nu nyecú ra tsicá tsihin ra. Tan caahán xeehe ra tsihin ra naha: \p ―Sɨɨ xaan cuñí nyooho tan nyɨvɨ tsa iyó vityin tyin nyehé ndo tsa javahá yu. \v 24 Tyin cuaha xaan rey tan ra cuví ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha, cuñi̱ ra naha nyehe ra naha tsa nyehé nyooho vityin. Maa tyin ña nyehe̱ ra naha. Tan cuñi̱ ra naha tyaa soho ra naha tsa tsiñí nyooho vityin. Maa tyin ña tsiñi̱ ra naha ―catyí ra Jesús tsihin ra tsa tsicá tsihin ra. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsi yo tyin taahán tsi jatyinyee yo tsi tandɨhɨ ñi maa nyɨvɨ \p \v 25 Tacan tan tsaa̱ iin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu. Tan quitsaha̱ tsicá tuhun ra tsi ra Jesús, tyin nducú cuhva ra tsi ra. Tan catyí ra: \p ―Maestro, ¿nácaa cua javaha yu tan cuhun yu coo yu ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa? \p \v 26 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra tsihin ra: \p ―¿Náa catyí nu ley? ¿Nacaa catyí tsa cahvi̱ un? \p \v 27 Tacan tan nacaha̱n ra maestro cuenda ley ican tan catyí ra: \p ―Catyí ley tyin cu̱ñi yo tsi Nyoo tsihin tanɨɨ añima yo tan tsihin tandɨhɨ cuhva tsicá iñi yo, tan tsihin tandɨhɨ tunyee iñi tsa iyó tsi yo, tan tsihin tandɨhɨ tsa tsiñi tuñi tsa iyó tsi yo. Tan cu̱ñi yo tsi nyɨvɨ tumaa tsa cuñí yo tsi maa yo. Tacan catyí ley ―catyí ra ican. \p \v 28 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Nditsa tsa caahán un. Tacan ja̱vaha un tan coo un ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa ―catyí ra Jesús. \p \v 29 Maa tyin ra maestro cuenda ley can cuñí ra cuvi ra ra vaha nuu ra Jesús, tan catyí ra tsihin ra: \p ―¿Tan yóo nyɨvɨ cuñi yu? ―catyí ra. \p \v 30 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Iin ra quee̱ ñuu Jerusalén cuahán ra nda ñuu Jericó. Tan taha̱n ra tsi nu ñasuhu nahnu. Tan suhu̱ nahnu tandɨhɨ maa tsa nyisó ra, nda cuanda jahma ra. Tan cañi̱ nahnu tsi ra nda cuanda tsaqui̱n taxin ña nahnu tsi ra. Tan nacoo̱ ihñi nahnu tsi ra ican. \v 31 Tacan tan yaha̱ iin ra cuví jutu ityi can. Maa tyin tsa nyehe̱ ra tsi ra canyií ican, ndasava ñi yaha̱ tsiyo ra. \v 32 Tacan tan yaha̱ tucu iin ra yɨhɨ́ cuenda vehe ñuhu, ra cuví tata ra Leví. Maa tyin tsa nyehe̱ ra tsi ra canyií ican, juvin ñi ndasava yaha̱ ra. \v 33 Tacan tucu iin ra Samaria yaha̱ ra juvin ñi ityi can. Tan nyehe̱ ra tsi ra canyií ican, tan quitsi̱ tsa ndaahvi cuñí ra nyehé ra tsi ra. \v 34 Tan natuhva̱ ra nu canyií ra, tan quitsaha̱ tyaá ra numeri tsi ra, tyihi̱ ra acetye tsihin vinu nu uhvi can. Tan tyaa̱ ra iin jahma vita nu uhvi can. Yaha̱ can tan jandaa̱ ra tsi ra tsata burru jana ra, tan quihi̱n ra tsi ra, cuahán tsihin ra nu nyaá iin vehe. Tan jaha̱ cuenda ra tsi ra. \v 35 Tan tsa inga quɨvɨ tsa cuñí cuhun ra Samaria. Tan tava̱ ra uvi taahan xuhun. Tan tsaha̱ ra tsi ra jatsii vehe can. Tan catyí ra tsihin ra: “Ja̱ha cuenda vaha tsi ra ihya. Tan cu̱hva tsa catsi ra. Tan ja̱ta un numeri tsi ra na nduvaha ñi ra. Tatun cuñí ca tsi xuhun, tyahvi maa yu tsi un tsa quitsi nyico yu”, catyí ra. Tacan tan cuahán ra ―catyí ra Jesús. \p \v 36 Nu ndɨhɨ̱ nacatyi̱ tuhun ra Jesús, tan nducu̱ tuhun ra tsi ra maestro can, tan catyí ra: \p ―Vaha. ¿Tsa uñi taahan ra naha, tan ndáa ra cuví ra vaha iñi tsi ra ndaahvi tsa tsinyaa̱ ndaha nu ñasuhu nahnu? ―catyí ra Jesús. \p \v 37 Tacan tan catyí ra maestro ican: \p ―Ra tsa cundaahvi̱ iñi tsi ra ―catyí ra. \p Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Cu̱aahan tan i̱ca tucu yooho tacan tsihin nyɨvɨ tsa nyehé tundoho ―catyí ra. \s1 Nu tsinyaa̱ ra Jesús vehe ña Marta tsihin ña María \p \v 38 Tan quihi̱n ra Jesús ityi cuahán ra. Tan tsaa̱ ra iin ñuu. Tan ican iyó iin ñaha tsa nañí Marta. Tan tsaa̱ ra vehe ña. Tan tsaha̱ ña quɨhvɨ ra tsitsi vehe ña. \v 39 Tan ña Marta, iyó iin tahan ña nañí María. Tan ña María tsicunyaa̱ ña yatyin ñi tsaha ra Jesús, tyin tyaa soho ña tsa caahán ra. \v 40 Tan ña Marta cuaha xaan tyiñu javahá ña. Tan tsaa̱ ña nu nyaá ra Jesús, tan catyí ña tsihin ra: \p ―Yooho tata. ¿A ña tsicá iñi yooho tyin ña tahan yu nacoo̱ ña tsi intuhun ñi maa yu tsihin tyiñu ihya? Ca̱han tsihin ña na jatyinyee ña tsi yu ―catyí ña tsihin ra. \p \v 41 Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ña: \p ―Marta, Marta, tsicá xaan iñi un tan tuñu xaan cuñí un tsihin tyiñu can. \v 42 Maa tyin iyó intuhun tsa ñiñi ca taahán tsi caca iñi yo. Tan ña María ihya nacatsi̱ ña tyiñu vaha ca javahá ña. Tan yoñi cuví quinyaa can tsi ña ―catyí ra Jesús tsihin ña Marta. \c 11 \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsi ra tsicá tsihin ra nácaa ndacan tahvi ra naha tsi Nyoo \r (Mt. 6.9-15; 7.7-11) \p \v 1 Cuví iin tsaha tsa tsicán tahvi ra Jesús. Tsa ndɨhɨ̱ tsica̱n tahvi ra, tan catyí iin ra tsicá tsihin ra: \p ―Ja̱naha nácaa ndacan tahvi ndi tsi Nyoo, tumaa janaha̱ ra Juan tsi ra tsica̱ tsihin ra ―catyí ra. \p \v 2 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Cua cuhva yu cuhva tsi ndo nácaa. Tyehen nda̱can tahvi ndo, ca̱tyi ndo: \q1 Jutu Mañi ndi, yooho tsa nyaá un gloria. Jacahnú xaan ndi tsi un. \q1 Na quitsi quɨvɨ tsa ndaca ñaha un nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \q1 Na javaha nyɨvɨ nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tandɨhɨ cuhva cuñí maa un, tumaa cuhva cuví nda gloria. \q1 \v 3 Cu̱hva tsa catsi ndi tan yaha ndi iin iin quɨvɨ. \q1 \v 4 Ja̱ha tucahnu iñi tsi ndi tsa cuenda cuatyi ndi. Tyin nyuhu jahá tucu maa ndi tucahnu iñi tsi nyɨvɨ xaan iñi tsi ndi. \q1 Ña cua cuhva un tsa nducu cuhva nu ña vaha tsi ndi. Tan ja̱cacu tsi ndi tan ña cua cunyee nu ña vaha tsihin ndi. \m Tacan nda̱can tahvi ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 5 Tan catyí tucu ra: \p ―Na catyi yo tyin iin nyooho iyó iin ra vaha iñi tsi ndo, tan tsaa̱ ra vehe ndo tsa tsa cuaa tan catyí ra tsihin ndo: “Ja̱ha tumañi iñi tsi, xin. Cu̱hva nuu uñi taahán paan tsi yu. \v 6 Tyin iin ra vaha iñi tsi yu ndi tsaa̱ ra yuvehe yu. Tan cañi xaan quee̱ ra. Tan nduve tsa cuhva yu catsi ra.” \v 7 Tan nyooho cua nacahan ndo tan catyi ndo tsihin ra: “Ña jatyañu un tsi yu, xin. Tyin ndasɨ́ yuvehe yu. Tan ndi quixí yu tsihin sehe yu. Tan ña cuví nduvita yu tan cuhva yu tsa cuhva yu tsi un tsa vityin.” Tacan cua catyi ndo tsihin ra. \v 8 Tan catyí yu tsihin ndo. Vasu ra vaha iñi ndo cuví tsi ra can, ña cua nduvita ndo tan cuhva ndo tsa nducú ra tsa numi ñi. Maa tyin tatun caahán yuhu ra tsihin ndo, jandatsan ra yuvehe ndo tan caná tsaa ra tsi ndo tsa ña cua cuvi cusu ndo, tacan tan cua nduvita ndo tan cuhva ndo tsa nducú ra. Tacan tan ña cua jatyañu ca ra tsi ndo. \v 9 Tan tacan tucu nyooho tsihin Nyoo, nda̱can ndo tsi ra. Tan cua cuhva ra tsi ndo. Na̱nducu ndo tan cua ñihi ndo. Ja̱ndatsan ndo yuvehe tan cua nuña. \v 10 Tyin tatun ndacan ndo, cua ñihi ndo. Tatun nanducu ndo, cua nañihi ndo. Tatun cua jandatsan ndo yuvehe, cua nuña tsi. \p \v 11 ’Tacan tucu nyooho tsa iyó sehe. Tuhvá ndo tsahá tsa vaha tsi sehe ndo. Ña tuhvá ndo cuhva iin yuu itsi tun tsicán tsi paan. Tan ña tuhvá ndo cuhva iin coo itsi tun tsicán tsi tyaca. \v 12 Tan ña tuhvá ndo cuhva tujuhma tsi sehe ndo tatun tsicán tsi ndɨvɨ catsi tsi. \v 13 Nyooho quiñi iyó ndo, maa tyin tsitó ndo nácaa cuhva ndo tsa vaha tsi sehe ndo. Tan vihi ca maa Jutu Mañi yo, ra nyaá gloria, cuhva ra Tatyi Ii ra cunyaa añima ndo tun ndacan ndo tsi ra. \s1 Nu xaan iñi tsi ra Jesús catyí nahnu tyin tsihin tunyee iñi nu ña vaha javahá ra tsa iyo \r (Mt. 12.22-30; Mr. 3.20-27) \p \v 14 Ra Jesús tava̱ ra tatyi ña vaha tsa janduñɨɨhɨ̱ tsi iin rayɨɨ. Tsa quita̱ nu tatyi can tsi ra can, cuvi̱ nacaha̱n ra. Tacan tan iyo xaan cuñí nyɨvɨ tsa nyehe̱ ñi tsa cuvi̱. \v 15 Tan yɨhɨ́ ñi catyí ñi: \p ―Ra ihya, tavá ra tatyi ña vaha tsihin tunyee iñi nu Beelzebú nu cuví ityi nuu tsihin tandɨhɨ tatyi ña vaha ―catyí ñi. \p \v 16 Tan yɨhɨ́ ñi cuñí ñi nducu cuhva ñi tsi ra, tan tsicán ñi tsi ra Jesús na javaha ra iin tsa iyo tsa quita andɨvɨ. \v 17 Maa tyin ra Jesús tsitó ra tsa tsicá iñi ñi. Tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Tatun ra ndacá ñaha naha ra tan natahvi ra naha, tan cañi tahan ra naha, tacan tan cundɨhɨ tyiñu tsa ndacá ñaha ra naha. Tan tatun iin vehe tan natahvi nyɨvɨ tsihin tahan ñi, tacan tan cua tɨvɨ nu yucú ñi. \v 18 Tan tacan tucu nu ña vaha, tatun natahvi nahnu, cua cundɨhɨ tunyee iñi tsa iyó tsi nahnu. Caahán yu tyehen tsihin ndo, tyin catyí ndo tyin tsihin tunyee iñi nu Beelzebú tavá yu tsi nu tatyi ña vaha nahnu. \v 19 Maa tyin tun tsatyin tavá yu tsi nahnu tumaa cuhva catyí ndo, nda̱ca tuhun ndo tsi ra nyecú tsihin ndo yóo tsahá tunyee iñi tsi ra naha tan tavá ra naha tsi nahnu. Maa ra naha cua cahan tsa nditsa tsihin ndo tyin nyooho soho xaan tsicá iñi ndo. \v 20 Maa tyin catyí yu tsihin ndo tyin yuhu tavá yu tatyi ña vaha tsihin tunyee iñi Nyoo. Tan cuñí tsi catyi yacan tyin nditsa tyin Nyoo, ra taahán tsi cundaca ñaha tsi nyɨvɨ, tsa tsaa̱ ra nu yucú ndo. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tyin ñihi ca tunyee iñi Nyoo tan ñavin ca tunyee iñi nu ña vaha \p \v 21 ’Tatun iin ra tan iyó xaan tunyee iñi tsi ra tan nyisó ra mityi ra, tan jahá cuenda ra vehe ra, nu yɨhɨ́ xeehe vaha ndaha tyiñu ra tsitsi vehe ra, tsa ña cua cuvi quinyaa ñasuhu. \v 22 Maa tyin tatun quitsi iin ra tsa cuaha ca tunyee iñi iyó, tan cañí tahan ra tsihin ra, tan cuví jaha canaa ra tsi ra, tacan tan quinyaa ra ndaha tyiñu ra tan natsatsa ra tsi ra vaha iñi tsi ra. \p \v 23 Nyɨvɨ ña jahá tyiñu tsihin yu, jatɨvɨ́ ñi tyiñu jahá yu. Tan tatun ña caahán ñi tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ, tyin cunyicun ñi tsi yu; cuñí tsi catyi tsi tyin ña tsahá ñi tsa cunyicun nyɨvɨ tsi yu. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsi yo nácaa quɨhvɨ tatyi ña vaha tsi yo inga tsaha tatun naa iñi yo \p \v 24 ’Tatun iin nu tatyi ña vaha quita̱ nu tsi iin nyɨvɨ, tsicá nuu nu iin ñuhu ityi, nanducú nu nu quitatu nu. Maa tyin ña nañihí maa nu nu quitatu nu, tacan tan tsicá iñi nu: “Cunuhu nyico yu nda vehe yu nu quee̱ yu.” \v 25 Tacan tan tsaa̱ nyico nu añima nu quee̱ nu. Tan nyehé nu tyin ndɨɨ xaan tan sɨɨ xaan caá. \v 26 Tacan tan cua quihin nu utsa taahan ca tatyi ña vaha tsa yaha ca caquiñi tan ñavin ca maa nu. Tacan tan iin caa ñi cua quɨhvɨ tandɨhɨ nahnu añima ñi ican. Yacan cuenda yaha ca caquiñi ñi tan ñavin ca tsa jihna ñi ―catyí ra Jesús. \s1 Nyɨvɨ tsa nditsa iyó vaha ñi nu ñuhu ñayɨvɨ \p \v 27 Tsitsi tsa ndi caahán ca ra Jesús yacan, tan cana̱ tsaa iin ñaha tsa nyií mahñu nyɨvɨ ican. Tan catyí ña: \p ―¡Náa tsa sɨɨ cuñí ñaha tsa jacacu̱ tsi un, ñaha tsa jacaxi̱n tsi un! ―catyí ña. \p \v 28 Maa tyin ra Jesús catyí ra: \p ―Sɨɨ xaan ca cuñi nyɨvɨ tsa tsiñí tuhun caahán Nyoo tan tyaá yahvi ñi itsi ―catyí ra. \s1 Nyɨvɨ ña vaha, maa ñi maa tsa iyo cuñí ñi nyehe ñi \r (Mt. 12.38-42; Mr. 8.12) \p \v 29 Tacan tan tsaa̱ ca nyɨvɨ nu nyií ra Jesús. Tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Nyɨvɨ tsa iyó vityin quiñi xaan iyó ñi. Tan nyiyo xaan iñi ñi. Cuñí ñi nyehe jihna ñi tsa iyo. Maa tyin intuhun ñi tsa iyo cua nyehe ñi, yacan cuví tsa javaha̱ Nyoo tsihin ra Jonás, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tsanaha. Nduve inga ca tsa iyo cua nyehe ñi. \v 30 Tumaa tsa janaha̱ ra Jonás tsi nyɨvɨ ñuu Nínive taha̱n tsanaha tyin ii Nyoo, tacan tucu yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, janahá yu tsi nyɨvɨ tsa iyó vityin tyin ii Nyoo. \v 31 Quɨvɨ cua tatsi tuñi Nyoo tsi nyɨvɨ, cua nandoto ñaha cuvi̱ reina ityi sur taha̱n tsanaha, tan cua catyi ña tyin cuhun ndo anyaya tyin maa ña vasu cañi ñuu ña, maa tyin quitsi̱ ña, quitsi̱ tyaa soho ña tsa tsiñi tuñi tsa caha̱n ra Salomón. Tan vityin cahnu ca cuví ra nyaá tsihin ndo tan ñavin ca ra Salomón. \v 32 Tan quɨvɨ cua cutuñi tandɨhɨ nyɨvɨ, cua nandoto nyɨvɨ tsicoo̱ ñuu Nínive taha̱n tsanaha, tan cua catyi ñi tyin nyooho nyɨvɨ tsa iyó vityin cuhun ndo anyaya, tyin nyɨvɨ Nínive ican, nasama̱ ñi cuhva iyó ñi quɨvɨ caha̱n ra Jonás tuhun Nyoo tsihin ñi. Tan vityin cahnu ca cuví ra nyaá tsihin ndo tan ñavin ca ra Jonás. \s1 Nu janaha̱ ra Jesús tyin na jaha yo cuenda añima yo na coo tsa nditsin jahá Nyoo \r (Mt. 5.15; 6.22-23) \p \v 33 ’Ndi intuhun ndo tan ña tuhvá ndo tyaá ñuhu̱ tyuma tan tyihí xeehe ndo can, a tinyií ndo can tsitsi iin caja. Tyin ñuhu̱ can taahán tsi cunyii can nu sucun. Tyin tatun quɨhvɨ nyɨvɨ tsitsi vehe ndo, nditsin. \v 34 Tinuu yo, iin ñuhu̱ nditsin cuví tsi tsa cuenda cuñu ñuhu yo. Tan tacan tucu tsa nditsin Nyoo, tsa cuenda añima yo. Tatun iyó tsa nditsin jahá Nyoo añima yo, vaha nyɨvɨ cuví yo. Tatun nduve tsa nditsin jahá Nyoo añima yo, tumaa iin ra cuaa cuví yo, ña cuví nyehe yo ityi vaha tsa cuahán nu nyaá Nyoo. \v 35 Yacan cuenda ja̱ha ndo cuenda tsi ndo, na coo tsa nditsin jahá Nyoo añima ndo, tan ña coo tsa naa. \v 36 Tatun tsitú añima ndo tsihin tsa nditsin jahá Nyoo, nduve ca maa tsa naa iyó tsihin ndo, tyin jandunditsín tsi tanɨɨ cahnu ndo. Tumaa tsa nyaá iin ñuhu̱ tyuma jandunditsín tsi tanɨɨ cahnu ndo cuví can ―catyí ra Jesús. \s1 Nu cuxaa̱n ra Jesús tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra tan tsihin ra fariseo naha ra \r (Mt. 23.1-36; Mr. 12.38-40; Lc. 20.45-47) \p \v 37 Tsa ndɨhɨ̱ caha̱n ra Jesús tsihin nyɨvɨ, iin ra fariseo, catyí ra tsihin ra, na cuhun ra cucatsi ra yuvehe ra. Tan tsaa̱ ra Jesús vehe ra. Tan quɨhvɨ̱ ra tsicunyaa̱ ra nu mesa. \p \v 38 Tacan tan ra fariseo ican iyo cuñí ra tyin ña nacatya̱ ra Jesús ndaha ra tsa ndi cumañi ca catsi ra, tumaa cuhva iyó maa ra naha. \v 39 Maa tyin Jutu Mañi yo Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Nyooho, ra cuví fariseo, tumaa tsa tsata ñi vasu tan coho nacuhvá ndo. Maa tyin ityi tsitsi, quiñi xaan caá can tyin ña nacatyá ndo can. Tacan cuví nyooho. Tyin cuñí nyɨvɨ tyin vaha ndo. Maa tyin xeehe ñi suhú ndo tan javahá ndo tsa ña vaha. \v 40 Ndava xaan iñi ndo. ¿A ña tsitó ndo tyin ra tsa javaha̱ ityi tsata ndo, juvin ñi maa ra javaha̱ ityi tsitsi ndo? \v 41 Taahán tsi javaha ndo tumañi iñi tsi nyɨvɨ ndaahvi, tan jatyinyee ndo tsi ñi tsihin tanɨɨ añima ndo. Ja̱vaha ndo tsa vaha tsihin ñi, tacan tan nduvaha tucu ityi tsitsi ndo. \p \v 42 ’¡Ndahvi nyooho ra fariseo! tyin nyooho, cahví ndo ndaha menta tan ndaha lura tan náa ndɨhɨ ca yucu tsa tsatsí ndo, tan tavá ndo intuhun tsi tsa iin iin utsi tan tsahá ndo tsi Nyoo, maa tyin ña tyaá yahvi ndo tsa vaha tsa cuñí Nyoo javaha yo tan tsa cuñí yo tsi ra. Taahán tsi tsa cu̱ñi vaha ca ndo tsi Nyoo tan ja̱vaha ndo cuhva cuñí ra, tan ña jandɨhɨ ndo tsa cuhva ndo diezmo can. \v 43 ¡Ndahvi nyooho tsa cuví ndo fariseo! tyin cuñí ndo cunyaa ndo nu tyayu vaha tsitsi vehe ñuhu. Tan cuñí ndo tsa tyaa yahvi nyɨvɨ tsi ndo nuyahvi. \v 44 ¡Ndahvi nyooho ra maestro cuenda ley, tan nyooho ra fariseo! Vaha xaan jahá ndo tsi ndo tan ña nditsa ndo. Cuví ndo tumaa iin ñaña ndɨyɨ tsa ña nditsin ca canyií. Tyin tsañí nyɨvɨ tsata can tan ña tsitó ñi tyin nyií ndɨyɨ tsitsi ñaña ican. Tyin nduve ca cuhva canyií nu nyií ndɨyɨ ican. Cuñí maa nyɨvɨ tyin vaha ndo, tan ña tsitó ñi tyin ña vaha añima ndo ―catyí ra Jesús. \p \v 45 Tacan tan nacaha̱n iin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu, tan catyí ra: \p ―Maestro, tsa catyí un tacan, caahán nyaa ndɨhɨ un tsi ndi ―catyí ra. \p \v 46 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¡Ndahvi tucu nyooho ra maestro cuenda ley vehe ñuhu! tyin jacuahá ca ndo ley tsa tsaha̱ Nyoo taha̱n tsanaha. Tan ña taahán tsi. Tan yoñi ndoyó carga can, tan jañiñi ca ndo na javaha nyɨvɨ can, tan maa ndo ndi luxu ña jatyinyeé ndo tsi ñi. \v 47 ¡Ndahvi nyooho! tyin janduvahá vaha ndo ñaña nu ñuhú yɨquɨ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tsa tsahñi̱ ra cuvi̱ tsii tsaahnu ndo taha̱n tsanaha. \v 48 Yacan cuñí tsi catyi tyin ndoó ndo vaha tsa javaha̱ tsii tsaahnu ndo naha ra. Tyin tsii tsaahnu ndo tsahñi̱ ra naha tsi ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo. Tan nyooho janduvahá ca ndo ñaña ra naha. \v 49 Yacan cuenda catyi̱ Nyoo taha̱n tsanaha tsihin tsa tsiñi tuñi ra tyin cua jaquitsi ra tsi ra cua cuvi ndusu yuhu ra tan ra caca tyiñu ra nu iyó ndo. Tan cua cahñi ndo juhva ra naha tan inga ra cua jacunu ndo tsi ra naha. \v 50 Tan nditsa tyin tacan javahá ndo. Nyoo cua tatsi tuñi ra tsi ndo tan tsi nyɨvɨ iyó vityin tsa cuenda tandɨhɨ ra cuvi̱ ndusu yuhu ra tsa tsahñi̱ tsii tsaahnu ndo naha ra nda cuanda tsinu̱ ñuhu ñayɨvɨ tan nda cuanda vityin. \v 51 Nda cuanda nɨñɨ ra Abel tsa tsatɨ̱ tsa tsahñi̱ ra Caín yañi ra tsi ra, tan nda cuanda nɨñɨ ra Zacarías tsa tsahñi̱ nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu yatyin nu nyaá altar. Yacan cuenda catyí Nyoo tyin cua tatsi tuñi ra tsi nyɨvɨ tsa iyó vityin tsa catyí cuatyi nyɨvɨ tsa tsicoo̱ taha̱n tsanaha. \v 52 ¡Ndahvi nyooho ra maestro cuenda ley vehe ñuhu! tyin tumaa tsa tyihí xeehe ndo ndaha tucu yuvehe nu quɨhvɨ́ nyɨvɨ ityi nu nyaá Nyoo. Tan ndi maa ndo ña quɨhvɨ́ ndo nu nyaá Nyoo. Tan ndi ña tsahá ndo tsa quɨhvɨ inga nyɨvɨ tsa cuñí quɨhvɨ ―catyí ra Jesús. \p \v 53 Ndɨhɨ caha̱n ra Jesús tacan. Tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra tsihin ra fariseo naha ra, nduxaa̱n xaan ra naha tan quitsaha̱ nducú tuhun xaan ra naha tsi ra Jesús. \v 54 Tyin cuñí ra naha tsa cahan ra Jesús iin tsa ña vaha, tyin tacan tan cuvi tyaa ra naha cuatyi tsi ra. \c 12 \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tyin ña cuví tyihi xeehe yo cuatyi yo \p \v 1 Cuenda mil nyɨvɨ ndu ii̱n nda cuanda catyihí tahan ña ñi, tyin cuaha xaan ñi. Tacan tan ra Jesús caha̱n jihna ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Ja̱ha ndo cuenda tsi ndo tsihin ra fariseo naha ra tsihin cuatyi ra tsa cuví tumaa yutsan iya. Tyin ndaá paan jahá yutsan iya, tan tacan cuví cuatyi ra can naha ra. Tyin jahá ra naha tyin vaha ra. Maa tyin ña cuví tyihi xeehe ra naha cuatyi ra naha. \v 2 Tyin nduve iin tsa yɨhɨ́ xeehe tan cuñí yo, tyin ña cua quituvi. Tan nduve tsa xeehe tan cuñí yo, tyin ña cua coto nyɨvɨ. \v 3 Yacan cuenda, náa ndɨhɨ tsa caahán ndo nu xeehe, cua quita tsi nu nditsin. Tan náa ndɨhɨ tsa caahán ndo tsitsi vehe ndo, cua cana tsaa nyɨvɨ jiñi vehe. \s1 ¿Yóo taahán tsi nayuhvi yo, a tsi nyɨvɨ a tsi Nyoo? \r (Mt. 10.28-31) \p \v 4 ’Tan catyí yu tsihin ndo tsa cuví ndo ra vaha iñi tsi yu, tyin ña na̱yuhvi ndo tsi nu tsahñí cuñu ñuhu yo. Tyin yaha can tan nduve ca tsa cuví javaha nu tsi yo. \v 5 Maa tyin cua catyi yu tsihin ndo yóo taahán tsi nayuhvi ndo. Na̱yuhvi ndo tan tya̱a yahvi ndo tsi Nyoo, ra cuví quinyaa tsa nyito ndo. Tan yaha yacan tan cuví tyihi ra tsi ndo anyaya. \p \v 6 ’Saa, ña yahvi nyaá tɨ. Cuví jata yo uhun taahan tɨ tsihin uvi ñi xuhun. Vasu ndi maa nyihi ñi tɨ, Nyoo ña naá iñi ra tsi ndi intuhun tɨ. \v 7 Tan nyooho, nyaá yahvi ca ndo nu Nyoo tan ñavin ca tsa cuaha saa can, tan nda cuanda ixi jiñi ndo tan tsitó Nyoo najava taahan tsi iyó tyin tsa nacahvi̱ ra intuhun intuhun tsi. Yacan cuenda ña na̱yuhvi ndo. \s1 Na ña nayuhvi yo cahan yo tuhun ra Jesucristo tsihin nyɨvɨ \r (Mt. 10.32-33; 12.32; 10.19-20) \p \v 8 ’Catyí yu tsihin ndo tyin tandɨhɨ nyooho tsa janahá ndo tsi nyɨvɨ tyin tsinú iñi ndo tsi yu, tacan tucu maa yu, cua cahan yu tuhun ndo nuu ángel Nyoo nda gloria. Tyin yuhu Rayɨɨ nda gloria quee̱ yu. \v 9 Maa tyin nyooho tsa janahá ndo tyin ña tsinú iñi ndo tsi yu, tacan tucu maa yu, cua cahan yu nuu ángel Nyoo tyin ñavin nyɨvɨ cuenda yu cuví ndo. \v 10 Tan vasu cuxaan nyɨvɨ tsi yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, Nyoo cua jaha ra tucahnu iñi tsi ñi. Maa tyin nyɨvɨ caahán tsa ndavaha ñi sɨquɨ Tatyi Ii Nyoo ña cua coo tucahnu iñi tsi ñi cuenda yacan. \p \v 11 ’Quɨvɨ tsa cua cundaca nyɨvɨ tsi ndo tsitsi vehe ñuhu, nu juez, a nuu ra cumí tyiñu naha ra, ña caca iñi ndo náa tuhun cua nacahan ndo. \v 12 Tyin cuhva tsa cua nacahan ndo, cua cuhva maa Tatyi Ii Nyoo náa tuhun taahán tsi cahan ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu tsaha̱ cuenda ra Jesús tyin ña taahán tsi nyiyo iñi yo tsa cuca \p \v 13 Iin ra tsa nyií tsihin nyɨvɨ cuaha tsa ndu ii̱n nu nyií ra Jesús, catyí ra tsihin ra Jesús: \p ―Maestro, ca̱han tsihin ra yañi yu na natahvi ra tsa tsii jutu ndi, cuhva ra tsa taahán tsi tsi yu. \p \v 14 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―¿Tsaa, yóo tsaha̱ tsi yu tsa cuví yu juez tan natahvi yu ndaha tyiñu ndo? ―catyí ra. \p \v 15 Tan yaha̱ can tan catyí ra nuu nyɨvɨ cuaha can: \p ―Ja̱ha xaan ndo cuenda tan ña nyiyo xaan iñi ndo tyin ña tsiñí ñuhu tsa coo cuaha ndaha tyiñu yo tan coonyito yo. \p \v 16 Tacan tan tsaha̱ cuenda ra Jesús iin cuhva tsi tandɨhɨ nyɨvɨ, tan catyí ra: \p ―Tsicoo̱ iin ra cuca. Tan cuaha xaan ndaha tyiñu ñihí ra nu jaha̱ tyiñu ra. \v 17 Tacan tan tsicá iñi ra: “¿Nacaa javaha yu? Nduve nu quɨhɨ tandɨhɨ ndaha tyiñu ihya.” \v 18 Tan catyí ra: “Tsa tsitó yu nácaa cua javaha yu. Cua canɨ yu tandɨhɨ yaca nyihi yu, tan cua javaha yu tsa nahnu ca, tan natyihi yu tandɨhɨ ndaha tyiñu can tsihin tandɨhɨ ca tsa iyó tsi yu tsitsi can. \v 19 Tacan tan cua catyi yu tsihin yu: Cuaha xaan ndaha tyiñu naquihi̱n vaha un, tan vityin cuahán maa cuiya, qu̱itatu, ca̱tsi vaha, co̱ho vaha, tan cu̱sɨɨ iñi.” \v 20 Tan Nyoo catyí ra tsihin ra can: “Ra soho, tsacuaa vityin cua cúu un, tan tsa naquihi̱n vaha un ¿Yóo tsii cua cuví yacan?” catyí Nyoo tsihin ra can. \v 21 Tacan cuví iin ra tsa jatacá tan tyihí vaha ra tsa cuca tsi ra; maa tyin nuu Nyoo ra ndaahvi cuví ra ―catyí ra Jesús. \s1 Ña caca xaan iñi yo náa ndɨhɨ tsa tsiñí ñuhu tsi yo \r (Mt. 6.25-34) \p \v 22 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Tacan ñi catyí yu tsihin ndo, ña caca xaan iñi ndo nácaa ñihi ndo tsa catsi ndo, tan ndi jahma tsa cunditsi ndo. \v 23 Tyin nyaá yahvi ca ñayɨvɨ tsa nyito yo tan ñavin ca tsa catsi yo. Tan nyaá yahvi ca cuñu ñuhu yo tan ñavin ca tsa nditsí yo. \v 24 Ja̱ha ndo cuenda saa tyin ña jahá tyiñu tɨ. Tan ndi ña tyihí vaha tɨ tsa catsi tɨ. Maa tyin tsatsí tɨ, tyin Nyoo tsahá ra tsa catsi tɨ. Tan nuu Nyoo nyaá yahvi ca nyooho tan ñavin ca saa. \v 25 Tan vasu ndi maa tsicá xaan iñi ndo maa tyin ña cuví jandusucun ndo luxu ca tsi ndo. \v 26 Tatun ndi luxu can tan ña cuví jahá ndo, ¿nacuenda tsa tsicá xaan iñi ndo tandɨhɨ ca tsa tsiñí ñuhu tsi ndo? \p \v 27 ’Ja̱ha ndo cuenda nácaa iyó yutun ita tyin ña jahá tyiñu tun tan ndi ña taví tun yuhva. Maa tyin catyí yu tsihin ndo tyin ndi ra rey Salomón tsihin tandɨhɨ tsa cuca ra tan ña sɨɨ caá tsa tsinditsi̱ ra tumaa tsa jacunditsí Nyoo tsi yutun ita ican. \v 28 Tatun tacan ñi jacunditsí Nyoo tsi yutun ita tsa iyó nu tsɨquɨ vityin, tan ityaan cua cayu tun tsitsi horno, tan nyooho cahnu ca cuví ndo nuu ra tan ñavin ca yutun ita. ¿A ña cua cuhva ra tsa cunditsi ndo? Maa tyin maa ndo ña tsinú vaha iñi ndo tsi ra. \v 29 Ña caca xaan iñi ndo tuhun tsa catsi ndo tan tsa coho ndo. \v 30 Tyin nyɨvɨ tsa ña tsinú iñi tsi Nyoo tsicá iñi ñi yacan. Maa tyin Jutu yo Nyoo tsitó ra náa tsiñí ñuhu tsi ndo. \v 31 Vaha ca tsa nducu ndo nácaa cuhva cuenda ndo tsi ndo tsi Nyoo na cundaca ñaha ra tsi ndo. Tan cuhva tucu ra tandɨhɨ tsa tsiñí ñuhu tsi ndo. \s1 Tsa vaha tsa iyó gloria \r (Mt. 6.19-21) \p \v 32 ’Ña nayuhvi nyooho, mbee jana yu. Ña cuaha ndo maa tyin Jutu yo Nyoo cuñí ra tsi ndo. Yacan cuenda cua cuhva ra quɨhvɨ ndo nu ndacá ñaha ra. \v 33 Xi̱co ndo tsa iyó tsi ndo. Tan jatyinyee ndo tsi nyɨvɨ ndaahvi. Tatun javahá ndo tacan, jacayá ndo tsa vaha nuu nyaá Nyoo. Tyin nuu nyaá Nyoo ña ndɨhɨ tsa vaha. Tyin yoñi yóo jatɨvɨ́ can ndacan, ndi nu ñasuhu, tan ndi quɨtɨ. \v 34 Tyin nuu iyó tsa cuca ndo, ican cuví nu nyita iñi ndo. Tan ndacan cua coo ndɨhɨ añima ndo ―catyí ra. \s1 Nu jacuahá ra Jesús tsi yo nácaa cuatu yo tsi ra quɨvɨ quitsi ra inga tsaha \p \v 35 ’Cu̱atu vaha ndo tsi yu tsihin ñuhu̱ nditsin Nyoo quɨvɨ quitsi yu inga tsaha. \v 36 Tan cu̱vi ndo tumaa musu tsa ndatú tsi tsitoho ra naha náa cuhva quitsi ra tsa cuahán ra iin vico tindaha. Tan ndatú ra naha, tyin tacan tan numi ñi cua nuña ra naha yuvehe cuhva tsa jandatsan tsitoho ra naha tsa tsaa ra. \v 37-38 Tan sɨɨ xaan cua cuñi ra naha nyehe ra naha tsi ra cuví tsitoho ra naha. Tyin ndatú ra naha tsi ra nda cuanda tsa tsaa ra, vasu ñuu taxin, vasu tsa naha ca. Tan cua tyaa ra tsi ra musu ican naha ra yuhu mesa tan cuhva ra tsa catsi ra naha. Tacan tan sɨɨ xaan cua cuñi musu can naha ra. \v 39 Tan co̱to ndo tyin tatun tsitoho vehe, tan tsitó ra náa cuhva cua quɨhvɨ ñasuhu vehe ra, cua jaha ra cuenda vehe ra. Tan ña cua cuhva ra quɨhvɨ nu ñasuhu ican tsitsi vehe ra. \v 40 Tan tacan cuví tucu nyooho, cu̱atu ndo. Tyin yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, sana iñi ndo tan cua quitsi yu ―catyí ra Jesús. \s1 Musu vaha tan musu ña vaha \r (Mt. 24.45-51) \p \v 41 Tacan tan quitsaha̱ nducú tuhun ra Pedro tsi ra Jesús: \p ―Jutu Mañi yu, ¿yóo cuenda caahan un yacan? ¿A tsa cuenda maa ñi maa ndi, a tsa cuenda tandɨhɨ nyɨvɨ? \p \v 42 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra tsihin ra: \p ―Musu tsa tyaá soho tsa caahán tsitoho ra, juvin ra cuví musu vaha. Tyin jahá cuenda ra vehe tsitoho ra. Tan vaha cuhva tsahá ra tsa catsi tandɨhɨ ca musu ican. \v 43 Tan sɨɨ xaan cuñí musu ican tatun cuhva tsa jahá tyiñu ra, tan cua tsaa tsitoho ra. Tyin tyaá yahvi ra tandɨhɨ tsa taahán tsi ica ra. \v 44 Tan catyí yu tsihin ndo tyin tsa nditsa. Tyin tsitoho ra cua nacuhva ra tandɨhɨ tsa cumí ra, cua quɨhɨ ndaha ra. Tyin vaha tyaá yahvi ra tsihin tyiñu jahá ra. \v 45 Maa tyin tatun tsicá iñi musu ican tyin naha xaan cuahán tsitoho ra, tan quitsaha̱ cañí ra tsi inga musu tsa cutahán tsihin ra tan ñiñaha jahá tyiñu ican, tan ña cuñí ra jaha tyiñu ra. Tyiñu tsatsí ñi tan tyiñu tsiñí nyixi ñi iyó ra. \v 46 Tacan tan sana iñi ra cua tsaa tsitoho ra quɨvɨ tsa ña ndatú ra tsi ra, tan cuhva tsa ña tsitó ra. Tacan tan ñihi xaan cua tatsi tuñi tsitoho ra tsi ra, tumaa tuhvá maa ra icá tsihin nyɨvɨ tsa ña tsiñú iñi tsa caahán ra. \p \v 47 ’Tan iin musu tsa tsitó nácaa iyó tsitoho ra tan ña javahá ra cuhva cuñí tsitoho ra, cuaha xaan tundoho cua nyehe ra. \v 48 Maa tyin tatun iin musu tsa ña tsitó, tan javaha ra tsa ña vaha, cua tatsi tuñi tsitoho ra tsi ra, maa tyin luxu ñi. Tyin ña tsito̱ ra can, tan javaha̱ ra. Tatun iin musu tan cuaha tsa tsaha̱ tsitoho ra tsi ra, cuaha tyiñu taahán tsi nacuhva cuenda ra tsi tsitoho ra. Tan ra tsa cuaha xaan yɨhɨ́ ndaha can, cuaha xaan tyiñu taahán tsi nacuhva cuenda ra tsi tsitoho ra. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin tsacatyi ra cua cañi tahan nyɨvɨ tsihin nyɨvɨ ñi \r (Mt. 10.34-36) \p \v 49 ’Tumaa tsa jatahán yu ñuhu̱ nu ñuhu ñayɨvɨ, tacan cuví tyiñu vatsí yu. ¡Tan cuñí xaan yu tsa nacayu catyin ña ñuhu̱ ihya! \v 50 Tyin nyaá cua yaha yu iin tundoho cahnu, tan cahnu xaan tundoho iyó yu nda cuanda ndɨhɨ tyiñu jahá yu. \v 51 Cuñí maa ndo tyin tsa vatsí cuhva yu tsa taxin coo ndo nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Maa tyin yuhu vatsí yu tyin jasɨɨn yu tsi ndo. \v 52 Tyin tsa vityin tan ityi nuu ca, uhun taahan nyɨvɨ iin vehe ñi cua cusɨɨn ñi. Uñi taahan ñi cua cañi tahan tsihin uvi taahan ñi. Tan uvi taahan ñi cua cañi tahan tsihin uñi taahan ñi. \v 53 Tan ra iyó sehe, cua cañi tahan ra tsihin sehe ra. Tan ra cuví sehe can cua cañi tahan ra tsihin jutu ra. Tan ñaha iyó sehe sɨɨhɨ cua cañi tahan ña tsihin sehe sɨɨhɨ ña. Tan ña cuví sehe sɨɨhɨ can cua cañi tahan ña tsihin sɨhɨ ña. Tan ñaha cuví tyiso cua cañi tahan ña tsihin tsanu ña. Tan ñaha cuví tsanu can cua cañi tahan ña tsihin tyiso ña ―catyí ra Jesús. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tsihin nyɨvɨ tyin ña nacotó ñi tyin tsa tsaa̱ Sehe Nyoo nu yucú ñi \r (Mt. 16.1-4; Mr. 8.11-13) \p \v 54 Catyí tucu ra Jesús tsihin nyɨvɨ cuaha tsa yucú ican: \p ―Tatun nyehé ndo tyin tsa yɨhɨ́ vico, catyí ndo tyin tsa cua cuun savi. Tan tacan tsa cuii cuví. \v 55 Tatun tsa nyehé ndo tyin tsa yɨhɨ́ tatyi quee̱ ityi ndutya ñuhu, catyí ndo tyin tsa cua ndu ihñi. Tan quita tsa cuii nu caahán ndo. \v 56 Nyooho jahá ndo tsa tsitó xaan ndo, tan nacotó ndo tandɨhɨ tsa cuví andɨvɨ, tan tandɨhɨ tsa cuví nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Tan ¿nacuenda tsa ña nacotó ndo náa tyembu iyó ndo vityin? \s1 Ndu̱cu yo cuhva nácaa coo vaha yo tsihin ra tsicán cuatyi tsaha yo coto cuhun yo anyaya \r (Mt. 5.25-26) \p \v 57 ’¿Nacuenda ña jahá ndo cuenda, ndáa tsa vaha tan ndáa tsa ña vaha? \v 58 Tatun iin ra tsicán cuatyi tsaha ndo tan cuahán ndo tsihin ra nu nyaá ra cumí tyiñu, ityi cuahán ndo ndu̱cu ndo cuhva coo vaha ndo tsihin ra tsa ndi cumañi ca tsaa ndo nu nyaá ra cumí tyiñu. Coto nacuhva cuenda ra tsi ndo tsi juez. Tan juez ican cua nacuhva cuenda ra tsi ndo tsi ra vitya naha ra. Tan ra vitya naha ra cua tyihi ra naha tsi ndo tsitsi vehe caa. \v 59 Tatun tacan cua cuvi, catyí yu tsihin ndo tyin ña cua quita ndo nda cuanda tyahvi ndo tandɨhɨ tsa taahán tsi tyahvi ndo ―catyí ra Jesús. \c 13 \s1 Cuñí tsi tsa nasama yo cuhva iyó yo, tun ña cuñí yo cuhun yo anyaya \p \v 1 Tacan tan juvin ñi quɨvɨ can nyecu juhva ra naha. Tan quitsaha̱ nacatyí tuhun ra naha tsihin ra Jesús tsa javaha̱ ra Pilato tsihin juhva ra Galilea naha ra. Tyin tava̱ ra tyiñu na cahñi andaru naha ra tsi ra Galilea tsa tsijamañi̱ quɨtɨ jana ra naha tsi Nyoo. Tan tacan saca̱ nuu nɨñɨ ra ican naha ra tsihin nɨñɨ quɨtɨ tsa tsijamañi̱ ra ican naha ra. \v 2 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿A tsicá iñi nyooho tyin cahnu xaan ca cuatyi ra Galilea ican naha ra tan ñavin ca tandɨhɨ ca ra ñuu ra naha, tan yacan tsihi̱ ra naha? \v 3 Ñavin. Tyin tatun nyooho tan ña nasama ndo cuhva iyó ndo, tacan cua cunaa ndo. \v 4 Tan tsa tsahun uñi taahan ra tsihi̱ can naha ra tsa canacava̱ torre Siloé ican tsata ra naha, ¿a cuaha ca cuatyi ra naha tan ñavin ca inga ra tsa tsicoo̱ ñuu Jerusalén, cuñí maa ndo? \v 5 Ñavin. Tyin tatun nyooho tan ña nasama ndo cuhva iyó ndo, cua cunaa ndo. \s1 Nu tsaha̱ cuenda ra Jesús iin cuhva nácaa ndatú Nyoo tsa nasama yo cuhva iyó yo \p \v 6 Tacan tan tsaha̱ cuenda ra Jesús iin cuhva ihya. Tan catyí ra: \p ―Iin ra iyó yutun tsa nañí higuera tsi ra. Tan nyaa tun nu ñuhu ra. Tan tsaha̱n ra tsinyehe̱ ra tatun iñi tsɨtɨ tun. Tan nyehe̱ ra tyin nduve. \v 7 Tan catyí ra tsihin ra jahá cuenda tsi tun: “Tsa uñi cuiya tsa tyito ñi quitsi̱ nyehe̱ yu tatun iyó tsɨtɨ tun. Tan nduve maa tsɨtɨ tun iñi. Ca̱hnya tsi tun. Tyin nyaá cuatu ñi maa tun nu ñuhu ihya. Tyin nduve tsɨtɨ tsahá tun”, catyí ra. \v 8 Maa tyin ra tsa jahá cuenda ñuhu ican catyí ra: “Taa, ña cua cahnya naha yo tsi tun vityin. Na cunyaá nuu maa tun inga cuiya ihya. Cua janduvita yu ñuhu tsaha tun tan cua tyihi yu ñuhu tyaahyú. \v 9 Vasɨquɨ tacan tan cua cuhva tun tsɨtɨ. Maa tyin tatun ña cuhva tun tsɨtɨ, tacan tan cahnya yo tsi tun”, catyí ra tsa jahá cuenda ñuhu can ―catyí ra Jesús. \s1 Quɨvɨ quitatú nyɨvɨ janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ñaha tɨhɨ tsata \p \v 10 Iin quɨvɨ tsa quitatú nyɨvɨ, jacuahá ra Jesús tsi nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu. \v 11 Tan ican nyaá iin ñaha tsa yɨhɨ́ tatyi ña vaha. Tan tsa tsahun uñi cuiya cuuhví ña tsa tɨhɨ́ tsata ña. Tan ña cuví ndundoo ña. \v 12 Tacan tan nyehe̱ ra Jesús tsi ña. Tan cana̱ ra tsi ña. Tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ña, tan catyí ra: \p ―Tsa nduvaha̱ un. Nduve ca cuehe ndohó un ―catyí ra tsihin ña. \p \v 13 Tacan tan tyisó ra ndaha ra jiñi ña. Tan iin yaha ñi tan ndundoo̱ ña. Tacan tan quitsaha̱ jacahnú ña tsi Nyoo. \v 14 Maa tyin ra cuví ityi nuu vehe ñuhu, cuxaa̱n xaan ra tsi ra. Tyin quɨvɨ quitatú janduvaha̱ ra tsi ña. Tan catyí ra tsihin nyɨvɨ nyecú ican: \p ―Iyó iñu taahan quɨvɨ taahán tsi jaha tyiñu yo. Tacan quɨvɨ qu̱itsi ndo cuvi ndo numeri. Tan ña quitsi ndo quɨvɨ quitatú yo ―catyí ra. \p \v 15 Tacan tan Jutu Mañi yo Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Nyooho tsa jahá ndo tyin vaha ndo. ¿A ña ndatsí tucu nyooho quɨtɨ jana ndo tan jacohó ndo ndutya tsi tɨ quɨvɨ quitatú yo? \v 16 Tan tacan tucu ñaha ihya, tata ra Abraham cuví tsi ña. Tan tsa tsahun uñi cuiya tsa nuuhñí ña tsihin cuehe ihya jahá nu ña vaha. Tan yoñi ndatsi tsi ña. ¿A ña taahán tsi ndatsi yo tsi ña vasu ndi maa quɨvɨ quitatú yo cuví vityin? ―catyí ra Jesús. \p \v 17 Tacan tan cuhva tsa caha̱n ra Jesús yacan, tandɨhɨ maa nu xaan iñi tsi ra nducahan nuu nahnu. Maa tyin tandɨhɨ ca maa nyɨvɨ sɨɨ xaan cuñí ñi tsihin tsa cahnu tsa iyo javaha̱ ra Jesús. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin tumaa iin tsɨtɨ mostaza cuví tsa ndacá ñaha Nyoo tsi yo \p \v 18 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―¿Náa cuví tsa ndacá ñaha Nyoo tsi yo? ¿Tan náa tsihin jandu inducu yo itsi? \v 19 Tumaa iin tsɨtɨ mostaza, tacan cuví tsi. Tyin iin ra tatsi̱ ra iin tsɨtɨ ican nu ñuhu ra, tan cana̱ iin yutun luhlu, tan tsahnu̱ tun. Tan cuví tun iin yutun cahnu xaan. Tacan tan tsaa̱ saa naha tɨ nuu yutun ican. Tan javaha̱ tɨ taca tɨ nuu tun. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin tumaa yutsan iya, tacan cuví tsa ndacá ñaha Nyoo tsi yo \r (Mt. 13.33) \p \v 20 Tacan tan catyí ra Jesús inga tsaha: \p ―¿Náa ca tsihin jandu inducu yu nácaa ndacá ñaha Nyoo tsi yo? \v 21 Cuví tsi tumaa yutsan iya tsa nasacá nuu iin ñaha tsihin uñi jahma yutyi paan. Tyin tumaa ndaá tanɨɨ yutsan paan ican jahá yutsan iya ican, tacan cuví tsa ndacá ñaha Nyoo tsi yo ―catyí ra. \s1 Yuvehe tɨhɨn tan ityi cuɨñɨ tsa cuahán nu nyaá Nyoo \r (Mt. 7.13-14, 21-23) \p \v 22 Ityi cuahán ra Jesús ñuu Jerusalén caahán ra tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ tandɨhɨ ñi ñuu nu yahá ra. \v 23 Tan iin ra tsicá tuhun ra tsi ra: \p ―Jutu Mañi yu, ¿a cuaha maa nyɨvɨ cua cacu? ―catyí ra. \p Tacan tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p \v 24 ―Na̱nducu ndo cuhva quɨhvɨ ndo yuvehe tɨhɨn. Tyin tacan cuví quɨhvɨ ndo nu ndacá ñaha Nyoo. Tyin cuaha xaan ndo cuñí ndo quɨhvɨ ndo ndacan, tan ña cuvi. \v 25 Tyin tumaa tsitoho iin vehe, tacan cuví Nyoo. Tan tsitoho vehe ican cua nacasɨ ra yuvehe. Tacan tan nyooho tsa nyecú ndo ityi tsata cua jandatsan ndo yuvehe, tan cua catyi ndo: “Nu̱ña yuvehe.” Tan ra ican cua catyi ra tsihin ndo: “Ña tsitó yu ndáa ityi quee̱ nyooho.” \v 26 Tacan tan nyooho cua catyi ndo: “Nyuhu tsatsi̱ ndi tan tsihi̱ ndi tsihin un. Maa un jacuaha̱ un tuhun Nyoo tsi ndi ityi nu nyecú vehe ndi”, cua catyi ndo tsihin ra. \v 27 Maa tyin ra ican cua nacahan ra tsihin ndo tan cua catyi ra: “Tsa catyi̱ yu tsihin ndo tyin ña tsitó yu ndáa ityi quee̱ ndo. Ca̱tsiyo nyaha ndo nu nyaá yu tandɨhɨ nyooho nyɨvɨ javahá tsa ña vaha” \v 28 Tacan tan cua vacu ndo tan catsan ña cua cuvi nuhu ndo tsa cua nyehe ndo tsi ra Abraham tsihin ra Isaac tan ra Jacob, tan tsihin tandɨhɨ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tsa tsicoo̱ taha̱n tsanaha. Tyin nyecú ra naha nu ndacá ñaha Nyoo. Tan nyooho ndoo̱ ndo ityi tsata. \v 29 Tan cua quitsi nyɨvɨ ityi ndutya ñuhu, tan ityi norte, tan ityi nu caná ñicanyii, tan ityi nu tyisó ñicanyii. Tan cua cunyecu ñi catsi ñi tsihin Nyoo nu ndacá ñaha ra. \v 30 Tan juhva nyɨvɨ tsa cuahán ityi nuu vityin, ñi can cuhun nu ndɨhɨ. Tan juhva nyɨvɨ tsa cuahán nu ndɨhɨ ña, ñi can cua cuhun ityi nuu ―catyí ra. \s1 Nu cuiihya xaan cuñí ra Jesús nyehé ra tsi nyɨvɨ ñuu Jerusalén \r (Mt. 23.37-39) \p \v 31 Juvin ñi maa quɨvɨ can tsaa̱ juhva ra fariseo. Tan catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Qu̱ita ihya tyin ra Herodes cuñí ra cahñi ra tsi un ―catyí ra naha. \p \v 32 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Cu̱aahan ndo tan cahan ndo tsihin ra tsa cuví tumaa ñicuii, tyin nda cuanda quita quɨvɨ tsa ndɨhɨ tyiñu jahá yu tsa tavá yu tatyi ña vaha tsi nyɨvɨ tan tsa janduvahá yu tsi nyɨvɨ cuuhví tsihin cuehe, tacan tan cundɨhɨ tyiñu jahá yu. \v 33 Maa tyin nda cuanda tahan tsi tsa ndɨhɨ maa tyiñu jahá yu, tacan tan cuhun maa yu cua cúu yu nda ñuu Jerusalén. Tyin ña cuví cúu iin ra cuví ndusu yuhu Nyoo ityi tsata ñuu Jerusalén. \p \v 34 ¡Ndahvi nyooho nyɨvɨ Jerusalén! tyin tsahñí ndo tsi ra cuví ndusu yuhu Nyoo. Tan cañí ndo yuu tsi tandɨhɨ ra tsa jaquitsi̱ Nyoo nu yucú ndo. Tan yuhu cuaha xaan tsaha cuñí yu jaha cuenda yu tsi ndo, tumaa jahá cuenda iin ndɨvɨ sɨɨhɨ sehe tɨ, tan naquihín vaha tɨ tsi tɨ naha tɨ tsitsi nditsin tɨ. Maa tyin maa ndo ña cuñí ndo. \v 35 Nye̱he ndo vityin tyin tsa nacoo̱ yu tsi ndo. Tan catyí yu tsihin ndo tyin ña cua nyehe ca ndo tsi yu nda cuanda quita quɨvɨ tsa cua catyi ndo tyin cahnu xaan ra vatsí tsihin sɨvɨ Nyoo Jutu yo ―catyí ra Jesús. \c 14 \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra cuuhví tsa iyó cuiñu quɨvɨ quitatú nyɨvɨ \p \v 1 Cuví tsi iin quɨvɨ quitatú nyɨvɨ. Tan ra Jesús cuahán ra cua catsi ra vehe iin ra cuví ityi nuu tsihin ra fariseo naha ra. Tan juhva ca ra fariseo ican ndatú ra naha nyehé ra naha náa cuatyi cuví tyaa ra naha tsi ra Jesús. \v 2 Tacan tan yatyin ñi nuu ra Jesús nyaá iin ra cuuhví tsa iyó cuiñu. \v 3 Tan catyí ra Jesús tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra tan tsihin ra fariseo naha ra: \p ―¿A vaha janduvaha yo nyɨvɨ cuuhví quɨvɨ quitatú yo? ¿Náa catyí ley Nyoo? ―catyí ra. \p \v 4 Tacan tan tandɨhɨ ra naha, taxin ña tsinyecu̱ ra naha. Tacan tan tyiso̱ ndaha ra Jesús jiñi ra cuuhví can. Tan janduvaha̱ ra tsi ra. Tan catyí ra tsihin ra na cunuhu ra. \v 5 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra fariseo naha ra: \p ―Tatun nyooho tan canacava̱ iin burru jana ndo, a inga quɨtɨ jana ndo, tsitsi xahva, ¿a ña cua tava ndo tsi tɨ tsa numi ñi, vasu ndi maa quɨvɨ quitatú yo cuví? ―catyí ra. \p \v 6 Tacan tan taxin ña tsinyecú ra fariseo naha ra. Tyin ña ñihi̱ ca ra naha náa nacahan ra naha. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsi yo tyin ña vaha tsa cahnu jaha yo tsi yo \p \v 7 Nyehe̱ ra Jesús tyin tandɨhɨ ra nyecú vico ican nacatsi̱ ra naha tyayu vaha ca cunyecu ra naha. Tacan tan tsaha̱ cuenda ra tyehen tsi ra naha: \p \v 8 ―Ndáa quɨvɨ cuhun ndo vico tindaha, ña nanducu ndo tyayu vaha ca cunyecu ndo. Tyin coto quitsi inga ra tsa cahnu ca cuvi tan ñavin ca maa ndo, \v 9 tan coto quitsi ra tsa cana̱ tsi ndo tan catyí ra tsihin ndo: “Cu̱hva tyayu can tyin cunyaa ra ihya.” Tacan tan nyooho tsihin tsa cahan nuu ndo, tan cua cuhva ndo tyayu can. Tacan tan cua cunyecu ndo nu ndɨhɨ ña. \v 10 Maa tyin catyí yu tsihin ndo, tyin ndáa quɨvɨ cana ra tsi ndo, cu̱aahan ndo, tan ñavin nu vaha cunyecu ndo. Tyin tacan tan cua quitsi maa ra tsa cana̱ tsi ndo tan cua cahan ra tsihin ndo: “Amigos, na̱ha ndo, cu̱nyecu ndo nu tyayu vaha ihya.” Tan tacan cua jacahnu ca ra tsi ndo nu nyɨvɨ nyecú yuhu mesa tsihin ndo. \v 11 Tyin ra tsa cahnu jahá tsi maa ra, cua tahan ra ticanuu. Tan ra tsa ndaahvi jahá tsi ra, cahnu ca cua cuvi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 12 Tacan tan catyí tucu ra tsihin ra cana̱ tsi ra nu iyó vico can: \p ―Ndáa quɨvɨ coo vico vehe un, ña cua cana un tsi ra vaha iñi tsi un, ndi tsi ra yañi un, ndi tsi ra cuví nyɨvɨ un, ndi tsi nyɨvɨ nyecú yuvehe un, ñi cuca. Tyin ñi ican cuví cana tucu ñi tsi maa un, na coo tucu vico vehe maa ñi. Tacan tan nacahnya ñi cuenda tsa tsaha̱n ñi vico vehe un. \v 13 Maa tyin catyi yu tsihin un tyin ndáa quɨvɨ coo vico vehe un, ca̱na tsi nyɨvɨ ndaahvi, nyɨvɨ cuuhví, nyɨvɨ coxo, tan tsihin nyɨvɨ cuaa. \v 14 Tacan tan sɨɨ cua cuñí un, tyin ñi ican ña cua cuvi natyahvi ñi tsi un. Maa tyin cua natyahvi Nyoo tsi un quɨvɨ cua nandoto un tsihin nyɨvɨ vaha. \s1 Nu tsaha̱ cuenda ra Jesús iin cuhva nácaa caná ra tsi yo na quɨhvɨ yo nu ndacá ñaha Nyoo \r (Mt. 22.1-10) \p \v 15 Tan tsiñi̱ iin ra tsa nyaá yuhu mesa ican tsa caahán ra Jesús. Tan catyí ra tsihin ra: \p ―Sɨɨ xaan cua cuñi nyɨvɨ tsa cua catsi nu ndacá ñaha Nyoo ―catyí ra. \p \v 16 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Iin ra ican jacoo̱ ra iin vico cahnu xaan vehe ra. Tan cana̱ ra cuaha xaan nyɨvɨ. \v 17 Tacan tan tsaa̱ cuhva tsa cua cuxiñi ñi, tan jacuhún ra tsi musu ra na cuquihin ra tsi ñi, tyin tsa taha̱n tsi cuhva cuxiñi ñi. \v 18 Maa tyin tandɨhɨ ñi ican quitsaha̱ caahán ñi tyin ña cua cuhun ñi. Tan iin ra ican catyí ra: “Ndi jata̱ yu iin ñuhu. Tan cuñí tsi cuhun yu cunyehe yu itsi. Yacan tsicán yu na jaha ra tucahnu iñi tsi yu tyin ña cua cuhun yu.” \v 19 Tacan tan inga ra ican catyí ra: “Ndi jata̱ ñi yu uhun taahan yunta. Tan cuhun yu cunyehe yu tatun vaha tɨ naha tɨ. Yacan tsicán yu tumañi iñi tsi ra na jaha ra tucahnu iñi tsi yu, tyin ña cua cuvi cuhun yu.” \v 20 Tacan tan inga tucu ra ican catyí ra: “Ndi tindaha̱ cuii ñi yu, tan ña cua cuvi cuhun yu”, catyí ra. \v 21 Tacan tan musu ra ican cuanuhu̱ ra. Tan catyí tuhun ra tandɨhɨ tsa cuvi̱ ican tsihin ra tsitoho ra. Tsa tsiñi̱ tsitoho ra tsa tacan, tan cuxaa̱n xaan ra. Tan catyí ra tsihin musu ra: “Cu̱aahan vityin tandɨhɨ maa ityi. Tan qu̱itsi ndaca un tsi nyɨvɨ ndaahvi, nyɨvɨ cuuhví, nyɨvɨ coxo, tan tsihin nyɨvɨ cuaa”, catyí ra. \v 22 Tan tsa yaha̱ tsaa̱ nyico musu ican tan catyí ra tsihin ra tsitoho ra: “Tsa javaha̱ yu tandɨhɨ maa tsa caha̱n un tsihin yu. Tan nuña ca tsitsi vehe”, catyí ra. \v 23 Tacan tan tsitoho ra catyí ra tsihin ra: “Cu̱aahan cua nducu ca nyɨvɨ tandɨhɨ maa ityi. Tan ja̱ñiñi un tsi ñi na quitsi ñi, tyin na cutu tsitsi vehe yu. \v 24 Tyin catyí yu tsihin un tyin ndi intuhun ñi tsa cana̱ yu tsa jihna, ña cua catsi ñi tsihin yu”, catyí ra ―catyí ra Jesús. \s1 Cuaha xaan tundoho nyehé yo tatun cuenda ra Jesús yɨhɨ́ yo \r (Mt. 10.37-38) \p \v 25 Cuaha xaan nyɨvɨ nyicún tsi ra Jesús. Tacan tan nanyehe̱ ra tsi ñi, tan catyí ra tsihin ñi: \p \v 26 ―Tandɨhɨ nyooho tsa nyicún tsi yu, tatun cuñí ca ndo tsi nyɨvɨ ndo tan ñavin ca tsi yuhu, ñavin cuenda yu yɨhɨ́ ndo. Tan tatun cuñí ca ndo tsi maa ndo tsa nuu yuhu, ñavin cuenda yu yɨhɨ́ ndo. \v 27 Tyin nyooho tsa ña cuñí nyehe tundoho tsa cunyicun ndo tsi yu, ña taahán tsi cuvi ndo nyɨvɨ cuenda yu, tyin tsa nyehé ndo tundoho, yacan cuví cruu tsa taahán tsi cuiso ndo. \v 28 Tyin tun cua javaha ndo iin vehe, nacañí nuu jihna ndo jiñi ndo tan tyihi tuñi iñi ndo tun quita vehe cahnu can tsihin xuhun tsa nyií tsi ndo. \v 29 Tyin tatun quitsaha̱ jandaá ndo vehe ican, tan ña cuvi jandɨhɨ ndo tyin nduve ca xuhun ndo, cua vacu nducu nyɨvɨ tsi ndo. \v 30 Tan cua catyi ñi: “Ra ican quitsaha̱ javahá ra vehe ra, tan ndi ña cuví jandɨhɨ ra can”, cua catyi ñi. \v 31 A tatun iin rey tan cuñí ra cañi tahan ra tsihin inga rey ¿a ña cunyaa jihna ra tan nyehe ra tatun ñihi tsa utsi mil ñi andaru tsa cuahán tsihin ra cua cañi tahan ra naha tsihin inga rey tsa vatsí tsihin oco mil andaru ican? \v 32 Tan tatun tsitó ra tyin ña cua cuvi jaha canaa ra tsi inga rey ican, tacan tan cañi ca vatsí inga rey ican, tan cua jacuhun ra tsi musu ra tyin na catyi tuhun ra naha tsihin inga rey ican na jandɨhɨ taxin ra itsi. \v 33 Tan tacan cuví nyooho. Tatun ña cahnya iñi ndo tandɨhɨ maa tsa cuñí ndo tan tandɨhɨ tsa cumí ndo, ña cua cuvi cunyicun ndo tsi yu. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tyin tumaa ñɨɨ tsa ndɨhɨ tsa uhva, tacan cuví yo tatun ndu uvi iñi yo tsa tsinú iñi yo tsi ra \r (Mt. 5.13; Mr. 9.50) \p \v 34 ’Vaha ñɨɨ tyin jacu uhvá tsi tsa catsi yo. Maa tyin tatun ndɨhɨ tsa uhva tsi, ña vaha ca tsi. \v 35 Nduve ca tyiñu cuví javaha tsi. Ndi ña cuví jatyinyee tsi tsi ñuhu. Tan javitá yo itsi tyin ña vaha ca tsi. Nyooho tsa iyó soho, tya̱a soho ndo tuhun caahán yu ―catyí ra Jesús. \c 15 \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tyin tumaa mbee tsa cuanaá tacan cuví yo \r (Mt. 18.10-14) \p \v 1 Tandɨhɨ ra tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha nda ñu Roma, tan ra iyó cuatyi naha ra, natuhva̱ ra naha nu nyií ra Jesús, tan tyaá soho ra naha tsa caahán ra. \v 2 Tacan tan ra fariseo naha ra tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra quitsaha̱ caahán nyaa ra naha tsi ra Jesús, tan catyí ra naha: \p ―Ra ihya, caahán ra tsihin ra iyó cuatyi naha ra. Tan tsatsí ra tsihin ra naha ―catyí ra naha. \p \v 3 Tacan tan ra Jesús tsaha̱ cuenda ra cuhva ihya, tan catyí ra: \p \v 4 ―Nyooho tsa iyó iin cientu mbee jana, tun cunaa intuhun tɨ, ¿a ña cua nacoo ndo tsi tandɨhɨ ca tɨ, tan cunanducu ndo tsi mbee tsa cunaa can nda cuanda tsa nañihi ndo tsi tɨ? \v 5 Tan tsa yaha nañihi ndo tsi tɨ, tyiso soco ndo tsi tɨ. Tan sɨɨ xaan cua cuñi ndo. \v 6 Tan tsa tsaa nyico ndo vehe ndo, tan ndu iín ndo tsihin ra vaha iñi tsi ndo tan tsihin nyɨvɨ iyó yatyin yuvehe ndo, tacan tan catyí ndo tsihin ñi tyin na cusɨɨ ndɨhɨ iñi ñi tsihin ndo tyin nañihi̱ ndo mbee jana ndo tsa tsinaa̱. \v 7 Tan catyí yu tsihin ndo, tyin tacan tucu sɨɨ xaan ca cuñí ángel Nyoo tsa iyó gloria tsacatyi intuhun ra tsa iyó cuatyi tan nasamá ra cuhva iyó ra, tan ñavin ca tsa cumi xico tsahun cumi taahan nyɨvɨ tsa nduve cuatyi tan ña cuñí ca tsi tsa nasama ñi cuhva iyó ñi. \s1 Ñaha tsa tsinaa̱ xuhun tan nañihi̱ ña \p \v 8 ’Tan catyí yu tsihin ndo, tyin tatun iin ñaha tan iyó utsi taahan xuhun ña, tan cuanaá iin xuhun ña, cua tyaa ña iin candili. Tan cua tɨhvɨ ña tanɨɨ tsitsi vehe ña. Tan cua nanducu ña xuhun can nda cuanda tsa nañihi ña can. \v 9 Tan tsa yaha nañihi ña, cua cuhun ña cunanducu ña tsi ñi vaha iñi tsi ña, tsihin nyɨvɨ tsa iyó yatyin yuvehe ña, tan cua cahan ña tsihin ñi: “Cu̱sɨɨ ndɨhɨ iñi ndo tsihin yu tyin tsa nañihi̱ yu xuhun yu tsa tsinaa̱”, cua catyi ña. \v 10 Tan catyí yu tsihin ndo tyin tacan tucu sɨɨ cuñí ángel Nyoo tsacatyi intuhun ra iyó cuatyi tan ndu uvi iñi ra cuatyi ra ―catyí ra Jesús. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús nácaa cuñí Nyoo tsi iin ra ndu uvi iñi cuatyi \p \v 11 Tacan tan tsahá cuenda ra Jesús inga cuhva ihya tan catyí ra: \p ―Iin ra, iyó uvi taahan sehe ra. \v 12 Tan ra tsa luhlu ca caahán ra tsihin jutu ra tyin na nacuhva ra tsa taahán tsi tsi ra. Tacan tan jutu ra natahvi̱ sava ra tsa tsii ra tan tsaha̱ ra tsi nduvi taahan sehe ra. \v 13 Tan ña cuaha ñi quɨvɨ tan ra luhlu ican xico̱ ra tandɨhɨ maa tsa tsaha̱ jutu ra tsi ra. Tan jandu ii̱n ra xuhun ra, tan quihi̱n ra ityi, cuahán ra iin ñuu cañi xaan. Tan ndacan tsicoo̱ ra tan janaa̱ ra tandɨhɨ maa xuhun ra tsihin tusɨɨ iñi. Tan quiñi xaan icá ra tsicá nuu ra. \v 14 Tacan tan tsaa̱ tama ityi nu iyó ra. Tan quitsaha̱ tsisocó ra tyin tandɨhɨ xuhun ra janaa̱ ra. \v 15 Tacan tan tsaha̱n ra tsinducu̱ ra tyiñu jaha ra tsihin iin ra ñuu ican. Tan ra can jacuhun ra tsi ra iin nu iyó quɨnɨ jana ra, tyin jaha cuenda ra tsi tɨ naha tɨ. \v 16 Tan cuví tsi iin tsaha tsisocó xaan ra can. Tan nduve maa tsa catsi ra iyó, ndacua cuñí ra catsi ra tsa tsatsí quɨnɨ ican naha tɨ. Tan yoñi maa tsaha̱ tsa catsi ra. \v 17 Tacan tan nducuhu̱n iñi ra tsi jutu ra. Tan nacañí jiñi ra: “¿Náa tsa cuaha ra naha jahá tyiñu tsihin jutu yo? Tan nduve tsa cumañi tsi ra naha. Tan yoo vityin cuñí cúu yo jahá soco. \v 18 Vityin cua cunuhu yo nu nyaá jutu yo. Tan cua catyi yo tsihin ra tyin tsicoo̱ cuatyi yo nuu Nyoo tan tacan tucu nuu maa ra. \v 19 Tan ña taahán ca tsi tsi yo tsa cuví yo sehe ra, tan na jaha ra tyin iin musu ña ra cuvi tsi yo” cuñí ra tsicá iñi ra. \p \v 20 ’Tacan tan quihi̱n ra ityi cuanuhu̱ ra nda vehe jutu ra. Tan cañi ca vatsí ra tan nyehe̱ jutu ra tsi ra, tan cundaahvi iñi ra nyehé ra tsi sehe ra. Tan tsinu̱ xaan ra tsijataha̱n ra tsi ra. Tan tsinumi̱ nyaa ra tsi ra. \v 21 Tacan tan catyí ra tsihin jutu ra: “Tyatya, tsicoo̱ cuatyi yu nuu Nyoo tan tsicoo̱ cuatyi yu nuu tucu maa un. Tan yacan ña taahán ca tsi tsi yu tsa cuví yu sehe un”, catyí ra tsihin jutu ra. \v 22 Maa tyin jutu ra tava̱ tyiñu ra, tan catyí ra tsihin musu ra: “Ta̱va ndo jahma vaha tan ja̱cunditsi ndo tsi ra ihya. Tan tyi̱hi ndo iin xehe nundaha ra. Tan tyihi ndɨhɨ ndo zapatu tsaha ra. \v 23 Tan ca̱hñi ndo iin becerru tsa xaahan vaha ca, tyin catsi yo tsi tɨ. Tyin vityin cua coo yo vico. \v 24 Tyin ra sehe yu ihya tsa tsihi̱ ra cuñi̱ maa yu, tsica̱ iñi yu. Cuñí maa yu tyin ña cua nyehe ca yu tsi ra, tan tsaa̱ nyico ra”, catyí jutu ra can. Tacan tan quitsaha̱ tsicoo̱ ñi vico. Tan sɨɨ xaan cuñí ñi tyin tsaa̱ nuhu nyico ra. \p \v 25 ’Tacan tan inga sehe ra, ra tsa tsitsa, nyií ra tsicuhu. Tan tsa cua tsaa nuhu ra nda yuvehe ra, tan tsiñi̱ ra tyin iyó yaa. Tan tuvi̱ iñi ra tyin tsañí ñi yaa. \v 26 Tacan tan tsa cuyatyin ra nda yuvehe ra tan cana̱ ra tsi iin musu ra. Tan tsica̱ tuhun ra tsi ra can náa cuví xaan can. \v 27 Tacan tan musu can catyí ra: “Ra yañi un tsaa̱ nuhu ra. Tan yacan tava̱ jutu un tyiñu tyin na cahñi ra naha iin becerru xaahan. Tyin vaha tsaa̱ ra yañi un, tan nduve náa taha̱n ra”, catyí musu can tsihin ra. \v 28 Tacan tan nduxaa̱n xaan cuñí ra can. Tan ña cuñí ra quɨhvɨ ra tsitsi vehe. Tan jutu ra tsaha̱n ra tsicaha̱n ndaahvi ra tsihin ra, tyin na quɨhvɨ ra tsitsi vehe. \v 29 Tacan tan nacaha̱n ra can tan catyí ra tsihin jutu ra: “¿Náa tsa cuaha cuiya jahá tyiñu yu tsihin un? Tan tyaá yahvi xaan yu tsa caahán un. Maa tyin ndi intuhun mbee luhlu ñaha ca cuhva un tsi yu tyin coo vico jaha yu tsihin ra vaha iñi tsi yu. \v 30 Maa tyin vityin tsaa̱ nuhu nu sehe un ihya, nu tsa janaa̱ xuhun tsihin ñaha sɨɨ iñi. Tan tsaha̱ un iin becerru quɨtɨ xaahan tsi nu”, catyí ra tsihin jutu ra. \v 31 Tacan tan nacaha̱n jutu ra tan catyí ra tsihin ra: “Sehe yu, yooho tsihin maa yu nyaá un tandɨhɨ quɨvɨ. Tan tandɨhɨ tsa cumí yu, tsii un cuví can. \v 32 Tan vityin taahán tsi tyin javaha yo vico ihya, tan cusɨɨ iñi yo. Tyin tsaa̱ nuhu ra yañi un, ra tsa tsihi̱, cuñi̱ maa yu. Tumaa tsa nandoto̱ nyico ra cuví can, tyin tsinaa̱ ra, tan nañihi̱ yo tsi ra inga tsaha”, catyí ra tsihin sehe ra ―catyí ra Jesús. \c 16 \s1 Nu jacuahá ra Jesús tsi yo nácaa javaha yo tumañi iñi tsihin tsa iyó tsi yo \p \v 1 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Iyó iin ra, cuca xaan ra. Tan iyó iin ra yɨhɨ́ ndaha tandɨhɨ tyiñu jahá ra cuca can. Tan tsaha̱n iin musu ra tsicatyi̱ tuhun ra tsihin ra cuca ican, tyin ra yɨhɨ́ ndaha tyiñu ican, janaá ra tandɨhɨ tsa iyó tsi ra. \v 2 Tacan tan cana̱ ra cuca ican tsi ra tan catyí ra tsihin ra: “Tsa cuaha xaan cuatyi javahá un quitsi̱ nu nyaá yu. Vaha ca na̱cuhva cuenda un tandɨhɨ tyiñu tsa javahá un tsi yu. Tyin ña cua jaha tyiñu ca un tsihin yu”, catyí ra cuca can tsihin ra. \v 3 Tacan tan ra yɨhɨ́ ndaha tyiñu can tsicá iñi ra: “¿Nacaa cua javaha yu vityin? Tsitoho yu ña cuñí ca ra tsa jaha tyiñu yu tsihin ra. Tan nduve tunyee iñi iyó tsi yu tsa jaha tyiñu yu tsihin ñuhu. Tan cahán xaan nuu yu caya yu tsitsi ñuu. \v 4 Maa tyin tsa tsitó yu nácaa cua javaha yu, tacan tan vaha cua cuñi nyɨvɨ tsihin yu quɨvɨ tsa nduve ca tyiñu cua jaha yu, tan vaha cua tsaa yu vehe ñi”, tsicá iñi ra can. \v 5 Tacan tan cana̱ ra tsi intuhun intuhun ra tsa nyaá cuenda tsi tsitoho ra. Tan catyí ra tsihin iin ra ican: “¿Náa nyaá cuenda un tsi tsitoho yu?” catyí ra. \v 6 Tacan tan nacaha̱n ra ican tan catyí ra: “Yuhu nyaá cuenda yu cumi mil litru acetye.” Tacan tan ra yɨhɨ́ ndaha tyiñu ican catyí ra tsihin ra: “Qu̱ihin un inga tutu ihya. Tan tya̱a un uvi mil ñi. Tan ja̱vita un tutu tsaahnu ican”, catyí ra. Tacan ica̱ ra can, tan cuahán ra. \v 7 Tacan tan tsaa̱ inga ra. Tan tsicá tuhun tucu ra tsi ra ican: “¿Náa nyaá cuenda un tsi tsitoho yu?” Tan nacaha̱n ra ican: “Nyaá cuenda yu iin mil arroba trigu”, catyí ra. Tacan tan catyí ra yɨhɨ́ ndaha tyiñu ican: “Qu̱ihin inga tutu, tan tya̱a un una cientu ñi arroba. Tan ja̱vita un tutu tsaahnu can”, catyí ra. \v 8 Tacan tan tsito̱ tsitoho ra tsa ña vaha tsa javaha̱ ra. Tan iyo xaan cuñí ra cuca can, tyin yatyi xaan ñihi̱ ra cuhva ica ra ―catyí ra Jesús. \p Tan catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Nyɨvɨ nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tsa ña tyaá yahvi tsi Nyoo yatyi xaan ca jahá ñi tsi ñi tan ñavin ca nyɨvɨ tsa iyó ñuhu̱ nditsin Nyoo añima. \p \v 9 ’Tan catyí yu tsihin ndo, tyin cuatyiñu ndo tsa cuca tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, tan jatyinyee ndo tsi nyɨvɨ. Tan quɨvɨ tsa cua ndɨhɨ tsa cuca, cua ñihi ndo coo ndo nu ña cua naa maa. \p \v 10 ’Tatun tsitó ndo cuatyiñu vaha ndo tsa luxu ñi tsa iyó tsi ndo, tacan tucu tatun cuaha coo tsi ndo cua cuatyiñu vaha ndo itsi. Tyin tatun ña tsitó ndo cuatyiñu ndo tsa luxu ñi tsa iyó tsi ndo, tacan ña cua coto tucu ndo cuatyiñu ndo tatun cuaha coo tsi ndo. \v 11 Tan catyí yu tsihin ndo, tatun ña javahá ndo tsa vaha tsihin tsa iyó tsi ndo nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, Nyoo ña cua cuhva ra tsa vaha tsa iyó gloria tsi ndo. \v 12 Tyin tandɨhɨ tsa iyó tsi ndo, maa Nyoo tsaha̱ nuu itsi tsi ndo. Tan tatun ña javahá ndo tumañi iñi tsihin tsi, ña cua cuhva ra tsa cuvi tsii ndo. \p \v 13 ’Iin musu ña cuví coo uvi taahan tsitoho ra. Tyin musu ican cua cuñi ca ra tsi iin ra, tan ñavin ca tsi inga ra. Tan vaha ca cua tyaa yahvi ra tsa cahan iin ra, tan inga ra, ña cua tyaa yahvi ra tsa cahan ra can. Ña cua cuvi cuñi ndo tsi Nyoo tatun cuñi tucu ndo tsa cuca ―catyí ra Jesús. \v 14 Tan tsa tsiñi̱ ra fariseo naha ra tandɨhɨ tsa caha̱n ra Jesús, tacan tan quitsaha̱ tsacú nducu ra naha tsi ra. Tyin maa ra fariseo naha ra cuñí xaan ra naha xuhun. \v 15 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Vaha xaan jahá maa ndo tsi ndo nuu nyɨvɨ. Maa tyin tsa tsitó Nyoo tyin ña vaha añima ndo. Tandɨhɨ tsa cahnu cuñí maa nyɨvɨ, Nyoo ña cuñí ra nyehe ra yacan. \s1 Ley Nyoo tsa tyaa̱ ra Moisés, tan tsihin tsa ndacá ñaha Nyoo tsi yo \p \v 16 ’Ley tsa tsaha̱ Nyoo tsi ra Moisés tyin tyaa ra, tan tsihin tuhun tsa tyaa̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha, yacan cuví tsa janaha̱ ityi tsi nyɨvɨ nda cuanda quɨvɨ tsa quitsi̱ ra Juan. Tan ra Juan quitsaha̱ caahán ra tuhun vaha tyin tsa cuñí quitsi Nyoo tyin cua cundaca ñaha ra. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ nducú xaan ñi cuhva tsa quɨhvɨ ñi nu ndacá ñaha ra. \p \v 17 ’Tan catyí yu tsihin ndo, tyin vasu cunaa andɨvɨ tan nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, maa tyin tsa cuví ley Nyoo tsa tyaa̱ ra Moisés, ña cua cunaa tsi tyin cua cundaa tandɨhɨ tsi. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tyin ña vaha tsa nacoo ihñi rayɨɨ ñasɨɨhɨ ra \r (Mt. 19.1-12; Mr. 10.1-12) \p \v 18 ’Tatun iin rayɨɨ tan iyó ñasɨɨhɨ ra, tan nacoo ihñi ra tsi ña, tan tindaha ra tsihin inga ñaha, coo cuatyi ra nuu Nyoo. Tan tatun tindaha inga rayɨɨ tsihin ñaha tsa nacoo yɨɨ, coo tucu cuatyi ra can nuu Nyoo. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsi nyɨvɨ cuenda ra cuca tsihin ra Lázaro \p \v 19 ’Tsicoo̱ iin ra cuca. Tan vaha xaan jahma tsinditsi̱ ra. Tan tandɨhɨ quɨvɨ iyó vico jahá ra tan tsatsí vaha ra. \v 20 Tan tsicoo̱ tucu iin ra ndaahvi tsa tsinañi̱ Lázaro. Tan ra ihya cuaha xaan ndɨhyɨ iñí tsi ra. Tan nyaá ra yuvehe ra cuca ican. \v 21 Ra ndaahvi can, cuñí ra catsi ra, vasu tsa cucoyó xuu mesa ra cuca can. Tan nda cuanda ina tan tsaá tɨ naha tɨ nu nyaá ra, tan tsacayaá tɨ nu uhvi ra. \v 22 Tan iin quɨvɨ tsihi̱ ra ndaahvi can. Tan ángel maa Nyoo na quihi̱n tsi ra tan tsindaca̱ ra naha tsi ra nda nu nyaá ra Abraham gloria. Tacan tan tsihi̱ tucu ra cuca can. Tan tsicutsi̱ ñi tsi ra. \v 23 Tacan tan ra cuca ican nyehé xaan ra tundoho nu nyií ra anyaya. Tan nanyehe̱ ra nu cañi xaan nu nyaá ra Abraham tsihin ra Lázaro. \v 24 Tacan tan cana̱ tsaa ra cuca can tan catyí ra: “Tyatya Abraham, cu̱ndaahvi iñi tsi yu. Ja̱quitsi tsi ra Lázaro tan na jatyii ra luxu nundaha ra. Tan na jatoo ra ndutya nu yaa yu. Tyin nyehé xaan yu tundoho nu cayú ñuhu̱ ihya”, catyí ra. \v 25 Tan ra Abraham catyí ra tsihin ra: “Ndu̱cuhun iñi tyin vaha xaan tsicoo̱ un nu ñuhu ñayɨvɨ. Tan ra Lázaro, tuhun ndaahvi tsicoo̱ ra. Tan vityin vaha iyó ra ihya, tan yooho nyehé un tundoho. \v 26 Tan inga tucu tuhun, tyin mahñu nu yucú yo ihya cunu xaan xahva. Tan ra yucú nyehe ña cuví cuhun ra naha nu nyií un. Tan ndi ra yucú nu nyií un, ña cuví quitsi ra naha nyehe”, catyí ra Abraham tsihin ra cuca can. \v 27 Tacan tan catyí ra cuca ican: “Tyatya Abraham, ja̱ha tumañi iñi tsi yu. Ja̱cuhun tsi ra Lázaro nda vehe jutu yu. \v 28 Tyin iyó uhun taahan ca ra yañi yu naha ra. Tan cuñí yu tyin catyi tuhun ra Lázaro tsihin ra naha nácaa nyií yu nyehé yu tundoho ihya, coto quitsi ndɨhɨ ra naha ihya”, catyí ra. \v 29 Tacan tan catyí ra Abraham: “Iyó ley tsa tyaa̱ ra Moisés. Tan iyó tuhun tsa tyaa̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. Na tyaa yahvi ra yañi un naha ra, tun cuñi ra naha”, catyí ra Abraham. \v 30 Tacan tan catyí ra cuca ican: “Tyatya Abraham. Ña cua tyaa yahvi ra naha. Maa tyin tatun yóo tsa nandoto̱, tan cuhun cucahan tsihin ra naha, tacan tan cua tyaa soho ra naha tan cua nasama ra naha cuhva iyó ra naha”, catyí ra cuca ican. \v 31 Tan ra Abraham catyí ra: “Tatun ña cuñí ra naha tyaa yahvi ra naha tuhun tsa tyaa̱ ra Moisés tan tuhun tsa tyaa̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha, vasu ndi maa nandoto iin nyɨvɨ tan cahan ñi tsihin ra naha ña cua tsinu iñi ra naha.” \c 17 \s1 Nu jacuahá ra Jesús tsi yo nácaa jaha cuenda yo tsi yo coto javaha yo tsa ña vaha \r (Mt. 18.6-7, 21-22; Mr. 9.42) \p \v 1 Tyehen catyí ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Tacan ñi iyó tsa quiñi caá tsa jatɨvɨ́ tsi nyɨvɨ. Maa tyin ndahvi ra ndaahvi tsa jatɨvɨ́ tsi nyɨvɨ. \v 2 Vaha taxin ca na cunuhñi iin yuu jucun ra, tan jacuhun nyɨvɨ tsi ra nu ndutya ñuhu. Coto jatɨvɨ ca ra tsi nyɨvɨ ndi nasama cuhva iyó. \p \v 3 ’Ja̱ha vaha ndo cuenda tsi ndo. Tatun iin ra cutahán tsihin ndo tan javaha ra tsa ña vaha tsihin ndo, ca̱han ndo tsihin ra tyin ña vaha tsa javaha̱ ra. Tun nasama ra cuhva iyó ra, ja̱ha ndo tucahnu iñi tsi ra. \v 4 Tan ndi maa javaha ra tsa ña vaha tsihin ndo utsa tsaha tsa iin quɨvɨ, tatun tandɨhɨ tsa utsa tsaha tan catyí ra tsihin ndo tyin ndu uvi iñi ra tsa javaha̱ ra; tandɨhɨ tsa utsa taahan tsaha can, ja̱ha ndo tucahnu iñi tsi ra. \s1 Nu jacuahá ra Jesús tsi yo tyin tatun tsinú iñi yo tsi ra, cuví javaha yo cuaha tsa vaha \p \v 5 Tacan tan catyí ra tava̱ tyiñu ra Jesús tsihin ra: \p ―Cu̱hva tsa tsinu ca iñi ndi tsi un ―catyí ra naha. \p \v 6 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tatun tsinú iñi ndo tsi yu vasu tumaa cuhva iin tsɨtɨ mostaza tsa luhlu cuii ñi tsi, cua cahan ndo tsihin yutun cahnu tsa nañí sicómoro tsa nyaá ihya: “Na tuhun tsi un, tan cunyaa un nda nu ndutya ñuhu.” Tan cua tyaa yahvi tun tsa cua cahan ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Nacaa taahán tsi tyaa yahvi yo tsi Nyoo \p \v 7 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tatun iin nyooho tan iyó iin musu ndo, tan tsaa ra tsa tsaha̱n ra tsicuhu tsijaha̱ tyiñu ra, a tsijaha̱ cuenda ra quɨtɨ jana ndo, ¿a catyí ndo tsihin ra: “Cu̱nyaa tan catsi un”? Ña tuhvá ndo cahan tacan tsihin ra. \v 8 Maa tyin tyehen tuhvá ndo caahán tsihin ra: “Ja̱vaha tsa cuxiñi yu. Tan tyi̱hi un tsa catsi yu. Tsa yaha tsa catsi yu, tacan tan catsi tucu maa un”, tacan tuhvá ndo caahán tsihin ra. \v 9 Ndi ña tuhvá ndo nacuhvá tyahvi nyoo tsi ra tyin javaha̱ ra náa tyiñu tava̱ ndo tsi ra. \v 10 Tacan tucu maa ndo tsihin Nyoo. Quɨvɨ ndɨhɨ javaha ndo tandɨhɨ tsa caha̱n ra tsihin ndo, taahán tsi catyi ndo tsihin ra: “Nyuhu nduve náa ca tyiñu cuaha xaan javaha̱ ndi. Tyiñu tsa tava̱ ñi un tsi ndi, yacan ñi javaha̱ ndi. Tan ña yaha ca javaha̱ ndi.” \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi utsi taahan ra ndohó cuehe tyaahyú \p \v 11 Cuahán ra Jesús ityi ñuu Jerusalén tan yaha̱ ra nu cuví xahñu Samaria tsihin Galilea. \v 12 Tan nu tsaa̱ ra iin ñuu, quita̱ utsi taahan ra cuuhví tsihin cuehe tyaahyú. Tan tsicuɨñɨ̱ ra naha ndasava. \v 13 Tan cana̱ tsaa ra naha tan catyí ra naha: \p ―Yooho, Maestro Jesús, cu̱ndaahvi iñi tsi ndi ―catyí ra naha. \p \v 14 Tan tsa nyehe̱ ra Jesús tsi ra naha tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Cu̱aahan ndo, cujanaha ndo tsi ndo tsi ra jutu tyin tsa nduvaha̱ ndo. \p Tacan tan cuahán ra naha. Tan ityi cuahán ra naha tan nduvaha̱ ra naha. \v 15 Tacan tan tsa nyehe̱ iin ra ican tyin tsa nduvaha̱ ra, vatsí tsihin tsata nyico ra nu nyií ra Jesús. Tan quitsaha̱ caná tsaa ra, jacahnú ra tsi Nyoo. \v 16 Tan tsa tsaa̱ ra nu nyií ra Jesús, tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra, tan nacañi̱ nuu ra jiñi ra nda nu ñuhu nuu ra Jesús. Tan nacuhva̱ ra tyahvi nyoo tsi ra. Ra tsa nduvaha̱ ihya, ra Samaria cuví ra. \p \v 17 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―¿A ñavin utsi taahan ndo nduvaha̱? ¿Náa inga ɨɨn taahan ca ra naha? \v 18 ¿A intuhun ñi maa ra inga ñuu ihya vatsí, vatsí jacahnú tsi Nyoo? ―catyí ra Jesús. \p \v 19 Tacan tan catyí ra tsihin ra tsa nduvaha̱ ican: \p ―Ndu̱vita, cu̱aahan. Nduvaha̱ un tyin tsinú iñi un tsi Nyoo ―catyí ra Jesús tsihin ra. \s1 Cuhva cua quitsi Nyoo cua cundaca ñaha ra nu iyó yo ihya \r (Mt. 24.23-28, 36-41) \p \v 20 Tsica̱ tuhun ra fariseo naha ra tsi ra Jesús, tan catyí ra naha: \p ―¿Ama cua quitsi Nyoo cua cundaca ñaha ra? \p Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Ñavin tsa nyehé yo cuví tsa ndacá ñaha Nyoo ihya nu ñuhu ñayɨvɨ. \v 21 Ña cua cuvi catyi nyɨvɨ: “Juvin ra nyií ihya, juvin ra nyií ityi ican.” Tyin Nyoo tsa tsaa̱ ra mahñu ndo, tan ndacá ñaha ra tsi nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 22 Yaha̱ yacan tan catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Cua tsaa quɨvɨ tsa cua cuñi ndo nyehe ndo tsi yuhu Rayɨɨ quee̱ nda gloria. Maa tyin ña cua nyehe ndo tsi yu. \v 23 Yɨhɨ ñi cua catyi ñi tsihin ndo: “Ihya nyií ra.” Inga ñi cua catyi ñi: “Ndacan nyií ra.” Maa tyin coto cuhun ndo cunyehe ndo. Tan ña cunyicun ndo tsi ra can tyin ñavin yu cuvi can. \v 24 Tyin tandɨhɨ nyɨvɨ cua nyehe tsi yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, quɨvɨ cua quitsi nyico yu inga tsaha. Tumaa tsa nyehé tandɨhɨ nyɨvɨ nu cañi tatsa savi tan quituvi ñuhu̱ tatsa can nɨɨ canduvi andɨvɨ, tacan cua cuvi quɨvɨ cua quitsi yu inga tsaha. \v 25 Maa tyin cua nyehe jihna yu tundoho cahnu xaan. Tyin nyɨvɨ tsa iyó vityin, ndasɨ cua cuñi ñi nyehe ñi tsi yu. \v 26 Tumaa quɨvɨ tsa tsicoo̱ ra Noé, tacan cua cuvi quɨvɨ cua quitsi nyico yuhu Rayɨɨ quee̱ nda gloria. \p \v 27 Quɨvɨ tsicoo̱ ra Noé, tsatsí nyɨvɨ. Tsihí ñi. Tindahá ñi. Tan tsaha̱ ñi sehe sɨɨhɨ ñi tindaha, nda cuanda quɨvɨ quɨhvɨ̱ ra Noé tsitsi yutun ndoo tan cuu̱n savi xaan. Tan tandɨhɨ ñi can tsihi̱ ñi jaha̱ ndutya. \v 28 Tacan tucu cuvi̱ quɨvɨ tsicoo̱ ra Lot. Tsatsí ñi. Tsihí ñi. Jatá ñi. Xicó ñi. Tatsí ñi itu. Tan javahá ñi vehe ñi. \v 29 Tan quɨvɨ tsa quita̱ ra Lot ñuu Sodoma ican, cuu̱n ñuhu̱ tsihin azufre tsa quee̱ nda andɨvɨ. Tan tsahñi̱ ñuhu can tandɨhɨ nyɨvɨ Sodoma. \v 30 Tacan cua cuvi quɨvɨ quitsi nyico yu tsa cuví yu Rayɨɨ quee̱ nda gloria. \p \v 31 ’Tatun nyecú ndo nuquehe quɨvɨ quitsi yu, ña quɨhvɨ ndo tsitsi vehe tan tava ndo ndaha tyiñu ndo. Tan tatun yucú ndo tsitsi cuhu, ña cunuhu ca ndo yuvehe ndo. \v 32 Ndu̱cuhun iñi ndo tsa taha̱n ñasɨɨhɨ ra Lot. \v 33 Tandɨhɨ nyooho tsa cuñí tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, cua cunaa ndo. Tan tandɨhɨ nyooho tsa ña tyaá yahvi tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, cua cacu ndo. \p \v 34 ’Tan catyí yu tsihin ndo tyin tsacuaa can, uvi taahan nyɨvɨ cua cava iin nu tsito. Iin ñi cua naquihin yu. Tan inga ñi cua ndoo ñi. \v 35 Tan uvi taahan ñiñaha, iin caa ñi cua nyico ñi quɨvɨ can. Intuhun ña cua naquihin yu. Tan inga ña cua ndoo ña. \v 36 Tan catyí yu tsihin ndo tyin uvi taahan ra cua cuyucu tsicuhu. Intuhun ra cua naquihin yu, tan inga ra cua ndoo ra ―catyí ra Jesús. \p \v 37 Tsa tsiñi̱ ra naha tsa caha̱n ra Jesús tacan, tsica̱ tuhun ra naha tsi ra: \p ―¿Numaa tahan cua cuvi yacan, Jutu Mañi yu? ―catyí ra naha. \p Tacan tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Nu canyií ndɨyɨ, ican cua nataca nditsii. \c 18 \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tyin tumaa tsa caha̱n yuhu iin ñaha tsihi̱ yɨɨ tsihin juez, tacan taahán tsi ndacan yo tsi Nyoo \p \v 1 Tsahá cuenda ra Jesús iin cuhva ihya. Tyin iin nyita ñi cuñí tsi tsa ndacan tahvi ra naha tan ña cundɨhɨ iñi ra naha. \v 2 Tan catyí ra: \p ―Iyó iin ñuu tsa nyaá iin ra cuví juez. Tan juez ican ña tyaá yahvi maa ra tsi Nyoo. Tan ndi nyɨvɨ tan ña tyaá yahvi ra. \v 3 Tan juvin ñuu ican iyó iin ñaha ndaahvi tsa tsihi̱ yɨɨ. Tan tsaahán ña tsicahán ña tsihin ra can, tyin tsicán ña cuatyi tsaha iin nu xaan iñi tsi ña. \v 4 Tan juez ican ña tyaá yahvi nu tsa caahán ña. Ña jandaa̱ maa nu tyiñu tsicán ña. Tan tsanaha xaan tsicán ña. Tacan tan quitsaha̱ tsicá iñi nu juez can: “Vasu ndi maa ña tsinú iñi yu tsi Nyoo, tan nduve náa cuenda yu tsi nyɨvɨ, \v 5 maa tyin ñaha ihya tsahá xaan ña tɨsɨhɨ tsi yu. Tan yacan cuenda vaha ca cua jacacu yu tsi ña. Tyin coto ña jaña ña tsa vatsí ña, tan cuhva ca ña tɨsɨhɨ tsi yu”, cuñí ra tsicá iñi ra. \p \v 6 Tacan tan catyí Jutu Mañi yo, ra Jesús: \p ―Tacan catyi̱ ra juez caquiñi can. Ra juez can ra caquiñi xaan cuví ra maa tyin jatyinyee̱ ra tsi ñaha ndaahvi ican. \v 7 Tan vihi ca cuví Nyoo tsihin yo, ¿a ña cua jatyinyee ra tsi nyɨvɨ tsa nacatsi̱ ra tsa tsicán ñi tsi ra nduvi tan ñiñu? ¿A cuatu xaan ca ra tan jatyinyee ra tsi ñi? \v 8 Catyí yu tsihin ndo, tyin numi ca cua jatyinyee ra tsi ñi. Maa tyin quɨvɨ tsa cua quitsi nyico yu tsa cuví yu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, tsitó Nyoo tun nañihi ca yu tsi nyɨvɨ tsa tsinú tsa cuii iñi tsi yu ―catyí ra Jesús. \s1 Iin cuhva cuenda ra tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha nda ñuu Roma tan cuenda ra fariseo naha ra \p \v 9 Tacan tan tsaha̱ cuenda ra Jesús iin cuhva cuenda ra tsa vaha xaan jahá tsi maa ra naha, tan ndasɨ cuñí ra naha nyehé ra tsi inga nyɨvɨ. Tan catyí ra: \p \v 10 ―Iyó uvi taahan ra cuahán vehe ñuhu cua ndacan tahvi ra naha tsi Nyoo. Iin ra ican ra fariseo cuví ra. Tan inga ra can ra tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha nda ñuu Roma cuví ra. \v 11 Tan ra fariseo ican nduvita̱ nyityi ra, tan quitsaha̱ caahán ra tsihin Nyoo. Tan catyí ra: “Jutu Mañi yu, nacuhvá yu tyahvi nyoo tsi un tyin yuhu ñavin tumaa inga nyɨvɨ cuví yu. Tyin iyó ñi suhú ñi. Quiñi icá ñi. Tan yɨhɨ́ ra naha iyó ñasɨɨhɨ ra tan iyó inga ñaha ra naha. Tan ña cuví yu tumaa ra tavá xuhun ihya. \v 12 Tyin yuhu uvi tsaha tsicoó nyitya yu tsa iin vitya. Tan tsahá yu utsi taahan xuhun tsa iin iin cientu tsa jahá canaa yu tsi un”, catyí ra can. \v 13 Tan ra tsa tavá xuhun can tsa cañi luxu nyaá ra. Tan ña cana̱ iñi ra nanyehe ndaa ra. Tan cañí ndaha ra yɨquɨ nyica ra tyin ndu uví iñi ra cuatyi ra. Tan catyí ra: “Jutu Mañi yu, cu̱ndaahvi iñi tsi yu tyin cuaha xaan cuatyi yu iyó”, catyí ra ―catyí ra Jesús. \p \v 14 Tan catyí nyico ra Jesús tyehen: \p ―Catyí yu tsihin ndo tyin Nyoo jaha̱ ra tucahnu iñi tsi ra tavá xuhun ican. Janaa̱ Nyoo cuatyi ra tan cuanuhu̱ ra nda yuvehe ra. Maa tyin ra fariseo ican, nduve tucahnu iñi tsicoo̱ tsi ra, tyin nyɨvɨ tsa cahnu xaan jahá ñi tsi ñi, ña cahnu cuví ñi jahá Nyoo, tan nyɨvɨ tsa ndaahvi jahá tsi, cua jacahnu Nyoo tsi ñi ―catyí ra Jesús. \s1 Nu nasocó ra Jesús tsi tsa nyihi \r (Mt. 19.13-15; Mr. 10.13-16) \p \v 15 Tacan tan quitsi̱ ndaca nyɨvɨ tsa nyihi tsi ra Jesús tyin tyiso ndaha ra jiñi tsi naha tsi. Maa tyin cuhva tsa nanyehe̱ ra tsicá tsihin ra tyin cuaha tsa nyihi tsaá nu nyaá ra, cuxaan ra naha tan ña tsaha̱ ra naha cuhun tsa nyihi can. \v 16 Tacan tan cana̱ ra Jesús tsi ra naha, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ja̱ña ndo na quitsi maa tsi naha tsi nu nyaá yu. Tan ña casɨ ndo. Tyin nyɨvɨ tsa ndacá ñaha Nyoo, cuví ñi tumaa tsa nyihi ihya. \v 17 Tan catyí yu tsihin ndo tyin tatun ña nyitá iñi ndo tsi Nyoo, tumaa nyitá iñi iin tsa luhlu ihya tsi jutu tsi, ña cua cuvi quɨhvɨ ndo nu ndacá ñaha Nyoo. \s1 Nu tsaha̱ ra Jesús cuhva tyin yɨɨ xaan nacuhva cuenda iin ra cuca tsi ra tsi Nyoo \r (Mt. 19.16-30; Mr. 10.17-31) \p \v 18 Tacan tan iin ra tsa cuví ityi nuu cuenda vehe ñuhu tsica̱ tuhun ra tsi ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Maestro, ra vaha cuví un. ¿Nacaa cua javaha yu tan coo yu ñayɨvɨ tsa ña cua naa maa? ―catyí ra. \p \v 19 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―¿Nacuenda catyí un tyin ra vaha cuví yu? Tan intuhun ñi maa Nyoo cuví ra vaha. \v 20 Yooho tsitó un tandɨhɨ tuhun tsa tsaha̱ Nyoo tyin javaha yo: “Tsa ña coo inga ñaha tsi un. Ña cahñi un nyɨvɨ. Ña suhu un. Ña cahan un cuendu sɨquɨ nyɨvɨ. Tan tyaa yahvi un tsi jutu un tan sɨhɨ un” ―catyí ra Jesús. \p \v 21 Tacan tan ra ican catyí ra: \p ―Tandɨhɨ maa yacan tan tyaá yahvi yu nda taha̱n luhlu yu tan nda cuanda vityin ―catyí ra. \p \v 22 Tsa tsiñi̱ ra Jesús tsa caha̱n ra can, tacan tan catyí ra tsihin ra: \p ―Maa tyin cumañi javaha un inga tsa taahán tsi javaha yo. Xi̱co tandɨhɨ tsa iyó tsi un. Tan cuhva un xuhun can tsi nyɨvɨ ndaahvi. Tan quitsi nyicun un tsi yu. Tacan tan coo tsa cuca tsi un nda gloria ―catyí ra. \p \v 23 Maa tyin tsa tsiñi̱ ra tsa caha̱n ra Jesús, nducuiihya xaan cuñí ra, tyin cuca xaan ra. \v 24 Tan tsa nyehe̱ ra Jesús tyin nducuiihya̱ cuñí ra, tan catyí ra: \p ―Yɨɨ xaan tan cuví nacuhva cuenda nyɨvɨ cuca tsi ñi na cundaca ñaha Nyoo tsi ñi. \v 25 Yatyi xaan ca cuvi yaha iin camellu xuu iin yɨquɨ tucu, tan ñavin ca tsa quɨhvɨ iin nyɨvɨ cuca nu ndacá ñaha Nyoo ―catyí ra. \p \v 26 Tan nyɨvɨ tsa tsiñi̱ tsa caha̱n ra catyí ñi: \p ―Tatun tacan, ¿yóo cua cuvi cacu? ―catyí ñi. \p \v 27 Tacan tan ra Jesús catyí ra: \p ―Tandɨhɨ tsa ña cuví javahá nyɨvɨ, Nyoo cuví javahá ra tandɨhɨ ―catyí ra. \p \v 28 Tacan tan ra Pedro catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, nyuhu tandɨhɨ maa tsa iyó tsi ndi nacoo̱ ndi, tan nyicún ndi tsi un ―catyí ra. \p \v 29 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin tandɨhɨ nyooho tsa nacoo̱ vehe, a ñasɨɨhɨ ndo, a yañi ndo, a jutu ndo, a sehe ndo tsacatyi tsa tsahá ndo tsa cundaca ñaha Nyoo tsi ndo, \v 30 cuaha xaan tsa vaha cua ñihi ndo ñuu ñayɨvɨ ihya tan inga ñayɨvɨ tsa cua coo, cua ñihi ndo ñayɨvɨ tsa ña cua naa maa ―catyí ra Jesús. \s1 Inga tsaha jacoto̱ ra Jesús cuhva cua cahñi nyɨvɨ tsi ra \r (Mt. 20.17-19; Mr. 10.32-34) \p \v 31 Tan cana̱ sɨɨn ra Jesús tsi tsa utsi uvi taahan ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Vityin cuhun yo nda ñuu Jerusalén. Tyin ndacan cua cundaa tyiñu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria: tandɨhɨ tyiñu tsa tyaa̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. \v 32 Tyin ra xaan iñi tsi yu naha ra cua nacuhva cuenda ra naha tsi yu tsi ra inga ñuu, ra tsa ñavin ra ñuu Israel cuví. Tan cua vacu nducu ra naha tsi yu. Tan cua cahan nyaa ra naha tsi yu. Tan cua tɨvɨ sɨɨ ra naha nuu yu. \v 33 Tan cua cañi ra naha tsi yu, tan cua cahñi ra naha tsi yu, maa tyin tsa tsinu uñi quɨvɨ tan cua nandoto yu inga tsaha ―catyí ra Jesús. \p \v 34 Maa tyin ña cutuñí iñi ra tsicá tsihin ra tsa caha̱n ra, tan ndi ña tsitó ra naha náa tuhun caha̱n ra tsihin ra naha. Tyin ña cuví cutuñi iñi ra naha. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús iin ra cuaa ñuu Jericó \r (Mt. 20.29-34; Mr. 10.46-52) \p \v 35 Cuhva tsa cua tsaa ra Jesús ñuu Jericó, tan yuhu ityi ican nyaá iin ra cuaa, cayá ra. \v 36 Tacan tan tsiñi̱ ra cuvaa tsa yahá cuaha nyɨvɨ. Tan tsica̱ tuhun ra náa cuenda ñihi xaan cuvaa. \v 37 Tan catyí tuhun nyɨvɨ tsihin ra tyin ra Jesús, ra ñuu Nazaret, vatsí. \v 38 Tacan tan quitsaha̱ caná tsaa ra tan catyí ra: \p ―¡Yooho Jesús, tata ra rey David! ¡Cu̱ndaahvi iñi tsi yu! ―catyí ra. \p \v 39 Tan ra tsa cuahán ityi nuu ican naha ra, catyí ra naha tsihin ra, nacasɨ ra yuhu ra. Maa tyin tsaa ca cana̱ tsaa ra, tan catyí ra: \p ―¡Yooho, tata ra rey David! ¡Cu̱ndaahvi iñi tsi yu! ―catyí ra. \p \v 40 Tacan tan tsicuɨñɨ̱ ra Jesús. Tan tava̱ tyiñu ra na cuhun ra naha cuquihin ra naha tsi ra. Tan cuhva tsa tsaa̱ ra nu nyaá ra Jesús, tan nducú tuhun ra Jesús tsi ra: \p \v 41 ―¿Náa cuñí un javaha yu tsihin un? \p Tacan tan ra cuaa ican nacaha̱n ra, tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, cuñí yu nanyehe yu ―catyí ra. \p \v 42 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Na̱nyehe. Tsa nduvaha̱ tinuu un tyin tsinú iñi un tsi yu ―catyí ra. \p \v 43 Tan iin yaha ñi, nanyehe̱ ra cuaa can. Tan cueta cuahán ra nyicún ra tsi ra Jesús. Tan jacahnú ra tsi Nyoo. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nyehe̱ tsa cuvi̱ can, jacahnú ndɨhɨ tucu maa ñi tsi Nyoo. \c 19 \s1 Nu cuahán ra Jesús vehe ra Zaqueo \p \v 1 Tacan tan quɨhvɨ̱ ra Jesús ñuu Jericó. Tan cua yaha ra tsitsi ñuu. \v 2 Tan ñuu can iyó iin ra cuca xaan, nañí ra Zaqueo. Tan cuví ra ityi nuu tsihin ra tavá xuhun cuenda ra ndacá ñaha nda ñuu Roma. \v 3 Ra ihya cuñí xaan ra nacoto ra tsi ra Jesús. Tan ña cuví nyehe ra tsi ra tyin cuaha xaan nyɨvɨ cuahan tsihin ra. Tan maa ra ndɨquɨ xaan ra. \v 4 Tacan tan tsinú xaan ra cuahán ra ityi nuu, tan ndaa̱ ra iin nu yutun cahnu tsa nañí sicómoro tsa nyaá yuhu ityi nu cua yaha ra Jesús, tan cuví nyehe ra tsi ra Jesús. \v 5 Tan cuhva tsa quita̱ ra Jesús nu nyáá yutun can, nanyehe̱ ndaa ra ityi sɨquɨ tan nyehe̱ ra tsi ra Zaqueo. Tan catyí ra tsihin ra: \p ―Zaqueo, ja̱numi nu̱u un nu yutun juvin. Tyin vityin cuñí tsi tsa cuhun yu yuvehe un ―catyí ra tsihin ra. \p \v 6 Tacan tan numi xaan nuu̱ ra Zaqueo. Tan sɨɨ xaan cuñí ra. Tan quihi̱n ra tsi ra Jesús cuahán tsihin ra yuvehe ra. \v 7 Tan tsa nyehe̱ nyɨvɨ tsa tacan cuvi̱, tandɨhɨ ñi quitsaha̱ caahán nyaa ñi tsi ra Jesús. Tan catyí ñi tyin ndoó ra vehe iin ra iyó cuatyi. \v 8 Tan nu nyecú ra naha tsitsi vehe, ra Zaqueo tsinyaa̱ nyityi ra. Tan catyí ra tsihin ra Jesús: \p ―Jutu Mañi yu, yuhu cua cuhva yu sava tsa iyó tsi yu tsi nyɨvɨ ndaahvi. Tan tatun jandavi̱ ñaha yu tsi nyɨvɨ tan suhu̱ yu tsa tsii ñi, vityin cua nacuhva cuenda yu cumi taahan ca tsaha tsi ñi ―catyí ra tsihin ra. \p \v 9 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Vityin cacu̱ un, tan nyɨvɨ ra Abraham cuví tsi un. [Tyin nacuhva̱ cuenda un tsi un tsi Nyoo tumaa nacuhva̱ cuenda ra Abraham tsi ra tsi Nyoo.] \v 10 Tyin yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, vatsí yu vatsí nanducu yu tan vatsí jacacu yu tsi nyɨvɨ tsa cuanaa̱ maa ―catyí ra Jesús. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsi yo na jaha tyiñu yo tsihin tsa tsaha̱ Nyoo tsi yo \r (Mt. 25.14-30) \p \v 11 Tan tsitsi tsa tsiñí nyɨvɨ tsa caahán ra Jesús, tan quitsaha̱ tsahá cuenda ra inga cuhva ihya tsi ñi. Tyin tsa cuñí tsaa ra ñuu Jerusalén. Tan nyɨvɨ cuñí maa ñi tyin tsa cua quitsaha cundaca ñaha ra ndacan. \v 12 Tacan tan catyí ra: \p ―Tsicoo̱ iin ra cuca tan tsa cuñí cuhun ra iin ñuu cañi. Tyin ndacan cua quihin cuenda ra tyiñu tsa cuvi ra rey, tyin tacan tan cua quitsi nuhu nyico ra ñuu ra. \v 13 Tsa ndi cumañi ca cuhun ra, cana̱ ra utsi taahan musu ra. Tan tsaha̱ cuenda ra iin xuhun tsi iin iin ra naha. Tan catyí ra tsihin ra naha: “Ja̱ha tyiñu ndo tsihin xuhun ihya nda cuanda quitsi nyico yu”, catyí ra. \v 14 Maa tyin nyɨvɨ ñuu ra, ndasɨ cuñí ñi nyehé ñi tsi ra tan ña cuñí ñi tsa cundaca ñaha ra tsi ñi. Tan jacuhu̱n ñi tsi ra cuhun cunyicun tsi ra, tyin cahan ra naha tyin ña cuñí ñi tsa cundaca ñaha ra tsi ñi. \v 15 Maa tyin ra ican cuvi̱ maa ra rey. Tacan tan tsaa̱ nyico ra nda ñuu ra. Tan quɨvɨ tsa tsaa̱ ra, cana̱ ra tsi musu ra, ra tsa nacoo̱ ra xuhun tsihin. Tyin cuñí ra coto ra nácaa xuhun jaha̱ canaa xuhun ra tsa nacoo̱ ra. \v 16 Tan tsaa̱ iin ra ican. Tan catyí ra: “Yooho taa, jaha̱ canaa yu utsi taahan ca sɨquɨ xuhun tsa nacoo̱ un tsi yu”, catyí ra. \v 17 Tacan tan catyí ra rey can tsihin ra: “Vaha xaan. Yooho cuví musu vaha. Tyin javaha̱ un ndɨhɨ tyiñu tsa tava̱ yu tsi un. Tan vityin cua cundaca ñaha un utsi taahan ñuu”, catyí ra rey can tsihin ra. \v 18 Tacan tan tsaa̱ tucu inga ra tsa tsaha̱ ra xuhun. Tan catyí ra: “Ju̱hun xuhun ihya. Jaha̱ canaa yu uhun taahan ca sɨquɨ xuhun tsa nacoo̱ un tsi yu”, catyí ra. \v 19 Tacan tan catyí ra rey tsihin ra: “Yooho cua cundaca ñaha un uhun taahan ñuu”, catyí ra. \v 20 Tacan tan tsaa̱ tucu inga ra can. Tan catyí ra: “Ju̱hun xuhun tsa tsaha̱ un tsi yu. Yuhu naquihin vaha yu itsi tsitsi pañitu. \v 21 Tyin yuuhví xaan yu tsi un, tyin yooho xaan xaan un. Tyin tuhvá un naquihin tsa ñavin tsa tatsi̱ un. Tan naquihín un ndaha tyiñu quita̱ nu jaha̱ tyiñu inga nyɨvɨ”, catyí ra can. \v 22 Tacan tan ra rey ican catyí ra tsihin ra: “Yooho musu ña vaha cuví un. Vityin juvin ñi tsihin tsa caha̱n un tsi yu, cua cahan yu tsi un. Tatun tsitó un tyin yuhu xaan yu, tan tsitó un tyin naquihín yu tsa ña tatsi̱ yu, tan naquihín yu ndaha tyiñu inga nyɨvɨ, \v 23 ¿nacuvi tyin ña tsityihi̱ un xuhun yu banco tyin tsaa yu maa tyin tsa nandaa xuhun yu?” catyí ra rey can. \v 24 Tan catyí ra tsihin ra nyecú ican: “Qu̱inyaa ndo xuhun tsa tsaha̱ yu tsi ra ihya, tan cu̱hva ndo tsi ra tsa jaha̱ canaa utsi taahan ca sɨquɨ tsa tsaha̱ yu tsi ra”, catyí ra. \v 25 Tacan tan catyí ra naha tsihin ra rey can: “Maa tyin ra ican, tsa iyó utsi taahan tsi ra”, catyí ra naha. \v 26 Tacan tan ra rey ican catyí ra: “Maa tyin catyí yu tsihin ndo tyin ra tsa vaha ca jaha̱ tyiñu tsihin tsa tsaha̱ yu tsi ra, cuaha ca cua cuhva yu tsi ra. Tan ra tsa tsaha̱ yu luxu ñi, tan ña cuñí ra jahá tyiñu ra tsihin tsi, cua quinyaa yu tandɨhɨ can tsi ra. \v 27 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ xaan iñi tsi yu, ñi tsa ña cuñí tsa cundaca ñaha yu tsi ñi, nda̱ca ndo tsi ñi nyehe, tan cahñi ndo tsi ñi nuu yu ihya”, catyí ra rey can ―catyí ra Jesús. \s1 Nu tsaa̱ ra Jesús ñuu Jerusalén \r (Mt. 21.1-11; Mr. 11.1-11; Jn. 12.12-19) \p \v 28 Tsa yaha̱ caha̱n ra Jesús yacan, tan jañihi̱ ra cuahán ra ñuu Jerusalén. \v 29 Tacan tan tsa cuñí tsaa ra ñuu Betfagé tsihin ñuu Betania, yatyin ñi iin yucu tsa nañí Olivo, [tyin maa ñi maa yutun olivo iyó ican]. Tava̱ tyiñu ra tsi uvi taahan ra tsicá tsihin ra. \v 30 Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Cu̱aahan ndo ñuu tsa canyií yatyin ñi ihya. Ican cua nañihi ndo iin burru luhlu, quɨtɨ tsa ñaha ca quɨhɨ tyayu. Nuuhñí tɨ. Nda̱tsi ndo tsi tɨ. Tan qu̱itsi ndaca ndo tsi tɨ tsi yu. \v 31 Tatun yóo tsicá tuhun tsi ndo: “¿Nacuenda ndatsí ndo tsi tɨ?” ca̱tyi ndo tsihin ñi: “Ndatsí ndi tsi tɨ tyin tsiñí ñuhu tɨ tsi ra ndacá ñaha.” \p \v 32 Tacan tan ra tsicá tsihin ra, cuahán ra naha. Tan nañihi̱ ra naha tsi tɨ tumaa tsa caha̱n maa ra tsihin ra naha. \v 33 Tan cuhva tsa ndatsí ra naha tsi tɨ, tsaa̱ tsitoho tɨ. Tan nducu̱ tuhun ra can naha ra tsi ra naha tan catyí ra: \p ―¿Nacuenda ndatsí ndo burru ihya? ―catyí ra naha. \v 34 Tacan tan nacaha̱n ra can naha ra: \p ―Ndatsí ndi tsi tɨ tyin tsiñí ñuhu tɨ tsi ra ndacá ñaha ―catyí ra naha. \p \v 35 Tacan tan quihi̱n ra naha tsi tɨ. Tan tsindaca̱ ra naha tsi tɨ nu nyií ra Jesús. Tan tyiso̱ ra naha jahma ra naha tsata tɨ. Tacan tan jandaa̱ ra naha tsi ra Jesús tsata tɨ. \v 36 Tacan tan cuahán ra Jesús. Tan cuaha xaan nyɨvɨ cuahán tsihin ra tsaquín ñi jahma ñi nu ñuhu ityi nu cua yaha ra, yosó ra burru ican. \v 37 Tsa tsa cua cuyatyin tandɨhɨ nyɨvɨ tan ra Jesús nu iñi nuu yucu Olivo, quitsaha̱ caná tsaa tandɨhɨ ñi tsinú iñi tsi ra tsihin tsa sɨɨ cuñí ñi. Tan jacahnú ñi tsi Nyoo tyin cuaha xaan tsa iyo javaha̱ ra nyehe̱ ñi. \v 38 Tan catyí ñi: \p ―¡Na jacahnu yo tsi ra Rey ihya tyin vatsí ra tsihin sɨvɨ Nyoo Jutu yo! ¡Tan na coo tsa taxin andɨvɨ! ¡Tan na jacahnu yo tsi Nyoo! ―catyí ñi. \p \v 39 Tacan tan juhva ra fariseo tsa cuahán tsihin ñi, catyí ra naha: \p ―Maestro, ja̱cutaxin tsi nyɨvɨ ihya ―catyí ra naha. \p \v 40 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tatun nyɨvɨ ihya tan cutaxin ñi, yuu cua cana tsaa, tan cua jacahnu tsi tsi yu ―catyí ra Jesús. \p \v 41 Tacan tan tsa tsaa̱ ra Jesús yatyin ñi yuhu ñuu Jerusalén, nanyehe̱ ra ñuu can tan quitsaha̱ tsacú ra tsa cuiihya cuñí ra. \v 42 Tan catyí ra: \p ―Vaha xaan tun tsatyin cuvi coto ndo tan cutuñí iñi ndo nácaa ñihi ndo tsa taxin coo añima ndo vityin ihya. Maa tyin xeehe xaan yɨhɨ́ tsa vaha can, tan ña cuví nañihi ndo can. \v 43 Coo quɨvɨ cua nyehe ndo tundoho jaha nu xaan iñi tsi ndo cua tyihi cutu nahnu tsi ndo. Tandɨhɨ ityi cua quitsi nahnu. Tan cañi tahan nahnu tsihin ndo. \v 44 Tan cua caquin nahnu tsi ndo nu ñuhu tan cua cahñi nahnu tsi ndo. Tan ndi intuhun ca yuu tsa yosó toto tan ña cua nacoo ca nahnu. Tacan cua cuvi tyin maa ndo ña cuñí ndo nacoto ndo tyin tsa vatsí Nyoo, vatsí jacacu ra tsi ndo. \s1 Nu tava̱ ra Jesús tsi nu xicó tsitsi vehe ñuhu cahnu nahnu \r (Mt. 21.12-17; Mr. 11.15-19; Jn. 2.13-22) \p \v 45 Tacan tan quɨhvɨ̱ ra Jesús tsitsi cora vehe ñuhu cahnu. Tan quitsaha̱ tavá ra tandɨhɨ nyɨvɨ xicó tan nyɨvɨ jatá tsa yucú nu quehe. \v 46 Tan catyí ra tsihin nahnu: \p ―Nu tutu Nyoo catyí tyin vehe Nyoo, nu tsicán tahvi yo tsi ra cuví tsi. Tan nyooho jananduvi̱ ndo itsi vehe ñasuhu ―catyi ra Jesús. \p \v 47 Tan tandɨhɨ quɨvɨ tsaahán ra Jesús tsijacuaha̱ ra tsi nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu cahnu can. Maa tyin ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, tan ra cuví mandoñi ñuu Jerusalén can, nducú ra naha cuhva cahñi ra naha tsi ra. \v 48 Maa tyin ña ñihí maa ra naha nácaa javaha ra naha tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tan vaha tyaá soho ñi tsa caahán ra Jesús. \c 20 \s1 Nu tsica̱ tuhun ra cumi tyiñu vehe ñuhu naha ra tsi ra Jesús yóo tava̱ tyiñu tsi ra tsa cahan ra tsihin nyɨvɨ \r (Mt. 21.23-27; Mr. 11.27-33) \p \v 1 Iin quɨvɨ jacuahá ra Jesús tsi nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu cahnu, tan caahán ra nácaa jacacú Nyoo tsi ñi. Tan tsaa̱ ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, tan tsihin tucu ra cuví mandoñi naha ra. \v 2 Tan catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Ca̱tyi tuhun tsihin ndi ¿yóo tava̱ tyiñu tsi un javaha un tyiñu ihya? ―catyí ra naha. \p \v 3 Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Yuhu cuñí tucu yu nducu tuhun yu tsi ndo. \v 4 ¿Yóo jaquitsi̱ tsi ra Juan tyin jacoondutya ra tsi nyɨvɨ? ¿A Nyoo jaquitsi̱ tsi ra, a nyɨvɨ? \p \v 5 Tacan tan ra ican naha ra quitsaha̱ caahán yuhu tahan ra naha tan catyí ra naha: \p ―Tun catyí yo tyin Nyoo jaquitsi̱ tsi ra Juan, cua catyi ra tsihin yo nacuenda ña tsinu̱ iñi yo tsa caha̱n ra Juan. \v 6 Tun catyí tucu yo tyin nyɨvɨ jaquitsi̱ tsi ra, tandɨhɨ nyɨvɨ cua cahñi ñi tsi yo tsihin yuu. Tyin tandɨhɨ ñi, tan cuñí ñi tyin ndusu yuhu Nyoo cuvi̱ ra Juan ―catyí ra naha. \p \v 7 Tacan tan nacaha̱n ra naha tsihin ra Jesús tyin ña tsitó ra naha yóo tava̱ tyiñu tsi ra Juan jacoondutya ra tsi nyɨvɨ. \v 8 Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ndi yuhu, tan ña cua catyi tuhun yu tsihin ndo yóo tava̱ tyiñu tsi yu tsa javaha yu tyiñu ihya. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tyin tumaa cuví juhva ra caquiñi naha ra, tacan cuví ra tsa cua cahñi tsi ra \r (Mt. 21.33-44; Mr. 12.1-11) \p \v 9 Tacan tan tsaha̱ cuenda ra Jesús iin cuhva ihya tsi nyɨvɨ: \p ―Iin ra, tatsi̱ cuaha ra nu ñuhu ra yoho tsɨtɨ yucu tsa cua cuvi vinu. Yaha̱ can tan tsaha̱ nuu ra ñuhu can tsi juhva ra jahá tyiñu. Tacan tan naha cuahán ra inga ñuu. \v 10 Tan quɨvɨ tsa iñí tsɨtɨ nu yoho can, tacan tan jacuhu̱n ra iin musu tyin naquihin ra juhva tsɨtɨ tsa taahán tsi tsi maa ra. Maa tyin cañi̱ xaan ra jahá tyiñu ican naha ra tsi musu can. Tan nundɨɨ ra jacunuhu̱ ra naha tsi ra. \v 11 Tacan tan tsitoho yoho can jacuhu̱n ra inga musu. Juvin ñi cañi̱ xaan ra can naha ra tsi ra. Tan caha̱n nyaa ra naha tsi ra. Tan jacunuhu̱ ra naha tsi ra. Tan juvin ñi nduve tsa tsaha̱ ra naha cuiso ra cunuhu ra. \v 12 Tacan tan ra cuví tsitoho yoho can jacuhu̱n nyico ra inga ra. Maa tyin juvin ñi tacan javaha̱ nyico ra naha tsihin ra can. Tan jañicueehe̱ ra naha tsi ra. Tan tava̱ ra naha tsi ra. \p \v 13 ’Yaha̱ can tan catyí tsitoho ñuhu ican: “¿Nacaa cua javaha yu vityin? Vaha ca cua jacuhun yu sehe yu, ra tsa cuñí xaan yu. Vasɨquɨ cua tyaa yahvi ra naha tsi ra, tyin sehe yu cuví tsi ra”, catyí ra. \v 14 Maa tyin tsa nyehe̱ ra jahá tyiñu can naha ra tsi ra sehe ra, natuhún tahan ra naha: “Juvin ra ihya cua ndoo tsihin ñuhu ihya tatun cúu jutu ra. Vaha ca na cahñi yo tsi ra. Tacan tan ndoo maa yo tsihin ñuhu ihya”, catyí ra naha. \v 15 Tacan tan tava̱ ra naha tsi sehe tsitoho ñuhu ican ityi tsata cora, tan tsahñi̱ ra naha tsi ra ―catyí ra Jesús. \p Tacan tan catyí ra Jesús tsihin nyɨvɨ nyecú ican: \p ―¿Náa cua javaha tsitoho ñuhu ican tsihin ra can naha ra tyin tsahñi̱ ra naha sehe ra? \v 16 Catyí yu tsihin ndo tyin cua quitsi ra tan cua cahñi ra tsi ra jahá tyiñu ican naha ra. Tan cua cuhva ra ñuhu ican tsi inga ra naha ―catyí ra Jesús. \p Tan tsa tsiñi̱ nyɨvɨ tsa caahán ra, nayuhvi̱ xaan ñi cuvi̱. Tan catyí ñi: \p ―¡Ña cuñi Nyoo tahan yo tacan! ―catyí ñi. \p \v 17 Maa tyin ra Jesús nanyehe̱ ra nuu ñi tan catyí ra: \p ―Tun tacan tsicá iñi ndo ¿náa cuñí tsi catyi tsa nyaá nu tutu Nyoo? Tyin catyí tsi tyehen: \q1 Yuu tsa ña cuñi̱ ra javaha̱ vehe cuatyiñu ra, \q1 yacan cuví yuu tsa tsiñí ñuhu ca. \m \v 18 Yóo nyɨvɨ cua canacava tsata yuu can, cua tahnu cuatyi ñi. Tan tatun maa yuu can canacava tsata ñi cua taxin nyihi ñi ―catyí ra Jesús. \p \v 19 Tan ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, tuvi̱ iñi ra naha tyin tsa caha̱n ra Jesús tacan, tsi maa ra naha nañi̱ can. Tan cuñí ra naha tɨɨn ra naha tsi ra tyin cahñi ra naha tsi ra. Maa tyin ña tsitó maa ra naha nácaa javaha ra naha, tyin nayuhvi̱ ra naha tsi nyɨvɨ. \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsa cuenda tsa tyahvi nyɨvɨ xuhun tsi ra ndacá ñaha ñuu Roma \r (Mt. 22.15-22; Mr. 12.13-17) \p \v 20 Tacan tan jacuhu̱n ra naha tsi juhva ra nducu cuhva tsi ra Jesús. Tan jaha̱ ra naha tyin ra vaha cuví ra naha. Tyin tacan tan coto ra naha náa tsa ña vaha cua cahan ra Jesús tan cuví tɨɨn ra naha tsi ra. Tan cuhva cuenda ra naha tsi ra tsi ra ndacá ñaha. \v 21 Yacan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra Jesús: \p ―Maestro, tsitó ndi tyin vaha tsa caahán un. Tan jacuahá un tsa vaha tsi nyɨvɨ. Tan ñavin cuhva iyó ñi nyehé un maa tyin nyehé un cuhva iyó añima ñi. Tan maa ñi maa tsa nditsa tyin ityi Nyoo janahá un. \v 22 Ca̱tyi tsihin ndi ¿a vaha tsa tyahvi yo tsa tsicán ra ndacá ñaha nda ñuu Roma tsi yo, a ña vaha? ―catyí ra naha. \p \v 23 Tan ra Jesús tuvi̱ iñi ra tyin nducu cuhva ra naha tsi ra. Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda cuñí ndo nducu cuhva ndo tsi yu? \v 24 Ja̱naha jihna ndo iin xuhun tsi yu, na nyehe yu. ¿Yóo nuu nyaá xuhun can tan yóo sɨvɨ nyaá can? ―catyí ra. \p Tacan tan nacaha̱n ra naha: \p ―Nuu ra ndacá ñaha, ra cuví rey cahnu, nyaá can tan juvin ñi sɨvɨ ra nyaá can ―catyí ra naha. \p \v 25 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Tun tacan, cu̱hva ndo xuhun can tsi ra ndacá ñaha tyin tsii maa ra cuví tsi. Tan cu̱hva ndo tsi Nyoo tsa taahán tsi tsi ra ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 26 Tan ña cuví maa jandavi ñaha ra naha tsi ra Jesús tsihin tsa caahán ra tacan tsihin nyɨvɨ. Tan iyo xaan cuñí ra naha tsa nacaha̱n ra. Tan taxin ña cuvi̱ ra naha. \s1 Nu cuñí ra cuví saduceo naha ra jandavi ñaha ra naha tsi ra Jesús \r (Mt. 22.23-33; Mr. 12.18-27) \p \v 27 Tsa yaha̱ can tan tsaa̱ juhva ra cuví saduceo nu nyií ra Jesús. Maa ra naha cuví ra tsa catyí tyin ña nandoto nyɨvɨ tun tsa tsihi̱ ñi. \p \v 28 Tacan tan catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Maestro, jandoo̱ ra Moisés tyiñu ihya tyin tatun iin ra tsihi̱ tan nandoo̱ ñasɨɨhɨ ra, tatun nduve sehe ra tsicoo̱ tsihin ña, taahán tsi tsa tindaha ra cuví yañi ra tsihin ña, tan coo sehe ra tsihin ña tsa cuenda ra yañi ra. \v 29 Maa tyin cuñí ndi coto ndi nácaa, tyin tsicoo̱ iin ra tan tsicoo̱ utsa sehe ra. Tan ra tsa ñihi ca tsicoo̱ ñasɨɨhɨ ra, maa tyin nduve sehe ñi tsicoo̱, tan tsihi̱ ra. \v 30 Tacan tan naquihi̱n ra tsa tsinu uvi tsi ña can. Tan nduve tucu sehe ñi tsicoo̱. Tan tsihi̱ tucu ra can. \v 31 Tan juvin ñi tacan javaha̱ ra tsinu uñi. Tandɨhɨ tsa utsa ra naha javaha̱ tacan. Ndi intuhun ra tan ña tsicoo̱ sehe ra tsihin ña. \v 32 Tan nu ndɨhɨ tuhun tsihi̱ ndɨhɨ maa ña. \v 33 Tan cuñí ndi coto ndi yóo ra cua cuvi yɨɨ ña tsitsi tsa tandɨhɨ tsa utsa taahan ra naha quɨvɨ cua nandoto nyɨvɨ ―catyí ra saduceo naha ra. \p \v 34 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Ihya nu ñuhu ñayɨvɨ, rayɨɨ tan ñaha tindahá ñi. \v 35 Maa tyin nyɨvɨ tsa nacatsi̱ Nyoo tyin nandoto ñi tan coo ñi nu ndacá ñaha ra, ña tindaha ca ñi tan ndi ña cua cuhva ca ñi sehe ñi tindaha. \v 36 Tan nduve tuhun tsiihí iyó ndacan tyin cua cuvi ñi tumaa ángel. Tan cua cuvi ñi sehe Nyoo tyin nandoto̱ ñi. \v 37 Tan tsa cuenda tuhun tsa nandotó ndɨyɨ. Tsa nditsa cuví tsi tyin yacan jacoto̱ ra Moisés nu nacatyi̱ tuhun ra nácaa cayú taca iñu can. Tsihin can jacoto̱ ra tsi yo tyin nyɨvɨ tsiihí cua nandoto ñi. Tyin catyi̱ ra: “Jutu yo Nyoo cuenda ra Abraham, tan cuenda ra Isaac, tan cuenda ra Jacob”, catyí ra Moisés. \v 38 Tacan catyi̱ ra tyin Nyoo, ñavin Nyoo cuenda nyɨvɨ tsiihí cuví ra. Nyoo cuenda nyɨvɨ nyito cuví ra. Tyin tsa cuenda Nyoo tandɨhɨ yo tan nyito añima yo vasu tsa tsihi̱ cuñu ñuhu yo ―catyí ra Jesús. \p \v 39 Tacan tan juhva ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra catyí ra naha: \p ―Vaha xaan nacaha̱n un, Maestro ―catyí ra naha. \p \v 40 Tacan tan ña caná ca maa iñi ra naha nducu tuhun ra naha náa inga ca nducu tuhun ra naha tsi ra. \s1 Ra Cristo cuví ra tata ra David, tan juvin ñi cuví tucu ra Sehe Nyoo \r (Mt. 22.41-46; Mr. 12.35-37) \p \v 41 Tacan tan tsica̱ tuhun ra Jesús tsi ra naha: \p ―¿Nacuenda catyí yo tyin ra Cristo tata ra David cuví tsi ra? \v 42-43 Tyin juvin ñi maa ra David catyí ra nu libru Salmo: \q1 Caahán Nyoo Jutu yu tsihin Jutu Mañi yu, ra Cristo, tan catyí ra tsihin ra: \q1 “Cu̱nyaa xiin cuaha yu nda cuanda cuhva yu tsi nu xaan iñi tsi un tyin cuhvi tsaha un tsi nahnu”, catyi̱ Nyoo tsa tsatyiñu̱ ra yuhu ra David taha̱n tsanaha. \m \v 44 ¿Nacaa tsa tata ra David cuví tucu ra Cristo, tan juvin ñi maa ra David catyí tyin Jutu Mañi ra cuví tsi ra Cristo? ―catyí ra Jesús. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin cuaha xaan cuatyi ra maestro cuenda ley vehe ñuhu iyó \r (Mt. 23.1-36; Mr. 12.38-40, Lc. 11.37-54) \p \v 45 Tandɨhɨ nyɨvɨ tsiñi̱ ñi tsa caha̱n ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra nu caha̱n ra tyehen: \p \v 46 ―Ja̱ha ndo cuenda tsi ndo tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra. Tyin taahán xaan iñi ra naha cunditsi ra naha jahma nañi. Tan cuahan ra naha nuyahvi, cuñí ra naha tsa cuhva nyɨvɨ yucú nuyahvi nacumi tsi ra naha tsihin tsa jaha ñi tsa ñayɨvɨ tsi ra naha. Tan nanducú ra naha tyayu vaha cunyecu ra naha tsitsi vehe ñuhu, tan nu cuahán ra naha vico. \v 47 Tan naha tsicán tahvi ra naha tsi Nyoo nu tuví, tsa cuñí ra naha tsa nyehe nyɨvɨ tan catyi ñi tyin vaha xaan nyɨvɨ cuví ra naha. Maa tyin juvin ñi maa ra naha cuví ra quinyaá vehe ñi ndaahvi tsa tsihi̱ yɨɨ tyin ña cuví tyahvi ñi xuhun tsa tavá ra naha tsi ñi. Yacan ñihi xaan cua tatsi tuñi Nyoo tsi ra naha ―catyí ra Jesús. \c 21 \s1 Tsa jamañi̱ iin ñaha ndaahvi tsa tsihi̱ yɨɨ \r (Mr. 12.41-44) \p \v 1 Tan nyehe̱ ra Jesús tyin cuaha xaan nyɨvɨ cuca tyihí ñi xuhun tsitsi caja tsa nyií tsitsi vehe ñuhu cahnu. \v 2 Tan nyehe̱ tucu ra tsi iin ñaha ndaahvi tsa tsihi̱ yɨɨ. Tan tyihi̱ ña uvi taahan ñi xuhun nyihi. \v 3 Tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin nuu Nyoo cuaha ca xuhun tyihi̱ ñaha ndaahvi ihya tan ñavin ca tandɨhɨ ñi cuca can. \v 4 Tyin tsa ndoo̱ ña tyihí ñi. Tan ñaha ihya tyihi̱ ña tandɨhɨ tsa iyó tsi ña ―catyí ra. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tyin cua tanɨ vehe ñuhu cahnu \r (Mt. 24.1-2; Mr. 13.1-2) \p \v 5 Tacan tan juhva nyɨvɨ natuhún ñi tuhun cuenda vehe ñuhu cahnu ican. Tan catyí ñi tyin sɨɨ xaan caá yuu. Tan sɨɨ xaan caá tsa jamañi̱ nyɨvɨ. Tacan tan catyí ra Jesús: \p \v 6 ―Coo quɨvɨ tan cua tanɨ tandɨhɨ tsa nyehé ndo ihya. Tan ndi intuhun ca yuu tan ña cua coso ca sɨquɨ inga tsi. Ndɨhɨ tsi cua canɨ nu xaan iñi tsi ndo. \s1 Tsa cua cuvi tsa ndi cumañi ca naa ñuhu ñayɨvɨ \r (Mt. 24.3-28; Mr. 13.3-23) \p \v 7 Tacan tan nducú tuhun nyɨvɨ tsi ra Jesús, tan catyí ñi: \p ―Maestro, ¿ama cua cuvi tandɨhɨ tsa caahán un ihya? ¿Nacaa tan coto ndi tatun tsa cuyatyin tsa naa ñuhu ñayɨvɨ? ―catyí ñi. \p \v 8 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Ja̱ha vaha ndo cuenda, coto jandavi ñaha nyɨvɨ tsi ndo. Tyin cuaha xaan ra cua quitsi, tan cua cuatyiñu ra naha sɨvɨ yu, tan cua catyi ra naha: “Yuhu cuví Cristo, ra tsa jaquitsi̱ Nyoo. Tyin tsa cuñí naa ñuu ñayɨvɨ”, cua catyi ra. Maa tyin ña cunyicun ndo tsi ra naha. \v 9 Tan quɨvɨ cua ñihi tuhun ndo tyin tsa iyó cuatyi tan ñihi cañí tahan nyɨvɨ, ña nayuhvi ndo. Tyin tandɨhɨ can taahán tsi cuvi tsa jihna ñi. Maa tyin cumañi ca tsaa quɨvɨ tsa cua naa ñuhu ñayɨvɨ. \p \v 10 Tan catyí tucu ra: \p ―Nyɨvɨ iyó iin ñuu cua cañi tahan ñi tsihin nyɨvɨ inga ñuu. Tan cua coo cuatyi. \v 11 Tan ñihi xaan cua taan. Tan cua coo tama. Tan cua coo cuehe tandɨhɨ ñi ityi. Tan cua nyehe nyɨvɨ tsa yuuhví ityi andɨvɨ. Tan cuaha xaan tsa iyo nahnu tsa ña tuhvá nyɨvɨ nyehe tan cua nyehe ñi. \v 12 Maa tyin tsa ndi cumañi ca cuvi yacan, cua cuxaan iñi nyɨvɨ tsi ndo. Tan cua ndacan ñi cuatyi tsaha ndo. Tyin cua cutuñi ndo tan cua cuhva cuenda ñi tsi ndo tsi ra jutu. Tan cua tyihi ñi tsi ndo tsitsi vehe caa. Tan cua cundaca ñi tsi ndo nuu rey tan nuu ra ndacá ñaha tsacatyi sɨvɨ yuhu. \v 13 Tacan tan cuví cahan ndo tuhun yu tsihin ñi. \v 14 Maa tyin ja̱ha ndo cuenda tan ña cua caca iñi ndo náa tuhun cua nacahan ndo tsihin ra ndacá ñaha ican. \v 15 Tyin yuhu cua cuhva yu tuhun cua cahan ndo. Tan cua cuhva yu tsa nyityi jiñi ndo nu cua cahan ndo. Ndi intuhun nu xaan iñi tsi ndo tan ña cuvi jaha nahnu tsi ndo. \v 16 Maa tyin nyɨvɨ cua cuhva cuenda ñi tsi ndo tsi nu xaan iñi tsi ndo. Nda cuanda jutu ndo tan sɨhɨ ndo, ra cuví yañi ndo, nyɨvɨ ndo, tan ra vaha iñi tsi ndo cua cuhva cuenda ra naha tsi ndo tsi nu xaan iñi tsi ndo. Tan yɨhɨ́ nyooho cua cahñi nyɨvɨ tsi ndo. \v 17 Tandɨhɨ nyɨvɨ tan ndasɨ cua cuñi ñi nyehe ñi tsi ndo tsacatyi yuhu. \v 18 Maa tyin ndi intuhun ixi jiñi ndo tan ña cua cunaa. \v 19 Tatun ña ndu uvi iñi ndo tsa nyicun ndo tsi yu, cua cacu ndo. \p \v 20 ’Quɨvɨ cua nyehe ndo tyin nɨɨ canduvi yuhu ñuu Jerusalén ihya nyecú andaru, coto ndo tyin tsa cuñi naa ñuu ihya. \v 21 Tan nyɨvɨ iyó ñuu tsa cayucú Judea, cua cunu ñi tan cuhun xeehe ñi ityi yucu. Tan nyɨvɨ iyó ñuu Jerusalén ihya, cua quita ñi. Tan nyɨvɨ iyó tsitsi cuhu, ña cua quitsi nuhu ñi ñuu ihya. \v 22 Tyin yacan cuví quɨvɨ tsa cua tatsi tuñi Nyoo tsi nyɨvɨ ñuu ihya. Tyin tsa cua cuvi tandɨhɨ cuhva catyí nu tutu Nyoo. \v 23 Tan ndahvi ñiñaha tsa ñuhú sehe quɨvɨ can. Tan ndahvi ñi tsa iyó sehe lee tsa ndi tyaxín. Tyin cuaha xaan tundoho cua nyehe ñi tan tandɨhɨ nyɨvɨ. Tyin cahnu xaan tsa uhvi cua nyehe nyɨvɨ ñuu Jerusalén ihya cua jaha Nyoo. \v 24 Andaru cua cahñi ra naha tsi juhva nyɨvɨ tsihin mityi. Tan cua tɨɨn ra naha juhva ñi tan cundaca ra naha tsi ñi ñuu nahnu. Tan nyɨvɨ tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví, cua cuyucu ñi ñuu Jerusalén ihya nda cuanda quɨvɨ tsa catyí maa Nyoo. \s1 Nacaa cua quitsi Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria inga tsaha \r (Mt. 24.29-35, 42-44; Mr. 13.24-37) \p \v 25 ’Tacan tan cuaha tsa iyo cua nyehe nyɨvɨ nu ñicanyii, tan nu yoo, tan nu tiñuu. Tan ihya nu ñuhu ñayɨvɨ cua nayuhvi ñi tsihin tsa iyo cua nacatyin ndutya ñuhu. \v 26 Tan cua cúu naaha ñi tsihin tsa yuuhví ñi tsa tsicá iñi ñi náa ndɨhɨ tsa cua cuvi ihya nu ñuhu ñayɨvɨ. Tyin nda cuanda tsa iyó andɨvɨ cua nacanda tan taan. \v 27 Tacan tan cua nyehe ñi tsi yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, vatsí nuu yu tsitsi vico tsihin tunyee iñi Nyoo, tan tsihin tsa cahnu cuví ra. \v 28 Tan cuhva tsa cua quitsaha yacan tan ja̱ndu iin ndo iñi ndo tan cu̱sɨɨ iñi ndo tyin numi xaan cua cacu ndo ―catyí ra. \p \v 29 Tacan tan tsaha̱ cuenda ra Jesús iin cuhva ihya, tan catyí ra: \p ―Ja̱ha ndo cuenda yutun higuera, tsihin tandɨhɨ ca yutun. \v 30 Tatun tsa nduyutyá numa tun tsa cuyatyin cuun savi. \v 31 Tan tacan tucu nyooho, tatun tsa nyehe ndo tyin tsa quitsaha̱ cuví tandɨhɨ tsa caha̱n yu tsihin ndo, co̱to ndo tyin tsa nyanaá quɨvɨ tsa cundaca ñaha Nyoo nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \p \v 32 ’Maa tyin tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin yacan cua cuvi jihna tsa ndi cumañi ca cúu nyɨvɨ tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. \v 33 Coo quɨvɨ cua naa andɨvɨ tan ñuhu ñayɨvɨ, maa tyin tuhun caahán yu, ña cua cundɨhɨ tsi. \p \v 34 ’Tan ja̱ha ndo cuenda tsi ndo coto ndundava iñi ndo tsihin tsa cua javaha ndo tsa caquiñi, a tsa coho ndo nyixi, a tsa caca xaan iñi ndo tundoho ñayɨvɨ ihya. Ja̱ha ndo cuenda coto ndundava iñi ndo tsihin yacan. Tan coto sana iñi ndo tan quita quɨvɨ cua quitsi yu tan cua quitsi tundoho cua nyehe ndo. \v 35 Tyin tacan cua cuvi, tandɨhɨ nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ, sana iñi ñi tan tumaa iin tsa cua nacasɨ Nyoo nu yucú ñi tan ña cua cuvi quita ñi. \v 36 Maa tyin nyooho cu̱atu ndo. Nda̱can tahvi ndo tsi Nyoo tandɨhɨ quɨvɨ, na jacacu ra tsi ndo. Tan ña nyehe ndo tandɨhɨ tundoho tsa cua coo. Nda̱can tahvi ndo, tacan tan cua cuvi tsaa ndo nu nyaá yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria ―catyí ra Jesús. \p \v 37 Tan tandɨhɨ quɨvɨ jacuahá ra Jesús tsi tandɨhɨ nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu cahnu. Tan tsa tsacuaa tsicá ra yucu Olivo. \v 38 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsaá ñi tsitsi vehe ñuhu cahnu ndɨhɨ tsa tuvi, tyin tyaa soho ñi tsa caahán ra. \c 22 \s1 Nu cua xico ra Judas Iscariote tsi ra Jesús \r Mt. 26.1-5, 14-16; Mr. 14.1-2, 10-11; Jn. 11.45-53) \p \v 1 Tan tsa nyanaá yatyin quɨvɨ tsa cua coo vico pascua, vico nu tuhvá nyɨvɨ tsatsí paan tsa nduve yutsan iya yɨhɨ́. \v 2 Tan ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra, nducú xaan ra naha cuhva cahñi ra naha tsi ra Jesús. Maa tyin yuuhví ra naha tsi nyɨvɨ. \p \v 3 Tacan tan quɨhvɨ̱ nu ña vaha tsi nu Judas Iscariote. Tan nu ihya cuví iin tsa utsi uvi taahan ra tsa nacatsi̱ ra Jesús. \v 4 Tan nu ihya, tsaha̱n nu tsicaha̱n nu tsihin jutu tsa cuví ityi nuu tan tsihin ra yɨhɨ́ ndaha tsi ra jahá cuenda vehe ñuhu cahnu naha ra. Tan natuhu̱n tahan ra naha nácaa cua cuhva cuenda nu Judas tsi ra Jesús tsi ra naha. \v 5 Tan ra ican naha ra sɨɨ xaan cuñí ra naha. Tan tyihi̱ ra naha cuhva tyin cuhva ra naha xuhun tsi ra Judas. \v 6 Tan ra Judas ndoo̱ ra vaha. Tan quitsaha̱ nducú ra cuhva ama cua nacuhva cuenda ra tsi ra Jesús tsi ra can naha ra, cuhva tsa nduve nyɨvɨ yucú tsihin ra Jesús. \s1 Nu cuxiñi̱ ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra \r (Mt. 26.17-29; Mr. 14.12-25; Jn. 13.21-30; I Co. 11.23-26) \p \v 7 Tan tsaa̱ quɨvɨ tsa cuvi vico tsa tsatsí nyɨvɨ paan tsa nduve yutsan iya yɨhɨ́. Tan juvin ñi quɨvɨ ican tuhvá ñi tsahñí iin mbee luhlu tsa vico pascua can. Tyin catsi ñi tsi tɨ. \v 8 Tan ra Jesús jacuhu̱n ra tsi ra Pedro tsihin ra Juan, tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Cu̱aahan ndo cujanduvaha ndo mbee tsa cua cuxiñi yo cuenda vico pascua ―catyí ra. \p \v 9 Tacan tan nducú tuhun ra naha tsi ra: \p ―¿Numaa cuñí un javaha ndi tsa cuxiñi yo? ―catyí ra naha. \p \v 10 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Cu̱aahan ndo tsitsi ñuu. Ican cua nañihi ndo tsi iin ra nyisó iin quɨyɨ ndutya. Cu̱aahan ndo tsata ra tan quɨhvɨ ndo vehe nu quɨhvɨ ra. \v 11 Tan ca̱tyi ndo tsihin tsitoho vehe can: “Ra cuví Maestro, cuñí ra coto ra numaa nyaá cuartu nu cua cuxiñi ra tsihin ra tsicá tsihin ra, tyin jacahnu ra vico pascua.” Tacan ca̱tyi ndo tsihin ra. \v 12 Tacan tan cua janaha ra iin cuartu cahnu ityi sɨquɨ, nu tsinu uvi pisu tsi ndo. Tan tsa nduvaha̱ maa tsi. Tan ndacan cua javaha ndo tsa cuxiñi yo ―catyí ra tsihin ra naha. \v 13 Tacan tan cuahán ra naha. Tan nañihi̱ ra naha tandɨhɨ tumaa tsa caha̱n ra Jesús. Tacan tan na ica̱ vaha ra naha tsa cuxiñi ra naha cuenda vico pascua. \p \v 14 Tacan tan tsa taha̱n tsi cuhva tsa cuxiñi ra Jesús tsihin tandɨhɨ ra tava̱ tyiñu ra, tsinyecu̱ ra naha yuhu mesa. \v 15 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Cuñí xaan yu cuxiñi yu tsihin ndo cuenda vico pascua ihya tsa ndi cumañi ca nyehe yu tundoho tan cúu yu. \v 16 Tan catyí yu tsihin ndo tyin ña cua catsi ca yu inga tsaha tsa cuenda vico ihya, nda cuanda tahan tsi inga tsaha nda nu ndacá ñaha Nyoo ―catyí ra. \p \v 17 Tacan tan quihi̱n ra iin vasu vinu. Nacuhva̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo. Yaha̱ can tan catyí ra tsihin ra nyecú tsihin ra: \p ―Qu̱ihin ndo tsehe. Tan co̱ho ndo luxu luxu. \v 18 Tyin catyí yu tsihin ndo tyin ña cua coho ca yu vinu nda cuanda quitsi Nyoo tan quitsaha cundaca ñaha ra nu ñuhu ñayɨvɨ ihya ―catyí ra. \p \v 19 Yaha̱ can tan quihi̱n ra paan, tan tsaha̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo, tan tsahnya̱ sava ra can. Tsahan tsaha̱ ra can tsi ra naha. Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Paan ihya cuví tumaa cuñu ñuhu yu. Tyin cua cuhva cuenda yu tsi yu tan cúu yu tsa cuenda tsa vaha tsi maa ndo. Tacan cuñí tsi ndu̱cuhun iñi ndo tsi yu tan cu̱xiñi ndo tyehen ―catyí ra. \p \v 20 Tan tsa yaha̱ cuxiñi̱ ra naha, tacan tan quihi̱n ra vasu vinu, tan catyí ra: \p ―Tsihin vinu ihya ndoó Nyoo tyiñu tsihin ndo vityin. Tyin vinu tsa yɨhɨ́ tsitsi vasu ihya, tumaa nɨñɨ yu cuví tsi. Tan tsa vaha tsi nyooho tan cua catɨ nɨñɨ yu. Tan cua cúu yu. \p \v 21 ’Maa tyin vityin, ra tsa cua nacuhva cuenda tsi yu tsi ra xaan iñi tsi yu, iin ñi nu yosó ndaha ra tsihin ndaha yu nu mesa ihya. \v 22 Tyin yuhu, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, cua tahan yu tumaa tsa nyaá maa tsa cua tahan yu. Maa tyin ¡ndahvi ra tsa cua nacuhva cuenda tsi yu! ―catyí ra Jesús. \p \v 23 Tacan tan ra tsicá tsihin ra Jesús quitsaha̱ nducú tuhun tahan ra naha, ndáa ra cua nacuhva cuenda tsi ra Jesús tsi ra xaan iñi tsi ra. \s1 Nu caha̱n yuhu tahan ra tsicá tsihin ra Jesús, yóo ra cahnu ca cuví \p \v 24 Yaha̱ can tan quitsaha̱ caahán yuhu tahan ra tsicá tsihin ra Jesús, ndáa ra cahnu ca cuví. \v 25 Tan ra Jesús catyí ra: \p ―Tsitó nyooho tyin ra ndacá ñaha tsi nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ, ñihi xaan ndacá ñaha ra naha tsi ñi. Tan cuñí ra naha tyin catyi nyɨvɨ tyin jatyinyeé ra naha tsi ñi. \v 26 Maa tyin nyooho ña taahán tsi javaha ndo tumaa javahá ra ican naha ra. Tyin tatun cuñí ndo cuvi ndo ra cuví ityi nuu, taahán tsi janduluhlu ndo tsi ndo. Tan tatun cuñí ndo cundaca ñaha ndo, cuñí tsi tsa cuvi ndo musu tandɨhɨ ndo. \v 27 Tyin nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, ra cuví ityi nuu cuví ra tsa ña jahá tyiñu. Tan nyaá ra yuhu mesa tan musu ra tsahá tsa catsi ra. Maa tyin yuhu, ra cuví ityi nuu cuví yu, tan cuví yu musu ndo. \p \v 28 ’Tan nyooho cuví ndo tsa nyecú tsihin yu tandɨhɨ nu nyehe̱ yu tundoho. \v 29 Yacan cuenda, yuhu tsaha̱ yu iin nu cua cundaca ñaha ndo tumaa tsa tsaha̱ Jutu yu tsa cundaca ñaha yu. \v 30 Tyin cua catsi ndo tan cua coho ndo nu mesa tsihin yu nda nu ndacá ñaha yu. Tan ndacan cua cunyecu ndo cundaca ñaha ndo nyɨvɨ cuví tata tsa utsi uvi sehe ra Israel. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin cua catyi ra Pedro tyin ña nacoto ra tsi ra \r (Mt. 26.31-35; Mr. 14.27-31; Jn. 13.36-38) \p \v 31 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra Pedro: \p ―Nye̱he vaha un, yooho Simón. Tyin nu ña vaha tsa tsica̱n ndatu nu tsi Nyoo tsa nducu cuhva nu tsi ndo tyin cuñí nu tsa ndu uvi iñi ndo tsa tsinú iñi ndo tsi Nyoo. \v 32 Maa tyin tsica̱n tahvi xaan yu tsi ra tsa cuenda un, na ña jandɨhɨ un tsa tsinú iñi un tsi yu. Tan tsa ndu uvi iñi un cuatyi un, tan natsinu vaha nyico iñi un tsi yu, cua jatyinyee un tsi ra yañi un naha ra tsa ña cua jandɨhɨ ra naha tsa tsinú iñi ra naha tsi yu ―catyí ra Jesús tsihin ra Simón. \p \v 33 Tan ra Simón catyí ra tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, tsa ndu̱ iin vaha iñi yu tsa cuhun yu tsihin un vasu vehe caa, vasu cúu yu tsihin un ―catyí ra. \p \v 34 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Pedro, catyí yu tsihin un tyin vityin tsa ndi cumañi ca vacu tsitooho, yooho cua catyi un uñi tsaha tyin ña nacoto un tsi yu ―catyí ra Jesús tsihin ra. \s1 Nu tsa cuñí tsaa cuhva tsa cua nacuhva cuenda ra Judas tsi ra Jesús \p \v 35 Tacan tan tsica̱ tuhun ra Jesús tsi ra tsicá tsihin ra tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Ndu̱cuhun iñi ndo quɨvɨ tsa jacuhu̱n yu tsi ndo tsa caha̱n ndo tsihin nyɨvɨ, tan nduve tsa tsindaha̱ ndo, ndi marali, ndi xuhun, ndi inga pari nditsan ndo. ¿A cumañi̱ tsa cumañi̱ tsi ndo quɨvɨ can? ―catyí ra Jesús. \p ―Nduve ―catyí ra naha. \p \v 36 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Maa tyin vityin, tatun iyó marali ndo, cu̱ndaha ndo. Tan tatun iyó xuhun ndo, cu̱ndaha ndo. Tatun nduve mityi ndo, xi̱co ndo iin jahma ndo tan ja̱ta ndo mityi ndo. \v 37 Tyin catyí yu tsihin ndo, tyin tandɨhɨ tuhun yu tsa nyaá nu tutu Nyoo cua cundaa tsi, tyehen catyí tsi: “Cua tatsi tuñi nyɨvɨ tsi ra tumaa tsa cuví ra iin ra caquiñi.” Tacan catyí tuhun yu nu tutu Nyoo. Tan tandɨhɨ tsa catyí tsi tsa cuenda yu cua cundaa tsi ―catyí ra. \p \v 38 Tacan tan catyí ra tsicá tsihin ra: \p ―Ihya nyecú uvi taahan mityi ―catyí ra naha. \p ―Tsa iyó vaha ñi ―catyí ra Jesús. \s1 Nu tsica̱n tahvi ra Jesús tsi Nyoo nda Getsemaní \r (Mt. 26.36-46; Mr. 14.32-42) \p \v 39 Tacan tan quita̱ ra Jesús vehe nu nyií ra. Tan cuahán ra yucu Olivo, cuhva tuhvá maa ra tsicá. Tan ra tsicá tsihin ra cuahán ra naha nyicún ra naha tsi ra. \v 40 Tan tsa tsaa̱ ra naha ndacan, catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nda̱can tahvi ndo tsi Nyoo tyin tacan tan ña cuvi jaha canaa nu ña vaha tsi ndo. \p \v 41 Tacan tan cuahán ra Jesús tsa cañi luxu ca, tumaa tsa cañi tsaá iin yuu tun cañi yo can. Tacan tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra. Tan quitsaha̱ caahán ra tsihin Nyoo, \v 42 tan catyí ra: \p ―Tyatya Jutu yu, tun yooho tan cuñí un, ja̱tsiyo tundoho tsa cua nyehe yu ihya. Maa tyin na ña cuvi cuhva cuñí maa yu. Na cuvi cuhva cuñí maa un ―catyí ra Jesús. \p \v 43 Tacan tan quituvi̱ iin ángel Nyoo, tyin cuhva ra tunyee iñi tsi ra Jesús. \v 44 Tan tsitsi tsa nyehé xaan ra Jesús tundoho tsa cuiihya xaan cuñí ra, tan ñihi ca tsica̱n tahvi ra tsi Nyoo. Tan cuaha xaan tyeen ra quitá tan tsatɨ́ tsi nu ñuhu, tan caá tsi tumaa caá nɨñɨ. \p \v 45 Tacan tan nduvita̱ ra tsa ndɨhɨ̱ caha̱n ra tsihin Nyoo. Tan cuahán nyico ra nu yucú ra tsicá tsihin ra. Tan nyehe̱ ra tyin quixí ra naha, tsa cuenda tsa cuiihya xaan cuñí ra naha, ña cunyee̱ iñi ra naha ñumaahna tan quixi̱ ra naha. \p \v 46 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda quixí ndo? Ndu̱vita ndo. Tan nda̱can tahvi ndo tsi Nyoo, tyin tacan tan ña cuvi jaha canaa nu ña vaha tsi ndo. \s1 Nu tsaha̱ cuenda ra Judas tsi ra Jesús tsi nu xaan iñi tsi ra \r (Mt. 26.47-56; Mr. 14.43-50; Jn. 18.2-11) \p \v 47 Ndi caahán ca ra Jesús yacan, tan tsaa̱ cuaha ra catsaa̱. Tan ityi nuu, vatsí nu Judas, iin ra tsicá tsihin ra Jesús. Tan natuhva̱ nu nu nyaá ra Jesús tyin tyayuhu nu tsi ra. \v 48 Tacan tan caha̱n ra Jesús tsihin nu: \p ―Yooho Judas, ¿a tsihin tsa cua tyayuhu un tsi yu, tan cua nacuhva cuenda un tsi yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria tsi nu xaan iñi tsi yu nahnu? ―catyí ra Jesús. \p \v 49 Tan ra nyecú tsihin ra Jesús quitsaha̱ nducú tuhun ra naha tsi ra: \p ―Jutu Mañi ndi ¿a vaha cahnya ndi tsi ra naha tsihin mityi? ―catyí ra naha. \p \v 50 Tacan tan iin ra can, tsahnya̱ ra soho tsiyo cuaha iin ra tsa cuví musu ra jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu. \p \v 51 Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Ja̱ña ndo. Vaha ñi ―catyí ra. \p Tacan tan tɨɨ̱n ra Jesús soho ra ican tan janduvaha̱ ra itsi. \v 52 Tan ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tsihin ra yɨhɨ́ ndaha tsi ra jahá cuenda vehe ñuhu naha ra, tan ra cuví mandoñi naha ra, juvin ra naha cuví ra tsaha̱n tsitɨɨn tsi ra Jesús. Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¿A vatsí tɨɨn ndo tsi yu tumaa tɨɨ́n ndo iin ñasuhu? tyin ndaha ndo mityi tan yutun. \v 53 Ndɨhɨ quɨvɨ tsinyii̱ yu tsitsi vehe ñuhu cahnu, tan ña tɨɨn ndo tsi yu ndacan. Maa tyin vityin tsaa̱ cuhva tsa ndunaa̱ tyin nu ña vaha ndacá ñaha. Yacan cuenda vatsí tɨɨn ndo tsi yu. \s1 Nu caha̱n ra Pedro tyin ña nacotó ra tsi ra Jesús \r (Mt. 26.57-58, 69-75; Mr. 14.53-54, 66-72; Jn. 18.12-18, 25-27) \p \v 54 Tacan tan tɨɨ̱n ra naha tsi ra Jesús. Tan tsindaca̱ ra naha tsi ra nda vehe ra jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu. Tan ra Pedro ndasava ñi cuahán ra nyicún ra. \v 55 Tan tsa tsaa̱ ra naha vehe ra jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu, jataha̱n ra tsa cuví musu naha ra ñuhu̱ nuquehe. Tan tsinyecu̱ ra naha tanɨɨ canduvi nu cayú ñuhu̱ can. Tan tsinyaa̱ ndɨhɨ ra Pedro tyañu ra naha. \v 56 Tan tsa ndunditsín tsa cayú ñuhu̱ ican, tacan tan iin ñaha tsa cuví musu jutu can, nyehe̱ ña tsi ra Pedro. Tan catyí ña: \p ―Ra ihya tsicá tucu ra tsihin ra can ―catyí ña. \p \v 57 Maa tyin ra Pedro catyí ra: \p ―Yuhu ña nacotó yu tsi ra can. \p \v 58 Tañi ñi tan nyehe̱ tucu inga nyɨvɨ tsi ra Pedro, tan catyí ñi tsihin ra: \p ―Yooho, cuenda ra ican cuví un ―catyí ra. \p Tan ra Pedro catyí ra: \p ―Ña nditsa \p \v 59 Tan tsa yaha̱ iin hora, tan nyehe̱ tucu inga ra tsi ra Pedro tan catyí ra tsihin ra: \p ―Tsa nditsa tyin juvin ra ihya cuví iin ra tsa tsicá tsihin ra can. Tyin juvin ra Galilea cuví ra ―catyí ra. \p \v 60 Tacan tan catyí ra Pedro: \p ―Ña tsitó yu náa caahán un ―catyí ra. \p Tan juvin ñi cuhva can, tsitsi tsa ndi caahán ca ra Pedro tan navacu̱ ñi iin tsitooho. \p \v 61 Tacan tan ra Jesús nanyehe̱ ra nuu ra Pedro. Tan ra Pedro nducuhu̱n iñi ra tsa caha̱n ra Jesús tsihin ra: “Tsa ndi cumañi ca navacu tsitooho, yooho tsa cahan un uñi tsaha tyin ña nacotó un tsi yu.” \p \v 62 Tacan tan quita̱ ra Pedro ityi tsata vehe. Tan tsacu̱ xaan ra tsa cuiihya cuñí ra. \s1 Nu tsacu̱ nducu nyaa ra naha tsi ra Jesús tan cañi̱ ra naha tsi ra \r (Mt. 26.67-68; Mr. 14.65) \p \v 63 Tacan tan ra jahá cuenda tsi ra Jesús, quitsaha̱ tsacú nducu ra naha tsi ra. Tan cañi̱ ra naha tsi ra. \v 64 Tsahñi̱ ra naha jahma nuu ra, tan quitsaha̱ cañí ra naha nuu ra. Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Na̱coto yóo ra cañí tsi un ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 65 Tan cuaha xaan ca maa tsa caha̱n nyaa ra naha tsi ra. \s1 Nu tsica̱ tuhun mandoñi naha ra tsi ra Jesús tatun Sehe Nyoo cuví tsi ra \r (Mt. 26.59-66; Mr. 14.55-64; Jn. 18.19-24) \p \v 66 Tan tsa cunditsi̱n inga quɨvɨ, tan ndu ii̱n ra cuví mandoñi tsahnu ñuu can tsihin ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan tsihin ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra. Tan quihi̱n ra naha tsi ra Jesús, cuahán tsihin ra nda nu cua coo Junta Cahnu. Tan nducu̱ tuhun ra naha tsi ra Jesús: \p \v 67 ―Ca̱tyi tuhun tsihin ndi tun juvin ra Cristo cuví un ―catyí ra naha tsihin ra. \p Tan ra Jesús nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Tatun catyi yu tsihin ndo tyin juvin yu cuví, ña cua tsinu iñi ndo tsa cahan yu. \v 68 Tan tatun nducu tuhun tucu maa yu tsi ndo, ña cua nacahan ndo, tan ndi ña cua jaña ndo tsi yu. \v 69 Maa tyin vityin tan ityi nuu ca, Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria cua cunyaa ra xiin cuaha Nyoo, ra tsa iyó tandɨhɨ tunyee iñi ―catyí ra Jesús. \p \v 70 Tacan tan tandɨhɨ ra naha tsica̱ tuhun ra naha tsi ra: \p ―Tun tacan, Sehe Nyoo cuví tsi un ―catyí ra naha. \p Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Juvin, sehe Nyoo tsi yu tumaa catyí maa ndo. \p \v 71 Tacan tan natuhu̱n tahan ra naha: \p ―Tsiñí ndo tsa caahán ra. Ña cuñí ca tsi tsandaa. Tyin tsa tsiñi̱ maa yo tsa caha̱n ra ―catyí ra naha. \c 23 \s1 Nu nyehe̱ ra Pilato tyin nduve cuatyi ra Jesús \r (Mt. 27.1-2, 11-14; Mr. 15.1-5; Jn. 18.28-38) \p \v 1 Tacan tan nduvita̱ tandɨhɨ ra naha. Tan tsindaca̱ ra naha tsi ra Jesús nda nu nyaá ra Pilato, [ra ndacá ñaha quee̱ nda ñuu Roma]. \v 2 Tacan tan quitsaha̱ tyaá ra naha cuatyi tsi ra Jesús nuu ra Pilato tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Ra ihya, jatɨvɨ́ ra tsi nyɨvɨ tsihin tsa caahán ra tsihin ñi, tyin caahán ra tyin ña vaha tsa tyahvi ndi xuhun tsi ra ndacá ñaha nda ñuu Roma. Tan caahán tucu ra tyin cuví ra Cristo, ra tsa jaquitsi̱ Nyoo tyin cuvi ra rey ―catyí ra naha tsihin ra Pilato. \p \v 3 Tacan tan ra Pilato tsica̱ tuhun ra tsi ra Jesús: \p ―¿A yooho cuví Rey cuenda nyɨvɨ Israel? ―catyí ra. \p Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Juvin, tumaa catyí maa un. \p \v 4 Tacan tan catyí ra Pilato tsihin ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan tsihin nyɨvɨ: \p ―Nduve cuatyi ra ihya ―catyí ra tsihin ñi. \p \v 5 Maa tyin jañihi̱ ca ñi caahán ñi. Tan catyí nyico ñi: \p ―Cahnu xaan cuatyi ra. Tyin cuaha xaan tɨsɨhɨ tsahá ra, tyin jacuahá ra tsi nyɨvɨ. Tsa jihna ñi quitsaha̱ caahán ra tsihin nyɨvɨ iyó ñuu tsa cayucú Galilea. Tan nanɨɨ ityi vatsí ra, jacuahá ra tsi nyɨvɨ. Tan vityin tsa tsaa̱ ra Judea ihya tan juvin ñi yacan javahá ra ―catyí ñi. \s1 Nu jacuhu̱n ra Pilato tsi ra Jesús nu nyaá ra Herodes, ra cuví rey nyɨvɨ iyó Galilea \p \v 6 Cuhva tsa tsiñi̱ ra Pilato yacan, tan nducu̱ tuhun ra tatun ra Galilea cuví ra Jesús. \v 7 Tan catyí nyɨvɨ tsihin ra tyin juvin. Tacan tan jacuhu̱n ra Pilato tsi ra nda nu nyaá ra Herodes. Tyin ra Herodes cuví ra ndacá ñaha Galilea can. Tan quɨvɨ can nyií ra ñuu Jerusalén. \v 8 Tan cuhva tsa nyehe̱ ra Herodes tsi ra Jesús, sɨɨ xaan cuñí ra. Tyin tsanaha xaan cuñí ra nyehe ra tsi ra. Tyin ñihi̱ tuhun ra tyin cuaha xaan tsa iyo javahá ra. Tan cuñí xaan ra nyehe ra iin tsa iyo tsa cua javaha ra Jesús. \v 9 Tan cuaha xaan tsa nducu̱ tuhun ra Herodes tsi ra Jesús. Maa tyin ra Jesús ña nacaha̱n maa ra. \v 10 Ican nyecú ndɨhɨ tucu ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan ra maestro cuenda ley vehe ñuhu naha ra. Tan tyaa̱ xaan ra naha cuatyi tsi ra Jesús. \v 11 Tacan tan ra Herodes tsihin andaru cuenda ra, tsacu̱ nducu ra naha tsi ra. Tan jacunditsi̱ nuu ra naha iin jahma yahvi tan sɨɨ caá tsi ra Jesús, tumaa caá tsa tuhvá rey tsinditsí. Tacan tan jacuhu̱n nyico ra Herodes tsi ra nda nu nyaá ra Pilato. \v 12 Tan quɨvɨ can ra Pilato tsihin ra Herodes nduvaha̱ iyó ra naha. Tyin nu quitsi̱ quɨvɨ, ña cuvi̱ nyehé tahan ra naha tsi ra naha. \s1 Nu cutuñi̱ ra Jesús tyin cua cúu ra \r (Mt. 27.15-26; Mr. 15.6-15; Jn. 18.39-19.16) \p \v 13 Tacan tan ra Pilato jandu ii̱n ra tsi ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, tan ra cumí tyiñu vehe ñuhu naha ra, tan tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ. \v 14 Tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Nyooho quitsi̱ ndaca ndo tsi ra ihya nu nyaá yu. Tan catyí ndo tyin jatɨvɨ́ ra tsi nyɨvɨ. Maa tyin yuhu tsa jacutuñi̱ yu tsi ra nuu ndo. Tan nduve cuatyi ra tumaa cuhva caha̱n ndo can nañihi̱ yu. \v 15 Tan ndi ra Herodes tan ña nañihi̱ ra ndi intuhun cuatyi ra. Yacan jaquitsi̱ nyico ra tsi ra inga tsaha nu nyaá yu. Nye̱he ndo tyin nduve cuatyi ra. Tan yacan ña taahán tsi tsa cúu ra. \v 16 Yacan cuenda cua tatsi tuñi yu tsi ra. Yaha can tan cua jaña yu tsi ra ―catyí ra Pilato. \p \v 17 Tacan catyí ra Pilato tyin tsitsi vico ican, taahán tsi tsa jaña ra iin ra yucú vehe caa, tumaa tuhvá maa ra icá. \v 18 Maa tyin tandɨhɨ nyɨvɨ iin caa ñi cana̱ tsaa ñi tan catyí ñi: \p ―Ca̱hñi tsi ra Jesús. Tan ja̱ña tsi ra Barrabás ―catyí ñi. \p \v 19 Tan ra Barrabás can nyií ra vehe caa tsa cuenda tsa cañi̱ tahan ra tsihin ra cumí tyiñu ñuu can. Tan inga tuhun tyin tsahñi̱ ra nyɨvɨ. \v 20 Tan ra Pilato cuñí ra jaña ra tsi ra Jesús. Tan quitsaha̱ caahán ra tsihin nyɨvɨ can inga tsaha tyin cua jaña ra tsi ra. \v 21 Maa tyin nyɨvɨ tsaa ca cana̱ tsaa ñi: \p ―¡Tya̱a tsi ra nu cruu. Na cúu ra nu cruu! \p \v 22 ―¿Náa tsa ña vaha javaha̱ ra ihya? Tan nyehé yu tyin ña taahán tsi tsa cúu ra. Cua tatsi tuñi ñi yu tsi ra, tan cua jaña yu tsi ra ―catyí ra Pilato. \p \v 23 Maa tyin nyɨvɨ cana̱ tsaa ca ñi, tan catyí ñi tyin nacahñi ra tsi ra Jesús nu cruu. Tan maa ñi tan tsihin ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra, ñihi̱ ñi tsa cuñí ñi tyin cana̱ tsaa xaan ñi. \v 24 Tacan tan javaha̱ ra Pilato cuhva caha̱n ñi. \v 25 Tan jaña̱ ra tsi ra Barrabás, ra tsa nyií vehe caa tsa cuenda tsa cañi̱ tahan ra tsihin ra cumí tyiñu tan tsa cuenda tsa tsahñi̱ ra nyɨvɨ. Tan nacuhva cuenda ra Pilato tsi ra Jesús tsi ñi cuhva cuñí maa ñi. \s1 Nu tyaa̱ ra naha tsi ra Jesús nu cruu \r (Mt. 27.32-44; Mr. 15.21-32; Jn. 19.17-27) \p \v 26 Tacan tan quihi̱n andaru tsi ra Jesús. Tan cuahán ra tsihin ra naha. Tan tɨɨ̱n tucu ra naha tsi iin ra ñuu Cirene nañí Simón. Ra ican ndi vatsí nuhu ra quee̱ ra cuhu. Tan jañiñi̱ ra naha tsi ra tsa cuiso ra cruu ra Jesús. Tan cuhun ra ityi tsata ra. \p \v 27 Tan cuaha xaan nyɨvɨ cuahán ityi tsata ra Jesús. Tan cuaha xaan ñiñaha tsacú xaan ñi tsa cuiihya cuñí ñi tsacatyi tundoho taha̱n ra. \v 28 Maa tyin ra Jesús nanyehe̱ ra nuu ñi. Tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Tandɨhɨ nyooho, ñiñaha ñuu Jerusalén ihya, ña vacu ndo tsacatyi yuhu. Va̱cu ndo, tsacatyi maa ndo tan tsacatyi sehe ndo. \v 29 Tyin cua quitsi quɨvɨ cua nyehe xaan ndo tundoho. Tan cua cahan nyɨvɨ tsi tandɨhɨ ndo tsa cuví ndo ñaha tsa ña cuví coo sehe. Tan cua cahan ñi tsihin ndo: “Vaha xaan tyin nduve sehe ndo tsicoo̱ tyin cuaha xaan tundoho nyehé yo vityin”, cua catyi ñi tsihin ndo. \v 30 Tyin quɨvɨ can cua cuñi ñi nduva yucu tsata ñi tan quɨhvɨ xeehe ñi. \v 31 Tyin tatun tyehen icá nyɨvɨ tsihin iin yutun vaha, yaha ca cuhva cua ica ñi tsihin yutun ityi ―catyí ra Jesús tsihin ñiñaha ñuu Jerusalén can. \p \v 32 Tan quihi̱n tucu andaru can naha ra tsi uvi taahan ra iyó cuatyi, tyin cahñi ndɨhɨ ra naha tsi ra naha iin caa ñi tsihin ra Jesús. \v 33 Tacan tan tsaa̱ ra naha iin nu nañí Yɨquɨ Jiñi Ndɨyɨ. Tan ican tyaa̱ ra naha tsi ra Jesús nu cruu. Tan tacan tyaa̱ ndɨhɨ tucu ra naha tsi nduvi taahan ra iyó cuatyi can naha ra. Iin ra tyaa̱ ra naha nuu cruu xiin cuaha ra Jesús. Tan inga ra can tyaa̱ ra naha nuu cruu xiin satyin ra. \v 34 Tan cuhva tsa nyaá ra Jesús nu cruu can, tan catyí ra: \p ―Tyatya, Jutu yu, ja̱ha tucahnu iñi tsi ra naha. Tyin ña tsitó ra naha náa javahá ra naha tsihin yu ―catyí ra. \p Tacan tan andaru can naha ra tava̱ ra naha suerte tsihin jahma ra Jesús, tyin nyehe ra naha ndáa ra cua jaha canaa jahma can. \v 35 Tan nyɨvɨ nyecú ñi nyehé ñi. Tan ra cumí tyiñu vehe ñuhu naha ra, tsacú nducu ra naha nyehé ra naha tsi ra Jesús. Tan catyí ra naha: \p ―Jacacu̱ ra tsi inga nyɨvɨ. Na jacacu ndɨhɨ tucu maa ra tsi ra vityin, tun nditsa tsa ra Cristo, ra tsa jaquitsi̱ Nyoo, cuví ra ―catyí ra naha. \p \v 36 Tan juvin ñi caha̱n nyaá ra andaru can naha ra tsi ra. Tan natuhva̱ ra naha nu ticaá ra. Tan tsaha̱ ra naha vinu iya tsihi̱ ra. \v 37 Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Tatun rey cuenda nyɨvɨ Israel cuví un, ja̱cacu tsi un ―catyí ra naha. \p \v 38 Tan jiñi cruu nu nyaá ra Jesús nyaá iin tsa tyaa̱ ra Pilato tsihin sahan griego, sahan latín, tan sahan hebreo. Tyehen caahán letra can: “Juvin ra ihya cuví Rey cuenda nyɨvɨ ñuu Israel” ―catyí letra can. \p \v 39 Tan iin ra tsa iyó cuatyi tsa nyaá nu cruu xiin ra Jesús, quitsaha̱ caahán nyaa ra tsi ra: \p ―Tatun nditsa tyin ra Cristo cuví un, ja̱cacu tsi un. Tan ja̱cacu ndɨhɨ tsi nyuhu ―catyí ra can. \p \v 40 Maa tyin inga ra can catyí ra tsihin ra: \p ―¿A ña yuuhví un tsi Nyoo? Tyin juvin ñi tundoho tsa taahán ra ihya, tan taahán un vityin. \v 41 Maa yo nyehé yo tundoho maa tyin iyó cuatyi yo. Tan ra ihya nduve cuatyi ra iyó ―catyí ra can. \p \v 42 Tacan tan catyí ra can tsihin ra Jesús: \p ―Yooho Jesús, ndu̱cuhun iñi tsi yu quɨvɨ cundaca ñaha un ―catyí ra. \p \v 43 Tacan tan ra Jesús nacaha̱n ra tsihin ra tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa caahán yu tsihin un tyin juvin ñi vityin tan cua cunyaa un tsihin yu nda paraíso [nu yucú añima nyɨvɨ tsinú iñi tsi Nyoo] ―catyí ra Jesús tsihin ra. \s1 Nu tsihi̱ ra Jesús \r (Mt. 27.45-56; Mr. 15.33-41; Jn. 19.28-30) \p \v 44 Tacan tan cuhva ora quitsaha̱ ndunaá nu ñuhu ñayɨvɨ, nda cuanda caa uñi tsa tseñi. \v 45 Tyin ndunaa̱ ñicanyii. Tan jahma tsa ticaá tsitsi vehe ñuhu cahnu, ndata̱ sava tsi. \v 46 Tacan tan cana̱ tsaa ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tyatya, Jutu yu, tyaa cuenda yu añima yu ndaha un ―catyí ra. \p Tan cuhva tsa caha̱n ra tacan, tan tsihi̱ ra. \p \v 47 Tan ra cuví capitán cuenda andaru can naha ra, nyehe̱ ra tandɨhɨ tsa cuvi̱. Tan jacahnu̱ ra tsi Nyoo, tan catyí ra: \p ―Nduve tsa cuii cuatyi ra ihya tsicoo̱ ―catyí ra. \p \v 48 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nyecú ican, nyehe̱ ñi tsa cuvi̱. Tan cuahán ñi tan quitsaha̱ cañí ndaha ñi yɨquɨ nyica ñi. Tyin tsitó ñi tyin ña vaha tsa javaha̱ ñi tsihin ra Jesús. \v 49 Tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nacotó tsi ra Jesús, tan ñiñaha tsa tsinyicu̱n tsi ra nda Galilea, nyecú ñi ndasava. Tan nyehe̱ ñi tandɨhɨ tsa cuvi̱ can. \s1 Nu cua cutsi ra naha tsi ra Jesús \r (Mt. 27.57-61; Mr. 15.42-47; Jn. 19.38-42) \p \v 50 Tan iyó iin ra vaha, nañí ra José. ra ñuu Arimatea tsa canyií Judea. Tan cuví ra iin ra cuví ityi nuu cuenda Junta Cahnu nyɨvɨ Israel. \v 51 Tan ra José can ndatú ra quɨvɨ tsa cua cundaca ñaha Nyoo. Tan ña ndoo̱ ra vaha tsihin tsa javaha̱ ra cutahán tsihin ra, ra cuví jutu tsa cuví ityi nuu naha ra. \v 52 Tacan tan tsaha̱n ra José can tsindaca̱n ra cuñu ñuhu ra Jesús tsi ra Pilato. \v 53 Tan yaha̱ tsa januu̱ ra José can cuñu ñuhu ra Jesús nu cruu, cava̱ nuu ra iin jahma tsi ra. Tan cuahán ra cua cutsi ra tsi ra tsitsi iin ñaña tsaa tsa cuví yavi yuu tsa javaha̱ nyɨvɨ tan ñaha ca quɨhvɨ ndɨyɨ tsitsi can. \v 54 Tan viernes cuví can, quɨvɨ tsa janduvahá nyɨvɨ tsa catsi ñi tsa sabaru, quɨvɨ quitatú ñi. Tan tsa cua tahan tsi quɨvɨ can. \p \v 55 Tan tandɨhɨ ñiñaha tsa quee̱ tsihin ra Jesús Galilea, cuahán ñi cua nyehe ñi tsitsi yavi yuu can. Tan nyehe̱ ñi cuhva canyií cuñu ñuhu ra. \v 56 Tan cuanuhu̱ ñi nda yuvehe ñi. Tan janduvaha̱ ñi ndutya tami tyin cua tyihi ñi cuñu ñuhu ra Jesús. Tacan tan quitatu̱ ñi inga quɨvɨ can tumaa catyí maa tuhun tsa tsaha̱ cuenda Nyoo tsi yo. \c 24 \s1 Nu nandoto̱ ra Jesús \r (Mt. 28.1-10; Mr. 16.1-8; Jn. 20.1-10) \p \v 1 Tsa tuvi̱ tumingu quɨvɨ nu quitsahá vitya, cuahán ñiñaha can nu ñaña ra Jesús. Tan nyisó ñi ndutya tami tsa janduvaha̱ ñi. \v 2 Tan cuhva tsa tsaa̱ ñi, nyehe̱ ñi tyin tsa cuatsiyo̱ yuu tsa ndasɨ́ yuhu ñaña can. \v 3 Tan quɨhvɨ̱ ñi tsitsi ñaña can, maa tyin ña nañihi̱ ñi cuñu ñuhu Jutu Mañi yo Jesús. \v 4 Tan yucú ñi tsihin tsa yuuhví ñi. Tan ña tsitó ñi náa cua javaha ñi. Tan sana iñi ñi quituvi̱ uvi taahan rayɨɨ nuu ñi. Tan xiñu xaan jahma nditsí ra naha. \v 5 Tan tsihin tsa yuuhví ñi, tan tsaqui̱n ñi jiñi ñi nda nu ñuhu. Tacan tan catyí ra can naha ra tsihin ñi: \p ―¿Nacuenda nanducú ndo tsi ra nyito nu yucú ndɨyɨ? \v 6 Nduve ca ra nyií ihya, tyin tsa nandoto̱ ra. Ndu̱cuhun iñi ndo tsa caha̱n ra tsihin ndo quɨvɨ tsica̱ ra Galilea. \v 7 Catyi̱ ra tyin taahán tsi nacuhva cuenda nyɨvɨ tsi ra ndaha ra iyó cuatyi naha ra. Tyin cuví ra Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. Tan taahán tsi tyin cahñi ra can naha ra tsi ra nu cruu. Maa tyin tsa tsinu uñi quɨvɨ cua nandoto ra. Tacan catyi̱ ra tsihin ndo ―catyí ángel can naha ra tsihin ñi. \p \v 8 Tacan tan nducuhu̱n iñi ñi tsa caha̱n ra Jesús quɨvɨ can. \v 9 Tan cuanuhu̱ ñi. Tan nacatyi̱ tuhun ñi tsihin tsa utsi iin ra tsa tava̱ tyiñu ra Jesús tan tsihin tandɨhɨ ca nyɨvɨ tsa tsinyicu̱n tsi ra. \v 10 Tan ñiñaha tsa tsicatyi̱ tuhun tsihin ra naha cuví ñi: ña María Magdalena, ñaha quee̱ Magdala, tan ña Juana, tsihin ña María sɨhɨ ra Jacobo, tan tsihin juhva ca ñiñaha. \v 11 Maa tyin ra tava̱ tyiñu ra Jesús cuñí maa ra naha tyin caahán ñi maa ñi. Tan ña tsinú iñi ra naha tsa caahán ñi. \p \v 12 Maa tyin ra Pedro nduvita̱ ra tan tsinú xaan ra cuahán ra cua nyehe ra tsitsi ñaña nu tinyii̱ ra naha ra Jesús tatun nditsa. Tan nyehe̱ ra tsitsi yavi yuu can tyin jahma tsa tsindasɨ̱ ña ra canyií nda sava. Tacan tan cuanuhu̱ ra yuvehe nu yucú tandɨhɨ ca ra naha. Tan iyo xaan cuñí ra tsa cuvi̱. \s1 Tsa cuvi̱ ityi cuahán ñuu Emaús \r (Mr. 16.12-13) \p \v 13 Juvin ñi maa quɨvɨ can, uvi taahan ra tsinyicu̱n tsi ra Jesús cuahán ra naha ñuu Emaús, tumaa utsi iin kilómetro tsa queé yo ñuu Jerusalén. \v 14 Tan cuahán ra naha tan natuhún tahan ra naha náa ndɨhɨ tsa cuvi̱. \v 15 Tan tsitsi tsa natuhún ra naha, tan ra Jesús taha̱n ra tsi ra naha ityi cuahán ra naha. \v 16 Maa tyin vasu nyehé ra naha tsi ra Jesús, maa tyin ña nacotó ra naha tsi ra. Tyin tumaa iin tsa tyasɨ́ tsi nuu ra naha, tan ña cuví nacoto ra naha tsi ra Jesús. \v 17 Tacan tan nducu̱ tuhun ra Jesús tsi ra naha: \p ―¿Náa natuhún xaan ndo? ¿Nacuenda cuiihya xaan cuñí ndo? ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 18 Tan iin ra tsa nañí Cleofas nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Tandɨhɨ nyɨvɨ tsitó tsa cuvi̱ ñuu Jerusalén. ¿A ra inga ñuu cuví yooho tyin ña tsito̱ un tsa cuvi̱? ―catyí ra. \p \v 19 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¿Náa cuvi̱? \p Tan nacatyi̱ tuhun ra naha tsihin ra: \p ―Tuhun ra Jesús ra ñuu Nazaret. Tyin cuvi̱ ra iin ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo. Tan tsihin tunyee iñi cahnu Nyoo javaha̱ ra tsa cahnu tan caha̱n ra tsa vaha nuu Nyoo tan nuu tandɨhɨ nyɨvɨ. \v 20 Maa tyin ra jutu tsa cuví ityi nuu naha ra tan ra cumí tyiñu cuenda vehe ñuhu, tsaha̱ cuenda ra naha tsi ra tsi ra ndacá ñaha cuenda ñuu Roma. Tan tsahñi̱ ra naha tsi ra. Tan tsihi̱ ra nu cruu. \v 21 Tan vityin tsa quita̱ uñi quɨvɨ tsa cuvi̱ yacan. Tan nyuhu cuñí maa ndi tyin juvin ra cua jacacu tsi yo tsa cuví yo nyɨvɨ Israel. \v 22 Maa tyin vityin iyo xaan cuñí ndi tsa nacatyi̱ juhva ñiñaha tsihin ndi. Tyin maa ñi tsaha̱n ñi nu ñaña ra tsa tuvi̱. \v 23 Tan nduve ca cuñu ñuhu ra canyií. Tan nacatyi̱ tuhun ndɨhɨ ñi tyin nyehe̱ ñi uvi taahan ángel. Tan catyí ángel can naha ra tsihin ñi tyin ra Jesús nyito ra. \v 24 Yaha̱ yacan tan tsaha̱n tucu juhva ra cutahán tsihin ndi tsinyehe̱ ra naha nu ñaña. Tan nyehe̱ ra naha tyin tsa nditsa cuví tsa caha̱n ñiñaha can. Maa tyin ña nyehe̱ ra naha tsi ra Jesús ―catyí ra naha tsihin ra Jesús. \p \v 25 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Luxu xaan cutuñí iñi ndo. Tan cuee xaan tan tsinu iñi ndo tuhun tsa caha̱n ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha. \v 26 ¿A ña tsitó ndo tyin taahán tsi tsa nyehe̱ jihna ra Cristo tundoho? Yaha can tan tahan tsi cua ñihi ra tyiñu tsa cua cundaca ñaha ra ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 27 Tacan tan quitsaha̱ tsahá cuenda ra nácaa cuahán tuhun maa ra nu tutu Nyoo. Tan quitsaha̱ caahán ra tuhun tsa tyaa̱ ra Moisés taha̱n tsanaha. Tan yaha̱ can tan caha̱n ra tuhun tandɨhɨ libru tsa tyaa̱ ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo. \p \v 28 Tan cuhva tsa tsaa̱ ra naha nda ñuu Emaús, nu cuahán ra naha, tan jahá ra Jesús tyin cañi ca cuahán ra. \v 29 Tacan tan catyí ra naha tsihin ra na ndoo ra tsihin ra naha. Tan catyí ra naha: \p ―Ndo̱o tsihin ndi tyin tsa cua cuiso ñicanyii ―catyí ra naha. \p Tacan tan cuahán ra Jesús tsihin ra naha. \v 30 Tan cuhva tsa tsinyaa̱ ra yuhu mesa tsihin ra naha, quihi̱n ra paan. Tan tsaha̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo. Tan tsahnu̱ sava ra, tan tsaha̱ ra tsi ra naha. \v 31 Tan iin yaha ñi nuña̱ nuu ra naha tan nacoto̱ ra naha tsi ra Jesús. Maa tyin ra Jesús naa̱ ihñi ñi ra. \v 32 Tacan tan quitsaha̱ natuhún tahan ra naha tan catyí ra naha: \p ―Yacan cuenda vaha xaan cuñí añima yo tsa vatsí ra tsihin yo, tan tsahá cuenda ra tuhun Nyoo tsa nyaá nu tutu Nyoo tsi yo ―catyí ra naha. \p \v 33 Ña ndatu̱ ca ra naha, tan cuanuhu̱ ra naha nda ñuu Jerusalén. Tan ñihi̱ tahan ra naha tsihin tsa utsi iin ra tsa tava̱ tyiñu ra Jesús, ndu ii̱n ra naha tsihin juhva ra nyecú tsihin ra naha. \v 34 Tacan tan tsa utsi iin ra can naha ra nacatyi̱ tuhun ra naha tsihin ra tsa ndi tsaa̱ can naha ra: \p ―Nditsa tyin Jutu Mañi yo nandoto̱ ra. Tyin ra Simón nyehe̱ ra tsi ra ―catyí ra naha. \p \v 35 Tacan tan ra tsa ndi tsaa̱ can nacatyí tuhun ndɨhɨ ra naha nácaa natuhu̱n ra Jesús tsihin ra naha ityi cuahán ra naha ñuu Emaús, tan nácaa nacoto̱ ra naha tsi ra nu tsahnu̱ sava ra paan. \s1 Nu quituvi̱ ra Jesús nu yucú ra tsica̱ tsihin ra \r (Mt. 28.16-20; Mr. 16.14-18; Jn. 20. 19-23) \p \v 36 Ndi natuhún ca ra naha yacan tan quituvi̱ ra Jesús tyañu ra naha. Tan tsaha̱ ra nacumi tsi ra naha, tan catyí ra: \p ―Na coo tsa vaha añima ndo. \p \v 37 Tacan tan nayuhvi̱ xaan ra naha. Tan cuñí ra naha tyin tatyi ndɨyɨ cuví can. \v 38 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¿Nacuenda yuuhví xaan ndo? ¿Tan nacuenda tsicá xaan iñi ndo? \v 39 Nye̱he ndo ndaha yu. Tan nye̱he ndo tsaha yu. Tyin juvin ñi maa yu cuví. Tɨ̱ɨn ndo tsi yu tan co̱to ndo. Tyin tatyi ndɨyɨ nduve cuñu ñuhu can iyó. Tan nduve yɨquɨ can tumaa tsa nyehé ndo tsi yuhu ―catyí ra Jesús. \p \v 40 Tan cuhva tsa caha̱n ra yacan, tan janaha̱ ra ndaha ra tsihin tsaha ra tsi ra naha. \v 41 Maa tyin maa ra naha, tsa cuenda tsa iyo cuñí ra naha tan sɨɨ cuñí ra naha, nda cuanda ña cuví ca tsinú vaha iñi ra naha. Yacan nacaha̱n ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¿A iyó tsa catsi yo? ―catyí ra. \p \v 42 Tacan tan tsaha̱ ra naha luxu tyaca tyihyo tsihin ndutya ñuñu tsi ra. \v 43 Tan quihi̱n ra. Tan quitsaha̱ tsatsí ra nu nyecú ra naha. \v 44 Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tandɨhɨ tsa taha̱n yu, yacan cuví tsa catyi̱ yu tsihin ndo quɨvɨ can. Tan catyi̱ yu tsihin ndo tyin tacan cua cuvi, tumaa cuhva nyaá tuhun tsa tyaa̱ ra Moisés tan ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tan tsihin tsa nyaá nu libru salmo ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 45 Tacan tan tsaha̱ cuenda ra Jesús cuhva catyí nu tutu Nyoo. Tan cutuñi̱ iñi tandɨhɨ ra naha jaha̱ ra. \v 46 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha tyin tacan nyaá nu tutu Nyoo tyin taahán tsi tsa cúu ra Cristo. Tan tsa tsinu uñi quɨvɨ cua nandoto ra. \v 47 Tan taahán tsi coto nyɨvɨ tuhun ra Cristo, tyin tatun ndu uvi iñi ñi cuatyi ñi, cua coo tucahnu iñi tsi ñi. Tan jihna ñi cua cahan ra naha tsihin sɨvɨ ra Cristo ñuu Jerusalén, yaha can tan tandɨhɨ ca ñuu tanɨɨ cahnu nu ñuhu ñayɨvɨ. \p \v 48 Tan catyí tucu ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tan nyooho cuví tsandaa tsa cuenda tandɨhɨ tsehe. \v 49 Tan cua jaquitsi maa yu Tatyi Ii Nyoo sɨquɨ ndo tumaa tsa catyi̱ Jutu yu tyin cuhva ra tsi ndo. Maa tyin ndo̱o ndo Jerusalén ihya. Tan ña qu̱ita ndo nda cuanda tsa ñihi ndo tunyee iñi Nyoo tsa cua quitsi tsi ndo ―catyí ra Jesús. \s1 Nu cuanuhu ra Jesús gloria \r (Mr. 16.19-20) \p \v 50 Tacan tan ra Jesús cuahán ra tsihin tandɨhɨ ra tsica̱ tsihin ra nda ñuu Betania. Tan cañihi̱ ra ndaha ra. Tan nasoco̱ ra tsi ra naha. \v 51 Tan tsitsi tsa nasocó ra tsi ra naha, nandaa̱ ra andɨvɨ. \v 52 Tacan tan tandɨhɨ ra naha quitsaha̱ jacahnú ra naha tsi ra. Tan sɨɨ xaan cuñí ra naha, cuanuhu̱ ra naha nda ñuu Jerusalén. \v 53 Tan tandɨhɨ quɨvɨ tsiyucu̱ ra naha tsitsi vehe ñuhu cahnu, jacahnú xaan ra naha tsi Nyoo. \p Tan na cuvi tsi tacan ñi.