\id JHN \h Juan \toc1 Tuhun Nyoo tsa Tyaa̱ Ra Juan \toc2 Juan \toc3 Jn. \mt1 Tuhun Nyoo tsa Tyaa̱ Ra Juan \c 1 \s1 Tuhun tsa Caahán Nyoo nanduvi̱ tsi iin rayɨɨ, tan rayɨɨ can cuví ra Cristo \p \v 1 Nda quɨvɨ jihna ñi, nda ndi cumañi ca coo tandɨhɨ tsa iyó, tan tsa iyó maa ra cuví Tuhun tsa Caahán Nyoo. Nyií ra tsihin Nyoo. Tan Nyoo cuví ra. \v 2 Tan iyó ra tsihin Nyoo nda quɨvɨ jihna ñi. \v 3 Tan tsihin ra, javaha̱ Nyoo tandɨhɨ cuii maa tsa iyó. Tan nduve tsa javaha̱ Nyoo tsa intuhun ñi maa ra. \v 4 Ra tsa cuví Tuhun tsa Caahán Nyoo iyó ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa tsi ra. Tan juvin ñayɨvɨ can, cuví ñuhu̱ tsa jandunditsín añima nyɨvɨ. \v 5 Tan ñuhu̱ can, jandunditsín tsi nu naa. Tan tsa naa can ña cuví jandahva can ñuhu̱ nditsin can. \p \v 6 Tsicoo̱ iin ra tsa jaquitsi̱ Nyoo, nañí ra Juan. \v 7 Quitsi̱ ra cuvi̱ ra tsa ndaa. Tyin caha̱n ra tumañi iñi cuenda ra cuví ñuhu̱ can, tyin tacan tan tsinu iñi tandɨhɨ nyɨvɨ tsi ra. \v 8 Ra Juan, ñavin ñuhu̱ can cuví ra. Iin tsa ndaa cuenda ra cuví ñuhu̱ can cuví ra. \v 9 Tyin ñuhu̱ nditsa can, ndi cua quitsi tsi nu ñuhu ñayɨvɨ, tan cua jandunditsín tsi añima tandɨhɨ nyɨvɨ tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \p \v 10 Ra cuví Tuhun tsa Caahán Nyoo quitsi̱ ra nu ñuhu ñayɨvɨ. Tan juvin ñi maa ra tsihin Jutu ra javaha̱ ra naha ñuhu ñayɨvɨ. Maa tyin nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, ña nacoto̱ ñi tsi ra tsa ra Cristo cuví ra. \v 11 Quitsi̱ ra nu iyó nyɨvɨ ñuu ra, nyɨvɨ Israel, tan ña naquihi̱n vaha ñi tsi ra. \v 12 Maa tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa naquihi̱n vaha tsi ra, tan tsinú iñi ñi tyin ra Cristo cuví ra, tsaha̱ ra ndatu tsi ñi tsa cuví ñi sehe Nyoo. \v 13 Juvin ñi nacacu̱ tsaa. Maa tyin ñavin tumaa tsa cacu̱ ñi tsa culee̱ ñi cuenda cuñu ñuhu ñi. Tan ndi ñavin tsa cuenda tsa cuñí iin rayɨɨ coo ra tsihin iin ñaha. Ñavin tsa cuenda tsa cuñí nyɨvɨ coo sehe ñi. Maa tyin nacacu̱ tsaa ñi jaha̱ maa Nyoo. \p \v 14 Tan ra cuví Tuhun tsa Caahán Nyoo nanduvi̱ ra iin rayɨɨ. Tan tsicoo̱ ra tsihin yo. Tan nyehe̱ ndi tsa cahnu cuví ra. Tan cahnu cuví ra tyin Sehe mañi Jutu Nyoo cuví tsi ra. Tsitu̱ ra tsihin tsa nditsa tan tsa vaha. \v 15 Tan ra Juan can caha̱n ra tumañi iñi tsa cuenda ra, tan catyí ra: \p ―Juvin ra ihya cuví ra tsa caha̱n yu tuhun quɨvɨ can, tyin ra tsa vatsí ityi tsata yu, cahnu ca cuví ra tan ñavin ca maa yu. Tyin nda quɨvɨ cacu̱ yu tan tsa iyó maa ra ―catyí ra Juan. \p \v 16 Tandɨhɨ yo naquihín yo tumañi iñi cahnu tsa tsahá ra tsi yo, tyin nasocó xaan ra tsi yo. \v 17 Ra Moisés tsaha̱ cuenda ra ley Nyoo tsi yo. Maa tyin ra Jesucristo tsahá ra tsa naquihin yo tsa vaha Nyoo. Tan caahán ra tsa nditsa tsihin yo. \v 18 Tan nduve maa yóo nyehé tsi Nyoo. Intuhun ñi maa Sehe mañi maa ra tsa iyó iin caa ñi tsihin ra nyehé tsi ra. Juvin ra cuví ra tsa tsahá tsa coto yo tsi Jutu ra. \s1 Nu caahán ra Juan, ra jacoondutyá, tumañi iñi cuenda ra Jesucristo \r (Mt. 3.11-12; Mr. 1.7-8; Lc. 3.15-17) \p \v 19 Ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel tsa iyó ñuu Jerusalén, tava̱ tyiñu ra naha tsi ra jutu naha ra tsihin inga ca ra cuenda vehe ñuhu naha ra, ra cuví tata ra Leví, na cuhun ra naha nu nyií ra Juan tan ndaca tuhun ra naha tsi ra yóo ra cuví ra. \v 20 Tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra Juan tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Yuhu ñavin ra Cristo ra tsa cua jaquitsi Nyoo cuví yu ―catyí ra tan ña tyihi̱ xeehe ra. \p \v 21 Tacan tan tsica̱ tuhun nyico ra naha tsi ra Juan: \p ―¿Yóo ra cuví un? ¿A ra Elías, ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo taha̱n tsanaha cuví un? ―catyí ra naha tsihin ra. \p Tan ra Juan nacahan ra: \p ―Ñavin ra ican cuví yu. \p Tan cuñihi̱ ca ra naha tsica̱ tuhun ra naha tsi ra, tan catyí ra naha: \p ―Tun tacan, ¿a ra cuví ndusu yuhu Nyoo tsa nyaá tsa cua quitsi cuví un? \p Tan nacaha̱n nyico ra Juan tan catyí ra: \p ―Ñavin. \p \v 22 Tan tsica̱ tuhun nyico ra naha tsi ra Juan inga tsaha: \p ―¿Yóo ra cuví un? Tyin cuñí tsi catyi tuhun ndi tsihin ra tsa tava̱ tyiñu tsi ndi yóo ra cuví un ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 23 Tan nacaha̱n ra Juan: \p ―Yuhu cuví ndusu iin ra tsa cana tsaá nu tsɨquɨ, tsa catyí: “Nu̱ña ndo tsitsi añima ndo tyin tsa vatsí Jutu Mañi yo.” Tumaa caha̱n ra Isaías ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tuhun yu taha̱n tsanaha ―catyí ra Juan tsihin ra naha. \p \v 24 Ra fariseo naha ra cuví ra tava̱ tyiñu tsi ra can naha ra, na ndaca tuhun ra naha tsi ra Juan. \v 25 Tan tsica̱ tuhun nyico ra naha tsi ra: \p ―Tatun ñavin ra Cristo, ra tsa cua jaquitsi Nyoo cuví un, ¿nacuvi tyin jacoondutyá un tsi nyɨvɨ? tan ndi ñavin ra Elías cuví un, tan ndi ñavin ra cuví ndusu yuhu Nyoo cuví un ―catyí ra naha tsihin ra Juan. \p \v 26 Tan nacaha̱n ra Juan tan catyí ra: \p ―Yuhu jacoondutyá yu tsi nyɨvɨ tsihin ndutya. Maa tyin mahñu ndo nyií iin ra tsa ña nacotó ndo. \v 27 Tan cahnu ca cuví ra can tan ñavin ca yuhu. Ña cahnu cuví yuhu ndi tsa cuví yu musu ra tan cuvi ndatsi yu ñɨɨ nditsan ra ―catyí ra Juan. \p \v 28 Tandɨhɨ yacan cuvi̱ nu nañí Betábara tsa canyií inga tsiyo yutya cahnu Jordán nu tsinyii̱ ra Juan jacoondutya̱ ra. \s1 Ra Jesucristo, Mbee Ticatyi Luhlu jana Nyoo \p \v 29 Tsa inga quɨvɨ nyehe̱ ra Juan tsi ra Jesús cuahán ra nu nyií ra, tacan tan catyí ra Juan: \p ―Nye̱he jihna ndo, ra ihya cuví Mbee Ticatyi Luhlu jana Nyoo ra tsa quihín nyaa cuatyi nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \v 30 Tuhun ra caha̱n yu quɨvɨ catyi̱ yu tsihin ndo tyin ityi tsata yu vatsí inga ra tsa cahnu ca cuví tan ñavin ca maa yu, tyin tsa iyó maa ra tan tsicoo̱ yu. \v 31 Ndi yuhu tan ña nacoto̱ yu tsi ra quɨvɨ can. Maa tyin vityin vatsí yu jacoondutyá yu tsihin ndutya tyin tacan tan nacoto nyɨvɨ Israel ñuu yu tsi ra ―catyí ra Juan. \p \v 32 Tan catyí nyico ra Juan: \p ―Yuhu nyehe̱ yu Tatyi Ii Nyoo tsa quitsi̱ ityi andɨvɨ tan quitsi̱ tsi tumaa iin paloma, tan ndoo̱ tsi tsihin ra. \v 33 Yuhu ñaha ca nacoto yu yóo ra cuví ra quɨvɨ can. Maa tyin Nyoo, ra tsa tava̱ tyiñu tsi yu jacoondutya yu tsi nyɨvɨ tsihin ndutya, catyi̱ ra tsihin yu: “Quɨvɨ nyehe un Tatyi Ii, vatsí nuú tsi sɨquɨ iin rayɨɨ, tan ndoo tsi tsihin ra, juvin ra can cuví ra tsa cua jacoondutya tsi nyɨvɨ tsihin Tatyi Ii yu”, catyi̱ Nyoo tsihin yu. \v 34 Yuhu tsa yaha̱ nyehe̱ yu tsi ra. Tan cuví yu tsa ndaa tyin juvin ra cuví Sehe Nyoo ―catyí ra Juan. \s1 Ra tsa quitsaha̱ nyicún jihna tsi ra Jesús \p \v 35 Tsa inga quɨvɨ nyií nyico ra Juan nu nyií ra tan yucú ndɨhɨ uvi taahan ra tsicá tsihin ra. \v 36 Tan nyehe̱ ra naha, yahá ra Jesús, tan catyí ra Juan: \p ―Nye̱he jihna ndo, ra ican cuví Mbee Ticatyi Luhlu jana Nyoo ―catyí ra. \p \v 37 Tsa tsiñi̱ nduvi taahan ra nyicún tsi ra Juan tsa caha̱n ra, tacan tan cuahan ra naha cuanyicun ra naha tsi ra Jesús. \v 38 Tacan tan nanyehe̱ ra Jesús ityi tsata ra, tan nyehe̱ ra tyin nyicún ra naha tsi ra, tan catyí ra: \p ―¿Náa nanducú ndo? \p Tacan tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Maestro, ¿numaa iyó un? \p \v 39 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Co̱hon ndo tsihin yu, tan nyehe ndo ―catyí ra tsihin ra naha. \p Tacan tan cuahán ra naha tsihin ra. Tan nyehe̱ ra naha nu iyó ra. Tan ican yucu ra naha tan cuaa, tyin tsaa̱ ra naha ndacan tumaa caa cumi tsa tseñi. \p \v 40 Iin ra tsa tsiñi̱ tsa caha̱n ra Juan tan tsinyicu̱n ra tsi ra Jesús ra ican cuví ra Andrés, yañi ra Simón Pedro. \v 41 Tan ra Andrés numi xaan tsinanducu̱ ra tsi yañi ra, ra Simón Pedro, tan catyí ra tsihin ra: \p ―Nañihi̱ ndi tsi ra tsa cuví Mesías ―catyí ra. \p Tan tuhun Mesías can cuñí tsi catyí, ra Cristo, o cuñí tucu tsi catyí, ra tsa nacatsi̱ vaha Nyoo tyin quitsi ra cuvi ra rey tsa cuenda yo. \p \v 42 Tacan tan quihi̱n ra Andrés tsi ra Simón yañi ra cuahán tsihin ra nu nyií ra Jesús. Tsa nyehe̱ ra Jesús tsi ra Simón, tan catyí ra tsihin ra: \p ―Yooho Simón, sehe ra Jonás cuví tsi un. Maa tyin cua cunañi un Cefas ―catyí ra tsihin ra. \p Tan Cefas cuví tsi yuhu griego, tan cuñí tsi catyí tsi “Pedro”, tan tsa nduvi sɨvɨ can, cuñí tsi catyí tsi “cava”, [tumaa iin yuu cahnu]. \s1 Nu cana̱ ra Jesús tsi ra Felipe tan ra Natanael \p \v 43 Tsa inga quɨvɨ tyaa̱ ra Jesús cuhva tsa cuhun ra Galilea. Tacan tan nañihi̱ ra tsi ra Felipe. Tan catyí ra tsihin ra: \p ―Na̱ha qu̱itsi nyicun un tsi yu ―catyí ra. \p \v 44 Ra Felipe ihya, ra ñuu Betsaida cuví ra. Tan ican iyó tucu ra Andrés tan ra Pedro. \v 45 Tacan tan tsaha̱n ra Felipe tsinanducu̱ ra tsi ra Natanael. Tan catyí ra tsihin ra: \p ―Nyehe̱ ndi tsi ra tsa tyaa̱ ra Moisés tuhun nu libru ley Nyoo, ra tsa caha̱n tucu ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo tuhun taha̱n tsanaha. Tan nañí ra Jesús. Sehe ra José ra ñuu Nazaret cuví tsi ra ―catyí ra Felipe tsihin ra Natanael. \p \v 46 Tan catyi̱ ra Natanael: \p ―¿A cuví quita tsa vaha ñuu Nazaret can? ―catyí ra tsihin ra Felipe. \p Tan nacaha̱n ra Felipe tan catyí ra: \p ―Na̱ha tan nye̱he un ―catyí ra. \p \v 47 Tacan tan tsa cua cuyatyin ra Natanael nu nyií ra Jesús. Tan nanyehe̱ ra Jesús tyin vatsí ra, tan quitsaha̱ catyí ra: \p ―¡Jihna ndo! Ihya vatsí iin ra tsa nditsa nditsa tyin ra ñuu Israel cuví ra, tyin ña tuhvá ra jandaví ñaha ―catyí ra Jesús. \p \v 48 Tacan tan tsica̱ tuhun ra Natanael tsi ra: \p ―¿Nacaa tsa tsitó un tsi yuhu? \p Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Yuhu tsa nyehe̱ maa yu tsi un tsa ndi cumañi ca cana ra Felipe tsi un, tsa ndi nyií un tsaha yutun higo can ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p \v 49 Tacan tan quitsaha̱ catyí ra Natanael: \p ―Jutu Mañi yu, yooho cuví Sehe Nyoo. Tan juvin un cuví rey cuenda nyuhu tsa cuví yo nyɨvɨ Israel. \p \v 50 Tan catyí ra Jesús tsihin ra Natanael: \p ―¿A tsinú iñi un tsi yu tsa cuenda tyin catyí yu tyin nyehe̱ yu tsi un tsaha yutun higo? Maa tyin nahnu ca tsa cua nyehe un tan ñavin ca yacan ―catyí ra tsihin ra. \p \v 51 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin nyooho cua nyehe ndo cua nuña andɨvɨ tan cuaha xaan ángel Nyoo cua ndaa, tan cua nuu ra naha sɨquɨ yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \c 2 \s1 Nu iyó vico tindaha ñuu Caná iin ñuu tsa canyií Galilea \p \v 1 Tsa yaha̱ uñi quɨvɨ tan tsicoo̱ iin vico tindaha ñuu Caná tsa canyií Galilea. Tan ican nyií sɨhɨ ra Jesús. \v 2 Tan nyɨvɨ javaha̱ vico can cana̱ ndɨhɨ ñi tsi ra Jesús tan tsihin tandɨhɨ ra tsicá tsihin ra tyin cuhun ra naha. \v 3 Tacan tan cuahán ra naha. Tan tsitsi tsa yucú ra naha nu iyó vico can, tan ndɨhɨ̱ vinu ñi javaha̱ vico can. Tacan tan catyí sɨhɨ ra Jesús tsihin ra: \p ―Nduve ca vinu ñi ―catyí ña. \p \v 4 Tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―¿Náa tsa ndɨhɨ iñi yo yacan, Miyan? Tyin ñaha ca tsaa hora yu ―catyí ra tsihin ña. \p \v 5 Maa tyin sɨhɨ ra caha̱n ña tsihin ra tsa tyihí mesa nu iyó vico can naha ra: \p ―Ja̱vaha nyooho tandɨhɨ tsa cua cahan ra tsihin ndo ―catyí ña tsihin ra naha. \p \v 6 Tan nyecú iñu quɨsɨ yuu nahnu tsa yɨhɨ́ ndutya tsa tuhvá ra Israel naha ra tsatyiñú nu nacatyá xaan ra naha ndaha ra naha cuhva tsa iyó maa ra naha. Tan intuhun intuhun quɨsɨ can tsitahan uvi xico utsi, a uñi xico utsi, litru ndutya tsitsi can. \v 7 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra tsa tyihí mesa can naha ra: \p ―Ja̱cutu ndo quɨsɨ ihya tsihin ndutya ―catyí ra tsihin ra naha. \p Tacan tan tsitu̱ cuii quɨsɨ can jaha̱ ra naha. \v 8 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Vityin ta̱va ndo juhva tan cu̱ndaca ndo tsi ra cuví ityi nuu cuenda vico ihya ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p Tan tacan ica̱ ra naha. \v 9 Ra cuví ityi nuu cuenda vico can tsihi̱ ra naha ndutya tsa nanduvi̱ vinu. Maa tyin ña tsitó ra naha nu maa quee̱ can. Maa ñi maa ra tsa tyihí mesa can naha ra tsitó, tyin maa ra naha tava̱ ndutya can. Tacan tan ra cuví ityi nuu cuenda vico can cana̱ ra tsi ra tsa tandaha can. \v 10 Tan catyí ra tsihin ra: \p ―Tandɨhɨ nyɨvɨ, jihna ca vinu vaha tuhvá ñi tava. Yaha can tan tatun tsa tsihi̱ xaan nyɨvɨ, tacan tan tava ñi vinu ndaahvi. Maa tyin yooho tsicumi̱ vaha un vinu vaha. Tan nda vityin tava̱ un can ―catyí ra tsihin ra. \p \v 11 Tsa javaha̱ ra Jesús ñuu Caná tsa canyii Galilea, yacan cuví tsa iyo tsa jihna ñi javaha̱ ra tan janaha̱ ra tsa cahnu cuví ra tsi nyɨvɨ. Tan ra tsicá tsihin ra tsinu̱ iñi ra naha tsi ra tyin ra ican cuví ra tsa jaquitsi̱ Nyoo. \p \v 12 Tsa yaha̱ yacan tan cuahán ra ñuu Capernaum tsihin sɨhɨ ra tan tsihin yañi ra. Tan cuahan ndɨhɨ ra tsicá tsihin ra. Tan ican tsiyucu̱ ñi juhva quɨvɨ. \s1 Nu jacunu ra Jesús tsi nyɨvɨ xicó nuquehe yuvehe ñuhu cahnu \r (Mt. 21.12-13; Mr. 11.15-18; Lc. 19.45-46) \p \v 13 Tsa cua tahan tsi quɨvɨ vico pascua tsa jacahnú nyɨvɨ Israel. Yacan cuenda cuahán ra Jesús ñuu Jerusalén. \v 14 Tsa tsaa̱ ra ñuu can, quɨhvɨ̱ ra nuquehe vehe ñuhu cahnu, tan nyehe̱ ra yucú cuaha nyɨvɨ xicó ñi nuquehe can. Yɨhɨ́ ñi xicó ñi indɨquɨ, mbee ticatyi, tan paloma. Tan yucú ndɨhɨ tucu nyɨvɨ nasamá xuhun. \v 15 Tsa nyehe̱ ra Jesús tandɨhɨ yacan, tacan tan javaha̱ ra iin yoho. Tan tsihin yoho can jacunu̱ ra tsi tandɨhɨ nyɨvɨ nuquehe vehe ñuhu iin cahnu ñi tsihin mbee tan tsihin indɨquɨ jana ñi. Tan ñi nasamá xuhun can, jatucuatyi̱ ra xuhun ñi nu ñuhu tan janduva̱ ra mesa ñi. \v 16 Tan catyí ra tsihin ñi xicó paloma: \p ―¡Ta̱va ndo paloma can ihya! ¡Ña ja̱vaha ndo vehe Jutu yu tumaa iin nuyahvi! ―catyí ra tsihin ñi. \p \v 17 Tacan tan ra tsicá tsihin ra, nducuhu̱n iñi ra naha tsa catyí nu tutu Nyoo tyehen: “Cuiñu xaan yu vehe un”, catyí tsi, nducuhu̱n iñi ra naha. \p \v 18 Tacan tan ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel quitsaha̱ tsicá tuhun ra naha tsi ra Jesús: \p ―¿Náa seña javaha un nyehe ndi tan janaha un tyin nditsa tsa tsaha̱ Nyoo ndatu tsi un tsa javaha un yacan? ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 19 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Ca̱nɨ ndo vehe ñuhu ihya, tan tsitsi tsa uñi quɨvɨ ñi tan cua janduvita nyico yu itsi inga tsaha ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 20 Tacan tan quitsaha̱ catyí ra nyecú ican naha ra tsihin ra: \p ―Uvi xico iñu cuiya jaha̱ tyiñu ra naha tan tsinu̱ vehe ñuhu ihya. ¡Tan yooho catyí un tyin tsitsi tsa uñi quɨvɨ ñi tan cua janduvita un itsi inga tsaha! ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 21 Maa tyin ñavin tuhun vehe ñuhu can caha̱n ra Jesús, tyin caha̱n ra tuhun cuñu ñuhu ra. \v 22 Yacan cuenda tandɨhɨ ra tsicá tsihin ra nducuhu̱n iñi ra naha yacan quɨvɨ nandoto̱ ra. Tan cutuñi̱ iñi ra naha tyin tuhun tsa nyaá nuu tutu Nyoo caahán tsi cuenda ra Jesús. Tan tsinu̱ iñi ra naha tsa caha̱n ra Jesús tan tsa nyaá nu tutu Nyoo. \s1 Ra Jesús tsitó ra tsa iyó añima nyɨvɨ \p \v 23 Tsitsi tsa ndi nyií ra Jesús ñuu Jerusalén, quɨvɨ iyó vico pascua, cuaha xaan nyɨvɨ quitsaha̱ tsinú iñi tsa caahán ra tsa cuenda tsa cuaha tsa iyo javaha̱ ra. \v 24 Maa tyin ra Jesús ña nɨɨ cuñí ra nyehé ra tsi tandɨhɨ ñi tyin tsitó ra cuhva tsicá iñi ñi. \v 25 Ña tsiñiñuhu̱ tsa nacatyi tuhun yo tsihin ra nácaa iyó nyɨvɨ, tyin tsa tsitó maa ra náa iyó tsitsi añima yo. \c 3 \s1 Nu jacuaha̱ ra Jesús tsi ra Nicodemo \p \v 1 Tsicoo̱ iin ra cuví fariseo tsa nañí Nicodemo. Tan cuví ra iin ra cuví ityi nuu tsihin ra Israel naha ra. \v 2 Ra Nicodemo ihya, tsaha̱n ra nu nyií ra Jesús iin tsacuaa. Tan catyí ra tsihin ra: \p ―Maestro, tsitó ndi tyin Nyoo tava̱ tyiñu tsi un tsa quitsi un jacuaha un tsi ndi. Tyin yoñi nyɨvɨ tan cuví javaha ñi tsa iyo tsa javahá un, tatun nduve Nyoo iyó tsihin ñi ―catyí ra tsihin ra Jesús. \p \v 3 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin un tyin tatun ña cua nacacu tsaa nyɨvɨ inga tsaha, ña cua cuvi nyehe ñi nu ndacá ñaha Nyoo ―catyí ra. \p \v 4 Tacan tan tsica̱ tuhun ra Nicodemo tsi ra Jesús tan catyí ra tsihin ra: \p ―¿Nacaa cuví cacu iin rayɨɨ inga tsaha tatun tsa tsahnu ra? ¿A cuví quɨhvɨ nyico ra tsitsi sɨhɨ ra tan nacacu tsaa ra inga tsaha? ―catyí ra. \p \v 5 Nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin un tyin ñavin tsihin tsa cacu nyɨvɨ tsihin cuñu ñuhu ñi tan cuví quɨhvɨ ñi nu ndacá ñaha Nyoo. Maa tyin ñiñi xaan cuñí tsi nacacu tsaa ñi tsihin Tatyi Ii Nyoo. \v 6 Tyin nyɨvɨ cacu̱ tsihin cuñu ñuhu, cuñu ñuhu ñi cuví ñi. Tan nyɨvɨ nacacu̱ tsaa tsihin Tatyi Ii Nyoo, Tatyi Ii Nyoo iyó añima ñi. \v 7 Ña cu iyo iñi un tsa caahán yu tsehe tsihin un tyin tandɨhɨ nyɨvɨ cuñí tsi nacacu tsaa ñi. \v 8 Tumaa tsa yɨhɨ́ tatyi tandɨhɨ ñi ityi tan tsiñí un cucayú vatsí tsi, maa tyin ña tsitó un numaa ityi quee̱ tsi, tan ndáa ityi cuahán tsi; tacan cuví tandɨhɨ nyɨvɨ nacacu̱ tsaa tsihin Tatyi Ii Nyoo ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p \v 9 Tacan tan nducu̱ tuhun nyico ra Nicodemo tsi ra inga tsaha tan catyí ra: \p ―¿Nacuenda caahán un tacan? ―catyí ra tsihin ra. \p \v 10 Nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Yooho tsa cuví un maestro cuenda nyɨvɨ Israel, taahán tsi coto un tsehe. \v 11 Tsa nditsa catyí yu tsihin un tyin caahán ndi tsa tsitó ndi tan cuví ndi tsa ndaa tsa cuenda tsa nyehe̱ ndi. Maa tyin nyooho ña tsinú iñi ndo tsa caahán ndi tsihin ndo. \v 12 Tatun ña tsinú iñi ndo tsa caahán yu tuhun nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tsihin ndo, ¿nácaa cua tsinu iñi ndo tatun cua cahan yu tuhun gloria tsihin ndo? \p \v 13 ’Yoñi tsaha̱n gloria tsinyehe̱ nácaa iyó. Intuhun ñi maa yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria nyehé yu nácaa iyó gloria, tyin ndacan quee̱ yu. \v 14 Tumaa tsa ticaa̱ ra Moisés iin coo tsa tsinu̱ tsihin caa nu yutun iin nu tsɨquɨ, tacan cua ticaa nyɨvɨ tsi yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria nuu cruu. \v 15 Tacan tan tandɨhɨ nyɨvɨ tsa tsinú iñi tsi yu, ña cua cunaa ñi. Tan cua coo ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. \s1 Nyoo cuñí xaan ra tsi tandɨhɨ nyɨvɨ \p \v 16 ’Nyoo cuñí xaan ra tsi tandɨhɨ nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. Yacan cuenda tsaha̱ ra tsa cúu Sehe mañi ra nu cruu tsa cuenda ñi. Tyin tacan tan tandɨhɨ ñi tsa tsinú iñi tsi Sehe ra, ña cunaa ñi, tan coo ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. \v 17 Tyin Nyoo jaquitsi ra tsi Sehe ra nu ñuhu ñayɨvɨ tyin jacacu ra tsi nyɨvɨ, tan ña jaquitsi ra tsi ra tsa jacunaa ra tsi ñi. \p \v 18 ’Yacan cuenda nyɨvɨ tsa tsinú iñi tsi yu tsa cuví yu Sehe Nyoo ña cua cunaa ñi, maa tyin nyɨvɨ tsa ña tsinú iñi tsi yu, tsa cunaa̱ ñi tyin ña tsinú iñi ñi tsi yu tsa cuví yu Sehe mañi Nyoo. \v 19 Nyɨvɨ ña tsinú iñi, tsa cunaa̱ ñi. Tyin quɨvɨ quitsi̱ yu jandunditsi̱n yu nu ñuhu ñayɨvɨ, ña naquihi̱n cuenda ñi tsi yu tyin taahán xaan ca maa iñi maa ñi iyó ñi nu naa tyin maa ñi tsa ña vaha javahá ñi. \v 20 Tandɨhɨ nyɨvɨ javahá tsa ña vaha, ña taahán iñi ñi coo ñi nu nditsin, tyin ña cuñí ñi tsa quituvi tsa ña vaha javahá ñi. \v 21 Maa tyin nyɨvɨ taahán iñi tsa nditsa, naquitá ñi nu nditsin tyin tacan tan nyehe nyɨvɨ tyin javahá ñi cuhva cuñí Nyoo tyin nyaá ra tsihin ñi ―catyí ra Jesús. \s1 Nu caahán ra Juan, ra jacoondutyá tsi nyɨvɨ, tuhun ra Jesús inga tsaha \p \v 22 Tsa yaha̱ yacan, ra Jesús tan ra tsicá tsihin ra cuahán ra naha nu cuví Judea. Tan ndoo̱ ra naha ican juhva quɨvɨ, tyin jacoondutyá ra naha tsi nyɨvɨ. \v 23 Tacan tucu ra Juan nyií ra jacoondutyá ra tsi nyɨvɨ nu cuví Enón yatyin ñi nu cuví Salim, tyin ican ñuhú cuaha ndutya. Tan tsaá nyɨvɨ tan tsicoondutyá ñi. \v 24 Yacan javaha̱ ra Juan tsa ndi cumañi ca quɨhvɨ ra vehe caa. \p \v 25 Tacan tan quitsaha̱ caahán yuhu tahan juhva ra tsicá tsihin ra Juan tsihin inga ca ra naha tsa cuenda tsa janduvaha nyɨvɨ tsi ñi nuu Nyoo. \v 26 Tacan tan cuahán ra naha nu nyií ra Juan. Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Maestro, ra tsa tsinyii̱ tsihin un inga tsiyo yutya cahnu Jordán, ra tsa caha̱n un tuhun tsihin ndi, vityin jacoondutyá ndɨhɨ ra tsi nyɨvɨ tan tandɨhɨ nyɨvɨ nyicún tsi ra ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 27 Tacan tan catyí ra Juan tsihin ra naha: \p ―Ndi intuhun yo tan nduve náa cuví javaha yo, tun tsatyin ña tsahá Nyoo tunyee iñi ra tsi yo. \v 28 Nyooho tsa tsitó maa ndo tyin ñavin yuhu cuví ra Cristo tyin tsiñi̱ maa ndo tsa caha̱n yu quɨvɨ catyi̱ catsi yu tyin ra jaquitsi̱ Nyoo ityi nuu ra Cristo cuví yu. \v 29 Tyin nu iyó vico tandaha, ra tsa nyaá xiin ñaha yoco can, juvin ra cuví ra cua tindaha tsihin ña. Tan ra vaha iñi tsi ra nyií ra ican. Tan cusɨɨ́ iñi ra tsiñí ra tsa caahán ra tsa cua tindaha. Tan tacan tucu yuhu, sɨɨ cuñí yu tyin naquihín nyɨvɨ tuhun caahán ra Jesús tan nyicún ñi tsi ra. \v 30 Maa ra cuví ra cahnu ca cuvi. Tan yuhu cua nduluhlu yu nuu ra tyin tacan taahán maa tsi. \s1 Ra quee̱ nda gloria tan quitsi̱ ra nu ñuhu ñayɨvɨ \p \v 31 ’Ra tsa quee̱ nda gloria, cahnu ca cuví ra tan ñavin ca tandɨhɨ nyɨvɨ. Tyin nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ cuví ñi. Tan caahán ñi tuhun tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. Maa tyin ra tsa quee̱ nda gloria, cahnu cuví ra. \v 32 Tan caahán ra tsa nyehé ra tan tsa tsiñí ra, maa tyin yoñi tsinú iñi tsa caahán ra. \v 33 Tatun yoo tan tsinú iñi yo tsa caahán ra, cua cuví yo tsa ndaa tyin Nyoo ña vatya ra. \v 34 Tyin ra tsa jaquitsi̱ Nyoo, tuhun Nyoo caahán ra tyin Nyoo ña tyihi̱ cuhva ra Tatyi Ii ra tan tsaha̱ ra itsi tsi ra. Tsaha̱ ra nanɨɨ Tatyi Ii ra tsi ra. \v 35 Nyoo Jutu yo cuñí ra tsi Sehe ra. Tan nacuhva̱ cuenda ra tandɨhɨ maa tsi ra. \v 36 Nyɨvɨ tsa tsinú iñi tsa caahán Sehe Nyoo, iyó ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. Maa tyin nyɨvɨ tsa ña cuñí tsinu iñi tsi ra, ña cua coo ñi ñayɨvɨ nyito. Tan cua tatsi tuñi Nyoo tsi ñi. \c 4 \s1 Nu natuhu̱n ra Jesús tsihin iin ñaha Samaria \p \v 1 Tsa tsito̱ ra cuví fariseo naha ra tyin cuaha xaan ca nyɨvɨ nyicún tsi ra Jesús tan ñavin ca ra Juan. Tan cuaha xaan ñi tsicoondutya̱. \v 2 Maa tyin ñavin maa ra Jesús jacoondutyá tsi ñi, tyin ra tsicá tsihin ra jacoondutyá tsi ñi. \v 3 Tan quɨvɨ tsa tsito̱ ra Jesús tyin tsito̱ ra naha yacan, quee̱ ra Judea can tan cuanuhu̱ ra nda nu cuví Galilea. \p \v 4 Tsa cuahán ra, yaha ra nu cuví Samaria tyin cuñí tsi yaha ra ican. \v 5 Tacan tan tsaa̱ ra iin ñuu tsa canyií Samaria tsa nañí Sicar yatyin ñi nu cuví ñuhu ra Jacob nu tsaha̱ ra tsi ra José sehe ra. \v 6 Ican nyaá iin soco pila tsa catyí nyɨvɨ tyin tsii ra Jacob cuví. Tsa quita̱ ra Jesús nu nyaá soco can tan tsinyaa̱ ra yuhu soco can tyin tatu xaan ra tyin cañi xaan ityi tsica̱ ra tan maa hora cuví. \v 7-8 Ra tsicá tsihin ra, yoñi ra naha nyecú tsihin ra tyin cuahán ra naha tsitsi ñuu, cua jata ra naha tsa catsi ra naha. Juvin ñi cuhva can tan tsaa̱ iin ñaha Samaria tyin cua tava ña ndutya tsitsi soco can. Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Cu̱hva luxu ndutya coho yu ―catyí ra tsihin ña. \p \v 9 Tacan tan ñaha Samaria can catyí ña tsihin ra: \p ―Yooho tsa cuví un iin ra ñuu Israel, ¿nacuvi tyin tsicán un ndutya coho un tsi yuhu tsa cuví yu ñaha Samaria? ―catyí ña. \p (Tacan catyi̱ ña tyin nyɨvɨ Israel ña vaha iyó ñi tsihin nyɨvɨ Samaria.) \v 10 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tun tsatyin tsitó un tsa tsahá Nyoo, tan tsitó un yóo ra cuví ra tsicán ndutya tsi un, maa un cua ndacan ndutya tsi yu. Tan cua cuhva yu ndutya nyito tsi un ―catyí ra tsihin ña. \p \v 11 Tacan tan catyí ña tsihin ra: \p ―Tatta, cunu xaan soco ihya. ¿Nacaa tava tucu un ndutya cuhva un tsi yu? tan ndi nduve náa ndaha un ¿Nu maa cua quihin un ndutya nyito can cuhva un coho yu? \v 12 Ra Jacob tsii tsahnu yo, nacoo̱ ra soco ihya tsi ndi. Juvin ihya tsihi̱ maa ra ndutya tan tsihin tandɨhɨ sehe ra. Tan juvin ñi ihya tsihi̱ tucu quɨtɨ jana ra naha. ¿A cahnu ca ra cuví yooho tan ñavin ca ra can? ―catyí ña tsihin ra. \p \v 13 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin ña: \p ―Tandɨhɨ nyɨvɨ tsihí ndutya ihya, cua na ityi nyico iñi ñi. \v 14 Maa tyin nyɨvɨ tsihí ndutya tsa tsahá yuhu, ña cua na ityi ca iñi ñi. Tyin ndutya tsa tsahá yuhu cua cana tsi tsitsi añima ñi tumaa caná ndutya iin ndohyo, tyin iin ndohyo ña tuhvá tsi ndoco. Tan tacan cua coo ñi ñayɨvɨ nyito ―catyí ra tsihin ña. \p \v 15 Tacan tan quitsaha̱ caahán ña tsihin ra: \p ―Yooho tatta, cu̱hva ndutya can coho yu na ña na ityi ca iñi yu, tan ndi ña quitsi ca yu quitsi tava yu ndutya tsitsi soco ihya ―catyí ña tsihin ra. \p \v 16 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Cu̱aahan cua quihin yɨɨ un tan qu̱itsi ndo ―catyí ra tsihin ña. \p \v 17 Tan nacaha̱n ña tan catyí ña: \p ―Nduve yɨɨ yu iyó. \p Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Nditsa tsa caahán un, tyin nduve yɨɨ un iyó. \v 18 Tyin tsa uhun yɨɨ un tsicoo̱, tan ra cumí tsi un vityin ñavin yɨɨ un tsi ra. ―catyí ra tsihin ña. \p \v 19 Tsa tsiñi̱ ña tsa caha̱n ra tacan, quitsaha̱ catyí ña tsihin ra: \p ―Yooho tatta, tuví iñi yu tyin ra cuví ndusu yuhu Nyoo cuví un. \v 20 Tsii tsahnu ndi, ra ñuu ihya naha ra, jacahnu̱ ra naha tsi Nyoo yucu ihya. Maa tyin nyooho tsa cuví nyɨvɨ Israel catyí ndo tyin nda Jerusalén taahán tsi jacahnu yo tsi Nyoo ―catyí ña tsihin ra. \p \v 21 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin ña: \p ―Tsi̱nu iñi tsa caahán yu tsihin un. Tyin vatsí hora tsa cua jacahnu ndo tsi Jutu yo Nyoo. Maa tyin ña tsiñiñuhu̱ ca tsa quitsi ndo yucu ihya, a cuhun ndo nda Jerusalén. \v 22 Nyooho nyɨvɨ Samaria, ña tsitó ndo yóo jacahnú ndo. Maa tyin nyuhu tsitó ndi yóo jacahnú ndi. Tan tsitó ndi tyin cua jacacu iin ra Israel tsi nyɨvɨ jaha Nyoo. \v 23 Maa tyin cua tsaa hora, tan hora can iyó yo vityin tyin nyɨvɨ tsa nditsa jacahnú tsi Nyoo Jutu yo, cua jacahnu ñi tsi ra tsihin añima ñi tan tsihin tsa nditsa. Tumaa jaquihín ityi maa Tatyi Ii Nyoo tsi ñi. Tyin Nyoo Jutu yo tacan cuñí ra javaha ñi tsa jacahnú tsi ra. \v 24 Tyin Nyoo Tatyi Ii cuví ra. Tan nyɨvɨ jacahnú tsi ra cuñí tsi jacahnú ñi tsi ra tsihin tsa nditsa tumaa jaquihín ityi maa Tatyi Ii tsi ñi ―catyí ra tsihin ña. \p \v 25 Tan nacaha̱n ña tan catyí ña tsihin ra: \p ―Yuhu tsitó yu tyin cua quitsi ra cuví Mesías, ra Cristo, ra cuví rey tsi yo. Tan quɨvɨ quitsi ra, maa ra cua nacatyi tuhun tandɨhɨ tsihin yo ―catyí ña tsihin ra. \p \v 26 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin ña: \p ―Ra tsa caahán un tuhun can, juvin ra caahán tsihin un ―catyí ra tsihin ña. \p \v 27 Tacan tan tsaa̱ nyico ra tsicá tsihin ra, tan iyo xaan cuñí ra naha tyin natuhún ra Jesús tsihin iin ñaha. Maa tyin ndi intuhun ra naha tan ña caná iñi ra naha ndaca tuhun ra naha náa cuñí ra, o ndaca tuhun ra naha tsi ra nacuenda natuhún ra tsihin ñaha can. \v 28 Tacan tan nacoo̱ ña quɨyɨ ña tan cuanuhu ña nda ñuu. Tan catyí ña tsihin nyɨvɨ: \p \v 29 ―Co̱hon ndo cu̱nyehe ndo tsi iin ra tsa caha̱n tandɨhɨ cuhva iyó yu. ¿A ñavin ra Cristo tsa cua jaquitsi Nyoo cuví ra? ―catyí ña tsihin ñi. \p \v 30 Tacan tan quita̱ nyɨvɨ ñuu can tan cuahán ñi cua nyehe ñi nu nyií ra Jesús. \v 31 Tan tsa ndi cumañi ca tsaa ñi nu nyií ra, ra tsicá tsihin ra, jañiñí ra naha tsi ra na catsi ra luxu. Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Maestro, ca̱tsi luxu ―catyí ra naha. \p \v 32 Maa tyin catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Yuhu iyó iin tsa tsatsí yu tan nyooho ña tsitó ndo náa cuví can ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 33 Tacan tan ra tsicá tsihin ra, quitsaha̱ natuhún tahan ra naha, tan catyí ra naha: \p ―¿A iyó yóo quitsi̱ quitsi̱ ndaca tsa catsi ra? ―catyí ra naha. \p \v 34 Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tsa tsatsí yuhu juvin tsi cuví tsa javahá yu cuhva cuñí ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, tan javahá yu tyiñu tsaha̱ ra tsi yu. \v 35 Nyooho catyí ndo: “Ndi cumañi cumi yoo ca tan tahan tsi naquihin vaha yo tsa tatsi̱ yo.” Maa tyin yuhu catyí yu tsihin ndo: Nye̱he ndo tyin tsa ndɨhɨ tsa tatsi̱ ndo cuaan tan tsa nyecú vaha tsi tsa cua naquihin vaha yo itsi. \v 36 Ra tsa naquihín vaha can ñihí ra yahvi ra. Tan tsa naquihín vaha ra, cuví tsi nyɨvɨ tsa cua coo ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. Tacan tan ra tsa tatsi̱ tan ra tsa naquihín cusɨɨ iñi ra naha. \v 37 Tan iyó iin cuhva tuhvá nyɨvɨ caahán tan catyí ñi tyin sɨɨn nyɨvɨ tatsí tan sɨɨn nyɨvɨ naquihín vaha. Tan nditsa yacan. \v 38 Yuhu jacuhu̱n yu tsi ndo tyin cua cahnu ndo nɨñɨ tsa iyó nu ña jaha̱ tyiñu ndo, nu jaha̱ tyiñu inga ra. Tan nyooho cucahnu ndo tan cua naquihin vaha ndo nɨñɨ can ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 39 Tan cuaha xaan nyɨvɨ ñuu Samaria can quitsaha̱ tsinú iñi ñi tsi ra Jesús tsa cuenda tsa caha̱n ñaha can, tyin catyí ña: “Caha̱n ra tsihin yu tandɨhɨ cuhva iyó yu”, catyí ña. \v 40 Cuhva tsa tsaa̱ ñi nu nyií ra Jesús, tan caha̱n ndaahvi ñi tsihin ra na ndoo ra tsihin ñi. Tan ndoo̱ ra tsihin ñi uvi quɨvɨ. \v 41 Tan cuaha ca nyɨvɨ quitsaha̱ tsinú iñi ñi tsa tsiñi̱ ñi tsa caahán ra. \v 42 Tacan tan quitsaha̱ catyí ñi tsihin ñaha can: \p ―Vityin tsinú iñi ndi, maa tyin ñavin tsa cuenda tsa caha̱n un tsihin ndi, tyin tsiñi̱ maa ndi tsihin soho ndi tsa caahán ra, tan tsitó vaha ndi tyin juvin ra cuví ra Cristo ra jacacú tsi nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya ―catyí ñi. \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús sehe iin ra cumí tyiñu \p \v 43 Tsa yaha̱ uvi quɨvɨ tan quee̱ ra Jesús nu cuví Samaria tan cuahán ra ityi nu cuví Galilea, nu cacu̱ ra. \v 44 Vasu ndi maa juvin ñi maa ra caha̱n tyin iin ra cuví ndusu yuhu Nyoo, nyɨvɨ ñuu ra ña jahá ñi tsa ñayɨvɨ tsi ra. \v 45 Tacan tan tsa tsaa̱ ra Galilea, nyɨvɨ iyó ican, vaha caahán ñi tsihin ra, tyin tsaha̱n ñi vico Jerusalén, tan nyehe̱ ñi tsa vaha tsa javaha̱ ra. \p \v 46 Tacan tan cuanuhu nyico ra Jesús nda ñuu Caná tsa canyií Galilea nu nanduvi̱ ndutya vinu jaha̱ ra. Tan iyó iin ra nyisó tyiñu cahnu nuu rey. Ra ican iyó iin sehe ra tsa cuuhví nda ñuu Capernaum. \v 47 Quɨvɨ tsa tsito̱ ra can tyin tsa tsaa̱ nyico ra Jesús nda Galilea tsa tsaha̱n ra nda Judea, tsaha̱n ra tsinyehe̱ ra tsi ra Jesús. Tan tsica̱n ra tumañi iñi tsi ra na cuhun ra vehe ra tan janduvaha ra tsi sehe ra, tyin tsa cuñí cúu cuii ña sehe ra. \v 48 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Nyooho ña cua tsinu iñi ndo tatun ña nyehe jihna ndo tsa iyo ―catyí ra tsihin ra. \p \v 49 Maa tyin ra can catyí ra tsihin ra Jesús: \p ―Yooho taa, co̱hon ñi tsihin yu tsa ndi cumañi ca cúu sehe yu ―catyí ra tsihin ra Jesús. \p \v 50 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Cua̱nuhu yuvehe un. Sehe un nyito ra, tsa nduvaha̱ ra ―catyí ra tsihin ra. \p Tacan tan ra can tsinu̱ iñi ra tsa caha̱n ra Jesús tan cuanuhu̱ ra. \v 51 Tsa tsa cuyatyi̱n ra yuvehe ra, quita̱ musu ra tan caahán ra naha tsihin ra: \p ―¡Taa, sehe un nyito ra; tsa nduvaha̱ ra! \p \v 52 Tacan tan quitsaha̱ tsica̱ tuhun ra tsi ra naha náa hora quitsaha̱ vaha cuñí ra. Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Icu cuhva caa iin tsa yaha̱ hora quita̱ cahñi tsi ra ―catyí ra naha. \p \v 53 Tacan tan tsito̱ ra can, tyin hora can caha̱n ra Jesús tsihin ra, “Cu̱anuhu tyin sehe un nyito ra, tsa nduvaha̱ ra.” Tan maa ra can tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ ra quitsaha̱ tsinú iñi ñi tsi ra Jesús. \p \v 54 Yacan cuví tsa iyo tsa tsinu uvi javaha̱ ra Jesús tsa tsaa̱ nyico ra Galilea tsa yaha tsaha̱n ra Judea. \c 5 \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús iin ra cuuhví \p \v 1 Tsa yaha̱ can tan cuahán ra Jesús ñuu Jerusalén inga tsaha tyin nyɨvɨ ñuu Israel jacahnú ñi iin vico. \v 2 Tan yuhu cora cahnu ñuu can iyó iin yuvehe tsa nañí Yuvehe Cuenda Mbee Ticatyi. Tan yatyin ñi nyaá iin vehe cahnu. Tan tsitsi vehe can ñuhú ndutya. Tan tsa tsihin yuhu hebreo nañí vehe can Betesda. Tan iyó uhun corredor. \v 3 Tan ican yucú cuaha nyɨvɨ cuuhví: ñi cuaa, ñi coxo, tan ñi ndohó cuehe xii. Ndatú ñi náa hora nacanda ndutya can. \v 4 Tyin nda naha nda naha ñi tan nuú iin ángel tan jacandá ra ndutya can. Tan nyɨvɨ tsa quɨhvɨ́ jihna tsa yaha̱ ñi nacandá ndutya can, nduvahá ñi vasu ndi maa cuehe cahnu ndohó ñi. \v 5 Tan ican canyií iin ra cuuhví tan tsa iyó oco tsahun uñi cuiya cuuhví ra. \v 6 Tsa nyehe̱ ra Jesús tsi ra ican canyií ra, tuvi̱ iñi ra tyin tsa cuaha xaan cuiya cuuhví ra. Tan tsica̱ tuhun ra tsi ra ndaahvi can, tan catyí ra: \p ―¿A cuñí un nduvaha un? \p \v 7 Tan ra cuuhví can nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Tata, yoñi maa tyihí tsi yu tsitsi ndutya ihya tatun tsa nacandá tsi. Tyin tahán ñi tsaha tsa cuñí yu quɨhvɨ yu, inga nyɨvɨ quɨhvɨ́ jihna ―catyí ra cuuhví can tsihin ra Jesús. \p \v 8 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Ndu̱vita, na̱quihin yuvi un tan ca̱ca un ―catyí ra tsihin ra. \p \v 9 Juvin ñi hora can tan nduvaha̱ ra, naquihi̱n ra yuvi ra, tan nacaca̱ ra. Maa tyin quɨvɨ quitatú nyɨvɨ cuví quɨvɨ can. \v 10 Yacan ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel catyí ra naha tsihin ra tsa nduvaha̱ can: \p ―Quɨvɨ quitatú yo cuví vityin, yacan cuenda ña taahán tsi cuiso un yuvi un ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 11 Tan ra tsa nduvaha̱ can nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Ra tsa janduvaha̱ tsi yu, catyi̱ ra tsihin yu: “Na̱quihin yuvi un tan ca̱ca un”, catyí ra tsihin yu. \p \v 12 Tacan tan quitsaha̱ tsicá tuhun ra naha tsi ra, tan catyí ra naha: \p ―¿Yóo ra caha̱n tsihin un tyin naquihin un yuvi un tan caca un? ―catyí ra naha. \p \v 13 Maa tyin ra tsa nduvaha̱ can ña tsitó ra yóo janduvaha̱ tsi ra. Tyin cuaha xaan nyɨvɨ nyecú ican, tan ra Jesús nduve ca ra nyaá tyin tsa cuahán ra. \v 14 Yaha̱ can tan nañihi̱ ra Jesús tsi ra tsa nduvaha̱ can tsitsi vehe ñuhu cahnu, tan catyí ra tsihin ra: \p ―Jihna, vityin tsa nduvaha̱ un, ña javaha ca un tsa ña vaha, tyin coto quitsi inga tundoho cahnu ca sɨquɨ un ―catyí ra tsihin ra. \p \v 15 Tacan tan tsaha̱n ra tsicaha̱n ra tsihin ra Israel naha ra tyin ra Jesús cuví ra janduvaha̱ tsi ra. \v 16 Tsa cuenda tsa janduvaha̱ ra Jesús tsi ra can quɨvɨ quitatú nyɨvɨ, xaan xaan cuñí ra Israel naha ra nyehe ra naha tsi ra. Tan cuñí ra naha cahñi ra naha tsi ra. \v 17 Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Maa Jutu yu, nda vityin tan jahá tyiñu ra. Tan jahá tyiñu tucu yuhu ―catyí ra. \p \v 18 Tan tsa cuenda tsa caha̱n ra yacan, xaan ca cuñí ra Israel can naha ra. Tan ñihi ca cuñí ra naha cahñi ra naha tsi ra tyin cuñí maa ra naha tyin ña jahá ra Jesús tsa cahnu cuví quɨvɨ quitatú nyɨvɨ, tan inga tucu tuhun, iin ñi cuví ra tsihin Nyoo jahá ra tsi ra tyin catyí ra tyin jutu ra cuví tsi Nyoo. \s1 Sehe Nyoo iyó xaan ndatu tsi ra cundaca ñaha ra \p \v 19 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tsa nditsa caahán yu tsihin ndo tyin yuhu, Sehe Nyoo cuví tsi yu, tan nduve tsa javahá yu tsa maa ñi maa yu. Tyin javahá yu tsa nyehé yu javahá Jutu yu. Tandɨhɨ tsa javahá Jutu yu tan javahá tucu maa yu. \v 20 Tyin cuñí xaan ra tsi yu, tyin Sehe ra cuví tsi yu, tsa cuenda yacan janahá ra tandɨhɨ tsa javahá ra tsi yu. Tan nahnu ca tsa cua janaha ra tsi yu, tan nyooho iyo cua cuñi ndo nyehe ndo can. \v 21 Tumaa janandotó Nyoo Jutu yu ndɨyɨ, tan tsahá ra ñayɨvɨ coo ñi, tacan tucu yuhu tsa cuví yu Sehe ra, tsahá yu ñayɨvɨ coo nyɨvɨ cuñí maa yu cuhva yu. \v 22 Tacan Nyoo Jutu yu, ña jandaa ca ra cuatyi ndi intuhun nyɨvɨ tyin tsa tsaha̱ ra ndatu tsi yuhu tsa cuví yu Sehe ra tyin jandaa yu cuatyi nyɨvɨ. \v 23 Tacan icá Nyoo Jutu yu tsa cuñí ra jacahnu nyɨvɨ tsi Sehe ra tumaa tsa jacahnú maa ñi tsi maa ra. Nyɨvɨ tsa ña jacahnú tsi yuhu tsa cuví yu Sehe Nyoo, ndi Jutu yu tan ña jacahnú ñi. Tyin maa ra jaquitsi̱ tsi yu. \p \v 24 ’Tan tsa nditsa caahán yu tyin nyɨvɨ tyaá soho tsa caahán yu tan tsinú iñi ñi tsi ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, iyó ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. Tan ña cua cuhun ca ñi anyaya tsa catyi cuatyi ñi tyin tsa jacacu̱ Nyoo tsi ñi tan ña yɨhɨ ndaha ca tuhun tsiihí tsi ñi, tan tsaha̱ ra ñayɨvɨ nyito iyó ñi. \v 25 Nyɨvɨ; tumaa ndɨyɨ cuví ñi. Tan tsa nditsa caahán yu tsihin ndo tyin vatsí quɨvɨ cua cuñi ñi ndusu Sehe Nyoo. Tan nyɨvɨ tsa cua tyaa yahvi tsa caahán ra, cua coo ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. Tan vityin cuví quɨvɨ tsa caahán yu tuhun. \v 26 Tyin Nyoo Jutu yu iyó ra ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. Tan tsaha̱ ra ndatu can tsi yuhu tsa cuví yu Sehe ra tyin cuhva yu ñayɨvɨ can coo nyɨvɨ. \v 27 Tan tsaha̱ tucu Nyoo ndatu tsi yu tsa jandaa yu cuatyi nyɨvɨ, tyin Rayɨɨ quee̱ nda gloria cuví yu. \v 28 Ña iyo cu̱ñi ndo tsa caahán yu tyehen, tyin cua tsaa̱ quɨvɨ tsa cuñi ndɨyɨ yucú tsitsi ñaña ndusu Sehe Nyoo. \v 29 Tan cua quita ñi tsitsi ñaña ñi. Tacan tan nyɨvɨ tsa javaha̱ tsa vaha cua nandoto ñi tyin coo ñi ñayɨvɨ nyitó. Maa tyin nyɨvɨ tsa javaha̱ tsa ña vaha cua nandoto ñi tyin cuhun ñi anyaya nu cua tatsi tuñi Nyoo tsi ñi. \s1 Nu janahá tsi tyin ra Jesús iyó ndatu tsi ra tsa cuhva ra ñayɨvɨ nyito coo nyɨvɨ \p \v 30 ’Yuhu ña cuví javaha yu tsa javahá yu tsa intuhun ñi maa yu. Yuhu jandaá yu cuatyi nyɨvɨ tumaa cuhva tava̱ tyiñu maa Jutu yu tsi yu. Tan cuhva jandaa yu cuatyi, vaha tsi, tyin ña javahá yu cuhva cuñí maa yu, tyin javahá yu cuhva caahán maa Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. \v 31 Tan tatun juvin ñi maa yu cuví tsa ndaa tsa cuenda yu, nduve yahvi nyaá tsa ndaa can. \v 32 Maa tyin iyó inga ra cuví tsa ndaa cuenda yu. Tan yuhu tsitó yu tyin tsa caahán ra cuenda yu, yacan cuví tsa ndaa tan tsa nditsa. \v 33 Nyooho tava̱ tyiñu ndo na ndaca tuhun ra naha tsi ra Juan. Tan tuhun tsa caha̱n ra, tsa nditsa cuví tsi. \v 34 Maa tyin yuhu ña tsiñiñuhu̱ tsa cuví rayɨɨ tsa ndaa tsa cuenda yu. Maa tyin caahán yu tuhun tsa caha̱n ra Juan tsihin ndo tsa cuenda tsa vaha tsi maa ndo, tyin tacan tan tsinu iñi ndo tsi yu tan cacu ndo. \v 35 Ra Juan cuvi̱ ra tumaa iin lámpara tsa cayú tan jandunditsín tsi. Tan nyooho juhva ñi quɨvɨ cusɨɨ iñi ndo tsihin ñuhu̱ nditsin can. \v 36 Maa tyin yuhu iyó iin tsa ndaa vaha ca tsi yu tan ñavin ca tsa caaha̱n ra Juan. Tyin tandɨhɨ tsa javahá yuhu, maa Jutu yu catyí tsihin yu na javaha yu can. Tan yacan cuví tsa ndaa tsa nyehé ndo tyin nditsa tyin maa Jutu yu jaquitsi̱ tsi yu. \v 37 Tacan tucu Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, cuví ra tsa ndaa tsa cuenda yu. Nyooho ñaha ca cuñi ndo ndusu ra, tan ndi ñaha ca nyehe ndo tsi ra. \v 38 Tan ña ndoó tuhun ra tsa caahán yu tsihin ndo tsitsi añima ndo tyin ña tsinú iñi ndo tyin Nyoo jaquitsi̱ tsi yu. \v 39 Nyooho tsihin cuenda xaan cahví ndo nu tutu Nyoo, tyin cuñí maa ndo tyin nuu tsi cua ñihi ndo ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa coo ndo. Maa tyin tutu Nyoo can, tuhun yuhu caahán tsi. \v 40 Tan nyooho ña cuñí ndo quitsi ndo nu nyaá yu tan cuhva yu ñayɨvɨ nyito coo ndo. \p \v 41 ’Yuhu ña nducú yu tsa jacahnu nyɨvɨ tsi yu. \v 42 Tyin yuhu tsitó yu tsi ndo tan tsitó yu tyin ña cuñí ndo tsi Nyoo. \v 43 Yuhu vatsí yu cuenda Jutu yu tan nyooho ña naquihín ndo tsa caahán yu. Maa tyin tatun inga ra cua quitsí tsa cuenda maa ra, ra ican cua tsinu iñi ndo. \v 44 Nyooho ña cuví tsinu iñi ndo tsi yu tyin cuñí ndo nduvaha ndo nuu nyɨvɨ tahan ndo. Tan ña nducú ndo nduvaha ndo nuu Nyoo, tan intuhun ñi maa ra cuví Nyoo tsa iyó. \v 45 Ña caca iñi ndo tyin cua ndacan yu cuatyi tsaha ndo nuu Jutu yu. Nyooho cuñí maa ndo tyin ley tsa tyaa̱ ra Moisés cua cundaca tsi ndo gloria. Maa tyin ra Moisés cuví ra tsicán cuatyi tsaha ndo tyin ña jacuví ndo ley tsa tyaa̱ ra. \v 46 Tyin tun tsatyin nditsa tsa tsinú iñi ndo tsa caha̱n ra Moisés, tacan cua tsinu ndɨhɨ iñi ndo tsa caahán yuhu. Tyin tuhun yuhu cuví tsa tyaa̱ ra. \v 47 Maa tyin tatun ña tsinú iñi ndo tuhun tsa tyaa̱ ra, ¿nácaa cua tsinu iñi ndo tsa caahán yuhu? ―catyí ra Jesús tsihin ra cuví ityi nuu tsihin ra Israel naha ra. \c 6 \s1 Nu jacatsi̱ ra Jesús uhun mil rayɨɨ \r (Mt. 14.13-21; Mr. 6.30-44; Lc. 9.10-17) \p \v 1 Tsa yaha̱ yacan, tan cuahán ra Jesús inga tsiyo miñi cahnu tsa nañí Ndutya Ñuhu Galilea. Tan juvin ñi nañí tucu tsi Miñi Tiberias. \v 2 Cuaha xaan nyɨvɨ cuahán nyicun tsi ra tyin nyehé ñi tsa iyo tsa javahá ra tyin janduvahá ra tsi nyɨvɨ cuuhví. \v 3 Tacan tan ra Jesús ndaa̱ ra iin yucu tan tsinyaa̱ ra ican tsihin ra tsicá tsihin ra. \v 4 Tan tsa cuyatyin cuii tahan tsi quɨvɨ vico pascua tsa jacahnú nyɨvɨ Israel. \v 5 Tan nyehe̱ ra Jesús tyin cuaha xaan nyɨvɨ nyicún tsi ra, tacan tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ra Felipe: \p ―¿Numaa cua jata yo tsa catsi nyɨvɨ cuaha ihya? ―catyí ra tsihin ra. \p \v 6 Caahán ñi maa ra tsihin ra Felipe tyin nducú cuhva ra tsi ra náa cua cahan ra, tyin tsa tsitó maa ra Jesús náa cua javaha ra. \v 7 Tacan tan nacaha̱n ra Felipe tan catyi̱ ra: \p ―Xuhun tsa quihin yo tsa jaha̱ tyiñu yo tsa uvi cientu quɨvɨ, ndi ña cua cutahan can jata yo luxu tsa catsi nyɨvɨ ihya ―catyí ra Felipe. \p \v 8 Tan inga ra tsa nyicún tsi ra Jesús, ra Andrés, yañi ra Simón Pedro, catyí ra tsihin ra Jesús: \p \v 9 ―Ihya nyií iin ra luhlu ndaha uhun taahan paan cebada tan uvi taahan tyaca. Maa tyin ndi nduve náa cuví yacan tyin cuaha xaan nyɨvɨ ihya ―catyí ra Andrés. \p \v 10 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Ca̱han ndo tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ na cunyecu ñi ―catyí ra. \p Tan cuaha xaan itya ican tan tsinyecu̱ ñi, uhun mil rayɨɨ, [tan sɨɨn maa ñi ñaha tsihin tsa nyihi]. \v 11 Tacan tan quihi̱n ra Jesús paan can tan tsa yaha̱ tsaha̱ ra tyahvi nyoo tsi Nyoo, tan tsaha̱ ra can tsi ra tsicá tsihin ra. Tan ra can naha ra, tsaha̱ ra naha can tsi tandɨhɨ nyɨvɨ tsa nyecú can. Juvin ñi tacan ica̱ nyico ra tsihin tyaca can. Tan tsatsi̱ ndaha iñi ñi. \v 12 Tan cuhva tsa ndaha iñi ñi, ra Jesús catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Na̱quihin vaha ndo tsa ñahñu tsa ndoo̱ tyin tacan tan ña tɨvɨ tsi ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 13 Naquihi̱n vaha ra naha can, tan jacutu̱ ra naha utsi uvi tyica tsihin tsa ñahñu tsa ndoo̱ tsa uhun taahan paan can. \v 14 Tacan tan tsa yaha̱ nyehe̱ nyɨvɨ can tsa iyo tsa javaha̱ ra Jesús, tan catyí ñi: \p ―Nditsa tsa cuii tyin ndusu yuhu Nyoo cuví ra ihya, juvin ra nyaá tsa quitsi maa nu ñuhu ñayɨvɨ ihya ―catyí ñi. \p \v 15 Maa tyin tsa tuvi̱ iñi ra Jesús tyin cuñí ñi tsa quihin ñi tsi ra tsihin tsa ñiñi tyin cuvi ra rey cuenda ñi, tacan tan cuahán nyico ra jiñi yucu nu sucun ca tyin cunyii intuhun ñi maa ra. \s1 Nu tsicá ra Jesús nu ndutya \r (Mt. 14.22-27; Mr. 6.45-52) \p \v 16 Tsa cunaaha, nuu̱ ra tsicá tsihin ra Jesús yuhu miñi can. \v 17 Tan quɨhvɨ̱ ra naha tsitsi yutun ndoo tyin cua yaha sava ra naha mahñu miñi can tan cua tsaa ra naha ñuu Capernaum. Tsa cunaaha tan ra Jesús ñaha ca maa tsaa ra. \v 18 Tacan tan tsaa̱ tatyi ñihi. Tan iyo nduvita̱ ndutya miñi can. \v 19 Tsa tsa yaha̱ ra naha uhun a iñu kilómetro tsihin yutun ndoo can tan nyehe̱ ra naha vatsí ra Jesús tsicá ra nu ndutya. Tsa nyehe̱ ra naha tyin tsa cua cuyatyin ra nu cuahán yutun ndoo can, nayuhvi̱ xaan ra naha. \v 20 Maa tyin catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―¡Maa yu cuví, ña na̱yuhvi ndo! \p \v 21 Tacan tan tsaha̱ ra naha quɨhvɨ ra Jesús tsitsi yutun ndoo can. Tan iin yaha ñi tsaa̱ ra naha yuhu miñi nu cuahán ra naha. \s1 Nu nanducú nyɨvɨ tsi ra Jesús \p \v 22 Tsa tuvi inga quɨvɨ tan tsito̱ nyɨvɨ tsa ndoo̱ inga tsiyo miñi can tyin ra tsicá tsihin ra Jesús tsa cuahán ra naha tsihin iin yutun ndoo tsa iyó ican. Intuhun ñi maa can iyó. Tan tsito̱ ñi tyin ña cuahán ra Jesús tsihin ra naha. \v 23 Maa tyin tsaa̱ taahan ca yutun ndoo tsa quee̱ ñuu Tiberias yatyin ñi nu nacuhva̱ Jutu Mañi yo tyahvi nyoo tsi Nyoo tan tsatsi̱ nyɨvɨ paan. \v 24 Tacan tan tsa nyehe̱ nyɨvɨ tyin nduve ra Jesús tan ndi ra tsicá tsihin ra, quɨhvɨ̱ ñi tsitsi yutun ndoo tsa tsaa̱ tan cuahán ñi nda ñuu Capernaum cua nanducu ñi tsi ra. \s1 Ra Jesús cuví paan tsa tsahá ñayɨvɨ nyito coo yo \p \v 25 Tsa tsaa̱ ñi inga tsiyo miñi can, nañihi̱ ñi tsi ra Jesús. Tan tsica̱ tuhun ñi tsi ra: \p ―Maestro, ¿náa cuhva tsaa̱ un ihya? ―catyí ñi tsihin ra. \p \v 26 Maa tyin catyí ra Jesús tsihin ñi: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin nyooho nanducú ndo tsi yu maa tyin ñavin cuenda tsa nyehe̱ ndo tsa iyo tsa javaha̱ yu. Nanducú ndo tsi yu tyin tsatsi̱ ndo tan ndaha iñi ndo. \v 27 Ña ja̱ha tyiñu ndo cuenda tunyee iñi tsa tsatsí ndo tsa cua ndɨhɨ ñi maa, ja̱ha tyiñu ndo cuenda tunyee iñi tsa catsi ndo tsa ña cua ndɨhɨ tan tsahá tsi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa coo ndo. Yacan cuví tsa catsi ndo tsa cua cuhva yuhu tsi ndo tyin Nyoo Jutu yu tava̱ tyiñu ra tsi yu tyin yuhu cuví Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria ―catyí ra Jesús. \p \v 28 Tacan tan quitsaha̱ tsicá tuhun ñi tsi ra tan catyí ñi: \p ―¿Náa taahán tsi javaha ndi tan cuví javaha ndi cuhva cuñí Nyoo? ―catyí ñi. \p \v 29 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ñi: \p ―Tsa cuñí Nyoo javaha ndo, cuví tsa tsi̱nu iñi ndo tsa caahán yuhu, ra tsa jaquitsi̱ ra ―catyí ra Jesús tsihin ñi. \p \v 30 Tan tsica̱ tuhun nyico ñi tsi ra, tan catyí ñi: \p ―¿Náa tsa iyo javaha un nyehe ndi tan tsinu iñi ndi tsa caahán un? \v 31 Tsii tsahnu ndi tsatsi̱ ñi maná nu tsɨquɨ, tumaa tsa caahán tuhun Nyoo tyehen: “Andɨvɨ quee̱ paan tsatsi̱ nyɨvɨ jaha̱ Nyoo” ―catyí ñi tsihin ra Jesús. \p \v 32 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa caahán yu tsihin ndo. Ñavin ra Moisés tsaha̱ paan tsa quee̱ andɨvɨ tsatsi̱ ñi, tyin maa Nyoo Jutu yu cuví ra tsahá paan nditsa tsa quee̱ andɨvɨ. \v 33 Tyin paan tsa tsahá Nyoo, yacan cuví ra tsa quee̱ andɨvɨ. Tan juvin ra cuví ra tsahá ñayɨvɨ nyito coo nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ―catyí ra Jesús. \p \v 34 Tacan tan quitsaha̱ catyí ñi tsihin ra: \p ―Taa, cu̱hva paan can catsi ndi tandɨhɨ ñi quɨvɨ ―catyí ñi. \p \v 35 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Yuhu cuví paan tsa tsahá tsa coo nyito añima ndo. Nyɨvɨ nyicún tsi yu ña cua cusoco ca ñi, tan ñi tsinú iñi tsa caahán yu ña cua na ityi iñi ñi. \v 36 Maa tyin tumaa tsa caahán yu tsihin ndo, nyehé vaha ndo tsi yu, maa tyin ña cuñí ndo tsinu iñi ndo tyin juvin yu cuví ra tsa cuví jatyinyee tsi ndo \v 37 Tandɨhɨ nyɨvɨ tsa tsaha̱ Nyoo Jutu yu tsi yu, nyicún ñi tsi yu, tan ñi tsa nyicún tsi yu, naquihín vaha yu tsi ñi. \v 38 Tyin yuhu tsa quee̱ andɨvɨ; vatsí yu vatsí javahá yu cuhva cuñí ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. Ña vatsí yu vatsí javaha yu cuhva cuñí ñi maa yu. \v 39 Tan cuhva cuñí ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, yacan cuví tsehe: tsa ña cunaa ndi intuhun nyɨvɨ tsa tsahá ra tsi yu, tan janandoto yu tsi ñi nu cua cundɨhɨ quɨvɨ. \v 40 Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, cuñí ra tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cutuñi iñi tyin Sehe Nyoo cuví tsi yu, tan tsinu iñi ñi tsa caahán yu, cua coo ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. Tan juvin ñi yu cua janandoto tsi ñi nu cua cundɨhɨ quɨvɨ ―catyí ra Jesús tsihin ñi. \p \v 41 Tsa cuenda tsa caha̱n ra Jesús yacan, tan quitsaha̱ caahán nyaa nyɨvɨ Israel tsi ra tyin catyí ra: “Yuhu cuví paan tsa quee̱ andɨvɨ”, catyí ra. \v 42 Tacan tan quitsaha̱ catyí ñi: \p ―¿A ñavin ra Jesús sehe ra José cuví ra ihya? Yoo tsitó vaha yo tsi jutu ra tan tsi sɨhɨ ra. ¿Nacaa tsa catyí ra tyin andɨvɨ quee̱ ra? ―catyí ñi. \p \v 43 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ñi: \p ―Ja̱ndɨhɨ ndo tsa caahán nyaa ndo. \v 44 Yoñi maa nyɨvɨ cuví quitsi quitsi nyicún tsi yu tatun ñavin Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, caná tsi ñi. Tan cua janandoto yu tsi ñi nu cua cundɨhɨ quɨvɨ. \v 45 Nu libru tsa tyaa̱ ra cuví ndusu yuhu Nyoo caahán tsi tyehen: “Nyoo cua jacuaha ra tsi tandɨhɨ nyɨvɨ” catyí tsi. Yacan cuenda nyɨvɨ tsa tyaá soho tuhun tsa caahán Nyoo Jutu yu tan cutuhvá ñi tsa caahán ra, juvin ñi nyicún tsi yu. \p \v 46 ’Ñavin tsa tyin nyehe̱ ñi tsi Nyoo Jutu yu, tyin yoñi nyehe̱ tsi ra. Intuhun ñi maa yu nyehé tsi ra. Tan juvin yu cuví ra tsa quee̱ nu nyaá ra. \v 47 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin nyɨvɨ tsa tsinú iñi tsa caahán yu tsa iyó ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. \v 48 Yuhu cuví paan tsa tsahá tsa coo nyito añima ñi. \v 49 Tsii tsaahnu ndo tsatsi̱ ñi maná nu tsɨquɨ, maa tyin juvin ñi tsihi̱ ñi. \v 50 Maa tyin yuhu, tuhun paan tsa quee̱ andɨvɨ caahán yu tsihin ndo, tyin nyɨvɨ tsa cua catsi paan can, ña cua cúu ñi. \v 51 Juvin ñi maa yu cuví paan nyito tsa quee̱ andɨvɨ. Nyɨvɨ tsa cua catsi paan ihya ña cua cundɨhɨ tsa coo ñi, tyin paan tsa cua cuhva yu, yacan cuví cuñu ñuhu yu. Tan cua cuhva yu ñayɨvɨ tsa iyó yu tsa cuenda tandɨhɨ nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ―catyí ra Jesús tsihin ñi. \p \v 52 Tacan tan nyɨvɨ Israel can quitsaha̱ natuhún tahan ñi tan catyí ñi: \p ―¿Nacaa cua cuhva ra tsa catsi yo cuñu ñuhu ra? \p \v 53 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin yuhu cuví Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, tan tatun nyooho tan ña cua catsi ndo cuñu ñuhu yu, tan ña coho ndo nɨñɨ yu, ña cuvi coo ndo ñayɨvɨ nyitó. \v 54 Nyɨvɨ tsatsí cuñu ñuhu yu tan tsihí ñi nɨñɨ yu, iyó ñi ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. Tan yuhu cua janandoto yu tsi ñi nu cua cundɨhɨ quɨvɨ. \v 55 Tyin cuñu ñuhu yu yacan cuví paan tsa nditsa tsa taahán tsi catsi ñi, tan nɨñɨ yu cuví vinu tsa nditsa tsa taahán tsi coho ñi. \v 56 Nyɨvɨ tsatsí cuñu ñuhu yu tan tsihí ñi nɨñɨ yu, iin ñi cuví ñi tsihin yu. Tan iin ñi cuví yu tsihin ñi. \v 57 Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, Nyoo nyito cuví ra. Tan yuhu iyó yu tsihin tunyee iñi ra. Tan juvin ñi tacan tucu nyɨvɨ tsatsí cuñu ñuhu yu, cua coo ñi tsihin tunyee iñi tsa iyó tsi yu. \v 58 Tuhun paan tsa quee̱ andɨvɨ caahán yu. Paan ihya ñavin tumaa maná tsa tsatsi̱ tsii tsaahnu yo cuví tsi, tyin juvin ñi tsihi̱ ñi. Nyɨvɨ tsatsí paan tsa cuví cuñu ñuhu yu, ña cua cundɨhɨ maa tsa coo ñi ―catyí ra Jesús. \p \v 59 Juvin yacan jacuaha̱ ra Jesús nu ndu ii̱n nyɨvɨ tsitsi vehe ñuhu ñuu Capernaum. \p \v 60 Cuaha xaan nyɨvɨ nyicún tsi ra Jesús. Tan cuhva tsa tsiñi̱ ñi yacan catyí ñi: \p ―Tuhun tsa caahán ra ihya, yɨɨ xaan naquihin vaha yo itsi. Yoñi maa cua tsinu iñi tsa caahán ra ―catyí ñi. \p \v 61 Tacan tan tuvi̱ iñi ra Jesús tyin ña cuñí ñi naquihin ñi tsa caahán ra. Tan tsica̱ tuhun ra tsi ñi: \p ―¿A ndasɨ cuñí ndo tsa caahán yu ihya? \v 62 Tan ¿náa cua javaha ndo tatun nyehe ndo tsi yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria nandaa nyico yu inga tsaha ityi nu quee̱ yu? \v 63 Tatyi Ii Nyoo tsahá ñayɨvɨ nyito. Tan cuñu ñuhu, ña jatyinyeé tsi tsa coo yo ñayɨvɨ can. Tan tsa caahán yuhu tsihin ndo, Tatyi Ii Nyoo cuví tsi tan tsahá tsi tsa coo nyitó añima ndo. \v 64 Maa tyin yɨhɨ́ ndo ña tsinú iñi ndo tsi yu ―catyí ra Jesús. \p Tyin nda quɨvɨ jihna tan tsa tsitó maa ra yóo ña cua tsinú iñi tsi ra tan yóo cua xico tsi ra. \v 65 Tan catyí ra: \p ―Yacan cuenda catyí yu tsihin ndo tyin yoñi nyɨvɨ cuví quitsi nyicun tsi yu tatun ñavin maa Nyoo Jutu yu caná tsi ñi ―catyí ra Jesús. \p \v 66 Nda quɨvɨ can, tan cuaha xaan nyɨvɨ nyicún tsi ra Jesús nacoo̱ ñi tsi ra. Tan ña tsicá ca ñi tsihin ra. \v 67 Tacan tan tsica̱ tuhun ra Jesús tsi tsa utsi uvi ra tsicá tsihin ra, tan catyí ra: \p ―¿A cuñí ndɨhɨ tucu nyooho cuhun ndo? ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 68 Maa tyin nacaha̱n ra Simón Pedro tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, ¿yóo cunyicun ndi? Tan intuhun ñi maa un caahán tuhun ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa. \v 69 Nyuhu tsinú iñi ndi, tan tsitó ndi tyin yooho cuví ra Cristo Sehe Nyoo nyito. \p \v 70 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―¿A ñavin yuhu nacatsi̱ tsi tandɨhɨ tsa utsi uvi ndo? Tan intuhun ndo yɨhɨ́ nu ña vaha ―catyí ra. \p \v 71 Tuhun tsa caahán ra Jesús ihya, tuhun ra Judas Iscariote sehe ra Simón cuví can. Tyin ra Judas cuví ra cua cuhva cuenda tsi ra Jesús tsi nu xaan iñi tsi ra, vasu iin ra tsa utsi uvi can cuví ra. \c 7 \s1 Nu ña tsinú iñi yañi ra Jesús tsi ra \p \v 1 Tsa yaha̱ yacan, tan nyií ra Jesús tsicá nuu ra nu cuví Galilea. Ña cuñí ra cuhun ra nu cuví Judea tyin ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel can naha ra cuñí ra naha cahñi ra naha tsi ra. \v 2 Tan tsa cuyatyin quɨvɨ vico tsa jacahnú nyɨvɨ Israel ndɨhɨ ñi cuiya. Tan nañí tsi Vico Tyahva. \v 3 Yacan cuenda catyí ra yañi ra Jesús tsihin ra: \p ―Ña ndoo un ihya. Cu̱aahan Judea tyin nyɨvɨ nyicún tsi un tsa iyó ndacan nyehe ñi tyiñu javahá un. \v 4 Tyin tatun cuñí yo tsa coto nyɨvɨ tsi yo, ña javahá xeehe yo tsa javahá yo. Tan yooho tatun nditsa tsa javahá un, ja̱vaha can nuu tandɨhɨ nyɨvɨ ―catyí tandɨhɨ yañi ra. \p \v 5 Tacan catyí ra naha tyin ndi tsa cuví ra naha yañi ra tan ña tsinú iñi ra naha tsi ra. \v 6 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Ñaha ca tsaa hora tsa cuhun yuhu. Maa tyin nyooho ndáa quɨvɨ ñi cuví cuhun ndo. \v 7 Tyin vaha cuñí nyɨvɨ nyehé ñi tsi ndo, maa tyin yuhu ndasɨ cuñí ñi nyehé ñi tsi yu tsa cuenda tyin caahán catsi yu tsihin ñi tyin ña vaha tsa javahá ñi. \v 8 Cu̱aahan nyooho vico can. Yuhu ña cuhun yu tyin ñaha ca tsaa hora tsa taahán tsi cuhun yu ―catyí ra. \p \v 9 Yaha̱ can tan ndoo̱ ra nu cuví Galilea. \s1 Nu nyií ra Jesús nu iyó vico Tyahva \p \v 10 Tsa yaha̱ cuahán yañi ra Jesús vico can, tsahan cuahán ndɨhɨ ra, maa tyin cuahán xeehe ñi ra. \v 11 Tan ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel nanducú ra naha tsi ra nu iyó vico can, tan nducú tuhun tahan ra naha tsi ra naha: \p ―¿Numaa nyií ra can? ―catyí ra naha. \p \v 12 Tan caahán nyɨvɨ yucú vico can tuhun ra. Yɨhɨ́ ñi catyí ñi: “Iin ra vaha cuví ra.” Tan inga ñi catyí ñi: “Ña vaha ra, jandaví ñaha ra tsi nyɨvɨ”, catyí ñi. \p \v 13 Maa tyin yoñi caahán nditsin tuhun ra tsa cuenda tsa yuuhví ñi tsi ra cuví ityi nuu can naha ra. \p \v 14 Tsa cusava iyó vico tan tsaa̱ ra Jesús tsitsi vehe ñuhu cahnu tan quitsaha̱ jacuaha ra tsi nyɨvɨ. \v 15 Tan ra cuví ityi nuu can iyó cuñí ra naha tan quitsaha̱ natuhun tahan ra naha: \p ―¿Nacaa tyin tsitó ra ihya tan ña cahvi̱ ra? ―catyí ra naha. \p \v 16 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tuhun tsa jacuahá yu, ñavin tsa cuenda maa yu cuví tsi, maa tyin cuenda ra tsa jaquitsi̱ tsi yu cuví tsi. \v 17 Tatun yɨhɨ́ nyooho tsa cuñí javaha cuhva cuñí Nyoo, cua coto ndo tyin cuenda Nyoo jacuahá yu tan ñavin tsa cuenda maa yu. \v 18 Nyɨvɨ tsa caahán cuenda maa ñi, caahán ñi tyin cuñí ñi tsa jacahnu nyɨvɨ tsi ñi. Maa tyin ra nducú tsa jacahnu nyɨvɨ tsi Nyoo, ra tsa jaquitsi̱ tsi ra, ra ican caahán tsa nditsa. Tan ña jandaví ñaha ra. \p \v 19 ’¿A ña nditsa tyin ra Moisés tsaha̱ ra ley tsi ndo? Maa tyin ndi intuhun nyooho tan ña tyaá yahvi ndo ley can. ¿Nacuenda cuñí ndo cahñi ndo tsi yu? ―catyí ra. \p \v 20 Tan nacaha̱n nyɨvɨ tan catyí ñi tsihin ra: \p ―Tatyi ña vaha yɨhɨ́ tsi yooho. Yoñi cuñí cahñi tsi un ―catyí ñi tsihin ra. \p \v 21 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tsacatyi tsa javaha̱ yu tsa iyo quɨvɨ quitatu yo, yacan ndasɨ cuñí ndo nyehé ndo tsi yu. \v 22 Maa tyin ra Moisés catyí ra tsihin ndo tyin coo ndo tsihin tsa cunyaa tuñi Nyoo tsi sehe yɨɨ ndo. Vasu ñavin ra quitsaha̱ tsihin tuhun can, maa tyin nyɨvɨ cuví nyɨvɨ ra ityi tsata, jihna ca ñi javaha̱ tacan. Yacan cuenda javahá ndo can vasu taahán tsi quɨvɨ quitatu yo. \v 23 Tan vityin, vaha tatun tsa cuenda tsa ña cuñí ndo cumañi ndo ley ra Moisés tan javahá ndo tuhun can vasu quɨvɨ quitatú yo cuví. Maa tyin tatun tacan javahá ndo, ¿nacuenda tyin cuxaan ndo tsi yu tsa janduvaha̱ yu tsi ra can quɨvɨ quitatú yo? \v 24 Ña tyaa ndo cuatyi sɨquɨ nyɨvɨ tatun ña tsitó vaha ndo náa javahá ñi. Cu̱atu ndo nda nyehe vaha ndo, tacan tan coto ndo nácaa tatsi tuñi ndo tsi ñi tsihin tsa ndaa tan tsihin tsa nditsa. \s1 Nu caha̱n ra Jesús tuhun maa ra \p \v 25 Tacan tan juhva nyɨvɨ iyó Jerusalén, quitsaha̱ tsicá tuhun ñi: \p ―¿A ñavin ra ihya nanducú xaan ra naha tyin cua cahñi ra naha tsi ra? \v 26 Caahán nditsin ra tsihin nyɨvɨ. Tan yoñi caahán náa caahán tsihin ra. Vasɨquɨ tsinú ndɨhɨ maa iñi ra cuví ityi nuu naha ra tyin juvin ra ihya cuví ra Cristo ra cuví rey tsa jaquitsi̱ Nyoo. \v 27 Yoo tsitó vaha yo nu quee̱ ra ihya, tan quɨvɨ quitsi ra Cristo yoñi maa cua coto numaa ityi cua quee̱ ra ―catyí ñi. \p \v 28 Ra Jesús nyií ra tsitsi vehe ñuhu jacuahá ra, tan tsitó ra tsa natuhún nyɨvɨ, yacan cuenda ñihi caha̱n ra tan catyí ra: \p ―¡Nyooho cuñí maa ndo tyin nacotó ndo tsi yu tan tsitó ndo numaa quee̱ yu! Maa tyin yuhu ña vatsí yu cuenda maa yu. Yuhu vatsí yu cuenda ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, ra tsa cuví tsa nditsa. Nyooho ña nacotó ndo tsi ra. \v 29 Yuhu nacotó yu tsi ra tyin cuenda ra vatsí yu, tan maa ra jaquitsi̱ tsi yu ―catyí ra Jesús. \p \v 30 Tacan tan cuñí ra naha tyihi ra naha tsi ra tsitsi vehe caa. Maa tyin ndi intuhun ra naha tan ña caná iñi ra naha tɨɨ̱n ra naha tsi ra tsa cuenda tyin ñaha ca tahan tsi quɨvɨ tsa taahán maa tsi tɨɨn ra naha tsi ra. \v 31 Maa tyin cuaha xaan nyɨvɨ tsinu̱ iñi tsi ra. Tan catyí ñi: \p ―Ra ihya cuví ra Cristo. ¿A cuaha ca tsa iyo cua javaha inga ra tatun quitsi ra tan ñavin ca ra ihya? ―catyi ñi. \s1 Nu jacuhu̱n ra cuví fariseo naha ra tsi ra vitya tyin tɨɨn ra naha tsi ra Jesús \p \v 32 Tsa tsiñi̱ ra fariseo naha ra tsa caahán nyɨvɨ tuhun ra Jesús, maa ra naha tan ra cuví ityi nuu tsihin ra jutu naha ra, jacuhu̱n ra naha vitya cuenda vehe ñuhu, na tɨɨn ra naha tsi ra Jesús. \v 33 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Juhva cuii ña quɨvɨ cua cunyaa yu tsihin ndo. Yaha̱ can tan cuacunuhu yu nu nyaá ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. \v 34 Nyooho cua nanducu ndo tsi yu. Maa tyin ña cua nañihi ndo tsi yu. Tyin ña cua cuvi cuhun ndo nu cua cunyaa yu ―catyí ra Jesús. \p \v 35 Tacan tan quitsaha̱ natuhún tahan ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel naha ra: \p ―¿Numaa cua cuhun ra ihya tsa ña cua nañihi yo tsi ra? ¿A cuhun ra nu iyó ra Israel ñuu Grecia naha ra tyin jacuaha ra tsi nyɨvɨ iyó Grecia can? \v 36 ¿Náa cuñí tsi catyi tsa caahán ra tsihin yo? Tyin catyi ra: “Cua nanducu ndo tsi yu maa tyin ña cua nañihi ca ndo tsi yu tyin ña cua cuvi cuhun ndo nu cua cunyaa yu” ―tacan caahán yuhu tahan ra naha tuhun ra Jesús. \s1 Nyɨvɨ tsinú iñi tsi Nyoo cua coo Tatyi Ii ra añima ñi \p \v 37 Quɨvɨ ndɨhɨ tsicoo̱ vico, yacan cuví quɨvɨ tsa ñiñi ca. Tan quɨvɨ can nduvita̱ ra Jesús tan ñihi caahán ra tan catyí ra: \p ―Tatun ndáa nyooho na ityi iñi ndo, na̱ha ndo tan tsi̱nu iñi ndo tsa caahán yu. \v 38 Tyin nyɨvɨ tsa tsinú iñi tsa caahán yu, cua cunu ndutya nyito tsitsi añima ñi tumaa tsinú ndutya iin yutya, tumaa catyí maa nu tutu Nyoo ―catyí ra Jesús. \p \v 39 Maa tyin tsihin yacan cuñí ra catyi ra tyin ñi tsinú iñi tsi ra cua ñihi ñi Tatyi Ii Nyoo, tyin quɨvɨ can ñaha ca quitsi Tatyi Ii Nyoo tyin ra Jesús, ñaha ca cunuhu ra nda gloria nu cua jacahnu Jutu ra tsi ra. \s1 Nu natahvi̱ sava nyɨvɨ tsa cuenda ra Jesús \p \v 40 Juhva nyɨvɨ tsa tsiñi̱ yacan, catyí ñi: \p ―Nditsa tsa cuii tyin ra ihya cuví ndusu yuhu Nyoo tsa nyaá tsa cua quitsi ―catyí ñi. \p \v 41 Tan inga ñi catyí ñi: \p ―Ra ican cuví ra Cristo ra tsa jaquitsi̱ Nyoo ―catyí ñi. \p Maa tyin inga nyɨvɨ catyí ñi: \p ―¿Nacaa tyin ra Galilea cua cuvi ra Cristo? \v 42 Tyin nu tutu Nyoo catyí tsi tyin ra Cristo cua cuvi ra nyɨvɨ tata ra rey David, tan ra ñuu Belén tsa canyií nu cuví Galilea cua cuvi ra, tumaa ra David ―catyí ñi. \p \v 43 Tacan tan nyɨvɨ can natahvi̱ sava ñi tsa cuenda ra Jesús. \v 44 Yɨhɨ́ ñi cuñí ñi quihin ñi tsi ra tan tyihi ñi tsi ra tsitsi vehe caa. Maa tyin yoñi tɨɨ̱n tsi ra. \s1 Ra cuví ityi nuu vehe ñuhu naha ra ña tsinú iñi ra naha tsi ra Jesús \p \v 45 Tacan tan ra vitya tsa iyó vehe ñuhu cahnu can, cuanuhu ra naha nu yucú ra fariseo naha ra tsihin ra cuví ityi nuu tsihin ra jutu naha ra. Tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra vitya can naha ra tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuenda ña quihi̱n ndo tsi ra? \p \v 46 Tan catyí ra vitya can naha ra: \p ―¡Ndi intuhun tsaha tan yoñi tuhva caahán tumaa caahán ra can! ―catyí ra naha. \p \v 47 Tacan tan catyí ra fariseo naha ra tsihin ra vitya can naha ra: \p ―¿A jandavi̱ ñaha ndɨhɨ ra can tsi nyooho? \v 48 Nye̱he ndo tyin ndi intuhun ra cuví ityi nuu tsihin ndi, tan ra cuví fariseo naha ra, tan ña tsinú iñi ra naha tsi ra can. \v 49 Maa ñi maa nyɨvɨ ña tsitó ley nyicún tsi ra. Tan ña vaha ñi nuu Nyoo ―catyí ra naha. \p \v 50 Tacan tan ra Nicodemo, ra tsa tsaha̱n nu nyií ra Jesús tsa tsacuaa, cuví ndɨhɨ tucu ra fariseo, tan catyí ra tsihin ra naha: \p \v 51 ―Catyí ley tyin ña cuví tatsi tuñi yo tsi iin nyɨvɨ tatun ñaha ca cuñi jihna yo tsa caahán ra, tan coto yo náa javaha̱ ra ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 52 Tacan tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―¿A juvin ñi ra Galilea cuví ndɨhɨ tucu yooho? Ca̱hvi nu tutu Nyoo tan nye̱he un, tyin ndi intuhun ra cuví ndusu yuhu Nyoo tan ña nyaá tsi tsa quitsi ra nda Galilea ―catyí ra naha. \s1 Ñaha tsa quituvi̱ tsihin rayɨɨ tsa ñavin yɨɨ ña cuví \p \v 53 Tacan tan cuanuhu intuhun intuhun ra naha nda yuvehe ra naha. \c 8 \p \v 1 Maa tyin ra Jesús cuahán ra yucu Olivo. \v 2 Tsa cunditsin inga quɨvɨ, cuahán nyico ra Jesús inga tsaha vehe ñuhu cahnu. Tan tandɨhɨ nyɨvɨ natuhva̱ ñi nu nyií ra. Tan tsinyaa̱ ra tan quitsaha̱ caahán ra tsihin ñi. \v 3 Tacan tan ra jacuahá ley vehe ñuhu tan ra cuví fariseo naha ra tsaa̱ ra naha tsihin iin ñaha iyó yɨɨ tyin tɨɨ̱n ra naha tsi ña nu tsicoo̱ cuatyi ña tsihin inga rayɨɨ. Tan tyaa̱ ra naha tsi ña mahñu nyɨvɨ tsa nyecú can. \v 4 Tan quitsaha̱ catyí ra naha tsihin ra Jesús: \p ―Maestro, tɨɨ̱n ndi tsi ñaha ihya nu tsicoo̱ cuatyi ña tsihin inga rayɨɨ. \v 5 Tyin ley tsa tyaa̱ ra Moisés catyí tsi tyin ñiñaha tsa javahá tacan taahán tsi cahñi yo tsi ñi tsihin yuu. Tan yooho, ¿nácaa catyi un? ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 6 Caahán ra naha yacan tsihin ra Jesús tsa cuenda tsa nducú cuhva ra naha tsi ra tan tyaa ra naha cuatyi sɨquɨ ra. Tacan tan tsinyaa̱ tyayɨɨ ra Jesús nu ñuhu tan quitsaha̱ tyaá ra letra nu ñuhú tsihin nundaha ra. \v 7 Maa tyin nducú tuhun ca ra naha tsi ra, tacan tan nduvita̱ nyityi ra tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nyooho tsa nduve cuatyi jihna ca ndo qu̱ihin yuu tan ca̱ñi ndo tsi ña ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 8 Tan tsinyaa̱ tyayɨɨ nyico ra tan quitsaha̱ jañihí ca ra tyaá ra letra nu ñuhu. \v 9 Tsa tsiñi̱ ra naha tsa caahán ra tacan, tuvi̱ iñi ra naha tyin iyó tucu cuatyi maa ra naha. Tan quitsaha̱ quitá intuhun intuhun ra naha, jihna ca ra tsahnu naha ra quita̱. Cuhva tsa ndɨhɨ̱ ra naha quita̱ cuahán tan ndoo̱ intuhun ña maa ra Jesús tsihin ñaha can mahñu nu nyecú nyɨvɨ can. \v 10 Tacan tan nduvita̱ nyityi ra Jesús tan nyehe̱ ra tyin tsa cuahán ra naha tan ndoo̱ intuhun ña ñaha can. Tacan tan catyí ra tsihin ña: \p ―¿Numaa cuahán ra tsa tyaa̱ cuatyi sɨquɨ un naha ra vityin? ¿Yoñi, ndi intuhun ca ra tsa catyí tyin taahán tsi cúu un? ―catyí ra tsihin ña. \p \v 11 Tan nacaha̱n ña tan catyí ña: \p ―Ndi intuhun ra, Tatta. \p Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Ndi yuhu tan ña catyí yu tyin taahán tsi cúu un. Cu̱aahan vityin. Tan ña ja̱vaha ca un cuatyi ―catyí ra tsihin ña. \s1 Ra Jesús cuví tsa nditsin tsa jandunditsin añima nyɨvɨ \p \v 12 Tacan tan caha̱n nyico ra Jesús tsihin nyɨvɨ inga tsaha, tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Yuhu cuví ra tsa jandunditsín añima nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. Yóo nyɨvɨ tsa nyicún tsi yu, cua coo ñi iin ñayɨvɨ nyito nu nditsin. Tan ña cua caca nuu ñi nu naa ―catyí ra Jesús tsihin ñi. \p \v 13 Tacan tan ra cuví fariseo naha ra catyí ra naha tsihin ra: \p ―Yooho, caahán un tumañi iñi tsa cuenda maa un. Yacan cuenda nduve yahvi nyaá can ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 14 Nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Vasu juvin ñi maa yu caahán tumañi iñi tsa cuenda yu, maa tyin tsa caahán yu iyó yahvi tsi tyin yuhu tsitó yu numaa ityi quee̱ yu tan numaa ityi cua cuhun yu. Maa tyin nyooho ña tsitó ndo numaa ityi quee̱ yu tan numaa ityi cua cuhun yu. \v 15 Nyooho yatyi xaan caahán ndo tsa caa nyɨvɨ. Maa tyin yuhu, ña caahán yu tsa caa ñi. \v 16 Tyin tatun cahan yu tsa caa nyɨvɨ, tsa nditsa cua cahan yu. Tyin ñavin intuhun ñi maa yu nyehé tsa iyó añima ñi, tyin Jutu yu ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, ra ican nyehé iin caa ñi tsihin yu. \v 17 Nu ley nyooho nyaá tyin tatun uvi ra tsahá tsa ndaa, cuñí tsi tsinú iñi yo tsa caahán ra naha. \v 18 Tan vityin vaha tyin juvin ñi maa yu cuví tsa ndaa tsa cuenda maa yu. Tan Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, cuví inga tsa ndaa ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 19 Tacan tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ra: \p ―¿Numaa nyií jutu un? \p Tan catyí ra Jesús: \p ―Nyooho ña tsitó ndo tsi yuhu. Tan ndi Jutu yu tan ña tsitó ndo. Tun tsatyin tsitó ndo tsi yu, coto ndɨhɨ ndo tsi Jutu yu ―catyí ra. \p \v 20 Tuhun ihya caha̱n ra Jesús tsitsi tsa jacuahá ra tsitsi vehe ñuhu cahnu, nu nyií caja nu tyihí nyɨvɨ xuhun. Maa tyin yoñi tyihi̱ tsi ra vehe caa, tyin ñaha ca tahan tsi quɨvɨ tsa taahán tsi cuhun ra. \s1 “Nu cuhun yuhu ña cua cuvi cuhun ndo”, catyí ra Cristo \p \v 21 Tacan tan quitsaha̱ caahán nyico ra Jesús tsihin ra Israel naha ra tan catyí ra: \p ―Yuhu cua cuhun yu, tan cua nanducu ndo tsi yu, maa tyin cua cúu ndo tan cua ndoo cuatyi ndo sɨquɨ ndo. Tyin nu cua cuhun yuhu, nyooho ña cua cuvi cuhun ndo ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 22 Tacan tan catyí ra Israel naha ra: \p ―¿A cua cahñi maa ra tsi ra? tyin catyí ra tyin ña cua cuvi cuhun yo nu cuahán ra ―catyí ra naha. \p \v 23 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Nyooho ra cuenda nu ñuhu ihya cuví ndo. Maa tyin yuhu nda ityi sɨquɨ quee̱ yu. Nyooho cuenda ñuhu ñayɨvɨ ihya cuví ndo. Maa tyin yuhu ñavin cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ ihya cuví yu. \v 24 Yacan cuenda catyí yu tsihin ndo tyin cua cúu ndo tan cua ndoo cuatyi ndo sɨquɨ ndo. Tyin tatun ña tsinú iñi ndo tsa yuhu cuví ra jatsiyó cuatyi ndo, cua ndoo cuatyi ndo sɨquɨ ndo quɨvɨ cúu ndo ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 25 Tacan tan quitsaha̱ tsicá tuhun ra naha tsi ra, tan catyí ra naha: \p ―¿Yóo ra cuví yooho? \p Nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsa yaha caha̱n yu tsihin ndo nda quɨvɨ jihna. \v 26 Cuaha xaan ca tsa ndi cumañi cahan yu tsihin ndo, tan ndi cumañi cahan yu cuhva iyó ndo. Maa tyin tsa caahán yu tsihin nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ, cuví tsi tsa tsiñi̱ yu tsa caahán ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. Tan maa ra caahán tsa nditsa ―catyí ra Jesús. \p \v 27 Maa tyin ra Israel naha ra ña cutuñi̱ iñi ra naha tatun tuhun Nyoo Jutu yo caha̱n ra tsihin ra naha. \v 28 Yacan cuenda catyi̱ ra tsihin ra naha: \p ―Cua tyaa ndo tsi yuhu, ra cuví Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria, nu cruu. Tacan tan cua coto ndo tyin yuhu cuví yu tsa caahán yu tyin cuví yu, tan cua coto ndo tyin tyiñu jahá yu ñavin tsa cuenda maa yu javahá yu can, maa tyin caahán yu tsa janahá Jutu yu tsi yu. \v 29 Tyin Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, nyií ra tsihin yu. Tan ña nacoó ra tsi yu tsa maa ñi maa yu. Tyin yuhu javahá yu maa ñi maa cuhva cuñí ra ―catyí ra Jesús. \p \v 30 Tsa caha̱n ra Jesús yacan, cuaha xaan ra naha quitsaha̱ tsinú iñi tsi ra. \s1 Nyɨvɨ cuví sehe Nyoo tan nyɨvɨ javahá tsa caquiñi \p \v 31 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin nyɨvɨ Israel, tsa quitsaha̱ tsinú iñi tsi ra: \p ―Tatun nyooho tan jañihi ca ndo tyaa yahvi ndo cuhva jacuahá yu tsi ndo, cua tsaa ndo cuvi ndo nyɨvɨ tsa nditsa yɨhɨ cuenda yu. \v 32 Tan cua coto ndo tsa nditsa. Tan tsa nditsa can cua tava nuña tsi ndo ―catyí ra. \p \v 33 Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Nyuhu nyɨvɨ tata ra Abraham cuví ndi. Ndi iin tsaha tan ñaha ca cuvi ndi musu nyɨvɨ. ¿Nacaa tsa catyí yooho tyin quita nuña ndi? ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 34 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin tandɨhɨ nyɨvɨ javahá tsa caquiñi, musu cuenda tsa caquiñi cuví ñi. \v 35 Iin musu ña ndoo cuii ra vehe tsitoho ra. Maa tyin ra cuví sehe tsitoho vehe can, ndoo cuii ra vehe jutu ra. \v 36 Yacan cuenda tatun yuhu tsa cuví yu Sehe Nyoo tan jacacu yu tsi ndo, tsa nditsa cuii tyin ña cua cundaca ñaha ca tsa ña vaha tsi ndo. \v 37 Tsa tsitó yu tyin tata ra Abraham cuví ndo. Maa tyin yɨhɨ́ ndo cuñí ndo cahñi ndo tsi yu, tyin ña naquihín vaha ndo tsa caahán yu. \v 38 Yuhu caahán yu tsa janaha̱ Jutu yu tsi yu. Tan nyooho javahá ndo tsa caahán ra cuví jutu ndo tsihin ndo ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 39 Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Jutu ndi cuví tsi ra Abraham ―catyí ra naha. \p Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tun tsatyin nditsa tsa tata ra Abraham cuví tsi ndo, cua javaha ndo tsa javaha̱ ra. \v 40 Maa tyin nyooho, vasu caahán yu tsihin ndo tsa nditsa tsa janaha̱ Nyoo tsi yu, nyooho cuñí ndo cahñi ndo tsi yu. ¡Ra Abraham ña javaha̱ ra tacan! \v 41 Nyooho javahá ndo tumaa javahá jutu ndo ―catyí ra tsihin ra naha. \p Tacan tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Nyuhu ñavin sehe ndaahvi tsi ndi. Iyó intuhun jutu ndi tan ra ican cuví Nyoo ―catyí ra naha. \p \v 42 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Tun tsatyin nditsa tyin Nyoo cuví jutu ndo, cua cuñi ndo tsi yu. Tyin yuhu quee̱ yu nu nyaá ra tan tsaa̱ yu ihya. Ña vatsí yu cuenda maa yu, tyin maa Nyoo jaquitsi̱ tsi yu. \v 43 ¿Nacuenda ña cutuñí iñi ndo tsa caahán yu tsihin ndo? Tsa cuenda tyin ña cuñí ndo tyaa soho ndo tsa caahán yu. \v 44 Cuihna cuví jutu ndo. Tan sehe nu tsi ndo. Tan cuñí ndo javaha ndo cuhva cuñí nu. Tan nu ña vaha can cuví nu tsahñí nyɨvɨ nda quɨvɨ jihna. Tan ña javahá nu tsa nditsa. Ndi iin tsaha ña caahán nu tsa nditsa. Maa ñi maa tsa jandavi ñaha nu tsi nyɨvɨ tyin cuñí nu tsa coo ñi cuhva iyó nu tyin vatya xaan nu. Tan jutu nyɨvɨ vatya cuví nu. \v 45 Tan yuhu caahán yu tsa nditsa, maa tyin nyooho ña tsinú iñi ndo tsa caahán yu. \v 46 ¿Ndáa nyooho tan cuví janaha ndo tyin iyó cuatyi yu? Ndi intuhun ndo. Tan tsa tacan caahán yu tsa nditsa, ¿nácaa tsa ña tsinú iñi ndo tsi yu? \v 47 Nyɨvɨ cuenda Nyoo tyaá soho ñi tuhun caahán ra. Maa tyin nyooho ñavin nyɨvɨ cuenda Nyoo cuví ndo, yacan cuenda ña cuñí ndo tyaa soho ndo tsa caahán yu ―catyí ra Jesús. \s1 Ra Cristo, tsa iyó maa ra nda ndi cumañi ca coo ra Abraham, \p \v 48 Tacan tan catyí ra Israel naha ra tsihin ra: \p ―¿A ña nditsa tyin yooho ra ñuu Samaria cuví un, tan yɨhɨ́ tatyi ña vaha tsi un? ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 49 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Nduve tatyi ña vaha yɨhɨ́ tsi yuhu. Tsi Jutu yu jacahnú yu. Tan nyooho caahán ndo ndavaha ñi tsi yu. \v 50 Yuhu ña nducú yu tsa jacahnu nyɨvɨ tsi yu, maa tyin iyó iin ra nanducú tsa jacahnu ñi tsi yu. Tan maa ra cua jandaa cuatyi ndo tatun ña jacahnú ndo tsi yu. \v 51 Tsa nditsa catyí yu tyin nyɨvɨ tsa tyaá yahvi tsa caahán yu ña cua tsaa tuhun tsiihí añima ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 52 Tacan tan nacaha̱n ra Israel can naha ra tan catyí ra naha: \p ―Vityin tsitó vaha ndi tyin yɨhɨ́ tatyi ña vaha tsi un. Tyin ra Abraham tan tandɨhɨ ca ra cuví ndusu yuhu Nyoo tsihi̱ ra naha. Tan yooho catyí un tyin nyɨvɨ tyaá yahvi tsa caahán un ña cua cúu ñi. \v 53 ¿A cahnu ca ra cuví yooho tan ñavin ca ra Abraham jutu yo? Maa ra tsihi̱ ra tan tacan tucu ra cuví ndusu yuhu Nyoo. ¿Yóo ra cuví yooho cuñí maa un? ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 54 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tatun juvin ñi maa yu jacahnú tsi yu, nduve yahvi nyaá yacan. Maa tyin ra jacahnú tsi yu, juvin ra cuví Jutu yu. Tan juvin ra cuví ra tsa caahán nyooho tuhun tyin Nyoo ndo cuví tsi ra. \v 55 Maa tyin ña nacotó ndo tsi ra. Tan yuhu, nacotó yu tsi ra. Tun tsatyin catyí yu tyin ña nacotó yu tsi ra, cuví yu iin ra vatya tumaa nyooho. Maa tyin yuhu nditsa tsa nacotó yu tsi ra, tan tyaá yahvi yu tsa caahán ra. \v 56 Ra Abraham tsii tsaahnu yo sɨɨ xaan cuñi̱ ra tyin cua nyehe ra quɨvɨ cua quitsi yuhu nu ñuhu ñayɨvɨ. Nyehe̱ ra quitsi̱ yu tan sɨɨ xaan cuñi̱ ra ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 57 Tacan tan catyí ra Israel can naha ra tsihin ra Jesús: \p ―Ndi ñaha ca quita uvi xico utsi cuiya un, ¡tan catyí un tyin nyehe̱ un tsi ra Abraham! \p \v 58 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin nda ndi cumañi ca coo ra Abraham tan tsa iyó maa yuhu ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 59 Tacan tan quihi̱n ra naha yuu tyin cua cañi ra naha tsi ra Jesús. Maa tyin iin yaha ñi quɨhvɨ̱ xeehe ra tan yaha̱ ra mahñu ra naha tan quita̱ ra tsitsi vehe ñuhu can cuahán ra. \c 9 \s1 Nu janduvaha̱ ra Jesús tsi iin ra cuaa nda cacu̱ ra \p \v 1 Cuhva tsa yaha̱ ra Jesús iin nu yaha̱ ra, nyehe̱ ra tsi iin ra cuaa nda cacu̱ ra. \v 2 Tan quitsaha̱ tsicá tuhun ra tsicá tsihin ra tsi ra: \p ―Maestro, ¿nacuvi tyin cuaa ra ihya cacu̱ ra? ¿A tsa cuenda cuatyi jutu ra tan sɨhɨ ra, o tsa cuenda cuatyi maa ra? ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 3 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Ñavin tsa cuenda cuatyi maa ra, tan ndi ñavin tsa cuenda cuatyi jutu ra tan sɨhɨ ra. Cuaa maa ra tyin tacan tan cuví janaha Nyoo tunyee iñi ra tsi nyɨvɨ tsa cuenda ra can. \v 4 Tsa tsinu cahñi, cuñí tsi tsa javaha yu tyiñu ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. Tyin tsa yatyin cuii cua cuaa tan ña cua cuvi ca jaha tyiñu yo. \v 5 Tsa ndi nyií yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, ñuhu̱ jandunditsín [cuenda nyɨvɨ iyó] nu ñuhu ñayɨvɨ ihya cuví yu. \p \v 6 Tsa yaha̱ tsa caha̱n ra Jesús tacan, tan tɨvɨ̱ sɨɨ ra nu ñuhu̱. Tan jatyii̱ ra luxu nyahyu tsihin sɨɨ ra tan tyaa̱ ra tinuu ra cuaa can. \v 7 Tacan tan catyí ra tsihin ra cuaa can: \p ―Cu̱aahan cua nacatya nuu un nda tanque Siloé. ―Sɨvɨ can cuñí tsi catyí: “Jacuhu̱n Yu Tsi Un.” \p Tacan tan ra cuaa can tsaha̱n ra tsinacatya̱ ra nuu ra. Tan cuhva tsa tsaa̱ nyico ra, tsa nyehé ra. \v 8 Tacan tan nyɨvɨ iyó yatyin yuvehe ra, tan nyɨvɨ tsa nyehe̱ tsi ra tsa ndi cuaá ra catyí ñi: \p ―¿A ñavin ra ihya cuví ra tuhvá tsinyaá tsicán xuhun? ―catyí ñi. \p \v 9 Tan yɨhɨ́ ñi catyí: \p ―Juvin ra. \p Inga ñi catyí ñi: \p ―Ñavin ra cuví can, maa tyin tacan caá ra. \p Maa tyin maa ra catyí ra: \p ―Juvin yu cuví ―catyí ra. \p \v 10 Tacan tan quitsaha̱ tsicá tuhun ñi tsi ra: \p ―¿Tan nácaa tyin cuví nyehé un vityin? ―catyí ñi. \p \v 11 Tan catyí ra: \p ―Ra tsa nañí Jesús, ra ican jatyii̱ nyahyu tan tyaa̱ ra tinuu yu tan catyí ra tsihin yu: “Cu̱aahan cua nacatya nuu un nda tanque Siloé.” Tacan tan tsaha̱n yu. Tan tsa yaha̱ nacatya̱ yu nuu yu tan nanyehe̱ yu ―catyí ra tsihin ñi. \p \v 12 Tacan tan quitsaha̱ tsicá tuhun ñi tsi ra: \p ―¿Tan numaa nyií ra can vityin? \p Tan catyí ra tsihin ñi: \p ―Ña tsitó yu ―catyí ra. \s1 Nu janahma̱ ra cuví fariseo naha ra tsi ra cuaa̱ tsa nduvaha̱ \p \v 13 Tacan tan tsindaca̱ ñi tsi ra tsa nduvaha̱ can nuu ra cuví fariseo naha ra. \v 14 Tyin quɨvɨ tsa jatyii̱ ra Jesús nyahyu tan janduvaha̱ ra tsi ra can, cuví tsi quɨvɨ quitatú nyɨvɨ. \v 15 Yacan cuenda ra cuví fariseo naha ra tsica̱ tuhun nyico ra naha tsi ra nácaa tyin nyehé ra. Tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Tyaa̱ ra nyahyu tinuu yu, tan nacatya̱ nuu yu tan vityin nditsin nyehé yu ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 16 Tacan tan catyí juhva ra fariseo naha ra: \p ―Ra tsa javaha̱ yacan ñavin cuenda Nyoo cuví ra, tyin ña tyaá yahvi ra quɨvɨ quitatú yo ―catyí ra naha. \p Maa tyin catyí inga ra naha \p ―¿Nacaa tsa cuví javaha̱ ra tsa iyo ihya tatun ra iyó cuatyi cuví ra? ―catyí ra naha. \p Tan sɨɨn sɨɨn tsa caahán ra naha. Tan natahvi̱ sava ra naha. \v 17 Tan tsica̱ tuhun nyico ra naha tsi ra nduvaha̱ can inga tsaha, tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―¿Tan yooho, náa catyí un tuhun ra tsa janduvaha̱ tinuu un? ―catyí ra naha. \p Tan nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Yuhu catyí yu tyin ra cuví ndusu yuhu Nyoo cuví ra ―catyí ra. \p \v 18 Maa tyin ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel ña cuñí ra naha tsinu iñi ra naha tsa cuaa̱ ra can tan nanyehe̱ ra. Nda cuanda cana̱ ra naha tsi jutu ra tan tsi sɨhɨ ra. \v 19 Tan tsica̱ tuhun ra naha tsi ñi, tan catyí ra naha: \p ―¿A ra ihya cuví sehe ndo tsa catyí ndo tyin cuaá ra cacu̱ ra? ¿Nacaa tsa cuví nyehé ra vityin? ―catyí ra naha. \p \v 20 Nacaha̱n jutu ra tan sɨhɨ ra tan catyí ñi: \p ―Tsitó ndi tyin ra ihya cuví sehe ndi. Tan cuaa ra quɨvɨ cacu̱ ra. \v 21 Maa tyin ña tsitó ndi nácaa tsa cuví nyehé ra vityin. Tan ndi ña tsitó ndi yóo janduvaha̱ tinuu ra. Nda̱ca tuhun maa ndo tsi ra. Tsa iyó tucu maa cuiya ra. Tan cuví nacatyi tuhun maa ra tsihin ndo ―catyí ñi tsihin ra naha. \p \v 22 Jutu ra tan sɨhɨ ra caahán ñi tacan tsa cuenda tyin yuuhví ñi tsi ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel naha ra, tyin tsa natuhu̱n tahan ra naha tyin cua tava cuii ra naha tsi nyɨvɨ vehe ñuhu, tun cahan ñi tyin ra Jesús cuví ra Cristo, ra tsa jaquitsi̱ Nyoo. \v 23 Yacan cuenda catyi̱ ñi: “Nda̱ca tuhun ndo tsi maa ra. Ra tsa ñihi cuví ra.” \p \v 24 Tacan tan cana̱ nyico ra naha tsi ra tsa nduvaha̱ can inga tsaha. Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Nda nuu Nyoo ca̱han tsa nditsa tsihin ndi. Tyin nyuhu tsitó ndi tyin ra ican, ra iyó cuatyi cuví ra ―catyí ra naha. \p \v 25 Tacan tan nacaha̱n ra tsa nduvaha̱ can tan catyí ra: \p ―Yuhu ña tsitó yu tatun ra iyó cuatyi cuví ra, a ñavin. Intuhun ñi tsa tsitó yu tyin yuhu ra cuaa cuví yu, maa tyin vityin nditsin nyehé yu ―catyí ra. \p \v 26 Tan tsica̱ tuhun nyico ra naha tsi ra inga tsaha tan catyí ra naha: \p ―¿Náa ica̱ ra tsihin un? ¿Nacaa ica̱ ra tan nanyehe̱ un? ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 27 Tan catyí ra: \p ―Tsa caha̱n yu tsihin ndo, tan ña tyaá yahvi ndo tsi yu. ¿Náa cuenda cuñí ndo tsa cahan yu inga tsaha? ¿A cuñí ndɨhɨ ndo cunyicun ndo tsi ra can? \p \v 28 Tacan tan nduxaa̱n ra naha tsi ra, tan catyí ra naha: \p ―Yooho tsa yɨhɨ́ un cuenda ra, maa tyin nyuhu cuenda ra Moisés ra tsa tsicoo̱ tsa naha yɨhɨ́ ndi. \v 29 Nyuhu tsitó ndi tyin Nyoo caha̱n tsihin ra Moisés taha̱n tsa naha. Maa tyin ra can, ndi ña tsitó ndi numaa quee̱ ra ―catyí ra naha. \p \v 30 Tacan tan nacaha̱n ra tsa nduvaha̱ can tan catyí ra: \p ―¡Naa tsa iyo cahnu cuví tsehe! Nyooho ña tsitó ndo numaa quee̱ ra, tan jananyehe̱ ra tsi yu. \v 31 Tsitó vaha yo tyin Nyoo ña tyaá soho ra nu caahán ra iyó cuatyi. Maa tyin ra jacahnú tsi ra tan icá ra cuhva cuñí ra, tyaá soho Nyoo tsa caahán ra. \v 32 Ndi iin tsaha tan ñaha ca cuñi yo tatun iyó iin ra jananyehe̱ tsi iin ra cuaá nda cacu̱ ra. \v 33 Tun tsatyin ra ihya tan ñavin cuenda Nyoo vatsí ra, nduve tsa cuví javaha ra ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 34 Tacan tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Yooho ra iyó cuatyi cuví un nda cacu̱ un. ¿Tan cuñí un jacuaha un tsi nyuhu? ―catyí ra naha. \p Tan tava̱ cuii ra naha tsi ra vehe ñuhu. \s1 Nyɨvɨ tsa nduve tuhun Nyoo iyó añima tumaa tsa cuaa ñi \p \v 35 Tsitó ra Jesús tyin tava̱ ra naha tsi ra tsa janduvaha̱ ra vehe ñuhu. Tan tsa ñihi̱ tahan ra tsihin ra tan catyí ra tsihin ra: \p ―¿A tsinú iñi yooho tsa caahán Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria? ―catyí ra tsihin ra. \p \v 36 Tan nacaha̱n ra tan catyí ra: \p ―Ca̱tyi tuhun tsihin yu, taa, yóo ra cuví ra tyin tsinú iñi yu tsi ra ―catyí ra tsihin ra. \p \v 37 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tsa nyehe̱ un tsi ra. Tan juvin ra natuhún tsihin un ―catyí ra tsihin ra. \p \v 38 Tacan tan tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ra tsaha ra Jesús tan catyí ra tsihin ra: \p ―Tsinú iñi yu tsi un, Jutu Mañi yu ―catyí ra tsihin ra Jesús. \p \v 39 Tan catyí ra Jesús: \p ―Yuhu vatsí yu tyin catyi tuhun yu tsa iyó añima nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Tyin nyɨvɨ cuaa, ñi ña tsitó tuhun Nyoo cua nanyehe ñi tyin coo tuhun Nyoo añima ñi. Tan nyɨvɨ cuñí tyin nditsin nyehe ñi, catyí ñi tyin tsitó ñi tuhun Nyoo, coto ñi tyin cuaa ñi tyin ña tsinú iñi ñi tsi yu ―catyí ra Jesús. \p \v 40 Tacan tan juhva ra fariseo tsa nyecú tsihin ra Jesús tsiñi̱ ra naha tsa caahán ra, tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―¿A cuaa ndɨhɨ tucu nyuhu? ―catyí ra naha. \p \v 41 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Tun tsatyin cuaa ndo cua coto ndo tyin tsiñí ñuhu tuhun Nyoo tsi ndo, tan ña cua coo cuatyi ndo. Maa tyin catyí ndo tyin nyehé ndo tan tsitó ndo, yacan cuenda ndoó cuatyi ndo sɨquɨ ndo ―catyí ra tsihin ra naha. \c 10 \s1 Mbee ticatyi jana Nyoo cuví nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra, tan tsitó ñi tsi ra tsa jaquitsi̱ Nyoo tyin jahá cuenda ra tsi ñi \p \v 1 ’Caahán nyico ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tatun iin ra cua quɨhvɨ tsitsi cora mbee ticatyi, tan ñavin yuhu cora quɨhvɨ́ ra, ra ican cuví ñasuhu. \v 2 Maa tyin ra tsa quɨhvɨ́ ityi yuhu cora, ra jahá cuenda mbee can cuví ra. \v 3 Ra nyií yuhu cora can nuña ra tyin quɨhvɨ ra jahá cuenda mbee can. Tan mbee can nacotó tɨ naha tɨ ndusu ra. Intuhun intuhun tɨ tan iyó sɨvɨ tɨ jahá ra, caná ra tsi tɨ tan tavá ra tsi tɨ ityi tsata cora. \v 4 Tsa yaha̱ tava̱ ra tsi tɨ, tan cuahán ra ityi nuu tan nyicún tɨ naha tɨ tsi ra, tyin nacotó tɨ ndusu ra. \v 5 Maa tyin tatun nyɨvɨ tsa ña nacotó tɨ ndusu, tsinú tɨ nuu ñi tan ña cuahán tɨ cuanyicún tɨ tsi ñi. \p \v 6 Tyehen caha̱n ra Jesús tsihin nyɨvɨ. Maa tyin maa ñi ña cutuñí iñi ñi náa tuhun caahán ra tsa caahán ra tacan. \s1 Ra Jesús cuví ra jahá cuenda vaha mbee ticatyi \p \v 7 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin nyɨvɨ inga tsaha: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, yuhu cuví tumaa iin yuhu cora nu quɨhvɨ́ nyɨvɨ yɨhɨ cuenda yu tan cuví ñi tumaa mbee ticatyi jana yu. \v 8 Tandɨhɨ ra tsa quitsi̱ tsa ndi cumañi quitsi yu, ra suhu cuví ra naha. Maa tyin mbee jana yu ña tyaa̱ yahvi tɨ naha tɨ tsa caha̱n ra naha. \v 9 Yuhu cuví yuvehe gloria. Nyɨvɨ tsa cua quɨhvɨ̱ yuvehe can, cua cacu ñi tan ña cua cuhun ca ñi anyaya. Tan cuví ñi tumaa mbee tsa quɨhvɨ́ tan quitá tsitsi cora can. Tan ñihí tɨ cuhu tsatsí tɨ. \p \v 10 ’Iin ra ñasuhu, vatsí ra, vatsí suhu ra, vatsí cahñi ra, vatsí jatɨvɨ ra. Maa tyin yuhu vatsí yu tyin coo vaha ndo ñayɨvɨ nyitó tsa ña cua naa maa. \v 11 Yuhu cuví ra vaha jahá cuenda mbee. Tyin ra jahá cuenda mbee tsahá ra ñayɨvɨ ra tsa cuenda mbee can. \v 12 Maa tyin ra cuví musu, tatun nyehé ra vatsí lobo tsa cuví quɨtɨ xaan, nacoó ra mbee jana tsitoho ra. Tan tsinú ra. Tyin ñavin jana maa ra cuví tsi tɨ naha tɨ. Tacan tan cua tɨɨn quɨtɨ xaan can tsi mbee can. Tan jacunu tɨ tsi mbee can ityi can tan ityi ihya. \v 13 Musu can tsinú ra tyin jahá tyiñu ra tsa cuenda xuhun ñi. Tan ña jahá cuenda vaha ra tsi mbee can, tyin ñavin jana ra cuví tsi tɨ naha tɨ. \p \v 14 ’Yuhu cuví ra jahá cuenda vaha mbee jana yu. Tan nacotó yu tsi tɨ naha tɨ. Tan nacotó tucu maa tɨ naha tɨ tsi yu, \v 15 tumaa tsa nacotó Jutu yu tsi yu, tan yuhu nacotó yu tsi ra. Yuhu tsahá yu ñayɨvɨ yu cuenda mbee jana yu. \v 16 Iyó tucu inga mbee jana yu tsa ña yɨhɨ́ tsitsi cora ihya. Cuñí tsi tsa cuhun yu cunaquihin yu tsi tɨ naha tɨ. Tan cua tyaa yahvi tɨ tsi yu. Tan iin ñi nu cua quɨhɨ tandɨhɨ tɨ. Tan cua coo intuhun ñi ra cua jaha cuenda tsi tɨ naha tɨ. \p \v 17 ’Jutu yu cuñí ra tsi yu tyin tsahá yu ñayɨvɨ yu tsacatyi nyɨvɨ. Maa tyin yaha can, tan cua nacuhva nyico ra ñayɨvɨ yu. \v 18 Yoñi cuvi quihin nyaá ñayɨvɨ yu, tyin tsa iyó iñi maa yu tan tsahá yu can. Iyó ndatu tsi yu tsa cuhva yu ñayɨvɨ yu tan cúu yu, tan iyó tucu ndatu tsi yu tsa naquihin nyico yu can inga tsaha. Yacan cuví tyiñu tsa tyaa̱ Jutu yu tsi yu ―catyí ra Jesús. \p \v 19 Tsa tsiñi̱ nyico ra tsa cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel naha ra tsa caahán ra Jesús tacan, natahvi̱ sava nyico ra naha inga tsaha. \v 20 Tan cuaha xaan ra naha catyí: \p ―¿Nacuenda tyaá yahvi ndo tsi ra can? Tan tatyi ña vaha yɨhɨ́ tsi ra, sana jiñi ra ―catyí ra naha. \p \v 21 Tan inga tucu ra naha catyí: \p ―Yoñi nyɨvɨ yɨhɨ́ tatyi ña vaha tan cuví cahan ñi tacan. ¿A cuví jananyehe tatyi ña vaha can tsi iin ra cuaa? ―catyí ra naha. \s1 Nu ña cuñí ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel tyaa yahvi ra naha tsi ra Jesús \p \v 22 Yoo vitsin cuví tan nyɨvɨ iyó ñuu Jerusalén jacahnú ñi vico tsa cuenda nu natsinú cuiya nu nacuhva̱ cuenda ñi vehe ñuhu cahnu. \v 23 Tan ra Jesús tsicá nuu ra vehe ñuhu can ityi nu nañi corredor ra Salomón. \v 24 Tan tsinu nduvi ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel naha ra tsi ra Jesús. Tan quitsaha̱ tsicá tuhun ra naha tsi ra: \p ―¿Ama cua cahan catsi un tsihin ndi tatun juvin un cuví ra Cristo ra tsa jaquitsi̱ Nyoo? Ca̱han catsi tsihin ndi vityin ihya ―catyí ra naha. \p \v 25 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tsa yaha̱ caha̱n yu tsihin ndo, tan ña tsinu̱ iñi ndo tsa caha̱n yu. Tyiñu javahá yu nuu Jutu yu yacan cuví tsa ndaa tsa cuenda yu. \v 26 Maa tyin nyooho ña tsinú iñi ndo tsi yu tyin ñavin mbee jana yu cuví tsi ndo. Tumaa cuhva tsa caha̱n jihna yu tsihin ndo. \v 27 Mbee jana yu nacotó tɨ naha tɨ ndusu yu, tan yuhu nacotó yu tsi tɨ naha tɨ. Tan nyicún tɨ tsi yu. \v 28 Yuhu tsahá yu ñayɨvɨ nyito tsa ña cua naa maa coo tɨ. Tan ña cua cunaa tɨ. Tan ndi yoñi cuví quihin nyaa tsi tɨ naha tɨ tsitsi ndaha yu. \v 29 Maa Jutu yu tsaha̱ tsi tɨ naha tɨ tsi yu. Tan cahnu ca cuví maa ra tan ñavin ca tandɨhɨ nyɨvɨ. Tan yoñi cuví quihin nyaa tsi tɨ tsitsi ndaha ra. \v 30 Yuhu tan Nyoo Jutu yu, iin ñi cuví ndi ―catyí ra Jesús. \p \v 31 Tacan tan ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel can quihi̱n nyico ra naha yuu tyin cañi ra naha tsi ra. \v 32 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Cuaha xaan tsa vaha javaha̱ yu nuu ndo tsihin tunyee iñi Jutu yu. ¿Tan ndáa tsa ña taahán iñi ndo tyin cua cañi ndo tsi yu tsihin yuu? ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 33 Tan catyí ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel can naha ra: \p ―Ñavin tsa cuenda tsa vaha javaha̱ un cua cañi ndi tsi un tsihin yuu, cua cañi ndi tsi un tsa cuenda tyin tsicoo̱ cuatyi un nuu Nyoo tsihin tsa caahán un. Tyin iin rayɨɨ ñi cuví un, tan jahá un tumaa tsa Nyoo cuví un ―catyí ra naha tsihin ra. \p \v 34 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Nu tutu Nyoo nyaá tyin Nyoo catyí ra: “Nyooho nyoo cuví ndo”, catyí Nyoo. \v 35 Tsitó yo tyin tsa caahán tuhun Nyoo, ña cua cuvi catyi yo tyin ña nditsa. Tan Nyoo jacunañí ra nyoo tsi nyɨvɨ naquihín tsa caahán ra. \v 36 Tatun maa Nyoo nacatsi̱ tsi yuhu tan jaquitsi̱ ra tsi yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya ¿nácaa tsa catyí nyooho tyin iyó cuatyi yu nuu Nyoo tsa caahán yu tyin Sehe Nyoo cuví tsi yu? \v 37 Tatun ña javahá yu tsa javahá Jutu yu, ña tsi̱nu iñi ndo tsi yu. \v 38 Maa tyin tatun javahá yu, vasu ña cua tsinu iñi ndo tsi yu, maa tyin tsi̱nu iñi ndo tyiñu javahá yu. Tacan tan coto catsi ndo tyin Nyoo Jutu yu iin ñi cuví ra tsihin yu. Tan iin ñi cuví yu tsihin Nyoo Jutu yu ―catyí ra Jesús. \p \v 39 Inga nyico tsaha cuñi̱ ra naha tyihi ra naha tsi ra vehe caa, maa tyin ra Jesús cuahán ñi ra. \p \v 40 Tacan tan cuanuhu̱ ra ityi nu caná ñicanyii inga tsiyo yutya cahnu Jordán nu jacoondutya̱ ra Juan tsa jihna, tan ndoo̱ ra ican. \v 41 Cuaha nyɨvɨ tsaha̱n tsinyehe̱ tsi ra, tan catyí ñi: \p ―Nditsa, vasu ndi intuhun tsa iyo ña javaha̱ ra Juan, maa tyin tandɨhɨ tsa caha̱n ra cuenda ra ihya tan nditsa ―catyí ñi. \p \v 42 Tan cuaha xaan nyɨvɨ tsa iyó ityi can tsinu̱ iñi tsa caahán ra Jesús. \c 11 \s1 Nu tsihi̱ ra Lázaro \p \v 1 Ñuu Betania tsicoo̱ iin ra cuuhvi tsa nañí Lázaro. Tan ñuu can iyó ña María tsihin ña Marta tahan ña. \v 2 Ña María, cuhva ra Lázaro, juvin ña cuví ñaha tsa tyoso̱ ndutya tami tsaha Jutu Mañi yo, tan jana ityi̱ ña tsaha ra tsihin ixi jiñi ña. \v 3 Tacan tan nduvi taahan ñi, ña María tan ña tahan ña, jacoto̱ ñi tsi ra Jesús tan catyí ñi: \p ―Ra vaha iñi tsi un, cuuhví xaan ra. \p \v 4 Tsa tsiñi̱ ra Jesús yacan tan catyí ra: \p ―Cuehe can ña cua cahñi can tsi ra. Cuuhví ra tyin quɨvɨ nduvaha ra cua nyehe nyɨvɨ tyin cahnu xaan cuví Nyoo tan tacan tucu Sehe ra ―catyí ra Jesús. \p \v 5 Cuñí xaan ra Jesús tsi ña Marta tan ña tahan ña, tan ra Lázaro cuhva ñi. \v 6 Maa tyin quɨvɨ tsa tsiñi̱ ra tyin cuuhví ra Lázaro, ndoo̱ ra uvi quɨvɨ ca nu nyií ra. \v 7 Tacan tan catyí ra tsihin ra tsicá tsihin ra: \p ―Cohon nyico ndo inga tsaha nda Judea ―catyí ra. \p \v 8 Tacan tan ra tsicá tsihin ra catyí ra naha tsihin ra: \p ―Maestro, ñaha ca ndunaha tsa cuñi̱ ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel naha ra cahñi ra naha tsi un tsihin yuu. Tan vityin, cuñí nyico un cuhun un inga tsaha ¿Nacuenda? \p \v 9 Tan catyí ra Jesús: \p ―¿A ñavin utsi uvi hora iyó tsa iin quɨvɨ? Tyin tatun tsinu cahñi tsicá nuu iin ra, ña cua nduva ra tyin nditsin nyehé ra ñuhu̱ tsa jandunditsín nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \v 10 Maa tyin tatun tsacuaa tsicá nuu ra, cuvi nduva ihñi ra tyin nduve ñuhu̱ Nyoo jandunditsín nu cuahan ra. \p \v 11 Tacan tan quitsaha̱ catyí nyico ra Jesús: \p ―Ra vaha iñi tsi yo, ra Lázaro, quixí ra. Maa tyin cuhun yu jandoto yu tsi ra ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 12 Tacan tan catyí nyico ra tsicá tsihin ra: \p ―Taa, tatun quixí ra, cuñí tsi catyí can tyin cua nduvaha ra ―catyí ra naha. \p \v 13 Maa tyin ra Jesús cuñí ra catyi ra tyin ra Lázaro tsa tsihi̱ ra. Tan ra tsicá tsihin ra, cuñí maa ra naha tyin nditsa tsa quixí ra. \v 14 Tacan tan caha̱n catsi ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Ra Lázaro tsa tsihi̱ ra. \v 15 Tan cusɨɨ́ iñi yu tyin yoñi yu nyií ndacan. Tyin tacan vaha ca tsa cuenda nyooho na tsinu iñi ndo tsa caahán yu. Co̱hon ndo cunyehe yo tsi ra ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 16 Tacan tan ra Tomás, tsa jacunañi̱ ra naha “tɨnɨhɨ”, catyí ra tsihin inga ra tsicá tsihin ra Jesús: \p ―Co̱hon ndɨhɨ yo tyin cúu yo iin caa ñi tsihin ra ―catyí ra. \s1 Ra Jesús cuví ra janandotó tsi yo tan tsahá ra ñayɨvɨ nyito coo yo \p \v 17 Tsa tsaa̱ ra Jesús Betania, ñihi̱ tuhun ra tyin tsa cumi quɨvɨ nyií ra Lázaro tsitsi ñuhú. \v 18 Ñuu Betania can canyií tsi yatyin ñi nu canyií ñuu Jerusalén, tumaa iin cuhva tsa uvi kilómetro sasava. \v 19 Tan cuaha ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel cuahan cua nyehe nu nyií ña Marta tan ña María cua jatyinyee ra naha tsi ñi tyin tsihi̱ cuhva ñi. \v 20 Tan ñihi̱ tuhun ña Marta tyin tsa cua tsaa ra Jesús. Tan cuahán ña cua jatahan ña tsi ra. Maa tyin ña María ndoo̱ ña yuvehe. \v 21 Tan catyí ña Marta tsihin ra Jesús: \p ―Jutu mañí yu, tun tsatyin ihya nyii̱ maa un, ña cua cúu cuhva yu. \v 22 Maa tyin yuhu tsitó yu tyin Nyoo cua javaha ra tandɨhɨ tsa ndacan un tsi ra ―catyí ña tsihin ra. \p \v 23 Tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Cuhva un cua nandoto ra. \p \v 24 Tan catyí ña Marta: \p ―Nditsa, tsitó yu tyin cua nandoto ra quɨvɨ nandoto ndɨyɨ nu cua cundɨhɨ quɨvɨ ―catyí ña. \p \v 25 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Yuhu cuví ra janandotó ndɨyɨ. Tan tsahá yu tsa coo nyitó nyɨvɨ. Nyɨvɨ tsinú iñi tsa caahán yu, vasu tsa tsihi̱ ñi maa tyin coo nyico ñi. \v 26 Tan tandɨhɨ ñi nyitó tan tsinú iñi ñi tsi yu, ña cua cúu ñi. ¿A tsinú iñi un tsa caahán yu ihya? ―catyí ra tsihin ña. \p \v 27 Tan catyí ña: \p ―Tsinú iñi yu, Jutu Mañi yu, tyin yooho cuví ra Cristo Sehe Nyoo, ra tsa nyaá tsa quitsi nu ñuhu ñayɨvɨ ihya ―catyí ña. \s1 Nu tsacu̱ ra Jesús nu ñaña ra Lázaro \p \v 28 Tsa yaha̱ tsa caha̱n ña Marta tacan, tan tsaha̱n ña tsiquihi̱n ña tsi ña María tahan ña, tan xeehe ñi caha̱n ña tsihin ña: \p ―Tsa tsaa̱ Ra Maestro ihya. Tan caná ra tsi un ―catyí ña. \p \v 29 Tsa tsiñi̱ ña María tsa caahán ña, numi xaan ña nduvita̱ ña, tan cuahán ña nu nyií ra Jesús. \v 30 Tan ñaha ca quɨhvɨ ra Jesús tsitsi ñuu hora can, ndi nyií ra nu nañihi̱ ña Marta tsi ra. \v 31 Tan nda yuvehe ña María, yucú ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel jatyinyeé ra naha tsi ñi. Tan nyehe̱ ra naha tyin numi quita̱ ña. Tan cuñí maa ra naha tyin cuahán ña nu ñaña cua vacu ña. Tan cuahán ndɨhɨ ra naha tsata ña. \p \v 32 Tan cuhva tsa tsaa̱ ña María nu nyií ra Jesús tsicuɨñɨ̱ tsɨtɨ ña tsaha ra, tan catyí ña: \p ―Jutu Mañi yu, tun tsatyin nyií un ihya, ña tsihi̱ ra cuhva yu ―catyí ña. \p \v 33 Tsa nyehe̱ ra Jesús tyin tsacú ña María tan tsacú ra Israel tsa cuahan tsihin ña, nducuiihya xaan cuñí ra. \v 34 Tan tsica̱ tuhun ra tsi ñi: \p ―¿Nu maa tinyii̱ ndo tsi ra? ―catyí ra. \p Tan catyí ñi: \p ―Jutu Mañi yu, co̱hon tan nye̱he un ―catyí ñi tsihin ra. \p \v 35 Tan tsacu̱ ra Jesús. \p \v 36 Tacan tan catyí ra Israel can naha ra: \p ―Nye̱he ndo tyin yaha̱ xaan cuñi̱ ra tsi ra ―catyí ra naha. \p \v 37 Maa tyin catyí juhva ra naha: \p ―Ra ihya jananyehe̱ ra tsi ra cuaa. ¿Nacuvi tyin ña cuví ica ra iin cuhva tan ña cúu ra Lázaro ihya? ―catyí ra naha. \s1 Nu janandoto̱ ra Jesús tsi ra Lázaro \p \v 38 Nducuiihya xaan cuñí nyico ra Jesús inga tsaha tan natuhva̱ ra nu ñaña can. Tyin tsitsi yavi yuu cuví can. Tan ndasɨ́ iin yuu yuhu can. \v 39 Tan catyí ra Jesús: \p ―Ja̱tsiyo ndo yuu can ―catyí ra. \p Tan ña Marta, cuhva ndɨyɨ can, catyí ña: \p ―Maa tyin tsa caná xico iñi, Jutu Mañi yu, tyin tsa cumi quɨvɨ tsa nyií ra ican ―catyí ña. \p \v 40 Maa tyin catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―¿A ña caahán yu tsihin un tyin tatun tsinú iñi un, cua nyehe un tsa cahnu cuví Nyoo? ―catyí ra tsihin ña. \p \v 41 Tacan tan jatsiyo̱ ra naha yuu can. Tan nanyehe̱ ndaa ra Jesús ityi andɨvɨ, tan catyí ra: \p ―Tyatya, Jutu Mañi yu, tyahvi nyoo tsi un tyin tsiñi̱ un tsa caahán yu. \v 42 Yuhu tsitó yu tyin maa ñi maa tsiñí un tsa caahán yu. Maa tyin tyehen caahán yu tsa cuenda tsa vaha tsi nyɨvɨ nyecú ihya, na tsinu iñi ñi tyin maa un jaquitsi̱ tsi yu ―catyí ra Jesús tsihin Nyoo. \p \v 43 Tsa yaha̱ tsa caha̱n ra tacan, cana̱ tsaa ra, tan catyí ra: \p ―¡Lázaro, qui̱ta nu nyií un juvin! \p \v 44 Tan quita̱ ra tsa tsihi̱ can, cavá nuu iin jahma tsi ra, tan nuuhñi ndaha ra tan tsaha ra tsihin jahma. Tan nuuhñí nuu ra tsihin iin jahma tumaa javahá nyɨvɨ Israel tsihin ndɨyɨ. Tan catyí ra Jesús tsihin nyɨvɨ nyecú ican: \p ―Nda̱tsi ndo tsi ra. Tan ja̱ña ndo tsi ra na cuhun ra ―catyí ra Jesús tsihin ñi. \s1 Nu nducú cahñi ra naha tsi ra Jesús \r (Mt. 26.1-5; Mr. 14.1-2; Lc. 22.1-2) \p \v 45 Tan cuaha xaan ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel tsa tsaha̱n tsihin ña María quitsaha̱ tsinú iñi ra naha tsa nyehe̱ ra naha tsa javaha̱ ra Jesús. \v 46 Maa tyin juhva ra naha tsaha̱n ra naha tsijacoto̱ ra naha tsi ra fariseo naha ra tsa javaha̱ ra Jesús. \v 47 Tacan tan ra fariseo can naha ra tan ra cuví ityi nuu tsihin ra jutu naha ra jatitaha̱n ra naha tsi ra tuhvá ndu iín naha ra tan catyí ra naha: \p ―¿Nacaa cua javaha yo? Tyin cuaha xaan tsa iyo javahá ra can. \v 48 Tatun cuhva yo tsa javaha ca ra tacan, tandɨhɨ nyɨvɨ tan cua tsinu iñi ñi tsi ra. Tan ra cumí tyiñu nda ñuu Roma cua quitsi ra naha tan cua canɨ ra naha vehe ñuhu yo tan ñuu yo ―catyí ra naha. \p \v 49 Maa tyin ra Caifás ra tsahnu tsa cuví ityi nuu tsihin ra jutu naha ra cuiya can, caha̱n ra tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nyooho nduve maa náa tsitó ndo. \v 50 Ndi ña cutuñí iñi ndo tyin vaha ca tsa cúu intuhun ñi rayɨɨ tsa cuenda tandɨhɨ nyɨvɨ ñuu, tan ñavin ca tsa cúu tandɨhɨ yo ―catyí ra Caifás. \p \v 51 Ra Caifás can ñavin tsa cuñí maa ra tan caahán ra, tyin ra cuví ityi nuu tsihin tandɨhɨ jutu cuví ra cuiya can, yacan cuenda maa Nyoo jacaha̱n tsi ra nu catyi̱ ra tyin ra Jesús cua cúu ra tsa cuenda tandɨhɨ nyɨvɨ ñuu Israel. \v 52 Tan ñavin tsa cuenda maa ñi maa nyɨvɨ can, maa tyin cua jandu iin ra tsi tandɨhɨ nyɨvɨ cuví sehe Nyoo tsa iyó tandɨhɨ ca ñuu. \v 53 Tacan tan nda quɨvɨ can tan ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel can naha ra, nducú ra naha cuhva cahñi ra naha tsi ra Jesús. \p \v 54 Yacan cuenda ña tsicá nuu nditsin ca ra Jesús nu iyó nyɨvɨ Israel. Quee̱ ra Judea can. Tan cuahán ra iin ñuu tsa nañí Efraín tsa canyií yatyin ñi nu tsɨquɨ, nu cuví ñuhu ityi. Tan ndoó ra ican tsihin ra tsicá tsihin ra. \p \v 55 Ña cuaha ca quɨvɨ tan tahan tsi vico cuenda nyɨvɨ Israel, vico tsa nañí pascua. Tan cuaha xaan nyɨvɨ quee̱ ñi ñuu ñi tan cuahán ñi nda ñuu Jerusalén cua javaha ñi tsa tuhvá maa ñi javahá tsa janduvahá ñi tsi ñi nuu Nyoo tsa ndi cumañi ca tahan tsi quɨvɨ vico can. \v 56 Nanducú ñi tsi ra Jesús. Tan cuhva tsa nyecú ñi tsitsi vehe ñuhu cahnu can tan tsicá tuhun tahan ñi, tan catyí ñi: \p ―¿Nacaa cuñí nyooho? ¿A cua quitsi ra can vico ihya, o ña cua quitsi ra? ―catyí ñi. \p \v 57 Tan ra cuví fariseo tan ra cuví ityi nuu tsihin jutu, catyí ra naha tyin tatun ndáa nyɨvɨ tsitó nu nyií ra Jesús, na ca̱tyi tuhun ñi. Tyin cuquihin ra naha tsi ra tyin cunyii ra vehe caa. \c 12 \s1 Nu tyosó ña María ndutya tami tsaha ra Jesús \r (Mt. 26.6-13; Mr. 14.3-9) \p \v 1 Cumañi iñu quɨvɨ ca tsa tahan tsi vico pascua, tan tsaa̱ ra Jesús ñuu Betania nu iyó ra Lázaro, ra tsa janandoto̱ ra. \v 2 Ican javaha̱ ñi tsa cuxiñi̱ ra Jesús. Ña Marta tyihi̱ ña coho nu mesa. Tan tsinyaa̱ ra Jesús nu mesa. Tan nyaá ndɨhɨ tucu ra Lázaro tsihin ra. \v 3 Tacan tan quihi̱n ña María tumaa sava litru ndutya tami tsa tsinu̱ tsihin maa ñi maa yucu tsa nañí nardo, iin tsa yahvi xaan nyaá. Tan tyiso̱ ña ndutya tami can tsaha ra Jesús. Yaha̱ can tan jana ityi ña tsaha ra tsihin ixi jiñi ña. Nanɨɨ cahnu maa tsitsi vehe can tsitu̱ xico ndutya tami can. \v 4 Tan ican nyií tucu ra Judas Iscariote, sehe ra Simón. Cuví ra iin ra tsicá tsihin ra Jesús. Tan juvin ñi maa ra cuví ra tsa cua xico tsi ra Jesús tsi nu xaan iñi tsi ra nahnu. Tan quitsaha̱ catyí ra Judas can tsihin ñi can: \p \v 5 ―¿Nacuenda ña xico̱ ndo ndutya tami ihya tsi nyɨvɨ, tan cuhva ñi cuenda mil tsi ndo tsa cuenda can, (uñi cientu denario) tan jatyinyee ndo tsi nyɨvɨ ndaahvi? ―catyí ra. \p \v 6 Caahán ra Judas yacan tyin ra ñasuhu cuví ra, ñavin tsa cundaahví iñi ra nyehé ra tsi nyɨvɨ ndaahvi. Tyin maa ra yɨhɨ́ ndaha yɨtɨn nu yɨhɨ́ xuhun ra naha, tan tuhvá ra suhu tsa tyihí ra naha tsitsi yɨtɨn can. \v 7 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Ja̱ña tsi ña, tyin ñaha ihya javaha̱ ña tyehen tsa cuenda tsa cua quɨhvɨ cuñu ñuhu yu tsitsi ñuhu. \v 8 Nyɨvɨ ndaahvi tacan ñi nyecú maa ñi tsihin ndo, maa tyin yuhu ña cua cunyaa ca yu tsihin ndo tacan ―catyí ra Jesús tsihin ra Judas. \s1 Nu nducú cahñi ndɨhɨ ra Israel naha ra tsi ra Lázaro \p \v 9 Cuaha xaan nyɨvɨ Israel ñihi̱ tuhun ñi tyin ra Jesús nyií ra Betania, tan tsaha̱n ñi ican. Ñavin intuhun ñi ra Jesús cuñí ñi nyehe ñi tyin cuñí ndɨhɨ tucu ñi nyehe ñi tsi ra Lázaro, ra tsa janandoto̱ ra Jesús. \v 10 Tacan tan ra cuví ityi nuu tsihin jutu natuhu̱n tahan ra naha tyin cua cahñi ndɨhɨ ra naha tsi ra Lázaro. \v 11 Tyin tsa cuenda ra tan cuaha xaan nyɨvɨ Israel quitá tsiyo ñi tan quitsaha̱ tsinú iñi ñi tsi ra Jesús. \s1 Nu quɨhvɨ̱ ra Jesús ñuu Jerusalén \r (Mt. 21.1-11; Mr. 11.1-11; Lc. 19.28-40) \p \v 12 Cuaha xaan nyɨvɨ tsaa̱ ñi ñuu Jerusalén tsa cuví vico pascua. Tan tsa inga quɨvɨ tsito̱ ñi tyin ra Jesús cua tsaa ra ñuu can. \v 13 Tacan tan tsahnya̱ ñi ndaha ndicaha tan cuahán ñi cua jatahan ñi tsi ra Jesús. Tan caná tsaa ñi, tan catyí ñi: \p ―¡Cahnu xaan cuví Nyoo! ¡Nasoco xaan Nyoo tsi ra vatsí ihya tsihin tunyee iñi Nyoo! ¡Nasoco xaan Nyoo tsi Rey cuenda yo nyɨvɨ Israel! ―catyí ñi, caná tsaa ñi. \p \v 14 Tan ñihi̱ ra Jesús iin burru tan tsicoso̱ ra tsi tɨ tumaa catyí maa nu tutu Nyoo tyehen: \q1 \v 15 Ña na̱yuhvi ndo nyɨvɨ ñuu Sión \q1 Nye̱he ndo, vatsí Rey ndo. \q1 Yosó ra iin burru ―catyí tsi nu tutu Nyoo. \p \v 16 Quɨvɨ can ra tsicá tsihin ra Jesús, ña cutuñí iñi ra naha tsa nyaá nu tutu Nyoo. Maa tyin tsa yaha̱ cuanuhu ra Jesús nda gloria, nducuhu̱n iñi ra naha tyin tandɨhɨ yacan nyaá can nu tutu Nyoo tyin tacan cua tahan ra. Tan tacan tsa cuii taha̱n ra. \p \v 17 Nyɨvɨ tsa nyehe̱ quɨvɨ tsa cana̱ ra Jesús tsi ra Lázaro tsitsi ñaña, quɨvɨ janandoto̱ ra tsi ra, nacatyí tuhun ñi tsa nyehe̱ ñi. \v 18 Yacan cuenda cuaha xaan nyɨvɨ tsijataha̱n tsi ra Jesús, tyin tsito̱ ñi tsa iyo tsa javaha̱ ra. \v 19 Tacan tan ra cuví fariseo catyí ra naha natuhun tahan ra naha: \p ―Tsa nyehé maa ndo tyin nduve maa náa cuví javahá yo, tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tan cuahán ñi cuanyicún ñi tsi ra ―catyí ra naha. \s1 Nu nanducú juhva ra tsa quee Grecia tsi ra Jesús \p \v 20 Yucú tucu juhva ra Grecia mahñu nyɨvɨ tsa tsaha̱n tsijacahnu̱ vico ñuu Jerusalén. \v 21 Tacan tan natuhva̱ ra Grecia can naha ra nu nyaá ra Felipe, ra quee̱ ñuu Betsaida tsa canyií Galilea, tan caha̱n ndaahvi ra naha tsihin ra tan catyí ra naha: \p ―Taa, cuñí ndi cahan ndi tsihin ra Jesús ―catyí ra naha. \p \v 22 Tan tsaha̱n ra Felipe tsicaha̱n ra tsihin ra Andrés. Tan tsaha̱n nduvi ra naha tsicatyi̱ tuhun ra naha tsihin ra Jesús tyin ra Grecia can cuñí ra naha cahan ra naha tsihin ra. \v 23 Tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Vityin tsa tsaa̱ hora tsa cunuhu nyico yu nda nu quee̱ yu, tan cua jacahnu jutu yu tsi yu, tsa cuví yu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. \v 24 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin tatun iin tsɨtɨ tan ña cua quɨhvɨ tsi ñuhu̱ tan ña tyahyu tsi, intuhun ñi tsɨtɨ cua cuvi tsi. Maa tyin tatun tyahyu tsi, ndutsaa tsi inga tsaha tan cua coo cuaha ca tsɨtɨ tsi. \v 25 Nyɨvɨ tsa cuñí xaan ñayɨvɨ iyó ñi, cua cunaa ñi. Maa tyin nyɨvɨ ña cuñí ñayɨvɨ iyó ñi nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, cua ñihi ñi ñayɨvɨ nyitó tsa ña cua naa maa coo ñi. \v 26 Ndáa nyooho nyɨvɨ cuñí javaha tyiñu nuu yu, naha ndo qu̱itsi nyicun ndo tsi yu. Tan nu cunyaa yu, cunyaa ndɨhɨ nyooho tsa jahá tyiñu tyiñu yu. Tyin nyɨvɨ jahá tyiñu tyiñu yu, cua jacahnu jutu yu tsi ñi. \s1 Nu caahán ra Jesús nácaa cua cúu ra \p \v 27 ’Vityin tsicá xaan iñi yu. Tan ¿náa cua cahan yu? ¿A catyí yu tsihin Jutu yu na jatsiyo ra tundoho tsa nyaá cua nyehe yu? Ña cua cahan yu tacan tyin tsa cuenda yacan vatsí yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \v 28 Vaha ca cahan yu tsihin Jutu yu tan catyi yu: “Jutu Mañi yu, ja̱cahnu sɨvɨ un” ―catyí ra Jesús. \p Tacan tan caha̱n iin ndusu ityi andɨvɨ tan catyí tsi tyehen: \p ―Tsa yaha̱ jacahnu̱ yu sɨvɨ yu, tan cua jacahnu nyico yu inga tsaha ―catyí ndusu can. \p \v 29 Tan nyɨvɨ nyecú ican, tsiñi̱ ñi ndusu can, tan catyí ñi tyin savi caha̱n. Tan inga ñi catyí tyin iin ángel caha̱n tsihin ra. \p \v 30 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ñi: \p ―Ñavin tsa cuenda tsa vaha tsi yuhu caha̱n ndusu can, tyin tsa cuenda tsa vaha tsi maa ndo cuví can. \v 31 Vityin cuví cuhva tsa cua tatsi tuñi Nyoo tsi nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ. Tan vityin cuví cuhva cua tava cuii Nyoo tsi nu ndacá ñaha nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \v 32 Tan cuhva tsa cua ticaa nyɨvɨ tsi yu nu cruu, yacan cuví cuhva cua ixta yu tandɨhɨ nyɨvɨ cuhun ñi tsihin yu ―catyí ra Jesús. \p \v 33 Caahán ra tacan tsa cuenda tsa cuñí ra cutuñi iñi ñi tyin tacan cua cúu ra. \v 34 Tan nacaha̱n nyɨvɨ tan catyí ñi tsihin ra: \p ―Tuhvá ndi tsiñí cahví ra naha nu libru ley yo tyin ra cuví Cristo cua coo nyitó ra tan ña cua cúu maa ra. ¿Nacaa tsa catyí yooho tyin cua ticaa nyɨvɨ tsi Rayɨɨ quee̱ nda gloria nu cruu? Tan ¿yóo ra cuví Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria tsa caahán un tuhun? ―catyí ñi, tsicá tuhun ñi tsi ra. \p \v 35 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ñi: \p ―Ñuhu̱ tsa jandunditsín nu nyecú ndo, juhva ña quɨvɨ iyó tsi. Ca̱ca ndo ityi nu nditsin tsitsi tsa ndi iyó tsa nditsin. Coto sana iñi ndo tan ndunaa. Tyin nyɨvɨ tsicá nu naa ña tsitó ñi nu maa cuahán ñi. \v 36 Tsi̱nu iñi ndo tsi yuhu ra cuví ñuhu̱ nditsin, tsitsi tsa ndi nyií yu tsihin ndo. Tacan tan cuví ndo nyɨvɨ iyó nu nditsin. \p Tsa yaha̱ caha̱n ra Jesús tacan tan jatsiyo̱ ñi ra tsi ra nuu ñi. \s1 Nu caahán tsi náa cuenda ña tsinú iñi ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel naha ra tsi ra Jesús \p \v 37 Vasu ndi maa cuaha xaan tsa iyo javahá ra Jesús nuu nyɨvɨ maa tyin ña tsinú maa iñi ñi tsa caahán ra. \v 38 Tyin taahán tsi tsa cuvi tumaa tsa caha̱n ra Isaías ra cuvi̱ ndusu yuhu Nyoo, nu caha̱n ra tyehen: \q1 Jutu Mañi yu, yoñi cuñí tsinu iñi tsa caahán ndi. \q1 Yoñi cutuñí iñi tunyee iñi tsa iyó tsi un, Jutu Mañi yu, catyi̱ ra Isaías taha̱n tsanaha. \p \v 39 Tsa cuenda tsa nyaá nu tutu, yacan cuenda ña cuví tsinu iñi ñi tyin juvin ñi tyaa̱ nyico tucu ra Isaías tyehen: \q1 \v 40 Nyoo jacuaa̱ ra tsi ñi. Tan jandundava̱ ra añima ñi, \q1 tan ña cua nyehe ñi tsihin tinuu ñi, \q1 tan ña cua cutuñi iñi ñi tsihin añima ñi, \q1 tan ndi ña cua nacuhva cuenda ñi tsi ñi tsi ra tan janduvaha ra tsi ñi. \m \v 41 Ra Isaías caha̱n ra tyehen tyin nyehe̱ ra tsa cahnu cuví Jutu Mañi yo Jesús, tan caha̱n ra tuhun ra. \p \v 42 Cuaha xaan nyɨvɨ Israel tsinú iñi tsi ra Jesús. Tan nda cuanda juhva ra cuví ityi nuu naha ra. Maa tyin ña jandunditsi̱n ra naha tsi ra naha nuu nyɨvɨ tyin yuuhví ra naha tsi ra cuví fariseo naha ra. Coto tava cuii ra can naha ra tsi ra naha vehe ñuhu. \v 43 Tyin cuñí ra naha nduvaha ra naha nuu nyɨvɨ tan ñavin nuu Nyoo. \s1 Tuhun caha̱n ra Jesús cua tatsi tuñi tsi nyɨvɨ \p \v 44 Ñihi caahán ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Nyɨvɨ tsa tsinú iñi tsi yu, ñavin tsi maa ñi maa yu tsinú iñi ñi, tyin tsinú ndɨhɨ iñi ñi tsi ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. \v 45 Tan nyɨvɨ tsa nyehé tsi yu, nyehé ndɨhɨ ñi tsi ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. \v 46 Yuhu cuví tumaa ñuhu̱ nditsin tan vatsí yu jandunditsín yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, tyin nyɨvɨ tsinú iñi tsi yu ña cua ndoo ñi nu naa. \v 47 Maa tyin tatun yɨhɨ́ ndo tsiñí ndo tsa caahán yu, tan ña javahá ndo tsa caahán yu, ñavin yuhu tatsi tuñi tsi ndo. Tyin ña vatsí yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tyin tatsi tuñi yu tsi nyɨvɨ. Vatsí yu tyin vatsí jacacú yu tsi ñi. \v 48 Nyɨvɨ tsa ña cuñí naquihin vaha tsa caahán yu tan ña cuñí ñi javaha ñi tumaa cuhva cuñí yu, iyó tsa cua tatsi tuñi tsi ñi. Tuhun tsa caahán yu, yacan cua tatsi tuñi tsi ñi nu cua cundɨhɨ quɨvɨ. \v 49 Tyin ñavin cuenda maa yu caahán yu. Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, tsaha̱ ra tyiñu tsi yu caahán ra náa cua cahan yu tan náa cua jacuaha yu. \v 50 Tan tsitó yu tyin tyiñu tsa tsaha̱ ra, tsahá tsi ñayɨvɨ nyitó tsa ña cua naa maa coo nyɨvɨ. Yacan cuenda, tandɨhɨ tsa caahán yu, caahán yu cuhva catyí maa Jutu yu tsa cahan yu. \c 13 \s1 Nu nacatyá ra Jesús tsaha ra tsicá tsihin ra \p \v 1 Tsa ndi cumañi ca iin quɨvɨ tan tahan tsi vico pascua, tsa tsitó maa ra Jesús tyin tsa cua tsaa hora tsa cua quita ra nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tan cunuhu ra nu nyaá Jutu ra. Tacan ñi maa cuñí xaan ra tsi nyɨvɨ cuenda ra tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Tan vityin cua janaha ra tsi ñi tyin cuñí xaan ra tsi ñi tyin cua cúu ra tsa cuenda ñi. \p \v 2 Tan cuxiñi̱ ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra. Tan quɨhvɨ̱ nu ña vaha añima ra Judas Iscariote sehe ra Simón tan natyuhu̱ nu tsi ra na xico ra tsi ra Jesús tan cuhva cuenda ra tsi ra Jesús tsi nu xaan iñi tsi ra. \v 3 Maa tyin ra Jesús tsitó ra tyin tsaha̱ Jutu ra tandɨhɨ tyiñu tsi ra tyin quɨhɨ ndaha ra. Tan tsitó ra tyin nu nyaá Nyoo quee̱ ra tan juvin ñi ndacan cua cunuhu nyico ra. Tan nyaá ra Jesús cuxiñí ra. \v 4 Tacan tan nduvita̱ ra tan tava̱ ra jahma tsa nditsí ra ityi tsata, tan tsahñi̱ ra iin toalla tsitsi ra. \v 5 Tacan tan tyihi̱ ra ndutya tsitsi iin tsicoho tan quitsaha̱ nacatyá ra tsaha ra tsicá tsihin ra. Tan jana ityi̱ ra tsaha ra naha tsihin toalla can. \p \v 6 Tan tsa cua nacatya ra tsaha ra Simón Pedro tan catyí ra Simón tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, ¿a yooho cua nacatya tsaha yu? \p \v 7 Tacan tan catyí ra Jesús: \p ―Vityin ña cutuñí iñi un tsa javahá yu, maa tyin cutuñi iñi maa un nu cuahán ca tsi quɨvɨ. \p \v 8 Maa tyin ra Pedro catyí ra tsihin ra: \p ―Ndi iin tsaha tan ña cua cuhva yu nacatya un tsaha yu. \p Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Tatun ña cua nacatya yu tsaha un, ñavin ca cuenda yu cua cuvi un. \p \v 9 Tacan tan catyí ra Pedro tsihin ra Jesús: \p ―Tun tacan, Jutu Mañi yu, ñavin tsaha ñi yu nacatya un. Na̱catya nda cuanda ndaha yu tan jiñi yu ―catyí ra. \p \v 10 Maa tyin catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Nyɨvɨ tsa ndi tsityi̱, ña cuñí tsi tsa ndoo nanɨɨ cahnu cuñu ñuhu ñi. Tsaha ña ñi cuñí tsi ndoo, tyin tsa ndoo maa nanɨɨ ñi. Nyooho tsa ndoo̱ maa ndo, vasu ña tandɨhɨ ndo ndoo̱ ―catyí ra Jesús. \p \v 11 Caha̱n ra tsa ña tandɨhɨ ra naha ndoo tyin tsitó ra yóo cua xico tsi ra tsi nu xaan iñi tsi ra nahnu. \p \v 12 Tsa yaha̱ nacatya̱ ra Jesús tsaha ra tsicá tsihin ra, tan tsinditsi̱ nyico ra jahma ra, tan tsinyaa̱ nyico ra inga tsaha nu mesa tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―¿A cutuñí iñi nyooho tsa javaha̱ yu tsihin ndo? \v 13 Nyooho caahán ndo tsihin yu, “Maestro tan Jutu Mañí yu”, tan nditsa tyin yacan cuví yu. \v 14 Yuhu tsa cuví yu Ra Jacuahá tan Jutu Mañi ndo, nacatya̱ yu tsaha ndo, tan tacan cuñí tsi tsa nacatya tahan maa ndo tsaha ndo. \v 15 Yuhu tsaha̱ yu iin cuhva tsi ndo tyin ja̱vaha ndo tumaa cuhva javaha̱ maa yu. \v 16 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin ndi iin musu tan ña cahnu ca cuví ra tan ñavin ca tsitoho ra. Tan ndi iin ra tsa cuahán tyiñu, tan ña cahnu ca cuví ra tan ñavin ca ra tsa tava̱ tyiñu tsi ra. \v 17 Tatun cutuñí iñi ndo yacan, tan javahá ndo can, sɨɨ xaan cua coo ndo. \p \v 18 ’Ñavin tsa cuenda tandɨhɨ ndo caahán yu. Yuhu tsitó maa yu yóo nacatsi̱ yu. Maa tyin cuñí tsi tsa cuvi tumaa caahán tuhun Nyoo tyehen: “Ra tsa tsatsi̱ paan tsihin yu, juvin ra cua xico ñaha tsi yu tsi nu xaan iñi tsi yu”, catyí tsi nu tutu Nyoo. \v 19 Caahán yu tyehen tsihin ndo tsa ndi cumañi ca cuvi can tyin quɨvɨ cua cuvi yacan, cua tsinu iñi ndo tyin yuhu cuví ra tsa iyó nda ndi cumañi ca coo tandɨhɨ tsa iyó. \v 20 Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo tyin nyɨvɨ naquihin vaha tsi nyɨvɨ tsa jacuhún yu tsi ñi, maa yu naquihin vaha ñi cuví can. Tan nyɨvɨ tsa naquihín vaha tsi yuhu, naquihín vaha ndɨhɨ ñi tsi ra tsa jaquitsi̱ tsi yu ―catyí ra Jesús. \s1 Nu jacotó ra Jesús tyin cua xico ra Judas tsi ra tsi nu xaan iñi tsi ra nahnu \r (Mt. 26.20-25; Mr. 14.17-21; Lc. 22.21-23) \p \v 21 Tsa yaha̱ tsa caha̱n ra Jesús yacan, tan quitsaha̱ nducuiihyá xaan cuñi añima ra, tan catyí catsi ra: \p ―Tsa nditsa catyí yu tsihin ndo, tyin iin nyooho cua xico ndo tsi yu tsi nu xaan iñi tsi yu ―catyí ra Jesús. \p \v 22 Tacan tan ra tsicá tsihin ra, quitsaha̱ nyehé nuu tahan ra naha, tan ña tsitó ra naha yóo tuhun caahán ra Jesús. \v 23 Iin ra tsicá tsihin ra Jesús nyanaá ra tsi ra nu nyaá ra cuxiñí ra. Tan ra ican cuví ra tsa cuñí xaan ra Jesús. \v 24 Tan ra Simón Pedro javaha̱ ra seña tsi ra can, na ndaca tuhun ra yoó tuhun caahán ra Jesús. \v 25 Tacan tan ra ican tsinyaá naa ca ra tsi ra Jesús, tan tsica̱ tuhun ra tsi ra: \p ―Jutu Mañi yu, ¿yoó ra cuví ra tsa caahán un tuhun? \p \v 26 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Cua jatyii yu luxu paan, tan ra tsa cua cuhva yu itsi, ra ican cuví ra ―catyí ra. \p Tacan tan quihi̱n ra luxu paan tan jatyii̱ ra, tan tsaha̱ ra tsi ra Judas Iscariote, sehe ra Simón. \v 27 Tsa quihi̱n ra Judas paan can tan quɨhvɨ̱ nu ña vaha añima ra. Tacan tan ra Jesús catyí ra tsihin ra: \p ―Tsa tsicá iñi un javaha un, ja̱numi ja̱vaha can ―catyí ra Jesús tsihin ra Judas. \p \v 28 Maa tyin ndi intuhun ra tsa nyecú nu mesa can, ña cutuñí iñi ra naha nacuenda caha̱n ra tacan tsihin ra can. \v 29 Ra Judas cuví ra yɨhɨ́ ndaha yɨtɨn nu yɨhɨ́ xuhun, yacan cuenda yɨhɨ́ ra naha cuñi̱ maa ra naha tyin cuñí ra Jesús tsa cujata ra tsa tsiñí ñuhu tsi ra naha tsa cuenda vico can, a cuhva ra juhva xuhun can tsi nyɨvɨ ndaahvi, cuñi̱ maa ra naha. \v 30 Tsa yaha̱ quihi̱n ra Judas paan can, tacan tan quita̱ ra. Tan tsacuaa cuví can. \s1 Tyiñu tsaa tsa tava̱ ra Jesús tsi yo: tsa cuñi tahan yo tsi yo \p \v 31 Tsa yaha̱ tsa cuahán ra Judas, tan catyí ra Jesús: \p ―Vityin cua nyehe nyɨvɨ tsa cahnu cuví yuhu Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria. Tan cua nyehe ñi tsa cahnu cuví Nyoo tsa cuenda yu. \v 32 Tatun Rayɨɨ tsa quee̱ nda gloria jacahnú ra tsi Nyoo, tacan tucu Nyoo cua jacahnu ra tsi ra. Tsa tsaa̱ quɨvɨ cua jacahnu ra tsi ra. \v 33 Sehe yu, ña naha ca cua cunyii yu tsihin ndo. Nyooho cua nanducu ndo tsi yu, maa tyin tumaa tsa caha̱n yu tsihin ra cuví ityi nuu tsihin yo nyɨvɨ Israel can naha ra, caahán yu tsihin ndo vityin, tyin ña cua cuvi cuhun ndo nu cua cuhun yu. \v 34 Tsahá yu iin tyiñu tsaa tsi ndo: Cu̱ñi tahan ndo tsi ndo. Tumaa tsa cuñí maa yu tsi ndo, tacan cuñí tsi tsa cuñí tahan ndo tsi ndo. \v 35 Tatun cuñí tahan ndo tsi ndo, tandɨhɨ nyɨvɨ tan cua coto ñi tyin nyɨvɨ nyicún tsi yu cuví ndo. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin ra Pedro cua cahan ra tyin ña nacotó ra tsi ra \r (Mt. 26.31-35; Mr. 14.27-31; Lc. 22.31-34) \p \v 36 Ra Simón Pedro tsica̱ tuhun ra tsi ra Jesús tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, ¿nu maa cua cuhun un? ―catyí ra. \p Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Nu cuhun yuhu, ña cua cuvi cunyicún un tsi yu vityin. Maa tyin nu cuahán ca tsi quɨvɨ, tan cunyicun un tsi yu ―catyí ra Jesús. \p \v 37 Tacan tan catyí ra Pedro tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, ¿nácaa tsa ña cua cuvi cunyicun yu tsi un vityin? Tan tsa iyó vaha iñi yu tsa cuhva yu ñayɨvɨ yu tsa cuenda un ―catyí ra. \p \v 38 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―¿A nditsa tsa cuhva un ñayɨvɨ un tsa cuenda yu? Tsa nditsa catyí yu tsihin un, tyin tsa ndi cumañi ca vacu tsaa tsitooho, yooho cua cahan un uñi tsaha tyin ña nacotó un tsi yu ―catyí ra Jesús tsihin ra Pedro. \c 14 \s1 Ra Jesús cuví ityi cuhun yo nu nyaá Nyoo Jutu yo \p \v 1 Tan catyí ra Jesús: \p ―Ña caca xaan iñi ndo. Tsi̱nu iñi ndo tsi Nyoo, tan tsi̱nu ndɨhɨ iñi ndo tsi yu. \v 2 Vehe Jutu yu cuaha xaan nu coo ndo iyó. Tun tsatyin ñavin tacan, tsa naha catyi̱ tuhun yu tsihin ndo. Tan cua cuhun yu cua janduvaha yu iin nu coo ndo. \v 3 Tsa yaha̱ tsa cuhun yu janduvaha yu nu coo ndo, tan cua quitsi nyico yu inga tsaha, quitsi naquihin yu tsi ndo tyin cuyucu ndo nu cua cunyaa yu. \v 4 Nyooho tsa tsitó maa ndo nu maa cuhun yu, tan tsa tsitó ndo ityi. \p \v 5 Tan catyí ra Tomás tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, ña tsitó ndi nu maa cua cuhun un. Tan ¿nácaa coto ndi ityi? ―catyí ra. \p \v 6 Tan catyí ra Jesús: \p ―Yuhu cuví ityi tsa cuahán gloria. Tan yuhu cuví tsa nditsa. Tan juvin ñi yuhu cuví ra tsahá ñayɨvɨ coo ndo. Tan tsa cuenda yuhu ñi, tan cuvi tsaa ndo nu nyaá Jutu yu. \v 7 Tan tsa nacotó ndo tsi yu, tan tsa cuenda yacan nacotó ndɨhɨ ndo tsi Jutu yu. Nda vityin tan nu cuahán ca tsi ityi nuu, cua nacoto ndɨhɨ ndo tsi ra, tyin tsa nyehé ndo tsi ra ―catyí ra Jesús. \p \v 8 Tacan tan catyí ra Felipe tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, cu̱hva jihna nyehe ndi tsi Nyoo Jutu yo, tan tsihin yacan ñi tan ndoo ndi vaha. \p \v 9 Tan nacaha̱n ra Jesús, tan catyí ra: \p ―Yooho Felipe, tsa naha xaan nyií yu tsihin ndo, tan ¿nácaa tsa caahán un tsa ña nacotó un tsi yu? Nyɨvɨ tsa nyehé tsi yu, nyehé ndɨhɨ ñi tsi Nyoo Jutu yu. Tan ¿nácaa tsa caahán un tsihin yu: “Cu̱hva jihna nyehe ndi tsi Nyoo Jutu yo”? \v 10 ¿A ña tsinú iñi un tyin iin ñi cuví yu tsihin Nyoo Jutu yu? Tan maa ra iin ñi cuví ra tsihin yu. Tsa caahán yu tsihin ndo, ñavin yuhu caahán yacan. Jutu yu tsa iyó tsihin yu, maa ra javahá tyiñu ra tsihin yu. \v 11 Tsi̱nu iñi ndo tsi yu tyin iin ñi ra cuví yu tsihin Nyoo Jutu yu. Tan Nyoo Jutu yu iin ñi cuví ra tsihin yu. Tatun ña tsinú iñi ndo yacan, cuví tsinu iñi ndo tsi yu tsa cuenda tyiñu Nyoo Jutu yu tsa javahá yu. \v 12 Tsa nditsa caahán yu tsihin ndo tyin nyɨvɨ tsinú iñi tsi yu, cua javaha ndɨhɨ ñi tsa javahá yu. Tan cahnu ca tsa cua javaha ñi, tyin yuhu cuhun yu nu nyaá Nyoo Jutu yu. \v 13 Tan tandɨhɨ tsa cua ndacan ndo tsi jutu yu tsihin sɨvɨ yu, cua ñihi ndo can tyin tacan tan jacahnu cuaha ca nyɨvɨ tsi Nyoo Jutu yu tsa cuenda yuhu tsa cuví yu Sehe ra. \v 14 Yuhu cua javaha yu náa ndɨhɨ tsa ndacan ndo tsa cuenda yu. \s1 Nu caahán ra Jesús tyin cuhva ra Tatyi Ii ra tsi yo \p \v 15 ’Tatun cuñí ndo tsi yu, tya̱a yahvi ndo tsa caahán yu. \v 16-17 Tan ndacan tahvi maa yu tsi Nyoo Jutu yu na jaquitsi ra iin ra cua cuhva tunyee iñi tsi ndo. Tan ra ican cuví Tatyi Ii Nyoo, ra tsa caahán tsa nditsa. Tan iin nyita ñi maa cua cunyaa ra tsihin ndo. Maa tyin nyɨvɨ tsa taahán ca iñi tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, ña cua cuvi naquihin ñi Tatyi Ii Nyoo tyin ña nyehe ñi tsi ra. Tan ndi ña tsitó ñi tsi ra. Maa tyin nyooho tsitó ndo tsi ra tyin nyaá ra tsihin ndo tan tacan ñi cua ndoo ra tsihin ndo. \v 18 Ña cua nacoo cuii yu tsi ndo. Cua quitsi nyico yu nu yucú ndo. \v 19 Juhva cuii ña quɨvɨ, tan nyɨvɨ cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ ña cua nyehe ca ñi tsi yu. Maa tyin nyooho cua nyehe ndo tsi yu. Tyin yuhu nyito yu, yacan cuenda nyooho cua coo ndɨhɨ ndo. \v 20 Quɨvɨ can cua coto ndo tyin yuhu iin ñi cuví yu tsihin Jutu yu. Tan nyooho iin ñi cuví ndo tsihin yu. Tan yuhu iin ñi cuví yu tsihin ndo. \v 21 Nyɨvɨ tsa tyaá yahvi tsa caahán yu, tan javahá ñi cuhva caahán yu, ñi ican cuví ñi tsa cuñí tsi yu. Tan ñi tsa cuñí tsi yu, Jutu yu cua cuñi ra tsi ñi. Tan cuñí ndɨhɨ tucu maa yu tsi ñi tan cua janaha yu tsi ñi yóo ra cuví yu ―catyí ra Jesús. \p \v 22 Tan catyí ra Judas, ñavin ra Judas Iscariote, inga ra. \p ―Jutu Mañi yu, ¿nácaa tsa nyuhu ñi cua janaha un tsi un, tan ñavin tsi tandɨhɨ nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ? \p \v 23 Nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Nyɨvɨ cuñí tsi yu, javahá ñi tsa caahán yu. Tan Jutu yu cuñi ra tsi ñi. Tan quitsi ndi nu yucú ñi tan coo ndi tsihin ñi. \v 24 Nyɨvɨ ña cuñí tsi yu, ña javahá ñi tsa caahán yu. Tan tuhun tsa caahán yu tsa tyaá soho ndo, ñavin tuhun maa yu cuví tsi, tyin tuhun caahán Jutu yu, ra tsa jaquitsi̱ tsi yu, cuví tsi. \p \v 25 ’Caahán yu tandɨhɨ tuhun ihya tsihin ndo tsitsi tsa ndi nyií yu tsihin ndo. \v 26 Maa tyin nu cuahán ca tsi ityi nuu cua jaquitsi Jutu yu Tatyi Ii ra tsihin sɨvɨ yu. Tan cua jatyinyee ra ican tsi ndo, tan cua cuhva ra tunyee iñi tsi ndo, tan cua janaha ra tandɨhɨ tsi ndo. Tan cua janducuhun iñi ra tsi ndo tsa tsa yaha̱ caha̱n yu tsihin ndo. \p \v 27 ’Jandoó yu iin tsa taxin coo añima ndo, tumaa tsa taxin cuñí añima maa yu. Yacan tsahá yu tsi ndo. Ñavin tumaa tsa taxin tsa ñihí ndo nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Ña ca̱ca xaan iñi ndo tan ña na̱yuhvi ndo. \v 28 Tsiñi̱ ndo tsa caha̱n yu nu catyi̱ yu tyin cua cuhun yu tan cua quitsi nyico yu nu yucú ndo. Tatun cuñí ndo tsi yu, cua cusɨɨ iñi ndo tyin catyí yu tyin cuahan yu nu nyaá Jutu yu. Tyin cahnu ca cuví Jutu yu tan ñavin ca maa yu. \v 29 Caahán yu tyehen tsihin ndo tsa ndi cumañi ca cuhun yu, tyin quɨvɨ cuhun yu, cua tsinu iñi ndo tsi yu. \p \v 30 ’Ña cuaha ca cua cahan yu tsihin ndo. Tyin vatsí nu ndacá ñaha nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Maa tyin ña ndacá ñaha nu tsi yu. \v 31 Tyin tacan tan coto nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ, tyin yuhu cuñí yu tsi Nyoo Jutu yu, tan javahá yu tyiñu tava̱ ra tsi yu. \p ’Ndu̱vita ndo, tan co̱hon ndo, na cua tsiyo yo ihya. \c 15 \s1 Nu caha̱n ra Jesucristo tyin cuví ra tumaa yoho tsa cuví uvas \p \v 1 ’Yuhu cuví yoho tsa cuví uvas tsa nditsa. [Tsa cuví uvas cuví tsi tumaa yoho nditsaahan ndɨvɨ maa tyin yucu vixi cuví tsi.] Tan Jutu yu cuví ra jahá cuenda yoho can. \v 2 Tsaahnyá ra soco tsa ña tsahá tsɨtɨ. Tan nacahnya ra nuu yoho yucu tsa tsahá tsɨtɨ, tan janduvahá ra can, tyin tacan tan cuhva cuaha ca tsi tsɨtɨ. \v 3 Tsa yaha̱ janduvaha̱ Jutu yu tsi nyooho tsihin tsa jacuahá yu tsi ndo. \v 4 Ja̱ñihi ca ndo ndu iin ndo tsihin yu, tumaa tsa iin ñi cuví yu tsihin ndo. Tumaa iin soco yoho can ña cuvi cuhva tsi tsɨtɨ tsa maa ñi maa tsi, tun ña nyanaá tsi tsata yoho cahnu can, tacan nyooho, ña cua cuvi javaha ndo tsa vaha tatun ña iin ñi cuvi ndo tsihin yu. \p \v 5 ’Yuhu cuví yoho cahnu. Tan nyooho cuví soco yoho can. Nyɨvɨ tsa nyanaá tsi yu, tan nyanaá yu tsi ñi, cuaha tsa vaha javahá ñi. Tyin nduve náa cuví javaha ñi tatun ña nyanaá ñi tsi yu. \v 6 Nyɨvɨ tsa ña nyanaá tsi yu, cua javita Jutu yu tsi ñi, tumaa javitá yo soco yutun tsa ña tsahá tsɨtɨ. Na ityi can tan jatacá yo can, tsahan tsahmí yo. \p \v 7 ’Tatun tacan ñi nyanaá maa ndo tsi yu, tan ña naa iñi ndo tsa jacuahá yu tsi ndo, tacan tan cuví nda̱can ndo náa cuñí maa ndo tsi yu, tan yuhu cua cuhva yu tsa cua ndacan ndo. \v 8 Tatun cuaha tsa vaha javahá ndo, jacahnú xaan ndo tsi Jutu yu cuví can. Tan tsihin yacan janahá ndo tyin cuví ndo nyɨvɨ tsa nditsa nyicún tsi yu. \v 9 Yuhu cuñí yu tsi ndo, tumaa tsa cuñí Jutu yu tsi yu. Ña naa iñi ndo cuhva cuñí yu tsi ndo. \v 10 Tatun tyaá yahvi ndo tsa caahán yu, ña cua naa iñi ndo tyin cuñi yu tsi ndo. Tumaa tsa javahá maa yu, tyaá yahvi yu tsa caahán Jutu yu. Ña naa iñi yu tsa cuñí xaan ra tsi yu. \p \v 11 ’Caahán yu tyehen tsihin ndo tyin na cusɨɨ iñi ndo tsihin yu. Tan cusɨɨ ca iñi ndo. \v 12 Tuhun tsa caahán yu tsihin ndo, yacan cuví tsehe: cu̱ñi tahan ndo tsi ndo, tumaa tsa cuñí maa yu tsi ndo. \v 13 Tatun yaha xaan cuñí tahan yo tsi yo, cana maa iñi yo cuhva yo ñayɨvɨ iyó yo tsa cuenda inga yo. \v 14 Nyooho cuví ra vaha iñi tsi yu tatun javahá ndo tsa caahán yu tsihin ndo. \v 15 Ña caahán ca yu tyin musu yu cuví tsi ndo, tyin iin musu ña tsitó ra náa javahá tsitoho ra. Caahán yu tyin ra vaha iñi tsi yu cuví ndo, tyin tandɨhɨ tsa caahán Jutu yu tsihin yu tan jacotó yu itsi tsi ndo. \v 16 Ñavin nyooho nacatsi̱ tsi yuhu tyin maa yu nacatsi̱ tsi ndo. Tan tavá tyiñu yu tsi ndo tsa cuhun ndo tan jaha tyiñu ndo. Tan tyiñu jahá ndo cua quita vaha tsi, tumaa iin itu tsa vaha xaan cuvaha. Tan cuaha xaan nɨñɨ cua coo, tan ña cua tɨvɨ maa tsi. Tacan tan cua cuhva Jutu yu tandɨhɨ tsa ndacan ndo tsi ra tsihin sɨvɨ yu. \v 17 Tyehen caahán yu tsihin ndo: Cu̱ñi tahan ndo tsi ndo. \s1 Nyɨvɨ taahán iñi tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ, ndasɨ cuñí ñi nyehé ñi tsi ra Jesús tan tsi nyɨvɨ nyicún tsi ra \p \v 18 ’Tatun ndasɨ cuñí nyɨvɨ taahán iñi tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya nyehe ñi tsi ndo, co̱to ndo tyin jihna ca maa yu ndasɨ cuñí ñi nyehe ñi. \v 19 Tun tsatyin nyɨvɨ cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ ihya cuví ndo, cua cuñi nyɨvɨ tsi ndo tumaa tsa cuñí tahan maa ñi tsi ñi. Maa tyin nyooho tsa nacatsi̱ yu tsi ndo mahñu ñi. Yacan cuenda ndasɨ cuñí ñi nyehe ñi tsi ndo, tyin ñavin ca nyɨvɨ cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ ihya cuví ndo. \v 20 Ndu̱cuhun iñi ndo tsa caha̱n yu tsihin ndo, tyin ndi iin musu tan ña cahnu ca cuví ra tan ñavin ca tsitoho ra. Tatun tyaá yahvi nyɨvɨ tsa caahán yu tsihin ñi, tacan cua tyaa yahvi ndɨhɨ ñi tsa jacuahá ndo tsi ñi. Tan tatun ndasɨ́ icá ñi tsihin yu, ndasɨ cua ica ndɨhɨ ñi tsihin ndo. \v 21 Tandɨhɨ yacan cua ica ñi tsihin ndo tsa catyi yuhu, tyin ña nacotó ñi tsi ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. \p \v 22 ’Tun tsatyin ña quitsi̱ yu caha̱n yu tsihin ñi, nduve cuatyi ñi. Maa tyin vityin nduve náa sɨquɨ cua tyaa ñi cuatyi ñi, tyin tsa yaha̱ caha̱n yu tsihin ñi. \v 23 Nyɨvɨ tsa ndasɨ cuñí nyehé tsi yu, ndasɨ cuñí ndɨhɨ ñi nyehé ñi tsi Jutu yu. \v 24 Nduve cuatyi ñi, tun tsatyin ña javahá yu tsa ña cuví javaha inga nyɨvɨ. Maa tyin tsa nyehe̱ ñi tandɨhɨ yacan. Vasu ndi maa tsa nyehe̱ ñi can maa tyin ndasɨ cuñí ñi nyehé ñi tsi yu, tan tsi Jutu yu. \v 25 Maa tyin tandɨhɨ yacan cuvi̱, tyin cuñí tsi cundaa tumaa cuhva caahán nu tutu ley tsa jacuahá ñi tsa caahán tyehen: “Nduve vihi náa tsaha, tan ndasɨ cuñi̱ ñi nyehe ñi tsi yu”, catyí tsi. \p \v 26 ’Maa tyin cua quitsi Tatyi Ii, ra tsa caahán tsa nditsa. Ra ican cuví ra tsa cua cuhva tunyee iñi tsi ndo. Quɨvɨ cua tsaa yu nu nyaá Jutu yu tan cua jaquitsi ndi Tatyi Ii nu yucú ndo. Tan cua cahan ra tumañi iñi tsa cuenda yu. \v 27 Tan nyooho tucu cua cahan ndo tumañi iñi tsa cuenda yu, tyin yucú ndo tsihin yu nda quɨvɨ quitsaha̱ jahá tyiñu yu. \c 16 \p \v 1 ’Caahán yu tyehen tsihin ndo tyin tacan tan ña jandɨhɨ ndo tsa tsinú iñi ndo tsi yu. \v 2 Cua tava cuii nyɨvɨ tsi ndo vehe ñuhu. Tan coo quɨvɨ cua cahñi ñi tsi ndo, tan cua cuñi ñi tyin tyiñu Nyoo javahá ñi. \v 3 Tacan cua ica ñi tyin ña nacoto ñi tsi Jutu yu tan ndi tsi maa yu. \v 4 Caahán yu tsehe tsihin ndo tyin quɨvɨ tsa cua cuvi tumaa cuhva caahán yu tsihin ndo, cua nducuhun iñi ndo tyin tsa yaha̱ caha̱n yu tuhun ihya tsihin ndo. \p ’Ña caha̱n yu tyehen tsihin ndo nda jihna tyin ndi nyií maa yu tsihin ndo. \s1 Tyiñu jahá Tatyi Ii Nyoo \p \v 5 Maa tyin vityin cua cuhun yu tyin cunyaa yu tsihin ra tsa jaquitsi̱ tsi yu. Ndi intuhun ndo tan ña tsicá tuhun ndo tsi yu nu maa cua cuhun yu. \v 6 Tyin tsa nducuiihya cuñi ndo tsa caahán yu tyehen tsihin ndo. \v 7 Caahán yu tsa nditsa tsihin ndo tyin vaha ca tsa cuhun yu cuenda tsa vaha tsi maa ndo. Tyin tatun ña cuhun yu, ña cua quitsi Tatyi Ii tsa cua cuhva tunyee iñi tsi ndo. Maa tyin tatun cuhun yu, cua jaquitsi yu tsi ra. \v 8 Tan quɨvɨ quitsi ra, cua jacoto ra tsi nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tyin iyó cuatyi ñi. Tan cua janaha ra ityi vaha tsi ñi, cuhva coo vaha ñi. Tan cua jacoto ra tsi ñi tyin cua cutuñi ñi nuu Nyoo. \v 9 Cua jacoto ra tsi ñi tyin iyó cuatyi ñi tyin ña tsinú iñi ñi tsi yu. \v 10 Cua jacoto ra tsi ñi tyin iyó ityi vaha, cuhva coo vaha ñi tyin yuhu cua cuhun yu nu nyaá Jutu yu tan ña cua nyehe ca ndo tsi yu. \v 11 Tan cua coto ñi tyin cua jandaa Nyoo cuatyi ñi tyin tsa yaha̱ cundaa̱ cuatyi nu cuví cuihna, nu ndacá ñaha nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \p \v 12 ’Tan cuaha ca tsa nyaá cahan yu tsihin ndo, maa tyin ña cua cutuñi iñi ndo can vityin. \v 13 Quɨvɨ quitsi Tatyi Ii tsa caahán tsa nditsa, maa ra cua janaha tandɨhɨ tsa nditsa tsi ndo. Tyin ñavin cuenda maa ra cua cahan ra, tyin cua cahan ra tandɨhɨ tsa tsiñí ra. Tan cua jacoto ra náa cua cuvi nu cuahán ca tsi ityi nuu. \v 14 Cua jacahnu ra tsi yu, tyin cua naquihin ra tuhun yu tan cua janaha ra can tsi ndo. \v 15 Tandɨhɨ tsa iyó tsi Jutu yu, tsii maa yu cuví ndɨhɨ can. Yacan cuenda caahán yu tyin Tatyi Ii cua naquihin ra tuhun yu, tan cua janaha ra tsi nyooho. \s1 Ra tsicá tsihin ra Jesús cuiihyá xaan cuñí ra naha, maa tyin nu cuahán ca tsi quɨvɨ cua cusɨɨ iñi ra naha, catyí ra Jesús \p \v 16 ’Ña naha cuii ca tan ña cua nyehe ca ndo tsi yu, maa tyin yaha can tan cua nyehe nyico ndo tsi yu, tyin yuhu cua cuhun yu nu nyaá Jutu yu ―catyí ra Jesús. \p \v 17 Tacan tan juhva ra tsicá tsihin ra, tsicá tuhun tahan ra naha tan catyí ra naha: \p ―¿Náa cuñi tsi cahan yacan? Catyí ra tsihin yo tyin ña naha cuii ca tan ña cua nyehe ca yo tsi ra, tan yaha can tan cua nyehe nyico yo tsi ra inga tsaha tyin cua cuhun ra nu nyaá Jutu ra. \v 18 ¿Náa cuñí tsi catyi tsa “ña naha cuii ca” can? Ña cutuñí iñi yo náa tuhun caahán ra ―catyí ra naha. \p \v 19 Tan tuvi̱ iñi ra Jesús tyin cuñí ra naha ndaca tuhun ra naha tsi ra, tan catyí ra: \p ―Yuhu caha̱n yu tsihin ndo tyin ña naha cuii ca tan ña cua nyehe ca ndo tsi yu, maa tyin yaha can tan cua nyehe nyico ndo tsi yu. ¿A yacan cuví tsa tsicá tuhun tahan ndo tsi ndo? \v 20 Tsa nditsa caahán yu tsihin ndo tyin nyooho cua nducuiihya iñi ndo tan cua vacu ndo, maa tyin nyɨvɨ cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ cua cusɨɨ iñi ñi. Vasu cuiihya cuñí ndo vityin, tucuiihya iñi can cua nanduvi tsi tsa sɨɨ. \v 21 Cuhva tsa cua cacu sehe iin ñaha, nyehé ña tundoho. Maa tyin tsa yaha cacu lee can, ndi ña ñuhu ca iñi ña tsa uhvi can tsa cuenda tsa sɨɨ cuñí ña tyin cacu̱ iin lee sehe ña. \v 22 Tacan tucu nyooho vityin, cuiihya xaan cuñí ndo. Maa tyin cua nyehe nyico yu tsi ndo inga tsaha. Tacan tan cua cusɨɨ nyico iñi añima ndo. Tan yoñi cuví quihin nyaa tsa sɨɨ can tsi ndo. \p \v 23 ’Quɨvɨ can nduve ca tsa cua ndaca tuhun ndo tsi yu. Tsa nditsa caahán yu tsihin ndo tyin Nyoo Jutu yu cua cuhva ra tandɨhɨ tsa ndacan ndo tsi ra tsihin sɨvɨ yu. \v 24 Nda vityin tan ñaha ca ndacan ndo tsa ndacan ndo tsihin sɨvɨ yu. Nda̱can ndo tan cua ñihi ndo tan cusɨɨ xaan iñi ndo. \s1 Ra Jesucristo cuví jaha canaa ra tsa ña vaha iyó nu ñuhu ñayɨvɨ \p \v 25 ’Maa ñi maa tsihin tsa jandu inducú yu tuhun jacuahá yu tsi ndo. Maa tyin nu cuahán ca tsi, ñavin ca tsihin cuhva can cua jacuaha yu tsi ndo, maa tyin cua catyi tuhun catsi yu tuhun Jutu yu tsihin ndo. \v 26 Quɨvɨ can tsihin sɨvɨ yu cua ndacan ndo tsa ndacan ndo tsi ra. Tan ña tsiñí ñuhu ca tsa cahan ndaahvi yu tsihin Jutu yu tsa cuenda ndo. \v 27 Tyin maa Nyoo Jutu yu cuñí ra tsi ndo. Cuñí ra tsi ndo tyin nyooho cuñí ndo tsi yu, tan tsinú iñi ndo tyin nu nyaá Nyoo quee̱ yu. \v 28 Nu nyaá Jutu yu quee̱ yu tyin quitsi̱ yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Maa tyin vityin cua nacoo yu ñuhu ñayɨvɨ ihya tyin cua cunuhu nyico yu nu nyaá ra ―catyí ra Jesús. \p \v 29 Tacan tan catyí ra tsicá tsihin ra: \p ―Vityin nditsa, caahán catsi un tsihin ndi. Ñavin ca tsihin cuhva caahán un tsihin ndi. \v 30 Vityin nyehé ndi tyin tsitó un tandɨhɨ cuii maa, tan ña tsiñí ñuhu ca tsa ndaca tuhun ndi tsi un tan coto un tsa tsicá iñi ndi. Yacan cuenda tsinú iñi ndi tyin nu nyaá Nyoo quee̱ un ―catyí ra naha tsihin ra Jesús. \p \v 31 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tan vityin ¿a tsinú iñi ndo tsi yu? \v 32 Maa tyin caahán yu tsihin ndo tyin tsa vatsí hora. Tan vityin cuví hora tsa cua cuhun ndo sɨɨn sɨɨn ityi. Tan cua nacoo ndo tsi yu. Maa tyin ñavin intuhun ñi yu cua ndoo, tyin Jutu yu nyaá ra tsihin yu. \v 33 Caahán yu tandɨhɨ tsehe tsihin ndo na coo tsa taxin añima ndo tsa cuenda tsa iin ñi cuví ndo tsihin yu. Nu ñuhu ñayɨvɨ ihya cua nyehe ndo tundoho, maa tyin ja̱nyee ndo iñi ndo, tyin yuhu tsa jaha̱ canaa yu tsa ña vaha tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \c 17 \s1 Nu tsicán tahvi ra Jesús tsi Nyoo tsa cuenda ra tsicá tsihin ra \p \v 1 Tsa yaha̱ caha̱n ra Jesús yacan, nanyehe̱ ndaa ra ityi andɨvɨ tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, tsa tsaa̱ hora vityin. Ja̱cahnu tsi yu tsa cuví yu sehe un, tyin tacan tan jacahnu tucu maa yu tsi un. \v 2 Tyin tava̱ tyiñu un tsi yu tsa quɨhɨ ndaha yu tandɨhɨ nyɨvɨ, tan cuhva yu ñayɨvɨ nyitó tsa ña cua naa maa tsi tandɨhɨ nyɨvɨ tsa tsaha̱ un tsi yu. \v 3 Tatun nacotó ñi tsi un tyin intuhun ñi maa un cuví Nyoo tsa nditsa, tan nacotó ñi tsi yuhu ra Jesucristo ra tsa jaquitsi̱ un, tacan tan cuví coo ñi ñayɨvɨ nyitó tsa ña cua naa maa. \p \v 4 ’Tsa jacahnu̱ yu tsi un nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tan tyiñu tsa tava̱ tyiñu un tsi yu tsa ndɨhɨ tsi javaha̱ yu. \v 5 Tan vityin, Jutu Mañi yu, cua quitsi nuhu nyico yu nu nyaá un, tan cuñí yu tyin nacuhva un tsa cahnu cuví yu tsihin un tsi yu, tumaa tsa tsicoo̱ maa tsi yu nda ndi cumañi ca tsinu ñuhu ñayɨvɨ. \p \v 6 ’Tandɨhɨ ra tsa tsaha̱ un tsi yu naha ra, ra tsa natava̱ vaha un mahñu nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, jacoto̱ yu tsi ra naha yóo ra cuví yooho. Tsii maa un cuví tsi ra naha tan tsaha̱ un tsi ra naha tsi yu. Tan tyaá yahvi ra naha tsa caahán un. \v 7 Vityin tsitó ra naha tyin tandɨhɨ tsa tsaha̱ un tsi yu, nu nyaá un quee̱ tsi. \v 8 Tyin catyi̱ tuhun yu tsihin ra naha tsa caha̱n un tsihin yu, tan naquihi̱n vaha ra naha itsi. Tan tsitó ra naha tyin nditsa tsa quee̱ yu nu nyaá un, tan tsinú iñi ra naha tyin maa un jaquitsi̱ tsi yu. \p \v 9 ’Yuhu tsicán tahvi yu tsi un tsa cuenda ra naha. Ña tsicán tahvi yu tsa cuenda tandɨhɨ nyɨvɨ, maa tyin tsicán tahvi yu tsa cuenda ra tsa tsaha̱ un tsi yu naha ra, tyin tsi maa un cuví ra naha. \v 10 Tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cuví tsii un, tsahá tucu un tsi ñi tsi yu. Tan maa ñi janahá tsa cahnu cuví yu. \p \v 11 ’Yuhu ña cua ndoo ca yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, maa tyin maa ra naha cua ndoo ra naha nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Tan yuhu cua cunyaa nyico yu tsihin un. Ja̱ha cuenda tsi ra tsa tsaha̱ un tsi yu tsihin tunyee iñi tsa iyó tsi maa un, Jutu Mañi yu. Tan na iin ñi cuvi ra naha, tumaa tsa iin ñi cuví maa yo. \v 12 Quɨvɨ tsinyii̱ yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tsihin ra naha, jaha̱ cuenda yu tsi ra tsa tsaha̱ un tsi yu naha ra tsihin tunyee iñi tsa iyó tsi un. Tan jaha̱ cuenda yu tsi ra naha. Tan ndi intuhun ra naha tan ña tsinaa̱ ra naha. Maa tyin ra tsa tsa nyaá maa tsa cunaa, ra ican ñi cuví ra cuanaa̱ tan quita̱ cuhva tumaa tsa catyí nu tutu maa un. \p \v 13 ’Vityin tsa cua quitsí yu nu nyaá un, maa tyin tsitsi tsa ndi nyií yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, caahán yu tsehe, tyin na cusɨɨ iñi ra naha tumaa tsa sɨɨ cuñí maa yu. \v 14 Yuhu caha̱n yu tsihin ra naha tsa caahán un, maa tyin nyɨvɨ cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ ndasɨ cuñí ñi nyehe ñi tsi ra nyicún tsi yo naha ra, tsa cuenda tyin ñavin ra cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ cuví ra naha. Tumaa yuhu, ñavin ra cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ cuví yu. \v 15 Ña tsicán yu tsi un tsa tava un tsi ra nyicún tsi yo naha ra nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, maa tyin ja̱ha cuenda tsi ra naha coto náa jaha nu ña vaha tsi ra naha. \v 16 Tumaa yuhu ñavin ra cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ cuví yu, tacan tucu ra ihya naha ra, ñavin ra cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ cuví ra naha. \v 17 Ja̱cu ii tsi ra naha tsihin tsa nditsa, na javaha ra naha maa ñi maa cuhva cuñí maa un. Tyin tsa caahán un, yacan cuví tsa nditsa. \v 18 Tumaa tsa jaquitsi̱ un tsi yuhu nu yucú nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ, tacan cua jacuhun ndɨhɨ tucu yuhu tsi ra tsa nyicún tsi yo, nacahan ra naha tuhun yo tsihin nyɨvɨ tsa ñaha ca coto tuhun yo. \v 19 Tan tsa cuenda tsa vaha tsi maa ra naha, jacu ii maa yu tsi yu tyin tacan tan cuví jacu ii tucu maa ra naha tsi ra naha tsihin tsa nditsa. \p \v 20 ’Ñavin tsa cuenda ra ihya ñi naha ra tsicán tahvi yu tsi un. Tsicán tahvi ndɨhɨ tucu yu tsi un tsa cuenda nyɨvɨ tsa cua tsinu iñi tsi yu, tsa cuenda tsa cua cahan ra ihya naha ra ityi nuu ca. \v 21 Tsicán yu tsi un na iin ñi cuvi ñi tsihin inga ñi. Tan na iin ñi cuvi ñi tsihin yo, Jutu Mañi yu. Tumaa yooho nyaá un tsihin yu tan yuhu nyaá yu tsihin un, na iin ñi cuví ñi tsihin yo, tyin tacan tan tandɨhɨ nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ cua tsinu iñi ñi tyin maa un jaquitsi̱ tsi yu. \v 22 Yuhu tsaha̱ yu tsa cahnu cuví un tsi ñi nyicún tsi yo. Juvin ñi maa tsa cahnu cuví un tsa tsaha̱ un tsi yu tyin tsihin yacan na iin ñi cuví ñi, tumaa yooho tsihin yuhu, iin ñi cuví yo. \v 23 Yuhu nyií yu tsihin ñi. Tan yooho nyaá un tsihin yu tyin tacan tan iin ña nyɨvɨ cua cuvi ñi. Tan coto tandɨhɨ nyɨvɨ iyó nu ñuhu ñayɨvɨ tyin maa un jaquitsi̱ tsi yu, tan cuñí xaan un tsi ñi nyicún tsi yo, tumaa tsa cuñí maa un tsi yu. \p \v 24 ’Jutu Mañi yu, maa un tsaha̱ tsi ñi tsi yu. Tan cuñí yu tsa cunyaa ñi tsihin yu nu cua cunyaa yu, tan na nyehe ñi tsa cahnu cuví tsa tsaha̱ un tsi yu, tyin cuñí un tsi yu nda ndi cumañi ca tsinu ñuhu ñayɨvɨ. \v 25 Jutu Mañi yu, ra vaha cuví un, tan nyɨvɨ cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ ña tsitó ñi tsi un, maa tyin yuhu tsitó yu tsi un. Tan ra nyicún tsi yo ihya tsitó ra naha tyin maa un jaquitsi̱ tsi yu. \v 26 Tsa caha̱n yu tsihin ra naha yóo ra cuví un, tan cua cahan nyico tucu yu inga tsaha, tyin tumaa cuhva cuñí un tsi yu, tacan cua cuñi tahan ra naha tsi ra naha. Tan yuhu cunyaa yu añima ra naha. \c 18 \s1 Nu cua tyihi ra Israel naha ra tsi ra Jesús vehe caa \r (Mt. 26.47-56; Mr. 14.43-50; Lc. 22.47-53) \p \v 1 Tsa yaha̱ tsa caha̱n ra Jesús yacan, tacan tan cuahán ra tsihin ra tsicá tsihin ra inga tsiyo yutya Cedrón. Tan ican iyó iin cora yutun tata. Tan ican quɨhvɨ̱ ra Jesús tsihin ra tsicá tsihin ra. \v 2 Tan ra Judas, ra tsa xico̱ tsi ra, tsitó ra nu cuahán ra Jesús tyin ican tuhvá ra Jesús tsaahán tsihin ra tsicá tsihin ra. \v 3 Tan ican tsaa̱ ra Judas tsihin andaru cuaha tan cuaha ra vitya cuenda vehe ñuhu tsa jacuhun ra cuví ityi nuu tsihin jutu naha ra tan ra cuví fariseo naha ra. Tsaa̱ ra naha ican, nyisó ra naha mityi, tan nyisó ra naha lámpara tan ñuhu̱ yɨtɨ. \v 4 Tan ra Jesús tsa tsitó maa ra tandɨhɨ tsa cua tahan ra. Quita̱ ra tan tsica̱ tuhun ra tsi ra naha: \p ―¿Yóo nanducú ndo? ―catyí ra. \p \v 5 Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Ra Jesús ra ñuu Nazaret. \p Tan catyí ra Jesús: \p ―Yuhu cuví ―catyí ra. \p Tan ra Judas, ra tsa xico̱ tsi ra Jesús tsi nu xaan iñi tsi ra nahnu, nyií ndɨhɨ ra tsihin ra naha. \v 6 Cuhva tsa caha̱n ra Jesús: “Yuhu cuví”, tandɨhɨ ra naha nacaca̱ tsata ra naha tan nduva̱ ra naha nu ñuhu. \v 7 Tacan tan tsica̱ tuhun nyico ra Jesús tsi ra naha inga tsaha, tan catyí ra: \p ―¿Yóo nanducú ndo? \p Tan catyí ra naha: \p ―Ra Jesús ra ñuu Nazaret. \p \v 8 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tsa caha̱n yu tsihin ndo tyin yuhu cuví. Tatun yuhu nanducú ndo, ja̱ña ndo tsi ra tsicá tsihin yu naha ra na cunuhun ra naha ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 9 Yacan caha̱n ra Jesús tyin na cundaa tsa caha̱n ra nda ityi tsata ca nu catyi̱ ra: “Ra tsa tsaha̱ Jutu yu tsi yu, ndi intuhun ra naha tan ña tsinaá ra naha.” \v 10 Tacan tan tava̱ ra Simón Pedro mityi tsa ndahá ra tan tsahnya̱ ra soho cuaha iin ra tsa nañí Malco. Ra ican cuví musu ra jutu tsaahnu tsa cuví ityi nuu tsihin ra jutu naha ra. \v 11 Maa tyin ra Jesús catyí ra tsihin ra Pedro: \p ―Na̱tyihi mityi un tsitsi vena un. Tatun Nyoo Jutu yu tan cuñí ra tsa nyehe yu tundoho, taahán tsi tsa nyehe yu can ―catyí ra Jesús tsihin ra. \s1 Nu tsindaca̱ ra naha tsi ra Jesús nuu ra cuví ityi nuu tsihin jutu naha ra \r (Mt. 26.57-58; Mr. 14.53-54; Lc. 22.54) \p \v 12 Tacan tan andaru can tsihin capitán ra naha, tan vitya cuenda vehe ñuhu naha ra, tɨɨ̱n ra naha tsi ra Jesús, tan tsahñi̱ ra naha tsi ra, \v 13 tacan tan tsindaca̱ ra naha tsi ra yuvehe ra Anás, tyin ra Anás can tyiso ra Caifás cuví tsi ra. Tan cuiya can ra Caifás can cuví ra jutu tsaahnu cuví ityi nuu tsihin jutu. \v 14 Ra Caifás can cuví ra tsa caha̱n tsihin ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel naha ra tyin vaha ca tsa cúu intuhun ñi rayɨɨ tsa cuenda tandɨhɨ nyɨvɨ ñuu. \s1 Nu caahán ra Pedro tyin ña nacotó ra tsi ra Jesús \r (Mt. 26.69-70; Mr. 14.66-68; Lc. 22.55-57) \p \v 15 Ra Simón Pedro tan inga ra tsa tsica̱ tsihin ra Jesús, nyicún ra naha tsi ra Jesús nu cuahán ra nuquehe yuvehe ra Anás, ra jutu tsaahnu cuvi̱ ityi nuu tsihin jutu. Tan nacotó ra jutu can tsi inga ra can. Yacan cuenda quɨhvɨ̱ ra can tsihin ra Jesús nuquehe ra jutu can. \v 16 Maa tyin ra Pedro ndoo̱ ra ityi tsata vehe. Yacan cuenda quita̱ ra tsa nacotó ra jutu can, tan caha̱n ra tsihin ñaha tsa nyaá yuvehe can. Tan jayaha̱ ra tsi ra Pedro ityi tsitsi nuquehe can. \v 17 Tacan tan ñaha tsa nyaá yuvehe can tsica̱ tuhun ña tsi ra Pedro, tan catyí ña: \p ―¿A ñavin yooho cuví iin ra tsica̱ tsihin ra can? \p Tan catyí ra Pedro: \p ―Ñavin. Ñavin yu cuví ―catyí ra tsihin ña. \p \v 18 Tacan tan ra cuví musu tan ra vitya naha ra tsa yucú ican, jataha̱n ra naha ñuhu̱ tyin vitsin xaan. Tan nyecú nyityi ra naha tuñu ra naha ñuhu̱. Tan nyií ndɨhɨ tucu ra Pedro tuñu ra ñuhu̱ tsihin ra naha ican. \s1 Nu janahma̱ ra jutu tsaahnu tsi ra Jesús \r (Mt. 26.59-66; Mr. 14.55-64; Lc. 22.66-71) \p \v 19 Tacan tan ra jutu tsaahnu can quitsaha̱ tsicá tuhun ra tsi ra Jesús yoo ra cuví ra tsicá tsihin ra, tan náa jacuahá ra tsi nyɨvɨ. \v 20 Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Yuhu nuu tandɨhɨ nyɨvɨ caha̱n yu. Tan jacuaha̱ yu tsi ñi tsitsi vehe ñuhu ñuu tan ñuu tan tsitsi vehe ñuhu cahnu ñuu ihya nu tuhvá tandɨhɨ nyɨvɨ Israel ndu iin. Tan nduve nu caha̱n xeehe yu. \v 21 ¿Nacuenda tsicá tuhun un tsi yuhu? Vaha ca nda̱ca tuhun un tsi nyɨvɨ tsa tsiñi̱ tsa caha̱n yu, tan maa ñi cua catyi tuhun náa caha̱n yu tsihin ñi tyin maa ñi tsitó náa caha̱n yu ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p \v 22 Cuhva tsa caahán ra Jesús yacan, tan iin vitya vehe ñuhu tsa yucu ican, cañi̱ ra iin tsiyo nuu ra Jesús tan catyí ra: \p ―¿A tacan taahán tsi nacahan un nu caahán ra jutu tsaahnu cuví ityi nuu? ―catyí ra tsihin ra Jesús. \p \v 23 Tan catyí ra Jesús: \p ―Tatun caha̱n yu iin tsa ña vaha, ca̱han tsihin yu nda tsa ña vaha caha̱n yu. Maa tyin tatun caha̱n yu tsa vaha, ¿nacuvi tyin cañi̱ un tsi yu? ―catyí ra Jesús tsihin ra can. \p \v 24 Yaha̱ can tan nuuhñi ra Jesús, tan jacuhu̱n ra Anás tsi ra nu nyaá ra Caifás, ra jutu tsaahnu cuví ityi nuu tsihin jutu [cuiya can]. \s1 Nu caahán nyico ra Pedro inga tsaha tyin ña nacotó ra tsi ra Jesús \r (Mt. 26.71-75; Mr. 14.66-72; Lc. 22.58-62) \p \v 25 Tan nyaá nyityi ra Pedro tuñu ra ñuhu̱. Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―¿A ñavin yooho cuví iin ra tsicá tsihin ra can? ―catyí ra naha tsihin ra. \p Tan ra Pedro tyihi̱ xeehe ra, tan catyí ra: \p ―Ñavin. Ñavin yu cuví ―catyí ra. \p \v 26 Tacan tan iin ra cuví musu ra jutu tsaahnu cuví ityi nuu tsihin jutu, iin ra tsa cuví nyɨvɨ ra tsa tsahnya̱ ra Pedro soho, quitsaha̱ tsicá tuhun ra tsi ra tan catyí ra: \p ―¿Atu ñavin un cuví tsa nyehe̱ yu tsihin ra can tsitsi cora yutun tata can? ―catyí ra tsihin ra Pedro. \p \v 27 Tan tyihi̱ xeehe nyico ra Pedro inga tsaha. Juvin ñi cuhva can tan navacu̱ ñi iin tsitooho. \s1 Nu cutuñi̱ ra Jesús nuu ra Pilato \r (Mt. 27.1-2, 11-14; Mr. 15.1-5; Lc. 23.1-5) \p \v 28 Yaha̱ can tan quita̱ ra naha tsihin ra Jesús yuvehe ra Caifás tan tsindaca̱ ra naha tsi ra vehe tyiñu ra ndacá ñaha. Tsa cua cunditsin tan ra Israel ña quɨhvɨ̱ ra naha tsitsi vehe tyiñu can tyin ñavin vehe nyɨvɨ Israel cuví can. Tyin ica tsa quɨhvɨ̱ ñi Israel vehe ndavaha ñi tyin coto ña cua cuvi cuxiñi ñi quɨvɨ vico pascua. \v 29 Yacan cuenda quita̱ ra Pilato tyin cahan ra tsihin ra naha, tan catyi ra: \p ―¿Náa cuatyi tyaá ndo sɨquɨ ra ihya? ―catyí ra Pilato tsihin ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel naha ra. \p \v 30 Tan nacaha̱n ra Israel naha ra tan catyí ra naha: \p ―Tun tsatyin ñavin iin ra iyó cuatyi cuví ra, ña cua cuhva cuenda ndi tsi ra tsi un ―catyí ra naha tsihin ra Pilato. \p \v 31 Tacan tan catyí ra Pilato tsihin ra naha: \p ―Qu̱ihin ndo tsi ra, tan ta̱tsi tuñi ndo tsi ra tumaa catyí maa ley ndo. \p Tan nacaha̱n ra Israel can naha ra tan catyí ra naha: \p ―Maa tyin nyuhu nyɨvɨ Israel nduve ndatu iyó tsi ndi tsa cahñi ndi tsi nyɨvɨ ―catyí ra naha. \p \v 32 Tacan cundaa̱ tsa caha̱n ra Jesús nácaa cua cúu ra. \v 33 Yaha̱ can tan quɨhvɨ̱ nyico ra Pilato tsitsi vehe tyiñu can inga tsaha. Tan cana̱ ra tsi ra Jesús tan tsica̱ tuhun ra tsi ra: \p ―¿A yooho cuví rey cuenda nyɨvɨ Israel? ―catyí ra tsihin ra. \p \v 34 Tan catyí ra Jesús: \p ―¿A tsa cuñí ñi maa un tsicá tuhun un tsehe tsi yu o iyó inga nyɨvɨ natyuhu̱ tsi un cuhva caha̱n un tsihin yu? ―catyí ra Jesús tsihin ra Pilato. \p \v 35 Tan catyí ra Pilato: \p ―Ñavin ra ñuu Israel cuví yuhu. Juvin ñi maa ra ñuu maa un naha ra tan ra cuví ityi nuu tsihin jutu ñuu maa un cuví ra tsaha̱ cuenda tsi un tsi yu. ¿Náa javaha̱ un? ―catyí ra tsihin ra Jesús. \p \v 36 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Nu ndacá ñaha yu ñavin cuenda nu ñuhu ñayɨvɨ ihya cuví tsi. Tun tsatyin ndacá ñaha yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, ra nyicún tsi yu cañi tahan ra naha tyin tacan tan yoñi cua cuhva cuenda tsi yu ndaha ra Israel naha ra. Maa tyin nu ndacá ñaha yu, ñavin cuenda ihya cuví tsi ―catyí ra Jesús tsihin ra Pilato. \p \v 37 Tacan tan catyí ra Pilato tsihin ra: \p ―¿Tun tacan, rey cuví maa un? ―catyí ra Pilato tsihin ra Jesús. \p Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Rey cuví yu tumaa tsa caahán maa un. Yacan cuenda cacu̱ yu tan vatsí yu nu ñuhu ñayɨvɨ ihya, tyin cahan yu tsa nditsa. Tandɨhɨ nyɨvɨ tsa tyaá yahvi tsa nditsa, tyaá soho ñi tsa caahán yu ―catyí ra Jesús. \p \v 38 Tan catyí ra Pilato tsihin ra: \p ―¿Tan náa cuví tsa nditsa? ―catyí ra. \p Tsa yaha̱ tsa tsica̱ tuhun ra Pilato yacan, quita̱ ra tsicaha̱n nyico ra tsihin ra Israel naha ra inga tsaha tan catyí ra: \p ―Yuhu ña nañihi maa yu ndi intuhun cuatyi ra ihya. \s1 Nu cua cahñi ra naha tsi ra Jesús \r (Mt. 27.15-31; Mr. 15.6-20; Lc. 23.13-25) \p \v 39 Maa tyin nyooho iyó ndo tuhun tsa tsicán ndo na tava yu tsi iin ra nyií vehe caa tsa iyó vico pascua ihya. ¿A cuñí ndo tava yu tsi ra tsa cuví rey cuenda ndo tsa cuví ndo nyɨvɨ Israel? ―catyí ra Pilato tsihin ra naha. \p \v 40 Tacan tan quitsaha̱ caná tsaa tandɨhɨ ra naha tan catyí ra naha: \p ―¡Ña tava un tsi ra can! ¡Ta̱va tsi ra Barrabás! ―catyí ra naha. \p Tan ra Barrabás can cuví ra iin ñasuhu. \c 19 \p \v 1 Tacan tan quihi̱n ra Pilato tsi ra Jesús tan tava̱ tyiñu ra na cañi andaru tsi ra. \v 2 Tan andaru can javaha̱ ra naha iin corona iñu tan tyihi̱ ra naha jiñi ra Jesús. Tan jacunditsi̱ ra naha iin jahma tunduuhva tsi ra, tahan tsa tuhvá ra cuví rey tsinditsí. \v 3 Tacan tan natuhva̱ ra naha nu nyáá ra tan caahán nyaa ra naha tsi ra, tan catyí ra naha: \p ―¡Nacumi tsi un yooho Rey cuenda nyɨvɨ Israel! ―catyí ra naha, tan cañí ra naha nuu ra. \p \v 4 Tacan tan quita̱ nyico ra Pilato inga tsaha tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nye̱he ndo tyin cua tava yu tsi ra ityi nuu ndo tyin nyehe ndo tyin ndi iin cuatyi ra ña nañihí yu ―catyí ra Pilato tsihin ra naha. \p \v 5 Tan quita̱ ra Jesús yɨhɨ́ corona iñu jiñi ra, tan nditsí ra jahma tunduuhva can. Tacan tan catyí ra Pilato tsihin ra naha: \p ―¡Ma ra nyaá ihya! ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 6 Cuhva tsa nanyehé ra cuví ityi nuu tsihin jutu naha ra tan ra vitya naha ra tsi ra, quitsaha̱ caná tsaa ra naha tan catyí ra naha: \p ―¡Tya̱a tsi ra nu cruu na cúu ra! ―catyí ra naha. \p Maa tyin catyí ra Pilato tsihin ra naha: \p ―Qu̱ihin ndo tsi ra tan ca̱hñi maa ndo tsi ra nu cruu tyin yuhu ndi intuhun cuatyi ra tan ña nañihí yu. \p \v 7 Maa tyin nacaha̱n ra Israel can naha ra tan catyí ra naha: \p ―Iyó iin ley tsi ndi, tan cuhva catyí ley ndi, cuñí tsi tsa cúu ra tyin jahá ra tsa Sehe Nyoo cuví tsi ra ―catyí ra naha. \p \v 8 Tsa tsiñi̱ ra Pilato yacan, tan nayuhvi̱ xaan ca ra. \v 9 Tan quɨhvɨ̱ nyico ra inga tsaha tsitsi vehe tyiñu, tan tsica̱ tuhun ra tsi ra Jesús: \p ―¿Nu maa quee̱ yooho? ―catyí ra tsihin ra. \p Maa tyin ra Jesús ña nacaha̱n maa ra. \p \v 10 Tacan tan catyí ra Pilato tsihin ra: \p ―¿Nacuenda ña caahán un tsa caahán yu? ¿A ña tsitó un tyin ra cumí tyiñu cuví yu tan iyó ndatu tsi yu tsa tyaa yu tsi un nu cruu, tan iyó tucu ndatu tsi yu tsa tava nuña yu tsi un? ―catyí ra Pilato tsihin ra Jesús. \p \v 11 Tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tun tsatyin ña tsaha̱ Nyoo tyiñu can tsi un, nduve ndatu cua coo tsi un tsa tatsi tuñi un tsi yu. Yacan cuenda, ra tsa quitsi ndaca tsi yu ndaha un, cahnu ca cuatyi ra can naha ra iyó tan ñavin ca yooho ―catyí ra Jesús tsihin ra Pilato. \p \v 12 Tsa ndɨhɨ caha̱n ra Jesús yacan, tan quitsaha̱ nducú ra Pilato cuhva jaña ra tsi ra, maa tyin ra Israel caná tsaa ra naha tsata ra, tan catyí ra naha: \p ―¡Tatun jaña un tsi ra, ñavin amigo ra César, ra cuví rey cahnu, cuví tsi un! Tyin tandɨhɨ ra tsa caahán tyin rey cuví ra naha, ra xaan iñi tsi rey cahnu cuví ra naha ―catyí ra naha. \p \v 13 Tacan tan tsa tsiñi̱ ra Pilato yacan, tava̱ tyiñu ra na quita ra Jesús ityi tsata vehe. Tan tsinyaa̱ ra Pilato nu nañí Gabata nu tuhvá ra jandaá cuatyi nyɨvɨ. Tan tsihin yuhu hebreo cuñí tsi catyí: “Nu canyií yuu”. \v 14 Tan cuví tsi iin quɨvɨ tsa ndi cumañi ca coo vico pascua, cuhva tsa cua tahan hora. Tacan tan catyí ra Pilato tsihin ra Israel can naha ra: \p ―¡Ihya nyaá rey ndo! \p \v 15 Maa tyin cana̱ tsaa ra Israel naha ra tan catyí ra naha: \p ―¡Na cúu ra! ¡Na cúu ra! ¡Tya̱a tsi ra nu cruu! ―catyí ra naha. \p Tan catyí ra Pilato tsihin ra naha: \p ―¿A tyaa yu tsi ra cuví rey ndo nu cruu? \p Maa tyin ra cuví ityi nuu tsihin jutu catyí ra naha: \p ―Yoñi ca rey iyó. Intuhun ñi maa ra César, ra cuví rey cahnu ―catyí ra naha. \p \v 16 Tacan tan tsaha̱ cuenda ra Pilato tsi ra Jesús tsi ra naha na tyaa ra naha tsi ra nu cruu. Tan quihi̱n andaru tsi ra, cuahán ra tsihin ra naha. \s1 Nu tsihi̱ ra Jesucristo nu cruu \r (Mt. 27.32-44; Mr. 15.21-32; Lc. 23.26-43) \p \v 17 Tan nyisó ra Jesús cruu ra, cuahán ra iin nu nañí: “Yɨquɨ Jiñi Ndɨyɨ”. Tan tsihin yuhu hebreo nañí tsi Gólgota. \v 18 Ndacan tyaa̱ ra naha tsi ra nu cruu tsihin nduyu. Tan tyaa̱ ra naha uvi taahan ca ra naha xiin ra. Ticaa̱ ra naha iin ra nu cruu tsa nyaá tsiyo cuaha ra. Tan inga ra tyaa̱ ra naha tsiyo satyin ra. Tan ticaa̱ ra naha tsi ra Jesús mahñu. \v 19 Tan tava̱ tyiñu ra Pilato na cunyaa letra jiñi cruu can. Tan catyí tsi tyehen: “Ra Jesús ra ñuu Nazaret, Rey cuenda nyɨvɨ ñuu Israel.” \v 20 Tan cuaha nyɨvɨ Israel cahvi̱ ñi tsa caahán can, tyin yatyin ñi ñuu ñi cuví nu tsaquinyaa̱ ra naha cruu ra Jesús. Tan nyaá letra can tsihin yuhu hebreo, tan yuhu griego, tsihin yuhu latín. \v 21 Yacan cuenda ra cuví ityi nuu tsihin jutu caha̱n ra naha tsihin ra Pilato: \p ―Ña tyaa un: “Rey cuenda nyɨvɨ ñuu Israel”, vaha ca tyaa un: “Ra ihya catyí ra tyin rey cuenda nyɨvɨ ñuu Israel cuví ra” ―catyí ra naha. \p \v 22 Maa tyin catyí ra Pilato: \p ―Tsa tsa yaha̱ tyaa̱ yu, nandoo maa tsi tacan ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 23 Tsa yaha̱ tyaa̱ ra andaru can naha ra tsi ra Jesús nu cruu, naquihi̱n ra naha jahma ra. Tsa cumi taahan ra naha quihi̱n luxu luxu jahma ra. Tan ndoo̱ jahma ra tsa quicu̱ cañi ñi tsa tsindasɨ̱ ra. \v 24 Tan andaru can natuhún tahan ra naha: \p ―Ña cua cahnya yo itsi. Jasɨquɨ suuhva jihna yo na nyehe yo yóo cua jaha canaa jahma can ―catyí ra naha. \p Tacan cuvi̱ tumaa caahán nu tutu Nyoo nu catyí tsi tyehen: “Tsatsa̱ tahan ra naha luxu luxu jahma yu tan jasɨquɨ̱ suuhva ra naha tsihin tsi, nyehe̱ ra naha yóo ra jaha canaa itsi.” Tan yacan cuvi tsa javaha̱ ra andaru can naha ra. \p \v 25 Tan nyáá sɨhɨ ra Jesús yatyin ñi nu nyaá cruu ra. Tan nyáá tucu tahan ña, tan ña María ñasɨɨhɨ ra Cleofas, tan ña María quee̱ ñuu Magdala. \v 26 Tan nanyehe̱ ra Jesús tsi sɨhɨ ra, nyáá ña yatyin ñi. Tan nanyehe̱ tucu ra tsi ra tsa tsica̱ tsihin ra, ra tsa cuñí xaan ra. Tan catyí ra tsihin sɨhɨ ra: \p ―Miya, va ra sehe un nyáá tsihin un juvin ―catyí ra. \p \v 27 Tacan tan catyí ra tsihin ra tsa cuñí xaan ra: \p ―Tsaa, va sɨhɨ un nyáá tsihin un juvin ―catyí ra tsihin ra. \p Nda quɨvɨ can tan quihi̱n ra tsi ña, cuahan tsihin ra yuvehe ra. Tan jaha̱ cuenda ra tsi ña. \s1 Nu tsihi̱ ra Jesús \r (Mt. 27.45-56; Mr. 15.33-41; Lc. 23.44-49) \p \v 28 Tsa yaha̱ yacan, tsa nyehe̱ ra Jesús tyin tsa ndɨhɨ̱ tyiñu jaha̱ ra. Tacan tan catyí ra: \p ―Na ityi iñi yu ―catyí ra. \p Tan tsihin yacan cundaa̱ tsa nyaá nu tutu Nyoo nu caahán tsi nácaa cua cúu ra. \p \v 29 Tan ican nyaá iin quɨyɨ nu yɨhɨ́ vinu iya. Tacan tan jatyii̱ ra naha tsa cuví yahma tumaa caa catyi tsihin vinu iya can. Tan tyaa̱ ra naha yacan nu iin yutun hisopo. Tan jandaa̱ ra naha tan tyanaa̱ ra naha can yuhu ra. \v 30 Tsihi̱ ra Jesús vinu can tan catyí ra: \p ―Tsa iyó vaha tandɨhɨ vityin ―catyí ra. \p Tacan tan nacañi̱ nuu ra jiñi ra tan tsihi̱ ra. \s1 Nu tutsi̱ ra andaru yoco xaan yɨquɨ naha ra Jesús \p \v 31 Tsa ndi cumañi intuhun ña quɨvɨ tan tahan tsi quɨvɨ vico cahnu pascua, tan ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel ña cuñí ra naha tsa ndoo cuñu ñuhu ra tsa tsihi̱ can naha ra nu cruu quɨvɨ quitatú, tyin quɨvɨ quitatú, quɨvɨ ii cuví tsi tsa cuenda ra naha. Yacan cuenda tsica̱n ra naha tumañi iñi tsi ra Pilato na tava tyiñu ra na cahnu andaru sɨhɨn ra tsa ticaa nu cruu can naha ra, tyin tacan tan numi ñi cúu ra naha, tan jatsiyo ra naha cuñu ñuhu ra naha. \v 32 Tacan tan cuahán andaru nu nyecú cruu can. Tan tsahnu̱ ra naha sɨhɨn iin ra ticaá iin tsiyo xiin ra Jesús. Tan tsahnu̱ nyico ra naha sɨhɨn inga ra tsa ticaa inga tsiyo xiin ra. \v 33 Maa tyin cuhva tsa natuhva̱ ra naha nu ticaá ra Jesús, nyehe̱ ra naha tyin tsa tsihi̱ maa ra. Yacan cuenda ña tsahnu̱ ca ra naha sɨhɨn ra. \p \v 34 Maa tyin iin andaru can tutsi̱ ra yoco xaan yɨquɨ naha ra Jesús. Tan quita̱ nɨñɨ tan ndutya. \v 35 Ra tsa nacatyí tuhun yacan, ra tsa nyehe̱ vaha cuví ra. Tan tsa nditsa caahán ra, tyin maa ra tsitó tyin tsa nditsa caahán ra, tacan tan tsinu ndɨhɨ tucu iñi nyooho. \v 36 Tacan cuvi̱ tyin tacan tan cundaa tsa catyí tuhun Nyoo nu catyí tsi: “Ndi intuhun yɨquɨ ra tan ña tahnu.” \v 37 Tan iyó inga nyico nu catyí tsi nu tutu Nyoo tyehen: “Cua nyehe nyɨvɨ tsi ra tsa tutsi̱ ra naha yoco xaan.” \s1 Nu quɨhvɨ̱ ñuhu ra Jesús \r (Mt. 27.57-61; Mr. 15.42-47; Lc. 23.50-56) \p \v 38 Tsa yaha̱ yacan, ra José ra ñuu Arimatea tsica̱n ndatu ra tsi ra Pilato na cuhva ra tsa naquihin ra cuñu ñuhu ra Jesús. Tan ra José can cuví ra iin ra yɨhɨ́ cuenda ra Jesús vasu tsa xeehe ñi tsa cuenda tsa yuuhví ra tsi ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel. Tacan tan tsaha̱ ra Pilato ndatu tsi ra, tan tsaha̱n ra José tsinaquihi̱n ra cuñu ñuhu ra Jesús. \v 39 Tsaha̱n ndɨhɨ tucu ra Nicodemo, ra tsa tsaha̱n tsicaha̱n tsihin ra Jesús tsa tsa cuaa. Tsaa̱ ra tsihin ndutya tami. Tan iin ndutya tami tsa nañí mirra nasaca̱ nuu tsihin inga tsa nañí áloe. Tan quita̱ tsi tumaa oco utsi kilu tsa tandɨhɨ tsi. \v 40 Tacan tan ra José tsihin ra Nicodemo quihi̱n ra naha cuñu ñuhu ra Jesús tan cava̱ nuu ra naha tsi ra tsihin jahma cuɨñɨ tsa tyihi̱ ra naha ndutya tami can, tumaa iyó maa nyɨvɨ Israel tun cua cutsi ñi ndɨyɨ tsitsi ñuhu. \v 41 Yatyin nu tsahñi̱ ra naha tsi ra Jesús nu cruu iyó iin cora yutun tata. Tan tsitsi cora can nyaá iin ñaña tsaa nu ñaha ca cuyucu ndi intuhun ndɨyɨ. \v 42 Ican ñi tinyii̱ ra naha cuñu ñuhu ra Jesús tyin yatyin ñi nyaá ñaña can tan tsa cua tahan tsi quɨvɨ quitatú nyɨvɨ Israel. \c 20 \s1 Nu nandoto̱ ra Jesús \r (Mt. 28.1-10; Mr. 16.1-8; Lc. 24.1-12) \p \v 1 Tsa naa ca tsa cuvi̱ tumingu, ña María quee̱ ñuu Magdala tsaha̱n ña nu ñaña ra Jesús. Tan nyehe̱ ña tyin nduve ca yuu ndasɨ́ yuhu ñaña can. \v 2 Tacan tan tsinú xaan ña cuahán ña nu nyií ra Simón Pedro tan inga ra tsica̱ tsihin ra Jesús, ra tsa cuñí xaan ra Jesús. Tan catyí ña tsihin ra naha: \p ―Quihi̱n nyɨvɨ cuñu ñuhu Jutu Mañi yo tsitsi ñaña, tan ña tsitó yo nu maa tsindaca̱ ñi itsi ―catyí ña María tsihin ra Pedro tan tsihin inga ra can. \p \v 3 Tacan tan ra Pedro tan inga ra can cuahán ra naha nu ñaña. \v 4 Tan cuahán nduvi taahan ra naha iin caa ñi, tsinú ra naha. Maa tyin ñihi ca tsinú inga ra can tan ñavin ca ra Pedro, jihna ca ra can tsaa̱ nu ñaña. \v 5 Quitsaha̱ nyehé ihñi ra tsitsi ñaña, tan nyehe̱ ra jahma cuɨñɨ tsa cava̱ nuu cuñu ñuhu ra Jesús, canyií can. Maa tyin ña quɨhvɨ̱ ra tsitsi ñaña. \v 6 Yaha̱ can tan tsaa̱ ndɨhɨ ra Simón Pedro tsata ra, tan ra ican quɨhvɨ̱ ra tsitsi ñaña can. Juvin ñi nyehe̱ ndɨhɨ ra can jahma can canyií tsi. \v 7 Tan juvin ñi nyehe̱ ndɨhɨ ra tyin jahma tsa tsindasɨ̱ jiñi ra Jesús, ña iin ñi nu canyií can tsihin inga jahma can, yɨhɨ́ tahnu can tan cayucú sɨɨn can. \v 8 Tacan tan quɨhvɨ̱ ndɨhɨ inga ra tsica̱ tsihin ra Jesús can, ra tsa tsaa̱ tsa jihna nu ñaña can. Tan nyehe̱ ra tsa cuvi̱ can, tan tsinu̱ iñi ra. \v 9 Tyin tsa jihna, ña cutuñí iñi ra naha tsa caahán nu tutu Nyoo, tyin ra Jesús cuñí tsi tsa nandoto ra tsa yaha cúu ra. \v 10 Tacan tan cuanuhu ra tsica̱ tsihin ra Jesús nda yuvehe ra naha. \s1 Nu quituvi̱ ra Jesús nuu ña María quee̱ ñuu Magdala \r (Mr. 16.9-11) \p \v 11 Maa tyin tsa tsaa̱ nyico ña María, ndoo̱ ña nyaá ña tsacú xaan ña ityi tsata ñaña can. Tan tsitsi tsa tsacú ña, nyehé ihñi ña tsitsi ñaña can. \v 12 Tan nyehe̱ ña uvi taahan ángel nditsí ra naha jahma cuitsin, nyecú ra naha nu tsicava̱ cuñu ñuhu ra Jesús. Iin ra nyaá ityi nu tsicava̱ jiñi ra, tan inga ra nyaá ityi nu tsicava̱ tsaha ra. \v 13 Tan tsica̱ tuhun ra ángel can naha ra tsi ña tan catyí ra naha: \p ―¿Nacuvi tsacú xaan un? \p Tan catyí ña: \p ―Tsacú maa yu tyin quihi̱n nyɨvɨ tsi Jutu Mañi yu, tan ña tsitó yu nu maa tinyií ñi tsi ra ―catyí ña tsihin ángel can. \p \v 14 Ndi caahán ca ña yacan, tan nanyico coo ña tan nyehe̱ ña tsi ra Jesús ican. Maa tyin ña tsitó ña tatun ra Jesús cuví ra. \v 15 Tacan tan tsica̱ tuhun ra Jesús tsi ña: \p ―¿Nacuenda tsacú un? ¿Yóo nanducú un? ―catyí ra tsihin ña. \p Cuñí maa ña tyin ra jahá cuenda cora yutun tata can cuví ra. Tan catyí ña: \p ―Tatta, tatun yooho quihi̱n tsi ra Jesús, ca̱han tsihin yu nu maa tsindaca̱ un tsi ra, tyin cunaquihin yu tsi ra ―catyí ña tsihin ra. \p \v 16 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―¡María! ―catyí ra tsihin ña. \p Tan nanyehe̱ ña tan caha̱n ña tsihin ra tsihin yuhu hebreo, tan catyí ña: \p ―¡Raboni! ―Tan cuñí tsi catyí can: “Maestro”. \p \v 17 Tan catyí ra Jesús tsihin ña: \p ―Ña tɨ̱ɨn un tsi yu, tyin ñaha ca cuhun yu nu nyaá Jutu yu. Maa tyin cu̱aahan tan ca̱han un tsihin tandɨhɨ yañi yu tyin cuahan yu nu nyaá Jutu yu, tan juvin ñi Jutu ndɨhɨ ndo cuví tsi ra. Cuahan yu nu nyaá Nyoo yu, tan juvin ñi Nyoo ndo cuví tsi ra ―catyí ra Jesús tsihin ña. \p \v 18 Tacan tan tsaha̱n ña María ñuu Magdala can tsijacoto̱ ña tsi ra tsica̱ tsihin ra Jesús tyin nyehe̱ ña tsi ra tan caha̱n ra yacan tsihin ña. \s1 Nu quituvi̱ ra Jesús nuu ra tsica̱ tsihin ra \r (Mt. 28.16-20; Mr. 16.14-18; Lc. 24.36-49) \p \v 19 Juvin ñi maa quɨvɨ can nu quitsaha vitya, tsa cua cuaa tan ndu ii̱n ra tsica̱ tsihin ra Jesús. Tan ndasɨ vaha yuvehe nu yucú ra naha tsa cuenda tsa yuuhví ra naha tsi ra cuví ityi nuu tsihin nyɨvɨ Israel. Tan ra Jesús quituvi̱ ra tan tsinyaa̱ nyityi ra mahñu ra naha. Tan tsaha̱ ra nacumi tsi ra naha, tan catyí ra: \p ―Na coo tsa taxin añima ndo ―catyí ra. \p \v 20 Tsa yaha̱ tsa caha̱n ra yacan tan janaha̱ ra ndaha ra tan xiin ra tsi ra naha. Tan ra ican naha ra sɨɨ xaan cuñí ra naha tsa nyehe̱ ra naha tsi Jutu Mañi yo. \v 21 Tan catyí nyico ra Jesús inga tsaha tsihin ra naha: \p ―Na coo tsa taxin añima ndo. Tumaa tsa tava̱ Jutu yu tyiñu tsi yu, tacan tavá nyico tucu yuhu tyiñu tsi nyooho ―catyí ra tsihin ra naha. \p \v 22 Tacan tan tɨvɨ̱ ra tsi ra naha tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Na̱quihin ndo Tatyi Ii Nyoo. \v 23 Nyɨvɨ tsa jahá ndo tucahnu iñi, iyó tucahnu iñi tsi ñi. Tan nyɨvɨ tsa ña jahá ndo tucahnu iñi, nduve tucahnu iñi iyó tsi ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \s1 Nu nyehe̱ ra Tomás tsi Jutu Mañi yo tsa yaha̱ nandoto̱ ra \p \v 24 Maa tyin ra Tomás, iin rq tsica̱ tsihin ra Jesús, ra tsa catyí ñi: “ra tɨnɨhɨ”, yoñi ra nyií tsihin ra naha tsa tsaha̱n ra Jesús. \v 25 Yaha̱ can tan nacatyi̱ tuhun ra tsica̱ tsihin ra Jesús tsihin ra: \p ―Nyehe̱ ndi tsi Jutu Mañi yo ―catyí ra naha tsihin ra. \p Maa tyin ra Tomás catyí ra: \p ―Tun ña nyehe yu ndaha ra nu caahví nu quɨhvɨ nduyu, tan ña cuaxin yu nundaha yu nu yɨhɨ̱ nduyu can, tan ña cuaxin yu ndaha yu yɨquɨ naha ra, ña cua tsinu iñi yu ―catyí ra Tomás. \p \v 26 Tsa yaha̱ una quɨvɨ yucú nyico ra tsica̱ tsihin ra Jesús tsitsi iin vehe. Tan nyií ra Tomás tsihin ra naha. Tacan tan vasu ndi maa ndasɨ vaha yuvehe, maa tyin ra Jesús quɨhvɨ̱ ra tan tsinyaa̱ nyityi ra mahñu ra naha. Tan tsaha̱ ra nacumi tsi ra naha tan catyí ra: \p ―Na coo tsa taxin añima ndo. \p \v 27 Tacan tan quitsaha̱ catyí ra tsihin ra Tomás: \p ―Cu̱axin nundaha un nu caahví ndaha yu ihya. Tan cu̱axin ndaha un yɨquɨ naha yu. Tan ña cuvi un ra ndava iñi. Tsi̱nu iñi ―catyí ra Jesús tsihin ra Tomás. \p \v 28 Tacan tan nacaha̱n ra Tomás tan catyí ra: \p ―¡Jutu Mañi yu! ¡Tan Nyoo yu! ―catyí ra Tomás. \p \v 29 Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Yooho Tomás, vityin tsinú iñi un tyin nyehé un tsi yu. Sɨɨ ca cuñí nyɨvɨ tsa nduve tsa nyehe̱ tan tsinú iñi ñi ―catyí ra Jesús tsihin ra Tomás. \s1 Nu jacoto ra Juan nacuenda tsinu̱ libru ihya \p \v 30 Cuaha ca tsa iyo javaha̱ ra Jesús nuu ra tsica̱ tsihin ra, maa tyin ña tandɨhɨ tsi nyaá nu libru ihya. \v 31 Tsinyaa̱ tsa nyaá tyin tacan tan tsinu iñi ndo tyin ra Jesús cuví ra Cristo, ra cuví Sehe Nyoo, tan coo ndo ñayɨvɨ nyitó tsa ña cua naa maa. \c 21 \s1 Nu quituvi̱ ra Jesús nuu utsa taahan ra tsica̱ tsihin ra \p \v 1 Tsa yaha̱ can tan quituvi̱ ra Jesús nuu ra tsica̱ tsihin ra inga tsaha. Tyehen quituvi̱ ra yatyin ñi yuhu miñi Tiberias: \v 2 Iin ñi nu yucú ra Simón Pedro tan ra Tomás tsa nañí: “ra tɨnɨhɨ”, tan ra Natanael, ra ñuu Caná nu cuví Galilea. Tan yucú ndɨhɨ sehe ra Zebedeo naha ra tan uvi taahan ca ra tsica̱ tsihin ra Jesús. \v 3 Tan catyí ra Simón Pedro tsihin ra naha: \p ―Cuahan yu cua tɨɨn yu tyaca ―catyí ra. \p Tan catyí ra naha tsihin ra: \p ―Cuhun ndɨhɨ ndi tsihin un ―catyí ra naha. \p Cuahán ra naha tan quɨhvɨ̱ ra naha tsitsi iin yutun ndoo, maa tyin tsacuaa can ndi intuhun maa tyaca ña ñihi̱ ra naha. \v 4 Tsa cuñi cunditsin tan quituvi̱ ra Jesús nu nyɨtɨ yuhu miñi can. Maa tyin ra tsica̱ tsihin ra, ña nacoto̱ ra naha tsi ra. \v 5 Tacan tan catyí ra tsihin ra naha: \p ―Nyooho ra cuatyi, ¿a ñaha ca ñihi ndo tyaca? \p Tan nacaha̱n ra naha tan catyí ra naha: \p ―Ñaha ca ñihi ndi. \p \v 6 Tacan tan nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Cu̱axin ndo traya ndo tsiyo cuaha yutun ndoo juvin, tan cua ñihi ndo tyaca ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p Tacan ica̱ ra naha. Yaha can tan ndacua ña cuvi̱ ca tava ra naha traya can nu ndutya, tsa cuenda tsa cuaha tyaca yɨhɨ́ tsitsi can. \v 7 Tan ra tsa cuñí xaan ra Jesús catyí ra tsihin ra Pedro: \p ―¡Jutu Mañi yo cuví ra! ―catyí ra tsihin ra Pedro. \p Tsa tsiñi̱ ra Simón Pedro tyin Jutu Mañi yo cuví ra, tsinditsi̱ ra jahma ra, tyin tava̱ ra can tsa cua tɨɨn ra tyaca, tan quɨhvɨ ra cuahán ra tsitsi ndutya can. \v 8 Tan inga ra tsa tsica̱ tsihin ra Jesús tsaa̱ ra naha nda yuhu miñi can tsihin yutun ndoo, ixtá ra naha traya can tyin tsitu cuii can tsihin tyaca, tyin yatyin ñi yuhu miñi can yucu ra naha tumaa iin cientu metru ñi. \v 9 Tsa nuu̱ ra naha nu ñuhu, nyehe̱ ra naha iin nu cayú tuun ñuhu̱. Tan canyií iin tyaca tsihin paan nuu tuun ñuhu̱ can. \v 10 Tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Nda̱ca ndo taahan tyaca tsa ndi tɨɨ̱n ndo ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p \v 11 Tan ndaa̱ ra Simón Pedro nu yutun ndoo tan quitsaha̱ ixtá caa ra traya tyin tsitu cuii can yɨhɨ́ tyaca nahnu. Cientu uvi xico utsi uñi tɨ yɨhɨ́ tsitsi can. Tan vasu cuaha xaan tɨ, maa tyin ña tanɨ̱ traya can. \v 12 Tacan tan catyí ra Jesús tsihin ra naha: \p ―Na̱ha ndo tyin curumusa ndo ―catyí ra Jesús tsihin ra naha. \p Tan ndi intuhun ra tsica̱ tsihin ra, ña cana̱ iñi ra naha ndaca tuhun ra naha yóo ra cuví ra tyin tsitó ra naha tyin Jutu Mañi yo cuví ra. \v 13 Tacan tan natuhva̱ ra Jesús tan quihi̱n ra paan can, tan tsaha̱ ra tsi ra naha. Tan juvin ñi tacan ica̱ ra tsihin tyaca. \p \v 14 Yacan cuví nu tsinu uñi tsaha quituvi̱ ra Jesús nuu ra tsica̱ tsihin ra tsa yaha̱ nandoto̱ ra. \s1 Nu caahán ra Jesús tsihin ra Simón Pedro \p \v 15 Tsa yaha̱ tsa curumusa ra Jesús, tan tsica̱ tuhun ra tsi ra Simón Pedro: \p ―Simón, sehe ra Jonás, ¿a cuñí ca un tsi yu tan ñavin ca ra ihya naha ra? \p Nacaha̱n ra Pedro tan catyí ra: \p ―Tacan Jutu Mañi yu, maa un tsitó tyin cuñí yu tsi un ―catyí ra Pedro. \p Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Cu̱hva tsa catsi mbee nyihi jana yu ―catyí ra Jesús tsihin ra Pedro. \p \v 16 Tsica̱ tuhun nyico ra Jesús tsi ra inga tsaha: \p ―Simón sehe ra Jonás, ¿a cuñí un tsi yu? ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p Nacaha̱n ra Pedro tan catyí ra: \p ―Jutu Mañi yu, maa un tsitó tyin cuñí yu tsi un ―catyí ra Pedro tsihin ra. \p Tan catyí ra tsihin ra: \p ―Ja̱ha cuenda mbee jana yu ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p \v 17 Tan tsinu uñi tsaha tsica̱ tuhun nyico ra tsi ra: \p ―Simón, sehe ra Jonás, ¿a cuñí un tsi yu? ―catyí ra Jesús tsihin ra. \p Cuhva tsa tsica̱ tuhun ra tsi ra tsa tsinu uñi tsaha tatun cuñí ra tsi ra, ra Pedro nducuiihya xaan cuñí ra, tan catyí ra tsihin ra: \p ―Jutu Mañi yu, maa un tsitó nácaa añima yu tan maa un tsitó tyin cuñí yu tsi un ―catyí ra. \p Tan catyí ra Jesús tsihin ra: \p ―Ja̱ha cuenda mbee jana yu. \v 18 Tsa nditsa caahán yu tsihin un tyin tsa ndi tyuvaa un tsinditsi̱ maa un jahma un tan cuahán maa un nu cuñí un cuhun un. Maa tyin tatun tsa tsahnu un, cua janacaa un ndaha un tan inga ra cua jacunditsi jahma un tsi un. Tan cua cundaca ra tsi un nu ña cuñí un cuhun un ―catyí ra Jesús tsihin ra Pedro. \p \v 19 Tsa caha̱n ra Jesús yacan, cuñí ra cahan ra nácaa cua cúu ra Pedro tan cua jacahnu ra tsi Nyoo tacan. Yaha̱ can tan catyí ra Jesús tsihin ra Pedro: \p ―¡Na̱ha qu̱itsi nyicun un tsi yu! ―catyí ra tsihin ra. \s1 Nu caahán ra Juan tuhun maa ra \p \v 20 Tacan tan natsico̱ coo ra Pedro tan nyehe̱ ra tyin nyicún inga ra tsa tsica̱ tsihin ra Jesús tsi ra naha, ra tsa cuñí xaan ra Jesús. Juvin ra tsinyanaa̱ tsi ra Jesús tsa cuxiñi̱ ra quɨvɨ can. Tan tsica̱ tuhun ra tsi ra tan catyí ra: “Jutu Mañi yu, ¿yóo ra cua xico tsi un?” catyi̱ ra, tsica̱ tuhun ra quɨvɨ tsa ndi cumañi ca cúu ra Jesús. \v 21 Cuhva tsa nyehe̱ ra Pedro tsi ra, tsica̱ tuhun ra tsi ra Jesús: \p ―Jutu Mañi yu, tan ra ihya, ¿náa cua tahan ra? ―catyí ra tsihin ra. \p \v 22 Nacaha̱n ra Jesús tan catyí ra: \p ―Tatun cuñí maa yu tsa coo ra nda cuanda quitsi yu inga tsaha, ¿náa cuenda yooho? Co̱hon yooho tsihin yu ―catyi ra Jesús tsihin ra Pedro. \p \v 23 Tacan tan iin yaha ñi tsinu̱ tuhun ihya nu nyecú yañi yo tyin ra ican, ña cua cúu ra. Maa tyin ña catyi̱ ra Jesús tsa ña cua cúu ra can. Tyin catyí ra: “Tatun cuñí yuhu tsa coo ra nda cuanda quitsi yu inga tsaha, ¿náa cuenda yooho?” \p \v 24 Yuhu cuví ra can, ra tsa caha̱n ra Jesús tuhun. Tan nyehe̱ yu tandɨhɨ cuii maa tsa cuvi̱ tan tyaa̱ yu nu libru ihya. Yuhu tsitó yu tyin tandɨhɨ tsa tyaa̱ yu, tsa nditsa caahán tsi. \p \v 25 Iyó cuaha ca tsa javaha̱ ra Jesús. Tun tsatyin tsicunyaa̱ tandɨhɨ can nu libru, tsicá iñi yu tyin ndi ña cua cutahan can nanɨɨ cahnu nu ñuhu ñayɨvɨ. \p Tan na cuvi tsi tacan ñi.