\id EPH \h Efesios \toc1 Carta Tsa Jacuhu̱n Ra Pablo Tsi Nyɨvɨ Yɨhɨ́ Cuenda Nyoo Ñuu Éfeso \toc2 Efesios \toc3 Ef. \mt1 Carta Tsa Jacuhu̱n Ra Pablo Tsi Nyɨvɨ Yɨhɨ́ Cuenda Nyoo Ñuu Éfeso \c 1 \s1 Nu quitsaha̱ javahá ra Pablo carta \p \v 1 Yuhu ra Pablo cuví yu iin ra tsicá tyiñu ra Jesucristo tyin tacan cuñí maa Nyoo. Nyooho nyɨvɨ ñuu Éfeso tsa yɨhɨ́ cuenda Nyoo tan tsinú iñi ndo tsi ra Cristo Jesús, jaquitsí yu carta ihya tsi ndo. \v 2 Na̱quihin ndo tsa vaha tan tsa taxin tsa tsahá Nyoo Jutu yo tan Jutu Mañi yo Jesucristo coo añima ndo. \s1 Tsa iin ñi cuví yo tsihin ra Cristo, Nyoo nasocó xaan ra tsi yo \p \v 3 Na jacahnu yo tsi Nyoo, jutu ra Jesucristo Jutu Mañi yo. Tyin nasocó xaan ra tsi yo tsihin tandɨhɨ nuu tsa vaha tsa iyó gloria tsa cuenda tsa iin ñi cuví yo tsihin ra Cristo. \v 4 Tsa ndi cumañi ca javaha ra ñuhu ñayɨvɨ tan nacatsi̱ ra tsi yo tyin ndu iin yo tsihin ra Cristo. Tyin tacan tan cuɨtɨ coo yo nuu ra tan ña coo ca cuatyi yo. \v 5 Tsa cuenda tsa cuñí ra tsi yo, tyaa̱ ra cuhva taha̱n tsanaha tyin nanduvi yo sehe ra tsa cuenda ra Jesucristo. Tacan javaha̱ ra tyin tacan cacu̱ iñi maa ra. \v 6 Yacan cuenda taahán tsi jacahnu xaan yo tsi ra, tyin tsahá ra tsa vaha tsa iyó tsi ra tsi yo nu jandu ii̱n ra tsi yo tsihin Sehe ra, ra tsa cuñí xaan ra. \v 7 Nyoo cuñí xaan ra tsi yo. Tan yacan cuenda tyahvi̱ ra tsihin nɨñɨ Sehe ra tsa cuenda cuatyi yo. Tan jahá ra tucahnu iñi tsi yo. Tan tavá nuña ra tsi yo. \v 8 Tan tsa janahá ra tsi yo tyin cuñí xaan ra tsi yo, tsahá ra tsa nyityi ra tan tsa tsiñi tuñi ra coo tsi yo. \v 9 Tan tsahá ra tsa nacotó yo tuhun tsa tyihi̱ ra cuhva taha̱n tsanaha tyin javaha ra tsihin ra Cristo. Tan tandɨhɨ tuhun can tsicumi̱ xeehe ra tan ña jacoto̱ ra can tsi nyɨvɨ taha̱n tsanaha. \v 10 Maa tyin tsa cua tahan tsi quɨvɨ cundaa tuhun tsa tyihi̱ ra cuhva, cua jandu iin ra tandɨhɨ tsa iyó nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tan andɨvɨ, tan cua nacuhva cuenda ra tandɨhɨ can tsi ra Cristo tyin quɨhɨ ndaha ra. \p \v 11 Tan tsa cuenda tsa iin ñi cuví yo tsihin ra Cristo, ñihí ndɨhɨ yo tsa ñihí ra, tyin maa Nyoo cuñí tacan. Yacan cuenda nacatsi̱ ra tsi yo, tyin tacan tyihi̱ ra cuhva tyin javaha ra tyin maa ra javahá tandɨhɨ cuhva nyehé ra tyin vaha. \v 12 Javaha̱ ra tyehen tyin nyuhu tsa natsinu̱ jihna iñi tsi ra Cristo jacahnu ndi tsi Nyoo tsa cuenda tsa cahnu cuví ra. \v 13 Tan tacan tucu nyooho natsinu̱ iñi ndo tsi ra Cristo, tan ndu ii̱n ndo tsihin ra quɨvɨ tsa tsiñi̱ ndo tuhun Nyoo tsa cuví tsa nditsa, tan nácaa jacacú ra tsi yo. Tan tsaha̱ ra Tatyi Ii ra coo añima ndo, tumaa catyi̱ ra tyin cua javaha ra tan yacan cuñí tsi catyi tyin cuví ndo nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra. \v 14 Nyoo jihna ca Tatyi Ii ra tsaha̱ ra tsi yo tyin tacan tan cuita iñi yo tandɨhɨ ca tsa cua cuhva ra tsi yo quɨvɨ jandu iin ra tandɨhɨ nyɨvɨ tsa cua cacu. Tyin tacan tan jacahnu yo tsi ra, tyin cahnu xaan cuví ra. \s1 Nu tsicán ra Pablo tsi Nyoo na cuhva ra tsa tsiñi tuñi tsi nyɨvɨ tsa tsinú iñi \p \v 15-16 Yacan cuenda, tsa ñihi̱ tuhun yu tyin tsinú vaha iñi ndo tsi Jutu Mañi yo ra Jesucristo, tandɨhɨ ñi tsaha tsa tsicán tahvi yu tsi ra tan tsahá yu tyahvi nyoo tsi ra tsa cuenda ndo tan tsa cuenda tyin cuñí tahan xaan ndo tsi ndo tsa yɨhɨ́ ndo tuhun Nyoo. \v 17 Tsicán yu tsi Nyoo Jutu ra Jesucristo, ra cuví Nyoo Jutu yo tsa cahnu ca cuví, tyin na cuhva ra tsa cutuñi iñi ndo tsa janahá ra tsi yo tsihin Tatyi Ii ra, tacan tan nacoto vaha ca ndo tsi ra. \v 18 Tan tsicán yu tsi ra, na cuhva ra tsa cutuñi vaha iñi ndo, tyin tacan tan coto ndo nacuenda cana̱ ra tsi ndo, tan náa cuví tsa cua cuhva ra tsi ndo ityi nuu ca tyin tsa cua cuhva ra tsi nyɨvɨ cuenda ra, sɨɨ xaan caá can tan cuca xaan can. \v 19 Tan cahnu xaan cuví tunyee iñi tsa iyó tsi ra, tan ña cuví cutuñi iñi yo nácaa tsa cahnu cuví can. Tan yacan cuví tsa jahá tyiñu tsihin yoo tsa tsinú iñi tsi ra. Tan juvin ñi maa tsihin tunyee iñi cahnu can \v 20 janandoto̱ Nyoo tsi ra Cristo. Tan tyaa̱ ra tsi ra xiin cuaha ra nda gloria. \v 21 Tan yacan cuví nu jacahnu̱ xaan ca Nyoo tsi ra Cristo tan ñavin ca tandɨhɨ ca ra ndacá ñaha nu ñuhu ñayɨvɨ ihya tan nda andɨvɨ. Tyin yoñi yóo ra cahnu ca cuví ñuu ñayɨvɨ ihya tan ndi ñayɨvɨ tsa cua coo, tyin intuhun ñi maa ra Cristo cuví ra cahnu ca cuví. \v 22 Tan tandɨhɨ cuii maa tsa iyó tsaha̱ Nyoo tyin cundaca ñaha ra Cristo. Tan tsaha̱ Nyoo tsa cuvi ra jiñi tsihin nyɨvɨ tsa yɨhɨ́ cuenda ra. \v 23 Tyin yoo, tsa yɨhɨ́ yo cuenda ra, cuví yo cuñu ñuhu ra. Tan maa ra tsihin yo cuví tsi intuhun ña cuñu ñuhu. Tan juvin maa ra jandunɨɨ́ ra tandɨhɨ tsa iyó. \c 2 \s1 Jacacú Nyoo tsi yo tsa cuenda tsa cuñí ra tsi yo \p \v 1 Nyoo tsaha̱ ra ñayɨvɨ nyito coo ndo quɨvɨ ndu ii̱n ndo tsihin ra Cristo. Maa tyin tsa ndi cumañi ca tsinu iñi ndo tsi ra Cristo ña nyito añima ndo tyin ndi iyó cuaha cuatyi ndo. \v 2 Tan quɨvɨ can ndi javahá ndo cuhva javahá nyɨvɨ ña tsitó tsi Nyoo. Ndi tyaá yahvi ndo tsi nu ña vaha tsa ndacá ñaha tsi nu tatyi ña vaha tsa natyuhú tsi nyɨvɨ tsa ña tyaá yahvi tsi Nyoo. \v 3 Tan juvin ñi tacan tsicoo̱ tucu yo quɨvɨ can, tyin javahá yo tsa ña vaha tsa cuñí cuñu ñuhu yo tan cuhva tsicá iñi yo. Tan tsa cuenda tsa javahá yo tacan, taahán tsi tatsi tuñi Nyoo tsi yo iin caa ñi tsihin tandɨhɨ ca nyɨvɨ tsa javahá tsa ña vaha. \v 4 Maa tyin Nyoo cundaahvi̱ xaan iñi ra nyehe̱ ra tsi yo tsa cuenda tsa cuñí xaan ra tsi yo. \v 5 Tan vasu tsa tsihi̱ añima yo jaha̱ cuatyi yo, Nyoo janandoto̱ ra añima yo tan tsaha̱ ra ñayɨvɨ nyito coo yo nu jandu ii̱n ra tsi yo tsihin ra Cristo. Tan cacu̱ yo jaha̱ tsa cuñí xaan Nyoo tsi yo. \v 6 Tan tsa janandoto̱ ra tsi yo iin caa ñi tsihin ra Cristo Jesús tyaa̱ ra tsi yo tsihin ra nda gloria. \v 7 Tan javaha̱ Nyoo tyehen tyin tacan tan nu cuahán ca tsi ityi nuu cua coto tandɨhɨ ca tsa cua coo tyin vaha xaan iñi ra tsihin yo tan cahnu xaan tumañi iñi tsaha̱ ra tsi yo tsa cuenda ra Cristo Jesús. \v 8 Tyin tsa cuenda tsa vaha tsa tsahá Nyoo tsi yo tan cacú yo. Tan ñihi̱ yo tumañi iñi ihya jaha̱ tsa tsinú iñi yo tsi ra Cristo. Tan ñavin tsihin tsa javahá yo tan ñihi̱ yo can, tyin maa Nyoo tsaha̱ can tsi yo. \v 9 Ñavin tsihin tsa javahá yo tsa vaha tan cuví cacu yo. Yacan cuenda ndi intuhun yo tan ña taahán tsi cu iyo iñi yo tyin cacu̱ yo tsihin tsa javaha̱ yo tsa vaha. \v 10 Nyoo janduvaha̱ ra añima yo tsihin tsa ndu ii̱n yo tsihin ra Cristo Jesús. Tacan javaha̱ ra tyin tacan tan javaha yo tsa vaha, tyin nda tsanaha tan tyaa̱ ra cuhva tyin coo yo tacan. \s1 Cuví yo nyɨvɨ Israel, a cuví yo nyɨvɨ inga ñuu, maa tyin tsa cuenda ra Cristo iin ñi nyɨvɨ cuví tandɨhɨ yo \p \v 11 Catyí ra Israel naha ra tyin ña vaha nyooho tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví, tyin ña tsinyaa̱ tuñi Nyoo cuñu ñuhu ndo tumaa maa ra naha. Cuñí maa ra naha tyin vaha ra naha nuu Nyoo tan nyooho ña vaha ndo. \v 12 Tan ndu̱cuhun tucu iñi ndo tyin nu quitsi̱ tsi taha̱n tsanaha, nduve ra Cristo iyó añima ndo. Tan ndi ña iin ñi cuví ndo tsihin nyɨvɨ Israel. Tan ña tsitó ndo tuhun tsa ndoo̱ Nyoo tsihin ra Abraham tan tsihin nyɨvɨ tata ra. Tyin iyó soho ñi maa ndo quɨvɨ can, tan nduve Nyoo nyaá tsihin ndo. Yacan cuenda nduve náa cua ñihi ndo. \v 13 Tyin ndi luxu tuhun Nyoo tan ña tsitó ndo taha̱n tsanaha, maa tyin vityin ndu ii̱n ndo tsihin ra Cristo Jesús tyin quitsi̱ ra tsatɨ̱ ra nɨñɨ ra tsa cuenda ndo. \v 14 Tyin juvin ra Cristo tsaha̱ tsa taxin coo yo tan jandu ii̱n ra tsi nyooho tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví tsihin nyuhu tsa cuví nyɨvɨ Israel. Vityin iin ña nyɨvɨ cuví yo, tyin jandɨhɨ̱ ra tsa xaan cuñí yo nyehé tahan yo tsi yo. \v 15 Tan tsa quitsi̱ ra Cristo tsihi̱ ra nu cruu, tsindɨhɨ̱ tuhun tsahnu tsa iyó ndi tsa tyasɨ́ nu ndu iin ndi tsihin ndo, tan jandu ii̱n ra tsi ndo tsihin ndi. Tan vityin iin ña nyɨvɨ cuví yo nuu ra, tan iyó yo tsihin tsa taxin. \v 16 Tan tsihin tsa tsihi̱ ra nu cruu tsindɨhɨ̱ tsa ña caahán tsihin tahan yo, tan nacoo̱ vaha yo tsihin Nyoo jaha̱ ra, iin ña nyɨvɨ cuví yo vityin. \p \v 17 Ra Cristo quitsi̱ ra caha̱n ra tyin cuvi coo vaha yo tsihin Nyoo tan tsihin tahan yo: Caha̱n ra tsihin ndi tsa cuví ndi nyɨvɨ Israel tsa tsa tsitó maa tuhun Nyoo tan tsihin nyooho tsa ña tsitó ndi luxu maa tuhun Nyoo taha̱n tsanaha. \v 18 Tan tsa cuenda tsa quitsi̱ ra Cristo tsihi̱ ra nu cruu, nduyatyi̱n nyecú yo tsihin Nyoo Jutu yo. Tyin iin ñi Tatyi Ii ra iyó añima yo: a cuví yo nyɨvɨ Israel, o ñavin nyɨvɨ Israel cuví yo. \v 19 Yacan cuenda nyooho ñavin ca nyɨvɨ inga ñuu cuví ndo, tyin iin ña nyɨvɨ cuví ndo tsihin nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Tan cuví ndo nyɨvɨ maa ra. \v 20 Tan cuví ndo tumaa iin vehe. Tan nyecú ndo nu sama̱ ra tava̱ tyiñu ra Cristo tan ra ndusu yuhu Nyoo. Tan yuu tsa nyecú ndo tsata, yacan cuví ra Cristo Jesús. \v 21 Tan tsata yuu tsa cuví ra Cristo, sɨɨ xaan cua quita vehe tsa ndi cuahán tsinú, tyin tandɨhɨ maa yo cuví nama vehe tsa ndi tsinú can. Tan tsa cua quita tsi, cua cuvi tsi iin vehe ñuhu ii tan cua ndu iin tsi tsihin Jutu yo Nyoo. \v 22 Tan tacan tucu nyooho ndu iín ndo tsihin tandɨhɨ nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra Cristo jahá Tatyi Ii ra, tyin tacan tan cua cuvi ndo vehe nu coo Nyoo. \c 3 \s1 Nyoo tava̱ tyiñu tsi ra Pablo tyin cahan ra tuhun ra Cristo tsihin nyɨvɨ tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví \p \v 1 Yacan cuenda yuhu ra Pablo nyií yu vehe caa ihya tyin jacotó yu tuhun ra Cristo Jesús tsi nyooho tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví. \v 2 Taahán tsi coto ndo tyin cahnu xaan tunyee iñi tsahá ra tsi yu tsa cuenda tsa vaha tsi ndo, tyin jacotó yu tuhun ra tsi ndo. \v 3 Tan Nyoo janaha̱ ra tuhun xeehe tsa tsicumi̱ ra tsi yu, tan tyaá yu juhva tuhun can nu carta ihya tyin coto ndo. \v 4 Tan tsa cua cahvi ndo tuhun tsa tyaa̱ yu ihya cua coto ndo nácaa tsaha̱ Nyoo tyin cutuñi iñi yu tuhun ra Cristo tsa tsicumi̱ xeehe ra. \v 5 Tyin nu quitsi̱ tsi taha̱n tsanaha, ña janaha̱ Nyoo tuhun xeehe can tsi nyɨvɨ, tumaa tsa janahá Tatyi Ii ra tuhun can tsi ra tava̱ tyiñu ra Jesucristo tan ra cuví ndusu yuhu Nyoo. \v 6 Tan tuhun xeehe can, cuñí tsi catyi tyehen: Nyɨvɨ tsa ñavin nyɨvɨ Israel cuví cua ñihi ndɨhɨ ñi tsa cua ñihi nyɨvɨ Israel tyin iin ña cuñu ñuhu cuví yo vityin tsa cuenda tsa jacacu̱ ra Cristo tsi yo. Tan cua ñihi yo tsa catyi̱ Nyoo tyin cuhva ra tsi yo tyin natsinu̱ iñi yo tsi maa ra Cristo Jesús. \p \v 7 Nyoo tsaha̱ ra tsa vaha tsi yu tan jatyinyeé ra tsi yu tyin tacan tan jacoto yu tuhun vaha ihya tsi nyɨvɨ. \v 8 Yuhu luhlu xaan ra cuví yu tan ñavin ca tandɨhɨ nyɨvɨ tsa yɨhɨ́ cuenda Nyoo. Maa tyin Nyoo tsaha̱ ra tumañi iñi cahnu ihya tsi yu tyin cahan yu tuhun ra Cristo tsihin nyɨvɨ tsa ñavin ñi Israel cuví. Tyin na coto ñi tsa cuca tsa cua cuhva ra Cristo tsi ñi. \v 9 Tava̱ tyiñu Nyoo tsi yu na jacoto yu tsi tandɨhɨ nyɨvɨ nácaa tyaa̱ ra cuhva tsa cua javaha ra tsa ndi cumañi ca javaha ra tandɨhɨ tsa iyó, tyin tsanaha ña jacoto̱ ra tuhun tsa tsicumi̱ xeehe ra tsi nyɨvɨ. \v 10 Tacan cuvi̱ tan vityin tandɨhɨ ra ndacá ñaha nda andɨvɨ cua nyehe tsa vaha tsa javahá Nyoo tsihin yo tsa cuví yo nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra. Tan cua coto ra naha tyin iyó xaan tsa tsiñi tuñi tsi Nyoo. \v 11 Tandɨhɨ tuhun ihya nacatsí tahan tsi tsihin tsa tyaa̱ Nyoo cuhva tyin javaha ra tsihin Jutu Mañi yo Jesucristo tsa cuenda tsa vaha tsi yo. \v 12 Tan tsa cuenda tsa tsinú iñi yo tsi ra Cristo, tsaha̱ Nyoo ndatu tsi yo tsa cunyanaa ca yo tsi ra. Yacan cuenda ña yuuhví yo natuhvá yo nu nyaá ra. \v 13 Tan tsa cuenda tsa tsaha̱ ra ndatu can tsi yo caahán ndaahvi yu tsihin ndo na ña ndu uvi iñi ndo tsa nyehé yu tundoho tsa cuenda ndo. Tyin tsa tyehen nyehé yu tundoho tsa cuenda ndo, tsa vaha tsi maa ndo cuví can. \s1 Tsicán tahvi ra Pablo tyin na nacoto vaha ca nyɨvɨ tsi ra Cristo \p \v 14 Tan tsa cuenda tsa nducuhu̱n iñi yu tumañi iñi tsa javaha̱ Nyoo, Jutu ra Jesucristo Jutu Mañi yo tsihin yo, tsicuɨñɨ́ tsɨtɨ yu nuu ra. \v 15 Tyin juvin ra cuví Jutu tandɨhɨ nyɨvɨ: ñi tsa cuahán andɨvɨ, tan ñi tsa yucú nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \v 16 Tan tsicán yu tsi ra na jandunyee xaan ra iñi ndo tsihin Tatyi Ii ra tsa iyó añima ndo. \v 17 Tan na coo ra Cristo añima ndo tsihin tsa tsinú iñi ndo tsi ra. Tacan tan cua cuñi xaan ndo tsi tandɨhɨ nyɨvɨ, tyin nyanaá vaha ndo tsi Nyoo. \v 18 Tacan tan cua cutuñi vaha iñi ndo tsihin tandɨhɨ ñi yɨhɨ́ cuenda ra nácaa tsa cahnu xaan tsa cuñí ra Cristo tsi yo. Tan ndi ña cua ñihi ndo cuhva nacatyi tuhun ndo tsihin nyɨvɨ nácaa tsa cuñí ra tsi ndo. \v 19 Tsicán yu tsi Nyoo na coto ndo nácaa tsa cahnu xaan tsa cuñí ra tsi ndo. Nyoo nyaá maa ra tsihin ndo. \p \v 20 Tan vityin na jacahnu yo tsi Nyoo, ra tsa iyó xaan tunyee iñi tsi. Tan cuaha xaan ca tsa cuví javaha ra tan ñavin ca cuhva tsa tsicán yo tsi ra, a cuhva tsa tsicá iñi yo. Tyin juvin ñi tsihin tunyee iñi maa ra tsa tsahá ra tsi yo, javahá ra tandɨhɨ. \v 21 Yoo tsa cuví yo nyɨvɨ tsinú iñi tsi Nyoo, na jacahnu yo tsi ra tacan ñi maa, tsa cuenda tsa javaha̱ ra Cristo Jesús. Tan na cuvi tsi tacan. \c 4 \s1 Iin ñi cuví tandɨhɨ yo tsa yɨhɨ́ yo cuenda ra Cristo jahá Tatyi Ii Nyoo \p \v 1 Yacan cuenda yuhu, tsa nyií yu vehe caa tsa cuenda Jutu Mañi yo, caahán ndaahvi yu tsihin ndo na catsi coo ndo tumaa cuhva taahán tsi coo nyɨvɨ tsa nacana̱ Nyoo. Tyin nacana̱ ra tsi ndo na cuvi ndo nyɨvɨ ra. \v 2 Yacan cuenda ja̱ndundaahvi ndo tsi ndo nuu nyɨvɨ, tan vita cuhun iñi ndo. Tan ña cu̱tyixin ndo tsihin ñi, tan ña cu̱ndɨhɨ iñi ndo nyehé ndo tsi ñi tyin tacan tan coto ñi tyin cuñí ndo tsi ñi. \v 3 Tyin tsa taxin tsa tsahá Nyoo coo añima yo jandu iín tsi tsi yo tan yacan cuenda ndu̱cu vaha ndo cuhva tan iin ñi cuvi ndo tsihin tsa jatyinyee Tatyi Ii Nyoo tsi ndo. \v 4 Tandɨhɨ yoo tsa tsinú iñi tsi ra Cristo Jesús cuví yo intuhun ña cuñu ñuhu tsa cuenda ra. Tan tandɨhɨ yo intuhun ñi Tatyi Ii Nyoo iyó tsihin yo, tan catyi̱ Nyoo tsihin tandɨhɨ yo tyin nditsa tsa cua ñihi yo ñayɨvɨ nyito coo yo. \v 5 Iyó intuhun ñi Jutu Mañi yo ndacá ñaha tsi yo. Tan intuhun ñi tsi maa ra tsinú iñi yo. Tan intuhun ñi tsa cuenda maa ra tsicoondutya̱ yo. \v 6 Iyó intuhun ñi Nyoo tan maa ra cuví ra Jutu tandɨhɨ yo. Tan ndacá ñaha ra tsi tandɨhɨ yo, tan iyó ra añima tandɨhɨ yo, tan tsatyiñú ra tsi tandɨhɨ yo, tan jahá tyiñu yo tyiñu ra. \p \v 7 Tan tsahá ra Cristo ndatu tsi tsa intuhun intuhun yo cuhva cuñí maa ra. \v 8 Yacan cuenda catyí tsi nu tutu Nyoo tuhun ra Cristo tyehen: \q1 Cunyee̱ ra jaha̱ canaa ra tsi nu xaan iñi tsi ra, tan quihi̱n nyaa ra tsi nyɨvɨ tsa yɨhɨ̱ ndaha nu tan nandaa̱ ra andɨvɨ tsihin ñi. \q1 Tan tsaha̱ ra ndatu tsi yo tsa jaha tyiñu yo tyiñu ra, catyí tsi. \p \v 9 ¿Tan náa cuñí tsi catyi tsa “nandaa̱ ra”? Cuñí tsi catyi tyin nuu̱ jihna ra nu ñuhu ñayɨvɨ. \v 10 Ra tsa nuu̱ can, juvin ñi ra cuví ra tsa nandaa̱ nda gloria. Tyin tacan tan jandunɨɨ ra tandɨhɨ maa tan cunyaa ra tsihin yo tandɨhɨ ñi ityi. \v 11 Tan juvin ñi maa ra Cristo tsaha̱ ndatu tsi yo. Tsi juhva yo tava̱ tyiñu ra tsi yo tsa caca yo tyiñu ra. Tan tsi inga yo tsaha̱ ra tsa cuví yo ndusu yuhu ra. Tan tsi inga yo tsaha̱ ra tyin jacoto yo tsi nyɨvɨ nácaa jacacú ra tsi yo. Tan tsi inga yo tsaha̱ ra tsa jaha cuenda yo tsi ñi yɨhɨ́ cuenda ra, tan tsi inga yo tsaha̱ ra tsa cuví jacuaha yo tuhun ra tsi ñi. \v 12 Tacan tsaha̱ Nyoo ndatu can tsi yo tyin jatyinyee tahan yo tsi yo tan tsi inga ca nyɨvɨ tyin tacan tan cuahnu ca yo tsihin ra Cristo. \v 13 Nda cuanda ndu iin tandɨhɨ yo jaha tsa tsinú iñi yo tsi Sehe Nyoo. Tan nacoto vaha yo tsi ra. Tan cutsa vaha yo nda cuanda tsaa yo cuvi yo tumaa cuví maa ra Cristo. \v 14 Tacan tan ña cua cuvi ca yo tumaa tsa nyihi. Tyin tsa nyihi yatyi xaan tsinú iñi tsi náa luxu tsa ñihí tuhun tsi. Tan na ña cuvi yoo tacan tyin coto jandavi ñaha nyɨvɨ tsi yo. \v 15 Maa tyin tyehen cua javaha yo: cua cuñi yo tsi nyɨvɨ tan cua cahan yo tsa nditsa tsihin ñi. Tan ndunyee ca añima yo tsihin tandɨhɨ tsa vaha tsa iyó tsi Nyoo. Tan cuahnu yo tan cuvi yo tumaa maa ra Cristo, ra cuví ityi nuu tsihin yo. \v 16 Tan tsa cuenda ra Cristo tandɨhɨ yo tsa cuví yo cuñu ñuhu ra, iin ñi cuvi yo. Tumaa yɨhɨ́ tahan iin cuñu ñuhu, tan tsa iin tsa iin nu yɨhɨ́ tahan tsi vaha jahá tyiñu tsi. Tan tacan jatyinyeé tsi tsi nanɨɨ cuñu ñuhu can, na coo vaha tsi tan cuahnu tsi. Tan tacan tucu yoo, tsahnú yo tsihin tsa cuñí tahan yo tsi yo tan jatyinyeé tahan yo tsi yo. \s1 Tsahá ra Cristo ñayɨvɨ nyito coo yo \p \v 17 Tuhun ihya cuví tsa tsahá cuenda yu tsi ndo, catyí Jutu Mañi yo. Ña co̱o ca ndo tumaa iyó nyɨvɨ ña nacotó tsi Nyoo. Tyin maa ñi maa tsa ña jatyinyeé tsi ñi tsicá iñi ñi. \v 18 Tan ña cutuñí iñi ñi, tyin ñavin ñayɨvɨ Nyoo iyó ñi. Tyin ña tsitó ñi, tsa cuenda tsa ndava añima ñi. \v 19 Ña cahán ca nuu ñi javahá ñi tsa ña vaha. Tan nacuhva̱ cuenda ñi tsi ñi tsi tsa caquiñi. Maa ñi tsa ña vaha cuñí ñi javaha ñi. \v 20-21 Maa tyin tatun nditsa tsa tsiñi̱ ndo tuhun ra Cristo, cua nducuhun iñi ndo tyin ñavin tacan taahán tsi coo ndo. Tyin tsiñi̱ ndo tan cutuhva̱ ndo tsa nditsa cuví tuhun maa ra Cristo. \v 22 Yacan cuenda ña co̱o ca ndo cuhva tsicoo̱ ndo quɨvɨ can, tan ña ja̱vaha ca ndo tsa caquiñi tsa cuñí cuñu ñuhu ndo, tyin tsanaha, jandavi̱ ñaha xaan can tsi ndo. \v 23 Na̱cuhva cuenda ndo tsi ndo tsi Nyoo na nasama ra cuhva tsicá iñi ndo. \v 24 Tan co̱o ndo ñayɨvɨ nyito tyin vityin nyɨvɨ tsaa cuví ndo jaha̱ Nyoo. Tan ja̱vaha ndo maa ñi tsa vaha na nyehe nyɨvɨ tyin iyó ndo ñayɨvɨ nyito tyin catsi tan cuɨtɨ iyó ndo. \p \v 25 Yacan cuenda ña ca̱han ca ndo cuendu. Ca̱han ndo maa ñi tsa nditsa tsihin nyɨvɨ tyin iin ña cuñu ñuhu cuví tsa tandɨhɨ yo. \p \v 26 Tatun cuxaan ndo, ja̱ha ndo cuenda coto javaha ndo tsa ña vaha. Juhva ñi cuhva cuxaan ndo. Tan ña quɨhɨ tɨsɨhɨ tsi ndo nduvi. \v 27 Tan ña cuhva ndo ndatu tsi nu ña vaha tsa nducu cuhva nu tsi ndo. \p \v 28 Ra tsa tuhva suhu quɨvɨ can, na ña suhu ca ra vityin. Na jaha tyiñu ra tsihin ndaha ra. Tacan tan coo tsa tsii ra, tan cuvi jatyinyee ra tsi nyɨvɨ tsa iyó tsa tsiñí ñuhu tsi ñi. \p \v 29 Ña ca̱han ndo tsa ndavaha ñi. Ca̱han ndo, maa ñi tsa vaha tsa cua jatyinyee tsi nyɨvɨ tsa tsiñí tsa caahán ndo. \v 30 Tan ña cu̱hva ndo tucuiihya iñi tsi Tatyi Ii Nyoo tyin Tatyi Ii ra cuví tuñi tsa tyaa̱ ra añima yo nda cuanda ndɨhɨ jacacu ra tsi yo quɨvɨ cua quitsi ra. \p \v 31 Ña cu̱hun iñi ndo tɨsɨhɨ. Tan ña cu̱xaan ndo. Tan ña cu̱vi ndo nyɨvɨ tyixin. Tan ña ca̱han nyaa ndo tsi nyɨvɨ, tan ndi ña ca̱han ndo tsa ndavaha ñi. \v 32 Maa tyin cu̱vi ndo nyɨvɨ vaha, tan cu̱ndaahvi iñi ndo tsi nyɨvɨ. Tan ja̱ha ndo tucahnu iñi tsi ñi, tumaa jaha̱ Nyoo tucahnu iñi tsi maa ndo tsa cuenda ra Cristo. \c 5 \s1 Nacaa taahán tsi coo nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda Nyoo \p \v 1 Ndu̱cu ndo cuhva coo ndo tumaa iyó maa Nyoo, tyin sehe ra cuví tsi yo, tan cuñí xaan ra tsi yo. \v 2 Cu̱ñi yo tsi nyɨvɨ tumaa tsa cuñí maa ra Cristo tsi yo tan quitsi̱ ra tsihi̱ ra nu cruu tsa cuenda yo. Tumaa jamañí ra cuví jutu mbee ticatyi luhlu nuu Nyoo, tacan jamañi̱ ra Cristo tsi ra tsa cuenda yo. Tan sɨɨ xaan cuñí Nyoo tsihin ra tsa cuenda tsa javaha̱ ra tacan. \p \v 3 Vityin tsa cuví yo nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda Nyoo, ña taahán tsi javahá ndo tsa caquiñi tsihin cuñu ñuhu ndo, tan ndi ña cu̱ñi ndo coo cuaha ndaha tyiñi ndo. Tan ña taahán tsi caca iñi ndo ndi intuhun tuhun ihya. \v 4 Ña ca̱han ndo tuhun tsa tsahá ticanuu tsi yo. Tan ndi ña ca̱han ndo tsa nduve yahvi nyaá. Tyin ña taahán tsi cahan yo tacan. Vaha ca cu̱hva ndo tyahvi nyoo tsi Nyoo. \v 5 Tyin tsa tsitó ndo tyin tandɨhɨ nyɨvɨ tsa javahá tsa caquiñi, ña cua quɨhvɨ ñi nu ndacá ñaha ra Cristo tsihin Nyoo. Ra tsa iyó tsihin ñaha tan ñavin ñasɨɨhɨ ra cuví ña, a ñaha iyó tsihin rayɨɨ tan ñavin yɨɨ ña cuví ra, tan nyɨvɨ tsa cuñí xaan coo cuaha ndaha tyiñu, ña cua quɨhvɨ ñi nu ndacá ñaha Nyoo tyin tumaa tsa jacahnú ñi tsitoho cuví can, tyin maa ñi yacan tsicá iñi ñi tan ña jacahnú ñi tsi maa Nyoo. \v 6 Ña cu̱hva ndo tsa jandavi ñaha nyɨvɨ tsi ndo tsihin tuhun tsa nduve yahvi nyaá tsa caahán ñi tyin tsa cuenda tandɨhɨ tsa ña vaha can cua tatsi tuñi Nyoo tsi nyɨvɨ tsa ña tyaá yahvi tsi ra. \v 7 Yacan cuenda ña cu̱tahan ndo tsihin ñi. \p \v 8 Nyooho tsicoo̱ ndo nu naa quɨvɨ can. Tan vityin ña taahán ca tsi coo ndo nu naa tyin Jutu Mañi yo tsa tava̱ ra tsi ndo nu nditsin. Yacan cuenda taahán tsi javaha ndo tumaa cuñí maa Nyoo. \v 9 Tyin Nyoo jandunditsi̱n ra añima yo tan janduvaha̱ ra añima yo, yacan cuenda ja̱vaha ndo tsa vaha tan ca̱han ndo maa ñi maa tsa nditsa. \v 10 Ja̱ñiñi ndo cutuhva ndo cuhva taahán iñi Jutu Mañi yo. \v 11 Ña ja̱vaha ndo cuhva javahá nyɨvɨ iyó nu naa. Tyin nduve náa tsa vaha ñihí ñi tsihin can. Vaha ca ja̱coto ndo tsi ñi tyin ña vaha tsa javahá ñi. \v 12 Tyin cahán nuu yo cahan yo tsa javahá xeehe ñi. \v 13 Maa tyin quɨvɨ quita tsa yɨhɨ́ xeehe nu nditsin, tacan tan catsi xaan cua nyehe yo. Tyin tsa nditsin Nyoo cua tava tsi tandɨhɨ tsa yɨhɨ́ xeehe. \v 14 Yacan cuenda iyó nu catyí tsi: \q1 Ndo̱to yooho tsa quixí un, ndu̱vita mahñu nu yucú ndɨyɨ. \q1 Tan ra Cristo cua jandunditsin ra ñuhu̱ nu cuahán un, catyí tsi. \p \v 15 Yacan cuenda ja̱ha ndo cuenda cuhva iyó ndo. Tan ña co̱o ndo tumaa iyó ra soho. Co̱o ndo tumaa iyó ra tsitó. \v 16 Tan ndu̱cu ndo cuhva cahan ndo tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ tandɨhɨ ñi cuhva tsa nuña ndo, ca̱han ndo tyin vityin maa ñi maa tsa caquiñi javahá ñi. \v 17 Yacan cuenda ña soho co̱o ndo. Ndu̱cu ndo cuhva cutuñi iñi ndo cuhva cuñí maa Jutu Mañi yo. \v 18 Ña co̱ho ndo nyixi tan cuvi ndo ra tsiñi tyin cuví jatɨvɨ yacan tsi ndo. Maa tyin cu̱hva ndo tsi ndo cundaca ñaha Tatyi Ii Nyoo. \v 19 Ca̱han ndo tsihin tahan ndo maa ñi tsa vaha, tan ja̱cahnu ndo tsi Nyoo. Ca̱ta ndo salmo cuenda ra; ca̱ta ndo yaa Nyoo; ca̱ta ndo tsa tsahá Tatyi Ii tsi ndo; ja̱cahnu ndo tsi Jutu Mañi yo tsihin tandɨhɨ añima ndo. \v 20 Tacan ñi na̱cuhva ndo tyahvi nyoo tsi Nyoo Jutu yo tsa cuenda tandɨhɨ maa, a sɨɨ cuñí ndo, o nyehé ndo tundoho. Na̱cuhva ndo tyahvi nyoo tsi ra tsihin ndatu tsa tsaha̱ Jutu Mañi yo Jesucristo tsi yo. \s1 Nacaa taahán tsi coo yo tsihin nyɨvɨ yo \p \v 21 Tya̱a yahvi tahan ndo tsi ndo, tyin tun javahá ndo tacan, tsihin yacan janahá ndo tyin tyaá yahvi ndo tsi Nyoo \p \v 22 Nyooho tsa iyó yɨɨ, tya̱a yahvi ndo tsa caahán yɨɨ ndo tumaa tsa tyaá yahvi ndo tsa caahán Jutu Mañi yo. \v 23 Tyin rayɨɨ cuví ityi nuu tsihin ñasɨɨhɨ ra, tumaa cuví ra Cristo ityi nuu tsihin nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra. Juvin ñi maa ra jacacú tsi yo tsa cuví yo cuñu ñuhu ra. \v 24 Yacan cuenda tumaa tsa cuví ra Cristo ityi nuu tsihin nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra, tacan taahán tsi tyaá yahvi ñaha tsi yɨɨ ña. \p \v 25 Tan nyooho rayɨɨ, cuñi tsi tsa cuñí ndo tsi ñasɨɨhɨ ndo tumaa cuñí ra Cristo tsi yo tsa yɨhɨ́ yo cuenda ra, tan tsaha̱ ra ñayɨvɨ ra tsa cuenda yo. \v 26 Tacan javaha̱ ra tan jandundɨɨ́ ra añima yo tsihin tuhun caahán ra tsa cuví tumaa ndutya, tan nacatya̱ ra tsi yo quɨvɨ tsa natsinu̱ iñi yo tsi ra. \v 27 Ndoo̱ añima yo tumaa ndoó iin jahma, ña nyayu ca tsi, ña tɨyɨ ca tsi. Tyin ra Cristo jandundɨɨ́ ra tsi yo tsa cuví yo nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra. Tyin tacan tan cuví nacuhva cuenda ra tsi yo tsi Nyoo, tyin vaha yo, tan nduve ca cuatyi yo. \v 28 Tacan taahán tsi cuñi rayɨɨ tsi ñasɨɨhɨ ra, tumaa tsa cuñí ra cuñu ñuhu maa ra. Tyin tatun cuñí ra tsi ñasɨɨhɨ ra, cuñí ra tsi maa ra. \v 29 Tyin ndi intuhun yo tan ña cuví tsa ña cuñí yo cuñu ñuhu yo, tyin jacatsí yo tan jacunditsí yo cuñu ñuhu yo. Tan ra Cristo juvin ñi tacan javahá ra tsihin nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra. \v 30 Tyin cuñu ñuhu ra cuví yo. Tan intuhun intuhun yo cuví yo juhva cuñu ñuhu ra tan yɨquɨ ra. \v 31 Catyí tuhun Nyoo: “Rayɨɨ taahán tsi nacoo ra tsi jutu ra tan tsi sɨhɨ ra, tan ndu iin ra tsihin ñasɨɨhɨ ra. Tan intuhun ña cuñu ñuhu cua cuvi tsa nduvi ñi.” \v 32 Xeehe xaan tan cahnu xaan tuhun ihya, tan catyí yu tyin cuñí tsi catyi tyin ra Cristo ndu iín ra tsihin nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra tumaa ndu iín iin rayɨɨ tsihin ñasɨɨhɨ ra. \v 33 Tan inga tucu tuhun, cuñí tsi catyi tyin intuhun intuhun ndo taahán tsi tsa cuñi ndo ñasɨɨhɨ ndo, tumaa cuñí ndo tsi maa ndo. Tan nyooho ñiñaha, tya̱a yahvi ndo tsi yɨɨ ndo. \c 6 \p \v 1 Nyooho tsa nyihi, tya̱a soho ndo tsa caahán jutu ndo tan sɨhɨ ndo. Tyin tacan taahán tsi javaha ndo. \v 2-3 Tyin nu tutu Nyoo catyí tsi tyehen: “Ja̱ha tsa ñayɨvɨ tsi jutu un tan sɨhɨ un”, tan tuhun ihya cuví tsa jihna ñi catyí Nyoo tyin javaha yo tan cua ñihi yo tsa cua cuhva ra tsi yo. Tyin tyaa̱ ra cuhva tyin tun javaha yo tacan, sɨɨ xaan cua coo yo tan cuaha xaan quɨvɨ cua coo yo nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. \p \v 4 Tan nyooho tsa iyó sehe, ña ja̱vaha ndo tsa ña vaha tsi sehe ndo tan cuxaan iñi tsi tsi ndo. Maa tyin ja̱cuaha ndo tuhun Nyoo itsi naha tsi, tan na cutuhva tsi tyaa yahvi tsi tsi ndo tan tsi Nyoo. \p \v 5 Tan nyooho tsa cuví musu, tya̱a yahvi ndo tsi ra yɨhɨ́ ndaha tsi ndo nu ñuhu ñayɨvɨ ihya. Ja̱ha ndo tsa ñayɨvɨ tsi ra naha tsihin tsa nɨɨ iñi añima ndo. Tan ndu̱cu ndo cuhva tyaa yahvi ndo tsi ra naha tumaa tyaá yahvi ndo tsi ra Cristo. \p \v 6 Ja̱ha tyiñu vaha ndo. Ñavin tsa nyehé ñi tsitoho ndo tan vaha jaha tyiñu ndo tan catyi tsitoho ndo tyin vaha xaan ndo. Ja̱ha tyiñu vaha nyooho tumaa tsatyin tyiñu ra Cristo javahá ndo. Tacan tan cua javaha ndo cuhva cuñí Nyoo tsihin tsa nɨɨ iñi añima ndo. \v 7 Ja̱ha tyiñu ndo tsihin tsa sɨɨ cuñí ndo tumaa tun jahá tyiñu ndo cuenda Jutu Mañi yo tan ñavin tsa cuenda nyɨvɨ. \v 8 Tyin tsitó ndo tyin Jutu Mañi yo cua tyahvi ra tsi intuhun intuhun ndo tun javahá ndo tsa vaha, vasu ndi maa musu cuví ndo o ñavin musu cuví ndo. \p \v 9 Tan nyooho tsa iyó musu, ja̱vaha ndo tsa vaha tsihin musu ndo. Tan ña ja̱yuhvi ndo tsi ñi. Tyin tsitó ndo tyin nuu Jutu Mañi yo iin ñi cuví ndo tsihin musu ndo, tyin ña sɨɨn caá iin nyɨvɨ tan inga ñi nuu ra. \s1 Tunyee iñi tsa tsahá Nyoo tsi yo tsa yɨhɨ́ yo cuenda ra \p \v 10 Tan vityin co̱o ndo tsihin tunyee iñi tsa tsahá Jutu Mañi yo tsi ndo tyin iin ñi cuví ndo tsihin ra. Tyin cahnu xaan tunyee iñi iyó tsi ra. \v 11 Ja̱ha cuenda vaha ndo tsi ndo tsihin tunyee iñi tsa tsahá Nyoo tsi ndo tumaa jahá cuenda iin andaru tsi ra. Tacan taahán tsi jaha cuenda ndo tsi ndo tyin tacan tan ña jandavi ñaha nu ña vaha tsi ndo tyin nu ican nyityi xaan nu. \v 12 Yacan ja̱ha vaha ndo cuenda tsi ndo tsihin tunyee iñi Nyoo tyin cañí tahan yo, maa tyin ñavin tsihin ra ñuu ñayɨvɨ, tyin cañí tahan yo tsihin nu ña vaha tsa ña cuví nyehe yo. Tan nu ican yɨhɨ́ ndaha tsi nyɨvɨ caquiñi. \v 13 Yacan cuenda ja̱ha cuenda vaha ndo tsi ndo tsihin tandɨhɨ tsa jatyinyee Nyoo tsi yo. Tyin tacan tan cunyee iñi ndo quɨvɨ nducu cuhva nu ña vaha tsi ndo. Tan ña cua nduva ndo jaha nu. \v 14 Ñihi cu̱nyaa ndo tsihin tuhun Nyoo tumaa nyaá listu vaha iin andaru tun tsa yɨhɨ́ cinturón tsitsi ra. Tan ca̱ca vaha ndo ityi tsa nditsa cuví ityi Nyoo tyin yacan cuví tsa tyasɨ́ yɨquɨ nyica ndo tumaa iin andaru iyó tsa tyasɨ́ yɨquɨ nyica ra tan nduve náa taahán ra. \v 15 Tacan tucu nyooho ja̱nduvaha ndo tsi ndo tumaa tsa janduvahá ra andaru tsi ra tan tyihí ra zapatu tsaha ra tun tsa cua cuhun ra cuatyi. Tacan taahán tsi janduvaha ndo tsi ndo tsa cua cahan ndo tuhun Nyoo tsihin nyɨvɨ. \v 16 Tan ca̱sɨ vaha ndo tsi ndo tumaa tyasɨ́ ra andaru tsi ra tsihin iin caa tan ña nañi ndaha nduva tsa cayú tsi ra. Tacan taahán tsi cunyecu ñihi ndo tsihin tsa tsinú iñi ndo, tan ña cu̱hva ndo tsa jaha canaa nu ña vaha tsi ndo. \v 17 Ra andaru iyó iin caa ndasɨ́ jiñi ra tan jacacú can tsi ra, tacan cuví tsa jacacu̱ Nyoo tsi yo. Cu̱atyiñu vaha ndo tuhun Nyoo tyin yacan cuví tumaa mityi tsahá Tatyi Ii Nyoo tsi ndo. \v 18 Tan ña ja̱ndɨhɨ ndo tsa tsicán tahvi ndo tsi Nyoo tan tsa caahán ndaahvi ndo tsihin ra tumaa jaquihín ityi maa Tatyi Ii ra tsi ndo. Yacan cuenda ña ndu̱ uvi iñi ndo tan co̱o nyito vaha ndo, nda̱can tahvi ndɨhɨ ndo tsi Nyoo tsa cuenda tandɨhɨ nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra. \v 19 Tan nda̱can tahvi ndo tsi ra tsa cuenda yu, na ñihi ca yu tuhun cahan yu, tan na ña nayuhvi yu jacoto yu tuhun ra Cristo tsi nyɨvɨ. Tyin tsanaha yɨhɨ̱ xeehe tuhun ihya tan vityin cua nacoto ñi itsi. \v 20 Tan tsa cuenda tsa jacotó yu tuhun ra Cristo, nyií yu vehe caa ihya vityin. Nda̱can tahvi ndo tsa cuenda yu, na ña nayuhví yu, tan cahan yu cuhva taahán maa tsi cahan yu. \s1 Nu jacuhún ra Pablo tsi ra Tíquico nu yucú nyɨvɨ yɨhɨ́ cuenda ra Cristo \p \v 21 Tan ra Tíquico, ra yañi yo, cua nacatyi tuhun ra tandɨhɨ tuhun yu tsihin ndo. Nɨɨ xaan iñi ra jahá tyiñu ra cuenda Jutu Mañi yo, tan cuñí xaan yo tsi ra. \v 22 Jaquitsí yu tsi ra nu yucú ndo tyin jacoto ra tsi ndo nácaa iyó ndi ihya, tyin tacan tan ndu iin iñi ndo. \p \v 23 Na cuhva Nyoo Jutu yo tan Jutu Mañi yo Jesucristo tsa taxin coo añima tandɨhɨ ra yañi yo naha ra tan na tsinu ca iñi ra naha tsi ra tan na cuñi ra naha tsi nyɨvɨ. \v 24 Tan na nasoco xaan Nyoo tsi tandɨhɨ nyooho tsa cuñí tsi Jutu Mañi yo Jesucristo. Ña ja̱ndɨhɨ ndo tsa cuñí ndo tsi ra. \p Tan na cuvi tsi tacan ñi.