\id MRK - Maka NT [mca] -Paraguay (web 2014) \h SAN MARCOS \toc1 SAN MARCOS \toc2 Marcos \toc3 Mr \mt1 SAN MARCOS \c 1 \s1 Pa' Juan Bautista qa te'wenheti'yi' in i'nq'ijatsheni' pa' ham i'ni'i'. \r (Mateo 3:1-12; Lucas 3:1-9; Juan 1:19-28) \p \v 1 Hane'ej in i'nk'aa i'nju' eke' ƚe'sits wi'tlijei t'ejuyets ha' Jesucristo, hikha' Ƚa's pa' Dios.\x * \xo 1:1 \xt Jn 5:19; He 1:2; Jn 1:1; Fil 4:15\x* \v 2 Qa in ƚ'anye'jek kakha' yika'ajji' pa'aj pa' profeta Isaías, in yit'ij: \qt —Jeƚ qeku'nek, hukin hatse' na' yukine'k qu' nathayin ek'ui, qa' hikna' naqsi'jik'i pa'qu' ikheyi'je'.\qt*\rq (Mal 3:1)\rq*\x * \xo 1:2 \xt Is 40:3; Mt 3:3; 4:14; 12:17; 13:49; Lc 16:29\x* \v 3 \qt Tepiikaxtii pa' ƚ'a'x pa' taya'yi'kii pa' ham i'ni'i' in yit'ij: “Aqsi'ji'ƚik'i pa'qu' ƚikheyije' pa' Yatsat'ax'inij, qa' natsathen iye hasu'uj q'if'imme' pe'qu' ƚ'ikheijeye'.”—\qt*\rq (Is 40:3)\rq*\x * \xo 1:3 \xt Jn 1:23; Lc 10:1; 17:5\x* \v 4 Ka' Juan Bautista qa te'wenheti'yi' ha' ham i'ni'i', qa nifel in wenqinpuujin t'ejuyets pa'qu' nili'ij pa' uƚ'ax qa' netwumhiti'yik'ui pe' ƚewuƚ'ets.\x * \xo 1:4 \xt Lc 3:3; 7:29; Lc 24:47; Hch 13:24; 19:4; 22:16; 26:18,20; Mt 9:2; Jn 15:22; Ap 12:6\x* \v 5 Qa week namii hekhewe' witsetits ha' sehe' Judea, qa week iye hekhewe' jukhew qa efuts ta'ƚii ha' Jerusalén. Ma' qa in tetfelji'jij pe' ƚewuƚ'ets qa ka' Juan qa nimpuujinji'ju' ha' haqqi' ƚii Jordán.\x * \xo 1:5 \xt Mt 23:37; Jn 11:36; 15:22; Gn 13:10; Sal 114:3; Lc 3:3; Hch 19:18; Ro 6:23; 1P 4:1\x* \v 6 Ke' ƚeqhinatai ka' Juan ats'etets ƚ'ewkujits qa ka' ƚeqelutsax qa inqa'met ƚ'aj. Qa ka' ƚaq qa efenheyik'i qa na'aj ƚene'ji' witaq.\x * \xo 1:6 \xt Ap 9:3,7; 10:9-10\x* \v 7 Qa yit'ij in i'nq'ijatshen: —Teke'lenju' hatse' qu' nanam ha' ewi'ƚ les t'anyipji'. Yakha' nite' ye'weju'ƚij qu' he'yupi'yetsju' qu' henit'ijji' pe' ƚeqniihayij pe' ƚ'otshilaxtii.\x * \xo 1:7 \xt Ap 18:8; Jn 1:15; Mt 3:11; Lc 3:16; Hch 13:23-25\x* \v 8 Yakha' iweli'ƚe ha'ne k'empuujini'ƚji'. Qa hakha'ƚe'en hatse' qa' nempuujini'ƚji' pa' Espíritu Santo.—\x * \xo 1:8 \xt Mt 3:13-17; Lc 3:21-22; Jn 1:26,31,33; Hch 1:5; 8:36; 11:16\x* \s1 Juan qa yimpuujin pa' Jesús. \p \v 9 Hik aka'aj kekhewe' neƚutsji', ha' Jesús ta'ƚii ha' witset Nazaret ha' sehe' Galilea, ka' Juan qa yimpuujinji' ha' haqqi' Jordán.\x * \xo 1:9 \xt Lc 3:21-23; Mt 2:23; 3:13-17; 4:13; 17:22; 21:11; Lc 1:26; 2:4,39,51; 4:16; Jn 1:45-46\x* \v 10 Qa aje'eƚ, in hats nekik'uipha'm ha' iweli', qa yi'weniipha'm na' wa's in qhofij, qa pa' Espíritu Santo qa te'nilitju' hik ƚunye'jtax ofo' qa i'nipji' hakha'an.\x * \xo 1:10 \xt Mt 24:35; Lc 12:33; Hch 17:24; Ef 6:9; Ap 21:10\x* \v 11 Qa nokesji'pha'm na' wa's pa' wit'ax in yit'ij: —Akha' K'ayaasija qi in k'esu'un. Akha' qi in ƚets-sinheti'mkii.—\x * \xo 1:11 \xt Jn 5:37; Ap 14:13; Lc 20:13; Ef 1:6; Flm 1; Sal 2:7; Is 42:1\x* \s1 Pa' inwo'met qa yijaajintax pa' Jesús. \r (Mateo 4:1-11; Lucas 4:1-13) \p \v 12 Qa aje'eƚ pa' Espíritu Santo qa yeka'xii ha' Jesús pa' ham i'ni'i'.\x * \xo 1:12 \xt Jn 1:33; 3Jn 10; Mt 3:1; Ap 12:6\x* \v 13 Qa i'ni'kii pa' ham i'ni'i' yamijets cuarenta (40) neƚuts, pa' inwo'met qa yijaajinji'ijtax pa'aj. Qa ewi'ƚ i'ni'ƚi' iye pe' inqa'metets, qa pe' angelits qa t'ifti'ts'etskii pa'aj.\x * \xo 1:13 \xt Stg 1:13; Hch 13:10; Ap 6:8; Mt 13:49; Hch 5:19; Ap 14:6\x* \s1 Jesús qa yamii pa' Galilea. \r (Mateo 4:12-17; Lucas 4:14-15) \p \v 14 Ka' Juan in hats wenuihinifi ke' witq'opheƚitjii, ha' Jesús qa yamii ha' Galilea qa nifel ke' ƚe'sits ƚe'lijei pa' Dios,\x * \xo 1:14 \xt Mt 3:12; 4:17; 17:22; Jn 3:24; 4:45; Lc 3:20; 9:7-9; Mr 1:1; 13:10; Ro 15:16; 1Ts 2:2,8-9\x* \v 15 qa yit'ij: —Ha'ne hane'ej ƚahats'ij hats yafits qa' hats ƚ'aka'the' ye'ƚe qa na' tenek'enheiji' na' Dios qa hats met. Yape ili'iƚij in ƚaqsi'ji'ƚijkii pa' uƚ'ax qa' hasu'uj eqeku'uƚik'i iye eke' ƚe'sits wi'tlijei.—\x * \xo 1:15 \xt Sal 37:39; Lc 20:10; Jn 7:8; Mt 3:2; 6:33; 12:28; 19:24; 21:31,43; Mr 4:11; 9:1; 10:14; 11:24; 12:34; 14:25; 15:43; Ro 13:11; 1P 1:8-10; 4:7; Hch 3:19; 10:43; 26:20; Jn 3:16; Ro 10:9\x* \s1 Jesús qa taya'yets pe' ikwetju'ƚ (4) eq'ehemkinhets. \r (Mateo 4:18-22; Lucas 5:1-11) \p \v 16 Ha' Jesús in ikik'ipha'm ha' ƚotkoyek ke' kaƚi' Galilea, qa yi'wen pa'aj ha' Simón qa ha' ƚek'inij Andrés in yiwu'mji'ijji'ju' ke' ƚeq'ehemki' ha' iweli' in teq'ehemkiiju' qe hik aka' ƚ'ithayijkit ek.\x * \xo 1:16 \xt Mt 15:29; 16:17; Jn 6:1,8; Mr 7:31\x* \v 17 Ha' Jesús qa yit'ijets hekhewe'en: —Atsjayani'ƚ qa yakha'ye' qu' haqsiijkii qu' eq'ehemki'yi'ƚii ene' jukhew.— \v 18 Ma' qa aje'eƚ yili'ij he' ƚeq'ehemkil qa yijayan ha' Jesús.\x * \xo 1:18 \xt Lc 5:11; 18:28; Jn 8:12\x* \v 19 Qa ik iye qa ha'nii yamji' iye qa yi'wen iye ha' Jacobo (Santiago) ƚa's ha' Zebedeo qa ha' ƚek'inij Juan i'ni'ƚji' ke' ƚenhitjii yitiƚ ke' ƚeq'ehemkil.\x * \xo 1:19 \xt Hch 12:2; Jn 21:2,7\x* \v 20 Qa aje'eƚ taya'yiiji', hekhewe'en qa yiwejinƚi'i ha' ƚatata Zebedeo ke' ƚenhitjiiji' qa hekhewep iye ƚeq'ithayinenhei, ma' qa yijayan ha' Jesús.\x * \xo 1:20 \xt Lc 18:28\x* \s1 Ewi'ƚ pa' jukhew i'nji' pa' ewi'ƚ inwo'met. \r (Lucas 4:31-37) \p \v 21 Hekhewe'en qa uiji'teje'm ha' witset Capernaum. Qa in yamets ka' neƚuji' witwapiihijii (sábado) ha' Jesús qa aje'eƚ yamii qa uyifi ke' witlijtsitjii, ma' qa hik aka'aj qa i'nq'ijatshen.\x * \xo 1:21 \xt Lc 10:15; 13:10; Mr 2:23; 3:1; Stg 2:2; Mt 28:20; Hch 4:2; 2Ti 4:11\x* \v 22 He' jukhew qa efuts qi in yitjuƚaxijpha'mkii qa yisu'unik'i iye, qe in i'nq'ijatshen hik ƚunye'j na'aj ewi'ƚ qe qi qe tenek'enhei, qa nite' ƚunyejei he' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei.\x * \xo 1:22 \xt Mr 6:2; 11:18; Mt 2:4; 7:28; 22:33; Lc 4:32; Hch 2:42; 17:19\x* \v 23 Hik aka'aj ke' ƚe'lijtsitjiyifi hekhewe'en, ewi'ƚ ha' jukhew i'nji' pa' ewi'ƚ espíritu uƚ'ax, hakha'an qa yapeƚek qa tayai,\x * \xo 1:23 \xt 2Co 6:17; Lc 11:24; Stg 2:2; Mr 14:67\x* \v 24 qa yit'ij: —¿Ƚekpa' ƚanami'ƚ yijii, Jesús Nazaret ƚeiƚe'? ¿Ye' me hats ƚanami'ƚyii qu' etswuƚ'enheti'ƚju'? Yakha' tsikfe'l ewets pa'n ejunye'j, akha' eƚ'ewi'ƚƚe in ƚataƚiiha pa' Dios.—\x * \xo 1:24 \xt Jn 6:27,69; 1Co 7:14; Lc 4:34; Ef 4:30\x* \v 25 Ha' Jesús qa yaq'ayinij, qa yit'ijets: —¡Ewuikitek, qa' ma'ak'uifik'i nakha' jukhew!—\x * \xo 1:25 \xt 2Ti 4:2; Mt 22:12\x* \v 26 Qa pa' espíritu uƚ'ax qa yitsalalinhetkii ha' jukhew, qa yit'unhetik'i in tayai, ma' qa ikik'uifik'i ha' jukhew.\x * \xo 1:26 \xt Mr 9:26; Lc 9:39\x* \v 27 Week qi in yitjuƚaxijpha'mkii aka'an qa watfaakanji'ijju': —¿Inhats'ek, pa'n ƚunye'jkii? ¡Kakha' ƚeq'ijatshenkenye'j i'nk'aƚe jitepi'ye'ek'i, qa hik ƚunye'j na'aj qi qe tenek'enhei! ¡Nakha'an yiyaji'ets iye pe' inwo'metets qa tek'eniju'ƚ!—\x * \xo 1:27 \xt Mr 8:11; 10:24,32; 11:18; Hch 2:42; Jud 25; 2Co 6:17; Lc 11:24\x* \v 28 Ma' qa pa' ƚeniihe't qa aje'eƚ weekij he' pekhelji'kii witsetits qa he' ƚekuweliikii ha' sehe' Galilea.\x * \xo 1:28 \xt Mt 17:22\x* \s1 Pe' ƚeqewketi' pa' Simón Pedro. \r (Mateo 8:14-15; Lucas 4:38-39) \p \v 29 In hats ikik'uifik'ikii ke' witlijtsitjii, hekhewe'en qa aje'eƚ ƚeyijii ke' ƚetsi' ha' Simón qa ha' Andrés, qa ƚijts'eyek ha' Jacobo (Santiago) qa ha' Juan.\x * \xo 1:29 \xt Stg 2:2; Mt 16:17; Jn 6:8; 21:7; Mr 9:33; Hch 12:2\x* \v 30 Ke' ƚeqewketi' ha' Simón i'wju' qe qi in iwilhan, qa aje'eƚ tefelhiti'yi'm ha' Jesús. \v 31 Ha' Jesús qa ikets qa t'eku'mi' ha' ƚokoi qa niihinpha'm, qa hik akaa'ijha in hamiikii in iwilhantax, kikhe'en qa yithayiki'iji' ka' ƚaq wete'm.\x * \xo 1:31 \xt Mr 5:41; Lc 4:38; Flm 13; Ro 12:13\x* \s1 Jesús qa olots pe' niƚinju' pa'aj. \r (Mateo 8:14-17; Lucas 4:38-39) \p \v 32 In hats lef'eyu'kii in hats uiju' junu', qa yapeƚek qa tetka'xii ha' Jesús he' week he' wanqaats'eju' qa hekhewe' iye i'nji' pe' inwo'metets. \v 33 Qa weekij ha' witset in k'aƚaƚij ha' ƚeji' ke' wititsi'.\x * \xo 1:33 \xt Lc 4:40-41; 5:31; Mt 9:32\x* \v 34 Qa olots he' niƚinju' hekhewe' pekhel ƚawtshenyejeitaxkii qa olots iye he' yukinik'uifik'ikii pe' inwo'metets, qa nite' ƚexke'eji'm iye qu' niyet pe' inwo'metets qe ƚekhewel nikfe'lets pa'n ƚunyee'jija hakha'an.\x * \xo 1:34 \xt Hch 8:7; 19:12; 3Jn 10; Ap 9:20; 18:2; Mr 3:11-12; 5:7\x* \s1 Jesús qa ikijik'i pe' witsetits pa' sehe' Galilea qu' nenfel ke' Intata ƚe'lijei. \r (Lucas 4:42-44) \p \v 35 In mexe ipƚu'uikii pa' neƚu, ha' Jesús qa niipha'm pa'aj qa ikfik'i, qa ikii pa'aj ha' ham i'ni'i' qa hikha' qa iyini'.\x * \xo 1:35 \xt Mt 4:23-25; 5:44; 14:13; Mr 6:31-32; Lc 9:12; Ap 12:6; Hch 12:12\x* \v 36 Ha' Simón qa hekhewep iye qa wo'taxiikii.\x * \xo 1:36 \xt Mt 16:17\x* \v 37 Ma' qa in hats yi'wen, qa yit'ijets: —Week wotax'eikii.— \v 38 Ha' Jesús qa yit'ijets: —Yape jiyamii pakhape' iye witset'e, nekhewe' metits witsetits, hats'inha qu' nek'inq'ijatsheni' iye nekhewe'en, qe hik aka' ta'ƚijupi' in tsam.—\x * \xo 1:38 \xt Mr 1:4\x* \v 39 Ma' qa hik aka' ƚunye'j ha' Jesús in ikik'i ne' week witsetits na' sehe' Galilea qa i'nq'ijatshenjiifi he' ƚe'lijtsitjiyits he' witsetits qa yukinjiik'uifik'ikii iye pe' inwo'metets pe' i'ntaxji'.\x * \xo 1:39 \xt Mt 17:22; Mr 3:1\x* \s1 Jesús qa yiƚin pa' ewi'ƚ i'nij pa' witaja'me't lepra. \r (Mateo 8:1-4; Lucas 5:12-16) \p \v 40 Ewi'ƚ ha' jukhew i'nij ka' witaja'me't lepra nekets qu' niyinets ha' Jesús, qa wonokok'enifi, qa yit'ijets: —Qu' isu'un, qa' ƚeke'ye' qu' etsiƚin wat'ij.—\x * \xo 1:40 \xt Mt 11:5; 17:14; 1Jn 1:7\x* \v 41 Ha' Jesús qa qi in neq'eletij qa t'eku'mets, qa yit'ijets: —Hisu'un qu' k'eƚin, qa hane'ejija qu' anaxpa'l.—\x * \xo 1:41 \xt Jn 20:17\x* \v 42 Qa aje'eƚ hamiikii ka' ƚaatshektax, ma' qa naxpa'lij.\x * \xo 1:42 \xt Lc 5:12\x* \v 43 Ma' qa ha' Jesús qa aje'eƚ wetfeli'm qa qi in yiyajitaxetskii,\x * \xo 1:43 \xt Mt 9:30; Mr 14:5; Jn 11:33,38; 3Jn 10\x* \v 44 qa yit'ijets: —Jeƚiju'ƚ, hasu'uj enfeli'm pe'ye'. Maƚe qa' me'nethinii hakha' pa'i qa' eyijii pa'qu' eqisit'e (ofrenda) qu' net'ejuyets in hats ƚanaxpa'lij ka' awtshektax qe hik ƚ'anye'j ka' Moises'ik'i, hats'inha qu' week nenikfe'lets in hats ƚanaxpa'lij ka' aja'me'ttax.—\x * \xo 1:44 \xt Mr 5:43; Mr 6:11; 7:36; 8:26,30; 9:9; 16:8; Lc 5:14; Ap 1:1; Hch 4:1; He 1:3; 5:1; 8:3; Lv 13–14; 1Ti 2:6\x* \v 45 Qa hakha'ƚe jukhew, in hats ik qa yapeƚek qa yit'unhetik'i in nifelkii ma' qa week i'ye'ej wetju'ƚ aka' ƚunye'jkii. Qa aka'an in ta'ƚijupi', ha' Jesús qa hats nite' ƚexke'ej qu' ninikfe'l qu' nuiji'teje'm pa'qu' witset'e. Ma' qa i'ni'kii he' ham i'ni'i' pe'qu' jukhewe', qa weekƚe namii he' pekhelji'kii witsetits qe neqwenkeyu'uj.\x * \xo 1:45 \xt Mr 1:4; 4:14; Jn 18:32\x* \c 2 \s1 Jesús qa yotshinju' pa' ewi'ƚ onqoktax. \r (Mateo 9:1-8; Lucas 5:17-26) \p \v 1 Qa in hats teƚuyik'i, ha' Jesús qa wapilii iye ha' witset Capernaum, qa yinikfe'l in hats i'ni' iye ke' ƚetsi'.\x * \xo 2:1 \xt Lc 10:15\x* \v 2 Ma' qa aje'eƚ namii he' olots jukhew qa efuts, qa hats topo'oj ke' wititsi' qa uja'x he' i'nfik'i hats ham ƚetset'e. Ham ƚ'uihiyije' qe hats topo'oj ha' ƚeji' ke' wititsi'. Ha' Jesús qa yijatshenij ke' ƚe'lijei pa' Intata.\x * \xo 2:2 \xt Mr 4:14; Jn 18:32\x* \v 3 Qa namkii he' ikwetju'ƚ (4) jukhew neka'x ha' ewi'ƚ onqok.\x * \xo 2:3 \xt Mt 4:24; 8:6; Mr 2:3-10\x* \v 4 Qa in ƚunye'jek in nite' ƚeke' qu' nametsji' qe olots he' jukhew qa efuts qa ham ƚ'uihiyije', ma' qa weƚijipji' ke' wititsi' qa yitju'etsju' ha' wankaajuƚetsju' ha' Jesús. Qa in hats yitju'etsju' ma' qa yatsjiƚinijetsju' ha' witiwhi'la'x hikha' i'wji'ju' ha' onqok ha' wankaajuƚetsju' ha' Jesús. \v 5 Ha' Jesús in yi'wen hekhewe'en in nite' yeqeku', qa yit'ijets ha' onqok: —Ya's, ke' ewuƚ'ets hats wetwu'm ek'ui.—\x * \xo 2:5 \xt Mt 8:10; 9:2,5; Hch 3:16; Ro 1:8; 1Co 2:5; Ga 2:16; 1Ti 1:2; He 4:2; Jn 15:22; Lc 5:20,23; 7:48\x* \v 6 He' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei ipƚulets ha' i'niju'kii, ƚatawjetsƚeji' aka' yit'ijju' in yijamti'ets:\x * \xo 2:6 \xt Mt 2:4; Mr 9:33\x* \v 7 —Maa, ¿pa'n ƚahats hape in ƚ'anye'j ha'ne jukhew aka'an? Yiwakaninƚekii pa' Dios, ewi'ƚƚe inek pa' Dios qu' niwu'm i'nk'ui pe' inwuƚ'ets.—\x * \xo 2:7 \xt Ex 22:28; Mr 3:29; Ap 13:6; Sal 25:11; Mt 9:2; Jn 15:22; Ex 34:6-7; Is 43:25; 44:2\x* \v 8 Ha' Jesús qa hatsƚe aje'eƚ nikfe'lets aka' yijamti'ets hekhewe'en, qa yit'ijji'ju': —¿Inhats'ek in ƚumti'iƚ kakha'an?\x * \xo 2:8 \xt Mr 10:52; Lc 5:22; 16:15; Jn 2:25\x* \v 9 ¿Pa'n ikji' pa'qu' les nite' juutsitaxe' qu' jintit'ijets ha'ne onqok: “Me pe' ewuƚ'ets hats wetwu'm ek'ui,” me i'nƚi'i qu' jintit'ijets: “Eniipha'm ku'mi' na' ewhi'la'x qa' ma”?\x * \xo 2:9 \xt Lc 16:17; 18:25; Mr 2:3; Mt 11:5\x* \v 10 Ye'ehe, qa qu' enikfe'li'ƚets hane'ej ha'ne Ƚa's na' Jukhew in na'li'm pa' ƚet'unha'xijup ha'ne sehe' ipji' qu' niwu'm pe' witwuƚ'ets.— Ma' qa yit'ijets ha' onqok:\x * \xo 2:10 \xt Sal 8:4; Lc 5:24; Hch 7:56; Mt 28:18; Mr 1:22; Jn 15:22\x* \v 11 —Akha' hit'ij ewets: “Eniipha'm, ku'mi' na' ewhi'la'x qa mapilii pe' etsi'.”—\x * \xo 2:11 \xt Mr 5:41\x* \v 12 Qa hakha'an qa aje'eƚ niipha'm, qa t'eku'mi' ha' ƚewhi'la'x qa ikfik'i, qa week yi'wen. Ma' qa qi in yitjuƚaxijpha'mkii he' week qa qi iye in yiwqinhetji' pa' Intata, qa yit'ijju': —Nite' hayiits qu' ƚunye'je' pa'qu' jinte'wen aka'an.—\x * \xo 2:12 \xt Hch 10:45; Jn 11:4; 17:1; 1P 2:12; Lc 2:14; Mt 9:33\x* \s1 Jesús qa taya'yets pa' Leví (Mateo). \r (Mateo 9:9-13; Lucas 5:27-32) \p \v 13 Ma' qa i'nk'aƚe qa ik iye ha' Jesús qa wapiliiju' iye ha' ƚotkoyek ke' kaƚi', ma' qa nekets iye he' olots jukhew qa efuts, ma' qa yijatshen.\x * \xo 2:13 \xt Mt 28:20; Hch 4:2; 2Ti 4:11\x* \v 14 In ikkii iye qa yi'wen ha' Leví, ƚa's ha' Alfeo, i'niju' ha' taja'yikii ne'ej wekwek. Ha' Jesús qa yit'ijets: —Atsjayan.— Ma' qa niipha'm qa yijayan.\x * \xo 2:14 \xt Lc 5:11; Jn 8:12\x* \v 15 Ma' qa i'nk'aƚe ha' Jesús qa he' ƚ'ijatshenhei qa teki'ju' ke' ƚetsi'ii ha' Leví. Qa olots he' yijaninkii ke' wekwek qa hekhewe' iye uƚ'ets jukhew in ƚekufetsij, qe olots he' nijayanik'i hekhewe'en.\x * \xo 2:15 \xt Lc 3:12; 18:13; Mt 9:10; 14:9; 1Ti 1:15; Ro 12:13\x* \v 16 Qa he' fariseol hik hekhewe' i'nq'ijatshenij iye ke' Moisés ƚe'lijei, in yi'wenij in ƚekufets ha' Jesús hekhewe' uƚ'ets jukhew qa hekhewe' iye yijaninkii wekwek, qa yit'ijets he' ƚ'ijatshenhei: —¿Inhats'ek nakha'an in ƚekufets ne' yijaninkii ke' wekwek qa ne' uƚ'ets jukhew?—\x * \xo 2:16 \xt Mt 2:4; 11:18; Mr 7:3; 1Ti 1:15; Lc 3:12\x* \v 17 Ha' Jesús in yepi'ye' ek'i aka'an, qa yit'ij: —Nite' wo'oikii weihetaxe' witeqjunhetits ƚeiƚe'ye' nekhewe' ham yaats'eyi'iju', ni'kha'ƚi'ij wanqaats'e' hik na'aj wo'oikii yijat'ij weihetaxe' witeqjunhetits ƚeiƚe'ye'. Nite' tsam ma' qa' haiya'yii nekhewe' yatsathen, qe uja'xƚe yijat'ij nekhewe' uƚ'ets.—\x * \xo 2:17 \xt Mt 6:8; 13:17; Col 4:14; Lc 5:31,32; Ro 1:17\x* \s1 Qu' nite' jinteke' qe iyinii pa' Intata. \r (Mateo 9:14-17; Lucas 5:33-39) \p \v 18 Hekhewe' ƚ'ijatshenhei ka' Juan qa hekhewe' fariseol, yaqsi'j jiijkii qa nite' tekji'ijju'. Qa nekets ha' Jesús, qa nifaakan, qa yit'ijets: —¿Inhats'ek hekhewe' ƚ'ijatshenhei ka' Juan qa hekhewe' iye ƚ'ijatshenhei he' fariseol in yaqsi'j jiijkii qa nite' tekji'ijju', qa enewe'ƚe ijatshenhei qa nite' hik ƚeqfenyejeyij?—\x * \xo 2:18 \xt Mr 1:4; Jn 3:25; Mr 7:3; Lc 18:12; Hch 13:2\x* \v 19 Ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ: —¿Me ƚeke' pekhewe' ƚejuwaikal pa' niwhe'yeyu' qu' naqsiijkii qu' nite' neteke'ju' in mexe i'nji'teje'm pa' niwhe'yeyu'? Qa nite' ƚeke' qu' naqsiijkii qu'nte' neteke'ju' qe mexe i'nji'teje'm nakha'an.\x * \xo 2:19 \xt Jn 2:9\x* \v 20 Nam hatse' na' neƚuji' na' niwhe'yeyu' qa' newetkax, qa hik nakha' na' neƚuji' qu' nite' neteke'ji'.\x * \xo 2:20 \xt Mr 13:24; Lc 17:22; 18:12; Jn 16:16-20\x* \v 21 Ham yok'oyini'ij na'aj ewi'ƚ witqhinawat ƚawa'ma'x pa'qu' ƚepk'eye'en ink'ayik'e qe na'aj ink'ayik wapilje'm qa nite' qi, qa' niwjafitik'i pa'qu' ƚawa'ma'xe' ma' qa' les net'ijaifik'i pa'qu' ƚawjaf'iye'.\x * \xo 2:21 \xt Lc 19:36\x* \v 22 Qa nite' ƚeke' iye qu' na'natsi'yik'iju' ink'ayik'e winoye' ne' ƚ'ajits eƚi'nilij ƚawa'mhii. Qe na'aj ink'ayik wino in ju'fju'fik'i qa tike'ƚijje'm ne' eƚi'nil ƚawa'mhii qa' week hame' pa' wino'ok'i qa pe' eƚi'ni'ik'i iye. Ma' qa hik ta'ƚijupi' qu' eni'ƚji' yijat'ij pa'qu' ink'ayik'e winoye' pe'qu' ink'aiki'ye' ƚ'aje' eƚi'niye' hats'inha qa' week ƚunyejeyi'iƚ yijat'ij.—\x * \xo 2:22 \xt Lc 5:37; Jn 6:27\x* \s1 Teiƚi'ijkii in nit'ijji' pe' ƚei trigo in mexe witwapiihijiitax (sábado). \r (Mateo 12:1-8; Lucas 6:1-5) \p \v 23 In yamets ka' witwapiihijii (sábado) ha' Jesús in ik qa nekik'iju' ha' wit'enekju', qa he' ƚ'ijatshenhei qa teiƚi'ijkii in nit'ijji' ke' ƚei trigo qa tuj.\x * \xo 2:23 \xt Mr 10:10\x* \v 24 Ma' qa he' fariseol qa yit'ijets ha' Jesús: —Jeƚ qeku'nek, ¿inhats'ek in yaqsiijkii aka' nite' ƚenexke'ej in mexe witwapiihijii (sábado)?—\x * \xo 2:24 \xt Mr 7:3\x* \v 25 Ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ hekhewe'en: —¿Me nite' les qu' ejeƚi'ƚ na' witfaakanek kakha' yaqsiijkii ka' David'ik'i qa ke' ƚijts'eyek haamija pa'qu' ƚaqe' qa qi in iyipkunju'?\x * \xo 2:25 \xt Lc 1:27; Hch 2:45; Ap 7:16\x* \v 26 Ka' David'ik'i qa uyetsji' ke' t'ejutshenheti'yets na' Dios, ka' ƚahats'ij mexe qiji' in pa'i ipji' kakha' Abiatar'ik'i, ka' David'ik'i qa tuj ke' pan qa weeki'ƚij ke' ƚijts'eyek. Ke' pan nite' ƚenexke'ej qu' netujƚe pe'ye', uja'xƚe ne'ej pa'il in ƚenexke'ej qu' netuj.—\x * \xo 2:26 \xt 1S 21:1-6; Lv 16:32; Ex 25:30; Hch 4:1\x* \v 27 Qa yit'ij iye: —Ha'ne neƚu witwapiihijii (sábado) in wanaqsi'jijkii qe qa ni'fen ene' jukhew, qa nite' wanaqsiijkii qu' natsat'etsipji' ene' jukhew.\x * \xo 2:27 \xt Col 2:16\x* \v 28 Qa hik ta'ƚijupi' ha'ne Ƚa's na' Jukhew in hik ha'ne tenek'enhe'yij na' neƚu witwapiihijii.—\x * \xo 2:28 \xt Mr 2:10; Ro 7:25; 1Co 8:6; Col 3:22; Lc 6:5\x* \c 3 \s1 Jesús qa yiƚin pa' ewi'ƚ jukhew yisƚax pa' ƚokoyik'i. \r (Mateo 12:9-14; Lucas 6:5-11) \p \v 1 Ha' Jesús qa uyifi iye ke' witlijtsitjii, qa hik hakha'a' ha' ewi'ƚ jukhew yisƚax ka' ƚokoyik'i.\x * \xo 3:1 \xt Mr 1:21,39; 4:6; 5:29; 9:18; 11:20-21; Stg 2:2\x* \v 2 He' jukhew yejeƚijju' qe qa' ni'wenij qu' niƚinji' in mexe witwapiihijiitax (sábado), hats'inha qu' ƚeke'ye' qu' nit'ijets qu' uƚ'axe' qu' naqsiijkii aka'an.\x * \xo 3:2 \xt Ap 12:10; Lc 6:7; 14:1,3; 20:20; Hch 8:7; Mr 2:23; Lc 13:10\x* \v 3 Ma' qa ha' Jesús qa yit'ijets ha' jukhew yisƚax ka' ƚokoyik'i: —Eniipha'm. Ats'ap'ayi'i' hane'e'in ha'ne ƚeqewuk'uji'.— \v 4 Qa ha' Jesús qa nifaakanji'ju' hekhewe'en: —¿Ƚekpa' ƚeke' qu' jintaqsiijkii ha'ne witwapiihijiiji' (sábado)? ¿Me pa' ƚe'wis, me i'nƚi'i pa' uƚ'ax? ¿Me jitiƚin pa'qu' ewi'ƚe', me i'nƚi'i qu' jintalan?— Qa hamƚe yeku'ƚe' hekhewe'en.\x * \xo 3:4 \xt Fil 2:12; Stg 5:20\x* \v 5 Ha' Jesús qa yeeƚji'teje'm hekhewe'en lesƚe in nayu'kii qa ika'metkii iye qe ta'ƚijupi' hekhewe'en in t'units pe' ƚatawjets qa nite' nek'enheyu'ets. Ma' qa yit'ijets ha' jukhew: —Ijin na' okoi.— Qa yijin ha' ƚokoi qa aje'eƚ naxpa'l.\x * \xo 3:5 \xt Stg 1:19; Ex 7:13; Ro 11:25; Mr 8:25\x* \v 6 Ma' qa ikfik'ikii he' fariseol qa aje'eƚ tafaakate'yi'ƚijju' he' tek'enetsek ha' Herodes pa'qu' ƚeqfenyejeyi'ij qu' nilan ha' Jesús.\x * \xo 3:6 \xt Mr 7:3; 15:1; Mt 12:13,14; 22:16; Mr 11:18; Jn 5:18; 6:27\x* \s1 Pe' olots jukhew qa efuts nijayanik'i pa' Jesús pa' ƚotkoyek'i pe' qi kaƚi'. \p \v 7 Ha' Jesús qa ikik'ui iye hakha' i'ntaxi', qa ƚijts'eyek he' ƚ'ijatshenhei in ikiiju' ke' qi kaƚi'. Qa' olootsija iye he' nijayanik'i he' ta'ƚi' ha' sehe' Galilea qa he' ta'ƚiyek ha' sehe' Judea\x * \xo 3:7 \xt Mt 4:24-25; 12:15-16; 17:22; Lc 1:5; 6:17-19\x* \v 8 qa he' ta'ƚii ha' Jerusalén, qa he' ta'ƚiyek ha' sehe' Idumea, qa he' neƚu'uju'ƚ ta'ƚii hakha' ƚajaika' ai ha' haqqi' Jordán, qa hekhewe' ta'ƚiyek he' metitsi'm he' witsetits Tiro qa ha' ha' Sidón, qe in i'ye'ej wetju'ƚ week ke' yaqsiijkii ha' Jesús, ma' qa namii.\x * \xo 3:8 \xt Mt 23:37; Lc 3:3; Hch 21:7; Gn 49:13\x* \v 9 Ha' Jesús qa yiyaji'ijets he' ƚ'ijatshenhei qu' nimetinheti'm ewi'ƚe' witinhitjiye' hats'inha qa'nte' puk'uyi'ik'ui he' namii,\x * \xo 3:9 \xt Jn 21:8\x* \v 10 qe in hats olots he' niƚinju', ma' qa he' week wanqaats'eju' hats watkatitij wetepji' in yisu'un qu' net'eku'mets.\x * \xo 3:10 \xt Hch 8:7; Jn 20:17\x* \v 11 Qa week pe' i'nji' pe' inwo'metets in yi'wenji'ij ha' Jesús qa wonokok'enjiiju' ƚ'ejuyi'jii, qa tayaiji'ij, qa yitji'jij: —¡Akha' Ƚaa'sija pa' Dios!—\x * \xo 3:11 \xt 2Co 6:17; Lc 4:34,41; 8:47; 11:24\x* \v 12 Qa ha' Jesús qa yaq'ayinji'jij qa yitjiijets qu' hasu'uj nenfel pekhewe'en pakha' ƚunyee'jija hakha'an.\x * \xo 3:12 \xt 2Ti 4:2; Mr 1:34\x* \s1 Jesús qa t'eku'miiji'kii pe' doce (12) apóstoles. \r (Mateo 10:1-4; Lucas 6:12-16) \p \v 13 Ha' Jesús qa ikik'ipha'm ke' utek, qa hik hakha'a' qa yejeƚiiji' qa taya'yiiji'kii he' yisu'un qa ikji'jetspha'm ha' i'ni' qa ewi'ƚ i'ni'ƚi'.\x * \xo 3:13 \xt Mt 4:8\x* \v 14 Ma' qa t'eku'miiji'kii he' doce (12) jukhew, hats'inha qu' hik hekhewe'ye' qu' ƚijts'eyek'ekii qa hik hekhewe'ye' iye qu' nukinkii qa' nenfel ke' ƚe'lijei,\x * \xo 3:14 \xt Hch 1:2; Jud 17; Mr 1:4\x* \v 15 qa qu' netisij iye pa'qu' ƚet'unhaxitsijup qu' nukinfik'ikii pe' inwo'metets. \v 16 Enewe'en ƚiyits hekhewe' doce (12) t'eku'miiji'kii: Hakha' Simón (hikha' ƚenqii iye Pedro),\x * \xo 3:16 \xt Mr 11:11; Jn 1:35-51; Mt 16:17; Hch 10:32\x* \v 17 ha' Jacobo (Santiago) ƚa's ha' Zebedeo qa ha' ƚek'inij Juan, (hik hekhewe' ha' Jesús ƚeqiyitsij Boanerges, ikji': “ƚelits na'aj tejen”),\x * \xo 3:17 \xt Hch 12:2; Jn 21:2,7; Ap 6:1\x* \v 18 qa ha' Andrés, ha' Felipe, ha' Bartolomé, ha' Mateo, ha' Tomás, ha' Jacobo (Santiago) ƚa's ha' Alfeo, ha' Tadeo, ha' Simón hikha' i'nji'teje'm pa'aj pe' ƚiyits cananita neqwumhiyu'taxij pa'aj pe' Roma ƚeiƚets\x * \xo 3:18 \xt Jn 1:43-48; 6:5,7,8; 11:16; 12:21-22; 14:5,8-9; 14:5; 20:24,26-28; 21:2; Hch 1:13\x* \v 19 qa kakha' iye Judas Iscariote. Hikka' t'ihinij ha' Jesús.\x * \xo 3:19 \xt Mr 14:10,43; Hch 1:16,25\x* \s1 Jesús qa titijiti'yijets qu' nata'ƚijets pa' ƚet'unha'x pa' Beelzebú. \r (Mateo 12:22-32; Lucas 11:14-23; 12:10) \p \v 20 Ma' qa i'nk'aƚe ha' Jesús qa uyifi ke' wititsi', qa hik hakha'a' iye qa k'aƚaƚij iye he' olots jukhew qa efuts, ma' qa nite' ƚeke' qu' netek ha' Jesús qa he' ƚ'ijatshenhei iye. \v 21 He' ƚejefets in nikfe'lets aka'an in ƚunye'jkii ha' Jesús, qa nektaxii qu' neka'x, qe titijiti'yijets in hats nite' teik'uneikii.\x * \xo 3:21 \xt Lc 2:48; Jn 2:3-4; 7:3-5\x* \v 22 Qa hekhewe' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei ta'ƚii ha' Jerusalén qa yit'ijju'ek: —¡Nakha'an i'nji' pa' Beelzebú! hikpa' ƚatata pe' inwo'metets qa hikpa' ta'ƚijets pa' ƚet'unha'x in yukinik'uifik'ikii pe' inwo'metets.—\x * \xo 3:22 \xt Mt 2:4; 9:34; 10:25; 12:24,27; Lc 11:15-19; 12:24,58; 3Jn 10; Ap 9:20; 18:2\x* \v 23 Ma' qa ha' Jesús qa taya'yii hekhewe'en, qa nifeli'm ka' yejeyumtshenijupi', qa yit'ij: —¿Pa'n ƚunye'j na' Satanás qu' ƚakha' ye'ƚe ƚete'm qu' ne'nukinƚefik'i?\x * \xo 3:23 \xt Mt 12:25-29; Lc 11:17-22\x* \v 24 Pa'qu' ewi'ƚe' witset qu' nawatk'esa'xju' qa' napilƚe wetju'ƚkii, pakha'an qa nite' ƚeke' qu' nape.\x * \xo 3:24 \xt Lc 4:5\x* \v 25 Pe'qu' ewi'ƚe' wititsi'ye' in watk'esa'xju' qa wapilƚe wetju'ƚkii, nite' ƚeke' iye qu' pakhaayi'ij qu' ewi'ƚ na'ni'. \v 26 Qa na' Satanás qu' neqet'ets wetju'ƚkii qa qu' napilƚe wetju'ƚkii iye, nite' ƚeke' qu' pakhaayi'ij qu' na'ni', ma' qa' aje'eƚ hame'. \v 27 Qa hamƚe pa'qu' ewi'ƚe' qu' nuyetsji' pe'qu' ƚetsi'ye' pa'qu' ewi'ƚe' jukhewe' t'un ma' qa' nenitka'mij pe'qu' ƚewekwekitse' qu' nite' nojoye' qu' nophe'ƚ, nophe'ƚ yijat'ij ma' qa' hayitse' qa' ƚeke'ye' qu' neka'xik'ui pe'qu' ƚewekwekitse'.\x * \xo 3:27 \xt Mr 15:1\x* \v 28 Yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets, in week pa'qu' ƚunye'je'ƚe qu' ƚewuƚ'axe' ene' jukhew qa efuts iye in ƚeke' qu' netwumhiti'yik'ui, qa week iye pe'qu' ƚe'lijeye' in uƚ'etstaxik'i qa ƚeke' iye qu' netwumhiti'yik'ui.\x * \xo 3:28 \xt Mt 12:31-32; Lc 12:10\x* \v 29 Qa pakha'ƚe qu' uƚ'axi'ik'i pa'qu' ƚ'anye'ji'ij na' Espíritu Santo qa' nite' ƚeke'ye' qu' niwu'mik'ui aka'an, ma' qa' hik aka'ƚe qu' ƚunye'je' qa' amane'ƚi'ij week ƚahatsiyij.—\x * \xo 3:29 \xt Hch 7:51; He 6:4-6; 10:26-29; 1Jn 5:16; Mr 14:64\x* \v 30 Ha' Jesús in yit'ijets aka'an hekhewe' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei, qe hekhewe'en yit'ijju': —Nakha'an i'nji' pa' ewi'ƚ espíritu uƚ'ax.—\x * \xo 3:30 \xt Lc 11:24\x* \s1 Pe' ƚenene qa pe' ƚek'injats pa' Jesús. \r (Mateo 12:46-50; Lucas 8:19-21) \p \v 31 Ma' qa namii ke' ƚenene qa he' ƚek'injats iye ha' Jesús, qa amaneiƚefik'i, qa iyintaxii qu' nak'ekuniifik'i.\x * \xo 3:31 \xt Mt 1:16; Jn 2:12\x* \v 32 Qa hekhewe' i'nijup k'ooyijji' ha' Jesús, qa nifeli'm, qa yit'ijets: —Ke' enene qa he' ek'injats amaneifik'i, qa iyintax ei.—\x * \xo 3:32 \xt Mr 6:3\x* \v 33 Ha' Jesús qa yit'ij: —¿Ƚek pekhe' nene qa ƚek pekhewe' k'injats iye?— \v 34 Qa yeeƚipji' he' k'ooyijji' in i'nijup, qa yit'ij: —Enewe'en hik enewe' nene qa k'injats iye.\x * \xo 3:34 \xt Hch 9:30\x* \v 35 Qe pa'qu' ƚunye'je' qu' naqsiijkii pa'qu' nisu'un na' Dios, pakha'an k'inij qa k'inja' iye qa nene iye.—\x * \xo 3:35 \xt Ro 8:27; Ga 1:4; Ef 1:9; 1Jn 2:17\x* \c 4 \s1 Pa' iwenq'enhena'x. \r (Mateo 13:1-9; Lucas 8:4-8) \p \v 1 Ha' Jesús qa ewi'ƚij iye in i'nq'ijatsheni' ha' ƚotkoyek'i ke' qi kaƚi'. Ma' qa not'axii he' olootsija jukhew qa efuts iye, ma' qa t'ilitji'ju' ke' witinhitjii qa i'nju', qa hekhewe'ƚe olots jukhew qa efuts iye qa i'ni' ha' sehe' ƚotkoyek'i ha' iweli'.\x * \xo 4:1 \xt Mt 28:20; Hch 4:2; 2Ti 4:11\x* \v 2 Ma' qa yijatshenij ke' olots wekwek yejeyumtshenijupi', qa yit'ij ka' i'nq'ijatshenij:\x * \xo 4:2 \xt Mr 11:18; 12:1; Hch 2:42; 17:19\x* \v 3 —Ek'en qeku'ni'ƚik'i ek aka'an, ewi'ƚ pa' iwenq'enhena'x ikfik'i qu' newenq'en.\x * \xo 4:3 \xt Ga 6:7\x* \v 4 Ma' qa in we'nq'en, qa na'l pe' ƚoqoƚoi namji'ju'kii pa' wit'ikheyi'j qa namii pe' junatai qa tuj.\x * \xo 4:4 \xt Mr 8:27; Ga 5:15\x* \v 5 Qa pekhewep iye qa namji'ju'kiyek pa' uteket qa nite' qi pa'qu' seheeyi'ija, ma' qa aje'eƚ qhufje'm qa ta'ƚ qe nite' akaptitsik'ui.\x * \xo 4:5 \xt Mr 10:52\x* \v 6 Qa nekpha'm ne' junu' qa yaq'alij, qe nite' ijetits pe' ƚefitetsii, ma' qa yisƚax aje'eƚ.\x * \xo 4:6 \xt Mr 3:1\x* \v 7 Qa pekhewep iye qa namji'ju'kiyek pa' tiiket. Qa pe' tii in ta'ƚ qa tik'eyijju', ma' qa ham iye ƚeye'. \v 8 Qa pekhewep iye qa namijukiyek pa' ƚe'wisji' sehe', qa ta'ƚ qa qitspha'm, ma' qa na'l pe' ƚei, uja'x pe' yamets treinta (30) pe' ƚei, qa pekhewep qa sesenta (60) pe' ƚei, qa pekhewep iye qa cien (100) yametsek pe' ƚei.—\x * \xo 4:8 \xt 1P 2:2; Jn 15:5; Col 1:6\x* \v 9 Ha' Jesús qa yit'ij iye: —Pakha' qu' nana'li'm ƚekfiiye' qa' nepiye'ek'iha aka'an.—\x * \xo 4:9 \xt Is 6:9; Jer 5:21; Ez 12:2; Mr 8:18; Lc 14:35\x* \s1 Inhats'ek eke' yejeyumthsenijupi'kii. \r (Mateo 13:10-17; Lucas 8:9-10) \p \v 10 Ma' qa in hats uja'xƚi'iƚkii he' doce (12) ƚ'ijatshenhei qa hekhewep iye, hekhewe'en qa nifaakanijha pa' ikji'ha kekhewe' yejeyumtshenijupi'.\x * \xo 4:10 \xt Mr 11:11; 12:1\x* \v 11 Qa yit'ijiju'ƚ: —Ehe, ekheweli'ƚ ƚenexke'ej qu' enikfe'li'ƚets ekewe' nite' hayiits qu' nana'l pa'qu' nenikfe'lets t'ejuyets na' tenek'enheiji' na' Dios. Qa nekhewe'ƚe i'nfik'i, qa wekwekƚe wetjeyumtshenimijupi' in tefelhiti'yi'm.\x * \xo 4:11 \xt 1Co 2:7; Mr 1:15; Ro 9:27\x* \v 12 Hats'inha \qt in yejeƚtaxju', yi'wentax qa nite'ƚe nikfe'lij, in tek'entaxets, yepi'ye'tax qa nite'ƚe nikfe'lik'i. Qa qu' nepiyetax iye qa hik ƚunye'j qu'nte' nepiyeye'. Qe nite' wenink'aihit ma' qekha netwumhitiitaxik'ui pe' ƚewuƚ'ets.—\qt*\rq (Is 6:9)\rq*\x * \xo 4:12 \xt Mr 7:18\x* \s1 Pa' ikji'ha kekhewe' yejeyumtshenijupi'. \r (Mateo 13:18-23; Lucas 8:11-15) \p \v 13 Qa yit'ijets iye he' ƚ'ijatshenhei: —¿Me nite' ƚenikfe'li'ƚik'i aka' ewi'ƚ wetjeyumtshenijupi'? ¿Qa pa'n qu' ƚunyeje'ek qu' enikfe'li'ƚets week kekhewep iye wetjeyumtshenijupi'?\x * \xo 4:13 \xt Mr 12:1\x* \v 14 Pa' iwenq'enhena'x yenju' eke' wi'tlijei.\x * \xo 4:14 \xt Ga 6:7; Mr 16:20\x* \v 15 Enewe' jukhew qa efuts hik ƚunyejei aka'an, pe' ƚoi namji'ju'kii pa' wit'ikheyi'j. Enewe'en in yepi'ye'taxik'i eke' wi'tlijei, ma' qa aje'eƚ namii na' inwo'met qa nitka'mij eke' wi'tlijei we'nentaxji'ju' ƚatawe'j.\x * \xo 4:15 \xt Mr 8:27; Mt 4:10; Lc 6:47\x* \v 16 Pekhewep iye qa hik ƚunyejeyek aka'an, pe' ƚoi namji'ju'kii pa' uteket. In yepi'ye' ek'i eke' wi'tlijei qa yisu'unik'iha' qa aje'eƚ t'eku'mi'.\x * \xo 4:16 \xt Jn 5:43; 15:11\x* \v 17 Qa in nite'ƚe ijetits pe'qu' ƚefitetsiye' qa nite' ƚeke' qu' nape. Ma' qa qu' natjaajinhetii qa' netitijiti'yijetskii pe' wekwek i'nƚi'i qu' natawitjaxtii qe ta'ƚets ekewe' wi'tlijei, ma' qa aje'eƚ yili'ijju'.\x * \xo 4:17 \xt 2Co 1:4; Jn 16:1\x* \v 18 Qa pekhewep iye qa hik ƚunyejeyek iye aka'an, pe' ƚoi namiju'kii pa' tiiket. Pekhewe'en in yepi'ye' ek'i eke' wi'tlijei, \v 19 qa in ta'ƚƚe'ets pakha' wittawje'mete'ej pe' wekwek ƚunyejeikii ha'ne sehe' ipji' qa pakha' iye jiyaqanijkii eke' wekwek qu' qi qu' jitawq'axintax, qa week iye pakhape' iye wekweke' qu' qi qu' nisu'untax, ekewe'en in uiji'teje'm ma' qa tik'eyijju' eke' wi'tlijei qa ham ƚeye'.\x * \xo 4:19 \xt 1P 5:7; Lc 8:14; 16:8; Ef 1:21; Mt 13:22; 2P 1:4; 2:10; Ro 1:13; Tit 3:14; Jud 12\x* \v 20 Qa pekhewep iye qa hik ƚunyejeyek aka'an, pe' ƚoi namji'ju'kii pa' ƚe'wisji' sehe'. Pekhewe'en in yepi'ye' ek'i eke' wi'tlijei, ma' qa t'eku'miju'ƚha qa na'l pe' ƚei, na'l pe' yamets treinta (30) pe' ƚei, qa pekhewep qa sesenta (60) yamets pe' ƚei, qa pekhewep iye qa yametsek cien (100) pe' ƚei in ewi'ƚtax pe'qu' ƚo'ye'.—\x * \xo 4:20 \xt Lc 6:47; Col 1:10\x* \s1 Yejeyumtshenijupi' pe' fetitjii. \r (Lucas 8:16-18) \p \v 21 Ha' Jesús qa yit'ijji'ju' iye: —¿Me tetka'x pe'qu' fetitjiye' ma' qa' ne'nenifi ƚatawe'j pa'qu' witiwhi'la'xe' i'nƚi'i qu' ti'najki'ye'? Nite'. Nite' ƚe'wisijupi'. ¿Me nite' we'nenpha'm yijat'ij ma' qa week nalitipji'?\x * \xo 4:21 \xt Lc 5:18; Ap 1:12\x* \v 22 Qe ham pa'qu' natat'inhetiitaxkii qu'nte' ne'twenheti'ye' hatse'. Week qu' ne'twenhetii week pe' ham nikfeletaxets qa' netfelhitii hatse'.\x * \xo 4:22 \xt 2Co 4:11\x* \v 23 Pakha' qu' nana'li'm ƚekfiye' qa' nepiye'ek'i aka'an.—\x * \xo 4:23 \xt Mr 4:9\x* \v 24 Qa yit'ij iye: —Maxtayitiƚik'iha week ekewe' ƚespi'ye'eƚij. Qe pa'qu' equk'eyi'iƚij pa'qu' isu'uni'ƚ qu' enikfe'li'ƚets, qa' hik ƚuk'eyejeek pa'qu' esti'yi'ƚij, qa' ewi'ƚij iye qu' les esti'yi'ƚij. \v 25 Qe pa'qu' hats nana'li'm qa' ewi'ƚij iye qu' netesti'yij, qa pa'qu' hami'im qa' netitkamhiti'yij iye pe'qu' nana'ltaxi'm.—\x * \xo 4:25 \xt Mt 25:29; Lc 19:26\x* \s1 Yejeyumtshenijupi' pe' ƚo' in ta'ƚ qa t'ijaipha'm. \p \v 26 Jesús qa yit'ij iye: —Na' tenek'enhe'yi' na' Dios hik ƚunye'j iye aka'an, na'aj jukhew in yenju' ne'ej ƚoqoƚoi ha'ne sehe' ipji'.\x * \xo 4:26 \xt Mr 1:15\x* \v 27 Ma' qa yili'ij qa ima' qa nompha'm, qa week neƚuts ƚunye'j aka'an, qa pe' ƚ'enheiju' qa ta'ƚ qa t'ijaipha'm qa nite'ƚe nikfe'lets pa' ƚunye'jija in ta'ƚ.\x * \xo 4:27 \xt Jn 9:4; Mt 9:24; Mr 5:41\x* \v 28 Ha'ne sehe' hik ha'ne yitaƚit qa tei. Nojopha'm ne'ej ƚesejets qa i'nk'aƚe nekpha'm na'aj ƚenu. Ma' qa hik na'aj i'ni' ne'ej ƚei.\x * \xo 4:28 \xt Col 1:10; Lc 16:7\x* \v 29 Ma' qa in hats yuji' pe' ƚei, qa aje'eƚ yisa'xifi, qe hats yamets ƚahats'ij qu' netenit'ijji'.—\x * \xo 4:29 \xt Jl 3:13; Ap 14:14-19\x* \s1 Yejeyumtshenijupi' ne'ej mostaza ƚo'. \r (Mateo 13:31-32; Lucas 13:18-19) \p \v 30 Ha' Jesús qa yit'ij iye: —¿Pa'n ƚunye'j pa'qu' jinta'wapjuƚeniju'ƚ na' tenek'enheiji' na' Dios, axe'm pa'qu' jintejeyumtshenijupi' qu' hik ƚunye'je'?\x * \xo 4:30 \xt Mr 1:15; 12:1\x* \v 31 Hik ƚunye'j ne'ej ewi'ƚ mostaza ƚo' in we'nenju'. Ewi'ƚƚe in les nite' qi wiikfik'i ne'ej week ƚoi qe we'neniju' ha'ne sehe'.\x * \xo 4:31 \xt Mt 17:20; Lc 17:6\x* \v 32 Ƚa'mek, in we'nenju' qa ta'ƚ qa qipha'm, qa hik ne'ej qa les in qipha'm ne'ej week ƚesejets wit'enheiju' (hortalizas), qa ne'ej ƚakjil qa ijetits, \qt ma' qa namii ne'ej junatai qa tupiyifi na'aj ƚeq'eneƚeya'x.—\qt*\rq (Ez 17:23)\rq*\x * \xo 4:32 \xt Ga 6:7; Lc 11:42; 12:33; Mt 24:35; Hch 17:24; Ef 6:9; Ap 21:10\x* \s1 Inhats'ek in uja'xƚe eke' yejeyumtshenƚi'ijupikii. \r (Mateo 13:34-35) \p \v 33 Qa olots kekhewep iye yejeyumtshenijupi' in ƚunyejeyek ekewe'en in nifeli'm he' jukhew qa efuts iye eke' wi'tlijei, in ƚaq'ajijek pakha' ƚuk'e' qu' ƚeke'ye' qu' nenikfe'lik'i,\x * \xo 4:33 \xt Lc 6:47; Jn 18:32; Mr 12:1; Jn 16:12\x* \v 34 qa nite' iyet qu' ham nejeyumtsheni'ijupi', qa nifelƚeji'ji'mha he' ƚ'ijatshenhei qa hats uja'xƚejiiƚkii.\x * \xo 4:34 \xt Mt 9:10; Mr 10:10; Lc 6:1; Jn 6:3; Hch 6:1\x* \s1 Jesús qa yaq'ayinij pa' t'unik'i qa pa' iweli'. \r (Mateo 8:23-27; Lucas 8:22-25) \p \v 35 Hik kakha' ka' neƚuji' in hats metju' junu', qa yit'ijets he' ƚ'ijatshenhei: —Yape jitajawe'jiiteje'm na' ƚajaika' ene' kaƚi'.— \v 36 Qa wetfeli'm hekhewe' olots jukhew qa efuts iye, ma' qa he' ƚ'ijatshenhei qa t'ilitji'ju'kii ke' witinhitjii, hikke' hayiits i'nji'ju' ha' Jesús, ma' qa yijawejiƚteje'm. Qa na'l iye hekhewep iye witinhitjiyits ƚijts'eyek. \v 37 Qa nam ka' qi t'unik'i qa ke' ƚeqe t'uyuyuyits qa tsxiƚtsxiƚji'ju'kii ke' witinhitjii. Ma' qa hats qiyu'ji'ha ka' iweli' ke' witinhitjii.\x * \xo 4:37 \xt Sal 107:25; Jon 1:4; Jud 13\x* \v 38 Qa hakha'ƚe Jesús qa i'ni' ke' ƚetsi'jii ke' witinhitjii, ima'apji' ha' wit'osiyit, ma' qa tijt'otshenheti'yii, qa titijiti'yijets: —Maestro, ¿me nite' ƚenƚ'ilax in hats ji'nuihiyu' qa' nanq'ax'inijju'?—\x * \xo 4:38 \xt Mt 9:24; Mr 5:41; Jn 6:27\x* \v 39 Ma' qa niipha'm ha' Jesús qa yaq'ayinij ka' t'unik'i, qa yit'ijets iye ha' iweli': —¡Ikesimen! ¡Mawapjakitek!— Ma' qa aje'eƚ yili'ij ka' t'unik'i qa ikesimenija iye ha' iweli'.\x * \xo 4:39 \xt 2Ti 4:2; Mt 22:12; Mr 3:4\x* \v 40 Ha' Jesús qa yit'ijets he' ƚ'ijatshenhei: —¿Inhats'ek in qi in ƚe'nijiwe'yi'ƚ? ¿Ye' me mexe hamitsi'ƚ e'm pa'qu' nite' eqekuyejeyi'iƚyij?—\x * \xo 4:40 \xt Mt 8:26; Ap 21:8\x* \v 41 He' ƚ'ijatshenhei qa qi in yitjuƚaxijpha'mkii, qa watfaakateji'ijju', qa yit'ijju': —¿Pa'n ƚunye'jija hane'en, in tek'enets iye ka' t'unik'i qa ha'ne qi iweli' iye qa week ikesimen?—\x * \xo 4:41 \xt Ap 11:11; Mr 1:27; 6:50-51; Jon 1:10,16\x* \c 5 \s1 Pa' sehe' Gadara i'ni' pa' ewi'ƚ i'nji' pa' inwo'met. \r (Mateo 8:28-34; Lucas 8:26-39) \p \v 1 Ma' qa yametsteje'm ha' ƚajaika', ha' sehe' ƚii Gadara. \v 2 Qa in t'ilitju' ha' Jesús qa aje'eƚ namets ha' ewi'ƚ jukhew ta'ƚets ha' nimeƚkuket i'nji' pa' ewi'ƚ espíritu uƚ'ax\x * \xo 5:2 \xt 2Co 6:17; Lc 11:24; Jn 5:28\x* \v 3 qa i'nji'kii ha' nimeƚkuket. Qa ham pa'qu' ƚeke'ye' qu' nonophe'ƚtaxij, foƚoƚik'itax yemjee,\x * \xo 5:3 \xt Lc 23:53; Mr 15:1\x* \v 4 qe olotsij in we'nuihintaxik'i ƚef'iyei ne'ej nijketits (grillos) qa pe' foƚoƚik'il qa ƚokoyei wo'nopheƚtaxijek, qa niwk'itsinƚeji'ijju' qa ƚaq'ajaiji'ijju' pe' foƚoƚik'ilik'i qa pe' nijketits (grillos) qa niwqaƚitji'ijju' iye. Qa ham pa'qu' jukhewe' qu' hik ƚet'unhenye'je' qa' nenyejinju'.\x * \xo 5:4 \xt Ro 16:20; Ap 2:27; Stg 3:7-8\x* \v 5 Qa week neƚuts qa najai iye yijalki'sƚeji'kii ha' nimeƚkuketii qa ha' uteket iye, qa tayaiƚekii qa wenisa'xjiijje'mkii iye pe' utel.\x * \xo 5:5 \xt Jn 9:4; Lc 23:53; Mt 4:8\x* \v 6 Qa in yi'weniju'ƚ ha' Jesús mexe toxtaxii, qa tekumaxiju'ƚ qa wonokok'eni'ju' ƚ'ejuyi'jii. \v 7 Qa yit'unhetik'i in tayai, qa yit'ij: —¿Inhats'ek in ƚanamyii, Jesús, Ƚa's pa' qiji'ha in Dios? Aka' ƚiiji' pa' Dios qu' nek'iyinij ewets qu' hasu'uj atsawtsheten wat'ij.—\x * \xo 5:7 \xt Jn 5:19; He 1:2; Sal 78:35; Ap 20:10\x* \v 8 Hik aka' yit'ij qe ha' Jesús yit'ijets: —¡Ma'ak'uifik'i na' jukhew, espíritu uƚ'ax!—\x * \xo 5:8 \xt 2Co 6:17; Lc 11:24\x* \v 9 Ha' Jesús qa nifaakan: —¿Pa'n ii?— Hakha'an qa yeku'ƚ: —Aka'an yii legión, qe yo'lotsi'ƚha.—\x * \xo 5:9 \xt Mt 26:53; Lc 8:30\x* \v 10 Pe' inwo'metets olotsij in iyinijetskii ha' Jesús qu' hasu'uj nukinik'ui ha' sehe' ƚetset'ijkii. \v 11 Ha' sehe' na'li' ke' olots tafitets taqakiyi'ju' ke' utek ipji'.\x * \xo 5:11 \xt Mt 7:6; 8:30-32; Lc 8:32-33; 15:15-16; Jn 21:15\x* \v 12 Pe' inwo'metets qa yit'ijju' in iyinijets iye: —Ets'ukini'ƚii ne' tafitets qa' etswejini'ƚij qu' nek'uyiƚik'i.— \v 13 Qa ha' Jesús qa ƚexke'ej. Ma' qa ikik'uifik'i ha' jukhew pe' espíritu uƚ'ets, qa uijiteje'mkii ke' tafitets. Ke' tafitets uja'x yamets wetsjuk mil (2.000), ma' qa wekuma'xijiiju'kii ha' koomo'oijo' i'ni' ha' iweli', qa hikha' qa naxiju' in uikii ke' tafitetsik'i.\x * \xo 5:13 \xt 2Co 6:17; Lc 11:24\x* \v 14 Ma' qa he' yejeƚtax ke' tafitets qa wekuma'xkii qa nifelii ha' witset qa he' i'ni' ha' ƚ'ejinqa'wet iye. Ma' qa namii qu' ni'wen kakha' ƚunye'jkii.\x * \xo 5:14 \xt Stg 4:7\x* \v 15 Qa in namii ha' i'ni' ha' Jesús qa yi'wen ha' jukhew i'ntaxji' pe' inwo'metets, in i'nju' qa ikesimen, qa hats teqhinatai iye qa hats teik'unei iye, qa hik hakhaa'ija iye hakha' i'ntaxji' pe' milits inwo'metets. Ma' qa nijiwei hekhewe'en.\x * \xo 5:15 \xt Mt 9:32; Mr 5:9; 1P 4:7; Sal 147:11; Pr 1:7; Ap 14:7\x* \v 16 Hekhewe' yi'wenijha qa nifelimik'i kakha' ƚunye'jkiiha hakha' i'ntaxji' pe' inwo'metets, qa kekhewe' iye tafitetsik'i ka' ƚunye'jkii.\x * \xo 5:16 \xt Mt 9:32\x* \v 17 Ma' qa hik pa'aj qa iyinijetskii ha' Jesús qu' nakik'ui iye ha' ƚeqe sehe' hekhewe'en. \v 18 Ha' Jesús in hats i'nji'ju' iye ke' witinhitjii, qa hakha' i'ntaxji' pe' inwo'metets qa iyintaxijets qu' nijayan. \v 19 Ha' Jesús qa nite'ƚe ƚexke'ej, qa yit'ijets: —Mapilii yijat'ij pe' etsi', pe' etsetifets, qa' enfeli'mik'i week ekewe' wekwek yaqsi'j e'mijkii na' Yatsat'ax'inij, qa pa'n ƚunye'j iye in qi in neq'elet'ej.—\x * \xo 5:19 \xt Col 4:1; Jud 5; Lc 1:25; 8:39; Hch 15:17; Ro 9:28\x* \v 20 Ma' qa ik, qa yapeƚek qa nifelji'ju' he' witsetits Decápolis pa'n ƚuk'el kekhewe' wekwek in qitsija in yaqsiimijkii ha' Jesús hakha'an. Ma' qa week qi in yitjuƚaxijpha'mkii.\x * \xo 5:20 \xt Mr 1:4; 7:31; Mt 4:25; Ap 17:6\x* \s1 Pa' Jairo pe' ƚasi' qa pe' efu t'eku'mets pa' ƚ'uihitjii pa' Jesús. \r (Mateo 9:18-26; Lucas 8:40-56) \p \v 21 In hats yamijiiteje'm iye ke' witinhitjii ha' ƚajaika', qa not'axii iye he' olootsija jukhew qa efuts yeqewuk'un ha' Jesús. Ma' qa hik ta'ƚijupi' ha' Jesús in hik hakha'ƚe amani' ke' qi kaƚi'iiju'.\x * \xo 5:21 \xt Mr 2:4\x* \v 22 Ma' qa namii ha' ewi'ƚ hekhewe' witlijtsitjii tenek'enhe'yij (oficiales), ƚii Jairo, qa in yi'wen qa wonokok'enetsju' ƚef'iyeyiiju' ha' Jesús.\x * \xo 5:22 \xt Ap 19:10\x* \v 23 Qa qi in iyinets, qa yit'ij: —Ke' yasi' hats k'esik'i qu' nawa'm. Te'ƚun eku'n wat'ij qu' ku'mipji' qa' net'un qa' iƚa'xe' iye ke' yasi'.—\x * \xo 5:23 \xt 1Ti 5:22; Mr 6:56\x* \v 24 Ma' qa ha' Jesús qa yijayan. Qa ƚatsiyik'i iye he' olootsija jukhew qa efuts qa watkatitij wetepji'. \v 25 Qa ewi'ƚ ke' efu i'nji'teje'm he' watkatit wetepji', hats tooxik'i pa'aj in wanqaats'e' nite' hamitsik'ui pe' ƚ'athits qa hats yamijets doce (12) ƚeqe'ninqapitsij.\x * \xo 5:25 \xt Lc 8:43\x* \v 26 Qa olotsij in yawtshetenji'ij in yeqjunhetinentaxkii pe' olots weihetets witeqjunhetits ƚeiƚets, qa hats naq'axiji' week pekhewe' na'ltaxi'm ƚaq'astayik'i qa ham pa'qu' napaliti'm, yape'enha les in qi'ij.\x * \xo 5:26 \xt Fil 1:29; Col 4:14\x* \v 27 Ke' efu in tek'enjiijkii qa tenifaakateijiiju' ke' yaqsiijkii ha' Jesús, kikhe'en qa ta'ƚii ƚ'anu in wetjuk'etetsji', qa t'eku'mets pa'aj ha' ƚ'uihitjii.\x * \xo 5:27 \xt Jn 20:17; Lc 19:36\x* \v 28 Qe pa' ƚaqjamtikineye'jkii in yumti'ija qa yit'ij: —Qu' he'yeku'mets na' ƚ'uihitjiiƚe ma' qa hats natsaxpa'lij pa' yaatshe'k.—\x * \xo 5:28 \xt Mr 6:56; Hch 16:31\x* \v 29 Qa hik pakhaa'ijha pe' ƚ'athits qa hamitsik'ui, qa wonoksi'wen in hats hamiikii pa' ƚaatshektax.\x * \xo 5:29 \xt Lc 7:7\x* \v 30 Ma' qa ha' Jesús qa' hatsƚe yoksi'wen pa'aj pa' ƚet'unha'x in ikfik'i. Qa tetwek'elaxiju'ƚ hekhewe' nijayanik'i, qa yit'ij: —¿Ƚekpa' t'eku'mets ha'ne yuihitjii?—\x * \xo 5:30 \xt Lc 5:17; 6:19; 8:46; 19:36; Mr 2:13\x* \v 31 Qa he' ƚ'ijatshenhei qa yit'ijiju'ƚ: —Hats inek ƚi'wen ene' watkatit wetepji', qa ƚit'ij: ¿Ƚekpa' t'eku'm yiwets?— \v 32 Qa hakha'ƚe Jesús qa yape'enha yejeƚ ji'teje'mkii hekhewe' yeqewuk'un qe qa' ni'wen kikhe' efu t'eku'mets pa'aj. \v 33 Ma' qa ke' efu qa nikfe'lik'i in hats naxpa'l qa tsalalkii qe nijiwei, qa ikets qa wonokok'enifi ƚef'iyeyiiju' ha' Jesús. Qa tetfeliji'm week pa' ƚunyeejkiiha.\x * \xo 5:33 \xt Lc 8:47; Jn 14:6\x* \v 34 Ha' Jesús qa yit'ijets: —Yasi', pa' nite' eqekuye'j hikpa' ta'ƚets in hats ƚanaxpa'l. Yape ma, hasu'uj e'nijiwei. Pa' qi awtshektax hats ƚanaxpa'lijha.—\x * \xo 5:34 \xt Mt 8:10; 9:22; Mr 6:56; Hch 4:10; 5:29\x* \v 35 In mexe iyet ha' Jesús qa namets he' jukhew ta'ƚii ke' ƚetsi' hakha' witlijtsitjii tenek'enhe'yij (Jairo), qa nifeli'm, qa yit'ijets: —Ke' oqwomeki'ik'i hats wa'm. Yape iwejinƚe na' maestro.—\x * \xo 5:35 \xt Mr 4:38; Ef 4:11\x* \v 36 Qa ha' Jesús in yepi'ye' hekhewe'en aka' yit'ijju', qa yit'ijets hakha' witlijtsitjii tenek'enhe'yij (Jairo): —Hasu'uj e'nijiwei, ewi'ƚƚe qu' hasu'uj inqeku'.—\x * \xo 5:36 \xt Jn 6:20\x* \v 37 Qa nite' ƚexke'ej pakhape' iye qu' nijayan, qe uja'xƚe ha' Pedro qa ha' Jacobo (Santiago) qa ha' Juan, Jacobo (Santiago) ƚek'inij.\x * \xo 5:37 \xt Lc 6:14; Hch 12:2; Jn 21:7\x* \v 38 In yamets ke' ƚetsi' hakha' witlijtsitjii tenek'enhe'yij (Jairo), ha' Jesús qa yi'wen hekhewe' t'aiji' qa hekhewe' iye ipju' qa qi in yejtsi'le' wetju'ƚ. \v 39 Qa uyifi ke' wititsi', qa yit'ijji'ju': —¿Inhats'ek in ƚenejtsile'eƚ wetju'ƚ qa ƚapi'ƚju' iye? Nekhe' ome'ƚaski' nite' wa'm, ima'ƚe.—\x * \xo 5:39 \xt Mt 9:23,24; Lc 1:7\x* \v 40 Ma' qa talakaxtiiju' ha' Jesús. Qa ha' Jesús qa yuki'nfik'ikii he' weekji' qa uja'xƚe in t'eqe'mets ha' ƚatata qa ke' ƚenene iye qa he' hats ƚijts'eyek, ma' qa uyetsjikii ha' i'ni' ke' ome'ƚaski'.\x * \xo 5:40 \xt Col 3:21\x* \v 41 Qa t'eku'mi' ha' ƚokoi ke' ome'ƚaski', qa yit'ijets: —¡Talita cumi!— Ikji': —Ome'ƚaski', akha' hit'ij ewets, ¡eniipha'm!—\x * \xo 5:41 \xt Lc 1:7; Mr 1:31; 2:11; 4:27,38; 9:27; 14:41-42\x* \v 42 Qa hik akaa'ijha ke' ome'ƚaski' qa niipha'm qa aje'eƚ t'otsjo' iye. Ke' ome'ƚaski' doce (12) ƚeqe'ninqapits. Qa hekhewe' ƚ'alhei qa qi in yitjuƚaxijpha'mkii.\x * \xo 5:42 \xt Mr 9:27; 16:8; Mt 11:5; Hch 10:45\x* \v 43 Ha' Jesús qa yiyajitaxetskiiha, qa yittaxijets qu' hasu'uj nenfeli'ƚi'm pe'ye'. Qa yit'ijets iye qu' netisij pa'qu' ƚaqe' qu' netuj ke' ome'ƚaski'.\x * \xo 5:43 \xt Mr 1:44; Lc 8:56\x* \c 6 \s1 Jesús qa i'nq'ijatsheni' pa' Nazaret. \r (Mateo 13:53-58; Lucas 4:16-30) \p \v 1 Ha' Jesús qa ikik'ui iye hakha' i'ntaxi' ma' qa yamii hakha' ƚetset'ija (Nazaret), qa ƚijts'eyek iye he' ƚ'ijatshenhei.\x * \xo 6:1 \xt Mr 1:9; Mt 9:10; Mr 10:10; Lc 6:1; Jn 6:3; Hch 6:1\x* \v 2 Qa in yamets ka' witwapiihijii (sábado), qa i'nq'ijatshen ke' witlijtsitjiyifi. Qa olots hekhewe' yepi'ye' qa yitjuƚaxijpha'mkii, qa yit'ijju': —¿Pa'n ta'ƚiji' eke' wekwek in nikfe'lets hane'en? ¿Pa'n ta'ƚiji' aka' witikfeliya'xkii? ¿Qa pa'n ta'ƚiji' iye in ƚeke' in yaqsiijkii kekhewe' ham ƚunyejeyi'iju'ƚ?\x * \xo 6:2 \xt Mr 2:23; Lc 13:10; Mt 28:20; Hch 4:2; 7:22; 19:11; 2Ti 4:11; Stg 2:2; Pr 3:19; 1Co 1:21\x* \v 3 ¿Me nite' hik ha'neƚe ha' carpintero? ¿Me nite' hik ha'neƚe iye ha' ƚa's ke' María, ƚejefe hekhewe' Jacobo (Santiago), José, Judas qa ha' Simón? ¿Qa me nite' ewi'ƚ ha'ne ju'uni'ƚi' iye hekhewe' ƚek'injai?— Ma' qa yiwakaninkii qa hik ta'ƚijupi' in nite' tek'enets.\x * \xo 6:3 \xt Mt 1:16; 13:55; Stg 1:1; Jud 1; Jud 1; Jn 16:1\x* \v 4 Ha' Jesús qa yit'ijets: —Ham pa'qu' profetaye' qu' ham niwqinhete'ji', qa ni'kha'ƚi'ij ƚetsetitstaxija qa ƚetsetifetstaxija iye qa ƚetsi'taxija iye qa hik ne'ej qa nite' yiwqinhetji'.—\x * \xo 6:4 \xt Mt 2:23; 13:57; 1Co 4:10; 12:23\x* \v 5 Ma' qa' nite' ƚeke' in naqaqsijkineyutaxiji'kii pa'qu' ham ƚunye'ji'iju'ƚ, uja'xƚe in niƚinju' he' nekets ujaa'x wanqaats'eju', qa hikhe' qa t'eku'mipji'kii.\x * \xo 6:5 \xt Hch 8:7; 19:11; 1Ti 5:22; 1Co 11:30\x* \v 6 Ha' Jesús qa qi in yitjuƚaxijpha'm pakha' ƚeqekuyejeyij hekhewe'en. Ma' qa ik qa ikik'i hekhewe' pumumpha'mkii witsetits ƚelits, qa yijatshen.\x * \xo 6:6 \xt Ap 17:6; He 3:12,19; Mt 28:20; Hch 4:2; 2Ti 4:11\x* \s1 Jesús qa yukinij pe' ƚ'ijatshenhei qu' nenfel ke' ƚe'lijei. \r (Mateo 10:5-15; Lucas 9:1-6) \p \v 7 Ha' Jesús ma' qa taya'yets he' doce (12) ƚ'ijatshenhei hik pakha'aj qa yukinkii wetsjukkii, qa netisijju' pa'qu' ƚet'unhaxitsi'ipji' pe' espíritu uƚ'ets (inwo'metets).\x * \xo 6:7 \xt Lc 11:24; 18:16; Mr 3:14; 11:11; 2Co 6:17\x* \v 8 Qa yiyaji'ijets iye qu' hasu'uj neka'x pe'ye' qu' nakkii, uja'xƚe pe'qu' najak'e ƚawaikajitits. Qa' hasu'uj iye qu' neka'x pane', hasu'uj iye pa'qu' ti'naje', hasu'uj iye pe'qu' ƚ'astaye' qu' nijutsjayik'iju' ƚeqelutsits,\x * \xo 6:8 \xt Lc 10:4\x* \v 9 qe uja'xƚe yijat'ij qu' not'otsji' he' ƚ'otshilaxtii (sandalias). —Qa' ewi'ƚe'ƚe iye pa'qu' hats uyi'ƚik'ipha'm uihitjiyi'iƚ, hasu'uj eka'xi'ƚ pakhape' iye.—\x * \xo 6:9 \xt Jn 19:23\x* \v 10 Qa yit'ijets iye: —Pe'qu' uyi'ƚifi wititsi'ye', qa' hik pakha'ƚe a'maneyi'iƚi' qa' ami'ƚijii qu' mataxiƚik'ui iye pa'qu' witset'e. \v 11 Qu' ami'ƚets pa'qu' witset'e qu' nite' neneqjunuyi'iƚ ej qa nite' nexpiikeyu'uƚ ej iye, qa qu' hats ma'aƚik'uifik'i qa' it'iƚij ful ful pa'qu' sehe'ye' qu' net'unitstaxijji' ne' ef'iyeyi'ƚ, hats'inha qu' jutsiqetsi'im in uƚ'ax in yaqsiijkii aka'an.—\x * \xo 6:11 \xt Hch 17:11; Mt 10:14; Lc 9:5; 10:11; Hch 13:51; 1Ti 2:6\x* \v 12 Ma' qa ikkii he' ƚ'ijatshenhei, qa nifeli'm pe' week qu' nili'ij in yaqsiijkii pa' uƚ'ax qa ni'nk'aihit iye pa'qu' ƚunyejeye' pe' ƚatawjets.\x * \xo 6:12 \xt Mr 1:4; Hch 3:19; 26:20\x* \v 13 Qa olots pe' yuki'nfik'ikii inwo'metets, qa yilinjijij iye na'aj aceite ta'ƚets ne'ej olivo pe' olots wanqaats'eju' qa yiƚinji'ij.\x * \xo 6:13 \xt Mr 3:15; Ap 9:20; 18:2; Mr 16:1; 1Co 11:30; Stg 5:14; Hch 8:7\x* \s1 Wa'm pa' Juan Bautista'ik'i. \r (Mateo 14:1-12; Lucas 9:7-9) \p \v 14 Ka' wittata Herodes i'ye'ej pa'aj aka'an, qe ka' ƚii ha' Jesús hats qi'ija pa' ƚeniihe't, qa in yit'ijju' iye pa'aj ene' jukhew qa efuts: —Qete'e' hats iƚa'x iye ka' Juan Bautista'ik'i, qe ke'ek in na'li'm pa' qi ƚet'unha'xijup in yaqsiijkii pe' ham ƚunyejeyi'iju'ƚ.—\x * \xo 6:14 \xt Jn 10:25; 21:14; Mr 1:4; 5:30; Mt 17:9; 1Co 12:6\x* \v 15 Qa pekhewep iye qa yit'ijju'ek: —Hik hakha' pa' Elias'ik'i.— Qa pekhewep iye qa yit'ijju'ek iye: —Hakha'an profeta, hik ƚunyejei pe' hayiits profetalik'i.—\x * \xo 6:15 \xt Mr 8:28; Mt 2:23; Hch 7:52\x* \v 16 Ka' Herodes in impi'ye'ej aka'an, qa yit'ij: —Hik kakha' Juan Bautista'ik'i k'inaqyaji'ij qa we'nisa'xii ka' ƚeiƚa', qa hane'ej qa hats iƚa'x iye.—\x * \xo 6:16 \xt Mt 14:1; 26:32; Mr 1:4\x* \v 17 Qe ka' Herodes hik kakha' inq'ukinii pa'aj ka' Juan qu' netnekumhi'yi', ma' qa yophe'ƚij pa'aj pe' foƚoƚik'il pe' witq'opheƚitjiyifi qe ta'ƚets pe' efu ƚii Herodías, ƚewhe'ye'tax pa'aj pa' ƚek'inij Felipe, qe ka' Herodes hats ƚewhe'ye'ej pa'aj pekhe'en.\x * \xo 6:17 \xt Mt 14:3,6-12; Mr 15:1; Lc 3:19; 1Ti 5:14\x* \v 18 Qe ka' Juan Bautista yittaxijets pa'aj ka' Herodes: —Nite' inek ƚenexke'ej kakha'an qu' ewhe'ye'yi'ij ne' ƚewhe'ye' pa' ek'ini'j.—\x * \xo 6:18 \xt Mr 2:24; Jn 18:31; Lv 18:16; 20:21\x* \v 19 Qa pe' Herodías qa qi in napjaxi'm pa'aj qa yisu'untax qu' nilan, qa nite'ƚe ƚeke'.\x * \xo 6:19 \xt Lc 20:15\x* \v 20 Qe ka' Herodes nijiweyiju'ƚ ka' Juan qe nikfe'lets in ewi'ƚ jukhew yatsathen qa yijayaanija iye pa' Intata. Qa hik ta'ƚijupi' in nite' yiwejini'm qu' nilan. Ka' Herodes qi qa yitawje'metenji'ij qa yepi'ye'ji'ij ka' Juan, qa yape'enhaƚe les yisu'unji'ij qu' nepiye'ji'ij. \x * \xo 6:20 \xt Sal 20:6; 147:11; Pr 1:7; Ap 14:7; Mt 13:17; 1Co 7:14; Lc 24:4; Jn 13:22; Hch 25:20; 2Co 4:8; 11:19\x* \v 21 Qa yamƚe'ets pa'aj pa' neƚuji' qu' niwq'axinij pe' Herodías qu' nilan ka' Juan, hik pakha'aj ka' Herodes ink'ayik pa' ƚeqe'ninqa'p, qa qi pa' ƚaxqaqij pekhewe' tenek'enhei te'weyik'uiju' kakha'an qa pe' qits oq'opheƚinetsilets ƚ'alhei qa pekhewe' iye qits in patunits na' sehe' Galilea.\x * \xo 6:21 \xt Jn 13:2; Ap 6:15; Hch 21:31; Mt 17:22\x* \v 22 Qa pe' ƚasi' pe' Herodías in uyetsji' pa'aj pa' i'niji' in tekju' qa t'otoyijup, qa yisu'unijji' pa'aj ka' Herodes qa weekji' pe' ƚekufets in yisu'unijji' iye. Qa ka' Herodes qa yit'ijets pa'aj pe' inanyi': —Iyinij yiwets pa'qu' isu'un qa' k'eƚisij.—\x * \xo 6:22 \xt Mt 11:17\x* \v 23 Qa les iye in weniwjutsiqeni'mha, qa yit'ijets iye: —Yijaa'ija qu' k'eƚisij pa'qu' ƚunye'je'ƚe qu' iyinij yiwets, ƚunye'j ji'ij qu' ƚapk'ase' ha'ne heinek'enheiji'.—\x * \xo 6:23 \xt He 6:16; Mt 5:34; Lc 4:5\x* \v 24 Pe' inanyi' qa ikfik'i pa'aj qa yamii pe' ƚenene, qa yit'ijets: —¿Ƚekpa' qu' nek'iyinijets?— Pe' ƚenene qa yeku'ƚ: —Iyinijets ha' ƚeiƚa' ha' Juan Bautista.—\x * \xo 6:24 \xt Mr 1:4\x* \v 25 Qa pe' inanyi' qa itaqsunetsji' in uyetsji' iye pa'aj pa' i'ni' ka' Herodes, qa yit'ijets: —Hisu'un hane'ej qu' esƚisij ha' ƚeiƚa' ha' Juan Bautista hane'ejija na'nji' tok'oye'.—\x * \xo 6:25 \xt Lc 7:20; Mt 14:8\x* \v 26 Ma' qa ka' Herodes qa qi in ika'metaxkii pa'aj, qa in ƚunye'jek in hats weniwjutsiqen pa'aj qa hats week yepi'ye' pa'aj pe' namii, ma' qa nite' yisu'un qu' not'oqowe'yiju'ƚ pa' iyinijets pe' inanyi'.\x * \xo 6:26 \xt Mt 5:33; 26:38; Mr 14:34; 1Ts 4:8\x* \v 27 Ma' qa aje'eƚ yukinii pa'aj pa' ewi'ƚ oq'opheƚinetsi'l qa yiyaji'ijets qu' nenka'xii ka' ƚeiƚa' ka' Juan Bautista. Pa' oq'opheƚinetsi'l qa ikii pa'aj pe' witq'opheƚitjii, qa yamets pa'aj qa yisa'xii ka' ƚeiƚa' ka' Juan'ik'i. \v 28 Qa neka'xii pa'aj yenji' pa' tok'o, ma' qa tisij pa'aj pe' inanyi', qa pe' inanyi' qa yeka'xii pe' ƚenene qa tisijek. \v 29 He' ƚ'ijatshenheitax ka' Juan Bautista'ik'i in nikfe'lets pa'aj qa ikii qa yeka'x qa ti'jik'ui pa'aj.\x * \xo 6:29 \xt Mr 10:10; Jn 3:25; 5:28\x* \s1 Jesús qa tisij pe' ƚaqats pe' yamets cinco mil (5.000) pe' jukhew. \r (Mateo 14:13-21; Lucas 9:10-17; Juan 6:1-14) \p \v 30 In hats tepilkii iye he' apóstoles qa hats ewi'ƚ i'ni'ƚi' iye ha' Jesús, qa nifeli'm week pe' yaqsiijkii qa' pe' inq'ijatshenij iye.\x * \xo 6:30 \xt Hch 1:2; Jud 17\x* \v 31 Qa ha' Jesús qa yit'ijets: —Te'ƚuni'ƚ, qu' jinak eku'nii pa'qu' ham na'ni'i hats'inha qu' mawapii eku'ni'ƚju'.— Qe olots he' jukhew qa efuts iye uyij wetfi in namiikii qa ham pa'qu' ƚawapiihijiye' qa nite' ƚeke' iye qu' netekju'. \v 32 Ma' qa i'nji' ke' witinhitjii qa ikkii qe qa' nakiiteje'm ha' ham i'ni'i'. \v 33 Qa olotsƚe he' yi'wenik'i in ikkii, qa nikfe'lij, ma' qa week hekhewe' ta'ƚiikii he' week witsetits ƚelits in wekuma'xiikii qu' namik'uyii hakha' t'ejuiji', qa aje'eƚ yamii in mexe nite' t'atsji'ƚpha'mkii hekhewe'en. \v 34 Qa in hats te'nilit'ik'uipha'mkii ke' witinhitjii, ha' Jesús qa yi'wen in olootsija hekhewe' jukhew qa efuts iye qa qi in neq'eletij qe hik ƚunyejei kots'etets ham ƚenilayets'e. Ma' qa yijatshenij ke' olots wekwek.\x * \xo 6:34 \xt Lc 15:20; Mt 7:15\x* \v 35 Qa in hats metju' ke' junu' qa nekets he' ƚ'ijatshenhei, qa yit'ijets: —Hats metju' ene' junu' qa hane'e'in qa ham i'ni'i'. \v 36 Yape ukinkii enewe'en hats'inha qu' nakiikii ne' les metits witsetits qa' nataqha'yets ƚaqe' qe ham pa'qu' netuj hane'e'in.— \v 37 Qa ha' Jesús qa yeku'ƚ: —Ekheweli'ƚ qu' ƚisi'ƚij pa'qu' netuj.— Qa yit'ijju' in yeku'ƚ hekhewe'en: —¿Ye' me ƚisu'un qu' hayaqhayi'ƚijii pe'qu' doscientos (200) denariose'\f + \fr 6:37 \ft Ewi'ƚ denario, ƚajanye'j pa'aj na'aj ewi'ƚ jukhew qe t'ithayii in ewi'ƚ neƚu.\f* pe'qu' pane' qa' hetisi'ƚij qu' netuj enewe'en?—\x * \xo 6:37 \xt Mt 18:28\x* \v 38 Ha' Jesús qa yit'ijets: —¿Pa'n uja'x pe' na'li'ƚ e'm pan? Ma'aƚiiju' qa' jeƚi'ƚ.— Qa in hats nikfe'lets ka' uja'x, qa yit'ijets: —Cinco (5) he' pan qa wetsjuk he' sehets.— \v 39 Ma' qa inaqyaji'ij qu' ewi'ƚ na'ni'kii qa' pumummepha'mkii qu' na'ni'ju'kii ha' jup'elket. \v 40 In pumumpha'mkii uja'x he' yamets cien (100) qa' he' cincuenta (50). \v 41 Ma' qa t'eku'mi' ha' Jesús ke' leefij (5) pan qa ke' wetsjuk sehets, qa yejeƚetspha'm na' wa's, qa yit'ij: —Ƚe'wisij.— Ma' qa napk'asitju' ke' pan qa tisij he' ƚ'ijatshenhei qa t'ihinijkii. Qa ke' wetsjuk sehets qa napk'asitju' iye qa weekij iye. \v 42 Qa week tuj qa iƚinijju'.\x * \xo 6:42 \xt Mt 5:6\x* \v 43 Qa he' ƚ'ijatshenhei qa ewi'ƚ yeni' ke' doce (12) canastul topolij ke' amaneifik'i pan ƚapk'asil qa ke' sehets iye, ƚaqaxpalii. \v 44 He' tuj ke' pan yamets leefij mil (5.000) he' jukhew in uja'xƚe. \s1 Jesús qa t'otsipji' pa' iweli'. \r (Mateo 14:22-27; Juan 6:16-21) \p \v 45 Ma' qa aje'eƚ ha' Jesús qa yiyaji'ets he' ƚ'ijatshenhei qu' net'ilitjiju'kii ke' witinhitjii qa' nathayinik'uyiiteje'm ha' ƚajaika', qa' namiiteje'm ha' witset Betsaida. Qa hakha'ƚe Jesús qa mexe wetfeli'm hekhewe' jukhew.\x * \xo 6:45 \xt Mt 14:22-36; Jn 6:16-21; 12:21\x* \v 46 Ma' qa in hats wetfeli'm hekhewe'en, qa ikik'ipha'm ke' utek qe qa' niyin.\x * \xo 6:46 \xt Mt 4:8; 5:44; Hch 12:12\x* \v 47 Ma' qa in hats najaleikii, qa ke' witinhitjii qa hats yamiiji' ha' ƚeqewuk'u ha' qi iweli'. Qa hakha'ƚe Jesús qa ewi'ƚƚekii in amani' ha' sehe'. \v 48 Qa in yi'wenijik'i in hats yeqiwefijju' in ti'jifi ke' witinhitjii, qe t'ejuyiju'ƚ ka' t'unik'i, qa hats ipƚu'uikii pa' neƚu. Ma' qa yijayanpha'm t'otsipji' ha' iweli', qa yisu'untax qu' nat'anipji'.\x * \xo 6:48 \xt Ap 20:10\x* \v 49 Qa hekhewe'ƚe'en in yi'wen in t'otsipji' ha' iweli', qa yumtitax qu' wit-si'nq'ale' qa qi in yeqejtsi'le'ej wetju'ƚ,\x * \xo 6:49 \xt Mt 14:26\x* \v 50 qe week yi'wen qa qi in nijiwe'yi'm. Qa Jesús qa aje'eƚƚe yithinii hekhewe'en, qa yit'ijii: —¡Ment'unheti'ƚ! Yakha'ƚe. Hasu'uj e'nijiwe'yi'ƚ.—\x * \xo 6:50 \xt Jn 5:7; Jn 16:33; Ex 3:14; Sal 45:8; Jn 6:20; 8:24\x* \v 51 Qa t'ilitji'ju' kikhe' witinhitjii i'nji' hekhewe'en, ma' qa ka' t'unik'i qa yili'ij. Qa hekhewe'en qa qi in yitjuƚaxijpha'mkii, \v 52 qe nite' nikfe'lik'uyi' kekhewe' pan, qe pakha' ƚikfeliyaxitstaxkii mexe hik ƚunye'j qu' noo'ye'kii.\x * \xo 6:52 \xt Mr 8:17; He 3:8\x* \s1 Jesús qa niƚinju' pe' wanqaats'eju' pa' sehe' Genesaret. \r (Mateo 14:34-36) \p \v 53 Qa in hats t'atsji'ƚik'uipha'mkii ke' qi kaƚi', qa yamets hakha' sehe' Genesaret, qa hikha' yopheƚi' ke' witinhitjii.\x * \xo 6:53 \xt Lc 5:1\x* \v 54 In hats te'nilit'ik'uipha'mkii ke' witinhitjii, qa aje'eƚ yinikfe'l in hik hakha' Jesús. \v 55 Ma' qa wekuma'xiikii in yiihetik'i he' week hekhewe' metitsi'm hakha' neki', ma' qa yapeƚek qa neka'xiikii he' wanqaats'eju' yenji'kii hekhewe' ƚalatits na'aj impi'yelij qu' na'ni' ha' Jesús.\x * \xo 6:55 \xt Lc 5:31\x* \v 56 Qa week na'aj ikji'ijji'teje'm hekhewe' pumumpha'mkii witsetits ƚelits qa he' qitspha'm iye witsetits qa hekhewe' iye ƚ'ejinqa'wetits, qa yenjiik'uiji' he' wit'ikheijei he' wanqaats'eju', qa iyinjiijets qu' niwejinij qu' net'eku'mƚe'ets hakha' ƚ'aka'the' eiju' ha' ƚ'uihitjii. Qa week hekhewe' hats t'eku'mets qa t'unitsji'ij qa iƚiiji'ij.\x * \xo 6:56 \xt Mt 9:20; 14:36; 23:5; Lc 8:44; 19:36\x* \c 7 \s1 Pa' yiwuƚ'enhet na'aj jukhew qa efu iye. \r (Mateo 15:1-20) \p \v 1 He' fariseol qa he' uja'x iye hekhewe' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei ta'ƚii ha' Jerusalén in nekets ha' Jesús qa k'ooyijji'.\x * \xo 7:1 \xt Mr 7:3; Mt 2:4; 23:37\x* \v 2 Qa hekhewe'en in yi'wenij he' uja'x hekhewe' Jesús ƚ'ijatshenhei in mexe yamij pa' uƚ'ax pe' ƚokoyei in tekju', ikji', nite' wa'nqa'ju'.\x * \xo 7:2 \xt Hch 10:28\x* \v 3 Qe hekhewe' fariseol qa week iye ene' judío in nite' tekju' qu' nite' nojoye' qu' nasinketik'iha kakha' ƚeqfenyejeyij in wa'nqa'ju', qe qa' nijayanij kakha' ƚunyejei pekhewe' ƚawa'mhitsik'i. \v 4 In tepilik'ui na'aj witaqhawet, nite' tekju' qu' nite' nojoye' qu' nimpulijin ne'ej ƚokoyei. Qa olots iye kekhewep iye wekwek, tisij pe' ƚawa'mhitsik'i qu' naqsiijkii, axe'm ne'ej iya'aj tok'ol pa'n ƚeqfenyejeyij qu' nenimpulijinju', qa ne'ej eƚi'nil iye qa ne'ej atjatei iye.\x * \xo 7:4 \xt Mr 6:56; He 6:2; 9:10; Lc 5:18\x* \v 5 Ma' qa he' fariseol qa hekhewe' iye i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei, qa nifaakan ha' Jesús: —¿Inhats'ek ne' ijatshenhei in nite' yijayanij aka' ƚunyejei eke' ƚawa'mhitsik'i, qe nekhewe'en in tekju' qa mexe yamij pa' uƚ'ax ne' ƚokoyei?—\x * \xo 7:5 \xt Mr 7:3; Mt 2:4; 3Jn 1\x* \v 6 Ha' Jesús qa yeku'ƚ: —Wetsjuk ƚejusits, yasiinik'iha kakha' nifel qu' ejunyejeyi'iƚ ka' profeta'ik'i Isaías, qa yit'ij in yika'ajji': \qt “Enewe' jukhew ƚejilƚe yittaxij yiwets qu' netsiwqinhet, qa nekhewe'ƚe ƚatawjets qa tots ye'miiha.\qt*\x * \xo 7:6 \xt Is 29:13; Mt 3:3; 4:14; 12:17; Jn 11:51; Lc 6:42; Hch 15:15; 1Ti 5:3\x* \v 7 \qt Nite' weju'ƚij qu' naqsi'jtaxijkii qu' netsiwqinhetji', ke' i'nq'ijatshenij ƚe'lijeiƚe ene' jukhewƚe.”\qt*\rq (Is 29:13)\rq*\x * \xo 7:7 \xt Mt 28:20; Hch 4:2; 2Ti 4:11; Ro 15:4; Col 2:22\x* \v 8 Qe ekheweli'ƚ ƚili'iƚij kekhewe' yittaxijha na' Dios, qa ƚijayani'ƚ ke' ƚe'lijeiƚe ene' jukhewƚe.— \v 9 Qa yit'ijets iye: —Ekheweli'ƚ ƚe'niyayi'ƚij ewek in ƚiwu'miƚfik'i kekhewe' yittaxijha na' Dios qe qa' ijayani'ƚ ke' ƚe'lijeiƚe ke' aqwa'mhitsik'i. \v 10 Qe ka' Moises'ik'i in yit'ij: \qt “Ek'enets qa iwqinhet iye atata qa enene iye,”\qt*\rq (Ex 20:12)\rq* qa yit'ij iye: \qt “Pa'qu' uƚ'etsi'ik'i ƚe'lijeye'ets pa'qu' ƚatataye' i'nƚi'i pe'qu' ƚeneneye', les ƚe'wis qu' nattanithenhetiyij pa' witwamhi'.”\qt*\rq (Ex 21:17)\rq*\x * \xo 7:10 \xt Sal 77:20; Mt 8:4; He 3:2; Ex 20:12; Dt 5:16; Lv 20:9\x* \v 11 Ma' qa ekheweli'ƚ qa ƚit'iƚij: “Pa'qu' ewi'ƚe' jukhewe' qu' nit'ijets pa'qu' ƚatataye' i'nƚi'i pe'qu' ƚeneneye': ‘Week na'aj wekwek qek k'eƚistaxij hats hetisij na' Dios.’”\x * \xo 7:11 \xt Mr 5:26; He 5:1; 9:9; 11:4\x* \v 12 Qa aka'an in ƚit'iƚij, ma' hats nite' ƚiwejiniƚi'm qu' net'iftits'ets pa'qu' ƚatataye' i'nƚi'i qu' ƚeneneye'. \v 13 Qa aka'an in ƚunye'jkii, ma' qa hats ekheweli'ƚ in ƚaqsiiƚijkii in nite' weju'ƚij kekhewe' ƚe'lijei na' Dios qe ta'ƚets kakha' ejunyejeyi'ƚ ta'ƚets ke' aqa'jteyi'ƚik'i, qa olots iye kekhewep iye ke' wekwek ƚaqsiiƚijkii hik ƚunyejei aka'an.—\x * \xo 7:13 \xt Mr 4:14; Lc 8:21; Jn 18:32; Jud 3\x* \v 14 Ha' Jesús qa taya'yii iye qu' nente'nijayets iye hekhewe' olots jukhew qa efuts iye, qa yit'ijets: —Ek'eni'ƚ yiwets e'weeki'ƚ qa' menikfelitiƚik'iha iye:\x * \xo 7:14 \xt Lc 18:16; Mt 13:13\x* \v 15 Ham pa'qu' na'nfik'i qu' nuiji'teje'm pa'qu' jukhewe' ma' qa' niwuƚ'enhet, qe pakha' yijat'ij t'atsji'ƚik'uifik'i pa'qu' jukhewe' hik pakha' yijat'ij in yiwuƚ'enhet pa'qu' jukhewe'. \v 16 Pekhewe' qu' nana'l ƚekfiiye' qa' nepiye'ek'iha aka'an.— \v 17 Ha' Jesús qa ikik'ui he' olots jukhew qa efuts qa uyifi ke' wititsi', he' ƚ'ijatshenhei qa nifaakanij pa' iikji'ha aka' yejeyumtshenijupi'. \v 18 Ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ: —¿Me ekheweli'ƚ iye nite' ƚenikfe'li'ƚik'i? ¿Me nite' ƚenikfe'li'ƚik'i in week pa'qu' nuiji'teje'm pa'qu' jukhewe' in nite' yiwuƚ'enhet, \v 19 qe nite' uiji'teje'm pakha' ƚatawe'j, qa ƚekutjiiƚe uiji'teje'm, qa i'nk'aƚe qa ikik'uifik'i iye?— Ha' Jesús in yit'ij aka'an qe qa' niwjutsiqenija in week ƚe'wis pa'qu' ƚunye'je'ƚe qu' netnekui.\x * \xo 7:19 \xt Fil 3:19; 1Jn 1:7\x* \v 20 Qa yit'ij iye: —Pakha' yijat'ij t'atsji'ƚik'uifik'i pa'qu' jukhewe', qa hikpa' yijat'ij in yiwuƚ'enhet pa'qu' jukhewe'. \v 21 Qe pakha' te'weiju', ikji', pakha' ƚatawejija ene' jukhew, hik pakha' ta'ƚiiju' pe' uƚ'ets ƚaqjamtikineyejeikii, qa ta'ƚets iye in wanawitjiƚi'ijju'kii ƚ'esenits, in t'ejtenkii, in teqek'ui, in hats tewhe'yeitax qa wo'oikii pekhepe' iye i'nƚi'i pakhape' iye qu' nanawitji'iƚ.\x * \xo 7:21 \xt 1Ts 4:3; Pr 1:16\x* \v 22 Qa hik pakha' iye ta'ƚiiju' in iftsaxijji' qu' les olotse' wiikfik'i pe'qu' nana'li'm wekwek, qa in yaqsiijkii iye pe' wekwek uƚ'ets, qa in inqawitji iye, qa in nite' wepinij iye in yisu'un qu' nanawitji'iƚ pakhape' i'nƚi'i pekhepe', qa in teqemtshenijkii na'aj wekwek, qa in uƚ'etsik'i ƚ'anye'jijkii nikhapij, qa yumti iye qu' les nat'anipji' pekhewepe' qu' qiye'ji', qa in hik ƚunyejei iye ne'ej nite' teik'unei wetju'ƚ.\x * \xo 7:22 \xt Nm 5:11; Ef 4:19; 5:3; Sal 10:7; 17:10; Ro 13:13; 2Co 12:21; Ga 5:19; 1P 4:3; 2P 2:2,7,18; Jn 10:33; Ap 13:6; 2Co 11:1\x* \v 23 Week ekewe' uƚ'ets ta'ƚiiju' pa' te'weiteje'm, qa hik ekewe' yiwuƚ'enhet pa'qu' jukhewe' qa hik ƚunye'j iye pe'qu' efuye'.— \s1 Pe' efu ta'ƚii pa' sehe' Sirofenicia. \r (Mateo 15:21-28) \p \v 24 Ha' Jesús qa ik iye qa yamii hakha' sehe' te'weyij ha' witset Tiro. Ma' qa uyifi ke' ewi'ƚ wititsi', nite' yisu'untax qu' ninikfe'l qa nite'ƚe ƚeke' qu' nanat'inkii.\x * \xo 7:24 \xt Hch 21:7; Gn 49:13\x* \v 25 Ma' qa aje'eƚ, in impi'ye'ej in tenifaakateyijju' hakha'an, ke' ewi'ƚ efu i'nji' pa' ewi'ƚ inwo'met pe' ƚasi', qa namii ha' i'ni' ha' Jesús qa wonokok'enifi.\x * \xo 7:25 \xt Lc 8:47; 11:24\x* \v 26 Ke' efu nite' judioki', qe sirofeniciaki'ƚe, qa qi in iyinijetskii ha' Jesús qu' nukinik'uifik'i pa' inwo'met in i'nji' pe' ƚasi'.\x * \xo 7:26 \xt Hch 17:12; Mr 3:15; Ap 9:20; 18:2\x* \v 27 Ha' Jesús qa yit'ijets: —Iwejinƚe eku'nij ne' witlits qu' nojo'oj qu' netekju', qe nite' ƚe'wisijupi' ne' witlits qu' netitkamhiti'yij na' ƚaq ma' qa' netesti'yij ne' nunajits ƚelits.—\x * \xo 7:27 \xt Ex 22:31\x* \v 28 Qa kikhe'en qa yeku'ƚƚe, qa yit'ijets: —Yijaa'ija, ha'ne jukhew, qa ƚeke'ƚe iye ne'ej nunajits ƚelits in i'nifi ƚatawe'j na'aj witkula'x qa ne'ej ƚaqamhiltiijukii ne'ej witlits qa hik ne'ej qe tuj.—\x * \xo 7:28 \xt Lc 10:1\x* \v 29 Ha' Jesús qa yit'ijets: —In ta'ƚets aka' ƚit'ij in ƚesku'ƚ, yape ma, na' inwo'met hats ikik'uifik'i ne' oqwomeki'.— \v 30 Ma' qa ke' efu in yamii pe' ƚetsi' qa yi'wen pe' ome'ƚaski' in i'wipji' pa' witiwhi'la'x, qa pa' inwo'met qa hats ikik'uifik'i. \s1 Jesús qa yiƚin pa' ewi'ƚ ham ƚe'lijeye'taaxe'kii qa nite' yepi'ye'kii iye. \p \v 31 Ha' Jesús qa ikik'ui iye ha' sehe' te'weyij ha' witset Tiro qa nekik'iju' iye hakha' sehe' te'weyijek ha' witset ƚii Sidón, ma' qa nametsju' ke' qi kaƚi' Galilea in namets hakha' sehe' ƚenqii Decápolis.\x * \xo 7:31 \xt Hch 21:7; Mt 4:18,25; 15:29; Mr 1:16; 5:20; Jn 6:1\x* \v 32 Qa hik hakha'a' qa tetka'xii ha' ewi'ƚ jukhew nite' yepi'ye'kii qa yaqaamij iye qu' ham ƚe'lijeye'. Ha' Jesús qa te'niyinhe'yijets qu' net'eku'mipji' hakha'an.\x * \xo 7:32 \xt Lc 7:22; Ex 4:11; Is 35:6; 56:10; 1Ti 5:22\x* \v 33 Ma' qa ha' Jesús qa t'eku'mi' qa yeka'xik'uifik'i hekhewe' olots jukhew, qa uja'xƚi'iƚkii. Ma' qa t'eku'mik'iju' ƚekfii qa tek'iyi' iye he' ƚayaqsii qa t'eku'mijipji' ha' ƚelepep.\x * \xo 7:33 \xt Jn 9:6\x* \v 34 Qa yejeƚpha'm qa s'uuf yit'ij. Ma' qa yit'ij: —¡Effatá!— Ikji': “It'ij qhof.”\x * \xo 7:34 \xt Mt 24:35; Lc 12:33; Hch 17:24; Ef 6:9; Ap 21:10\x* \v 35 Qa hik akaa'ijha qa qhofik'i pe' ƚekfii, qa hats q'ul iye ha' ƚelepep, ma' qa hats yeqet'axik'iha in iyet.\x * \xo 7:35 \xt Flm 10; Lc 20:21\x* \v 36 Ha' Jesús qa yitji'ijtaxijets hekhewe'en qu' hasu'uj nenfeli'm pe'ye'. Qa in ƚunye'jek, na'aj yiyajiji'ijtaxetskii qa lesji'ij qa nifelji'ijkii.\x * \xo 7:36 \xt Mr 1:44; Lc 8:56; Mr 1:4\x* \v 37 Ma' qa qi in yitjuƚaxijpha'mkii hekhewe'en, qa yit'ijju': —Week yi'sinhetju' nakha'an. Yepiikitkii iye ne' nite' yepi'ye'tax wetju'ƚ qa yithinen iye ne' hamtax ƚe'lijeyitse'.— \c 8 \s1 Jesús qa tisij pe' ƚaqats pe' yamets cuatro mil (4.000). \r (Mateo 15:32-39) \p \v 1 Hik aka'aj iye kekhewe' neƚutsji', in ewi'ƚij iye hekhewe' olots jukhew in ham yeeƚi'ijji' pa'qu' netuj. Ha' Jesús qa taya'yii he' ƚ'ijatshenhei, qa yit'ijets:\x * \xo 8:1 \xt Lc 6:1; 18:16; Mt 9:10; Mr 10:10; Jn 6:3; Hch 6:1\x* \v 2 —Hats tseq'eletij ene' jukhew qe hats wetshetk'ewi'ƚ ke' neƚuts in i'nyijup qa hats ham pa'qu' netuj.\x * \xo 8:2 \xt Lc 15:20\x* \v 3 Qa qu' hipilhenintaxii hane'ej pe' ƚetsilii in hats ham pa'qu' netuj, qa nanaxkat'axijju' ƚeyipkul pa'qu' wit'ikheyije'ji', qe uja'x ne' totsii pe' ƚetsetits.—\x * \xo 8:3 \xt Mr 8:27\x* \v 4 He' ƚ'ijatshenhei qa yeku'ƚ: —¿Pa'n qu' netenitaƚi'yiji' pe'qu' pane' qu' niƚinijju' enewe'en, ha'ne ju'uni' ham i'ni'i'?—\x * \xo 8:4 \xt Mt 5:6; 15:33\x* \v 5 Qa nifaakanij: —¿Pa'n uja'x pe' pan na'li'ƚ e'm?— hekhewe'en qa yit'ijiju'ƚ: —Wetsjuk tatsaiƚe (7) ne' pan.— \v 6 Ma' qa inaqyaji'ij qu' week na'ni'ju'kii ha' sehe'. Qa t'eku'mi' ke' wetsjuk tatsai (7) pan. Ma' qa in hats yit'ijetspha'm ƚe'wisij pa' Intata, qa napk'asitju' qa netisijju' he' ƚ'ijatshenhei qa' hik hekhewe'ye' qu' net'ihinijkii qa' nentisijju' hekhewe' olots.\x * \xo 8:6 \xt Mr 14:22\x* \v 7 Qa na'l iye ke' uja'x sehets ƚelits, qa in hats iyinipji' iye, ma' qa yit'ijets iye qu' nentisijju' iye he' week. \v 8 Qa week tuj qa qi in iƚinijju' iye. Qa he' ƚ'ijatshenhei qa ewi'ƚ yeni' ke' ƚaqaxpalii qa topolij iye he' wetsjuk tatsai (7) qits canastul. \v 9 Hekhewe' tuj kekhewe'en i'nƚi'i qu' namets ikwetju'ƚ mil (4.000). Ma' qa ha' Jesús qa wetfeli'm. \v 10 Ma' qa aje'eƚ t'ilitji'ju' ke' witinhitjii weeki'ƚ he' ƚ'ijatshenhei. Ma' qa ikii qu' namii ha' sehe' ƚii Dalmanuta. \s1 Pe' fariseol iyintaxets pa'qu' ewi'ƚe' ham ƚunye'ji'iju'ƚ. \r (Mateo 16:1-4; Lucas 12:54-56) \p \v 11 Qa namii he' fariseol qu' niyetiƚju ha' Jesús, qe qa' nijaajin iye ma' qa iyintaxijets qu' nethinij pa'qu' pakha' ƚunye'je' qu' ham ƚunye'ji'iju'ƚ ha'ne wa'sji'pha'm.\x * \xo 8:11 \xt Mr 7:3; 13:22; Jn 2:11; He 2:4; Hch 17:24; Mt 24:35; Lc 12:33; Ef 6:9; Ap 21:10; Stg 1:13\x* \v 12 Ha' Jesús qa s'uuf yit'ij, ma' qa yit'ij: —¿Inhats'ek enewe' hane'ej ƚahats'ij in iyintaxets qu' net'ethinheti'yij pa'qu' ham ƚunye'ji'iju'ƚ? Yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets, in nite' ƚeke' qu' netesti'yij enewe' hane'ej ƚahats'ij pa'qu' ewi'ƚe' pakha' ƚunye'je' qu' ni'wen.—\x * \xo 8:12 \xt Sal 51:12; Lc 11:29; Ap 22:21\x* \v 13 Ma' qa ikik'ui qa wapiliiju' iye ke' witinhitjii qa i'nji'ju' iye qa ikiiteje'm iye ha' ƚajaika' ke' kaƚi'. \s1 Pe' ƚeqe levadura pe' fariseol. \r (Mateo 16:5-12) \p \v 14 He' ƚ'ijatshenhei qa nite' nikfe'liikii qu' neka'x ƚaqatse', qe ewi'ƚƚe ka' pan in hikka' yeka'xkii. \v 15 Ha' Jesús qa yiyajitaxetskiiha he' ƚ'ijatshenhei: —Jeƚi'ƚiju'ƚ ne' ƚeqe levadura ne' fariseol qa ne' ƚeqe levadura na' Herodes.—\x * \xo 8:15 \xt Lc 13:21; Ga 5:9; Mt 14:1\x* \v 16 Qa he' ƚ'ijatshenhei qa aje'eƚ yifaakatetaxji' in hamitsi'm pe'qu' ƚaqatse' pan. \v 17 Ha' Jesús qa hatsƚe nikfe'lets, qa yit'ijji'ju': —¿Inhats'ek in ƚit'iƚijets qu' hamitsi'iƚ e'm pe'qu' pane'? ¿Me menjiit nite' ƚenikfe'li'ƚik'i qa qu' enikfe'li'ƚetsha iye? ¿Ye' me tit'oiji' pa' ikfeliyaxitsi'ƚkii?\x * \xo 8:17 \xt Mr 6:52; Jn 12:40; Ro 11:7; 2Co 3:14\x* \v 18 \qt Na'l ne' otoyi'ƚ. ¿Me qa nite' ƚi'weni'ƚ? Na'l ne' ekfiyi'ƚ. ¿Me qa nite' ƚepi'ye'eƚ?\qt*\rq (Jer 5:21)\rq* ¿Me ƚantapi'iƚik'i\x * \xo 8:18 \xt Jer 5:21; Ez 12:2; Mr 4:9,40; Ap 2:5\x* \v 19 in hanapk'asiti'mju' kekhewe' lee'fij (5) pan hekhewe' lee'fij mil (5.000) yamets he' jukhew? ¿Qa pa'n uja'x canastul ke' topolij ke' ƚephelthii in ewi'ƚ ƚ'eniƚi'?— Qa yit'ijju': —Doce (12) hikke'.— \v 20 —Qa in hanapk'asiti'mju' iye kekhewe' wetsjuk tatsai (7) pan hekhewe' ikwetju'ƚ mil (4.000) yamets iye he' jukhew, ¿qa pa'n uja'x iye ke' canastul topolij iye ke' ƚephelthii in ewi'ƚ ƚ'eniƚi' iye?— Qa yit'ijju' iye hekhewe'en: —Wetsjuk tatsai (7) hikke'.— \v 21 Qa yit'ijji'ju' iye: —¿Me qa menjiit nite' ƚenikfe'li'ƚik'i pa'n ikji' ekewe'en?—\x * \xo 8:21 \xt Mr 4:40\x* \s1 Jesús qa yi'wenkitkii pa' puk'al pakha' Betsaida. \p \v 22 Qa yamets wete'm ha' witset ƚii Betsaida. Ha' Jesús qa tetka'xii ha' ewi'ƚ puk'al. Hekhewe' neka'xii qa iyinijets qu' net'eku'mipji'.\x * \xo 8:22 \xt Jn 12:21; Mt 15:14\x* \v 23 Qa t'eku'mi' ha' ƚokoi ha' puk'al qa yetsinik'uifik'i ha' witset. Ma' qa in hats tek'iiji' he' ƚotoi qa in hats t'eku'mipji' iye, qa nifaakan: —¿Me hats ƚi'wen pe'ye'?—\x * \xo 8:23 \xt Mr 7:33; 8:23; Jn 9:6; 1Ti 5:22\x* \v 24 Ha' puk'al qa nejeƚtaxfik'i, qa yit'ij: —Hats hi'wentax nekhewe' jukhew qa hikƚe ƚunyejei najkakui qa ikƚe.—\x * \xo 8:24 \xt Mt 11:5\x* \v 25 Ma' qa ha' Jesús qa ewi'ƚij iye in t'eku'mipji' he' ƚotoi. Qa ha' jukhew wo'oiji' qu' les exkemetsaxi'ijha in nejeƚfik'i iye, ma' qa hats ƚe'wisju'. Hats week yeqet'axi'mkiiha in yejeƚkii. \v 26 Ha' Jesús in yipilheninii pe' ƚetsi', qa yit'ijets iye: —Hasu'uj mapil ji'teje'm iye na' witset.—\x * \xo 8:26 \xt Mr 1:44; 3:14\x* \s1 Pedro qa yit'ijets pa' Jesús in ƚakha' pa' Cristo. \r (Mateo 16:13-20; Lucas 9:18-21) \p \v 27 Ha' Jesús qa he' ƚ'ijatshenhei qa ikkii iye qe qa' namii hekhewe' witsetits ƚelits hakha' witset Cesarea de Filipo. Qa ha' wit'ikheyi'jik'i, ha' Jesús qa nifaakan he' ƚ'ijatshenhei: —¿Pa'n ƚii pa' tsumti'iikii ene' jukhew qu' yakha'ye'?— \v 28 Qa hekhewe'en qa yeku'ƚ: —Na'l he' yit'ijets in akha' ka' Juan Bautista'ik'i, qa hekhewep iye qa yit'ijetsek iye in akha' pa' Elias'ik'i, qa hekhewep iye qa yit'ijetsek iye in akha'te' ewi'ƚ pekhewe' profetas'ik'i.—\x * \xo 8:28 \xt Mr 1:4; Lc 7:20; Mt 2:23; Hch 7:52\x* \v 29 Ha' Jesús qa nifaakanji'ju' iye: —Qa ekheweli'ƚ, ¿ƚekpa' ƚetsumti'iƚiikiyek qu' yakha'ye'?— Ha' Pedro qa yit'ijiju'ƚ: —Akha' pa' Cristo.—\x * \xo 8:29 \xt Lc 6:14; Mt 1:17; Ef 5:2\x* \v 30 Ha' Jesús qa yiyaji'ijetskiiha qu' hasu'uj nenfeli'm pe'ye' in ƚakha' pa' Cristo.\x * \xo 8:30 \xt 2Ti 4:2\x* \s1 Jesús qa nifel qu' natlanhetii hatse'. \r (Mateo 16:21-28; Lucas 9:22-27) \p \v 31 Ha' Jesús qa i'nk'aƚe yijatshenij he' ƚ'ijatshenhei: —Ha'ne Ƚa's na' Jukhew qi qu' nawtsheten hatse' pa'qu' ƚunye'je'kii, qa' nite' net'ekumi'iju'ƚ iye ne' tenek'enheiji' na' witset, qa ne' tenek'enhe'yij ne' pa'il qa nekhewe' iye i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei. Ma' qa' ninaqyaji'ij qu' nawa'm, qa qu' namets wetshetk'ewi'ƚ neƚuts qa iƚa'xe' iye.—\x * \xo 8:31 \xt Mr 2:10; 12:10; Mt 2:4; 16:21; 21:42; Lc 17:25; 18:33; 20:17; He 12:17; 1P 2:4,7; 3Jn 1; Hch 2:24\x* \v 32 In nifeli'm ekewe'en qa yeqetheenimik'iha. Qa ha' Pedro qa wenitonijfik'i pa'aj, ma' qa yaq'ayintaxij ekewe' yit'ij. \v 33 Ha' Jesús qa tetwek'elax qa t'ejuyii in yejeƚii he' ƚ'ijatshenhei. Qa yaq'ayinij ha' Pedro, qa yit'ij: —Me'niton ye'mii inwo'met (Satanás). Akha' nite' ƚijamti'ijets pa'qu' nisu'un na' Dios, qe uja'xƚe ene' jukhewe'ƚe in ƚijamti'ijets pa'qu' nisu'un.—\x * \xo 8:33 \xt Mt 4:1,10; Hch 13:10\x* \v 34 Ma' qa ha' Jesús qa taya'yets hekhewe' olots qa week iye he' ƚ'ijatshenhei, qa yit'ijji'ju': —Qu' nana'l pa'qu' ewi'ƚe' qu' nisu'unija qu' natsjayan, qa' nili'ij pa'qu' ƚakhayeƚetax qu' nisu'un, net'eku'mi' yijat'ij pe'qu' ƚeqe cruze' qa' natsjayan.\x * \xo 8:34 \xt Mr 10:45; Lc 9:23; Jn 8:12; 3Jn 9\x* \v 35 Qe pa'qu' nisu'un pa' witiƚa'x ha'ne sehe' ipji', qa qu' nawa'm qa' hami'im. Qa pakha'ƚe qu' nite' nana'yi'ij pa' witiƚa'x ha'ne sehe' ipji' qe ta'ƚ yiwets qa ta'ƚets iye ekewe' ƚe'sits wi'tlijei, qa' nanali'm pa' witiƚa'x.\x * \xo 8:35 \xt Hch 16:30; Stg 5:20; Jud 23; 1Jn 3:16; Mt 10:39; 16:25,26; Mr 1:1; 10:29; Ro 8:36; Fil 1:5; Lc 9:24\x* \v 36 ¿Qe pa'n ƚii pa'qu' ne'weju'ƚij pa'qu' jukhewe' qu' nanaxtaxij ha'ne week sehe' ipji' qa ham ƚi'im na' witiƚa'x nite' yili'ij?\x * \xo 8:36 \xt Mr 5:26; Mt 13:38; 16:26; 1Co 3:15; Fil 3:7; Ro 15:1\x* \v 37 ¿Qe ƚek pakha' qu' ƚaqja'ye'taxij pa'qu' jukhewe' qu' nataqhaitaxets na' witiƚa'x nite' yili'ij?\x * \xo 8:37 \xt Mt 20:28\x* \v 38 Qe pakha' qu' ƚunye'je'ƚe qu' newepinyij qa wepiniji'm iye eke' yi'lijei enewe' hane'ej ƚahats'ij nite' ewi'ƚƚi'i' nakha' yijayantax qa qi iye pe' ƚewuƚ'ets, qa ha'ne Ƚa's na' Jukhew qa' newepinjiijek hatse' pakha'an, qu' netpiltaxijju' iye na' qi ƚesa'x qa na' ƚet'unha'x iye na' Ƚatata qa ne' ƚe'sits angelits ha'ne wa'sji'.—\x * \xo 8:38 \xt Ro 1:16; Mr 4:14; Jn 8:42; 17:24; 18:32; 1Ti 1:15; Mt 5:16; 11:27; 12:39; Mt 13:49; Lc 9:32; 11:29; 2Co 3:18; 2P 3:18; 1Co 7:14; Hch 5:19; Jud 14; Ap 14:6\x* \c 9 \s1 Jesús qa tujtseika' pa' ƚunye'j pa'aj. \r (Mateo 17:1-13; Lucas 9:28-36) \p \v 1 Ha' Jesús qa yit'ijji'ju' iye: —Yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets, na'l enewe' uja'x hane'e'in mente' naxju' qa' ni'wen hatse' na' tenek'enheiji' na' Dios qu' nanamijju' na' qi ƚet'unha'x.—\x * \xo 9:1 \xt Sal 72:19; Ap 22:21; Mr 13:28-32; 14:25; Jn 21:22-23; 2P 3:4; Lc 6:19\x* \v 2 Qa in hats ewi'ƚ tatsai (6) ke' neƚutsik'i, ha' Jesús qa t'eku'mi' ha' Pedro qa ha' Jacobo (Santiago) qa ha' Juan iye, qa yeka'xfik'i, uja'xƚi'iƚkii, qa ikiipha'm hakha' toxpha'm ke' ewi'ƚ utek, ma' qa hik hakha'a' qa we'nethinets in tujtseika' ƚunye'j ha' Jesús.\x * \xo 9:2 \xt Mt 4:8; 10:2; 17:1-8; Lc 9:28-36; Ex 24:15-18; Os 6:2; Mr 5:37; 13:3; 14:33; Hch 1:13; 2P 1:18; Ro 12:2; 2Co 3:18\x* \v 3 He' ƚeqhinatai qa pakha' ƚunyejei qa tujji'ha, foo'ija, nite' hik ƚunye'j ha'ne sehe' epji' na'aj wempuli'jtax penyilo qu' fo'yi'ija.\x * \xo 9:3 \xt Lc 19:36; Ap 3:4; 7:14\x* \v 4 Ma' qa laxaji' ka' Elías qa ka' Moisés iye, tafaakate'yi'ƚju' ha' Jesús.\x * \xo 9:4 \xt Mr 8:28; Sal 77:20; Mt 8:4; He 3:2\x* \v 5 Ma' qa ha' Pedro qa nijaqhitijju' in tafaakateiju', qa yit'ijets ha' Jesús: —Maestro hayits qa ƚe'wis in ju'uni' hane'e'in. Haqsiiƚijkii wetshetk'ewi'ƚe' wititsil ƚelitse', ewi'ƚ pe'qu' akha'yi'ij qa ewi'ƚ pe'qu' ƚakha'yi'ijek na' Moisés qa' pekhepe' iye qa' ƚakha'yi'ijek na' Elías.—\x * \xo 9:5 \xt Jn 11:8; Gn 1:31; Ex 25:9\x* \v 6 Qe ha' Pedro nite' nikfe'lets pa'qu' ni'ttaxij, qe qi in nijiwei qa hekhewe' iye Jacobo (Santiago) qa ha' Juan iye.\x * \xo 9:6 \xt Mr 14:40; He 12:21\x* \v 7 Ma' qa namju' ke' ewi'ƚ wasi' qa ts'iƚijipji', qa pa' ewi'ƚ wit'ax nokes ji'teje'm ke' wasi', qa yit'ij: —Hane'en hik ha'ne ya's qi in hisu'un, ek'eni'ƚetsha hane'en.—\x * \xo 9:7 \xt Ex 24:15; Mt 26:64; Lc 1:35; 20:13; Jn 5:19,37; 2P 1:16-18; Ef 1:6; Flm 1; Dt 18:15\x* \v 8 Qa aje'eƚ pekhel yejeƚtaxijji'kii hekhewe'en, qa hatsƚe ham yi'wene', qe hats ewi'ƚƚe iye ha' Jesús in yi'wen. \v 9 Qa in hats tepilik'uiju'kii iye ke' utek, qa yiyaji'ijetskii qu' hasu'uj nenfeli'm pe'ye' kekhewe' yi'wen, ipƚu'ui qu' iƚa'xe'tax iye ha'ne Ƚa's na' Jukhew.\x * \xo 9:9 \xt Mt 4:8; 16:21; 17:9-13; Lc 8:56; 18:33; Mr 2:10; Jn 20:9\x* \v 10 Ma' qa hekhewe'en qa yaqsi'j aka' wenit'ijets qa nite' nifel, qa nite'ƚe nikfe'lik'i qa watfaakanijju' pa'n ikji'ha in yit'ijets qu' iƚa'xe' iye qu' hats nawa'mtax.\x * \xo 9:10 \xt Mr 4:14\x* \v 11 Hekhewe'en qa nifaakan ha' Jesús: —¿Inhats'ek nekhewe' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei in yit'ijets tit nonjo qu' nanam pa' Elías?—\x * \xo 9:11 \xt Mt 2:4; Mal 4:5\x* \v 12 Ha' Jesús qa yeku'ƚ: —Yijaa'ija pa' Elías qu' nanam, qa' hikpa' week naqsi'jju' ekewe' wekwek. ¿Qa inhats'ekek kekhewe' we'nika'ajji' in yit'ijets ha'ne Ƚa's na' Jukhew qu' qi pa'qu' naats'e'ej qa qu' netutenhetii iye?\x * \xo 9:12 \xt Mr 8:25,31; Lc 1:17; 23:11; Hch 15:15\x* \v 13 Qa yakha'ƚe qa hit'iƚij ewets ka' Elias'ik'i in hats namtax, qa ƚeqfenyejeyij kakha' yisu'un qu' ƚeqfenyejeyi'ij, in ƚ'anye'jek kakha' we'nika'ajji' t'ejuyets kakha'an.—\x * \xo 9:13 \xt Mr 1:2\x* \s1 Jesús qa yiƚin pa' omeƚa's i'ntaxji' pa' ewi'ƚ inwo'met. \r (Mateo 17:14-21; Lucas 9:37-43) \p \v 14 Ma' qa in hats wapilii iye hakha' i'ni' hekhewep ƚ'ijatshenhei, qa yi'wen in k'ooyijji' in yeqewuk'un hekhewe' olots jukhew qa efuts iye, qa hekhewe' iye uja'x he' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei in qi in iyeti'ƚju'.\x * \xo 9:14 \xt Mr 8:11\x* \v 15 Qa aje'eƚ, hekhewe' olots in yi'weniju'ƚ ha' Jesús, qa yitjuƚaxijpha'mkii, ma' qa wekuma'xiju'ƚkii qa wetfeli'mkii. \v 16 Ha' Jesús qa nifaakanji'ju' hekhewe'en, qa yit'ijji'ju': —¿Ƚekpa' ƚ'afaakateyiƚijju' enewe'en?— \v 17 Qa ewi'ƚ hakha' i'nji'teje'm he' olots qa inku'ƚ, qa yit'ij: —Maestro, henka'xtax ei hakha' ya's i'nji' pa' ewi'ƚ ham ƚe'lijeye' espíritu uƚ'ax qa yihaminhetji'ij ƚe'lijei.\x * \xo 9:17 \xt Mr 4:38; 7:37; Ef 4:11; Lc 11:24; 1Ti 4:1; 1Jn 4:1\x* \v 18 Week qa nekji'jets qa yawitjiji'ij, ma' qa nijeleji'ijetsju' sehe', qa jewf'uji'ijje'm ƚeji', qa txhak'ak'akji'ij iye ƚek'unhetii, qa t'unji'ij je'm iye qa tiiniji'ijpha'm. Hats k'iyintaxijets ene' ijatshenhei qu' nukinik'uifik'i, qa nite'ƚe yamit.— \v 19 Qa yeku'ƚ ha' Jesús qa yit'ij: —¡Peyijaat'ij enewe' hane'ej ƚahats'ij inqeku'! ¿Pa'n ƚahats'ij qu' mexe ha'ni'ƚ etji'teje'm? ¿Pa'n ƚahats'ij qu' mexe ye'weju'ƚi'iƚ eju'ƚ in menjiit ƚ'inqeku'uƚ? ¡Enka'x met hane'e'in!—\x * \xo 9:19 \xt Lc 12:46\x* \v 20 Ma' qa tetka'xets. Qa pa' espíritu uƚ'ax in yi'wen ha' Jesús, qa aje'eƚ t'unik'i in yitsalalinhetkii ha' jutjana'x ƚa's, hakha'an qa namiji'ju' sehe', qa petetpetetijkii ma' qa nekfik'i ke' ƚaq'astalii qa jewf'uje'm ha' ƚeji'. \v 21 Ma' qa ha' Jesús qa nifaakan ha' ƚatata: —¿Pa'n ipƚu'uk'i pa'aj in ƚunye'j aka'an?— Qa yeku'ƚ, qa yit'ij: —In mexee'ija. \v 22 Qa hats olotsij in yiwu'mji'ijtaxji'ju' na'aj fe't qa na'aj iweli' iye qe wo'taxii qu' naq'alij. Qa qu' eke'ye' qu' aqsiijkii pe'ye', enq'eleti'ƚyij iye wat'ij qa' etsi'feni'ƚ wat'ij.—\x * \xo 9:22 \xt Jn 6:27; Lc 15:20\x* \v 23 Ha' Jesús qa yit'ijets: —¿Pa'n ƚ'ukinji' in ƚit'ij “qu' eke'ye'?” Week eke' wekwek nite' jutsitaxi'm pakha' qu' nite' ninqekuye'.—\x * \xo 9:23 \xt Mt 17:20; Jn 3:16; 11:40; Hch 10:43; Ro 10:9; 1P 1:8-10\x* \v 24 Ma' qa aje'eƚ hakha' ƚatata ha' jutjana'x ƚa's qa tayai, qa yit'ij: —¡Nite' heqeku'uk'i! Etsi'fenij wat'ij pa' nite' yeqekuye'jtax.— \v 25 Ha' Jesús qa yi'wen in te'nilit'ii hekhewe' olots he' jukhew qa efuts, ma' qa yaq'ayinij pa' espíritu uƚ'ax, qa yit'ijets: —Espíritu ham ƚe'lijeye' qa nite' yepi'ye'kii iye, yakha' hit'ij ewets: Ma'ak'uifik'i nakha'an qa' hasu'uj mapil ji'teje'm iye.—\x * \xo 9:25 \xt 2Ti 4:2; 2Co 6:17; Lc 7:22\x* \v 26 Ma' qa pa' inwo'met in hats tayai qa in hats qi in yik'elelinhetkii iye, qa ikik'uifik'i. Qa ha' jutjana'x ƚa's qa hik ƚunye'j qu' nawa'm. Qa yaqaamij qu' weeke' hekhewe' olots in yit'ijju': —¡Hats wa'm!—\x * \xo 9:26 \xt Mr 1:26\x* \v 27 Qa ha' Jesús qa t'eku'mi' ha' ƚokoi qa niihinpha'm, qa ha' jutjana'x ƚa's qa niipha'm qa ts'ap'a.\x * \xo 9:27 \xt Mr 1:31\x* \v 28 Ha' Jesús in hats uyifi ke' wititsi', qa he' ƚ'ijatshenhei qa nifaakan in uja'xƚi'iƚkii: —¿Inhats'ek yekheweli'ƚ in nite' ƚeke' qu' hukini'ƚfik'i?— \v 29 Ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ: —Aka'aj'in in ƚunye'j pa'qu' inwo'met'e ham yamite' qu' nukintaxfik'i, qe ewi'ƚe' yijat'ij pa' wit'iyinheye'j.—\x * \xo 9:29 \xt Hch 12:5; 16:13; Flm 22; Lc 18:12\x* \s1 Jesús qa nifel iye qu' natlanhetii hatse'. \r (Mateo 17:22-23; Lucas 9:43-45) \p \v 30 Ha' Jesús qa he' ƚijatshenhei qa ikik'ui iye hakha' i'ntaxi', qa nek ji'teje'm ha' sehe' Galilea. Ha' Jesús qa nite' yisu'untax qu' ninikfe'l,\x * \xo 9:30 \xt Mr 1:44\x* \v 31 qe mexe yijatshen he' ƚ'ijatshenhei. Qa yit'ijets: —Ha'ne Ƚa's na' Jukhew testi'yij hatse' nekhewe' jukhew qa' nilan. Qa qu' namijets wetshetk'ewi'ƚ neƚuts qu' nawa'm, qa' iƚa'xe' iye.—\x * \xo 9:31 \xt Mt 16:21; 28:20; Hch 2:24; 4:2; 2Ti 4:11; Mr 2:10; 8:31; Lc 9:22; 18:33\x* \v 32 Qa nite'ƚe nikfe'lik'i aka'an hekhewe'en, qa nijiwe'yets qu' nanfaakanijha.\x * \xo 9:32 \xt Mr 4:40; Lc 2:50\x* \s1 ¿Pa'n ƚii pa'qu' les qiye'ji'? \r (Mateo 18:1-5; Lucas 9:46-48) \p \v 33 Ma' qa hats yamets ha' witset Capernaum, qa in hats i'ni'ƚifi ke' wititsi', qa ha' Jesús qa nifaakanji'ju': —¿Ƚekpa' ƚifaaketeji'iƚji' hakha' wit'ikheyi'jik'i?—\x * \xo 9:33 \xt Lc 10:15; Mr 1:29; 8:27\x* \v 34 Qa hamƚe yeku'ƚe' hekhewe'en, qe ha' wit'ikheyi'jik'i yifaakateji' pa'n ƚii pa'qu' les qiye'ji' hekhewe'en qu' netnek'enhei.\x * \xo 9:34 \xt Mr 3:4; Lc 22:24-27; Hch 8:9\x* \v 35 Ma' qa i'nju' ha' Jesús qa taya'yets he' doce (12) ƚ'ijatshenhei, qa yit'ijji'ju': —Qu' nana'l pa'qu' nisu'un qu' nojo, qa hik pakha'ye' qu' netke'lenju' qa' net'iftits'etsha iye ene' week.—\x * \xo 9:35 \xt Mr 10:43-44; 11:11; Mt 20:16-27; 23:11; Lc 22:26\x* \v 36 Qa t'eku'mi' ha' ewi'ƚ omeƚa's, qa yenji'ju' ƚeqewuk'u hekhewe'en, qa tik'eyij iye, qa yit'ijji'ju':\x * \xo 9:36 \xt Lc 1:7\x* \v 37 —Pakha' qu' neneqjunu'uji' aka' yiiji' pa'qu' ewi'ƚe' omeƚa's in ƚunye'jek hane'en, qa yakha'ƚe in neqjunu'yij, qa pakha' qu' neneqjunu'yij nite' yakha' qu' neneqjunu'yij, nakha'ƚe ts'ukinju' hikna' neqjunu'uj.—\x * \xo 9:37 \xt Jn 3:16-17; 10:25; Mt 10:40; 15:24; Mr 12:6\x* \s1 Pakha' qu' nite' i'nejuihifeyi'ij pakha'an inife. \r (Mateo 10:42; Lucas 9:49-50) \p \v 38 Ma' qa ha' Juan qa yit'ijets: —Maestro, hi'weniƚij ha' ewi'ƚ in yukinik'uifik'i pe' inwo'metets yit'iji' aka' ii, qa haq'ayinƚi'iƚij qe nite' i'n'init ji'teje'mkii.—\x * \xo 9:38 \xt Jn 10:25; 14:13; 21:7; Mr 3:15; 4:38; Ap 9:20; Nm 11:26-30\x* \v 39 Qa ha' Jesús qa yit'ijets: —Hasu'uj aq'ayini'ƚij, qe ham pa'qu' nit'iji' aka' yii in yaqsiijkii pa'qu' ham ƚunye'ji'iju'ƚ, ma' qa' aje'eƚ qu' uƚ'axi'ik'i pa'qu' ƚ'anye'je'yij.\x * \xo 9:39 \xt Hch 19:11\x* \v 40 Qe pakha' qu' nite' i'nejuihifeyi'ij pakha'an inife.\x * \xo 9:40 \xt Mt 12:30; Lc 11:23\x* \v 41 Qe pa'qu' ƚunye'je'ƚe qu' neƚisi'ƚij pa'qu' ewi'ƚ wasuye' iweli'ye', qu' nata'ƚets in ƚijayani'ƚ ha'ne Cristo, yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets, pakha'an nite' yaqamij pa'qu' ƚenisit'e'.—\x * \xo 9:41 \xt Mt 1:17; 10:42; 25:35-42; Ro 12:20; Ef 5:2; Ap 22:21; 2P 2:13\x* \s1 Pa'qu' naqsijinenijkii pa' uƚ'ax ene' mente' qits. \r (Mateo 18:6-9; Lucas 17:1-2) \p \v 42 —Qa pa'qu' ƚunye'je'ƚe iye qu' naqsiijkii qu' nilanhenijifi pe'ye' ewi'ƚe' enewe' mente' qits nite' tseqeku', les ƚe'wistax qek hayiits newet-sifinijifi ƚaqawe'j ne'ej qi ute t'ejuyets na'aj we'neqhipitju' ƚetsinki na'aj matikkatax, ma' qekha netwumhitiitaxji'ju' na' qi iweli'.\x * \xo 9:42 \xt Ex 23:33; Jn 6:35; Jue 9:53; Mt 24:41; Ap 18:22\x* \v 43 Qa qu' nakha'ye' okoi qu' hikna' nata'ƚets in ƚaqsiijkii pa' uƚ'ax qa' isa'xii, qe les qu' ƚe'wise' qu' amii na' witiƚa'x qu' ewi'ƚe'ƚetax pa'qu' hame' na' ese'n, qa nite' hik ƚunye'j qu' week netwumhitiyeji'ju' na' ese'n na' fe't, hik nakha' nite' yom,\x * \xo 9:43 \xt Mt 3:12; 5:22,29-30; 15:30-31; 25:41; 2Ts 1:8\x* \v 44 \qt (hik nakha'a' nakha' ƚoqo q'oiq'oq'oi nekhewe'en nite' wa'm, qa na' fe't qa nite' yom.)\qt*\rq (Is 66:24)\rq* \v 45 Qa qu' nakha'ye' ef'i' qu' nata'ƚets in ƚaqsiijkii pa' uƚ'ax qa' isa'xii, qe les qu' ƚe'wise' qu' etepeep tepepeƚe qu' amii na' witiƚa'x, qa nite' hik ƚunye'j qu' weeke' wetets ne' ef'iyei qu' ewumhitiiji'ju' na' qi fe't, hik nakha' nite' yom.\x * \xo 9:45 \xt Jn 5:3; 16:1; 2Ts 1:8\x* \v 46 \qt (Hik nakha'a' nakha' ƚoqo q'oiq'oq'oi nekhewe'en nite' wa'm, qa na' fe't qa nite' yom.)\qt*\rq (Is 66:24)\rq* \v 47 Qa qu' nekhe'ye' oto' qu' nata'ƚets in ƚaqsiijkii pa' uƚ'ax, qa' enifte'pha'm, qe les qu' ƚe'wise' qu' amii na' tenek'enheiji' na' Dios qu' ewi'ƚe'ƚetax pe'qu' otoye', qa nite' hik ƚunye'j qu' weeke' wetets ne' otoi qu' ewumhitiiji'ju' na' qi fe't.\x * \xo 9:47 \xt Mr 1:15; 3Jn 10; Stg 3:6\x* \v 48 \qt Hik nakha'a' nakha' ƚoqo q'oiq'oq'oi nekhewe'en nite' wa'm, qa na' fe't qa nite' yom.\qt*\rq (Is 66:24)\rq* \v 49 Qe week hatse' enewe'en qu' newet-tsile'ƚipji'kii pa' fe't, in ƚunye'jek na'aj qe yefulutipji'kii na'aj ƚaq na'aj witlepinek.\x * \xo 9:49 \xt Lv 2:13; Ez 43:24\x* \v 50 Na'aj witlepinek ƚe'wis, qa qu' nite'ƚe ek'eme'ye' pa' witlepinek ¿qa pa'n qu' eqfenyejeyi'iƚij qu' ek'emeti'ƚ iye? Hik ejunyejeyi'iƚ na'aj witlepinek in ƚe'wis, qa hasu'uj iye qu' anwakayu'uƚ wetju'ƚkii e'ƚe'sitse'ƚi'iƚi'mkii yijat'ij.—\x * \xo 9:50 \xt Mt 5:9,13; Lc 14:34; Ex 30:35; 2R 2:19-23; Col 4:6; Ro 12:18; 14:13; 2Co 13:11; 1Ts 5:13; He 12:14\x* \c 10 \s1 Pa' witweqleye'j. \r (Mateo 19:1-12; Lucas 16:18) \p \v 1 In hats ikik'ui iye ha' Jesús ha' witset Capernaum, ma' qa yamets ha' sehe' Judea, qa ikiiteje'm hakhap iye ƚajaika' ha' haqqi' Jordán. Qa hik hakha'a' iye qa not'axets iye he' olots jukhew qa efuts, qa ka' hats ƚeqfenye'jji'jij, ma' qa yijatshen.\x * \xo 10:1 \xt Lc 1:5; 3:3; Mt 4:15,25; 28:20; Jn 1:28; 3:26; 10:40; Hch 4:2; 2Ti 4:11\x* \v 2 Qa he' uja'x fariseol qa nekets ha' Jesús, qe qa' nijaajin, ma' qa nifaakanij: —¿Me ƚenexke'ej pa'qu' jukhewe' qu' neweqle'eƚ pe'qu' ƚewhe'ye'ye'?—\x * \xo 10:2 \xt Mr 7:3; Stg 1:13; Jn 18:31; Lv 21:7; 1P 3:1\x* \v 3 Qa yeku'ƚ ha' Jesús hekhewe'en: —¿Pa'n yit'iƚij ewets ke' ƚe'lijei ka' Moises'ik'i?—\x * \xo 10:3 \xt Sal 77:20; Mt 8:4; He 3:2\x* \v 4 Hekhewe'en qa yit'ijju': —Pa' Moises'ik'i ƚexke'ej pa'qu' jukhewe' \qt qu' naqsiijkii pa'qu' witfaakanek'e t'ejuyets qu' neweqle ma' qa' nukin pe'qu' ƚewhe'ye'ye'.—\qt*\rq (Dt 24:1)\rq*\x * \xo 10:4 \xt Mt 5:31\x* \v 5 Ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ: —Qe t'units pe' atawjetsi'ƚ, ham eq'iltaxitsi'iƚ, ka' Moises'ik'i qa yika'ajji' aka' qu' nenit'ij.\x * \xo 10:5 \xt Mr 16:14\x* \v 6 Qa nite'ƚe hik aka' ƚunye'j in i'nk'a wanaqsiijkii ha'ne week, \qt pa' Dios qa yaqsiijkii pa' jukhew qa pe' efu.\qt*\rq (Gn 1:27)\rq*\x * \xo 10:6 \xt Jn 1:1,3; Hch 26:4; Ap 3:14; Gn 5:2\x* \v 7 \qt Qa aka'an in ta'ƚijupi', pa'qu' jukhewe' qa' niwejin pa'qu' ƚatataye' qa pe'qu' ƚeneneye' iye,\qt* \v 8 \qt qa enewe' wetsjuk qa hats ewi'ƚƚe pa' ƚ'ese'n. Ma' qa hats nite' wetsjuk, hats ewi'ƚƚe pa' ƚ'ese'n.\qt*\rq (Gn 2:24)\rq* \v 9 Qa hik ta'ƚijupi', pe'qu' hats ewi'ƚ neni' na' Dios, ham pa'qu' jukhewe' qu' nak'esa'x wetju'ƚ.—\x * \xo 10:9 \xt 1Co 7:10-15; He 7:26\x* \v 10 Qa in hats i'nifi ke' wititsi', qa he' ƚ'ijatshenhei qa ewi'ƚij iye in nifaakanijha aka'an. \v 11 Qa ha' Jesús qa yit'ijji'ju': —Pa'qu' neweqle qa' tujtseika'ye' iye pe'qu' ƚewhe'ye'yi'ij iye, ma' qa hats wetwuƚ'enhetets pe' hayiits ƚewhe'yetax qe yaqsiimijkii kakha' witwuƚ'ax (adulterio).\x * \xo 10:11 \xt 1P 3:1; 1Ti 5:14; Mt 5:27-28\x* \v 12 Qa pe'qu' efuye' iye qu' neweqle qa' tujtseika'ye' iye pa'qu' ƚewhe'ye'yi'ij qa hik ƚunye'j iye, yaqsiijkii iye kakha' witwuƚ'ax wo'oi jukhew in hats tewhe'yeitax (adulterio).—\x * \xo 10:12 \xt Mt 1:19\x* \s1 Jesús qa iyinipji' pe' omehets. \r (Mateo 19:13-15; Lucas 18:15-17) \p \v 13 Ha' Jesús qa tetka'xets he' uja'x omehets, qe qa' net'eku'mipji' ƚesinjel, qa he' ƚ'ijatshenhei qa yaq'ayintaxij hekhewe' neka'xtaxii.\x * \xo 10:13 \xt Lc 1:7; 2Ti 4:2\x* \v 14 Ha' Jesús in yi'wenij ma' qa nayu'kii, qa yit'ij: —Enwejini'ƚ met ne' omehets qu' nenek yiwets, qa hasu'uj othetiƚik'ui qe nekhewe' hik ƚunyejei enewe'en hik nekhewe' tenek'enheiji' na' Dios.\x * \xo 10:14 \xt Lc 13:14; 14:26; 1Co 14:39; Mr 1:15\x* \v 15 Yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets, pakha' qu' nite' hik ƚunye'je' na'aj omeƚa's in nite' inqeku' qa nite' net'ekumiju'ƚ na' tenek'enheiji' na' Dios, qa' nite' ƚeke'ye' qu' nuiji'teje'm nakha'an.—\x * \xo 10:15 \xt Sal 72:19; Ap 22:21; Hch 17:11; Lc 1:7\x* \v 16 Qa tik'eyij he' omehets, qa iyinipji', qa t'eku'mjiipji' ƚesinjel.\x * \xo 10:16 \xt 1Ti 5:22; Gn 48:15\x* \s1 Pa' ewi'ƚ yiwq'axin wekwek. \r (Mateo 19:16-30; Lucas 18:18-30) \p \v 17 In hats nikheyu' ha' Jesús qu' nakij iye pa' ƚ'ikheyi'j, qa tekuma'xii ha' ewi'ƚ, qa wonokok'eni'ju' ƚ'ejuyi'jii, qa nifaakan: —Teik'unei maestro, ¿pa'n ƚii pa'qu' haqsiijkii hats'inha qu' nana'l ye'm pa' witiƚa'x nite' yili'ij?—\x * \xo 10:17 \xt Mr 1:40; 4:38; 8:27; Mt 17:14; 27:29; Gn 1:31; Ef 4:11; Ap 21:7; Lc 10:25-28; Jn 12:25; Hch 13:48\x* \v 18 Ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ: —¿Inhats'ek in ƚit'ij yiwets teik'unei? Ham pa'qu' ewi'ƚe' qu' neteik'unei. Ewi'ƚƚe na' teik'unei, Dios.\x * \xo 10:18 \xt Sal 69:16\x* \v 19 Akha' hats ƚenikfe'lets kekhewe' wenit'ij: \qt “Hasu'uj eqek'ui. Hasu'uj mowo'oi efu qu' hats ewhe'yei qa hik ƚunye'j iye ne'ej efu, hasu'uj ejtenkii, hasu'uj mowotk'onƚi'imkii pe'qu' netnek'enhei, hasu'uj awitji'iji' pe'ye' pakhape', ek'enets qa' iwqinhet iye atata qa enene iye.”—\qt*\rq (Ex 20:12-16)\rq*\x * \xo 10:19 \xt Mt 5:21,27-28; Ef 4:28; Pr 6:19; 1Co 6:7-8; 7:5; 1Ti 6:5; Stg 5:4; 1Ti 5:3; Dt 5:16-20; Ex 21:15\x* \v 20 Hakha'an qa yeku'ƚ: —Maestro, hats week ekewe'en hayiits heik'eenik'iha in mente' ye'qi.—\x * \xo 10:20 \xt Mr 4:38; Ef 4:11\x* \v 21 Ha' Jesús qa yejeƚju', qa qi in yisu'un, qa yit'ijets: —Ewii'ƚƚi'ija pa' ham e'm. Yape ma. Qa ihinijkii week pe' na'l e'm qa' ƚisij ne' ham yiwq'axine'. Ma' qa' nana'l e'm pa'qu' enisit'e na' wa'sji', qa' etpil iye, qa' atsjayan.—\x * \xo 10:21 \xt Lc 6:35; 12:33; 2Ts 2:13; He 12:6; Mr 14:7; Ro 15:26; 2Co 4:7; Mt 6:20; 13:44; Jn 8:12; 2Co 2:2; Hch 2:45; 5:1\x* \v 22 Qa hakha'an in yepi'ye' ek'i aka'an, qa selelju', qa qi in uƚ'axi'mkii in ik, qe ƚakha' yiwq'axinija pe' wekwek. \v 23 Ha' Jesús qa yejeƚ ji'teje'mkii hekhewe' yeqewuk'un, qa yit'ijji'ju' he' ƚ'ijatshenhei: —¡Hayits qa jutsitax nekhewe' yiwq'axin wekwek qu' nuiji'teje'm na' tenek'enheiji' na' Dios!—\x * \xo 10:23 \xt Hch 4:37; 8:18,20; 24:26; Mr 1:15\x* \v 24 He' ƚ'ijatshenhei qa yitjuƚaxijpha'mkii ekewe' yit'ij. Qa ewi'ƚij iye ha' Jesús in wapilijupji' iye in yit'ijets: —Yilits, ¡hayits qa jutsitax qu' nuiji'teje'm na' tenek'enheiji' na' Dios!\x * \xo 10:24 \xt Lc 1:7\x* \v 25 Les qu' nite' jutsitaxe' pa'qu' ewi'ƚe' ats'etax qu' nuyii ne'ej tawjena'x ƚoto', qa nite' hik ƚunye'j pa'qu' ewi'ƚe' yiwq'axin wekwek in jutsitax wiikfik'i qu' nuiji'teje'm na' tenek'enheiji' na' Dios.—\x * \xo 10:25 \xt Gn 24:35; Ap 2:9\x* \v 26 Qa hekhewe'en qa les in qi in yitjuƚaxijpha'mkii iye, qa watfaakateji'ijju', qa yit'ijju': —Maa, ¿qa ƚekpa' ek qu' ƚeke'ye' qu' namii na' wa's?—\x * \xo 10:26 \xt Hch 16:30; Ef 2:8\x* \v 27 Qa ha' Jesús yejeƚ ji'teje'm, qa yit'ijji'ju': —Ene' jukhew nite' ƚeke' qu' naqsiijkii aka'an. Ewi'ƚƚe na' Dios in ƚeke', qe week eke' wekwek nite' jutsitetsi'm na' Dios.—\x * \xo 10:27 \xt He 6:4\x* \v 28 Ma' qa ha' Pedro qa yit'ijets ha' Jesús: —Jeƚ, yekheweli'ƚ week henejeti'ƚ he' na'ltaxi'ƚ ye'm, ma' qa k'ajayani'ƚ.—\x * \xo 10:28 \xt Lc 6:14; Hch 10:32\x* \v 29 Qa ha' Jesús, qa yit'ij: —Yijaa'ija aka' hit'ij ewets, in ham pakha' qu' hats niwejinƚi'i pe'qu' ƚetsi'ye', i'nƚi'i pe'qu' ƚamatsitse' qa ƚek'injats iye, i'nƚi'i pe'qu' ƚekutiiye' qa ƚek'injai iye, i'nƚi'i pe'qu' ƚeneneye', i'nƚi'i pa'qu' ƚatataye', i'nƚi'i pe'qu' ƚelitse', i'nƚi'i pa'qu' ƚeq'ejinqa'wet'e in ta'ƚ yiwets qa eke' yi'lijei iye,\x * \xo 10:29 \xt Ap 22:21; Mr 1:1; Fil 1:5\x* \v 30 qu' nite' nat'ani'ipji' qu' cien (100) ni'ij ne'ej testi'yij ha'ne hane'ej ƚahats'ij: axe'm ƚetsil, ƚamatsits qa ƚek'injats iye, ƚekutii qa ƚek'injai iye, ƚenenel, qa ƚelits iye, qa ƚeq'ejinqa'wetits iye. Qa na'lƚi'ijup iye pe'qu' wekweke' qu' naats'e'ej qu' natawitjaxtii. Qa pa' mexe hamik'ui qa hikpa' pa' witiƚa'x nite' yili'ij.\x * \xo 10:30 \xt Lc 20:10,35; 21:8; Mt 12:32; 13:21; Jn 12:25; Hch 13:48; Ef 1:21; 2:7\x* \v 31 Qa olotsƚe nekhewe' hane'ej yojo, qa' hik nekhewe'ye' hatse' qu' netke'lenju'. Qa olots iye nekhewe' hane'ej teke'lenju' qa' hik nekhewe'ye' hatse' qu' nojo.—\x * \xo 10:31 \xt Mr 9:35\x* \s1 Jesús qa nifel iye qu' natlanhetii hatse'. \r (Mateo 20:17-19; Lucas 18:31-34) \p \v 32 Hekhewe'en in ikik'i ha' wit'ikheyi'j qu' namii ha' Jerusalén. Ha' Jesús yojo'ok'oi hekhewe'en, he' ƚ'ijatshenhei qi in nite' nikfe'lijkii pa'n ƚunyee'jkiiha, qa hekhewep hekhewe' nijayanik'i qa qi in nijiwei. Ha' Jesús qa t'eku'mi' iye he' doce (12) ƚ'ijatshenhei qa wetqetheni'ƚju' iye. Ma' qa nifeli'mha kakha' qu' ƚunye'je'kii hatse'.\x * \xo 10:32 \xt Sal 79:1; Mt 23:37; Sal 147:11; Pr 1:7; Ap 14:7; Jn 6:61\x* \v 33 Qa yit'ij: —Ek'en qeku'ni'ƚek, hane'ej qu' jinamtaxiipha'm na' Jerusalén. Qa hik nakha'yi'i' ha'ne Ƚa's na' Jukhew qa' netesti'yij nekhewe' tenek'enhe'yij ne' pa'il, qa nekhewe' iye i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei qa' ninaqyaji'ij qu' natlanhetii qa' netisij nekhewe' jukhewiikal nite' judiol.\x * \xo 10:33 \xt Mr 2:10; 8:31; 9:31; Mt 2:4; Ga 1:16\x* \v 34 Qi qu' nawitji'iji' pe'qu' ƚe'lijeye' qa' nilakijukii qa' netk'iyikii iye, qa' neqsilanje'mkii ma' qa' nilaanija qa' nawa'm. Qa qu' namets wetshetk'ewi'ƚ neƚuts qa' iƚa'xe' iye.—\x * \xo 10:34 \xt Mt 16:21; Hch 2:24; Lc 9:22\x* \s1 Pa' Santiago qa pa' Juan yisu'un qu' niyinijets pe'ye' pa' Jesús. \r (Mateo 20:20-28) \p \v 35 Ma' qa ha' Jacobo (Santiago) qa ha' Juan, hik hekhewe' he' wetsjuk ƚelits ha' Zebedeo, qa ikets qa we'tmetinheti'm ha' Jesús, qa yit'ijets: —Maestro, hisu'untaxi'ƚ qu' aqsi'ji'ƚ ye'mijkii aka' qu' nek'iyini'ƚij ewets.—\x * \xo 10:35 \xt Hch 12:2; Jn 21:2,7; Mr 4:38; Ef 4:11\x* \v 36 Ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ: —¿Ƚekpa' ƚisu'uni'ƚ qu' haqsi'ji'ƚ e'mijkii?— \v 37 Hekhewe'en qa yit'ijets: —Ets'eni'ƚi' hatse' qu' enek'enheitax qu' ewi'ƚe' pa'qu' na'ni'ju' na' ƚeniyayik'i qa pakhap qa' na'ni'ju' ek na' efeyi'j.—\x * \xo 10:37 \xt Mt 19:28; Lc 9:26\x* \v 38 Ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ: —Aka' ƚ'iyintaxi'ƚets nite' ƚenikfe'li'ƚets. ¿Me ƚeke' qu' iya'aƚji' nakha' qi ek'imiiji' k'iya'ji' hatse'? ¿Me ƚeke' iye qu' mempulijiƚijju' nakha' hempuli'jji' hatse'?—\x * \xo 10:38 \xt Jn 11:22; Sal 75:8; Lc 12:50; Hch 22:16; Ro 6:3; 2Co 4:10-11; Ga 2:20\x* \v 39 Hekhewe'en qa yeku'ƚ: —Ehe, ƚeke'.— Ha' Jesús qa yit'ijets: —Ekheweli'ƚ ƚ'iya'aƚji' hatse' na' ek'imiiji' k'iya'ji' hatse', qa' mempulijiƚijju' iye nakha' qu' hempuli'jji' hatse'.\x * \xo 10:39 \xt Hch 12:2; Ap 1:9\x* \v 40 Qa qu' niƚi'iƚiju' ha'ne ts'iyayik'i i'nƚi'i ha'ne yifeyi'j, qa nite' yakha' qu' k'eƚisiƚij, qe uja'xƚe pekhewe' hats watji'leti'm.— \v 41 Hekhewe' diez (10) ƚ'ijatshenhei in yepi'ye' ek'i aka'an, ma' qa nayu'um hekhewe' Jacob (Santiago) qa ha' Juan.\x * \xo 10:41 \xt Jn 21:7\x* \v 42 Qa ha' Jesús qa taya'yets week hekhewe'en qa yit'ijji'ju': —Ekheweli'ƚ ƚenikfe'li'ƚets nekhewe' tenek'enhe'yipji' ne' nite' judiol in ewi'ƚƚe in yisu'un qu' nenethinijkii pa' ƚet'unhaxits in tenek'enhei. Qa nekhewe' te'weyik'uiju' nekhewe'en qa yisu'unek in inaqyaji'ijkii pe'ye'.\x * \xo 10:42 \xt Hch 19:16; 1P 5:3\x* \v 43 Qa ekhewelƚi'iƚ qa' hasu'uj ejunyejeyi'iƚ aka'an, qe pakha' qu' nisu'un qu' neniwqinhetji' ekheweli'ƚ, qa' hik pakha'ye' qu' nithayiki'iƚ.\x * \xo 10:43 \xt Mr 9:35; 10:45; 1Co 3:5; Lc 22:26\x* \v 44 Qa pa'qu' ƚunye'je' iye ekheweli'ƚ in yisu'un qu' nojo, qa' hik ƚunye'je' qu' ƚeqejkunenek'e ene' week.\x * \xo 10:44 \xt Mt 10:24; Fil 2:7; Ap 1:1\x* \v 45 Qe ha'ne iye Ƚa's na' Jukhew nite' nam ma' qa' neteniftitshiyets, qe nam yijat'ij qe qa' net'iftits'ets ene' week qa' net'ihinij iye na' ƚiƚa'x, hats'inha qu' nilithinik'ui pa' witaxtanithenkeye'j pe'qu' olotse'.— \x * \xo 10:45 \xt Mr 2:10; Jn 13:13-15; Fil 2:7; Jn 6:51; 10:15; Ga 2:20; Lv 27:31; Sal 49:8; Mt 26:28; Ef 1:7; Is 52:13–53:12; Mt 20:28\x* \s1 Jesús qa yi'wenkitkii pa' Bartimeo. \r (Mateo 20:29-34; Lucas 18:35-43) \p \v 46 Ma' qa yamets ha' Jericó. Qa in hats ikik'uifik'i iye ha' Jericó qa week iye ƚ'ijatshenhei qa hekhewe' iye olots jukhew qa efuts. Ewi'ƚ ha' puk'al iyiniikii ƚaq'astaye' ƚii Bartimeo, Timeo ƚa's, i'niju' ƚekuwe'e' ha' wit'ikheyi'j.\x * \xo 10:46 \xt Mt 20:29-34; Lc 18:35-43; Nm 22:1; Mt 15:14; Jn 9:8; Mr 8:27\x* \v 47 In impi'ye'ej in hik kakha'ija Jesús Nazaret ƚeiƚe', qa yapeƚek qa tayai, qa yit'ij: —¡Jesús, ƚa's pa' David'ik'i, enq'eletyij wat'ij!—\x * \xo 10:47 \xt Mr 5:19; 10:47; 14:67; 2Cr 1:1; Mt 1:1; 5:7; 15:22; 17:15; Ro 1:3; Lc 1:50; 16:24\x* \v 48 Qa olots he' yaq'ayintaxij in tayaikii. Qa yape'enhaƚe les in yit'unhetik'ikii in tayai: —¡Ƚa's pa' David'ik'i, enq'eletyij wat'ij!— \v 49 Ma' qa ha' Jesús qa teke'lenijupju' qa yit'ij: —Aya'yi'ƚii.— Ma' qa teniya'yii ha' puk'al qa wenit'ijets: —Ment'unhet, hasu'uj e'nijiwei, eniipha'm, qe hats tayai ei.—\x * \xo 10:49 \xt Jn 16:33\x* \v 50 Qa yiwu'mi'ju' ha' ƚe'ntilafit qa ts'enpha'm qa ikii ha' Jesús.\x * \xo 10:50 \xt Lc 19:36\x* \v 51 Ha' Jesús qa nifaakan: —¿Ƚek pakha' ƚisu'un qu' haqsi'j e'mijkii?— Ha' puk'al qa yeku'ƚ: —Maestro, hiyee' hisu'untax qu' hi'wenkii.—\x * \xo 10:51 \xt Mr 1:40; Jn 20:16\x* \v 52 Ha' Jesús qa yit'ijets: —Yape ma, pa' nite' eqekuye'j hikpa' ta'ƚets in hats ƚanaxpa'l.— Qa hik akaa'ijha ha' puk'altax ma' qa yi'wenkii, qa yijayan ha' Jesús.\x * \xo 10:52 \xt Mt 9:22; Mr 6:56; Lc 5:20\x* \c 11 \s1 Jesús qa yamji'teje'm pa' Jerusalén. \r (Mateo 21:1-11; Lucas 19:28-40; Juan 12:12-19) \p \v 1 Ha' Jesús in hats k'esiyu'ui ha' Jerusalén, qe hats meti'm hekhewe' witsetits ƚelits Betfagé qa ha' Betania, metitsi'm ke' utek ƚii Olivo. Ma' qa yukin he' wetsjuk hekhewe' ƚ'ijatshenhei\x * \xo 11:1 \xt Mt 23:37; 26:6; Hch 8:1; Lc 24:50; Jn 11:1,18; 12:1\x* \v 2 qa yit'ijets: —Ma'aƚiiteje'm na' witset ƚa's, qa qu' uyi'ƚ ji'teje'm qa' aje'eƚ i'weni'ƚ pa'qu' nonophe'ƚ matikatax ƚa's mexe ham i'ni' ipji'. Qa' enit'iƚijii qa' enka'xi'ƚ. \v 3 Qa qu' nana'l pa'qu' ni'ttaxi'ƚij ewets: “¿Inhats'ek in eqfenyejeyi'ƚij kakha'an?” qa' it'iƚijiju'ƚ: “Ha' Yatsat'ax'inij yisu'un. Aje'eƚƚete' ek tit nenpilet iye hatse'.”— \v 4 Hekhewe'en qa ikiiteje'm ha' witset qa yi'wen ha' matikatax ƚa's wo'nophe'ƚi' pa' ipƚu'umets pa' ƚeji' pa' wit'ikheyi'jji'. Qa nit'ijii pa'aj. \v 5 Qa pe' uja'x pekhewe' i'ni' pakha'an, qa yit'ijets pa'aj: —¿Inhats'ek in ƚenit'iƚijii na' matikatax ƚa's?— \v 6 Ma' qa hekhewe'en qa yeku'ƚijiju'ƚ pa'aj kekhewe' hats ƚ'anye'jets ha' Jesús. Ma' qa ƚexkeliji'm qu' nenka'xii. \v 7 Ma' qa neka'xii ha' Jesús ha' matikatax ƚa's, qa yipk'eni'pji' he' ƚe'ntaafitits ƚaqlatiyij, ha' Jesús qa i'nipji' hakha'an. \v 8 Qa olots he' yipk'enik'uyiju'kii ha' wit'ikheyi'jik'i he' ƚe'ntaafitits, qa hekhewep iye qa yifekinik'i ek ke' najak ƚesejets qa yenik'uiji'kii iye ha' wit'ikheyi'jik'i.\x * \xo 11:8 \xt Mr 8:27\x* \v 9 Hekhewe' yojo'ok'oi qa he' teke'lenijupju' iye, week taya'yijipji': —¡Ƚe'wisija ha'ne nam inii! \qt Ƚe'wis ha'ne namij aka' ƚiiji' pa' Yatsat'ax'inij.\qt*\rq (Sal 118:26)\rq*\x * \xo 11:9 \xt Lc 1:42; He 6:14; Jn 10:25\x* \v 10 ¡Qi in ƚe'wis in nam qu' netnek'enhei qu' hik ƚunye'je' pa' i'nalek'ik'i David'ik'i in tenek'enhei pa'aj! ¡Ƚe'wisija pakha' i'ni' pa' les in toxpha'm!—\x * \xo 11:10 \xt Mr 1:15; 9:1; 11:9; Hch 2:29; 4:25; Lc 1:27\x* \v 11 Ma' qa hats uiji'teje'm ha' Jerusalén, qa yamets ke' witlijtsitjii qa uyifi. Ma' qa in hats yejeƚkii ke' wekwek ha' ƚatawejifi, qa ikik'uifik'i iye, ma' qa wapilik'i iye qe qa' nakii ha' Betania qe hats metiyu'ju' junu' qa week iye he' doce (12) ƚ'ijatshenhei.\x * \xo 11:11 \xt Mt 23:37; Hch 21:26; Mr 11:1\x* \s1 Pe' najkak ƚii higo. \r (Mateo 21:18-19) \p \v 12 Qa kakhap neƚuji', in ikik'uifik'i iye ha' Betania, ha' Jesús qa yoksi'wen in iyipkun.\x * \xo 11:12 \xt Lc 19:45-48\x* \v 13 Qa mexe toxii in yi'wenii ke' ewi'ƚ najkak higokuk hats tesejeitax. Ma' qa iktaxets qu' nejeƚji'teje'm me na'ltu'u pe'qu' ƚe'ye', qa in yamtaxets qa ham yi'wene' uja'xƚe ke' ƚesejets, qe mexe nite' ƚahats'ij ne'ej higokuk qu' netei.\x * \xo 11:13 \xt Lc 6:44; Jn 1:48\x* \v 14 Ha' Jesús qa yiyaji'ets ke' najkak, qa yit'ijets: —Nite' ƚ'anuuyi'i pa'qu' netuj pe'qu' eiye'.— Qa he' ƚ'ijatshenhei qa yepi'ye' ej aka' yit'ij.\x * \xo 11:14 \xt Mt 3:8; 7:16-21; Jer 8:13; Mr 10:10\x* \s1 Jesús qa yiwutshenfik'ikii pe' taqhaitaxifi pe' witlijtsitjii. \r (Mateo 21:12-17; Lucas 19:45-48; Juan 2:13-22) \p \v 15 Ma' qa yamets iye ha' Jerusalén, ha' Jesús qa uyifi iye ke' witlijtsitjii, ma' qa yapeƚek qa yiwutshenfik'ikii hekhewe' t'ihintaxij ke' wekwek qa hekhewe' iye taqhayetskii ke' wekwek in i'nijifi ke' witlijtsitjiyifi. Qa yiwu'mkii ke' ƚeqe mesal hekhewe' wetpiletetskii ƚ'astai, qa kekhewe' iye ƚots'oji'laxits hekhewe' t'ihinij ke' ofol.\x * \xo 11:15 \xt Mt 23:37; Hch 21:26; Jn 2:15\x* \v 16 Qa nite' ƚexke'ej iye pa'qu' ƚ'ikheyi'jeƚi'ij qu' nijaqhitjiteje'm ke' witlijtsitjii in yeka'x pe'qu' wekweke'. \v 17 Qa yit'ij in yijatshenij: —¿Me nite' yit'ij ke' we'nika'ajji': \qt “Ene' yitsi' qu' ƚenqiyi'ij ƚ'iyinhetjii pe' week witsetits”?\qt*\rq (Is 56:7)\rq* Qa ekhewelƚi'iƚ qa ƚaqsi'ji'ƚijkii in \qt “ƚewejij ne' ejtenhetsilets.”—\qt*\rq (Jer 7:11)\rq*\x * \xo 11:17 \xt Mr 1:2; Hch 12:5; 15:15; 16:13; Lc 11:51; Jn 2:17\x* \v 18 Qa he' tenek'enhe'yij he' pa'il qa hekhewe' iye i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei yepi'ye' ej ekewe' yit'ij, ma' qa wo'oikii pa'n qu' ƚeqfenye'ji'ij qu' nilan, qe hats nijiweyiju'ƚ, qe week hekhewe' olots jukhew qa efuts iye yisu'unik'i kekhewe' i'nq'ijatshenij.\x * \xo 11:18 \xt Mt 2:4; Sal 147:11; Pr 1:7; Ap 14:7\x* \v 19 Qa in hats uiju' ke' junu' ha' Jesús qa he' ƚ'ijatshenhei qa ikik'uifik'ikii ha' witset. \s1 Pe' higokuk qa hats yisƚax. \r (Mateo 21:20-22; Lucas 21:9-19) \p \v 20 Ma' qa hats neƚukii iye, qa leefiju' in nekijup iye ke' higokuk'ik'i. Qa yi'wen in hats week yisƚax qa yamijiiju' ke' ƚefitetsiyik'i. \v 21 Ha' Pedro qa yijamti'ik'i, ma' qa yit'ijets ha' Jesús: —Maestro, jeƚ qeku'n, eke' ƚiyaji'ets najkak'ik'i. Hats wa'mji', hats yisƚax.—\x * \xo 11:21 \xt Lc 6:14; Hch 10:32; Jn 11:8; Stg 3:9\x* \v 22 Ha' Jesús qa yeku'ƚ, qa yit'ijets hekhewe'en: —Hasu'uj eqeku'uƚ na' Dios.\x * \xo 11:22 \xt Mt 17:20\x* \v 23 Yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets pa'qu' ƚunye'je'ƚe qu' niyaji'ets ene' utek qu' nit'ijets: “Ma'ak'ui hane'e'in qa' anamji'ju' na' qi iweli'.” Qa qu' nite' neqeku'yi'ik'i, qe yumti'ija pa' ƚatawe'j qu' ƚunye'je' pakha' hats yit'ij, ma' qa' hik pakha' qu' ƚunye'je'.\x * \xo 11:23 \xt Sal 72:19; Ap 22:21; Hch 10:20,43; Jn 3:16; 11:22; Ro 10:9; 1P 1:8-10; Mr 9:23\x* \v 24 Qa hik ta'ƚijupi' qu' hit'iƚij ewets in week ekewe' wekwek pa'qu' iyini'ƚets qu' iyini'ƚ, hasu'uj eqeku'uƚik'i in hats ƚ'estiyiƚij, ma' qa' hik aka' qu' ƚunye'je'.\x * \xo 11:24 \xt Mt 5:44; 7:8; Hch 12:12; Jn 14:13; Stg 1:5\x* \v 25 Qu' iyini'ƚ, yojo qu' e'ƚe'sitse' eku'ni'ƚ wetju'ƚ qu' nana'l pakha' qu' mexe nite' e'ƚe'sitsi'iƚij wetju'ƚ, hats'inha qa' ƚunyeje'ji'jek na' Atata'aƚ i'ni' na' wa's qu' niwu'miƚ'ek'ui pe' ewuƚ'etsi'ƚ.\x * \xo 11:25 \xt Lc 11:13; 12:33; 18:11; Mt 5:16; 6:1,12; 9:2; Sal 25:11\x* \v 26 Qa qu' nite'ƚe isu'uni'iƚ qu' e'ƚe'sitsi'iƚ wetju'ƚ, qa' ƚunyeje'ji'jek na' Atata'aƚ i'ni' na' wa's qu' nite' niwumi'iƚ ek'ui pe' ewuƚ'etsi'ƚ.—\x * \xo 11:26 \xt Mt 24:35; Hch 17:24; Ef 6:9; Ap 21:10\x* \s1 Pa' ƚet'unha'x in tenek'enhei pa' Jesús. \r (Mateo 21:23-27; Lucas 20:1-8) \p \v 27 Ha' Jesús qa he' ƚ'ijatshenhei qa yamii iye ha' Jerusalén. Ha' Jesús in mexe yijalkisifikii ke' witlijtsitjii, qa namets he' tenek'enhe'yij he' pa'il qa he' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei qa hekhewe' iye tenek'enheiji' na' witset.\x * \xo 11:27 \xt Mt 23:37; Hch 21:26; Mt 2:4; 3Jn 1\x* \v 28 Hekhewe'en qa nifaakan: —¿Ƚekpa' tenek'enhei neƚisij qu' aqsiiji'kii hane'e'in ekewe' wekwek? i'nƚi'i ¿ƚekpa' neƚisij pa' ƚet'unha'x in tenek'enhei hats'inha qu' aqsiijkii ekewe'en?—\x * \xo 11:28 \xt Mr 1:22\x* \v 29 Ha' Jesús qa yeku'ƚiju'ƚ, qa yit'ijets: —Yakhap ji'jek qu' k'afaakanjiiƚek, ojo'oƚij qu' enfeli'ƚ ye'm aka' qu' k'afaakani'ƚij, ma' qa henfeljii'ƚ e'mek hatse' nakha' ta'ƚets in haqsiijkii aka'an.\x * \xo 11:29 \xt Mr 4:14\x* \v 30 In wenqimpulijin ka' Juan, ¿Me ta'ƚets na' Dios? ¿Me i'nƚi'i ene' jukhewƚe? ¡Enfeli'ƚ ye'm!—\x * \xo 11:30 \xt Lc 7:29; Hch 18:25; 19:3\x* \v 31 Ma' qa wapilƚi'ij wetju'ƚ in iyetijju', qa yit'ijju': —Qu' jintit'ijets “ta'ƚets pa' Dios,” ma' qa nit'ij inwets nakha'an: “¿Qa inhats'ek in nite' ƚ'ek'eni'ƚets?”\x * \xo 11:31 \xt 1Jn 5:10\x* \v 32 Qa qu' jintittaxijets “jukhewƚe ene' ta'ƚets.”— Hekhewe'en qa nite'ƚe ƚeke' qu' nit'ij, qe nijiweyiju'ƚ hekhewe' olots jukhew qa efuts, qe week yumti ka' Juan in yijaa'ija in ewi'ƚ profeta.\x * \xo 11:32 \xt Mt 2:23; Hch 7:52\x* \v 33 Ma' qa yit'ijiju'ƚ hekhewe'en in yeku'ƚ ha' Jesús: —Nite' tsikfe'li'ƚets.— Ma' qa ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚek: —Qa' yakhape' ji'jek qu' nite' henfeli'ƚ e'm na' hata'ƚijets in haqsiijkii ekewe' wekwek.— \c 12 \s1 Pe' uƚ'ets witq'ithayinenheyij pa' uwaket. \r (Mateo 21:33-46; Lucas 20:9-19) \p \v 1 Ma' qa yejeyumtsheni'mijupi' ke' wekwek hekhewe'en: —Ewi'ƚ pa' jukhew \qt yeni'ju' pa' ƚeq'ejinqa'wet pa' uwaket, qa yeqetsitenijijup pe' utel. Qa tijju' pa' ewi'ƚ ƚeq'itset'ij qu' nenq'umutju' pe'qu' ƚeye'. Qa yaqsiijkii iye pe' ewi'ƚ qipha'm t'ejuyets qu' nejeƚipji'kii pa' uwaket.\qt*\rq (Is 5:1,2)\rq* Ma' qa i'nk'aƚe qa yatkinhenets pe' jukhew pa' uwaket, ma' qa ik inji'witshen.\x * \xo 12:1 \xt Gn 9:20\x* \v 2 Ma' qa in hats yamets ƚahats'ij qu' netenifte'ji', qa pa' ewi'ƚ ƚeqejkunenek qa yukinii pekhewe' yatkinheninets pa' ƚeqe uwaket, hats'inha pekhewe' natkin pa' uwaket qa netisij pa' ƚapk'as pekhewe' ƚei pa' uwaket.\x * \xo 12:2 \xt Mr 3:14; Mt 3:8; 7:16; 10:24\x* \v 3 Qa pekhewe'ƚe'en qa t'eku'mi' pa' wit'ukinektax, qa niyejinijju' in yilanje'mkii, ma' qa yiwutshenik'uifik'i iye ham tisi'ij.\x * \xo 12:3 \xt Lc 22:63; Col 2:8\x* \v 4 Ma' qa pa' yatsat'axij qa yukintax iye hakhap iye ƚeqejkunenek, qa hik pakha' qa wiikfi' yeqfe'meten pa' ƚeiƚa' qa qi iye in yawitji. \v 5 Qa yukintax iye pakhap iye qa hikpa' qa yilaanija. Qa hik ƚeqfenyejeijiij iye pe' hats olots in yukinji'ijtax iye, yilanje'mkii pe' uja'x, qa pekhewep qa nilaanju'ha. \v 6 Qa mexe ewi'ƚtax pa' amanij, hik pakha' pa' ƚaa'sija qi in yisu'un. Ma' qa yukintax iye ha'ne hats ewi'ƚƚe, qe yit'ij: “Tek'enets lemets qa' niwqinhetji' iye ha'ne ya's.”\x * \xo 12:6 \xt Ef 1:6; Flm 1; He 1:1-2\x* \v 7 Qa pekhewe'ƚe t'ithayii qa yit'ijju' in watfaakateji'ijju': “Hik ha'ne hakha' qu' naya'xtaxij hatse', ¡yape jitalan hats'inha qa' inekhewele' qu' jinatsat'etsij hatse'!” \v 8 Ma' qa t'eku'mi' qa yilan qa yahinik'uifik'i pa' uwaket, qa yiwu'mƚi'i pakha'a'. \v 9 ¿Pa'n qu' ƚeqfenyeje' ƚewek hatse' pa' yatsat'axij pa' uwaket? Pakha'an nam hatse' qa' nanlanju' pe' t'ithayii qa pa' uwaket qa' netisij pekhewep iye.\x * \xo 12:9 \xt Col 3:22\x* \v 10 ¿Ye' me nite' ƚejeƚi'ƚ aka' we'nika'ajji' in yit'ij: \qt “Ne' ute yuten qa yiwu'mfik'i ne' niihinpha'm ne' wititsi', hane'ej qa hats ewi'ƚ ute les weju'ƚij in teniihinijpha'm ne' wititsi'.\qt*\x * \xo 12:10 \xt Mt 26:54; 2P 1:20; Hch 4:11; 1P 2:7\x* \v 11 \qt Pa' Yatsat'ax'inij hikpa' yaqsiijkii aka'an qa in jitejeƚju' qa qi in ƚe'sits ine'm.”—\qt*\rq (Sal 118:22,23)\rq*\x * \xo 12:11 \xt Col 4:1; Jud 5\x* \v 12 Ma' qa hekhewe'en qa yisu'untax qu' net'eku'mi' noq'opheƚineyu'taxij, qe nikfe'lik'i in ƚekhewelƚe in t'ejuyets kakha' yejeyumtshenijupi', qa nijiweiƚi'iju'ƚ iye hekhewe' olots jukhew qa efuts iye. Ma' qa yiwejinƚe, qa ikik'uikii. \s1 Pe' wekwek in yijaninkii t'ejuyets pa' Roma ƚatata. \r (Mateo 22:15-22; Lucas 20:20-26) \p \v 13 Hekhewe' tenek'enhe'yij he' pa'il qa nukintaxii ha' Jesús he' uja'x hekhewe' fariseol qa hekhewe' t'ithayi'yi'mek pa' Herodes (herodianos), qe qa' nit'ijets kakha' yumti qu' nopheƚipji'.\x * \xo 12:13 \xt Mr 3:6; 7:3; Lc 11:54\x* \v 14 Ma' qa in namii hekhewe'en, qa yit'ijets: —Maestro, tsikfe'li'ƚets in yijaa'ija na'aj ƚit'ij qe ƚ'iyet qa nite' ƚeqethenijii pakhape' ne'ej ƚit'ij, qe week eqjunyejeyij ene' jukhew, qa yijaa'ija iye in ƚ'inq'ijatshentaxij pa' ƚ'ikheyi'j pa' Dios. ¿Me ƚe'wisijupi' in jitajaninkii eke' wekwek qu' net'ejuyets pa' Roma ƚatata, César, me nite'?\x * \xo 12:14 \xt Dt 1:17; Mt 17:25\x* \v 15 ¿Me jitajanin, me hasu'uj jitajanin?— Ha' Jesús qa hatsƚe nikfe'lets in we'nenƚetaxi' pekhewe'en qu' ƚunyejeye' aka'an, ma' qa yit'ijiju'ƚ: —¿Inhats'ek in ƚ'ewqeleitaxi'ƚ yik'ui? Entsheni'ƚ ewi'ƚe' nijket kekhewe' ƚaq'astai ne' Roma ƚeiƚets ne'ej denario\f + \fr 12:15 \ft Ewi'ƚ denario, ƚajanye'j pakha'aj pa'qu' jukhewe' in ewi'ƚ neƚu qu' net'ithayii.\f* qa hi'wen.—\x * \xo 12:15 \xt Mt 18:28; 23:28; Lc 12:1; Ga 2:13; 1Ti 4:2; 1P 2:1; Stg 1:13\x* \v 16 Ma' qa tetka'xii, ha' Jesús qa yit'ijets: —¿Ƚek ƚeju's qa ƚek ƚii iye ha'ne i'nji' ene' ƚ'astaki'?— Qa yeku'ƚ hekhewe'en: —Pa' Roma ƚatata, César.—\x * \xo 12:16 \xt Ap 13:14; Mr 15:26; Lc 23:38\x* \v 17 Ma' qa ha' Jesús qa yit'ijets: —Ƚisi'ƚij pa' César pekhewe' yatsat'etsƚi'ijek pa' César, qa na' Dios pekhewe' yatsat'etsƚi'ijek in Dios.— Hekhewe'en qa qi in yitjuƚaxijpha'mkii aka' yit'ij.\x * \xo 12:17 \xt Ro 13:7; Ap 17:6\x* \s1 Pe' saduceol yumti pe' naxju' in nite' iƚii iye. \r (Mateo 22:23-33; Lucas 20:27-40) \p \v 18 Ma' qa he' uja'x saduceo, qa nekets iye ha' Jesús (hik hekhewe' saduceo yumti ek pe' naxju' in nite' iƚii iye, wa'mti'ija.) Ma' qa nifaakanij, qa yit'ijets:\x * \xo 12:18 \xt Hch 1:22; 23:6\x* \v 19 —Maestro, pa' Moises'ik'i nejet'inij pa'aj in yika'ajji' qa yit'ij: \qt “Pa'qu' jukhewe' qu' nawa'm qa hamƚe ƚelitsi'iƚ pe'qu' ƚewhe'ye'ye', qa pa'qu' ƚek'inije' i'nƚi'i qu' ƚamats'e pakha' wa'm, qa' hikpa' qu' ƚewhe'ye'yi'ij pe' ƚewju'lelaxtax, ma' qa qu' nataltsa'yi'ƚ, qa pa' yojo qa' hikpa' qu' ƚa'si'ij pa' ƚejefe'ek'i, hats'inha qu' neniihinik'uipha'm pe'qu' nata'ƚetsek pa' ƚejefe'ik'i.”\qt*\rq (Dt 25:5)\rq*\x * \xo 12:19 \xt Mr 4:38; Ef 4:11; Sal 77:20; Mt 1:6; 8:4; He 3:2; Lc 1:7; Gn 38:8\x* \v 20 Na'l pa'aj pe' wetsjuk tatsai (7) witk'injayek. Pa' yojo'oj in tewhe'yeitax, qa wa'mƚe pa'aj, mexe hamtax ƚa'si'iƚ pe' ƚewhe'ye'. \v 21 Qa yaya'xij iye pakhap in ƚewhe'ye'ej iye pe' wikiihale' qa wa'mƚe iye pa'aj, mexe hamtax iye ƚa'si'iƚ, qa hik ƚunye'j iye pakha' wetshetk'ewi'ƚ in ƚewhe'ye'taxij iye. \v 22 Pekhewe' wetsjuk tatsai (7) witk'injayek ham pa'qu' nataltsa'yi'ƚ pe' efu. Ma' qa teke'lenju' qa wa'mek pe' efu'uk'i. \v 23 Ma' qa qu' iƚiye'tax iye pe' naxju', ¿pa'n ƚii qu' namijfik'i qu' ƚewhe'ye'yi'ij? Qe pe' wetsjuk tatsai (7) hats week ƚewhe'yetstaxij pe' efu?— \v 24 Ha' Jesús qa yeku'ƚiju'ƚ: —¿Me nite' ƚenikfe'li'ƚets aka' ta'ƚijupi' in ƚijaniƚik'i: in nite' ƚenikfe'li'ƚets eke' Intata ƚe'lijei qa in nite' ƚenikfe'li'ƚets iye na' ƚet'unha'x na' Dios?\x * \xo 12:24 \xt Mt 26:54; 2P 1:20; Lc 1:35; 6:19; 2Co 13:4; Ap 11:17\x* \v 25 Qe qu' iƚiye'tax iye pe' naxju', hats nite' tewhe'yei hatse', qa nite' ƚeke' iye qu' netesti'yij qu' netewhe'yeiju', qe hik qu' ƚunyejeye' yijat'ij ne' angelits, wa's ƚeiƚets.\x * \xo 12:25 \xt Lc 18:33; Jn 5:25; 20:9; 1Ti 5:14; Mt 13:49; Hch 5:19; Ap 14:6\x* \v 26 Ye'ehe, hane'ej qu' jintafaakateji' in t'ejuyets qu' iƚiye'tax pe' naxju', ¿me nite' ƚejeƚi'ƚ na' ƚafaakanek ka' Moises'ik'i, kakha' ƚ'anye'jets na' Dios in i'nijupi' ji'teje'm pe' najkak ƚasi' tujje'm, qa yit'ijets: \qt “Yakha' ƚeqe Dios na' Abraham, na' Isaac qa na' Jacob”?\qt*\rq (Ex 3:6)\rq*\x * \xo 12:26 \xt Ex 3:15-16; Ga 3:6; Stg 2:21; Mt 1:2; Lc 1:33\x* \v 27 Na' Dios nite' ƚeqe Dios pe' naxju', qe ƚeqe Dios yijat'ij pe' iƚii. Qa hik ta'ƚijupi' in ekheweli'ƚ qi in ƚijaniƚik'i.— \s1 Pakha' les in qiji' kekhewe' wenit'ij (ley). \r (Mateo 22:34-40) \p \v 28 Qa nekets iye ha' ewi'ƚ i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei qe ha' Jesús in yasiinik'iha ka' yit'ijiju'ƚ hekhewe'en, qa nifaakanij: —¿Pa'n ƚunye'j pakha' les qiji' kekhewe' wenit'ij (ley)?—\x * \xo 12:28 \xt Mt 2:4\x* \v 29 Ha' Jesús qa yeku'ƚ hakha'an: —Aka' les in qiji' t'anipji' kekhewe' week wenit'ij, aka'an: \qt “Ek'en qeku'nek, Israel, pa' Yatsat'ax'inij inqe Dios, Pa' Yatsat'ax'inij ewi'ƚƚe.\qt*\x * \xo 12:29 \xt Col 4:1; Jud 5\x* \v 30 \qt Isu'unija pa' Yatsat'ax'inij eqe Dios weekij pa' atawe'j, weekij pa' iƚa'x, weekij pa' aqjamtikineye'jkii qa weekij iye pa' et'unha'x.”\qt*\rq (Dt 6:4,5)\rq*\x * \xo 12:30 \xt Lc 6:35; 10:27; 1Jn 5:20; Jos 22:5\x* \v 31 Qa ka' yojo'opji', qa aka'an: \qt “Isu'un week pa'qu' mete' e'm jukhew qa efuts in ejunye'jek in ƚewetsu'unƚe.”\qt*\rq (Lv 19:18)\rq* Qa ham pakhape' iye qu' nenit'ij qu' nat'anipji' ekewe' wetsjuk.—\x * \xo 12:31 \xt Lc 10:29; 1Jn 4:21; Mr 7:8\x* \v 32 Qa ha' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei qa yit'ij: —Hayits yijat'ij Maestro, kakha' ƚit'ij yijaa'ija, \qt in ewi'ƚƚe pa' Dios, ham iye pe'ye' iye,\qt*\rq (Dt 4:35)\rq*\x * \xo 12:32 \xt Ro 3:30; Dt 4:39; 6:4; Is 37:20; 43:10; 44:6; 45:21\x* \v 33 \qt qa' jintesu'unija iye weekij pa' intawe'j, weeki'ij pa' inaqjamtikineye'jkii qa weeki'ij iye pa' int'unha'x, qa' jintesu'un week pa'qu' mete' ine'm in injunye'j intijek in jiwetsu'unƚe inte'm.\qt*\rq (Dt 6:5)\rq* Ekewe'en t'anipji' week na'aj testiitaxij i'nƚi'i qu' natlanhetiitaxifi pa' Dios.—\x * \xo 12:33 \xt Lc 6:35; 1S 15:22; Sal 51:16; Os 6:6; Am 5:22; Mi 6:6-8\x* \v 34 In yepi'ye' ej ha' Jesús ha' jukhew in yasiinik'iha ka' yit'ij in yeku'ƚ, qa yit'ijets: —Nite' itoxi'mii na' tenek'enheiji' na' Dios.— Ma' qa hik aka'aj qa ham iye pakhape' qu' ifiyaxi'im qu' nanfaakanijkii iye pe'ye'.\x * \xo 12:34 \xt Mr 1:15; Lc 20:40\x* \s1 ¿Ƚek pakha' pe' ƚawa'mhitsik'i qu' nata'ƚets pa' Cristo? \r (Mateo 22:41-46; Lucas 20:41-44) \p \v 35 Ha' Jesús in mexe i'nq'ijatshen ke' witlijtsitjiyetsji', qa inaqfaakanij qa yit'ij: —¿Inhats'ek nekhewe' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei in yit'ijets pa' Cristo qu' ƚa'se' ka' David'ik'i?\x * \xo 12:35 \xt Hch 21:26; Mt 1:1,17; 2:4; Ef 5:2; 2Cr 1:1; Ro 1:3\x* \v 36 Qe na' Espíritu Santo hik nakha' yitijinenij ka' David'ik'i in ƚakha'ija in yit'ij: \qt “Pa' Intata qa yit'ijets pa' Yatsat'axyij: ‘Niju' ni'iju' ha'ne ts'iyayik'i ipƚu'ui qu' hentaxiiju' ne' ef'iyei qa' otsi'pji'kii ne' ejuihifets.’”\qt*\rq (Sal 110:1)\rq*\x * \xo 12:36 \xt Lc 1:27; 17:5; Jn 1:33; Hch 19:21; Mt 20:21\x* \v 37 Pa' David'ik'i in yit'ijets, “Yatsat'axyij.” ¿Qa pa'n ƚunye'j iye qu' nit'ijets qu' ƚa'se'?— Qa hekhewe' olootsija he' jukhew qa efuts iye ma' qa yisu'unija qu' nepiye' ha' Jesús. \s1 Jeƚi'ƚiju'ƚ nekhewe' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei. \r (Mateo 23:1-36; Lucas 11:37-54; 20:45-47) \p \v 38 Qa in mexe i'nq'ijatshen qa yit'ij iye: —Jeƚi'ƚiju'ƚ ne' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei, nekhewe' yisu'unƚe qu' nijalkisijkii ne' juffufuf ƚeqhinatai, qa yisu'unƚe in weniwqinhetji' in teniwetfelhi'yi'mkii ne' witaqhawetitsji'.\x * \xo 12:38 \xt Ap 7:14; Mr 6:56\x* \v 39 Qa yisu'un iye qu' na'nipji' ne'ej wits'ojilaxits t'ejuyets ne'ej qitsji' ne'ej witlijtsitjiyifi, qa yisu'un iye qu' na'ni' na'aj ƚetset ne'ej qitsji' na'aj witkujiiji' ƚe'wis neƚu.\x * \xo 12:39 \xt Lc 11:43; 14:7-8; Stg 2:2; Jn 13:2\x* \v 40 Nitka'mij iye ne' wikiihalei ne' ƚetsil. Qa yape'ejets iye qe iyin qe yisu'unƚe qu' ne'twenhetii, ma' qa' netjumtaxtii qu' yijaayi'ija qu' nijayan na' Intata. Enewe'en les qu' qiye' qu' nattanithenhetii hatse'.—\x * \xo 12:40 \xt Ga 5:15; Stg 1:27; Mt 5:44; Hch 12:12\x* \s1 Pe' ƚeqe ofrenda pe' wikiihale'. \r (Lucas 21:1-4) \p \v 41 Ha' Jesús i'nijupju' ke' witlijtsitjiyifi ke' ewi'ƚ hekhewe' tinajkii we'nenik'iju' ƚ'astai. Yejeƚijju' hekhewe' olots jukhew qa efuts iye in yenik'iju'kii ke' ƚaq'astai. Qa olots he' patunits in yenik'iju' ke' olots ƚaq'astai.\x * \xo 12:41 \xt Jn 8:20; Gn 24:35; Ap 2:9\x* \v 42 Qa nam ke' ewi'ƚ wikiihale' if'iljetsax ham yiwq'axine'. Qa yenik'iju' ke' wetsjuk ƚelimmits nijketits ƚelits ƚaq'astai, nite' inyetets.\x * \xo 12:42 \xt Mr 14:7\x* \v 43 Ma' qa taya'yets he' ƚ'ijatshenhei, qa yit'ijji'ju': —Yijaa'ija aka' qu' hit'iƚij ewets, ene' wikiihale' ham yiwq'axine' in les olots ke' yenik'iju' t'anipji' he' week in yentaxik'iju' ke' ƚaq'astai ne' ƚ'astai ƚejiiki',\x * \xo 12:43 \xt Mt 9:10; Mr 10:10; Lc 6:1; Jn 6:3; Hch 6:1; Sal 72:19; Ap 22:21; Jn 8:20\x* \v 44 qe week enewe'en kekhewe' yenik'iju' hik kekhewe' ƚammi'sƚe pekhewe' olots ƚaqaxpalii ƚaq'astai pe' ƚetsilii, qa ene'ƚe wikiihale' in hamtax yiwq'axine' qa week yenik'iju' ke' na'ltaxi'm ƚaq'astayik'i qa ham amani'i' pe' ƚetsi'ii.—\x * \xo 12:44 \xt 1Co 15:58; Fil 4:11; Lc 15:12; 1Jn 3:17\x* \c 13 \s1 Jesús qa nifel pe' witlijtsitjii qu' week nonopƚaxju' hatse'. \r (Mateo 24:1-2; Lucas 21:5-6) \p \v 1 In hats k'esiyufik'i qu' nakik'uifik'i iye ha' Jesús ke' witlijtsitjii, qa ha' ewi'ƚ hekhewe' ƚ'ijatshenhei qa' yiyaji'ets: —Maestro, jeƚ qeku'n ene' witlijtsitjii. ¡Hayits qa ƚe'sits ene' utel! ¡Hayits qa ƚe'sits ene' wititsil!—\x * \xo 13:1 \xt Hch 21:26; Mr 4:38; 1Co 14:3\x* \v 2 Ha' Jesús qa yit'ijets: —¿Me hats ƚi'wen enewe' qits wititsil ene' witlijtsitjiyifi? Nite' ewii'ƚe' hatse' pe'qu' uteye' qu' amani'ipji' pekhepe' iye uteye' qu' nite' nonopƚaxeju'.—\x * \xo 13:2 \xt Mr 14:58\x* \s1 Pekhewe' wekwek ƚunyejeikii yamƚi'ijii qu' hats namets pa' ƚahats'ij. \r (Mateo 24:3-28; Lucas 21:7-24; 17:22-24) \p \v 3 Ma' qa i'nk'aƚe, ha' Jesús qa i'niju' ke' utek'ik'ipha'm Olivos, t'ejuyiiteje'm ke' qi witlijtsitjii. Qa ha' Pedro qa ha' Jacob (Santiago) qa ha' Juan qa ha' Andrés iye qa uja'xƚi'iƚ wetju'ƚ in nifaakanij, qa yit'ijets:\x * \xo 13:3 \xt Mt 21:1; Hch 21:26; Lc 6:14; Hch 10:32; 12:2; Jn 6:8; 21:7\x* \v 4 —Enfeeli'ƚ ye'mha, ¿pa'n ipƚu'uk'ui qu' namets kakha' ƚit'ij? ¿Pa'n ƚunye'j iye pa'qu' jutsiqaxi'ij qu' hats namiyu'ets qu' ƚunyejeye'kii week eke' ƚit'ij?— \v 5 Ha' Jesús qa yapeƚek in nifeli'm, qa yit'ijets: —Jeƚi'ƚiju'ƚha, hasu'uj pa'qu' nawitji'iƚ ma' qa' naqani'ƚkii. \v 6 Olots hatse' pe'qu' nanam qa' netyinenyij, qa nit'ij: “Yakha' ye' Cristo.” Ma' qa' naqankii pe'qu' olotse'.\x * \xo 13:6 \xt Jn 8:24; 10:25; 14:13; Ex 3:14; Sal 45:8; 1Jn 4:6\x* \v 7 Qa qu' impi'ye'eƚij pe'qu' nawatlan qa pe'qu' nanwatlanheyu' iye, qa' hasu'ujƚe e'nijiwe'yi'ƚ, qe les ƚe'wis qu' ƚunyejeye'kii ekewe'en, qa mexeƚe nite' yamets pa' ƚ'aka'the'ju'.\x * \xo 13:7 \xt Jer 51:46; Dn 2:28-29; 11:44; 2Ts 2:2\x* \v 8 Qe ewi'ƚ pa'qu' witset'e qa' nawatlani'ƚ pakhape' iye witsetiika'ye', qa ewi'ƚ pa'qu' wittataye' qa' nawatlani'ƚ pakhape' iye wittataye'. Qa' nana'l iye pe'qu' me'le'le' witsetitse', qa pe'qu' qi qu' niyipkunju' iye. Qa hikƚe ƚunyejei ekewe'en ne'ej iwkajitshen in i'nk'a yoksi'wen pa'qu' ƚaqati'yi'ij hatse'.\x * \xo 13:8 \xt Is 19:2; Hch 26:4; Ga 4:19\x* \v 9 Qa ekheweli'ƚ, matjanitheni'ƚkii, qe ƚ'ekekiti'yi'ƚiikii hatse' pekhewe' qu' nejeƚik'ui pa'qu' ƚunye'je'kii (tribunal), qa' eqsilanheti'yi'ƚ je'mkii iye nekhewe' judiol ƚe'lijtsitjiyitsifi, qa' ami'ƚetsji' iye pekhewe' wit'alheiji' pe' witsetits (gobernadores) qa pe' qitsji' wittatal iye (reyes), qe ta'ƚ yiwets in ƚatsjayani'ƚha, hats'inha qu' iwq'axini'ƚij qu' enfeli'ƚi'mha pekhewe'en aka' yijunye'j.\x * \xo 13:9 \xt Mt 10:17; Lc 22:63; Hch 5:40; 16:19-23,37; 24:10-27; 25:1-12,23-27; Ro 8:36; Mr 6:11; 1Ti 2:6; Fil 1:12; Stg 2:2\x* \v 10 Qa lesƚe ƚe'wis qu' nojo qu' week netfelhitiyi'm pe' week witsetiikal ha'ne sehe' epji', in mexe nite' yamets pa' ƚ'aka'the'ju' qa' hame' ha'ne week.\x * \xo 13:10 \xt Mr 1:1; Fil 1:5\x* \v 11 Ma' qa qu' ekekiti'yi'ƚii pe'qu' wit'alheyeji' pa'qu' witset'e, hasu'uj natawje'meteni'ƚ pa'qu' it'iƚijiju'ƚ, it'iƚij yijat'ij pakha' qu' neƚisi'ƚij na' Dios in hats yamets qu' iyeti'ƚ, qe nite' ekheweli'ƚ qu' iyeti'ƚ, nakha'ƚe Espíritu Santo hik nakha' qu' niyet. \v 12 Ma' qa ene' jukhew qa' ninaqyaji'ij qu' natlanhetii pa'qu' ƚek'inije' i'nƚi'i pa'qu' ƚamats'e. Qa pa' ƚatata qa ninaqyaji'ij qu' natlanhetii pa' ƚa's qa i'nƚi'i pe'qu' ƚasi'ye', qa pe' witlitstax qa' ƚ'ejuihifetsi'ij pe'qu' ƚ'alheye' qa' ninaqyaji'ij qu' natlanhetiiju'.\x * \xo 13:12 \xt Jn 13:21; Is 19:2; Mi 7:6\x* \v 13 Week ha'ne sehe' epji' qi qu' nuteni'ƚ qe ta'ƚ yiwets in ƚatsjayani'ƚha, qa pa' qu'nte' niliye'yij qu' namijii pa' ƚ'aka'the' qa' hikpa' qu' iƚa'xe'.\x * \xo 13:13 \xt Mt 10:22; Lc 6:22; Jn 15:18-21; 1Co 4:12; 2Ts 1:4; 2Ti 2:12; Stg 1:12\x* \v 14 Qa qu' i'weni'ƚ hatse' \qt pakha' qi uƚ'ax yeq'ilatkii hatse'\qt*\rq (Dn 9:27; 11:31; 12:11)\rq* qa' ne'nenifi nakha' nite' ƚeke'tax qu' na'ni' (pakha' qu' niyinenik'i, nenikfe'lik'i aka'an) ye'ehe, qa pekhewe' qu' na'ni' na' sehe' Judea aje'eƚ nilatii ne' utekui.\x * \xo 13:14 \xt Mt 16:9; Lc 1:5\x* \v 15 Qa pa'qu' na'nipji' pe'qu' ƚetsi'ye' na'aj k'eewe'epji', qa' hasu'uj net'ilitju' qu' nenuihiyu'ufi pe'qu' ƚetsi'ye' qa' neka'xfik'i pe'qu' ƚewekwekitse'. Aje'eƚ nilat yijat'ij.\x * \xo 13:15 \xt Lc 17:22-36\x* \v 16 Qa pa'qu' na'nji' pa'qu' ƚ'ejinqa'wet, hasu'uj netpilii iye ƚ'uihitjiye'. Aje'eƚ nilat yijat'ij.\x * \xo 13:16 \xt Lc 19:36\x* \v 17 Qa ¡hiyee'ƚe enewusits pekhewe' qu' niwkajitshenju' qa pekhewe' qu' mexe nifunen pe'qu' ƚelitse' qu' namtaxets pekhewe' neƚutsji' qu' ƚunye'je' aka'an!\x * \xo 13:17 \xt Ap 9:12\x* \v 18 Iyini'ƚijets na' Dios qu' hasu'uj namets aka'an qu' lop'e.\x * \xo 13:18 \xt Mt 5:44; Hch 12:12\x* \v 19 Qe pe' neƚutsji' hatse' qii'ija pa'qu' a'taxe' qa iftsitsji'ha iye, qa ham pa'qu' hayiits ƚunye'ji'iju'ƚ in ipƚu'uk'i ek in i'nk'a wanaqsiijkii ha'ne sehe' qa yamijii hane'ej, qa nite' ƚ'anuuyi'i iye qu' ƚunye'je'kii iye hatse'.\x * \xo 13:19 \xt 1Co 1:4; Hch 26:4; Jn 1:3; Ap 3:14\x* \v 20 Qa na' Yatsat'ax'inij qu' nite' niwk'itsini'ijuƚ pekhewe' neƚutsji' hatse', qa' ham pa'qu' iƚa'xe'. Qa in ta'ƚƚe'ets pekhewe' hats te'nekumhi'yiiji' t'eku'miiji' nakha'an, ma' qa yiwk'itsiniju'ƚ kekhewe' neƚutsji'.\x * \xo 13:20 \xt Col 4:1; Jud 5; Is 60:21-22; Mt 24:22; Ef 1:4\x* \v 21 Qa qu' nana'l pa'qu' ni'ttaxi'ƚij ewets hatse': “Ek'en qeku'ni'ƚ, hik ha'nete' i'ni' pa' Cristo,” i'nƚi'i qu' nit'ij “hatsiite' pa' i'ni'”. Qa' hasu'ujƚe umti'iƚ qu' yijaayi'ija.\x * \xo 13:21 \xt Mt 1:17; Ef 5:2\x* \v 22 Qe na'l hatse' pe'qu' nit'ij ƚetets qu' Cristoye' qa pe'qu' nit'ij ƚetets qu' profetaye'. Qa' ni'nq'ethinij pe'qu' qits ham ƚunyejeyi'iju'ƚ qa pe'qu' qi qu' nitjuƚaxijpha'mkii iye, qe qa' naqankii ene' week, qa qu' ƚeke'ye', qa' naqankii iye nekhewe' hats t'eku'miiji' na' Dios.\x * \xo 13:22 \xt Ex 7:3; Dn 6:27; Jn 4:48; Hch 4:30; Ro 15:19; 2Ts 2:9; He 2:4\x* \v 23 Qa ekheweli'ƚ qa' matjanitheniƚiju'ƚ, hats ƚek week henfeli'ƚ e'm aje'eƚ ekewe'en in mente' yamets qu' nana'l.— \s1 Qu' netpiltaxju' pa' Ƚa's pa' Jukhew. \r (Mateo 24:29-35,42,44; Lucas 21:25-36) \p \v 24 —Qu' nanaxijik'i hatse' pekhewe' neƚutsji' qi iftsitsji' qa a'tits iye, \qt ma' qa ne' junu' qa' aje'eƚ nom, qa juwel iye qa'nte' nana'leji' iye,\qt*\rq (Is 13:10)\rq*\x * \xo 13:24 \xt Is 34:4; Jl 2:10,31; 3:15; 2Co 1:4\x* \v 25 \qt qa ne' footekii qa' nanamiiju'kii iye\qt*\rq (Is 34:4)\rq* qa pa' qi ƚet'unha'x ne' wasits qa' nawapja'.\x * \xo 13:25 \xt Ap 1:16\x* \v 26 Ma' qa' ne'twenhetii ha'ne \qt Ƚa's na' Jukhew qu' netpiltaxju' iye i'nji'teje'm pe' wasil in ta'ƚiipha'm na' wa's,\qt*\rq (Dn 7:13)\rq* qi pa'qu' ƚet'unha'xe' qa qi iye pa'qu' ƚesa'xe'.\x * \xo 13:26 \xt Mr 2:10; 8:38; 10:37; 1Ts 4:16; Lc 6:19; 9:32\x* \v 27 Ma' qa' nukinkii ne' angelits, qa' nonothet wetju'ƚ week pe' hats t'eku'miiji' i'ni' enewe' ikwetju'ƚ (4) ta'ƚji' na'aj t'unik'i, in uja'xek pe' week in i'nipji' ha'ne sehe' qa ha'ne wa'sji' iye.\x * \xo 13:27 \xt Mt 13:49; 22:14,22; Hch 5:19; Ap 14:6; Zac 2:6\x* \v 28 Maxtayit qekuni'ƚijupi' ek ne'ej ewi'ƚ higokuk aka' jiyijatshenij, in hats esufui iye ne'ej ƚenuts ma' qa ta'ƚji' iye ne'ej ƚesejets, qa hats ƚenikfe'li'ƚets in hats k'esets na'aj jinawa'p.\x * \xo 13:28 \xt Jn 1:48; 7:15; Mr 12:1; Ap 1:1\x* \v 29 Qa hik ƚunye'j, ekheweli'ƚ qu' i'weni'ƚ week ekewe' wekwek tefelhitii, qa' menikfeliti'ƚets na' Ƚa's na' Jukhew in hats metifikii na' ƚeji'. \v 30 Yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets in nite' hamits hatse' pekhewe' qu' nanamji'ju'kii pakha' ƚahats'ij hatse', qa namƚi'ijii qu' week ƚunye'je'kii ekewe' hats hit'ij.\x * \xo 13:30 \xt Sal 72:19; Ap 22:21\x* \v 31 Na' wa's qa ha'ne sehe' hamits hatse', qa ekewe'ƚe hats hit'ij qa nite' ƚeke' qu' hamitse'.\x * \xo 13:31 \xt Lc 10:21; 16:17; 2P 3:10; Sal 102:25-27; Is 40:6-8; 51:6; Mt 5:18\x* \v 32 Qa pakha'ƚe i'niha pa' neƚuji' hatse' i'nƚi'i pa'qu' na'ni'ha pe'qu' horaye', ham nikfe'le'ets, nite' nikfe'lets iye ne' angelits wa's ƚeiƚets, nite' iye ha'ne Ƚa's, ewi'ƚƚe na' Ƚatata in nikfe'lets.\x * \xo 13:32 \xt Mt 5:16; 11:27; 13:49; 25:13; Jn 5:6,19; 8:42; He 1:2\x* \v 33 Qa hik ta'ƚijupi', matjanitheni'ƚkii, qa' jeƚi'ƚkiiha iye, qe nite' ƚenikfe'li'ƚets pa' neƚuji' qu' namets qu' nanam.\x * \xo 13:33 \xt Lc 20:20; Hch 1:7; 1Ts 5:1-2; 1P 5:6\x* \v 34 Hik ƚunye'j pa'qu' ewi'ƚ jukhewe' in ikji' pa'qu' toxeji', qa in hats nikheyu'uk'ui pe' ƚetsi' qa nejetij pe' ƚeqejkunenhei qu' nejeƚipji', qa week yejeyumtshenij pe'qu' nithayiki, qa pa' yejeƚinenij pa' ƚeji' qa yiyaji'ets qu' natjanithenkii.\x * \xo 13:34 \xt Lc 12:35-40; Mt 10:24\x* \v 35 Qa hik ta'ƚijupi', matjanitheni'ƚkiiha, qe nite' ƚenikfe'li'ƚets pa'n i'ni' junu' qu' nanam pa' yatsat'axij pe' wititsi', i'nƚi'i qu' na'najaleikii, i'nƚi'i qu' ƚeqewuk'uye'ji' naja'x, i'nƚi'i qu' ipƚu'yi'iju'ƚ neƚu, i'nƚi'i qu' leefi'iju' qu' nanam.\x * \xo 13:35 \xt Ap 16:15; Col 3:22\x* \v 36 In nitjuƚati'ƚ qu' nanam, hasu'uj qu' nanami'ƚ ewets qu' ama'aƚju'.\x * \xo 13:36 \xt Pr 6:4\x* \v 37 Aka' hit'iƚij ewets, aka'an hit'ijets iye ne' weekji': ¡Matjanitheni'ƚkiiha!— \c 14 \s1 Yisu'untax qu' net'eku'mi' pa' Jesús. \r (Mateo 26:1-5; Lucas 22:1-2; Juan 11:45-53) \p \v 1 Hats wetsjuk neƚuts hamitsik'ui qu' namets ka' ƚe'wis neƚu ƚii Pascua\f + \fr 14:1 \ft Pascua ikji', ƚahats'ij pa'aj pe' week judiol in yilan na'aj kots'etax qa yilinij pe' ƚ'athits pe' ƚekuwelii pe' ƚeqejilƚe wetju'ƚ in mexe i'ni' pa'aj pa' sehe' Egipto, qe qa' naqsi'jij pakha' yilan na'aj ajit wita's, hik pakha'aj qa ikik'uifik'i pa' Egipto.\f* qa pa' ƚeqe ƚe'wis neƚu iye ne'ej pan nite' yetsji'ƚ pe'qu' levaduraye'. Hekhewe' tenek'enhe'yipji' he' pa'il qa hekhewe' iye i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei qa wo'taxiikii pakha' qu' ƚeqfenyejeyi'ij qu' naqankii ha' Jesús, hats'inha qu' net'eku'mi' qa' nophe'ƚ qa' nilan.\x * \xo 14:1 \xt Ex 12:11; Ex 23:15; Jn 5:1,18; Mt 2:4; Sal 10:7\x* \v 2 Qa yi'tƚi'ijju' iye: —Qa hasu'ujƚe eku'n enewe' ƚe'sits neƚutsji', hats'inha qa' nite' nat'ayeji' qu' na'nayu'kii ene' jukhew.— \s1 Pe' efu yatsiyijipji' ƚeiƚa' pa' ewjisii pa' Jesús. \r (Mateo 26:6-13; Juan 12:1-8) \p \v 3 Ha' Jesús i'ni' ha' Betania ke' ƚetsi'ii ha' Simón ƚenqii iye leproso, i'nijupju' ha' ƚeqe mesa. Qa nam ke' ewi'ƚ efu neka'x ke' ewi'ƚ ute eƚi'ni'ij ta'ƚets pe' ute ƚii alabastro, topo'oj ka' ewjisii inyetax yaqamaxju'ha pa' ƚits'i ta'ƚets pe' najkak ƚii nardo. Qa yilanje'm in yit'ij qhof ke' ƚejiiki', qa yatsi'yipji' ha' ƚeiƚa' ha' Jesús.\x * \xo 14:3 \xt Mr 11:1; Mt 11:5; Lv 19:34; Ro 12:13\x* \v 4 Qa hekhewe' uja'x hekhewe' i'ni' hakha'a' qa nayu'uk'ikii qa yit'ijju' in watfaakateji'ijju': —¿Inhats'ek in yaq'ayinƚekii ka' ewjisiyik'i? \v 5 Qe aka' ewjisiyik'i ƚeke'tax qu' ne'tninei t'antaxi' trescientos (300) denarios,\f + \fr 14:5 \ft Ewi'ƚ denario, ƚajanye'j pakha'aj pa'qu' jukhewe' in ewi'ƚ neƚu qu' net'ithayii.\f* ma' qekha netestiitaxij pe' qek ƚ'astayetax nekhewe' if'iljetsits.— Ma' qa yaq'ayintaxij ka' ƚeqfenye'j ƚewek ke' efu.\x * \xo 14:5 \xt Mt 18:28; Ro 15:26\x* \v 6 Qa ha' Jesús qa yit'ij: —Iwejinƚi'iƚ, ¿Inhats'ek in ƚ'ikesime'metentaxi'ƚ ene' efu? Aka' ƚeqfenye'jyij qi in ƚe'wis yijat'ij.\x * \xo 14:6 \xt 1P 2:12\x* \v 7 Qe enewe' if'iljetsits nite' yili'ij week ƚahatsiyij qu' nana'li'ƚ ejup. Qa qu' isu'uni'ƚ qu' iftits'iƚets qa ƚeke' qu' iftits'iƚets. Qa yakha'ƚe qa nite' week ƚahatsiyij qu' natsa'li'ƚ ejup.\x * \xo 14:7 \xt Dt 15:11; Lc 10:38-42\x* \v 8 Ene' efu yaqsiijkii aka' weju'ƚij qu' naqsiijkii. Hats yewjisit aje'eƚ ha'ne yaj in mexe nite' hayajkati'yik'ui.\x * \xo 14:8 \xt Lc 12:4; Jn 19:40\x* \v 9 Yijaa'ija aka' qu' hit'iƚij ewets: Pa'qu' na'ne'ƚi'i ha'ne week sehe' epji' qu' netfelhitii eke' ƚe'sits wi'tlijei t'ejuyets na' witiƚa'x, qa aka' ƚeqfenye'jyij ene' efu qa' netfelhitiiji'ij, qa' natjamtaxtiijiik'i iye.—\x * \xo 14:9 \xt Sal 72:19; Ap 22:21; Mr 1:1; Fil 1:5; Mt 13:38; 1Jn 2:2\x* \s1 Judas qa wotk'onijkii pa' Jesús. \r (Mateo 26:14-16; Lucas 22:3-6) \p \v 10 Ma' qa hik aka'aj ka' Judas Iscariote, hikka' ta'ƚtaxets he' doce (12) ƚ'ijatshenhei. Qa ikii pa'aj he' tenek'enhe'yij pe' pa'il qe qa' netisij hatse' ha' Jesús.\x * \xo 14:10 \xt Mr 3:19; 9:31; 11:11; Mt 2:4\x* \v 11 Hekhewe'en in yepi'ye' pa'aj qa qi in ƚe'sitsi'mkii pa'aj qa yiwjutsiqeni'mha qu' netisij hatse' pe'qu' ƚ'astaye'. Ma' qa ka' Judas qa wo'oikiiha pa'aj pa'qu' iwemetsaxe'ji' qu' net'ihinij ha' Jesús.\x * \xo 14:11 \xt Lc 19:15; Jn 13:21\x* \s1 Pa' yojo Santa Cena. \r (Mateo 26:17-29; Lucas 22:7-23; Juan 13:21-30; 1 Corintios 11:23-26) \p \v 12 Kakha' yojo neƚu kekhewe' ƚe'sits ƚeqe neƚutsji' ne'ej pan nite' yetsji'ƚ pe'qu' levaduraye', in hats talanhetii na'aj kots'etaxik'i t'ejuyets na'aj ƚe'wis neƚu Pascua,\f + \fr 14:12 \ft Pascua ikji', ƚahats'ij pa'aj pe' week judiol in yilan na'aj kots'etax qa yilinij pe' ƚ'athits pe' ƚekuwelii pe' ƚeqejilƚe wetju'ƚ in mexe i'ni' pa'aj pa' sehe' Egipto, qe qa' naqsi'jij pakha' yilan na'aj ajit wita's, hik pakha'aj qa ikik'uifik'i pa' Egipto.\f* he' ƚ'ijatshenhei qa yit'ijets: —¿Pa'n i'ni' pa'qu' isu'un qu' haki'ƚii qa haqsiiƚijkii qu' hajileti'ƚ pa'qu' etuj ha'ne ƚe'wis neƚuji' Pascua?—\x * \xo 14:12 \xt Ex 12:21; Mt 9:10; Mr 4:38; 10:10; Lc 6:1; Jn 6:3; Hch 6:1; Ef 4:11\x* \v 13 Ma' qa yukin he' wetsjuk ƚ'ijatshenhei qa yit'ijets: —Ma'aƚiiteje'm na' witset. Qa hik nakha' qu' i'weni'ƚi' pa'qu' jukhewe' qu' nekaxij pe'qu' kamusiye' pa'qu' iweli'ye', qa' ijayani'ƚpha'mkii. \v 14 Qa pakha' qu' nuyiteje'm pakha'an, qa' it'iƚijets pa' yatsat'axij pe' wititsi': “Ha' Maestro yit'ij: ‘¿Pa'n i'ni' pakha' ƚatawe'j ene' wititsi', pakha' ƚeke' qu' haqsiiƚiji'kii ene' yijatshenhei qu' heyeki'ƚji' ha'ne ƚe'wis neƚu Pascua?’” \v 15 Ma' qa' nethiniƚij nakha' qu' jina'niji' epk'etsaxifi na' te'weipha'm ne' wititsi', hats week yijat'axju'. Qa' aqsi'ji'ƚijkii qu' aje'eƚ ajileti'ƚ week pe'qu' net'ejuyets ha'ne ƚe'wis neƚu qu' jinteƚuj.— \v 16 Ma' qa ikkii he' ƚ'ijatshenhei qa yamii pa'aj ha' witset qa week yi'wen ka' hats yit'ijets ha' Jesús. Ma' qa yaqsi'jju' aje'eƚ week kekhewe' qu' netuj t'ejuyets ka' ƚe'wis neƚu Pascua.\x * \xo 14:16 \xt Mr 10:10\x* \v 17 Qa in hats lef'ekii, ma' qa hats namii ha' Jesús qa he' doce (12) ƚ'ijatshenhei.\x * \xo 14:17 \xt Mt 26:20-25; Lc 22:21-23; Jn 13:21-30; Mr 11:11\x* \v 18 Qa in hats week i'nijupkii ha' ƚeqe mesa qa tekju', ha' Jesús qa yit'ij: —Yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets. Na'l na' ewi'ƚ ekheweli'ƚ yekufe hane'ej, t'ihinyij hatse'.— \v 19 Ma' qa hik aka'aj qa yoksi'wen in qi in ika'metetskii hekhewe'en, qa week ewiƚei in yitjiijets: —¿Me yakha'?— \v 20 Ha' Jesús qa yit'ijets iye: —Nakha'an hik nakha' ewi'ƚ ta'ƚets enewe' doce (12), nakha' ewi'ƚ na' yoqotok'o'oƚ in hilke'eƚijetsju'kii ne' pan. \v 21 Qe ha'ne Ƚa's na' Jukhew hats ikƚi'ij qu' ƚunye'je' in ƚ'anyejeyek kekhewe' hats we'nika'ajji' t'ejuyets nakha'an, qa ¡hiyee'ƚe ha'nus nakha' jukhew t'ihinij hatse' ha'ne Ƚa's na' Jukhew! Les in ƚe'wistaxju' qu' hasu'uj nenekfik'i pa'aj hakha' jukhew.—\x * \xo 14:21 \xt Mr 1:2; 2:10; Hch 15:15; Dn 7:21,25; 9:26; Ap 9:12\x* \v 22 In mexe tekju', ha' Jesús qa t'eku'mi' ka' pan, qa yit'ijetspha'm ƚe'wisij pa' Dios, ma' qa napk'asiti'mju' qa tisijets hekhewe'en, qa yit'ijji'ju': —Ƚuji'ƚ, hane'en hik ha'ne yese'n.—\x * \xo 14:22 \xt Mt 14:19; 15:36; 26:26-30; Lc 12:4; 22:17-20; 24:30; 1Co 10:16; 11:23-25; Hch 2:46; 20:7,11; 27:35; Jn 2:21; 6:51\x* \v 23 Qa t'eku'mi' iye ha' ewi'ƚ tok'o qa yit'ijetspha'm iye ƚe'wisij pa' Dios, qa tisijets iye hekhewe'en, ma' qa week iya'aj iye ha' ewi'ƚ tok'o.\x * \xo 14:23 \xt Mr 8:6\x* \v 24 Qa yit'ijji'ju' iye: —Ha'ne i'nji' ha'ne tok'o hik enewe' yathits, hik enewe' qu' nata'ƚets pakha' ink'ayik qu' nenit'ij, qa' nawantsiifik'i qe qa' net'ejuyets pe'qu' olootse'.\x * \xo 14:24 \xt Ex 24:8; Zac 9:11; He 9:18-20; 10:29; 13:20; Gn 4:11; Nm 35:33; Lm 4:13; Mt 23:35; Is 52:13–53:12\x* \v 25 Yijaa'ija aka' hit'iƚij ewets, in hats nite' k'iya'ji' iye ni'khap iye uwa ƚ'i', ipƚu'ui qu' namtaxets pa' neƚuji' qu' ji'niyataxji' iye na' ink'ayik uwa ƚ'i' na' tenek'enhe'yi' na' Tata.—\x * \xo 14:25 \xt Ap 22:21; Is 32:12; Hab 3:17; Stg 3:12; Is 25:6; Lc 13:28-29; 14:15-24; Mr 1:15\x* \v 26 In yili'ijju' in te'lijtsii yiji'ik'i ka' ewi'ƚ witlijtsine', ma' qa ikfik'ikii qu' nakiiteje'm ke' utek Olivos.\x * \xo 14:26 \xt Mt 21:1\x* \s1 Jesús qa nifel qu' newelkut'ijkii pa' Pedro. \r (Mateo 26:30-35; Lucas 22:31-34; Juan 13:36-38) \p \v 27 Ha' Jesús qa yit'ijji'ju' iye: —Week hatse' ekheweli'ƚ qu' anak'esi'ƚ yik'uikii, qe kekhewe' we'nika'ajji' yit'ij: \qt “Hilan hatse' na' kots'etets ƚenilayets qa ne' kots'etets qa' nak'eskii.”\qt*\rq (Zac 13:7)\rq*\x * \xo 14:27 \xt Hch 15:15; Mt 7:15\x* \v 28 Qa qu' yi'ƚa'xe'tax iye qa' hathayini'ƚ ek'uyii ha' Galilea.—\x * \xo 14:28 \xt 1Co 15:4; Mt 17:22\x* \v 29 Ma' qa ha' Pedro qa yit'ijets: —Yemjeetax qu' week ne'nitontax e'mets hatse' qa yakha'ƚe qa' nite' ƚ'anuuyi'i qu' haqsiijkii kakha'an.—\x * \xo 14:29 \xt Lc 6:14; Hch 10:32\x* \v 30 Qa ha' Jesús qa yit'ijiju'ƚ: —Yijaa'ija aka' qu' hit'ij ewets in akha' hane'ej ha'ne naja'xji', in mente' wetsjuk'ij qu' nap pa'qu' ta'a'aye' qa' hats wetshetk'ewi'ƚij qu' mewelku'tyijkii.—\x * \xo 14:30 \xt Mr 14:72\x* \v 31 Qa ha' Pedro qa hamƚe yami'ik'ui in yit'ijetskii: —Ƚunye'j ji'ij qu' k'eyiwamhifeye', nite' hewelku't ejkii.— Qa week in ƚ'anyejeitax aka'an hekhewe'en. \s1 Jesús qa iyini' pa' Getsemaní. \r (Mateo 26:36-46; Lucas 22:39-46) \p \v 32 Ma' qa yamets ha' najkaket ƚii Getsemaní. Qa ha' Jesús qa yit'ijets he' ƚ'ijatshenhei: —Hik ha'ne ni'ekuni'ƚi'ju'kii qa yakha'ƚe qa' mexe nek'iyin.—\x * \xo 14:32 \xt Mr 10:10; Mt 5:44; Hch 12:12\x* \v 33 Qa t'eqe'mets ha' Pedro qa ha' Jacobo (Santiago) qa ha' Juan iye. Ha' Jesús qa hik aka'aj qa yoksi'wen in qi in ika'metkii qa itawje'met iye.\x * \xo 14:33 \xt Lc 6:14; Hch 12:2; Jn 21:7\x* \v 34 Qa yit'ijets hekhewe'en: —Qi in k'ikametkii, qa hats naq'aliyuyij, hik ha'ne a'maneyi'iƚi', mama'kite' e'ƚju'—\x * \xo 14:34 \xt Ap 16:15\x* \v 35 Ma' qa les ha'nii ha' ikji', qa we'niyipiniju' sehe', qa iyinijii pa' Dios qu' ƚeke'ye' qu' hasu'uj namitets pakha' ƚunye'jkii hatse' qi a'tax.\x * \xo 14:35 \xt Jn 2:4\x* \v 36 Qa yit'ij in iyin: —¡Abba,\f + \fr 14:36 \ft Abba ikji' iye Tata.\f* Tata! Akha' ham pa'qu' iwjutsiten eke' week wekwek, anamitkitek yiwets wat'ij qu' nek'iya'aj nakha' tok'o i'nji' na' qi in ek'imiiji', qa hasu'ujƚe pa'qu' yakha' ye'ƚe qu' hisu'un, akha' yijat'ij pa'qu' isu'un.—\x * \xo 14:36 \xt Ro 8:15; Ga 4:6; Mt 5:16; 11:27; 19:26; Jn 8:42; Mr 9:23; 10:38-39; Sal 11:6; Is 51:17,22; Lm 4:21; Ez 23:32-34; Jn 18:11\x* \v 37 Ma' qa tepilii iye he' ƚ'ijatshenhei qa yi'wenij in ima'ju', qa yit'ijets ha' Pedro: —Simón, ¿me ƚama'? ¿Me nite' eke' qu'nte' ama'ye' qu' ewi'ƚ horaye'?\x * \xo 14:37 \xt Mt 16:17; Lc 6:14\x* \v 38 Hasu'uj mama' a'ƚju', iyini'ƚ hats'inha qa'nte' nanami'iƚ ewets na' witaqjaajinkeye'j. Ekheweli'ƚ hats qi in ƚisu'untaxi'ƚha qu' aqsiiƚijkii kakha'an, qa nite'ƚe t'units ne' esenitsi'ƚ.—\x * \xo 14:38 \xt Mt 5:44; 6:13; Lc 4:13; Sal 51:12; Fil 3:3\x* \v 39 Qa ik iye qa iyin iye, qa yiyeketij iye kekhewe' hats yit'ij. \v 40 Qa tepiltaxii iye qa yi'wen iye in ima'ju' iye, qe nite' weju'ƚiju'ƚ in qi in nijatiyu'ju'ha. Qa' nite' nikfe'lets hekhewe'en pa'qu' nit'ijiju'ƚ qu' neku'ƚ.\x * \xo 14:40 \xt Mr 4:40\x* \v 41 Qa tepiltaxii iye qa hats wetshetk'ewi'ƚij in tepilii ma' qa yit'ijji'ju': —¿Me menjiit ƚama'aƚju', qa ƚawapiyi'ƚju' iye? Hats ƚ'ajƚu'uj je'm in ƚama'aƚju'. Hats yamets nekhe' hora, qa ha'ne Ƚa's na' Jukhew netesti'yij nekhewe' uƚ'ets jukhew.\x * \xo 14:41 \xt Mr 2:10; 8:31; 9:31; 10:33-34\x* \v 42 Eniyi'ƚpha'mkii, yape ju'ukkii, hats na'liju'ƚ na' wotk'onyijkii.—\x * \xo 14:42 \xt Mr 5:41\x* \s1 Te'nekumhi'yi' pa' Jesús. \r (Mateo 26:47-56; Lucas 22:47-53; Juan 18:2-11) \p \v 43 Hik aka'aj ha' Jesús mexe iyettax, qa namets ka' Judas, hik kakha' ewi'ƚtax iye hekhewe' doce (12) ƚ'ijatshenhei, qa olots he' ƚijts'eyek neka'x he' ƚaqatsjikinetits qa he' najak ƚeqek'unetits, nukin he' tenek'enhe'yij he' pa'il qa he' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei qa hekhewe' iye tenek'enheiji' na' witset.\x * \xo 14:43 \xt Mr 3:19; 11:11; Mt 2:4; 3Jn 1\x* \v 44 Qa kakha' t'ihinij qa hayiits nifeli'm pa'aj kakha' qu' niwjutsiqenij, qa yit'ij pa'aj: —Hakha' qu' hetu'je'm qa' hik hakha'ye'. Qa' ku'mi'ƚi' qa' matjanitheni'ƚij qu' eka'xi'ƚ.— \v 45 Ma' qa in namets qa aje'eƚ nekets ha' Jesús, qa yit'ijets: —¡Maestro!— Qa tu'je'm.\x * \xo 14:45 \xt Jn 11:8\x* \v 46 Ma' qa hekhewe'en qa nekets ha' Jesús qa t'eku'mi' qa niyejinju'ha. \v 47 Qa ha' ewi'ƚ hekhewe' metitsi'm qa nit'ijpha'm ha' ƚaqa'tsjikinet qa yifekin je'm hakha' ƚeqejkunenek ha' qiji' pa'il ƚatata qa yasinijii ke' ƚekfi'ik'i qa k'itsji'. \v 48 Qa ha' Jesús qa yit'ijets hekhewe'en: —¿Inhats'ek in ƚenka'xi'ƚ ne' aqa'tsjikinetitsi'ƚ qa ne' najak eqek'unetitsi'ƚ qu' ots'opheƚi'ƚ? ¿Me hik yijunye'j na'aj ejtenhetsax? \v 49 Week neƚuts ewi'ƚ ju'uni' ne' qi witlijtsitjiyifi qa k'inq'ijatshenji'ij, qa nite' ƚots'opheƚiƚ. Qa hatsƚe ƚunye'jƚe aka'an qe qa' nafits kekhewe' hats we'nika'ajji'.—\x * \xo 14:49 \xt Hch 21:26; 2P 1:20; Mt 1:22; Mr 9:12\x* \v 50 Ma' qa he' ƚ'ijatshenhei qa yiwejinƚi'i qa week ilatkii.\x * \xo 14:50 \xt Mr 4:40; Stg 4:7\x* \v 51 Qa ewi'ƚ ha' jutjana'x yijayanpha'mkii, ewi'ƚƚi'i' ha' wentila'fij qa t'eku'mtaxi' iye qu' neka'x \v 52 ma' qa yiwu'mƚi'i ha' ƚe'ntilafit qa ilat laxaxƚekii in ilat.\x * \xo 14:52 \xt Am 2:16\x* \s1 Jesús qa wetka'xii qa wats'ap'anhetji'ju' pe' week tenek'enhei. \r (Mateo 26:57-68; Lucas 22:54-55,63-71; Juan 18:12-14,19-24) \p \v 53 Ma' qa wetka'xii ha' Jesús ha' qiji' pa'il ƚatata, ma' qa not'ax wetju'ƚ he' week hekhewe' tenek'enhe'yij pe' pa'il qa he' tenek'enheiji' ha' witset qa hekhewe' iye i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei.\x * \xo 14:53 \xt Mt 2:4; 26:3; Mr 8:31; 10:33\x* \v 54 Ha' Pedro yijayantaxpha'mkii qa toxƚi'imii yamƚi'iiji'ha hakha' joofji'ju' ke' ƚetsi' ha' pa'il ƚatata, ma' qa i'nijupju' he' oq'opheƚinetsilets t'aƚijup ka' fe't.\x * \xo 14:54 \xt Lc 6:14; Jn 18:18\x* \v 55 He' tenek'enhe'yij he' pa'il qa weekji' hekhewe' tenek'enhei (Junta Suprema)\f + \fr 14:55 \ft Junta Suprema ikji' tenek'enhe'yij qa yejeƚ iye pa' sehe' Israel, pe' jukhew yamets 71.\f* qa wo'taxiikii pekhewe' qu' wi'tlijeye' qu' net'ejuyiju'ƚ ha' Jesús hats'inha qu' nilan, qa nite'ƚe yi'wen. \x * \xo 14:55 \xt Mr 13:9; Mt 10:21\x* \v 56 Yemjeetax in olotstax hekhewe' wotk'ontaxijkii, qa nite'ƚe ƚ'anyejeyij wetju'ƚ.\x * \xo 14:56 \xt Pr 6:19; 1Jn 5:10\x* \v 57 Qa uja'x he' niyijpha'mkii iye qa yittaxij iye kekhewe' wotk'onƚi'ijkii iye in t'ejuyiju'ƚ ha' Jesús, qa yit'ijju' hekhewe'en: \v 58 —Yekheweli'ƚ hepi'ye'eƚij in yit'ijets nakha'an: “Yakha' hiwu'm hatse' ene' qi witlijtsitjii ƚaqsijki'ijkii ene' jukhew, qa qu' namets wetshetk'ewi'ƚ neƚuts qa' heniihinpha'm pekhepe' iye nite' ƚaqsijki'ijkii ene' jukhew.”—\x * \xo 14:58 \xt Col 2:11\x* \v 59 Nite'ƚe week ƚ'anyejeyij aka' yittaxijju'. Nite' yeqet'etskii.\x * \xo 14:59 \xt Nm 35:30; Dt 17:6; 19:15; Fil 2:6\x* \v 60 Ma' qa ha' qiji' pa'il ƚatata qa niipha'm qa ts'ap'aji'ju' ƚeqewuk'u, qa nifaakan ha' Jesús: —¿Me ham pa'qu' eku'ƚik'i? ¿Pa'n ƚunye'jkii aka' yit'ij ewets enewe'en?— \v 61 Qa hakha'ƚe Jesús qa ham yit'i'ij, ham pa'qu' nekuƚik'i. Qa ha' pa'il ƚatata qa wapilijets iye in nifaakan, qa yit'ijets iye: —¿Me hik akha' pa' Cristo, pakha' Ƚa's pa' ƚe'wis Dios?—\x * \xo 14:61 \xt Is 53:7; Mt 1:17; 27:12,14; Mr 15:5; Lc 23:9; Jn 5:19; 19:9; Ef 5:2; He 1:2; Lc 1:68; Ro 1:25; 9:5; 2Co 1:3; 11:31; Ef 1:3; 1P 1:3\x* \v 62 Jesús qa yit'ij: —Ehe yakha', qa ƚi'weni'ƚ hatse' ha'ne \qt Ƚa's na' Jukhew qu' na'ni'ju' na' yiya'yik'i nakha' qi in t'un qa' nenekijju' ne' wasil.—\qt*\rq (Sal 110:1; Dn 7:13)\rq*\x * \xo 14:62 \xt Ex 3:14; Sal 45:8; Jn 8:24; Mr 2:10; 13:26; Hch 7:56; 17:24; Mt 20:21; 24:35; 26:64; Lc 12:33; Ef 6:9; Ap 21:10\x* \v 63 Ma' qa ha' pa'il ƚatata qa yiwjaf'itik'i ka' ƚ'uihitjiiƚe, qa yit'ij: —¿Inhats'ek qu' menjiit hami'ik'ui iye pakhape' iye qu' nenfelijkii pa'qu' ƚunye'je' hane'en?\x * \xo 14:63 \xt Mt 26:3; Lv 10:6; 21:10; Nm 14:6; Jn 19:23; He 12:1\x* \v 64 Hats ƚepi'ye'eƚ in uƚ'etsik'i ƚe'lijeyets pa' Dios. ¿Pa'n ƚumti'iƚ?— Ma' qa week yisu'un qu' nattanithenhetii, qa yit'ijju' in ewi'ƚƚe in weju'ƚij qu' nawa'm.\x * \xo 14:64 \xt Jn 10:33; Ap 13:6; Mr 10:33\x* \v 65 Ma' qa yapeƚek pe' uja'x qa tek'iyi'kii pa'aj, qa yit'onjo' iye pa'aj ƚeju's qa yi'wiƚtenje'mkii iye pa'aj, qa yitjiijets iye: —Enfeli'ƚ ye'm ¿ƚek pakhate'ek nalan?— Qa he' oq'opheƚinetsilets testi'yij qa yeqsilanje'm kiyek ƚeju's pa'aj.\x * \xo 14:65 \xt Jn 11:51; Jn 18:18\x* \s1 Pedro qa' welkut'ijkii pa' Jesús. \r (Mateo 26:69-75; Lucas 22:56-62; Juan 18:15-18,25-29) \p \v 66 Ha' Pedro i'niju' ha' joofji'ju' ke' wititsi'. Ma' qa namets ke' ewi'ƚ hekhewe' ƚeqejkunenkii ha' qiji' pa'il ƚatata.\x * \xo 14:66 \xt Lc 6:14\x* \v 67 Qa in yi'wen ha' Pedro in t'aƚets ka' fe't, qa ts'in in yejeƚju', qa yit'ijets: —Qete'e' hik akha' iye hekhewe' ƚijts'eyekkii ha' Jesús, Nazaret ƚeiƚe'.—\x * \xo 14:67 \xt Mr 1:24; 10:47; 16:6; Lc 4:34; 24:19\x* \v 68 Qa ha' Pedro qa welkutƚi'ijkii, qa yit'ij: —Nite' tsikfe'lij, qa nite' tsikfe'lets iye kakha' ƚit'ij yiwets.— Qa ikik'ui ka' fe't qa ts'ap'a'a' ha' ƚekuwe'e' meti'm ha' epk'etsaxii ƚeji', ma' qa ip pa' ta'a'a'. \v 69 Qa ke' witqejkunenki' in yi'wen iye, ma' qa hats yit'ijets hekhewe' i'ni' hakha'a': —Hik ha'ne hakha' ewi'ƚ hekhewe'en.— \v 70 Qa welkutƚi'ijkii iye hakha'an. Qa suujƚe iye hekhewe' i'ni' hakha'a' qa wapilijets iye in yit'ijets ha' Pedro: —Qete'e' yijaa'ija in akha' ƚata'ƚets hekhewe'en, qe akha' iye Galilea ƚeiƚe'.—\x * \xo 14:70 \xt Jn 4:45\x* \v 71 Ma' qa hik aka'aj ha' Pedro qa yapeƚek in uƚ'axik'i ƚ'anye'j qa weniwjutsiqentaxijha iye in yit'ij: —Nite' tsikfe'lij pakha' jukhew ƚiyineni'ƚkii.—\x * \xo 14:71 \xt Mt 5:34\x* \v 72 Qa hik pakha'aj qa ip iye pa' ta'a'a', ma' qa hats wetsjuk'ij in ip. Ma' qa ha' Pedro qa yijamti'ik'i kakha' ƚ'anye'jets ha' Jesús in yit'ijets: —Qu' hats wetsjuk'i'ij qu' nap pa'qu' ta'a'aye' qa akha' qa' hats wetshetk'ewi'ƚij qu' mewelku'tyijkii.— In yijamti'ik'i aka'an, ma' qa qi in ip.\x * \xo 14:72 \xt Mr 14:30\x* \c 15 \s1 Jesús qa wetka'xii pa' Pilato. \r (Mateo 27:1-2,11-14; Lucas 23:1-5; Juan 18:28-38) \p \v 1 Qa mexe leefƚi'iju' iye hekhewe' tenek'enhe'yij he' pa'il qa aje'eƚ yaqsi'jju' iye qu' nonot'axi'ƚ wetju'ƚ iye hekhewe' tenek'enheiji' na' witset qa hekhewe' iye i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei, qa week in uja'xju' ek in tenek'enhei (Junta Suprema.) Ma' qa in hats ƚe'sitsijju' iye pa'qu' nit'ijju', qa yophe'ƚ ha' Jesús qa yeka'xii qa tisij ha' Pilato.\x * \xo 15:1 \xt Lc 23:25; 3Jn 1; Mt 2:4; Mr 13:9; 1Ti 6:13\x* \v 2 Ha' Pilato qa nifaakan ha' Jesús: —¿Me akha' pakha' ƚatata ne' judiol?— Ha' Jesús qa yeku'ƚ: —Ehe, ƚ'asiinik'iha ka' ƚit'ij.—\x * \xo 15:2 \xt Lc 19:38; Jn 19:21\x* \v 3 Qa he' tenek'enhe'yij he' pa'il qa yit'ijetskii kekhewe' olots wekwek uƚ'etsik'i yit'ijets in yaqsiijkii ha' Jesús. \v 4 Ma' qa ha' Pilato qa ewi'ƚij iye in nifaakan ha' Jesús, qa yit'ijets: —¿Me nite' ƚ'inku'ƚ? Jeƚ qeku'nek, eke' olots wekwek uƚ'etsik'i titijiti'yijets in ƚaqsiijkii.—\x * \xo 15:4 \xt 1Ti 6:13\x* \v 5 Qa hakha'ƚe Jesús qa hats nite' inku'ƚ iye, qa hik ta'ƚijupi' pa' Pilato in yitjuƚaxijpha'm. \s1 Pilato qa inaqyaji'ij qu' ne'nenji'pha'm pe' cruz pa' Jesús. \r (Mateo 27:15-31; Lucas 23:13-25; Juan 18:38–19:16) \p \v 6 Ma' qa ha' Pilato in weekji'ij ininqapits ƚeqfenye'jji'ij ƚewek qa ƚe'wisji'ij neƚu Pascua\f + \fr 15:6 \ft Pascua ikji', ƚahats'ij pa'aj pe' week judiol in yilan na'aj kots'etax qa yilinij pe' ƚ'athits pe' ƚekuwelii pe' ƚeqejilƚe wetju'ƚ in mexe i'ni' pa'aj pa' sehe' Egipto, qe qa' naqsi'jij pakha' yilan na'aj ajit wita's, hik pakha'aj qa ikik'uifik'i pa' Egipto.\f* qa yiwejinji'ij na'aj wit'opheƚik pa'qu' niyinji'jets pekhewe'en qu' netwejinhetii.\x * \xo 15:6 \xt Mr 14:1; 1Ti 6:13\x* \v 7 Ewi'ƚ pa' wit'opheƚik ƚii Barrabás, ewi'ƚ i'ni'ƚi' pekhewep iye ƚe'fetsijup pa'aj in t'ilittax, ma' qa teqek'uiju' pa'aj.\x * \xo 15:7 \xt Pr 1:16; Hch 23:7\x* \v 8 Qa namii pa'aj pe' olotsjo' jukhew. Ma' qa yapeƚek qa iyinijets pa'aj ha' Pilato qu' ƚeqfenyeje' ƚewek pa' hayiits ƚeqfenye'jji'ij ƚewek. \v 9 Ma' qa ha' Pilato qa yeku'ƚ pa'aj: —¿Me ƚisu'uni'ƚ qu' hiwejin ha'ne Ƚatata ene' judío?—\x * \xo 15:9 \xt Lc 19:38; Jn 19:21\x* \v 10 Qe ha' Pilato nikfe'lets hekhewe' tenek'enhe'yij he' pa'il in tisij ha' Jesús qe teqhemtshenetskii.\x * \xo 15:10 \xt Sal 37:1\x* \v 11 Ma' qa hekhewe' tenek'enhe'yij he' pa'il qa yiyaji'etskii pa'aj pekhewe' olots jukhew qu' niyinijets yijat'ij qu' netwejinhetii pa' Barrabás qa' hasu'uje' ha' Jesús. \v 12 Ma' qa ha' Pilato qa nifaakanji'ju' iye pa'aj: —¿Pa'n ƚii pa'qu' isu'uni'ƚ qu' yeqfenye'ji'ij ha'ne eqiyi'ƚij, judiol Ƚatata?— \v 13 Qa pekhewe'en qa yeku'ƚ pa'aj, taya'yijipji'kii pa'aj in yit'ijju': —¡Eni'ƚji'pha'm cruze'!— \v 14 Ha' Pilato qa yittaxijets iye pa'aj: —¿Inhats'ek? ¿Pa'n ƚii pa' uƚ'ax yaqsiijkii?— Qa yape'enha les in taya'yijipji'kii in yit'ijju': —¡Eni'ƚji'pha'm cruze'!— \v 15 Qa ha' Pilato in yisu'un pakha' qu' ni'wejuƚenij pekhewe' olots jukhew, ma' qa yiwejin pa'aj pa' Barrabás. Ma' qa in yaqhat'etsij in inaqyaji'ij in teqsilanhetiikii ha' Jesús, qa tisij he' oq'opheƚinetsilets, hats'inha qu' nenji'pha'm ke' cruz. \v 16 Ma' qa pe' oq'opheƚinetsilets qa yeka'xifi pa'aj ke' palacio, qa yenifi pe' ƚenextsi'ij pekhewe' yejeƚ ke' palacio (pretorio). Ma' qa taya'yii pe' week pekhewe' i'nifi pekhe'en oq'opheƚinetsilets qa not'axij wetju'ƚ.\x * \xo 15:16 \xt Jn 18:28,33; 19:9; Hch 23:35; Fil 1:13\x* \v 17 Qa yi'ntaafinij pa'aj pa' penyilo witpalinek, qa in hats yaqhat'etsij iye in yiftii pe' tii qu' ƚ'iwat'i'ij, qa yuihinji'ju' iye.\x * \xo 15:17 \xt Mr 15:20; Lc 16:19; Ap 12:1; 18:12; Jn 19:2,5\x* \v 18 Ma' qa yawitji'etskii qa yit'ijiijetskii: —E'ƚe'wisi'imkii, qi ƚatata ene' judiol.—\x * \xo 15:18 \xt Mt 26:49; Lc 1:28; 19:38; Jn 19:3\x* \v 19 Qa yilanijkii pa'aj ƚeiƚa' pa' ewi'ƚ tutsi'latax, qa tek'iyi'kii iye pa'aj qa wonokok'enjiijupju'kii qa totjoiji'ijju'kii yitjiij qhup qhup ƚeiƚal.\x * \xo 15:19 \xt Mr 5:6; Lc 22:41; Ef 3:14\x* \v 20 In yili'ij pa'aj in yawitji qa nit'ijji' pa' yintilafinij witpalinek qa yuihinik'ipha'm iye pe' ƚeqhinataayija, ma' qa yeka'xfik'i pa'aj qe qa' nenji'pha'm ke' cruz.\x * \xo 15:20 \xt Mr 10:34\x* \s1 Jesús qa we'nenji'pha'm pe' cruz. \r (Mateo 27:32-44; Lucas 23:26-43; Juan 19:17-27) \p \v 21 Qa ewi'ƚ ha' jukhew ta'ƚiifik'i pa'aj ha' ƚ'ejinqa'wet, ƚii Simón, Cirene ƚeiƚe', ƚatata ha' Alejandro qa ha' Rufo, qa tayajaxti'yijets pa'aj qu' neka'xi'm ke' ƚeqe cruz ha' Jesús.\x * \xo 15:21 \xt Lc 9:23; Hch 6:9; Ro 16:13\x* \v 22 Ma' qa yeka'xii pa'aj ha' ewi'ƚ tseenepha'm ƚenqii Gólgota, ikji' witjiƚa'ak'i ƚetset.\x * \xo 15:22 \xt Mt 27:33-37; Lc 22:32-34; Jn 19:17\x* \v 23 Qa testiitaxij ka' wino wenetsjiƚkinij na'aj mirra,\f + \fr 15:23 \ft Mirra, hik aka' ƚii pe' najkak ƚasi' tanatkinhei pakha'aj na'aj ƚits'i.\f* qa nite'ƚe iya'ji' ha' Jesús.\x * \xo 15:23 \xt Gn 9:21; Dt 7:13; Sal 4:7; Pr 3:10; Lc 5:37; Sal 69:21\x* \v 24 Ma' qa in hats yenji'pha'm ke' cruz, qa he' oq'opheƚinetsilets qa watk'esaxijju' ke' ƚeqhinatai, qa ikij wetju'ƚ pa'n ƚunye'j pa'qu' neka'x week ewiƚei.\x * \xo 15:24 \xt Sal 22:18\x* \v 25 Qa juufik'ipha'm junu' (las nueve) in yenji'pha'm ke' ƚeqe cruz. \v 26 Qa yeni' ka' ƚe'nikahat nifel ka' ta'ƚijupi' in talanhetii, yit'ij: —Ƚatata ene' judío.—\x * \xo 15:26 \xt Lc 19:38; Jn 11:36\x* \v 27 Ha' Jesús ƚe'nenhifetsji'pha'm iye ke' cruzits ke' wetsjuk ejtenhetsits, ewi'ƚ ka' te'weyij yiya'yik'i qa kakhap qa ƚefeyi'j te'weyijek.\x * \xo 15:27 \xt Mt 27:38,44; Lc 23:39-43; Mr 14:48\x* \v 28 (Ma' qa hats yafits kekhewe' we'nika'ajji' in yit'ij: \qt —Tojonkaxti'yik'i pekhewe' uƚ'ets jukhew.—)\qt*\rq (Is 53:12)\rq*\x * \xo 15:28 \xt Is 53:12\x* \v 29 He nekjiijup qa yawitjijeetspha'mkii, qa yitjiij qhet tetet ƚeiƚal, ma' qa yiyajije'etspha'm: —¡Haa, haa! Akha' in ƚit'ijets qu' onopƚetju' ne' qi witlijtsitjii qa' wetshetk'ewi'ƚ neƚutse' qu' eniihinpha'm iye,\x * \xo 15:29 \xt Mt 27:39-43; Lc 23:35-38; Ex 22:28; Mr 3:29; Ap 13:6; Sal 22:7; Jn 2:19\x* \v 30 ¡meteƚinƚe qa' ilit'ik'uiju' ne' cruz in ƚ'enhetiijipha'm!—\x * \xo 15:30 \xt Lc 23:26\x* \v 31 Qa hik ƚunyejei iye hekhewe' tenek'enhe'yij he' pa'il qa he' i'nq'ijatshenij ke' Moisés ƚe'lijei in yawitji'etspha'mkii iye qa watfaakateji'ijju' qa yit'ijju': —Yiƚinji'ij pekhewep qa ƚakha'ƚe qa nite' ƚeke' qu' neteƚinƚe.\x * \xo 15:31 \xt Mt 2:4\x* \v 32 Qu' hik nakha'ye' pa' Cristo'ija, pakha' Ƚatata ene' judiol, qa' net'ilit'ik'uiju' hane'ej ne' cruz, hats'inha qu' jinte'wenij ma' qa' nite' jinteqekuye' yijat'ij.— Qa kekhewe' iye ƚenenhefetspha'm ke' cruzits uƚ'etsik'ikii iye ke' ƚe'lijeyets.\x * \xo 15:32 \xt Mt 1:17; Ef 5:2; Lc 19:38; 23:26; Jn 1:49; 3:16; Mr 8:11-12; 11:24; Hch 10:43; Ro 10:9; 1P 1:8-10\x* \s1 Wa'm pa'aj pa' Jesús. \r (Mateo 27:45-56; Lucas 23:44-49; Juan 19:28-30) \p \v 33 In hats natsathenju' junu' ma' qa week ha' sehe' in nookii qa yamijii las tres metiyu'ju' junu'.\x * \xo 15:33 \xt Am 8:9\x* \v 34 Qa hik aka'aj ha' Jesús qa t'unik'i in tayai, qa yit'ij: —Eloi, eloi ¿lama sabactani?— Ikji' aka'an: \qt —Dios yatsat'axyij, Dios yatsat'axyij, ¿inhats'ek in ƚetswu'm?—\qt*\rq (Sal 22:1)\rq* \v 35 Na'l he' uja'x metitsi'm yepi'ye' in iyet, qa yit'ijju': —Ek'en qeku'ni'ƚets, hats taya'yiikii pa' Elias'ik'i.— \v 36 Ma' qa ewi'ƚ ha' wekuma'xii qa yuihinji'ju' ke' ewi'ƚ jupayek (esponja) ka' wino na'aj ewtsik'iiji', qa yenji' ka' ewi'ƚ najak tutsi'latax qa yetshenetspha'm qe qa' netufij, ma' qa yit'ij: —Jitewejinƚe eku'n, jitejeƚ eku'nijju' q'ax qu' nentenilit'etsju' pa' Elias'ik'i qu' nilithinju' nakha'an.—\x * \xo 15:36 \xt Sal 69:21\x* \v 37 Ha' Jesús qa t'unik'i in tayai, ma' qa wa'm. \v 38 Qa ka' penyilo ƚenjilafi' ke' witlijtsitjii qa' ja'fik'iju' ƚeqewuk'u pa'aj.\x * \xo 15:38 \xt Ex 26:31-33; 2Cr 3:14; He 6:19; 9:3; 10:20\x* \v 39 Qa ha' ewi'ƚ centurión\f + \fr 15:39 \ft Centurión ikji', tenek'enhe'yipji' ek pe' cien (100) oq'opheƚinetsilets, Roma ƚeiƚe'.\f* ts'ap'a'afi ka' Jesús, hakha'an in yi'wenij in tayai qa wa'm, ma' qa yit'ij: —Qete'e' yijaa'ija aka' jukhew in Ƚa'staxija pa' Dios.—\x * \xo 15:39 \xt Jn 5:19; He 1:2\x* \v 40 Na'l iye he' efuts neeƚiikii totsii ha' i'ni' i'nji'teje'm kikhe' María Magdalena qa ke' Salomé qa ke' María ƚenene ha' omehe' Jacobo (Santiago) qa ha' José.\x * \xo 15:40 \xt Mt 27:55-56; 28:1; Lc 8:2; 23:49; 24:10; Jn 19:25-27; 20:1-18; Mr 16:1,9\x* \v 41 Enewe' efuts yijayanik'ikii qa t'ifti'ts'etskii ha' Jesús in mexe neki'kii ha' Galilea, qa olots iye hekhewep iye yijayanik'i in hats yamii ha' Jerusalén.\x * \xo 15:41 \xt Mt 17:22; 23:37\x* \s1 Jesús qa we'nenifi pe' ƚenimeƚuk. \r (Mateo 27:57-61; Lucas 23:50-56; Juan 19:38-42) \p \v 42 Qa hats metju' junu', ka' neƚuji' in mexe watji'letji' pe'qu' wekweke', ehe, qa hats k'esik'iha qu' witwapiihijiye'. \v 43 Ma' qa nam ha' José Arimatea ƚeiƚe', hikha' iye i'nji'teje'm hekhewe' Junta Suprema,\f + \fr 15:43 \ft Junta Suprema ikji' tenek'enhe'yij qa yejeƚ iye pa' sehe' Israel, pe' jukhew yamets 71.\f* hikha' ewi'ƚ hekhewe' les te'nekumhi'yi' na'aj yit'ij, ƚakha' iye notkiji'ijtaxik'uyek pa' tenek'enheiji' pa' Dios, ma' qa we'nt'unhet in uyetsji' pa'aj pa' i'ni' pa' Pilato qu' niyinijets pa' Jesus'ik'i.\x * \xo 15:43 \xt Jud 21; Mr 1:15; 1Ti 6:13; Lc 12:4; Jn 2:21\x* \v 44 Ha' Pilato ts'iƚimkii pa'aj in aje'eƚ wa'm pa'aj, ma' qa taya'yii pa'aj hakha' centurión, qa nifaakanij qu' yijaayi'ija qu' hats nawa'm. \v 45 Ma' qa jutsiqaxi'mha qe ta'ƚets ha' centurión, ha' Pilato qa tisij pa'aj ha' José ka' Jesus'ik'i qu' neka'x. \v 46 Ma' qa taqha'yets pa'aj ha' José pa' ewi'ƚ penyilo fo' qa inyetax iye, qa nit'ijju' pa'aj ka' Jesus'ik'i. Ma' qa yijuphe'ƚji' pa'aj pa' penyilo qa yeka'x qa yenifi ke' inqajkaninijju' pa'aj ke' utekji'teje'm ƚenimeƚuk qa yiwkoyoyinets ke' qi ute pa' ƚeji' qa yit'onji'.\x * \xo 15:46 \xt Jn 5:28; 11:38; Jn 20:1; Hch 13:29\x* \v 47 Ke' María Magdalena qa kikhep iye María ƚenene ha' José, yejeƚijik'ikii qe qa' nenikfe'lets pa'n qu' neni'.\x * \xo 15:47 \xt Mt 27:61-66; Lc 23:55-56\x* \c 16 \s1 Iƚa'x iye pa' Jesús. \r (Mateo 28:1-10; Lucas 24:1-12; Juan 20:1-10) \p \v 1 In hats naxijik'i ka' witwapiihijii (sábado), qa ke' María Magdalena qa ke' Salomé qa ke' María iye ƚenene ha' Jacobo (Santiago), qa taqha'yets pa'aj ne'ej ewjisiiji' (especias) qe qa' nakii qu' newjisitipji' ka' Jesus'ik'i.\x * \xo 16:1 \xt Mr 15:40\x* \v 2 Qa leefiju' pa'aj kakha' yojo neƚuji' ka' semana (domingo), qa hats yamets pa'aj ke' nimeƚuk in hats nekiyupha'm pa'aj junu'.\x * \xo 16:2 \xt Hch 20:7; 1Co 16:2; Jn 5:28\x* \v 3 He' efuts qa yit'ijju' pa'aj: —¿Qa pa'n ƚii pa'qu' nikoyoyinhet ke' qi ute qu' nit'ij i'nemii qhof ha' ƚeji' ke' nimeƚuk?— \v 4 Ma' qa yejeƚtax pa'aj, qa yi'wen in hayiits qhofij pa'aj ke' nimeƚuk, yemjeetax in qitax ke' ute ƚit'o'oj. \v 5 In uyifi pa'aj ke' ƚenimeƚuk, qa yi'wen pa'aj pa' ewi'ƚ jutjana'x i'niju' pa' yiya'yik'i pa' te'weiji' pa'aj. Pe' ƚeqhinatai yamik'iju' qa fo' iye, ma' qa he' efuts qa qi in nijiwei pa'aj.\x * \xo 16:5 \xt Jn 5:28; Lc 7:14; 12:27; Ap 3:4\x* \v 6 Qa pakha'an qa yit'ijets pa'aj: —Hasu'uj e'nijiwe'yi'ƚ, tsikfe'lets in ƚowotaxiƚiikii ha' Jesús Nazaret ƚeiƚe', hikha' t'enhetiijipha'm ke' cruz. Hats iƚa'x iye, ham hane'e'in. Jeƚ qeku'ni'ƚek ha'ne we'nentaxi'.\x * \xo 16:6 \xt Mr 14:67; 1Co 15:4\x* \v 7 Yape ma'aƚkii qa aka' qu' it'iƚijets he' ƚ'ijatshenhei qa hakha' iye Pedro: “Ha' Jesús wathayinti'iƚ ek'uyii ha' Galilea, hikna' tit i'weni'ƚi' hatse' in ƚunye'jek ka' hayiits yit'iƚij ewets.”—\x * \xo 16:7 \xt Lc 6:14; Mt 17:22\x* \v 8 Hekhewe'en qa ikfik'ikii pa'aj, ilatik'uifik'ikii ke' nimeƚuk, qe qi in tsalal wetju'ƚ, nijiwei pa'aj. Qa ham pa'qu' nithinets, qe nijiwei.\x * \xo 16:8 \xt Jn 5:28; Mr 1:44; 4:40\x* \s1 Jesús qa we'nethinets pe' María Magdalena. \r (Juan 20:11-18) \p \v 9 In hats iƚa'x iye ha' Jesús, ka' yojo neƚuji' ka' semana (domingo) mexe leefiju' pa'aj. Qa ke' María Magdalena qa hik kikhe' yojo'oj pa'aj in yi'wen, hik kikhe' yukinik'uifik'i pa'aj pe' wetsjuk tatsai (7) inwo'metets i'ntaxji'.\x * \xo 16:9 \xt Lc 24:1; Hch 20:7; 1Co 16:2; Lc 18:33; Hch 2:24; Mr 3:15; 15:40; Lc 8:2; 24:5,11,23\x* \v 10 Ma' qa kikhe'en qa ikii pa'aj qu' nenfeli'm hekhewe' ƚijts'eyekji'ijtaxkii hakha'an. Hekhewe'en qi in ika'metetstaxkii qa qi in ipju' iye. \v 11 Hekhewe'en in impi'yelij hakha'an in hats iƚa'x iye qa kikhe'en iye in yi'wenija, qa hekhewe'en qa nite'ƚe yisu'un qu' netk'enik'i. \s1 Jesús qa we'nethinets pe' wetsjuk ƚ'ijatshenhei. \r (Lucas 24:13-35) \p \v 12 Qa i'nk'aƚe iye pa'aj, ha' Jesús qa we'nethinets iye tujtseika'ƚe pa' ƚunye'j in we'nethinets he' wetsjuk hekhewe' ƚ'ijatshenhei in nekik'iju' pa' wit'ikheyi'j qu' namii pa' ƚ'ejinqa'wet.\x * \xo 16:12 \xt Jn 21:1; 2Co 4:11\x* \v 13 Qa tepilii iye ha' Jerusalén qa nifeltaxii iye aje'eƚ hekhewep, qa yeqekuƚi'ij iye. \s1 Jesús qa yukinijkii pe' ƚ'ijatshenhei qu' nenfel eke' ƚe'sits wi'tlijei. \r (Mateo 28:16-20; Lucas 24:36-49; Juan 20:19-23) \p \v 14 Ma' qa i'nk'aƚe qa we'nethinetsha hekhewe' once (11) ƚ'ijatshenhei hekhewe'en in mexe i'nijupju'kii week ha' ewi'ƚ mesa in tekju', ma' qa yaq'ayinij pakha' ƚeqekuyejei qa in t'units iye pe' ƚatawjets, qe yeqeku'uj hekhewe' yojo'oj in yi'wen in hats iƚa'x iye.\x * \xo 16:14 \xt Lc 24:9,38,41\x* \v 15 Qa yit'ijji'ju': —Yape, ma'aƚik'i ha'ne week sehe' ipji' qa' enfeli'ƚi'm eke' ƚe'sits wi'tlijei week pa'qu' ƚunye'je'ƚe.\x * \xo 16:15 \xt Mt 28:16-20; Mt 13:38; 1Jn 2:2; Ro 8:22\x* \v 16 Pa'qu' hats netk'eenik'iha qa' nempuli'jij ma' qa' iƚa'xe'. Qa pakha'ƚe qu' neqeku'uk'i ma' qa hats jutsiqaxe' qu' nattanithenhetii hatse'.\x * \xo 16:16 \xt Mr 11:24; Jn 3:16; Hch 2:38; 10:43; 22:16; Ro 10:9; 1P 1:8-10; Mt 12:41; Jn 3:18,36; 5:11; 20:23\x* \v 17 Ekewe'en kekhewe' ham ƚunyejeyi'iju'ƚ qu' ƚijts'eyek'ekii pekhewe' qu' hats nite' neqekuyi'ik'i: Aka' yii qu' nit'iji' qu' nukinfik'ikii pe' inwo'metets, qa' nit'ij iye pe'qu' i'nk'aihitse' ƚe'lijeye'. \v 18 Q'oiq'oyits qu' net'eku'mi', qa qu' niyataxji' pe'ye' na'aj yaq'alij pa'qu' jukhewe', qa' nite'ƚe neqenijani'ij, ham ƚunyeji'ijkii. Qa qu' net'eku'mjiipji' pe'qu' nanqaats'eju' ma' qa' ƚe'sitse'ji'ijju'.—\x * \xo 16:18 \xt Lc 10:19; Hch 28:3-6; 9:12,17; 1Ti 5:22\x* \s1 Jesús qa wapiletspha'm na' wa's. \r (Lucas 24:50-53) \p \v 19 Ma' qa ha' Yatsat'ax'inij Jesús in yili'ij in iyetik'ui hekhewe'en, ma' qa tenilesiyiju'ƚ na' wa'sji', qa i'niju' pa' yiya'yik'i pa' Dios.\x * \xo 16:19 \xt Lc 22:69; 24:3; Hch 1:2,11,22; 1Ti 3:16; He 10:12\x* \v 20 Ma' qa hekhewe'en qa ikij qu' nenfel eke' ƚe'sits wi'tlijei week ha'ne sehe' ipji'. Ha' Yatsat'ax'inij qa qi in yi'fen, qa qu' niwjutsiqenija kekhewe' ƚe'sits wi'tlijei in yijaalija qa ta'ƚets kekhewe' ham ƚunyejeyi'iju'ƚ in ƚijts'eyekkii.