\id GAL - Mangseng NT [mbh] -Papua New Guinea 1999 (DBL 2014) \h Galesia \toc1 Pol ile malueng ako i wat i a toko lemioongare nge ako o voth a epee a Galesia \toc2 Galesia \toc3 Gal \mt2 Pol ile malueng ako i wat i a toko lemioongare nge ako o voth a epee a Galesia \mt1 Galesia \imt1 Ritetong nge a Galesia \ip Toko pelie ako a rumremre ako a epee a Galesia o velpol tel ini toko lemioongare nge ako o nongpol Panongpolong Sivenga ako Pol i panongpol nge. Toko pelie olemi ve i oma omaing aken nge ile esong teltelnga, na toko pelie olemi ve, i oma i nge ile esong aininga. Na tokokoe areken o voth a epee a Galesia or ini Judare. Ave o panes a Moses ile patorong avele. O nongpol Panongpolong Sivenga mako olemio nge a Jisas ma God i pamimi or. Aveto palolo avele nge ako Pol i los lelpot or, nako pamirealonga le apaltetongare o velpoltun toko lemioonga Galesia angare ma ole apaltet or ve, “Aro ve toko e ilemio nge a Jisas inga, i pavurvur avele ako aro i el mimiong ako aro ile vusonga avele, aveto aro i panes mun a Moses ile patorong, naro i el mun paatealing ako ini toko ini peti isnga mo i velpol ini a God ile toko.” Ma Pol i nongpol ako ve patoraling aken i velpoltun or ma ilemi kling rintet nge, ma i kukuk nge Galesia angare ako o ta otelnga nge patoraling ako i rel rintet nge Panongpolong Sivenga ako Pol i panongpol or nge ma o elo i a olemi. (1:6-9) Mako Pol i wat malueng ake a or nge mo i pathengal or ve, Panongpolong Sivenga aken ienga i pavurvur aro i pamimi or. Pol i pathengal or ve, ile panongpolong aken i nunganga, eneke God isivenga i ateal i mo i velpol ini ile pakeke, ma i sung mun panongpolong aken a i nge. (1:11–2:10) Na ur aolonga ako i voth a Panongpolong Sivenga lemi, na i voth mun a malueng ake lemi i vene: Toko i velpol ini toko vengvenga a God itheki, ako nge ile lemioong inga nge a Krais, na nge a Moses ile patorong panesnga, eve nge vothung sivenga omanga, kene avele. (2:16-21) Pol i pathengal ako ve, toko e avele i pavurvur nge a Moses ile patorong panesnga, maken God i sis inga ve aro ler lemioong i ranga ve ini a Abraham ile lemioong, moro aken aro te velpol ini toko vengvenga a God itheki, naro te vthopot mun nge a Moses ile patorong engenga panesnga. (3:1–4:31) Aveto it areko te vthopot nge a Moses ile patorong panesnga, aro te oma vothung kerenga avele. (5:1-15) Avele ako, ler lemioong i pavthopot it nge aken, maken te pavurvur nge vothung sivenga panesnga ranga ve ako Oni Riringa i paengeng it nge omanga. (5:16-26) \c 1 \ms1 God isivenga i ateal a Pol mo ini ile pakeke \mr (Vonge 1:1–2:14) \p \v 1 Tho ini a Pol, tho ini pakeke, ave ini tokokoere ako o ateal tho na o pake tho, kene avele. Na tho ini tokokoere ole riong elnga avele. Aveto Titemer a God ome a Jisas Krais ako i palos werera i nge rinong, o ateal tho ve aro tho ini ole pakeke na ole riong elnga. \v 2 Na toko lemioongare ako o voth tomo nge tho, them pasong malueng ake a thomu toko lotuongare nge ako o voth a rumremre ako a epee a Galesia. \p \v 3 Aro thomu o el themosaling na lemi moring a Titemer a God tomo nge ar Pomnga a Jisas Krais nge. \v 4 Na Jisas Krais i panes inga Titemer a God ilemi, mako i sungu isivenga ile mimiong mo aro i pavthopot it nge ler vothung kerenga, na i el werer it nge vothung ulue anga ako i kerenga rintet ako i voth tomo nge it ponange ake ru a ulue. \v 5 Maken evelelnga aro te risea a God iion roro na ler riseaing aken aro ile vusonga avele. I nunganga. \s1 Panongpolong Sivenga ini a God ile riong nunganga, na toko e i mothong tova i eksing ol i. \p \v 6 Lemik i ngo tangatun nge lomu vothung ako tho lo lelpot thomu, na palolo vet avele, nako thomu o lo lelpot a God viri viri. Na nge a Krais ile themosaling i ateal thomu, aveto thomu o lo lelpot i viri viri, na thomu o panes panongpolong relnga mun e. \v 7 Na panongpolong ol e avele ako ini Panongpolong Sivenga, aveto tokokoe pelie o papelekpol a Krais ile Panongpolong Sivenga na o palemi pelekpol mun thomu nge. \v 8 Aveto aro ve them eve ensel ako i esu a Pen a Urvet me, aro ve o panongpol nge panongpolong ako i rel nge Panongpolong Sivenga ako them panongpol tel thomu nge lale, aken tho nong nge a God ve aro i paomelal toko aken nge paomelaling ako aro ile vusonga avele. \v 9 Na tho ria mun ako ranga ve tho ria thomu nge lale, aro ve toko e i panongpol thomu nge panongpolong ako i rel nge Panongpolong Sivenga ako thomu o elo tel i lale, aken tho nong nge a God ve aro i paomelal toko aken nge paomelaling ako aro ile vusonga avele. \p \v 10 Ava thomu o rivenga tho ri riong ake mo i oma tokokoere mo olemi sivenga nge tho, e? Avele! Tho sis inga ako ve, God aro ilemi sivenga nge tho. Na aro ve rongan tho engeng inga nge tokokoere opamolomolonga venen aken, aro tho ini a Krais ile umonga nunganga avele. \s1 Pol ia tenesing ako i velpol ini a God ile pakeke. \p \v 11 Titeikre tho sis ve aro lomumu mire ako ve, Panongpolong Sivenga ako tho panongpol nge, ini toko ulue angare ole avele. \v 12 Na tho el i a toko e nge avele. Na toko e i patoral mun tho nge avele. Aveto Jisas Krais isivenga inga ako i pathengal i a tho nge. \p \v 13 Thomu o nongpol lale nge lek vothung ako tho oma i nomenga ako tho panes senu Judare ole vothung. Na tho pakerenga rintet a God ile toko lemioongare, na tho engeng ako ve, aro tho pavus or. \v 14 Na tho engeng rintet nge ok pompome Judare ole vothung panesnga, na nge lek vothung aken, tho mukal rintet nge thengengek Juda pulua ako emem tovu po i thun. \v 15 Na rongan nina i pop tho rongan, na God i themosal tho, na i ateal tho mo tho ini ile umonga. Lamako nge nang omole ako God i ateal i, \v 16 i pathengal tho nge Itun mo aro tho panongpol nge i nge areko or ini Judare avele, na nge nang aken tho el torong a toko e nge avele. \v 17 Na tho es mo aro tho thopol areko o velpol ini pakeke tel nge tho ako a Jerusalem, kene avele, aveto a ur e avele, nako tho es inga a pen polpolnga ako a Arebia, lamako tho lo werer a rem pomnga a Damaskus la. \p \v 18 Na tovu po or me i vus ma tho esa a Jerusalem mo aro tho leng leng tomo nge a Pita na tho voth tomo inga nge i, nge nang or mule pa omole pothoi or lim. \v 19 Na tho thopol tomo mun a Jems ako ini a Jisas itein, na tho thepol ol pakeke mun e avele. \v 20 Na tho ri nunganga a thomu nge, ako a God itheki, lek riong ake tho wat i a thomu nge, kene lek apaltetpot thomu nge avele. \v 21 Nge nang areko tho voth tomo nge a Pita i vus lamako tho es a epee a Siria na Silisia. \v 22 Na nge wop lemi aken, Krais ile toko lemioongare ako o voth a epee a Judia o thopol thekik rongan. \v 23 Aveto o nongpol nge iok le kimaing ve: Toko aton nomenga i pakerenga it, ponange i panongpol ol nge lemioong ako te voth nge, ako nomenga i sis ve aro i pavus i. \v 24 Na o risea a God iion roro, eneke o nongpol ako God i eksing lek mimiong. \c 2 \s1 Pakekere tomo nge a Pol, olemi omoletet ol inga. \p \v 1 Na tovu po or mule pa omole pothoi or penel i vus lale, lamako tho lo werer a Jerusalem la tomo nge a Barnabas. Na tho wol tomo mun a Taitus la. \v 2 Na God ienga inga ako i pathengal tho ve aro tho es la. Na tho pathun tomo inga nge lotu a mukalingare, na tho ritet or nge ur nekenga ako ini Panongpolong Sivenga ako tho panongpol areko or ini Judare avele. Na tho oma venen aken, eneke tho sis ve aro lotu a mukalingare olemi omoletet inga nge Panongpolong Sivenga ako tho panongpol nge, aro vene mo lek omaing ako tho oma i lale, tomo mun nge lek omaing ake rongan tho oma i, kene aro i velpol ini ur polpolnga inga. \v 3 Na Taitus ini thengek ako i es tomo nge tho, na ini toko Grik, aveto o ovulal i ve aro o is ile avele. \v 4 Aveto toko le apaltetonga pelie ako o ri ve or ini thengemem, o engeng ve aro them is ile. Na o sul tomo nge them mo aro o thopol senu them ako Krais i pavthopot them nge a Moses ile patorong panesnga, aveto o engeng mun ve aro them panes mun a Moses ile patorong, \v 5 aveto them nongal ole riong e avele, mo ako aro thomu o el Panongpolong Sivenga ako i nunganga. \p \v 6 Aveto lotu a mukalinga areken ako lomu pamirealingare o papomnga or, kene o rong esa mun riong e avele a panongpolong we ako tho panongpol nge. Na toko iion le kimaing ini ur polpolnga a tho nge, eneke God i the nge toko iion le kimaing avele, i thopol inga toko ako nge ilemi. \v 7 Na tokokoe areken o rong esa mun riong e avele a lek riong we, koto olemi mire ako God i sung omaing a tho nge mo aro tho panongpol Panongpolong Sivenga nge areko or ini Judare avele, ranga ve ako i sung omaing a Pita nge ve aro i panongpol Panongpolong Sivenga a Judare nge. \v 8 Eneke God i paengeng tho mo tho velpol ini pakeke nge areko or ini Judare avele, ranga ve ako i paengeng a Pita mo i velpol ini Judare ole pakeke. \v 9 Na lotu a mukalinga areko o paengeng lotu le mitong, ini a Jems na Pita na Jon olemi mire ako God i themosal tho, mako i sung omaing ake a tho nge, mako o elo them e a Barnabas a or nge. Na lemimem i omoletet nge lemem omaing ako ranga ve God i pake or a Judare nge, na i pake them e a Barnabas nge areko or ini Judare avele. \v 10 Na o nin inga them nge ur omole inga ve aro lemimem rum ole toko lemioonga areko sa teo or nge ole ur e avele. Na omaing aken ini omaing ako tho engeng nge omanga lale. \s1 Pol i vol a Pita nge ile vothung. \p \v 11-12 Aveto nge wop lemi ako Pita i voth a Antiok, tho mitu a itheki lemi ma tho vol i, eneke i mothong an tomoing nge areko or ini Judare avele, aken kene i panes Panongpolong Sivenga nunganga avele. \p Na i mothong an tomoing nge or, koto i thopol tokokoe areko Jems i pake or a Antiok la, ako o engeng ve aro o is toko lemioonga alavusnga ole,\f + \fr 2:11-12 \ft 11-12 Pol i ri nge areko o engeng nge a Moses ile patorong panesnga tomo mun nge a Jisas ile riong panesnga. Maken o engeng ve aro toko lemioongare aro o is mun ole mo aro o velpol ini a God ile.\f* ma Pita i ngeip nge or ako aro o teltun ia, tova o thopol ako i an tomo nge areko or ini Judare avele. \v 13 Na toko lemioongare ako or ini Judare, ako o voth a Antiok, o neo or tomo nge a Pita ile olotetong na ole olotetong aken i paleklek mun a Barnabas ma i panes mun or. \p \v 14 Na nge ako tho thopol or venen aken, ako o panes senu vothung nunganga avele, ako nge Panongpolong Sivenga panesnga, mako tho vol a Pita a toko lemioonga alavusnga otheki, ma tho ria i ve, “Wong ini Juda, aveto nomenga wong panes Judare ole vothung vet avele, wong panes inga vothung nge areko or ini Judare avele. Aveto ponange ong olotet areko or ini Judare avele, ve aro o panes mun Judare ole vothung aken. Ong leklek re aken.” \ms1 Areko olemio nge a Jisas, oenga inga aro o velpol ini toko vengvengare a God itheki \mr (Vonge 2:15–4:31) \s1 Toko ako ilemio nge a Jisas, i velpol ini toko vengvenga a God itheki. \p \v 15 Na it ini Judare, eneke titevirre or ini Judare, na it ini toko rerelire ako o avsa a Moses ile patorong, kene avele. \v 16 Na it Judare lemir mire nge ako, aro ve toko e i panes a Moses ile patorong, aken i pavurvur aro i velpol ini toko vengvenga a God itheki avele, ave toko i velpol ini toko vengvenga a God itheki, nge ile lemioong nge a Jisas Krais. Maken it mun lemiro nge a Jisas Krais mo aro te velpol ini toko vengvengare a God itheki. Na te velpol ini toko vengvengare a God itheki nge ler lemioong nge a Jisas Krais inga, na nge a Moses ile patorong panesnga avele. Eneke toko e avele aro i velpol ini toko vengvenga a God itheki, nge a Moses ile patorong panesnga. \p \v 17 Na it Judare mun it ini tokokoe areko te sis ve aro te velpol ini toko vengvengare a God itheki, nge ler lemioong inga nge a Krais. Na aro ve te avsa a Moses ile patorong, nge ler omaing ako te panes a Krais nge, lomumu vava, aken i mirenga ve, Krais i paeso it nge vothung kerenga? Avele! \v 18 Aveto aro ve lemik werero mun nge a Moses ile patorong panesnga, aken kene tho leklek lale. \v 19 Na Moses ile patorong i patoral tho ve, tho pavurvur nge ipanesnga avele, make tho lel kimek nge ipanesnga mo aro tho panes ol inga a God. Na i ranga ve ako tho mona tomo nge a Krais a ia won ngoronga nge, \v 20 make tho mothong ol vothung ako tho velpol ini toko vengvenga a God itheki, nge a Moses ile patorong panesnga. Na i ranga ve ako tho pamona lek mimiong nomenganga aken a won ngoronga nge tomo nge a Krais. Na ponange ini a Krais ako i mimi ol a tho nge, na i oma tho mo tho velpol ini toko vengvenga a God itheki. Na nge lek mimiong elonga, lek lemioong i voth inga nge a God Itun ako ia sagu tho na i rin leltun tho. \v 21 Na tho krim engeng a God ile themosaling, eneke aro ve toko e i velpol ini toko vengvenga a God itheki tova ve i panes inga a Moses ile patorong, aken kene Krais ile rinong kene ini ur polpolnga inga. \c 3 \s1 Toko i velpol ini toko vengvenga a God itheki nge ile lemioong inga nge a Krais, na nge a Moses ile patorong panesnga avele. \p \v 1 Thomu Galesia angare thomu o ranga ve ini ngongong. Ako a thekumu tho telmire senu lomumu nge a Jisas Krais ile rinong a won ngoronga nge. Na i vova ako thomu o oma ranga ve ako toko i oma tangatun thomu ma o panes mun a Moses ile patorong, e? \v 2 Naro lomumu rum senu tel lek riong ake. God i sungu Ioni Riringa a thomu nge, eneke thomu o nongpol Panongpolong Sivenga make lomumuo nge. Na i vova ake thomu o oma ranga ve ako o el Oni Riringa nge a Moses ile patorong panesnga, e? \v 3 Thomu o ranga ve ini ngongong, eneke thomu o patea lomu esong nge a God ipanesnga tomo nge Ioni Riringa ile engenging, ave ponange thomu o ri ve, o patopalal lomu esong aken nge sivengomu lomu engenging. \v 4 Na ur pulua ako i velpoltun thomu nge wop lemi ako lomumuo nge a Krais, ini ur polpolnga inga eve avele? Ave lemik ve ini ur polpolnga inga avele. \v 5 Na God i sung Ioni Riringa a thomu nge, na i oma pathepolong pelie a thomu nge, eneke thomu o nongpol Panongpolong Sivenga make lomumuo nge, na i oma thomu venen aken, eneke thomu o panes senu a Moses ile patorong, kene avele. \p \v 6 Na lomumu rum senu tel nge a Abraham ile omaing ako i oma i. Na God ile erere i ri vene, \q1 “Abraham ilemio nge a God, \q2 ma God i apet i ve ini toko vengvenga.” \rq Stat 15:6\rq* \p \v 7 Maken aro lomumu mire ako ve, tokokoe areko olemio nge a God ranga ve ini i, or ini a Abraham itutun nungangare. \v 8 Na nomenga God i ritet tel nge Panongpolong Sivenga ma i ria Abraham nge ve, \q1 “Nge wong inga \q2 make aro tho oma senu nge toko alavusnga.” \rq Stat 12:3; 18:18; 22:18\rq* \p Na God i ri venen aken a ile erere nge, eneke ilemi mire lale nomenga ako ve, areko or ini Judare avele aro o velpol ini toko vengvenga a itheki, ako nge ole lemioong inga. \v 9 Mako aro i omu senu nge areko olemio nge i ranga ve ako i oma senu nge a Abraham ako ini toko lemioonga. \p \v 10 Na areko o sis ve o velpol ini toko vengvenga a God itheki tova ve o panes senu a Moses ile patorong, or kene aro o voth a kerengaing lemi, eneke toko e avele i pavurvur nge ipanesnga. Na lemir mire ako riong ake i nunganga, eneke God ile erere i ri vene, \q1 “Aro ve toko e i panes senu senu ur alavusnga \q2 ako i voth a Moses ile patorong nge avele, \q3 aro toko aken aro i voth a kerengaing lemi.” \rq Lo 27:26\rq* \p \v 11 Na riong mun ako i pathengal it ve, toko i velpol ini toko vengvenga a God itheki nge a Moses ile patorong panesnga avele, i voth mun a God ile erere na i ri vene, \q1 “Toko vengvenga ile mimiong \q2 aro i panes ile lemioong nge a God.” \rq Habakuk 2:4\rq* \p \v 12 Na Moses ile patorong panesnga i rel rintet nge toko ile lemioong nge a God. Aveto God ile erere kene i ri vene, \q1 “Toko ako ve, i panes vengveng ur alavusnga \q2 ako i voth a Moses ile patorong lemi, \q3 aro i mimi.” \rq Wok Pris 18:5\rq* \p Aveto toko e avele i pavurvur nge ipanesnga. \v 13 Mako Krais i el wererpot it a kerengaing lemi, ako ini a Moses ile patorong panesnga, nge ako i el ol meir nge kerengaing aken. Na lemir mire ol ako ve, Krais kene i el ol meir nge kerengaing aken, eneke God ile erere i ri nge vene, \q1 “Aro ve o pamona toko e a won nge, \q2 aro i voth a kerengaing lemi.” \rq Lo 21:23\rq* \p \v 14 Na Krais Jisas i oma venen aken mo aro God i oma senu mun nge areko or ini Judare avele, na nge a Jisas, God i oma senu nge or ranga ve ako i oma senu nge a Abraham. Na aro ve lemiro nge a Krais ile omaing aken, aro te elo a God Ioni Riringa ako i kin ile riong nge nomenga ve aro i sungu i a it nge. \s1 Moses ile patorong i pavurvur avele ako aro i eksing a God ile riong ako i kin tomo i nge a Abraham. \p \v 15 Titeikre, aro tho tongporum i nge ler menong ponange anga, aro ve toko or aini o kin ole riong lale, i pavurvur aro toko e i eksing ol i avele, na i rong esa mun e avele, koto riong kinnga aken i voth re lale aken. \v 16 Na i vene mun nge ako God i kin ile riong tomo nge a Abraham na itevinga. Na God i ri nge ititeviere alavusnga avele, i ri inga ako nge itevinga omole\f + \fr 3:16 \ft Stat 12:7; 13:15; 24:7\f* ako ini a Krais. \v 17 Aro tho ri molusu tel mun lek riong mirenga. Nomenga ako God i kin ile riong tomo nge a Abraham, lamako tovu po or 430 i vus, nako God i sung ol a Moses ile patorong a or nge, aveto Moses ile patorong i pavurvur ako aro i pavus a God ile riong kinnga aken avele. Na ile riong kinnga aken i voth re lale aken. \v 18 Na aro ve toko e i panes senu a God ile patorong mo aro God i sungu ile sungong a i nge, aken kene sungong aken i espot a ile riong kinnga lemi me avele. Na God i sung ile sungong a Abraham nge, eneke God i panes senu ile riong kinnga aken, na nge ile themosaling i sungu inga a i nge. \p \v 19 Na i vava ake i sung ile patorong a or nge, e? I sungu i, eneke i sis ve tokokoere aro olemi mire nge ako ole vothung i kerenga rintet. Na i sis ve aro ile patorong aro i voth, mola i pavurvur nge a Abraham itevinga aken ile velpoling, ako ini a Krais ako God i kin ile riong nge i. Na e mun e ako God i sungu ile patorong a ile enselre nge mo aro o sungu i a Moses nge. Na Moses ini a God ile riong elnga ako i voth a God na tokokoere oa wop, na i sungu a God ile patorong aken a tokokoere nge. \v 20 Na aro ve toko or aini o sis ve aro o kin ole riong, ole riong elnga e i voth a oa wop mo aro i paengeng ole riong aken. Aveto nge wop lemi ako God i sung ile riong kinnga a Abraham nge, isivenga i sungu i a i nge, na ile riong elnga e avele. Aken i mirenga ve, ile riong kinnga aken i mukal nge ile patorong aken. \s1 God ile patorong i pathengal it nge a Krais. \p \v 21 Lomumu vava, ava God ile patorong i mit roal ile riong kinnga, e? Avele ako. Aro ve God i sungu ile patorong e ako i sung mimiong a it nge, aken i nunganga ako aro te velpol ini toko vengvenga a itheki nge patorong aken. \v 22 Aveto God ile erere i ri ve, vothung kerenga ile engenging ile mong toko alavusnga, na God i oma venen aken mo aro tokokoere o ela ile sungong nge ile riong kinnga tova ve olemio nge a Jisas Krais. \p \v 23 Na nge wop lemi ako Panongpolong Sivenga nge a Jisas i velpol rongan, na Moses ile patorong i rere it, ma i teltun ar i pavurvur nge ako Panongpolong Sivenga i velpol a lalanga. \v 24 Na Moses ile patorong i theal it i pavurvur nge a Krais ile velpoling mo ako aro te velpol ini toko vengvenga a God itheki tova ve lemiro nge a Krais. \v 25 Na nge wop lemi ol ake, i pavurvur ako aro tokokoere olemio nge a Krais, maken Moses ile patorong ile thealing nge it kene i vus ol. \s1 Nge ler lemioong inga te velpol ini a God itutunre. \p \v 26 Thomu alavusnga lomumuo nge a Jisas na o teo a i nge, maken thomu ini a God itutunre. \v 27 Na thomu toko na seng areko o el paninuong kene o teo a Krais nge. Na thomu o ranga ve ini a Krais. \v 28 Na nge lomu teoong a Krais Jisas nge, thomu o rel rel ol avele ol. Na thomu Judare, na thomu areko ini Judare avele, na thomu toko um polpolongare, na thomu areko ini um polpolongare avele, na thomu tokokoere, na thomu sengre, thomu alavusnga omole ol inga nge a Krais. \v 29 Na thomu ini a Krais ile, aken thomu ini a Abraham ititeviere, naro thomu o el ur sivesivenga areko God i kin ile riong tomo nge a Abraham nge lale. \c 4 \s1 Thomu o ranga ve ini toko um polpolonga ol avele ol, thomu ini a God itutunre. \p \v 1 Aro tho ri molusu tel mun lek riong a thomu nge. Na aro ve toko itun e, aro itema ile ur elonga aken ini ile, eneke panen aro ve itema i rin, aro i el ile ur elonga aken, aveto nge ile posngaing rongan itema i theal i ranga ve ako ini ile toko um polpolonga. \v 2 Na toko e i theal itun na ile ur elonga, i pavurvur nge nang ako itema i ateal i lale ve aro i sungu ol i a imeni. \v 3 Na i vene mun nge it Judare, nomenga Moses ile patorong i theal it ranga ve ini it ini toko um polpolongare. \v 4 Aveto nge nang ako God i ateal i, i pakeu Itun a it nge me. Ma seng ulue anga i pop i ma Moses ile patorong i theal mun i. \v 5 Na i velpol mo aro i eltetpot it nge a Moses ile patorong ile thealing lemi mo aro it ol ini a God itutunre. \v 6 Ma God i pakeu Itun Ioni Riringa a it nge me, eneke it ini itutunre ol. Na Oni Riringa aken i pavurpol lemir mo aro te nong a God nge ve, “Vovo, Vovo.” \v 7 Mako thomu ini toko um polpolongare nge a Moses ile patorong panesnga avele ol, thomu ini a God itutunre ol. Aken kene aro thomu o el mun ile ur sivesivenga, eneke thomu ini itutunre. \s1 Pol ilemi pelekpol nge a Galesia angare ole vothung. \p \v 8 Nomenga ako lomumu mire nge a God avele, ma thomu ini um polpolongare nge god le apaltetongare. \v 9 Aveto ponange thomu o elo a God a lomumu, eve aro tho ri ve, God i elo thomu a i nge. Na i vova ake lomumu werero mun nge god le apaltetongare ako or ini ur polpolnga na ole engenging avele, e? Akennga thomu o velpol werer mun ini ole um polpolongare. \v 10 Na thomu o panes rum Judare ole vothung nge nang rialongare, na nge ngovre, na nge tovu pore, na nge ole aning aolonga a nangre. \v 11 Ma lemik i voth nge thomu na tho ngange nge vothung ako thomu o oma i, aro vene mo lek omaing ako tho oma i a thomu nge aro ini ur polpolnga. \p \v 12 Na tho nong engeng nge thomu titeikre, aro thomu o panes lek vothung, eneke tho panes lomu vothung ako tho panes a Moses ile patorong avele, nge ako tho voth tomo nge thomu. Na nge wop lemi aken thomu o oma vothung kerenga e avele a tho nge. \v 13 Na lomumu mire nge ako tho es tel a lomu pen, eneke nik multhang. Make tho panongpol thomu nge Panongpolong Sivenga. \v 14 Na ni multhanging ako a tho nge i sung matheong a thomu nge, aveto thomu o lel kimomu nge tho avele, aveto thomu o nongpoo inga tho ranga ve ako tho ini a God ile ensel omole eve ini a Krais Jisas isivenga. \v 15 Na nge wop lemi aken, thomu o voth vosal na lomumu i sivenga nge tho. Na lomu voth vosaling aken i vana la ol? Tho ria thomu nunganga, nge wop lemi ako tho voth tomo nge thomu, ma thomu o lelalo ur e avele nge tho, na tova ve o pavurvur mun nge thekumu eltetpotnga, aro o sungu mun i a tho nge. \v 16 Ave ponange rongan tho ri riong nunganga a thomu nge, ave thomu o rivenga tho ini lomu ngarang. \p \v 17 Areko o panongpol thomu nge panongpolong relnga, o engeng ve aro o ri ololo thomu, aveto ole omaing aken i sivenga avele. Na o ri ve o atiteu it mo aro lomumu i engeng ol a or nge. \v 18 Na aro ve toko e i engeng nge omaing omanga, aken i sivenga tova ve ini omaing sivenga. Evelelnga aro thomu o oma venen aken. Na o mothong tova o oma inga nge, tova tho voth tomo nge thomu. \v 19 Na thomu tutukre, tho rov werer mun sisisong nge thomu ranga ve ini seng ako i rov sisisong nge popong. Na sisisong aken aro i voth a tho nge i pavurvur nge nang ako aro thomu o velpol ranga ve ini ol i a Krais. \v 20 Na tho sis rintet ve aro tho voth tomo nge thomu mo aro tho eksing ol lek riong mo aro tho ri mosnga ol nge thomu, eneke lemik kerere nge thomu. \s1 God ile riong kinnga or aini: Omole i kin i tomo nge a Moses na omole i kin i tomo nge a Abraham.\f + \fr 4:21 \ft RP Riong kinnga teltelnga i the nge tokokoere ole vothung nge ipanesnga, aveto riong kinnga aininga kene i the inga nge tokokoere ole lemioong inga.\f* \p \v 21 Tho ri ve tho nin thomu toko na seng areko o sis ve aro o panes a Moses ile patorong. Ava lomumu rum senu nge ur ako Moses ile patorong i ri nge rongan. \v 22 Na God ile erere i ri ve, Abraham itun tomonnga or aini, na itun tomonnga omole ile seng um polpolonga a Hagar i pop i, na itun aininga iewo sengenga a Sara i pop i. \v 23 Na seng um polpolonga aken rongan i pavurvur nge popong na i pop a Abraham itun tomonnga omole, aveto panen nge ako Abraham ome a Sara o pavurvur ol nge wain pavelpolnga avele, Sara ako ini seng um polpolonga avele, kene i poppot mun a Abraham itun tomonnga omole, eneke God i panes ile riong ako i kin i tomo nge a Abraham ma i pavelpol i. \p \v 24 Seng or aini ake nge tenesing ake o patongrum a God ile riong kinnga or aini aken. Na seng um polpolonga ako ini a Hagar i patongrum a God ile riong kinnga ako i sunga i a Moses nge a tete a Sainai, mako ile wainlangaere o velpol ma ini toko um polpolongare. \v 25 Na Hagar i patongrum ine tete a Sainai ako a Arebia na i patongrum mun rem pomnga a Jerusalem ako ponange, eneke Jerusalem angare o voth ini toko um polpolongare nge a Moses ile patorong panesnga. \v 26 Aveto Jerusalem Pen a Urvet anga i voth ini rem um polpolonga avele, na i ranga ve ini a Sara na rem aken i ranga ve ini niner. \v 27 Eneke God ile erere i ri vene, \q1 “Seng sarit \q2 ako ong rov sisisong nge popong avele, \q3 aro ong onnga \q3 na ong ngenge sise. \q2 Eneke ong pavurvur nge popong avele, \q2 aveto tutumre aro o aolo leltun seng \q3 ako iewo i voth.” \f + \fr 4:27 \ft Na nge ves ake seng sarit, Pol i patongrum i nge Jerusalem Pen a Urvet anga. Na seng ako iewo i voth, kene i patongrum i nge Jerusalem ulue anga.\f* \rq Aisaia 54:1\rq* \p \v 28 Na titeikre, thomu o ranga ve ini a Sara itun a Aisak, eneke thomu o velpol ini a God itutunre a ile riong kinnga lemi, ranga ve ini a God ile riong kinnga ako i pavelpola a Aisak ma ini a Abraham itun. \v 29 Na nomenga Hagar itun ako i velpol nge a God ile riong kinnga avele, ini ile ngarang nge a Sara itun ako God Ioni Riringa i pavelpol i. Na i vene mun ponange ako Moses ile patorong panesngare ole ngarang nge a Jisas ilengare. \v 30 Aveto God ile erere i ri vava? I ri vene: \q1 “Aro wong mothongpot seng um polpolonga ome itun \q2 mo i mothong tova i el itema ile ur elonga pelie. \q2 Aken aro itema aken iewo ako ini seng um polpolonga avele, \q2 kene itun aro i el i alavusnga.” \rq Stat 21:10\rq* \p \v 31 Na titeikre, lek riong ake i pathengal it ve, it ini seng um polpolonga itutunre\f + \fr 4:31 \ft Na Pol ile riong ake i mirenga ve, toko lemioongare o mothong tova o velpol ranga ve ini toko um polpolongare nge a Moses ile patorong panesnga.\f* avele, aveto it ini seng um polpolonga avele itutunre. \c 5 \ms1 Na nge ako Krais i pavthopot it, Oni Riringa i mukalpo it mo te oma inga vothung sivenga a toko alavusngare nge \mr (Vonge 5:1–6:18) \s1 Mothong tova velpol werer mo ini toko um polpolonga mun nge a Moses ile patorong panesnga. \p \v 1 Krais i pavthopot it lale na i sis ve aro te velpol ol ini toko um polpolongare mun avele ol. Maken thomu o mit engeng, na o mothong tova o sungo mun sivengomu nge ur ako o vthopot nge lale. \p \v 2 O nongpol, tho a Pol tho ria thomu ve, aro ve toko e isa womo inga mo o is ile, akennga ur ako Krais i oma i a i nge ini ur polpolnga. \v 3 Na pa omole mun tho pator thomu toko alavusnga, aro ve toko e i sis ve aro i panes patorong nge ini peti isnga na o is ile, akennga patorong aken i kin i lale nge a Moses ile patorong alavusnga panesnga. \v 4 Na thomu ako o tongporum ako ve, o panes a Moses ile patorong mo aro God i apet thomu ve ini toko vengvengare, aken ranga ve thomu o sorotetpot thomu a Krais nge na thomu o voth a God ile themosaling kime. \v 5 Aveto them, Oni Riringa i opoal them mo them men tetal nge nang ako aro God i apet them ve ini toko vengvengare, eneke lemimemo nge a Krais ile rinong. \v 6 Eneke aro ve toko e i teo a Krais Jisas nge, na aro ve o is ile eve o is ile avele, aken ini ur polpolnga a God itheki, aveto God i the inga nge toko ile asaguong nge tokokoere ako ile lemioong i pavelpol i. \p \v 7 Nomenga thomu o panes senu a Krais, aveto i vova ako thomu o panes toko ako i ri ololo thomu na i mit roal thomu nge riong nunganga panesnga, e? \v 8 Na God i lengpot thomu, ave riong aken ru thomu o panes i ponange, kene i es a i nge me avele. \v 9 Na lomumu mire nge riong agelalnga ake, “Yis ako i posngaingati i pavurvur ako aro i pawimpot bret alavusnga.” Na i ranga ve mun nge toko le vothung kerenga omole, i pavurvur ako aro i paleklek toko alavusnga. \v 10 Na lemik ve aro thomu o rong esa mun riong pelie a lek riong we avele, eneke ler lemioong omole inga ako nge a Toko Pomnga. Na toko ako i palemi pelekpol thomu, aro ve ini toko le vanga, lemik ve aro God i paomelal i nge ile omaing aken. \v 11 Na titeikre, toko pelie o ri ve, rongan tho panongpol nge toko ini peti isnga, aveto tho panongpol nge avele. Aro ve tho panongpol nge, aro Judare o sung matheong a tho nge avele, eneke panongpolong ako i venen aken, i palemi kling toko e avele, aveto Judare o sung matheong a tho nge, eneke rongan tho panongpol inga nge omaing ako Jisas i oma i a won ngoronga nge. \v 12 Na tho sis ve tokokoe areko o palemi pelekpol thomu nge toko ini peti isnga, aro o mothong tova o is inga oni peti ienga, i sivenga ako aro o sorotetpot i alavuspot. \p \v 13 Titeikre, i nunganga ako God i leng thomu mo i pavthopot thomu nge a Moses ile patorong panesnga, aveto lomu vthopotong aken ini tepun ve aro thomu o panes vothung kerenga ako i mita a lomumu, kene avele, aveto i sivenga ako aro thomu o opoal pel ako ranga ve asaguong i voth a thomu nge. \v 14 Eneke God ile patorong omole ol inga ako i soalo ile patorong alavusnga, na ile patorong aken i ri vene: \q1 “Aro om sagu tokokoere ako o voth tothal wong \q2 ako ranga ve om sagu sivengom.” \rq Wok Pris 19:18\rq* \p \v 15 Aveto aro ve thomu o pamen kerere pel na o pun pel epee epeenga ranga ve ini mekeremre, kena aro thomu o pakerenga selele thomu. \s1 Toko ako i panes Oni Riringa, aken ile vothung i rel rintet nge toko ako i panes isivenga ilemi. \p \v 16 Tho sis ve aro tho ri molusu lek riong mirenga a thomu nge. Na aro ve Oni Riringa i mukal nge lomu mimiong, aro thomu o oma vothung ulue anga ako i mita a lomumu, kene avele. \v 17 Eneke vothung ulue anga i sis ve i sivalalpot Oni Riringa, na Oni Riringa i sis ve i sivalalpot vothung ulue anga. Na or paini o sivalal pel. \v 18 Na aro ve Oni Riringa i mukal nge lomu mimiong, aken ranga ve Moses ile patorong i theal ol thomu avele ol. \p \v 19 Lomumu mire nge vothung ulue anga lale ako ranga ve ini: Ngo tomoing nge toko na seng areko ini oewo avele, na toko na seng aomngare, na theki le roroing, \v 20 na nge avalare olotualnga, na nong tungtangongare, na le ngarangpeling, na volpeling, na musong, na lemi klingong, na o paroro osivenga, na o omreu or ma o mit rel relpot, \v 21 na thesealing, na toko thin rinrinonga, na toko thin rinrinongare nge aning aolilongaere, na o oma mun vothung pulua ako i vene mun re aken. Na tho panakal thomu ranga ve ako tho oma i nomenga, tokokoe areko o oma venen aken, o pavurvur aro o meno a God ile menong e nepes lemi avele. \p \v 22 Aveto Oni Riringa i pavelpol inga vothung ako ranga ve ini: Asagupeling, na voth vosaling, na ine lemi moring, na matheongre potunnga, na tokokoere othemosalnga, na vothung le sivengaing, na riong panesnga, \v 23 na toko mosinga, na mimiong theal senunga. Na aro ve toko e i oma vothung areke, aro i avsa patorong e avele. \v 24 Na areko or ini a Krais ilengare o pamona ur kerenga ako i mita a olemi na i paketun or nge ur kerenga omanga, kene a won ngoronga nge lale, na ur alavusnga areken o rin tomo nge a Jisas lale. \v 25 Na i sivenga ako aro Oni Riringa i mukal nge ler mimiong alavusnga, eneke i sung mimiong ponganga ol a it nge lale. \v 26 Na te mothong tova te risea sivenger ior, na te mothong tova te paruru titeirre oion mun, na te mothong tova te theseal toko e ako iion i kima. \c 6 \s1 I sivenga ako aro lemioongare o opoal othangangaere nge ole matheong potunnga. \p \v 1 Titeikre, aro ve toko e i oma vothung kerenga lale, aro thomu areko Oni Riringa i mukal nge lomu mimiong, aro o oma riong mosnga nge i, na o opoal i nge ile vothung aken pavengvenga. Naro thomu o naktet thomu, aro vene mo tongporumong i paleklek mun thomu. \v 2 Naro thomu o opoal pel nge lomu matheong potunngare. Na nge lomu vothung aken, aro thomu o panes a Krais ile patorong. \v 3 Aro ve toko ako i panes Oni Riringa avele i apet isivenga ini toko ako Oni Riringa i mukal nge ile mimiong, aken ile apaltet isivenga. \v 4 Na toko omole omole aro o avrum osivenga ole vothung. Na aro ve e ile vothung i sivenga, aken aro ilemi ngo senu nge isivenga, na i mothong tova i ri ve ile vothung i sivenga rintet nge tokokoere ole vothung, \v 5 eneke toko omole omole aro ole omaing ol nge ole vothung omole omole. \p \v 6 Naro toko e ako i el pamirealing nge a God ile riong, aro i sungpot ile ur sivenga pelie nge toko ako i pamireal i. \p \v 7 Na thomu o mothong tova lomu apaltet sivengomu, eneke toko e avele i pavurvur nge a God ileapaltetnga. Vothung ako toko i oma i, God aro i olal werer mun i a i nge. \v 8 Aro ve toko e i panes vothung ulue anga ako i voth a ilemi, aro i el mun ur ako i kerenga nge ile vothung aken. Aveto aro ve toko e i panes Oni Riringa, aro Oni Riringa i sung mimiong ako aro ile vusonga avele a i nge. \v 9 Na te mothong tova te lol nge vothung sivenga omanga, eneke aro ve te engeng inga nge omanga, aro God i olal ur sivenga a it nge, nge nang ako i ateal i lale. \v 10 Maken aro rongan te mimi aro te oma vothung sivenga nge toko alavusnga, na aoloaltunnga nge tokokoe areko ler lemioong omole inga nge a Krais. \s1 Panakaling patopalalnga ako Pol isivenga i wat i. \p \v 11 Na thomu o thopol wating epee aolonga areke. Akenga tho a Pol ol ake, tho wat ol i. \p \v 12 Na areko o sis ve o ovulal thomu mo o is lomu, aken itepun inga ako ve, o sis ve tokokoere o thopol ole omaing nge oion le kimaing, na oni plong ve Judare o sung matheong a or nge, tova ve o panongpol ako lemioong inga nge a Krais ile rinong i pavurvur ako aro God i el werer or nge. \v 13 Na areko o is ole lale osivenga o engeng nge a Moses ile patorong alavusnga panesnga avele. Aveto o sis ako ve, o is lomu mo aro ini oion le kimainga ako thomu o panes ole vothung. \v 14 Na a tho nge, aro tho risea ol ur ol e avele, ini inga ar Pomnga a Jisas Krais ile rinong a won ngoronga nge. Na nge ile rinong aken, vothung ulue anga ini ur polpolnga a tho nge, na tho ini ur polpolnga nge toko ulue angare. \v 15 Na aro ve o is toko ile eve o is ile avele, aken ini ur polpolnga, aveto ur inga ako i aolonga a God itheki, ako aro toko i velpol ini toko ako Oni Riringa i paonol i mo i ponganga. \v 16 Na God ile lemi moring na ile themosaling aro i voth tomo nge areko o panes lek riong ake. Na tomo mun nge areko or ini a God ile tokokoere. \p \v 17 Na lek riong patopalalnga i vene: Na toko e i mothong tova i sung ol matheong ol e a tho nge, eneke matheong mei areke ru a nik peti i pathengal ako ve, tho ini a Jisas ile umonga. \p \v 18 Na thomu titeikre, ar Pomnga a Jisas Krais ile themosaling aro i voth tomo nge thomu. I nunganga. \p Na i re aken. I vus.